Muhasebe bilgi sistemi

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINLARI NO: 963 AIKRETM FAKLTES YAYINLARI NO: 532

MUHASEBE BLG SSTEMYazarlar: Prof. Dr. Fevzi SRMEL(nite 5, 14, 15, 16, 17)

Prof. Dr. Melih ERDOAN(nite 1, 2, 3, 4, 10)

Do.Dr. Nurten ERDOAN(nite 6, 7)

Do.Dr. Kerim BANAR(nite 8, 9)

Yrd.Do.Dr. Saime NCE(nite 11, 12, 13)

Editr: Do.Dr. Kerim BANAR

nite: 1-17

ANADOLU NVERSTESletme Fakltesi Ders Kitaplar Yayn No: 21

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesi'ne aittir. "Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 1996 by Anadolu UniversityAll rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Kapak Dzeni: Yrd.Do.Dr. Ergun TUNKAN

ISBN 975 - 492 - 697 - 2

Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde ............ adet olarak baslmtr. ESKEHR, ...... 1998

NDEKLERSUNU KTABA LKN xiii xiv 1 2 2 3 5 6 7 7 8

NTE 1

Sistem Kavram ve Bilgi lemeGR VER VE BLG KAVRAMLARI BLG LEME VE SSTEM BLG LEME SSTEMNN EVRELER BLG LEME YNTEMLER

zet Sorular Szlk ve Kavramlar Dizini

NTE 2

Bilgi Sistemi TeknolojisiBLG LEMEDE BLGSAYARLAR BLGSAYARLAR TEKNOLOJS BLGSAYAR TEKNOLOJSNN EVRM VE DONANIM BLGSAYAR YAZILIMI (SOFTWARE) PROGRAMLAMA DLLER VE PROGRAMLAMA SREC

10 11 11 12 18 20 23 23 24


NTE 3

Veri Dzenlemesi ve YaplandrlmasBLGSAYAR LE BLG LEMEDE VER DZENLENMES VE YAPILANDIRILMASI VER DZENLEMES VER YAPILANDIRILMASI KTK DZENLEME

26 27 27 28 31 31 32 33


iii

NTE 4

Bilgisayarla Bilgi leme SistemleriGR YIIN LEME SSTEMLER (BATCH PROCESSING SYSTEMS) EMRM-GEREK ZAMANLI BLG LEME SSTEM VER TABANI DER SSTEMLER

34 35 36 38 41 43 43 44 45


NTE 5

Muhasebe Bilgi Sisteminin Temel YapsBLG SSTEMLER Ynetim Bilgi Sistemleri Temel Ynetim Bilgi Sistemleri retim Bilgi Sistemi Pazarlama Bilgi Sistemi Personel Bilgi Sistemi Muhasebe Bilgi Sistemi Bilgi Sistemlerinde Bilgi Ak MUHASEBE BLG SSTEMNN NTEL VE ER Muhasebe Bilgi Sisteminin Yaps Muhasebe Bilgi Sisteminde Veri ve Bilgi Ak Kayt Snflandrma Hesaplama zetleme Saklama Canlandrma oaltma letme Muhasebe Bilgi Sisteminin eleri Personel Haberleme Aralar Donanm Raporlar Muhasebe Bilgi Sistemi Temel Kavram ve lkeleri

46 47 47 49 50 50 50 50 51 52 54 55 57 57 58 58 58 58 59 59 59 59 60 61 61 62

iv

Muhasebe Bilgi Sistemine likin Genyntemler

63 64 65

zet Sorular

NTE 6

Gelir DngsGR VER KAYNAKLARI VE GRDLER Kodlar VER TABANI Ana Ktkler Mteriler Ana Kt Alacak Hesaplar Ana Kt Stoklar Ana Kt Ak Sat Emirleri Kt lem Ktkleri Ak Sat Faturalar lem Kt Nakit Tahsilat lem Kt Referans ve Tarih Ktkleri SATI EMRLER LEME SSTEM Sat Emirleri Kredi lemleri Depo Nakliye Faturalama ALACAK HESAPLARI LEME SSTEMLER NAKT TAHSLATLAR LEME SSTEMLER BLGSAYAR DESTEKL LEME SSTEMLER Kredili Satlarn lenmesi Nakit Tahsilatlar leme Sistemi LEMSEL VE YNETSEL RAPORLAR

66 67 67 69 69 69 69 69 70 70 70 70 70 71 71 71 72 72 72 72 72 73 73 74 77 79 80 80

zet Sorular

NTE 7

Harcama DngsGR VER KAYNAKLARI VE GRDLER Kodlar v

82 83 83 84

VER TABANI Ana Ktkler Satclar Ana Kt Satn Alma Emirleri Ana Kt Stoklar Ana Kt Ak Fi Kt lem Ktkleri Teslim Alma Raporlar Kt Nakit demeler lem Kt Tarih ve Referans Ktkleri Satclar Tarih ve Referans Kt SATINALMA LEMLER LEME SSTEM BOR HESAPLARI LEME SSTEM NAKT DEMELER LEME SSTEM BLGSAYAR DESTEKL LEME SSTEM Satnalma lemlerinin lenmesi Teslimalma lemlerinin lenmesi Bor Hesaplar Kayt Sreci Nakit demeler leme Sistemi LEMSEL VE YNETSEL RAPORLARI

85 85 85 85 85 85 86 86 86 86 86 86 87 88 89 89 91 92 93 95 95 96

zet Sorular

NTE 8

retim DngsGR VER KAYNAKLARI VE GRDLER VER TABANI Malzeme Stoklar Ana Kt Yar Mamul Stoklar Ana Kt Mamul Stoklar Ana Kt Ak retim Emirleri Kt rn Aac Kt Dier Ktkler RETM LEME SSTEM Sipariin Alnmas retim ve Malzeme Gereksinim Planlamas retim lemleri ve Maliyet Muhasebesi vi

98 99 99 103 103 104 105 105 105 106 106 107 108 110

RAPORLAR VE DER IKTILAR

112 113 114

zet Sorular

NTE 9

Dier leme DngleriBORDRO VE PERSONEL LEMLER DNGS Veri Kaynaklar ve Girdiler Veri Taban Bordro ve Personel lemleri leme Sistemi Bilgisayar Destekli leme Sistemleri lemsel ve Ynetsel Raporlar MADD DURAN VARLIK LEME SSTEM Veri Kaynaklar ve Girdiler Veri Taban Maddi Duran Varlk Ana Kt Maddi Duran lem Ana Kt Maddi Duran Varlk leme Sistemi lemsel ve Ynetsel Raporlar

116 117 117 119 120 123 123 125 126 127 128 128 128 128 130 131

zet Sorular

NTE 10

Kaydetme ve Raporlama DngsGR LEME DNGLER ARASINDAK LKLER VER KAYNAKLARI VE GRDLER Belgeler VER TABANI Byk Defter Ana Kt Byk Defter Tarih Kt Sorumluluk Merkezleri Ana Kt Bte Ana Kt Finansal Raporlar Hazrlama Kt Gncel Muhasebe Fii Kt KAYDETME DNGS RAPORLAMA DNGS Raporlama lemleri leme Sreci

133 134 135 136 137 140 140 141 141 141 141 141 142 144 144

vii

zet Sorular

145 146

NTE 11

Veri Taban SistemleriGR VER TABANI YAKLAIMI Fazla Veri Kullanm Veri Tutarszl Veriye Eriememe Esnek Olmama VER TABANI YAKLAIMININ ZELLKLER Veri Bamszl Veri Standartlatrmas Bir Kez Veri Girii ve Depolamas Veri Btnletirilmesi Ortak Veri Kullanm Merkezi Veri Yntemi VER TABANI YAKLAIMININ YARARLARI VER TABANI YAKLAIMININ SAKINCALARI Maliyetli Olmas Balangtaki Direnmeler zen Gereksinimi VER TABANI YNETM SSTEMLER VTYS'nin evresi VTYS'nin levsel Bileenleri Veri Taban Kontrol Sistemi (VTKS) Veri Tanmlama Dili (VTD) Veri Szl Veri Maniplasyon Dili Veri Sorgulama Dili Rapor Yazc Ekran Biimleyici Ana Dil Arabirimi Hizmet Yazlmlar Gvenlik Yazlmlar VER TABANI SSTEMLERNN GELM AAMALARI Kavramsal Yaplandrma Aamas viii

148 149 149 150 151 151 151 152 152 153 153 153 153 155 155 155 155 156 156 156 157 158 158 158 158 159 159 159 159 159 160 160 160 160

Mantksal Dzenleme Aamas Fiziki Dzenleme Aamas Uygulama Aamas VER TABANI KONTROLLER VE GVENLK LLER

162 162 163 164 164 165 166


NTE 12

iletiim AlarGR LETM ALARI VER LETMNN ESASLARI VER LETM AININ DONANIMI Terminaller Modemler letiim Kontrol Birimleri Merkezi lem Birimi LETM KANALLARINDA VERNN HAREKET ETMES Balarn zellii Hat Derecesi Gnderim Trleri Protokol letiim Hat Servisinin Trleri LETM A YAPILARI Merkeziletirilmi Alar Datml Alar eitleri Yararlar Sakncalar Blgesel Alar Donanm Yazlm letiim Hatlar ZELLETRLM ALAR Elektronik Posta Sistemleri (EPS) Sat Noktas Sistemleri (SNS) Elektronik Fon Transfer Sistemleri (EFT) ix

168 169 169 169 170 170 170 171 171 171 171 172 172 172 172 172 173 175 177 177 178 178 178 178 178 179 179 179 180

Elektronik Veri Deiimi Sistemleri (EVD)

181 182 182 184


NTE 13

Karar Destek Sistemleri ve Uzman SistemlerGR leme Sistemleri Faaliyetsel Destek Sistemleri (FDS) Karar Destek Sistemleri (KDS) KARAR DESTENN DZEYLER Destek Dzeyi:1 Destek Dzeyi:2 Destek Dzeyi:3 Destek Dzeyi:4 Destek Dzeyi:5 BR KDS'NN BLEENLER Girdiler Veri Taban Model Taban Veri Maniplasyonu ve Analizleri ktlar nsan Arabirimi UZMAN SSTEMLER (US) UZMAN SSTEM YAPILANDIRILMASI Gelitirme Danma yiletirme

185 186 186 186 187 189 189 190 190 190 190 190 190 191 191 192 192 192 192 193 194 194 194 194 195 196


NTE 14

Muhasebe Bilgi Sisteminin GelitirilmesiSSTEM GELTRME ALIMALARI MUHASEBE BLG SSTEM GELTRME LKELER Uygun Maliyet lkesi Raporlama lkesi x

198 199 200 201 201

nsan Etkeni lkesi rgt Yaps lkesi Esnek Olma lkesi Ak ve Anlalabilir Olma lkesi Veri Biriktirme ve Sreleme lkesi SSTEM ANALZ

202 202 202 203 203 203 205 205

zet Sorular

NTE 15

Muhasebe Bilgi Sisteminin n TasarmMUHASEBE BLG SSTEM GELTRME ALIMALARININ PLANLANMASI Sistem Gelitirme almalar Nedenlerinin Saptanmas alma Plannn Hazrlanmas N TASARIM Sistem Snrlarnn Belirlenmesi Bilgi Gereksinmelerinin Saptanmas Sistem Amalarnn Belirlenmesi Sistemin Tasarm le lgili Kaynaklarn ve Kstlayclarn Belirlenmesi ktlarn Belirlenmesi Girdilerin Belirlenmesi leme Aamasnn Belirlenmesi Sistem elerinin Belirlenmesi Sistem Maliyet-Etkinlik Analizinin Yaplmas n Tasarm Aamas Bulgularnn neri Olarak Oluturulmas ve Ynetime Sunulmas

207 208 208 209 209 210 210 211 211 211 212 212 213 213 214 216 217

zet Sorular

NTE 16

Muhasebe Bilgi Sisteminin Ayrntl Tasarm ve UygulamasAYRINTILI TASARIM Ayrntl Tasarmnn Planlanmas Alt Sistemlerin Tanmlanmas Bilgi lem Faaliyetlerinin Belirlenmesi Kodlama leminin Yaplmas Veri Temelinin Gelitirilmesi

218 219 219 221 221 222 224

xi

Sistem Belgelerinin Gelitirilmesi Donanmn Seilmesi letmenin rgtsel Yapsnn Yeniden Dzenlenmesi Sistem Dkmanlarnn Hazrlanmas UYGULAMA Sistem Personelinin Eitilmesi ve Yetitirilmesi Sistem Aralarnn Hazrlanmas Sistemin Denenmesi Sistemin Uygulanmaya Konulmas Sistemin Deerlemesi ve zlenmesi

224 225 226 226 227 228 228 229 229 230 231 231

zet Sorular

NTE 17

Hesap PlanlarHESAP PLANININ AMACI VE LEV HESAP PLANININ TAIMASI GEREKEN ZELLKLER HESAP PLANININ DZENLENMES HESAP PLANLARINDA HESAP GRUPLARININ BELRLENMES TEKDZEN GENEL HESAP PLANLARI MUHASEBE SSTEM UYGULAMA GENEL TEBL TEKDZEN HESAP EREVES VE HESAP PLANI

233 234 234 236 236 237 238 240 253 254 256

zet Sorular Kaynaka

Yant Anahtar Ak izenei Sembolleri

258 259

xii

SUNUAnadolu niversitesi, letme Fakltesi drdnc snf rencileri iin hazrlanan bu kitap uzaktan retim tekniine gre yazlmtr. letmelerin byklkleri ve faaliyet konular ne olursa olsun, iletme yneticileri iletmenin sahip olduu varlklar amalar dorultusunda ve en verimli ekilde kullanmak, altrmak ve korumak; iletme eylemlerinin kontroln yapmak ve gelecee ilikin iletme eylemlerini planlamakla ykmldrler. Bunlarn stesinden gelebilmek iin iletme yneticilerinin gereksinim duyduklar bilgiler muhasebe bilgi sistemi tarafndan retilmekte ve sunulmaktadr. Muhasebe bilgi sisteminin bilgi retebilmesi iin iletme iinden, iletme dndan veya geribildirimden veri salamas gereklidir. Bundan sonra bu veriler ilenerek bilgi haline dntrlecektir. Verilerin bilgi haline dntrlmesinde unutulmamas gereken bir konu da bilgi ileme faaliyetinde teknoloji kullanmdr. Bu kapsam iinde bilgisayar kullanmnn finansal nitelikli olaylarn ilenmesine olan etkisi ayrntl olarak ele alnacaktr. Onyedi niteden oluan bu kitap drt ana blmden olumutur. Birinci ana blmde sistem ile ilgili temel kavramlar, bilgi sistemi teknolojileri, veri dzenlemesi ve yaplandrmas, ileme sistemleri ile muhasebe bilgi sistemi konular ele alnmtr (niteler 1-5). leme dngleri olarak ifade ettiimiz gelir, harcama, retim, bordro-personel ilemleri, maddi duran varlk ile kaydetme ve raporlama dngleri ikinci blmde aklanmtr (niteler 6-10). Veri taban sistemleri ile verinin gereksinim duyan taraflara iletilmesinde kullanlan iletiim alar ve karar alma dzeyindeki kiilere karar alma srecinde yardmc olacak karar destek sistemleri nc blmde incelenmitir (niteler 11-13). almann son blmnde ise muhasebe bilgi sisteminin gelitirilmesi ile hesap plan konular ele alnmtr (niteler 14-17).

Baar Dileklerimle... Eskiehir, 1998 Yrd. Do. Dr. Kerim BANAR

xiii

KTABA LKN...Deerli renciler, Elinizde bulunan bu kitap uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanmtr. Size aktarlan bilgileri etkin ve verimli biimde kavrayabilmeniz iin aadaki noktalara dikkat etmeniz gerekir.

nitelerin ilk sayfasnda, okuyacanz nitede yer alan konulara deinilmi ve o niteye zg olarak, izlemeniz gereken alma biiminden sz edilmitir. Bu sayfa size nite hakknda genel bilgiler verecek ve niteyi kolayca renmenizi salayacaktr. niteleri alrken, deiik amal, tr simge ile karlaacaksnz. Yeri geldike kullanlan bu simgelerin anlamlar yledir:

!

lenen konuya ynelik olarak ek bilgi ve rnek vermek, vurgulama ve anmsatma yapmak iin kullanlr.

rencinin, ilenen konuyu daha iyi alglayabilmesi ve konunun zne inebilmesi iin kullanlan ynlendirme sorusudur.

?

rencinin, ilenen konuyu renip renmediini lmek iin kullanlan deerlendirme sorusudur.

nite sonlarnda yer alan "zet" blm, o nitede ayrntl olarak ilenen konularn ksa bir aklamasn verir ve o niteyle ilgili bir gr kazanlmasn salar. Her nitenin sonunda ilenen konularla ilgili oktan semeli "sorular" yer alr. Bu sorular, size snavlarda sorulacak soru biimine ynelik rnekler verir ve ilenen konuyu renip renmediinizi lmeye yarar. nite sonlarnda veya kitap sonunda yer alan "Szlk ve Kavramlar Dizini" blm, ilenen konu iinde yer alan nemli terim ve kavramlarn aklamasn yaparak, konuyu daha iyi anlamanz salar. Yine, nite sonlarnda veya kitap sonunda yer alan "Kaynaka" bl-m, konularn yazmnda yazarlarn hangi eserlerden yararlandklarn belirtir. Bu blm, ilenen konularla ilgili olarak daha geni bilgi edinmek isteyen rencilerin hangi eserlerden yararlanabileceklerini de gsterir.

Baar, edinilen bilgilerin kalc olabilmesi ile olanakldr. Bunun iin, konular ezberlemek yerine, zmsemeniz gerekmektedir. Yukardaki aklamalar size bu konuda yardmc olacaktr.

xiv

Sistem Kavram ve Bilgi leme

1

NTE

Bu nitede...Kitabn tamamna temel oluturacak veri, bilgi, bilgi ileme ve sistem kavramlar zerinde durulacaktr. nitede, verinin bilgi haline gelmesine ilikin bilgi ileme evreleri ve yntemleri aklanmtr.

alma Biimine likin Olarak...Bu dersin baarlabilmesi bu nitenin anlalabilmesi ile ilikilidir. Bu nedenle nitede ele alnan kavramlarn ok iyi bir ekilde renilmesi gerekmektedir. nitedeki aklamalar ak izenekleri ile desteklenmektedir. Kavramlar nitede verilen izeneklerle birlikte ele alnz. Bu sizin niteyi ok daha abuk renmenizi salayacaktr. Ak izeneklerinde yer alan sembollerin anlamlar kitabnzn sonunda verilmitir.

-1-

GRBundan binlerce yl nce inliler tarafndan kullanlan, gnmzde de ilk okullarda rencilerin aritmetiksel ilemler yapmada kullandklar Abacus, bilgi ilemenin geliimine ve bilgisayarlarn ortaya kna tarihsel perspektiften bakldnda bilinen ilk aratr. Bunun tesinde rnein, eski Msrda saylar ilgin sembollerle ifade edilmi ve papirsler zerine ilenmitir. Mezopotamyada M. 3500 yllarnda kil tabakalar zerine ilenmi bilgiler, Smerli rahiplerin yine kil levhalar zerine ivi yazs ile yazm olduklar yazlar ve Aztekler'in kullandklar simgeler bize bilgi ilemenin tarihinin ok eski olduunu gstermektedir. Bunlarn tm, insann srekli olarak bilgileri eitli yntemlerle belli yerlere ileme gerei duyduunu ortaya koymaktadr. Bu gereksinmenin ardndaki en nemli iki neden, insann belleine yeterince gven duymamas ve ilikilerin gelierek ticari olaylarn ortaya kmasdr. Bylelikle, bilgiler alar tesine iletilebilmi ve insanlk nemli bir bilgi birikimini temel alan gelimeleri gsterebilmitir.

?

nsanlar niin bilgi ilemeye gerek duymulardr?

VER VE BLG KAVRAMLARIVeri, data karl kullanlan ve datum szcnn oulu olan bir kavramdr. Veri kavram, eitli durumlarn, gzlemlerin veya olaylarn her trl gsterimidir. Bu gsterimler, saysal veya alfabetik karakterler ya da semboller eklinde olabilecei gibi, eitli biimlerdeki grafik izimler ve dier tr gsterimler eklinde de olabilir. Ancak tm bu gsterimlerin yani verilerin temel zellii, ham olmalar, dier bir deyile ilenmemi durumda olmalardr. Bunun bir sonucu olarak diyebiliriz ki, veriler ilenme srecinden gemeden anlam tayan bir nitelie kavuamayacaklardr. Verilerin anlam tayan bir nitelie kavumalar da, onlarn bilgiye (information) dnm olmalar demektir.

!

lenmi veri bilgi olarak tanmlanabilir.rnein, tek bana isim/isimler, parasal tutarlar veya saylarla karlatmzda bu veriler, bizim iin anlam tamayacaklardr. Ancak szn ettiimiz isimlerin, parasal tutarlarn ve saylarn biraraya getirilip ilenmesiyle, diyelim bir mteriye ilikin vadeli bir borcun ortaya kmas, verilerin bilgiye dnm olduklarn gsterecektir. Nasl bir hammadde belirli bir ilem veya ilemler sonucunda rne dnmekteyse, ham veriler de derlenerek ileme sokulur, ilenir ve karar vericilere bilgi olarak iletilirler.

?

Veri, bilgi haline nasl dnr?Veri ve bilgi kavramlar zerinde ska yaplan bir tartma, verinin ve bilginin sklkla ayn anlamda kullanlmasna ilikindir. Gerekten de, yukarda deindiimiz gibi bu iki kavram olduka farkl niteliklere sahiptir. Ancak, elde edilen her bilgi, bir sonraki evre ya da dnem iin veri zelliini de tamaktadr. Bir retim iletmesinde, hammaddenin ilenerek rn elde edilmesi ve bu rnn baka bir retim iletmesi iin hammadde niteliinde olabilmesi gibi, veriler ve bilgiler de benzer bir yaklamla ayn anlamda kullanlabilmektedirler.

-2-

BLG LEME VE SSTEMYukarda ele alnan verilerin bilgiler haline gelmesi, bir dntrme srecinin varln ortaya koymaktadr. Bu noktada bu dnmn nasl gerekletii sorusu akla gelecektir. Burada, karmza bilgi ileme kavram kmaktadr (Bu kavram bilgi ilem ile e anlamda kullanlacaktr).

Bilgi ileme nedir?Bilgi ileme ksaca, veriyi bilgiye dntrme sreci veya veriyi kullanlabilir ve anlaml klan her trl eylem olarak tanmlanabilir. Bilgi ileme srecinde, ilevsel eler srasal biimde biraraya gelerek amaca ynelik sonular retirler. Bu, elle olsun veya bilgisayarla olsun girdilerin oluturulmas, eyletimi (manipulation) ve ktlarn elde edilmesi demektir. Bu aklamadan sonra, bilgi ilemeyi sistem yaklam iinde ele alabiliriz. Sistem kuramcs Russel L. Ackoff bir sistemi geni olarak ve genel hatlaryla, birbirine bal blmlerden oluan kavramsal veya fiziksel bir varlk olarak tanmlamaktadr . Sistemlerle ilgili, fizik ve biyoloji bilimlerinde, modern teknolojide, sosyal bilimlerde birok tanm yaplmaktadr. Ancak, bilgi ilemede ve bilgisayar teknolojisinde, sistem ulalmas istenen ortak amaca uygun olarak, girdileri kabul ederek ktlar reten ve birbiriyle ilikili bileenlerden oluan bir sretir.

?

Sistemin eleri nelerdir?Her sistem iin temel e; girdi, ileme ve ktdr. Birbiriyle etkileimli bu temel bileen sistem biimini oluturur (ekil 1.1).

GRD

LEME

IKTI

ekil 1.1. Sistemin eleri.

Bu sistem tanmndan hareketle bir bilgi ileme sistemi ise, verileri girdi olarak kabul ederek ileyen ve bilgi kts olarak veren bir sistem olarak tanmlanr (ekil 1.2).VER GRDS BLG LEME BLG IKTISI

ekil 1.2. Bilgi leme Sreci.

Sistem kavram, nem tayan ek iki eyi daha iermektedir. Bunlar geri-bildirim (feedback) ve kontroldur (ekil 1.3).

-3-

Geri-bildirim KONTROL

GRD

LEME

IKTI

ekil 1.3. Geri-bildirim, Kontrol ve Sistem Kavram.

Geri-bildirime dayal kontrol ile sistemin rettii kt, girdi olarak sisteme geri verilerek sistemin amacndan sapan durumlarn girdi ve ilem eylemleri zerindeki dzeltmeleri gerekletirilir ve gerekli z denetim salanm olur.

!

Bir iletmede sat faturas kesilmesi bir bilgi ileme ilemidir. Eer faturay yanl kesersek bir kt olan bu faturann dzeltilmesi gerekecektir. Bu amala bu yanl faturann dzeltilmek zere bilgi ileme sistemine veri olarak verilmesi ilemi geri-bildirime rnektir.te yandan, bir sistem olarak bilgi ileme, kullanclarn gereksinmelerine yant verecek ve kullanmlarna uygun decek biimde, verileri ve bilgileri saklama ilevini yerine getirmelidir. Bu ilevin yerine getirilmesi ayr bir bileen olarak saklama kavramn karmza karmaktadr.

Bilgi ilemede saklama ilevinin nemini tartnz.Tm bileenleri ve ilevleriyle bir bilgi ileme sistemini aadaki izimde olduu gibi gstermek olanakldr.

KONTROL YORDAMLARI

Geri-bildirim

VER GRDS

BLG LEME

BLG IKTISI

VER VE BLG SAKLAMA

ekil 1.4. Bilgi leme Sistemi Kavram.

-4-

BLG LEME SSTEMNN EVRELERBuraya dek belirttiimiz kadaryla bir bilgi ileme sistemi; temel olarak girdi, ileme ve kt ilevlerinden olumaktadr. Her bir ilevin ieriini, srecin srasal evrelerine uygun olarak ele aldmzda ise karmza ayrntl bir tablo kmaktadr. Bilgi ileme sistemi sre olarak toptan ele alndnda bu srecin; verilerin derlenmesi, snflandrlmas, sralanmas, hesaplanmas, karlatrlmas, zetlenmesi, saklanmas ve raporlar biiminde kullanc ve karar vericilere iletilmesi, evrelerini ierdiini grmekteyiz. Bilgi ileme sistemi, bir yandan tm bu evrelerin ilevsel bir bileimini ortaya koyarken dier yandan bilgi iletiimi ve etkileimi bakmndan evre ile ayrlmaz ilikilerini srdrmek durumundadr. Bu evre, bir iletme iin tketicilerden devlete kadar uzanan bir yapy ortaya koymaktadr.

BLG LEME

Yeni Saklama VER

Veri Derleme

Snflama ve Sralama

Veri zerinde Analiz ve Hesaplamalarn Yaplmas

Tketiciler Ortaklar Rakipler Devlet ve dier EVRESEL VER

Sonularn zetlenmesi

Sonularn Karlatrlmas

BLG Veri ve bilgi letiimi Geri-bildirim Kullanc Kararlar ve Eylemleri

ekil 1.5. Bilgi leme Sistemi Evreleri ve Bilgi letiimi.

HAM VER

VER DERLEME

VER SINIFLAMA

BLG LEME VE ZETLEME

RAPOR RETME

RAPOR

GRD

LEME

IKTI

ekil 1.6. Bilgi leme Sistemi ve Evreleri.

-5-

levler ayrm yukardaki durum ele alndnda; girdi ilevinde, verileri ilenmeye hazr duruma getirmeye ynelik olarak verilerin derlenmesi ve ilk kayt hazrlklarnn yaplmas sz konusudur. rnein, verilerin bilgisayarn okuyabilecei bir biime veya bir baka kiinin kullanabilecei duruma getirilmesi kaytlamadr. te yandan, ilenecek kalemlerin zelliklerine gre gruplanarak snflandrlmas ve sralanmas gerekmektedir. leme ilevinde; bu verilerin hesaplanmas, karlatrlmas, zetlenmesi ve saklanmas gerekletirilecektir. kt ilevinde ise; bilgiler genellikle rapor biiminde kullanc ve karar vericilere iletilecek ve oaltlacaktr.

Bir iletmede mteriye fatura dzenleme bilgi ileme sisteminin evrelerinde yaplan ilemler nelerdir?

BLG LEME YNTEMLERYukardaki kesimlerde genel olarak bilgi ileme kavramlar zerinde durulmutur. Bu genellemede belirli bir yntem szkonusu deildir. Bir dier deyile verilen sre her yntem iin geerlidir. Bilgi ilemede temel olarak yntemden sz edebiliriz. Bunlar;

Elle bilgi ileme, Mekanik bilgi ileme, Elektronik bilgi ilemedir.

Elektronik bilgi ileme, bilgisayarla bilgi ileme ile e anlamda kullanlmakta ve bilgi ilemeyi en ideal anlamda gerekletirmi olmaktadr. Bu durumu daha ak biimde gsterebilmek, mekanik aralarn desteindeki elle bilgi ileme ynteminin bilgisayarla bilgi ileme yntemiyle karlatrlmas ile olanakldr.GRDELLE BLG LEME nsan gzlemleri, daktilo, elle yazma, yazar kasa, hesap makinas.

LEMnsan beyni, yaz yazma, hesaplama ve analizler, hesap makineleri

KONTROLnsan beyni, yaz yazma, hesap makinas kontrol devreleri vd.

SAKLAMAnsan beyni, yazl kaytlar, dosyalar, mikrofilmler vd.

IKTInsan sesi, yazl rapor, telefon, daktilo yazlar, hesap makinas ekran ve eritler. Bilgisayar ekran, sesli yant, bilgisayar yazclar.

BLGSAYAR- Veri giri LA BLG terminalleri, LEME delikli kart, manyetik disket, optik karakter okuyucu.

Bilgisayar ilem birimleri.

Bilgisayar kontrol birimi, bilgisayar programlar

Yar iletken bellek devreleri, manyetik ekirdek, diskler, durumlar, kartlar ve bantlar.

ekil 1.7. Elle ve Bilgisayarla Bilgi lemede Yntemsel Karlatrma.

-6-

?

Elle bilgi ileme ile bilgisayarla bilgi ileme arasndaki farkllklar nelerdir?Bilgisayarla bilgi ileme, yntemsel olarak nemli bir farkllk ortaya koymaktadr. Bu farkllk ilemlerin gerekletirilmesinde, bilgisayarn kullanld alan ile ilgili birok avantaj da beraberinde getirmektedir. Teknolojinin stnlyle ilgili bu avantajlara yeri geldike ilerideki nitelerde deinilecektir.

!

Bu nitede ve bundan sonraki nitelerde kullanlan ak izenei sembollerinin anlamlarnn kitabnzn sonunda yer aldn unutmaynz.

zetnsann belleine yeterince gven duymamas ve ilikilerin gelierek ticari olaylarn ortaya kmas bilgi ileme gereini ortaya karmtr. Bu gereksinim ilk alardan gnmze dek artarak devam etmektedir. Bilgi ileme ile birlikte dnlen iki nemli kavram veri ve bilgidir. lenmemi veri olarak ifade edilen bilgiye nasl ulalaca bilgi ilemenin aklanmas ile olanakldr. Bilgi ileme sisteminde veri girdisi ki, bu bir isim, parasal bir tutar veya miktar olabilir, ilemeye tabi tutularak bilgiye dnecektir. Ancak bu bilgi her zaman doru bilgi olmayabilir. Yanl bir bilgi retildiinde bu bilginin sisteme geri beslemeyle tekrar girdi olarak verilecek ve tekrar ilemeye tabi tutularak doru bilgi olmas salanacaktr. retilen bu bilgilerin gereksinim duyulduunda kullanlabilmesi iin saklanmas bilgi sistemi iinde ele alnmas gereken bir dier nemli ilevdir. Verinin bilgi haline dntrlmesi ilemleri elle yaplabilecei gibi mekanik aralarn veya bilgisayarlarn kullanlmasyla da gerekletirilebilinir. Hangi yntem kullanlrsa kullanlsn ama verinin bilgi haline dntrlmesidir. Ancak, bilgi ilemede bilgisayarlarn kullanlmasnn iletmelere nemli avantajlar salayaca aktr.

Sorular1. Aadakilerden hangisi veri iin doru deildir? a. Veri, kesinlikle saysal bir ifadedir. b. Veri, bir dier sistemin bilgisi olabilir c. Yanl bilgi, sistem iin veridir. d. Veri, ilenmemi bilgidir. e. Verilen daha sonraki kullanmlar iin saklanmaldr. 2. Sistemin rettii ktnn kontrol edilip, yanlln belirlenerek sisteme tekrar girdi olarak verilmesi ilemi aadakilerden hangisidir? a. Snflandrma

-7-

b. Bilgi saklama c. Geri-bildirim d. Girdi e. kt

3. Aadakilerden hangisi bilgi ileme sreci iin dorudur? a. Girdi - leme - Saklama - kt b. Girdi - kt - Raporlama c. Girdi - leme - Kontrol d. Girdi - Kontrol - kt - Geri Besleme e. Girdi - leme - kt

4. Aadakilerden hangisi ileme ilevinde yaplan ilemlerden biri deildir? a. Hesaplama b. Verilerin derlenmesi c. Karlatrma d. zetleme e. Saklama

5. Aadakilerden hangisi bilgi ilemenin bir sonucudur? a. Yazar kasalar bir girdi birimidir. b. leme, hesap makineleri yardmyla yaplr. c. ktlar dosyalarda veya mikrofilmlerde saklanr. d. Veri girii terminaller yardmyla gerekletirilir. e. Yazl raporlar bir ktdr.

Szlk ve Kavramlar DiziniBilgi : lenmi veri olarak da ifade edilen bilgi, bir i veya konu veya bir varlk hakknda bilinen ey ya da bilgi kullancnn bir i veya konu veya bir varlk hakknda bildikleri eylerdir. Veriyi bilgiye dntrme sreci veya veriyi kullanlabilir ve anlaml klan her trl eylemdir. Veri veya bilgilerin kopyalar eklinde oaltlmas ilemidir. Sistemin rettii ktnn, sisteme geri verilerek sistemin amacndan sapan durumlarn girdi ve ilem eylemleri zerindeki dzeltmelerinin gerekletirilmesi ve gerekli z denetim salanmasdr. Veri veya bilgilerin, bilgi sistemi iinde bilgi i-8-

Bilgi leme oaltma Geri-Bildirim

: : :

letme

:

lem aamalarna bal olarak bir aamadan dier bir aamaya aktarlmas, bir defterden dier bir deftere geirilmesi, bir blmden dier bir blme gnderilmesi ve bilgilerin ilgililere sunulmasdr. Kaydetme : Veri veya bilgilerin toplanmas ve daha sonra ileme tabi tutulmak zere belgelendirilerek sisteme girilerinin salanmas ilemidir. ok sayda bilginin daha kullanl bir biime dntrlmesi ilemidir. Veri veya bilgilerin biriktirilmesi ve ileride tekrar kullanlma amacyla ilgili ktklere(dosyalara) yerletirilmesi ilemidir. Veri veya bilgilerin belirli snf veya kategorilere gre dzenlenmesi ilemidir. eitli durumlarn, gzlemlerin veya olaylarn saysal veya alfabetik ya da sembollerle her trl gsterimidir.

zetleme Saklama

: :

Snflandrma Veri

: :

-9-

Bilgi Sistemi Teknolojisi

2

NTE

Bu nitede...Bilgisayar kullanmnn bilgi ileme sistemine etkisinin neler olduu ele alnmtr. Bilgisayar teknolojisi donanm ve yazlm olarak iki ana grupta incelenmi; donanm bal altnda teknolojik gelimeler ele alnrken; yazlm bal altnda programlama dilleri ve programlama sreci aklanmtr.

alma Biimine likin Olarak...Bu niteye almaya balamadan nce Ynetim Bilgi Sistemi dersinin konularn gzden geiriniz. Donanm konusunu alrken evrenizdeki bilgisayarlarn elerini izleyiniz. Her bir enin ilevini nitedeki bilgilerle karlatrnz.

- 10 -

BLG LEMEDE BLGSAYARLARDaha nceki nitede, bilgi ilemenin bir sistem olarak ele alnabilecei ve temel olarak girdi, ileme ve kt bileenlerinden olutuu vurgulanm ve bilgi ileme sisteminin geri-bildirime dayal kontrol ve saklama bileenleri ile desteklendiine deinilmiti. Bu nitede ise, bilgisayar kullanlan bir bilgi ileme sisteminde teknolojiden kaynaklanan zelliklerin neler olduu ele alnacaktr. Bilgisayarla Bilgi leme (BB) veya Elektronik Bilgi leme (Electronic Data Processing), verinin z devimli olarak ilenmesinde bilgisayarn kullanlmasdr. Bununla birlikte, BB'yi girdi, ileme, kt, saklama ve kontrol temel ilevlerini, bilgisayar donanmn, yazlmn ve personelini kullanarak yerine getiren bir bilgi ileme sistemi olarak grmek nemlidir.

KONTROL PROGRAMLAR VE YORDAMLAR

LEME BLGSAYAR/ BLG LEME

VER GRD

BLG IKTI

VER TABANI Veri ve Bilginin Saklamas SAKLAMA PERSONEL

ekil 2.1. Bir Sistem Olarak BB.

Bilgisayarla Bilgi leme, bir sistem olarak,

Donanm, Yazlm,

Personel ilevleri temelinde ele alnmaktadr. Bu bakmdan burada ncelikle bilgisayar teknolojisi zerinde duracak ve buna bal olarak bilgisayar donanmn ve yazlmn ele alacaz.

BLGSAYAR TEKNOLOJSok sayda aritmetiksel ya da mantksal ilemlerden oluan bir ii, almas srasnda bir iletmenin (operatr) ie karmas gerekmeksizin, nceden verilmi programa gre z devimli olarak yrten bir bilgi (veri) ileyicisi olan ve ileriki nitelerde eitli ynleriyle inceleyeceimiz bilgi-

- 11 -

sayar, bilgi ileme kavramnn evrimsel sre iindeki en son noktasn oluturmaktadr. Gerekten, bilgisayar teknolojisiyle birlikte bilgi ilemede bir devrimden sz etmek olanakldr. nsanlk, bu teknolojiyle ok ksa bir zaman aralnda, ulalmas g bir dzeye ulamtr. Yaammz teknik alanlardan sosyal alanlara dek etkileyen bilgisayarlarn teknik anlamda geliimini ve yapsn yakndan tanyarak iletimini kavramak bilgisayar kullanmakta olan kii veya kurulular iin olduu kadar denetiler iin de son derece gereklidir.

Bilgisayarn geliimini bilmek ve yapsn tanmak denetiler iin neden nemlidir?

BLGSAYAR TEKNOLOJSNN EVRM VE DONANIMBilgisayar teknolojisini bilgi ilemeden ayrmak ve bu teknolojik gelimeyi dar bir zaman aralyla snrlandrmak olanakl deildir. Tarihsel olarak konu ok gerilere giderek incelenebilir. Birok aratrmac bilgisayarlarn tarihini daha nce de deindiimiz abakse dayandrmaktadrlar. ubuklara dizilen diskler yardmyla eitli aritmetiksel ilemlerin yaplmasn kolaylatran abaks, bir bakma en eski bilgi ilem aracdr. Bilgisayar ise bilgi ilem aralarnn en gelimi olandr. Abaks ile bilgisayar arasnda geni bir bilgisayar tarihesi yatmaktadr. Bu geni konuyu bir yana brakarak, bilgisayarlarn temelini oluturan matematiksel bir yntemden sz etmek ve bugnk bilgisayar teknolojisine ulamak istiyoruz. Bu matematiksel yaklam, 1815 ylnda ngiltere'de domu olan nl matematiki ve mantk George Boole tarafndan ortaya konmutur. Boole, 1847 ylnda Mantn Matematik Analizi isimli kitapn yaymlam ve bu konudaki grlerini gelitirerek 1854 ylnda Dncenin Yasalar Hakknda Bir Aratrma (An Investigation of the Laws of Thought) adl eserini yaymlamtr. Salt Evet/Hayr temeline dayanmakta olan Boole cebrinde doru ya da yanl gibi iki deer alabilen deikenler ve bunlar arasndaki ve, ya da, gibi mantksal ilikiler sistemi kullanlmaktadr. Boole cebri aslnda saysal bir cebir deil, bir nermeler cebridir; ve 0 ve 1 elerinin srasal anlamda ilenmesine dayaldr. George Boole, tm mantksal nermelerin ve, veyalara gre zetlenebileceini ve bu nermelerin birer matematik denklem olarak yazlabileceini ortaya koymu ve farknda olmadan bugnk bilgisayarlarda kullanlan ikili (binary) sisteminin temelini atmtr. Byle bir sistemde, bilgisayarlarla ilem yapmak, bilgi saklamaya ynelik elektriksel devrelerin almasyla baarlmtr. Mekanik bilgi ileme aralar olarak, Blaise Pascal'n aritmetiksel ilemler yapan makinesinden (1640) Joseph Marie Jacquard'n delikli kart yntemine dayal makinesine (1804), Charles Babbage'n z devimli mekanik hesaplaycsndan (difference engine) (1823), Herman Hollerith'in delikli kartlarna (1880) dek uzanan zincirin elektronik ilk halkasn ENIAC (Electronic Numerical Integrator And Calculator) oluturmutur (1946).

- 12 -

imdi gnmzde kullanlan bilgisayara ilikin donanm ve yazlm kavramlarna girerek, geliimin donanm ve yazlm dzeyindeki durumunu inceleyelim. Bir bilgisayarda fiziksel eler btn anlamna gelen donanmn teknolojik temelini kuvars tandan elde edilen saf silikon yongalar oluturmaktadr. Doada bol miktarda bulunan kuvars ta bir dizi karmak ileme tabi tutularak saflatrlmakta, elde edilen silikon silindirler ince tabakalar (Wafer) halinde kesilerek bunlardan yonga (chip) adl verilen milimetrik elemanlar elde edilmektedir. Son derece karmak elektriksel devreleri ieren bu yongalar, eitli testlerden geirildikten sonra balantlar kurularak bilgisayarn temel devreleri oluturulmaktadr (ekil 2.2).Mask

Silikon

Test Edici Dier Mask/lem Dngleri

Tabaka Testi

Yonga

Balantl Yonga

Gzden Geirme

SonTest

ekil 2.2. Silikondan Yonga Elde Etme Sreci.

- 13 -

Tmleik devreler (Integrated Circuit) ad verilen bu milimetrik yar iletkenler zerine yaklak milyonlarca devre sdrabilmektedir. Tmleik devre temelinde ilev gren bilgisayar donanm; girdi, kt, saklama evresel (peripherals) birimleri ile Ana lem Biriminden (Central Processing Unit) olumaktadr (ekil 2.3).ANA LEM BRM KONTROL

GR

BELLEK

IKI

ARTMETK- MANTIK

Kontrol Ak

Komut Ak

Veri Ak

ekil 2.3. levsel Bilgisayar Dzenlemesi.

Giri birimleri (input devices) insann bilgisayarla iletiim kurmasn salayan aygtlardr. Ayn ekilde, k birimleri (output devices) de giri birimleri ile ana ilem birimine verilen verilerin ilendikten sonra kt bilgileri olarak alnabildii iletiim aygtlardr. Ana ilem birimi ise kontrol, bellek (storage) ve aritmetik-mantk elerinden olumaktadr. Yine, ana ilem biriminin denetiminde alan bir e de ek bellektir (auxiliary storage).

!

Bir tahsilat ileminde, bilgisayarn giri, k ve ana ilem birimlerinin yapaca ilemlerin neler olabileceini tartnz.Kontrol birimi, ana ilem birimi iinde yrtme grevini stlenen ve egdm (koordinasyonu) salayan birimdir. Bir dier deyile, bilgisayarn beyni olarak kabul edilebilir. Bu birim, bellekte depolanan bilgileri toplar, yerletirir, programdaki komutlar okur, yorumlar ve yrtr. Bu arada her komutun yrtlmesinde bir ya da birden fazla bilgisayar bileeniyle iliki kurulur. Bu nedenle kontrol birimi, sistem iindeki ilevsel birimlerin uyumunu salayan ve programlardaki ilem srasn yneten bir aygttr.

Ana ilem biriminin elerinden biri olan kontrol biriminin grevleri nelerdir?zet olarak kontrol birimi aadaki ilemleri yerine getirmektedir.

Uygun bir sralama iinde program komutlarn semek, Seilmi olan her bir komutu yorumlamak, Ayrlm devreleri (mantk veya transfer devreleri...), komutlar yerine getirecek biimde harekete geirmek. Sistem evre birimlerini denetim altnda tutmak.

- 14 -

Bellek birimi bilgisayarn ilev grmesine ynelik olarak program komutlarn ve ilenmesi ngrlen verileri saklayan birimdir. Bellek birimi, ana bellek (primary storage) ve yardmc bellek (secondary storage) olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. k birimlerinden bilgiler alnncaya dek, veriler, programlar, bilgiler ve her tr ara sonular genellikle geni bir alan olan bu birimde saklanrlar.

?

Bellek kavramndan ne anlyorsunuz?Bellek birimi, kendi iinde zel amalara gre belirlenmi zgl alanlar kullanmaya olanak verecek bir yapdadr. Bu alanlar; giri bellek alan, program bellek alan, alma bellek alan ve k bellek alandr (ekil 2.4).

GR

BELLEK BRM Giri Bellek Alan KONTROL BRM ARTMETK MANTIK BRM

Program Bellek Alan

alma Bellek Alan

Ana lem Birimi

k Bellek Alan

IKI

ekil 2.4. Kavramsal Bellek Alanlar.

Ana bellek, alma tipi olarak iki tr bellek kullanmaktadr. Bunlar; Rasgele Eriimli Bellek (RAM: Random Access Memory) ve Salt Okunur Bellektir (ROM: Read Only Memory). RAM'n zellii programlarn ve verinin ilenmesi sresince geici bir bellek olarak kullanlabilmesidir. Sradan ilerin yrtld, istenilen herhangi bir konuma bilgi ve programlarn saklanabildii ve iindeki deerlerin silinebildii, deitirilebildii bellek tr ise, RAM bellektir. ROM ise, RAM'in silinmeyen ve srekli bellek olarak kullanlan tipidir. Bu bellek salt okunabilir, deitirilemez. Ayrca ROM'a benzer biimde kullancnn deiiklik yapamad, kalc programlar ieren ancak yine de belli koullarda deitirilebilen bir bellek tr de bulunmaktadr. Bu bellek tr EPROMdur (Erasable Programmable Read Only).

- 15 -

?

Bir insan beynini bilgisayarn beyni olarak dnnz. Bu varsaym altnda RAM, ROM ve EPROMun ilevleri insan beyni iin nasl tanmlanabilir?Yardmc bellek, ana bellein ykn hafifleten ve ana bellekte bilgi saklama maliyetini azaltan bir d bellektir. Yardmc bellek aracl ile ok saydaki karakter ya da bilgi, manyetik disk, disket, manyetik erit gibi yaygn olarak kullanlan bilgi saklama aygtlarnda saklanarak, yeri geldiinde kullanclarn eriimine olanak tannr. Son olarak zerinde duracamz birim, aritmetik-mantk (aritmetic-logic) birimidir. Bu birim toplama, karma, arpma ve blme aritmetik ilemlerini yerine getirir. Bunun yan sra bir saynn negatif, pozitif veya 0'a eit olup olmadn belirler; ve iki sayy, hangisinin byk, dierine eit veya dierinden kk olduunu belirlemek zere gerekli karlatrmalar yapabilir. ekil 2.3te verildii gibi bu birimlerin tm, birbirleriyle egdml olarak iletiim iinde almaktadr. Bu dzenlemeyi temel alan tipik bir bilgisayar donanm evre birimleri ve ortamlar ekil 2.5'te grlmektedir. Grlecei gibi bilgi kayt ortamlar olan giriteki aralarn bir ou ayn zamanda k ortam ve aralar olarak gze arpmaktadr. Bilgisayar teknolojisindeki gelimeler, doal olarak donanmn geliimiyle dorudan ilgilidir. Bu alanda her geen gn yeni admlar atlmakta ve 1950'li yllarda ngrlmesi ok g deiiklikler olmaktadr. Nitekim silikon yongalarn yerini almak zere birtakm yeni yaplar zerindeki almalar giderek olgunlamaktadr. Bu alandaki almalarn en gncel olanlarndan biri, silikon yongalar yerine karbon tabanl organik molekllerden oluan yeni devreler retmeyi amalamaktadr. Bylelikle bir biyolojik mikro-yongalar devri alaca ve bu molekler devrelerin ok daha az g kullanarak ok daha hzl alabilecei ve donanm boyutlarnda 1000 katlk bir klme salanabilecei vurgulanmaktadr.

- 16 -

Terminal

Terminal

Sesli Giriim Birimi

Ekran

Manyetik Mrekkep Karakteri Okuyucu Ana lem Birimi Optik Karakter Okuyucu Manyetik Manyetik Band Band Manyetik Disk Direkt Eriim Birimi

Sesli Yant Birimi

Yazc

Bilgisayar kt-Mikrofilm Birimi

Manyetik Disk

Manyetik Band

Manyetik Disk

ekil 2.5. Bilgisayar Donanm evre Birimleri ve Ortamlar.

Bir bilgisayar donanmnn geliimini belirleyen be temel faktr bulunmaktadr. Bunlar;

Byklk, Hz, Maliyet, Bellek kapasitesi, Gvenilirlik faktrleridir.

- 17 -

Bu faktrler bilgisayarn geliimi sonucunda nasl etkilenir?Balangta lamba temeline dayal olarak kullanlan elektronik montajlardan, transistrlere ve entegre devrelere doru geliim gsteren, bilgisayarlar; byklk, hz, maliyet, bellek kapasitesi ve gvenilirlik faktrlerini de etkileyerek kuaklar oluturmulardr.

!

3. snfta incelediiniz Ynetim Bilgi Sistemi ders kitaplarnzn drdnc nitesindeki Bilgisayar Kuaklarna ilikin aklamalar gzden geiriniz.

BLGSAYAR YAZILIMI (SOFTWARE)Bilgisayar yazlm, bilgisayarn bilgi ileme ilevini yerine getirmesini salayan her tr program, yordam, kurallar ve belgelendirmeyi ieren bir kavramdr. Bir anlamda donanma yaam veren e, yazlmdr. Bu nedenle, donanm ve yazlm birbirinden ayr dnlemez. Bilgisayar yazlmn, iki ana grupta ele alnabilir. Bunlar; sistem yazlm ve uygulama yazlmdr. Sistem yazlm, bilgisayar sistemindeki ilemleri destekleyen ve kontrol eden programlar ierir. Sistem yazlm, iletim sistemi (operating system) programlarn oluturur.

!

letim sistemi, ana ilem birimindeki ilemleri denetleyen programlar btndr. letim sistemi, bilgisayar sisteminin giri-k ve bellek ilevlerini kontrol ederek eitli destek hizmetleri salar.Uygulama yazlm ise, zel uygulamalar yrten ve ileten programlardan oluur. rnein, demelere ya da stok kontrol ilemlerinin yerine getirilmesine ynelik olarak hazrlanan programlar uygulama yazlm iindedir.

Sistem yazlm ve uygulama yazlmnn bilgi ileme sistemi iindeki yeri nedir?Burada ele alnmas gereken bir dier konu, iletim sistemine ilikindir. nk bir bilgisayarn yazlm dzeyinde zn iletim sistemi oluturur. letim sistemi, ana ilem birimindeki ilemleri denetleyen programlar btndr. Bilgisayar sisteminin giri-k ve bellek ilevlerini kontrol ederek, eitli destek hizmetlerini salayan, iletim sistemidir. Bu nedenle iletim sistemini (ayn balamda sistem yazlmn) oluturan bu karmak programlar btnne, denetleyici veya ynetici programlar ad da verilmektedir. Bilinmesi gereken, uygulama programlarndan farkl olarak, iletim programlarnn bilgisayar reticisi firmalarca gelitirilerek sisteme daha batan yerletirilmi olmalardr. letim sisteminin oluturulmas ile uygulama programlarnn iletilebilme olana yaratlm olur. letim sisteminin iki temel esi; i (job), kaynak (resource) ve veri (data) ynetimini salayan kontrol programlar ile bilgi ilemeyi salayan ileme programlardr (processing programs). leme programlar; bilgisayara verilen bir uygulama programn makine diline eviren dil evirici programlar (language translator programscompilers) ve sistem kitapln yneten "hizmet programlar"n iermektedir. Bilgisayar yazlm ile ilgili snflandrma ekil 2.6da verilmitir.

- 18 -

!

ekil 2.6'da verilen bilgisayar yazlm ile ilgili snflandrmada yer alan kontrol program, ileme program ve ileme uygulamalar program arasndaki iliki nedir?

Bilgisayar Yazlm

Sistem Yazlm

Uygulama Yazlm

Veri Taban Ynetim Sistemleri

letme Uygulama Programlar

letiim Kontrol Programlar

Bilimsel Uygulama Programlar

letim Sistemi

Dier Uygulama Programlar

Kontrol Programlar

leme Programlar

Ynetim Programlar

Dil evrici Programlar

Kaynak Ynetim Programlar

Hizmet Programlar

Veri Ynetim Programlar

Dier lem Programlar ekil 2.6. Yazlm Sistemi.

- 19 -

PROGRAMLAMA DLLER VE PROGRAMLAMA SRECBundan nceki kesimde sklkla kullanlan bilgisayar program terimi, insann bilgisayarla iletiim kurabilmesini ve bilgi ilemesini salayan en nemli aralardan biridir. Bir ilemin bilgisayara tanmlanabilmesi, bu ilemin (ya da sorunun) ona, anlayabilecei bir sistematik iinde verilmesini gerekli klar. Programlama, bir ii yapmak iin gerekli ilemlerin saptanmas, tanmlanmas ve bu ilemlerin srasnn belirtilmesidir. Bilgisayarlar zgn bir sorunun zm iin programlanabilirler. Bu olanak sorunun zm ynteminin bir dizi mantksal komutlarla ve bir dille kodlanmasyla salanr. Burada programlama srecine gemeden nce, yukarda anlan ve programlamaya olanak veren "programlama dilleri" zerinde durmak istiyoruz. Programlama dili, bilgisayar programlar oluturmak zere tanmlanm yapay bir dil/dillerdir. Programlama dilleri temel olarak iki dzeyde ele alnabilir. Bunlar, alt dzey (low level) ve yksek dzey (high level) dillerdir (Ayrca C ad verilen alt dzey programlama dillerinin zelliklerine sahip bir st dzey programlama dili de bulunmaktadr).

?

Bilgisayar dillerinin snflandrmas nasl yaplabilir?Alt dzey diller, bir bilgisayar sisteminin dorudan uygulayabildii makine komutlarn ieren dillerdir. evirici dili (assembler language) olarak adlandrlan dil bu snfa girmektedir. st dzey diller ise kullanclarn doal diline benzeen komutlar ieren ve zm istenen sorunlarn trne gre farkllk gsteren dillerdir. Bir dier deyile st dzey dillerin kullanlan alana zg bir yaplar vardr. Bu dillerin, alt dzey dillerden farkl olarak bilgisayara dorudan baml olmayan bir zellikleri vardr. Yani yazlan program, o dili kullanabilen tm bilgisayarlar iin geerlidir. st dzey dillere belirli alanlara ynelik olmalarndan tr, soruna ynelik diller ad da verilmektedir. st dzey bir programlama diliyle yazlm programn ki buna kaynak program (source program) ad verilmektedir, bilgisayar sistemince okunmasn yani, onun anlayabilmesini salayarak ama programa (object program) dntrmek gerekmektedir. Bu dntrme ilemine derleme (compile), derleme ilemini gerekletiren karmak ve zel program dizisine ise derleyici (compiler) den mektedir (ekil 2.7).

- 20 -

KAYNAK PROGRAM

DERLEME PROGRAMI

DERLEME

PROGRAM LSTELEME VE HATA RAPORU

ekil 2.7.MAKNE DLAMA PROGRAM VER

Derleme Sreci.

LETM

SONU

Programlama srecinin evreleri nelerdir?Bir ii yapmak iin, tanmlanm bir dizi admdan oluan ve dntrme ilemlerini ieren programlama srecinin evreleri aadaki gibi aklanabilir. ncelikle ve doal olarak, zm gereken sorunun ayrntl zmlemesi (analizi) ele alnacaktr. Bu evre zellikle, zm gereken sorunun bilgisayara uygunluunu salamaya ynelik olup, gerek duyulan ktlar ve sisteme verilecek olan girdi verilerinin ortaya konmasn ierir. Bir sonraki evre, programlama zmlemesidir. Bu evrede, programlama asndan, gereksinilen kty reten yntem belirlenir. Sorunun zmn belirleyen sonlu saydaki zgn ve anlalr srasal admlarn (ilemlerin) ortaya konmas anlamna gelen algoritmalarn, ak izeneklerinin (flowcharts) ve mantksal karar tablolarnn hazrlanmas da bu evre iindedir. Tasarm evresindeki her trl deikeni gz nne alan almalarn sonulanmas ile kodlamaya geilebilecektir. Programlama asndan kodlama kavram, sorunun zmne ynelik olarak hazrlanm olan algoritma ve ak izeneklerine uyan ve bir programlama dilinin kurallarn tayan komutlar btndr. Bu ekilde, daha nce deinmi olduumuz kaynak program oluturulmakta ve oluturulan program test edilerek ama programa ulalmaktadr. Eer ama programn baarl olduu dnlyorsa, bu programn, baka bir kullancnn anlamasna ve kullanmasna olanak verecek belgelendirmesi hazrlanarak dosyalanr.

- 21 -

SSTEM ZMLEME TASARIM 1. Sorunun alan 2. kt gereksinmesi 3. Girdi verilerinin belirlenmesi

PROGRAMLAMA ZMLEMES 1. Gereksinilen kty reten yntem 2. Ak izenekleri/ mantksal karar tablolar

1 PROGRAMLAMA DL KURALLARI

PROGRAM KODLAMA

ekil 2.8. Programlama Sreci.

KAYNAK PROGRAM

MAKNE DLNE EVRME

EVRME BAARILI MI?

Evet

AMA PROGRAM

Hayr HATALARIN DZELTLMES Hayr PROGRAM BAARILI MI?

1

Evet PROGRAMIN DZELTLMES

IKTI RETM VE PROGRAM BAKIMI

Aklanan programlama sreci, ekil 2.8de olduu gibi zetlenebilir. - 22 -

zetBilgi ilemede bilgisayarlarn kullanlmas, bilgi ilemenin temel ilevleri olan girdi, ileme, kt, saklama ve kontroln gzden geirilmesini zorunlu klmaktadr. Bilgisayarla bilgi ilemede bu temel ilevler bilgisayar donanmn, yazlmn ve personelini kullanarak yerine getirilecektir. 1940l yllarda ENIAC ile balayan bilgisayar teknolojisi gnmzde minyatrize edilmi entegre devrelerle geliimini srdrmektedir. Bu geliimin izlenmesinde ele alnacak be temel faktr vardr. Bunlar byklk, hz, maliyet, bellek kapasitesi ve gvenirliliktir. Bilgisayarlar gelitike hz, bellek kapasitesi ve gvenilirlik artmakta; maliyet ile fiziksel byklk azalmaktadr. Bir bilgisayar donanmnda girdi, kt, saklama birimleri ve ana ilem birimi vardr. nsan ile makinenin iletiim kurmasn salayan birim giri birimidir. Giri birimiyle ana ilem birimine verilen verilerin ilendikten sonra kt olarak alnmasn salayan iletiim aygt ise kt birimleri olarak ifade edilmektedir. Ana ilem biriminde yer alan kontrol, bellek ve aritmetik-mantk eleri ilemlerin programlar yardmyla yaplmasn, veri ve bilgilerin saklanmas faaliyetlerini grrler. Donanmdaki bu gelime benzer bir gelimenin yazlmda da yaanmas sonucunu dourmutur. Donanma yaam veren e olarak ifade edebileceimiz yazlm; sistem yazlm ve uygulama yazlm olarak iki grupta ele alnmaktadr. Sistem yazlmlar, bilgisayar sistemindeki ilemleri destekleyen ve kontrol eden programlardr. Uygulama yazlmlar ise, stok kontrol veya demeler gibi zel uygulamalar yrten ve ileyen programlardr. Yazlmlarn oluturulmasnda programlama dillerinin kullanlmas gerekir. Programlama dili, bilgisayar program(yazlm) oluturmak zere tanmlanm yapay dillerdir. Programlar bu dilleri kullanarak iletme amalarna uygun programlar oluturacaklardr.

Sorular1. Aadakilerden hangisi bilgisayar donanmnn geliimini belirleyen temel faktrlerden biri deildir? a. Byklk b. Hz c. Maliyet d. Programlama dili e. Bellek kapasitesi 2. Giri birimleri ile ana ilem birimine verilen verilerin ilendikten sonra kt bilgileri olarak alnabildii iletiim aygt aadakilerden hangisidir? a. Rastgele Eriimli Bellek (RAM) b. Ana lem Birimi c. Aritmetik-Mantk Birimi d. Giri Birimleri e. k Birimleri 3. Kullancnn deiiklik yapamad, kalc bellek programlar ieren ancak yine de belli koullarda deitirilebilen bellek tr aadakiler- 23 -

den hangisidir? a. Silinebilir-Programlanabilir Salt Okunur Bellek (EPROM) b. Rastgele Eriimli Bellek(RAM) c. Salt Okunur Bellek(ROM) d. Ana Bellek e. alma Bellei

4. Bilgisayar sistemindeki ilemleri destekleyen ve kontrol eden program aadakilerden hangisidir? a. Uygulama Yazlm b. Bilimsel Uygulama Yazlm c. letme Uygulama Yazlm d. Sistem Yazlm e. Veri Taban Yazlm

5. st dzey bir programlama diliyle yazlm programn, bilgisayarn anlayabilecei program ekline dntrme ilemine ne ad verilir? a. Listeleme b. Derleme c. letim d. Kodlama e. Tasarm

Szlk ve Kavramlar DiziniAbaks : Hesaplamada ya da matematiksel ilemlerde kullanlan en eski mekanik aygt. : Programc tarafndan hazrlanan ve programn genel grnmn, plann, ak ynn, sorunun zmndeki admlar kapsayan izimsel bir gsterimdir. : Bilgi ve ilem dizilerinin sakland aygt ya da ortamdr. : Verinin z devimli olarak ilenmesinde bilgisayarn kullanlmasdr. : Bir bilgisayar sistemini oluturan fiziksel birimlerdir. Bir bilgisayarn klavyesi, monitr rnek olarak verilebilir. : Bilgisayar kullanan, veri girii

Ak izenei

Bellek Bilgisayarla Bilgi leme

Donanm

letmen (Operatr)

- 24 -

yapan kii. Manyetik Band (Teyp) : Sadece sral eriimin olanakl olduu geni bilgi ynlarn saklayabilen bir aygt ve ortamdr. : Bir bilgi saklama ya da bellek ortamdr. Okuma ve yazma ileminin bir plan alnmas gibi yapld disk aygtlarnda ayn anda birden ok diske okuma ve yazma ilemi yaplabilir. : Basl ya da yazl karakterleri okuyan ve bilgisayara giriini salayan bir giri birimi. : nsan aracl olmakszn ilerin otomatik olarak yaplmasdr.

Manyetik Disk

Optik Karakter Okuyucu

z devim

Rastgele Eriimli Bellek (RAM) : Sradan ilerin yrtld, istenilen herhangi bir konuma bilgi ve programlarn saklanabildii ve iindeki deerlerin silinebildii, deitirilebildii bellek trdr. Salt Okunur Bellek (ROM) : Program komutlarnn deitiremeyecei nitelikte, kalc bilgi saklamak ve salt okunmak zere bilgisayar reticisi firma tarafndan gelitirilmi bellek trdr.

Silinebilir-Programlanabilir Salt Okunur Bellek (EPROM) : ROM gibi kullancnn deitiremeyecei ve kalc programlar ieren bellek alandr. EPROM, belli koullarda deitirilebilir (yeniden programlanabilir). : Donanma yaam veren ve bilgi ilemde kullanlan programlar, yordamlar, programlama dilleri ve belgelemelerin tmdr. : Milimetrik yzeyler zerinde onbinlerce devre elemanndan oluan ve son derece karmak elektronik devrelerin yerletirildii, genellikle silikon gibi yar iletken malzemenden yaplm ince bir dilim. : Bir sorunun zmnde gereksinim duyulan bir dizi adm.

Yazlm

Yonga(chip)

Yordam

- 25 -

Veri Dzenlemesi ve YaplandrlmasBu nitede...

3

NTE

Bilgi sisteminin salkl bilgi retebilmesi ve etkin bir ekilde ileyebilmesi iin gerekli olan veri dzenlemesi ve veri yaplandrlmas bu nitede ele alnmtr. Bu nitede ayrca bilgilere eriim olarak da ifade edilen ktk dzenleme konusu da incelenmitir.

alma Biimine likin Olarak...Ele alnan her konuyu rneklerle ele almanz, sizin konuyu daha iyi anlamanz salayaca gibi, konuyu ne lde kavradnz da anlamanza yardmc olacaktr.

- 26 -

BLGSAYAR LE BLG LEMEDE VER DZENLENMES VE YAPILANDIRILMASIBilgisayar ile Bilgi leme (BB)'nin anlalmasnn temeli byk lde, veri dzenlemesinin eitli temel kavramlarnn anlalmasna baldr. Etkin bir ilemeyi salayabilmek iin, her BB sisteminde veri, mantksal biimde dzenlenmeli ve yaplandrlmaldr. Basitten karmaa doru sralanan veri yaplar, BB iinde veriyi mantksal bir biimde dzenlemek iin tasarlanmlardr.

?

Verilerin yaplandrlmasnn ve dzenlenmesinin amac nedir?

VER DZENLEMESVeri, eler olarak karakterler (characters), alanlar (fields), kaytlar (records) ve ktkler (files) iinde dzenlenmitir. Bu eler kavramsal olarak nem tamakta olup, kitabnzda bundan sonra sklkla kullanlacaktr. Karakter, verinin en temel esi olup, alfabetik, saysal veya dier sembollerden oluur. Alan, karakter gruplarndan oluur. rnein, kii isimlerini oluturan alfabetik karakter gruplar isim alan, sat tutarlarn oluturan saysal karakter gruplar sat tutar alann oluturabilir. Bir veri alan bir zellii (karakteristik veya nitelik), bir varl (nesneler, insanlar, yerler vb.) ortaya koyar. Verinin ilikili alanlar kayt biiminde gruplanmlardr. Bir kiiye ilikin cret deme kayd, o kiinin isminden, sosyal sigorta numarasndan, vergi oranndan vb. oluur. Ktk, birbiriyle ilikili kaytlar topluluudur (veya veri setidir).

!

yerinde 20 kii almaktadr. alan bu kiilerin tmne ilikin kaytlar (ad-soyad, sicil numaras, alt birim, creti vb.) cretler ktn oluturacaktr. Her bir alana ilikin veriye ise kayt adn vermekteyiz. Her bir alana ilikin her bir veri ise alan olarak tanmlanmaktadr (rnein sadece ad soyad gibi). Alan oluturan her bir harf, say veya sembol ise karakter olarak tanmlanr. rnein alann sicil numaras 123456 ise, bu alan iindeki her bir say(1,2,...,6) bir karakterdir.Ktkler srekliliklerine gre iki ayrmda incelenebilirler; ana ktk ve ilem (alma) kt. cretler ana kt (payroll master file) srekli bir ktk niteliini tarken, yine cretlere ilikin haftalk ilem kt (weekly transaction file) geici bir alma kt niteliindedir. lem ktkleri, belirli bir zaman aralnda oluan ilemlere ilikin kaytlar ierirler ve devresel olarak, ana ktn ierdii sreklilik tayan kaytlar gnlemede (update) kullanlrlar.

Gnleme nedir?Gnleme, bir ktkteki kaytlara veya bilgilere erierek gerekli deiiklik veya eklemeleri yapmak ve kt en son haline getirmektir. leriki nitelerde daha ayrntl olarak ele alnacak bir kavram da veri tabandr (Data Base). ada BB sistemlerinin nemli bir esi olan veri taban uygulamasyla, farkl kullanmlara ynelik verileri ieren kaytlar veya ktklerin birbiriyle ilikilendirilerek iletilmesi salanr. Bylelik- 27 -

le, farkl uygulamalar iin kullanlacak ortak verilerin sisteme tekrar tekrar verilmesinin nne geilerek, merkezi bir ktkler dizisi oluturulmu olunur.

?

Bilgi ilemede veri tabannn kullanlmasnn salayaca faydalar nelerdir?Karakter, alan, kayt, ktk ve veri taban ilikisi aadaki gibi zetlenebilir .M Karakter

SM ALANI MEHMET AK

Alan

CRET KAYDI MEHMET AK 57533874 820.000.-TL.

ekil 3.1. Kayt Ortak Veri eleri.

CRET KT

Ktk

PERSONEL VER TABANI

Veri Taban

VER YAPILANDIRILMASIBB'de veri dzenlemesi iin gerekli olan veri elerinin, belirli bir sradzene sahip olduklarn belirtmitik. Bu kesimde ise, verinin ilevsel kullanmn salayan bir yapya kavuturulmas zerinde durulacaktr. Bu amala veriler, iletmenin olaylara ilikin uygulamalarn gz nne alan mantksal ve anlaml bir ilikiler sistemine sahip klnmaldr. Ktklerden veya veri tabanndan elde edilecek bilginin uygun biimde salanabilmesine verilerin yaplandrlm olmas olanak verir.

?

Verilerin yaplandrlmasnn gerei nedir?Verinin yaplandrlmasnda aadaki drt temel yaklam ortaya konabilir. Basit dorusal yaplar (Simple linear structures): Eer verinin tm eleri bamsz ve ayn nemde ise veri, basit dorusal bir yapda sralanabilir. Ancak bu tr bir yaplandrma, (zellikle iletmelerde...) bilgi ileme amalarna genellikle uygun dmemektedir. Liste yaplar (List structures): Bu yaklamda, mantksal (anlam tayan...) kaytlar, "gsterici" (pointer) kullanmyla birbirlerine balant- 28 -

landrlmlardr. Bir gsterici, bellekte yer alan baka bir kaytla mantksal iliki iinde olan, bir kayt zerindeki veri kalemidir. rnein, bir mteriler ana ktndeki kaytlar, her mterinin tek kodunu, tek adn ve adreslerini ierir. Bu ktkteki her mteri kayd, bir hesap numaras (kodu) ile tanmlanabilir. Bir muhasebe dneminde, bir mteri farkl gnlerde eitli kalem mallar satnalabilir. Bu durumda irket, bu ilemleri yanstan bir fatura kt tutabilir. Bylece herhangi bir zamandaki denmemi faturalar gsteren bir liste yaps kullanlabilir. Mteri ktndeki her kayt, fatura ktnde mteri iin ilk faturann kayt yerini gsteren bir alan ierecektir. Buna karlk bu fatura kayd, mterinin, sonraki faturalarna balantlandrlacaktr. Bu zincirdeki son fatura, gsterici olarak zel bir karakterin kullanmyla tanmlanacaktr (ekil 3.2).

Fatura Numaras

Fatura Verisi

Gsterici

Mteri Mteri smi, Hesap Adresi Numaras vb.

ekil 3.2.Gsterici Fatura Numaras Fatura Verisi Gsterici

rnek Bir Liste Yaps.

Mteri Kt Fatura Numaras

Fatura Verisi

**

Yukarda verilen mteri-fatura ilikisine benzer ekildeki rnekler oaltlabilir. rnein, bir alann cretler ana ktndeki cret kayd, ayn alann kaytlarn ieren personel ana ktndeki kaytlar, gsterici yardmyla balantlandrlabilir (ekil 3.3).GSTERC KAYIT ADRES PERSONEL KT101

GSTERC

CRET KT Balant

2854

ekil 3.3. Ktklerdeki Kaytlarn Gsterici le Balantlandrlmas.

1

9

Balant

9 KAYIT ANAHTARI alan Numaras BLM NUMARASI

- 29 -

!

Bir ktkteki veya bir veri tabanndaki her kayt bir veya daha fazla tantm alann veya anahtar ierir. Anahtar, bir ktkteki bilgiyi aramaya olanak verir. rnein, bir alann sosyal sigorta numaras cret ktndeki veri kaydn tanmlayabilmek iin kullanlabilir.Aa Yaplar (Tree Structures): Bu sradzensel (hiyerarik) yaklamda veri birimleri grafik olarak tersine dnm bir aa eklinde ve eitli dzeylerde yaplandrlmlardr. En stte aacn kk, daha sonra st ve alt dallar bulunmaktadr (ekil 3.4).BYK DEFTER HESAP KAYDI (ALACAK HESAPLARI)

Birinci Dzey

kinci Dzey

MTER KAYDI

ekil 3.4. rnek Bir Aa Yaps.

nc Dzey

HAVALE BLDRM KAYDI

SATI FATURASI KAYDI

Drdnc Dzey

FATURA KALEM

A Yaps (Network Structures): Aa yaklamna benzemeyen ve dallarn birlemesine olanak vermeyen a kavram, ok ynl bir ekilde dmlerin (nodes) birlemesine olanak verir. Bu yap, kaytlar arasndaki karmak mantksal, ilikileri ortaya koyabilmeye yneliktir (ekil 3.5).

BYK DEFTER HESAP KAYDI (ALACAK HESAPLARI)

SATI ELEMANI KAYDI

MTER KAYDI

ekil 3.5. rnek Bir A Yaps.

SEVKYAT KAYDI

SATI FATURASI ANA KAYDI

AIK SPAR KAYDI

FATURA KALEM (RN SATII)

TAMAMLANMI RNLER ENVANTER KAYDI

SATINALMA EMR KAYDI

- 30 -

?

Verilerin yaplandrlmasnda kullanlan yaklamlarn farkllklar nelerdir? Tartnz.

KTK DZENLEMEDzenlenmi ve yaplandrlm verilerin bilgiler olarak eriimini salamak ktklerin dzenlenmesini gerektirmektedir. Eriim (access), bilginin bilgisayarn bir evre donanmndan ya da bir saklama aygtndan elde edilmesi srecidir.

?

Bilgisayarla bilgi ilemede eriimin nemi nedir?Bilgi okumak ya da yazmak iin belli bir yeri fiziksel olarak bulmak olarak tanmlanan eriimde temel yaklam unlardr:

Srasal ktk dzenleme (Sequential file organization) Rassal ktk dzenleme (Random-direct-file organization) ndeksli srasal ktk dzenleme (Indexed sequential file organization)

Srasal Ktk Dzenleme: Ktk iinde, veriyi dzenlemenin temel yollarndan biri srasal yntem kullanmadr. Bu yaklamda kaytlar, ktk iinde fiziksel olarak kayt anahtarlarnn srasallna gre saklanrlar. rnein mterilerin hesap numaralarnn bir sra izlemesi gibi. Ancak burada nem tayan, bu srasal verilere erime yntemidir. Srasal ktk dzenlemede bir evre biriminden herhangi bir veriye eriilmek ve gnlenmek istenildiinde kaytlar, kayt anahtar srasna gre ilk sradaki kayttan okunmaya balanarak ilgili veriye eriilinceye dek okuma srdrlr. (Bir bilgisayar bileeni olan okuma/yazma kafas bu ii yerine getirmektedir.) Rassal Ktk Dzenleme: Bu yaklamda kaytlar, ktk iinde fiziksel olarak rassal biimde saklanmlardr. Ktklerin ierdii kaytlara bal bir kayt numaras ile bilgilere doru eriilebilir. Yani ileyi, bir nceki tutanan konumundan bamsz olarak tutanaa eriimi salamaya yneliktir. ndeksli Srasal Ktk Dzenleme: ndeksli srasal eriim yntemi olarak da anlan bu yntemde kaytlar, bir direkt eriimli bellek zerinde (rnein bir manyetik disk) srasal olarak saklanmakta ve her bir kaydn bir anahtar bulunmaktadr(rnein personel numaras gibi...) ve bu, her bir veri kaydnn bellekte konumlanaca adres iin bir anahtar oluturur.

zetBB sisteminin etkin bir ekilde almasnn temelinde verinin mantksal bir biimde dzenlenmesi ve yaplandrlmas vardr. Bu amala veri eleri birbirlerini ierecek ekilde oluturulacaktr. Bu veri eleri karakter, alan, kayt ve ktk olarak sralanmaktadr. Verinin en temel esi karakterdir. Karakter alfabetik, saysal veya dier sembollerle ifade edilebilir. Alan ise karakterler topluluudur. BB'de kayt ile ifade edilen ise birbirleriyle ilikili alanlar topluluudur. Kaytlarn bir araya gelmesiyle ktkler oluacaktr. Verinin dzenlenmesinden sonra, verinin ilevsel kullanmnn salanmas iin yaplandrlmas gerekir. Verinin yaplandrlmasnda drt temel yaklam vardr. Bunlar;

- 31 -

Basit dorusal yaplar, Liste yaplar, Aa yaplar ve A yapsdr.

Verilerin dzenlenip, yaplandrlmasndan sonra, verilerin bilgiler olarak eriimini salamak ktklerin dzenlenmesini gerektirmektedir. Byle bir uygulama ile bilgi, bilgisayarn bir evre donanmndan ya da bir saklama aygtndan elde edilebilecektir. Ktk dzenleme ile ilgili temel yaklam unlardr:

Srasal ktk dzenleme, Rassal ktk dzenleme, ndeksli ktk dzenleme.

Sorular1. letmenin mterilerinden Mustafa z'e ait 120001001 nolu hesap ve bu hesaptaki 100 milyon liralk alacaa ilikin veri esi aadakilerden hangisidir? a. Veri Taban b. Karakter c. Alan d. Kayt e. Ktk

2. Bir ktkteki kaytlara veya bilgilere erierek gerekli deiiklik ve eklemeleri yapma ve kt en son hale getirme ilemi aadakilerden hangisidir? a. leme b. Kaydetme c. Dzenleme d. Yaplandrma e. Gnleme

3. Bilginin bilgisayarn bir evre donanmndan ya da bir saklama aygtndan elde edilmesi sreci aadakilerden hangisidir? a. Dzenleme b. Gnleme c. Eriim d. Yn ileme

- 32 -

e. Yaplandrma

4. Aadakilerden hangisi veri yaplandrlmasnda kullanlan liste yaplar iin dorudur? a. Verinin tm eleri bamsz ve ayn nemdedir. b. Kaytlar, gsterici yardmyla birbirine balantlandrlmtr. c. Veri birimleri tersine dnm bir aa eklinde yaplandrlmtr. d. Karmak mantksal ilikiler kolaylkla ortaya konabilir. e. Bilgi ileme sistemine uygun dmeyen bir yaklamdr.

5. Aadakilerden hangisi veri yaplandrlmas yaklamlarndan biridir? a. A yaps b. Veri taban yaps c. Rassal ktk yaps d. Srasal ktk yaps e. Yn ilem yaps

Szlk ve Kavramlar DiziniAna Ktk : Gerekli bilgilerin gnlenmi olarak sakland kalc ktklerdir. erii fazla deimeyen ve bir bavuru kt niteliindeki ana ktkler, bilgisayarda ilenerek gerekli ktlar alnr. : Veri taban ynetim sisteminde, bir bilgi esinin yerini tanmlamak iin kullanlan bir ifade. : Ana kt gnleyecek olan deiiklik kaytlarn (tutanaklarn) ieren ktktr.

Dm lem Kt

Kayt (Tutanak) : Birbiriyle ilikili bilgi elerinden oluan ve belli bir ilemi niteleyen bir birim bilgi ya da birbiriyle ilikili bir dizi bilgi esinden oluan ktn temel birimidir. Veri Taban : Bir rgtn tm blmleri iin farkl kullanm amalarna ynelik, tm veri ve bilgileri ieren, merkezi bir dosyalar dizisi ya da bir veri kmeleri topluluudur.

- 33 -

Bilgisayarla Bilgi leme SistemleriBu nitede...

4

NTE

letmenin sahip olduu veya sahip olaca donanm ve yazlm ile faaliyet alan ve konusuna gre seilecek bilgi ileme sistemlerinin neler olduu karlatrmal olarak ele alnacaktr.

alma Biimine likin Olarak...Bilgi ileme sistemlerini alrken bir dier bilgi ileme sistemi ile olan farkllklarn ve benzerliklerini reniniz. Ayrca nitede verilen rnekleri dikkatlice ilgili bilgi ileme sistemi ile badatrnz. Bylece niteyi kolaylkla anlamanz salanacaktr.

- 34 -

GRu anda kullanmakta olduumuz ada bilgisayarla bilgi ileme teknolojisi, iletmelerin gereksinmelerine yant verecek farkl zellikleri ieren sistemler olarak ele alnabilir. letme ynetimleri, uygulamalarnn yapsna ve zelliklerine gre, hangi donanm ve bilgi ileme sistemini seeceklerine karar vermek durumundadrlar.

Bilgi ileme sisteminin seiminde nelere dikkat edilmelidir?Bu amala iletmeler u noktalara dikkat etmelidirler:

Mevcut bilgi ileme sistemlerinin neler olduu, Mevcut olan her bir bilgi ileme sisteminin yerine getirebilecei ilevlerin neler olduu, Bu sistemlerin gl ve zayf yanlarnn neler olduu, Bu sistemlerin donanm ve yazlm yaplar.

Mevcut sistemleri snflamada kullanlacak bu ltler, dorudan muhasebe ilevlerine ynelik deildir; ancak, muhasebe ilevlerini yerine getirecek sistemlerin donanm ve yazlm karakteristiklerine yneliktir. Sistem karakteristiklerinin belirlenmesi, ilk admda mevcut sistemlerin her biri zerinde inceleme ve aratrmalar gerekli klar. Sistem karakteristikleri temelindeki Bilgisayarla Bilgi leme (BB) sistemleri, aadaki gibi snflanabilir:

Yn leme Sistemleri (Batch Processing Systems) evrimii-Gerek Zamanl Sistemler (Online-Real Time Systems) Veri Taban Sistemleri (Data Base Systems) Datml Sistemler (Distributed Systems) letiim Sistemleri (Communication Systems) Zaman Blml Sistemler (Timesharing Systems)

?

Bilgisayarla bilgi ileme sistemleri nelerdir?Sralanan sistemlerin her biri farkl donanma ve yazlm desteine sahiptirler. Yine her sistem, farkl iletmelerin farkl amalarna hizmet ederler. nemle belirtmek gerekir ki, bu sistemlerin srasyla her birinin muhasebecilerce ve denetilerce ok iyi bilinmesi gerekmektedir. nk muhasebe sistemi, bu sistemlerden birine veya birkana uyarlanacaksa, ileriki nitelerde aklanacak sistem zmleme, sistem seimi, sistemin yerletirilmesi ve gerekletirilmesi admlarna muhasebecinin etkin ve bilinli bir biimde katlarak sistemden beklediklerini ortaya koymas ve tanmlamas gerekmektedir. Ayn ekilde, bu sistemleri sistemi denetleyecek olan denetilerin ok iyi bilmesi gerekir. nk, kontrol etkinliinin salanmas, bu sistemlerin en iyi ekilde deerlendirilmesine dayanr.

?

Bilgi leme Sistemlerinin bilinmesinin muhasebeci ve denetiler asndan nemi nedir?

- 35 -

YIIN LEME SSTEMLER (BATCH PROCESSING SYSTEMS)Yn (Batch) szc, basit olarak iletme eylemlerinin rettii belgelerin derlenmesi, toplanmas anlamna gelmektedir. rnein, sat faturalarnn, ii zaman kartlarnn veya satnalma ilemlerinin ynlanmas gibi. Temelde, iletme eylemlerine dayal belgelerden ayn yapda olanlarnn ynlar olarak biraraya getirilerek ilenmesi (kaytlanmas) yn ileme sistemidir. Burada ynlarn belirli zaman aralklarna gre de biriktirilmeleri szkonusu olabilir. Bu zaman aral, iletmenin ilem younluuna gre bir gn, bir hafta veya bir ay olabilir. Belirlenmi zaman aralnda veya belirlenmi sayda biriktirilen iletme belgeleri, ilgili ktn ana ilem biriminde gnlenmesi istendiinde bilgisayara verilerek ilenirler.

?

Yn ilem sisteminin karakteristikleri nelerdir?Yn ilem sisteminde, belgelerin biriktirilmesinin eitli yntemleri vardr. rnein, ynlar ncelikle disket, manyetik band, manyetik disk gibi ortamlarda biriktirilerek ana ilem birimine verilebilecekleri gibi, salt belgelerin biriktirilip terminalden belirli zaman aralklarnda dorudan ilenmeleri de olanakldr. Yn ilem daha ok, geni ldeki rutin ilemlerin ilenmesinde kullanlan bir yaklamdr. Yn ileme tipik rnekler olarak; satlar, faturalama ilemleri, kasa tahsil ve kasa deme ilemleri, envanter kaytlarn tutma uygulamalar, cret demeleri, maliyet muhasebesi uygulamalar ve byk defter ilemleri verilebilir.

?

Yn ilem sistemi hangi tip iler iin uygulanabilir?Bir uygulamaya ilikin olarak, nceden belirlenmi ldeki veya zaman aralndaki ynlanm iletme belgelerinin, yn ilem sistemiyle bir ktn yaratlmas, gnlenmesi veya rapor retilmesi basite aadaki gibi gsterilebilir.lem KtUygulama Program

Rapor

ekil 4.1.Veri Yn lem Kt Ana lem Birimi

Yn leme Sistemi.

Terminal

Eski Ana Ktk

Yeni Ana Ktk

ekil 4.1'de grld gibi herhangi bir uygulamaya ilikin ynlanm belgeler, ncelikle bir manyetik band veya diske verilerek, biriktirilmektedir. Burada, manyetik band veya disk, birer ilem kt olarak ilev grmektedir. Terminal ise, nceden belirtildii gibi dorudan giri ilevini yerine getirmektedir. lem ktndeki veriler ana ilem birimine iletildiklerinde, szkonusu uygulamaya ilikin uygulama program uyarnca eski ana ktk gnlenmi olacaktr (yeni balatlan bir uygulama ise yeni ana - 36 -

ktk yaratlm olacaktr). Yn ilem sisteminde ktlar iin dier sistemlerden farkl bir durum szkonusu deildir. ekilde olduu gibi ktlar, bandlar zerindeki gnlenmi ktkler veya basl kt(print-out) olarak raporlar eklinde olabilirler.

?

Yn ilem sisteminde yeni ana ktk oluturulurken hangi ilemler yaplr?Yn ileme sistemi, zellikle ubeleri veya bal irketleri olan ve aralarnda dorudan terminal balants bulunmayan iletmeler iin kullanlmaktadr. evrimd (off-line) bir terminalde ilenen ve ube verilerini ieren bir manyetik band veya disket, haftada bir irket bilgi ilem merkezine gnderilerek ana ilem biriminde ktkleri gnlemede kullanlabilir.

!

Merkezi Eskiehirde bulunan Anadolu Sanayi ve Ticaret A.. makina imalat ii yapmaktadr. irketin Afyon ve Ktahya illerinde iki fabrikas bulunmaktadr. irketin pazarlama faaliyetleri ise stanbulda yrtlmektedir. irkette "yn ileme sistemi", bilgi ileme sistemi olarak benimsenmitir. Byle bir sistemde her bir birim bilgi ileme faaliyetlerini birbirlerinden bamsz olarak yrtecekler ve belirli dnemlerde bilgiler irketin merkezine gnderilecektir. Merkeze her bir birim verileri belirli dnemlerde gnderecek ve eski ana ktkler gnlenecektir. Bu gnleme ileminden sonra yeni ana ktkler elde edilmi olacaktr.Yn ileme sistemine uygulamadan bir rnek olarak cret demelerini gsteren bir sistem ak izenei, ekil 4.2'de verilmitir. Buna gre iilerin i giriinde alma srelerini gsteren zaman kartlar bir manyetik band zerine ilenmekte ve daha sonra ana ilem birimine verilmektedir(daha nce deinildii gibi, szkonusu iletme bir bal irket olabilir ve iledii cret bilgilerini ana irketteki bilgi ilem merkezine gndermi olabilir). Band zerindeki bilgiler, bir biimleme (edit) program araclyla denetlenerek biimleme raporu alnr. Bu rapora gre hatalar ortaya karlarak gerekli dzeltmeler yaplr ve nceden belirlenmi olan yn toplam tutar ile uzlama salanr.

?

Bir yn ileme sisteminde ortaya kabilecek veri hatalar nelerdir?Yn ileme sisteminde veri hatalar u ekilde karmza kabilir:

Geersiz hesap kodlar veya tantm kodlar, Belirlenen snrlar dnda kalan durumlar (rnein, aylk alma saatinin almas), aret hatalar (rnein, negatif cret tutar), Geersiz veri alan (rnein, saysal verileri iermesi gereken bir alanda saysal olmayan sembollerin bulunmas), Uymayan hesap kodlar ve tantm kodlar (rnein, muhasebe hesap plannda olmayan bir kod), Mantk d durumlar .

Hatalarn dzeltilerek yeni, yani doru verileri tekrar ilenmesi ve biimleme programnn bir hataya iaret etmemesi zerine, ii personel numaras veya sosyal sigorta numarasna gre, sralama program araclyla sralama yaplr. Bundan sonra, cret gnleme program ile eski cretler ana kt gnlenerek cret bordrosu ile gnlenmi cretler ana - 37 -

kt elde edilir. Bu ktkten, ek program ile cret ekleri elde edilir ve istenirse muhasebe iin bir muhasebe zet raporu kartlr.

ZAMAN KARTLARI

YIIN KONTROL TOPLAMLARI

VER BANDI

HATA DZELTME

BMLEME PROGRAMI

BMLEME RAPORU

ekil 4.2. Yn lem cret Sistemi.

SIRALAMA

S.S.K. Numaras veya ii numaras

ESK CRETLER ANA KT

CRET GNLEME PROGRAMI

CRET BORDROSU

GNLENM CRET LER ANA KT

EK PROGRAMI

CRET EKLER

GNLK ZET PROGRAMI

MUHASEBE ZET RAPORU

Bu sre iinde cret gnleme programnn zel bir nemi vardr. Bu program, iilere ilikin deien durumlar gznne almak (evlenme, ocuk zamm, terfi vb.) ve brt cret, indirimler ve net cret hesaplamalarn yapmak durumundadr.

EVRM-GEREK ZAMANLI BLG LEME SSTEMBugn bilgi ileme sistemi olarak kullanm giderek yaygnlaan evrimii-gerek zamanl bilgi ileme sistemi, yn ilemedeki zaman yitir- 38 -

me ve iletiim sorununa kkl bir zm getirmektedir. Bu sistemle, verilerin olutuklar anda ve olutuklar yerde ilenmeleri olana salanmaktadr. evrimii, ana ilem birimiyle dorudan iliki iinde olan ve ana ilem biriminin dorudan denetimine tabi giri/k donanm aygtlarna verilen addr. evrimii birimlerin veriyi uzaklk tanmadan ve belirli bir zaman aral gzetmeden annda ileyerek kt alabilmeleri, anlk ilem yapabilmeyi yani gerek zamanda almay olanakl klmaktadr. Bu nedenle evrimii ve gerek zaman terimleri birlikte kullanlmaktadr.

?

evrimii ve gerek zamanl kavramlar ile ifade edilen nedir?EVRM DORUDAN ERM BRMLER

ekil 4.3. evrimiiGerek Zamanl Bilgi leme Kavram.

EVRM TERMNAL GR/IKI

ANA LEM BRM LEME

EK BELLEK

zellikle bankaclk sisteminde yakndan tanmaya baladmz evrimii-gerek zamanl bilgi ilemenin tipik kullanm, giri birimi olarak bir terminal araclyla ilemin yapld yerdeki veya dndaki (rnein, baka bir kent veya lke) bilgisayar sistemine veri ileterek, gerekli ktkleri gnleyerek ilem yapabilmek, saklayabilmek veya sorgulama yapabilmek eklinde ortaya kmaktadr (ekil 4.3). evrimii sistem, insan ile bilgisayar arasnda dorudan bir ilikiyi kurabilmesi asndan deer tamaktadr. Bu sistemle, bilgisayarn kullanm daha ilevsel klnmakta ve kullanclarn eitli dzeylerdeki kiilerden olabilmesine olanak tannmaktadr. rnein, ynetim dzeyinde bilgi soruturmas iin kolaylkla kullanlabilmektedir. te yandan, bilginin zaman iinde sreklilii salanm olmaktadr.

?

evrimii-Gerek Zamanl Bilgi leme Sisteminin karakteristikleri nelerdir?evrimii bilgi ileme, ilevler olarak aadaki gibi gruplanabilir:

Veri girii Ktk gnleme, Ktk sorgulama, Rapor retme.

Sralanan bu ilevlerin tm, evrimii bilgisayar programlarnn kontrolu altnda yerine getirilmektedir. Buna karlk, bu sistemde her program, evrimii bilgi ilemeye ynelik ve egdml bir iletim sistemine gereksinecektir. evrimii bilgi ileme sistemine rnek olarak evrimii sat ilemleri, ekil 4.4'de verilmitir.

- 39 -

UYGULAMA PROGRAMLARI

ekil 4.4.

V eri Girii Kontrol Yantlar

SATI LEMLERNN LENMES KTK GNLEME SORUTURMA/YANIT LEMLER

Ynetim Soruturma ve Grntleme YNETM TERMNAL

SATI NOKTASI TERMNAL

evrimiiGerek Zamanl Sat lemleri.

STOKLAR ANA KT

MTER ANA KT

SATILAR ANA KT

evrimii-Gerek Zamanl Bilgi leme Sisteminde bir sat ilemi stoklar, mteriler ve satlar ana ktklerine ne ekilde ilenir?ekil 4.4'den anlalaca gibi, mterilere ilikin sat verileri bir terminalden (bir sat noktasndan) dorudan ve sat ileminin gerekletii anda girilmektedir. Giriin gerekletii anda ise, uygulama program uyarnca ilgili ktklerde bilgiler gnlenmektedir. rnein, stoklar ana ktnde satlan rnde miktarsal bir azalma olmakta, daha nce belirlenmi olan stok emniyet dzeyi almsa da ayn terminalden stok gereksinimi elde edilmektedir. Mteriler ana ktnde ise, nceden tanmlanm olan mteri hesap kodlarna gre, sat yaplan mterinin hesabna ilem kaydedilmekte veya yeni mteri kayd oluturulmaktadr. te yandan satlar ana ktnde, satlara ilikin bilgiler sat noktalar, departman, irket gibi eler gzetilerek parasal olarak gnlenmektedir. Ynetim, srdrlmekte olan tm bu ilemleri ynetime ayrlm bir terminalden annda izleyebilmekte ve gereksinim duyduu raporlar ekrandan veya yazcdan yine annda alabilmektedir. Sat ilemlerini perakende olarak yrten iletmelerde, spermarketlerde, blmlerden oluan maazalarda ve daha birok sat uygulamasnda pratik ve etkin bir kullanm evrimii sistemle salanmaktadr. Bu tr yerlerdeki kasa kayt aygtlarnn yerini veri giri terminalleri almaktadr. evrimii sistemin kullanm etkinletirmek ve gvenilir klmak iin yaklamdan sz edilebilir: Bunlardan birincisinde, bir terminaldeki kullanc, bilgisayara terminal araclyla annda eriebilir ve bir hesabn veya bir ilemin durumunu renebilir. Ancak bilgisayar kaytlarnda deiiklik yapamaz. Kaytlarn deitirilmesi, yn hale getirilmi verilerin, ilenmek zere bilgi ilem merkezine gnderilmesiyle gerekletirilebilir. kinci yaklamda, ilemlerin bir terminal araclyla girii yaplr ve ana ilem birimine iletilir. Ana ilem biriminde ilemler biimlenir ve ana kaytlarn daha sonraki yn ktk gnlemesi iin bir ktkte saklanr. Terminaldeki kullanc, bilgisayardaki ana ktkleri deitirmek iin dorudan bir yetkiye sahip deildir.

- 40 -

nc yaklam ise, iletmenin her defasnda, bir ilemin giriiyle dorudan bilgisayar ktklerini gnleyen terminali kulland ve en karmak olan evrimii gnleme sistemidir. Bu sistem, bilgisayar ktklerini hatal ve yetkisiz ilemlerden korumak iin geni bir ekilde programlanm bilgi ileme kontrollarn gerektirmektedir.

?

evrimii-Gerek Zamanl Bilgi leme Sisteminin kullanmn etkinletirmek ve gvenilirliini artrmak iin neler yaplabilir?

VER TABANIBilindii gibi iletmelerde, genellikle finansal kaytlar farkl blmlerde tutulmaktadr. rnein, stoklar yardmc defteri muhasebe blmnde, ikinci bir stoklar kayt seti de stok kontrol blmnde ve nc bir stok kayt seti de ambarda tutuluyor olabilir. Bu tr bir blnme veya blmlendirme elbette bir gerekliliin sonucudur. Ancak, bu setin yalnzca bir tek sete indirgenebilmesinin nemli lde bilgi tasarrufunu salayaca da aktr. BB'nin teknolojik avantajlarn kullanarak bylesi bir uygulamaya olanak veren sistem veri tabandr.

Veri taban nedir?Veri taban, tanmlanm bir konuda tam, tekrar etmeyen ve yapsal bilgiler toplamdr. Tamlk (exhaustivity), veri tabannn belirlenmi olan konudaki btn bilgileri kapsamas zelliidir. rnein, bir mteri veri taban, mteriler hakkndaki tm bilgileri verir. Tamlk, konu hakknda sorulabilecek tm sorularn yantlanabilmesi iin gereklidir. Tekrarn nlenmesi, hibir verinin birden ok yerde saklanmamasdr. Veri taban, bilginin tam yzde 100'n saklar, yzde 101'ini deil. Bu, tutarlln salanmas iin gereklidir. Veri yalnzca bir yerde saklanyorsa, doru ya da yanl olabilir, ama kendisiyle eliemez. Eer iki ayr yerde saklanyorsa, bir yerde gnlenip, dierinde eski halinde kalabilir ve bylelikle sorgulamalar da elikili sonular verebilir. Tekrarn nlenmesi, disk belleinde de tasarruf salar. Tekrarn nlenmesi her zaman kolaylkla elde edilemez ve bazen de vazgeilmesi gerekir. rnein, bir retim veri tabannda mal ve sipari bilgilerini saklayan iki ktk bulunduunu dnelim. Bir kullanc, belirli bir mal iin yaplm olan toplam siparii sorguladnda, o mal iin sipari ktnde bulunan tm kaytlara bir bir eriilerek miktarlar toplanr. Bir mala ait birok sipari varsa, bu ilem uzun srecektir. Eer bu tr sorgulamalar sk sk yaplyorsa, her mal kaydna ait bir sipari toplam alan tutulmas daha iyi olacaktr. O zaman sorgunun yantlanmas ok daha abuk olacaktr. Ancak bu yeni alan fazla, yani tekrarlanan bilgidir. Tekrarn nlenmesi kuralndan, ilk olarak, hz ve yant sresi gereklerini yerine getirmek zere ayrlmak zorunda kalnabilir. Yukardaki retim veri taban rneinde bir sipari kaydnda sipariin ait olduu mal numarasnn mantksal olarak bulunmasna gerek yoktur. Yapsallatrma (structuring), verilerin, ilemlerin kolay ve hzl yaplabilmesini salayacak biimde saklanmasdr. Veri tabannn tasarm ve dzenlenmesi bu amaca ynelik nemli bir aamadr. Veri taban kavramnda ktklerin yaratlmas ve gnlenmesi Veri Taban Ynetim Sistemi (VTYS) (Data Base Management System) tarafndan yerine getirilmektedir. VTYS altnda ktkler, ortak veri taban biiminde btnleik hale getirilmitir (ekil 4.5).

- 41 -

?

Veri Taban Ynetim Sisteminin kullanm amac nedir?Yukarda deinilen ve ekil 4.5'de gsterilen VTYS, veri taban kavramnn nemli bir yann oluturmaktadr. Anlalaca gibi, ktklerdeki tekrarlanmak durumunda olan bilgileri btnleik hale getiren ve bu ortak kaynaktan salanacak bilginin birok kullanc ve farkl ynetim dzeyleri tarafndan kullanlabilmesini olanakl klan VTYS'dir. VTYS, ktklerin gnlenmesini, ktklere eriimi, saklamay ve dier sorunlar zmeye ynelik bir yazlm sistemidir.

?

Veri Taban Ynetim Sistemi nedir?

Ktk 1 A Kalemi B Kalemi C Kalemi

PROGRAM 1

Ktk 2 B Kalemi D Kalemi E Kalemi

PROGRAM 2

ekil 4.5.Ktk 3 D Kalemi E Kalemi F Kalemi PROGRAM 3

Geleneksel Yaklam ve Veri Taban Yaklam.

Geleneksel Yaklam

PROGRAM 1

A B C D E F

Kalemi Kalemi Kalemi Kalemi Kalemi Kalemi

Veri Taban Ynetim Sistemi

PROGRAM 2

PROGRAM 3

Veri Taban Yaklam

VTYS'nin ilev grebilmesi, doal olarak bir dizi bileenle iliki kurulmasn gerektirmektedir. rnein, sistemde iletiim terminallerle kurulacak, uygulama programlar devreye sokulacak ve iletim sistemi ile iliki kurulacaktr. Veri taban/veri iletiimi asndan durum ele alndnda VT/ V'nin VTYS ieride olmak zere aadaki ilevsel bileenleri ierdiini grmekteyiz.

Veri taban ynetimi, Terminal ynetimi, Sistem kontrol, Dil arabirimi - 42 -

UYGULAMA PROGRAMLARI

ekil 4.6.DL ARABRM TERMNAL YNETM SSTEM KONTROL LETM SSTEM VER TABANI YNETM VER TABANI

TERMNALLER

VTYA'nin VT/V Oluumu indeki Yeri.

Veri taban konusu nite 11'de daha kapsaml olarak incelenmitir.

DER SSTEMLERDatml Sistemler: Bir iletmede bilgisayar hizmetine gereksinim duyan eitli birimlerin ayr ayr bilgisayar kullanarak ileme almalarn kendi sistemlerinde yrtmeleridir.

? ? ?

Datml Sistem nedir?letiim Sistemleri: Birden fazla bilgisayar arasnda iletiim a kurularak bilgi al veriini salayan bir sistemdir. Bu iletiim a, lkeleraras dzeyde de oluturulabilir.

letiim Sistemi nedir?Zaman Blml Sistemler: ok sayda kullancnn ilerini ayn anda yrtebilen bir iletim dzenidir.

Zaman Blml Sistem nedir?

zetBilgi ileme sisteminin ne olacann belirlenmesi iletme ynetimlerinin zerinde nemle duracaklar konulardan biridir. letmeler bilgi ileme sisteminin seiminde uygulamalarnn yapsn ve zelliklerini gznnde tutacaklar gibi sahip olduklar veya sahip olacaklar yazlm ve donanm desteinin ne olduunu gznne almak durumundadrlar. Bu noktadan hareketle iletmelerin uygulayabilecekleri bilgisayarla bilgi ileme sistemleri; 1) Yn leme Sistemleri, 2) evrimii-Gerek Zamanl Sistemler, 3) Veri Taban Sistemleri, 4) Datml Sistemler, 5) letiim Sistemleri, 6) Zaman Blml Sistemler olarak ele alnmaktadr. letme eylemlerinin rettii belgelerin derlenmesi ve toplanmas olarak tanmlanan yn ileme sisteminde, ayn yapda olan belgeler belirli bir zaman aralna gre biriktirilerek ilgili ktn gnlenmesi istendiinde bilgisayara verilerek ilenecektir. Yn ilem sisteminin zaman yitirme ve iletiim sorununa zm retmek amacyla evrimii-gerek zamanl bilgi ileme sistemi gelitirilmitir. nsan ile bilgisayar arasnda dorudan iliki kurulmas asndan nemli olan evrimii- gerek zamanl bilgi ileme sistemiyle veri uzaklk ve belirli bir zaman aral gzetmeksizin annda ilenebilecektir. Dier bir ifadeyle, bir giri birimi yardmyla ilemin yapld yerdeki veya baka bir yerdeki bilgisayar sistemine veri iletilecek ve ktklerin gnlenmesi salanacaktr. - 43 -

Bilgi ileme sistemi ile ilgili olarak zerinde durduumuz bir baka konu veri tabandr. Tanmlanm bir konuda tam, tekrar etmeyen ve yapsal bilgiler toplam olarak ifade ettiimiz veri tabannda bir verinin farkl amalarla birden ok kullanm szkonusudur. Bylece ayn verinin farkl yerlerde kullanlmas sonucu ortaya kabilecek hatalar nlenmi olacaktr. Bunlarn dnda datml sistemler, iletiim sistemleri ve zaman blml sistemler bilgi ileme sistemlerinin dier uygulamalardr.

Sorular1. Aadakilerden hangisi bilgisayarla bilgi ileme sistemlerinden biri deildir? a. Yn leme Sistemleri b. letiim Sistemleri c. Bilgi Balantl Sistemler d. evrimii- Gerek Zamanl Sistemler e. Veri Taban Sistemleri

2. Sat faturalarnn haftalk olarak toplanarak, haftada bir kez bilgisayara verilerek ilgili ktklerin gnlenmesi temeline dayanan bilgi ileme sistemi aadakilerden hangisidir? a. letiim Sistemleri b. Datml Sistemler c. Veri Taban Sistemleri d. evrimii-Gerek Zamanl Sistemler e. Yn leme Sistemleri

3. Verinin uzaklk ve zaman farkll gzetilmeksizin bilgisayar yardmyla ilemin yapld yere veya bir baka yere iletilmesine ilikin bilgi ileme sistemi aadakilerden hangisidir? a. Veri Taban Sistemleri b. evrimii-Gerek Zamanl Sistemler c. letiim Sistemleri d. Yn leme Sistemleri e. Datml Sistemler 4. Aadaki ilevlerden hangisi evrimii bilgisayar programlarnn

- 44 -

kontrol altnda yerine getirilmemektedir? a. Veri girii b. Ktk gnleme c. Ktk sorgulama d. Yneltme e. Rapor retme

5. ok sayda kullancnn ilerini ayn anda yrtebildikleri bilgi ileme sistemi aadakilerden hangisidir? a. Zaman Blml Sistemler b. letiim Sistemleri c. evrimii-Gerek Zamanl Sistemler d. Datml Sistemler e. Yn leme Sistemleri

Szlk ve Kavramlar DiziniBiimleme evrimd evrimii : Bilginin biimini deitirme, dzenleme ilemi. : Bir bilgisayar sisteminin, ana ilem biriminin denetimi dnda olan ksm. : Bir bilgisayar sisteminin, ana ilem biriminin dorudan denetimi altnda olan ksm; giri/k aygtlar, yan bellek birimleri ve iletiim aygtlarnn ana ilem birimine dorudan bal olduu bilgisayar sistemi. : Veri taban iinde ilikiyi salamaya ynelik dil : 5 1/4 veya 3 1/5 in standart boyutlarnda esnek, dz, dairesel ve srekli olarak bir koruyucu iinde bulunan, bir bilgi saklama birimidir. : Bir bilgi ktndeki tutanaklara erierek ekleme, silme ilemlerini yapp kt en son bilgilerle korumaktr.

Dil Arabirimi Disket

Gnleme

letiim Aygtlar : Bilgi ilem olanaklarnn ve gereksinimlerinin uzak yerleimlere gtrlmesini salayan unsurlardr. Kod : Bilgilerin ya da komutlarn simgesel ekilde ifade edilmesi.

- 45 -

Muhasebe Bilgi Sisteminin Temel Yaps

5

NTE

Bu nitede...Bilgi sistemleri yaklam asndan Muhasebe Bilgi Sisteminin amacnn ve yapsnn ne olduu aklanacaktr. Bu erevede, ynetim bilgi sistemleri, temel ynetim bilgi sistemleri, muhasebe bilgi sisteminin nitelii ve ierii, veri ve bilgi ak, sistem eleri, muhasebe kavram ve ilkeleri ile muhasebe bilgi sistemine ilikin genyntemler konular zerinde durulacaktr.

alma Biimine likin Olarak...Bu niteyi anlamanz iin bu snfa kadar rendiiniz muhasebe bilgileri yeterlidir. Bu nitede, daha nce sahip olduunuz bilgiler yeni bir yaklamla ele alnmaktadr. Bunun iin, muhasebe bilgi sistemine, geleneksel muhasebeden daha geni bir kavram olarak bakmanz suretiyle niteyi dikkatlice okumanz, bu niteyi daha iyi anlamanz salayacaktr.

- 46 -

BLG SSTEMLER Ynetim Bilgi Sistemleriletmeler, giderek artan ekonomik sorunlara karn bir byme sreci iindedirler. Bu sre iinde iletme ynetiminin temel grevi; artan ve srekli deien ekonomik sorunlar ile hzla deien teknoloji ve rekabetin yaratt olanaklar ve ortaya kard sorunlarla kar karya bulunan ve byme ve deime sreci iinde olan iletmelerin yaamlarn srdrebilmeleri ve gelimelerini salayc uygun ortam yaratmak ve bu ortam devaml klmaktr.

Yneticilerin grevlerini yerine getirmeleri iin ne gereklidir?Yneticilerin belirtilen grevi iletmenin amalar dorultusunda ve baarl bir ekilde yerine getirmelerinin ana koulu; ynetim sreci iin gerekli bilgileri salamaktr. Zamanl, ilgili ve anlaml bilgi, iletmelerin ynetimine ilikin planlama, rgtleme, yrtme, kadrolama ve kontrol ilevlerinin yrtlmesinde ok nemli rol oynar. nk bilgi olmakszn, ynetimin ileriye dnk planlar oluturma, bu planlar uygulama ve kontrol etme olana yoktur.

letme ynetiminin hangi bilgilere gereksinimi vardr?letmelerin bilgi gereksinmeleri, i bilgiler ve d bilgiler olmak zere iki grupta toplanr. bilgiler, yneticilere iletmenin ie ynelik eylemlerini yakndan izleme ve kontrol etme olana yaratr. D bilgiler ise, iletmelerin evresiyle karlkl bir iliki iinde ilev grmelerini ve politik kararlar, devletin vergi ve finans politikalar, fiyat ve cret dzeyleri, sermaye piyasalar, faaliyette bulunulan sektrn ve sektrdeki rakiplerin durumu gibi ekonomik, politik ve teknolojik koullar dikkate alnarak ileriye dnk planlarn yaplmasna yardmc olur.

Gerekli bilgilerin var olmas nasl bir sonu yaratr?Gerek i bilgiler gerekse d bilgiler, karar vericilerin olaylara bak alarn geniletir. Bu bilgiler zamanl, ilgili ve anlaml olduklar oranda yneticilerin iinde bulunduklar belirsizlik ortamn daraltr. nk yneticilere ve ilgili dier kiilere sunulan bilgiler, alnacak kararlar etkileyen deikenler olacaktr. Karar modeline giren bilgilerin doruluu ve gvenilirlii o kararn doruluunu ve isabetini artracaktr. Ynetim iin gerekli olan i ve d bilgilerin gerektii ekilde ve zamanda salanmas ve bu bilgilerin planlama, rgtleme, yrtme, kadrolama ve kontrol faaliyetlerinde ve bunlara ilikin karar verme srecinde kullanlmas ve zellikle bilgisayarn bir ara olarak yaratt olanaklar sonucu YNETM BLG SSTEMLER kavram ortaya kmtr.

Ynetim Bilgi Sistemi ne ifade eder?Ynetim bilgi sistemleri kavramsal olarak Ynetim, Bilgi ve Sistem kavramlarndan olumakta olup, ynetim ve bilginin birlikte irdelenmesi ve bunlarn bir sistem iinde btnletirilmesi dncesine dayanmaktadr. letme ynetimi iin gerekli olan zamanl, ilgili ve anlaml i ve d bilgilerin salanmas, ancak byle bir dnceden kaynaklanan bilgi sistemlerinin gelitirilmesi ve kullanlmas ile olurludur. Ynetim Bilgi Sistemi; para, insangc, malzeme, makina, teknoloji ve bilgi gibi iletme kaynaklarnn amalar dorultusunda en etkin ve verimli

- 47 -

bir ekilde kullanlmalarn planlamak, rgtlemek ve kontrol etmek iin, ynetimin gereksinim duyduu iletme ii ve iletme d finansal ve finansal olmayan; niceliksel ve niteliksel bilgileri, gerektii yer ve zamanda, gerekli kiilere kullanabilecekleri ekilde srekli olarak salamak amac ile kurulan ve altrlan bir sistemler btndr.

Ynetim bilgi sisteminin alt sistemleri olur mu?Ynetim bilgi s

Documents

Muhasebe bilgi sistemi