MUHASEBE VE DENETİM MESLEĞİNDE ETİK KARAR VERME:

GELECEK VE BÜTÜNSEL YAKLAŞIM

DOÇ. DR. SEÇİL SİGALIDOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ

GELECEK?

BÜTÜNSEL YAKLAŞIM

BÜYÜK RESİM

Yatırım yapmak?

Finansman bulmak?

FİNANSAL RAPORLAMA SÜRECİNDE İLİŞKİLER

SERMAYEYİ SAĞLAYANLAR

KANUNİ SORUMLULUK

BORÇ ÖZKAYNAK

FİNANSAL TABLOLAR

YÖNETİM

DENETÇİLER

PRİMLER

ANAPARAFAİZ

DENETİM ÜCRETLERİ

BORÇ SÖZLEŞMELERİ

BORÇ ÖZKAYNAK İTİBAR VE ETİK

KAR

Uluslararası Denetim Standartları Kurulunun oluşturduğu genel çerçeve

ETİK KARAR VERME

Kohlberg’in (1976) bireylerin etik karar verme düzeyleriniaçıklayan ahlaki gelişim teorisine göre etik karar vermenin üçfarklı düzeyi bulunmaktadır.

1. Gelenek öncesi : Kendine FaydaSadece cezadan korktuğu için yapmaz, karar ahlak ile ilgilideğildir, “Yaparsam ceza alırım”

2. Geleneksel: Toplumsal Beklenti“Herkes yapıyor, farklı davranmıyorum, yanlış birşeyyapmıyorum”

3. Gelenek sonrası: Ahlaki Prensipler, değerlerKişi ahlaki prensibi anlar ve uygular. “Doğru olanı yaptım”

Muhasebe DisipliniGüncel durum

HEDEF

YOL HARİTASI

1) ETİK KODLAR

2) ETİK KODLARIN ÖTESİ

7

8

DürüstTarafsızMesleki olarak Yeterli ve ÖzenliGizliliğe bağlı, sır saklayan veDenetim Mesleğini Davranışlarıyla örnek olarak Temsil Eden bir Meslek Mensubu

Kişisel Çıkar TehdidiKendi Kendini Denetim TehdidiTaraf Tutma TehdidiYakınlık TehdidiYıldırma Tehdidi

Hale Hanım

ÖNLEMLER

ETİK İKİLEMKarar vereni dü şünme ve sorgulama sürecine iten belirsiz durumlar etik ikilem olarak adlandırılmaktadır.

Etik ikilemler, bir olay karşısında birbirinin tersi olan birden çok düşünce yada davranışın tartışılabilir

doğruluğununolması durumunda ortaya çıkar.

9

Doğru olan hangisi? X’i mi yoksa Y’yi mi yapmalıyım?

Faydacı Yaklaşım: Sonuca odaklı, algılanan fayda ve zararlara

göre belirlenir. «Hangisinin faydası daha fazlaysa onu seç» (karar verene göre)

Deontolojik: Sonuçtan bağımsız, evrensel ilkeler, kurallar, niyet,

ahlaki doğru evrenseldir «Kurallar / İlkeler bu konuda ne diyor?» Etik karar verme öğrenilebilir..

Erdem Etiği : «Erdemli bir birey bu durumda ne yapardı?» Cesaret, sağduyu, alçak gönüllülük, sabır

“(kişisel) özellikler olmadan ilkeler boş, ilkeler olmadan (kişisel) özellikler kördür” ifadesiyle özellikle deontoloji ile uzlaşabilme isteğini gösterir (Kart, 2012.)

10

ETİK KODLARIN UYGULANMASIIFAC etik kodları uluslararasıdır ve genel çerçeve yaklaşımınıbenimser.Etik öğrenilebilir, ancak etik kodlarını bilmek ve okumaköğrenme ve etik davranışın sürekliliği için yeterli değildir.Etik kodlarının uygulanmasında kişisel, çevresel, kültürelfarklılıklar problem yaratmaktadır.Bu problemlerin çözümünde sürekli etik eğitimi ve örnek olayçözümleri etkilidir.Etik eğitimi uzun vadeli bir yatırımdır. Etkileri kısa vadedegözlemlenemeyebilir.Muhasebe ve Denetim meslek mensupları için ve toplum içinuzun vadeli faydaları, muhasebe hilelerinde ve ülkemizdekiyolsuzluk oranlarında düşüş olarak ölçülebilir.

ETİK KODLARIN UYGULANMASI: KÜLTÜREL FARKLILIKLARKohlberg’ e göre birçok birey etik karar vermede ikinci düzeyolan geleneksel düzeydedir ve etik karar verme sürecindekişilerarası ve toplumsal beklentilere odaklanır. Bununsonucu olarak kültürün etik karar verme üzerinde büyüketkisi bulunmaktadır.

Akademik araştırmalara göre muhasebe ve denetim disiplinigüncel olarak geleneksel düzeyde olduğundan kültürelfarklılıklar uygulamada önem arz eder.

12

TÜRKİYENİN KÜLTÜREL BOYUTLARI (HOFSTEDE, 2001)Güç Mesafesi yüksek: toplumdaki zayıf bireylerin gücün eşitolmayan dağılımını kabul etme derecesi (üst yönetim)

Kişisellik düşük: Kollektivist, bireylerin gruplarla birleşmederecesi (Yakınlık tehdidi fazla, muhbirlik az)

Belirsizlikten kaçınma yüksek: Belirsiz olan ve aşinaolunmayan durumlardan kaçınma (Yıldırma tehdidi fazla)

HİLE VE Yolsuzlukla Mücadele ACFE RAPORU 2018: Yolsuzluğun maliyeti

14

İncelenen hile ve suistimal vakalarının%19’unun sorumlusu şirket sahipleri veyöneticiler olmuştur. Ancak bu vakalardaortalama kayıp 850.000 Dolar gibi yüksekbir seviyededir. Türkiye’nin içindebulunduğu grupta ise daha fazladır.

Yolsuzluk Çeşitleri

İ• ncelenen vakaların %89’u ile “varlıklarınzimmete geçirilmesi” en yaygın görülen hileve suistimal şekli olmuştur.

• %10: “finansal tablo hileleri” en nadir görülenhile ve suistimal şekli olmakla birlikte buvakalarda ortaya çıkan kayıplar ortalama800.000 Dolar ile yüksek seviyededir.

15

UYGULANMASI:ETİK KARAR VERME MODELLERİ

Sorgulayan meslek mensubu yaklaşımı:• Amerikan Muhasebe Birliği (AAA) Modeli • Tucker’ın 5-soru Modeli

Etik Kodların Ötesi:

• GVV Tekniği: Erdem ve değerler• Bütünsel Yaklaşımın Gerekliliği

AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ

Vakanın• unsurları nelerdir? (bilinen tüm gerçekleri listele)Vakadaki• etik konular nelerdir? (olaydaki her kişi ya da grupyönünden etik sorun olup olmadığı ayrı ayrıdeğerlendirilmeli)Vakayla• ilgili normlar, ilkeler ve değerler nelerdir?

(denetim standartları, muhasebe standartları, kanunlar, etikkodlar)Vakanın• çözümüne yönelik alternatifler nelerdir? (tüm çözümalternatifleri listelenmeli ve olası sonuçları tartışılmalı)Bu• adımda bahsi geçen normlara, ilkelere ve değerlereuygun olarak alınabilecek en iyi karar nedir? (en uygun kararseçilmeli)Alınması• muhtemel kararların sonuçları neler olabilir?(seçilen kararın sonuçları yeniden gözden geçirilmeli)Karar• nedir?

AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİBu modelde çözüme geçmeden önce, ilk soruda olayla ilgilitüm olguların açıklığa kavuşturulması amaçlanmaktadır.Çözüme başlamadan önce tüm bilinen gerçeklerin ortayakoyulması çok önemlidir.İkinci aşama ise olayla ilgili etik sorun ya da sorunlarınbelirlenmesidir. Burada olayda yer alan her bir kişi ya da grupyönünden etik sorunların ayrı ayrı değerlendirilmesi velistelenmesi önemlidir.

AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİÜçüncü aşamada olayla ilgili normlar, prensipler ve değerlerbelirlenmelidir. Burada olayın sosyal etkileri, etik değerler veprofesyonel davranış açısından değerlendirilmesigerekmektedir.Bu aşamada etik kod ve kurallar ya da sosyal olarak birprofesyonelden beklenen davranış biçimi norm, prensip vedeğerler olarak düşünülmelidir.

AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİÖrneğin; olay sermaye piyasası kuralları ile ilgili ise önceliklenorm, prensip ve değer olarak sermaye piyasası kurallarınıngöz önüne alınması gerekmektedir.Dördüncü aşamada, olayın çözümüne ilişkin tüm alternatifeylem planları (norm, prensip ve değerlere uygun olmayanlardahil) ortaya koyulmalıdır. Bu yolla olayın olanaklı tümsonuçlarının açıkça görülebilmesi çok önemlidir.

AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİBeşinci aşamada üçüncü aşamada listelenen norm değer veprensipler her bir alternatif eylem planı açısındandeğerlendirilir. Bunun sonucunda norm prensip ve değerlereuygun olan ve olmayan eylem planları ortaya koyulmuş olur.Altıncı aşamada uygulanması düşünülen eylem planı içinalınması muhtemel kararların sonuçları değerlendirilir.Burada önemli olan alınacak kararların doğuracağı hersonucun mutlaka gözden geçirilmesi gerektiğidir.

AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ

Son aşamada ise karar verilir.

AAA Modelinin en önemli özelliğinorm, prensip ve değerlerin açıkçakarar mekanizmasının içerisinde yeralmasıdır.

TUCKER’IN 5-SORU MODELİ

Etik vakayla ilgili olarak alınan karar:

Karlı mı? (Tüm kişi ve gruplar için kar alternatiflerinin hepsi ortaya konulup karşılaştırılmalı-uzun dönemli ve kısa dönemli)Yasalara uygun mu? Adil mi? (Adalet olayda bulunan her kişi ve grup yönünden ayrı ayrı değerlendirilmelidir.)Doğru mu? (hangi etik perspektife göre)Sürdürülebilir ve çevresel bir kaygı taşımakta mı?

TUCKER’IN 5-SORU MODELİTucker’ın modeli AAA modelinden oldukça farklı olmaklabirlikte etik ikilem ile karşılaşıldığında kullanılacak oldukçagüçlü bir modeldir.

Modelin tüm soruları her etik problemde kullanılmayabilir.

TUCKER’IN 5-SORU MODELİBu model uygulanırken özellikle ‘karlı mı?’, ‘adil mi?’, ‘doğrumu?’ soruları yanıtlanırken kime göre ve neye göredeğerlendirildiğinin düşünülmesi gerekir.Örneğin; karlılıkta, diğer alternatife göre değerlendirmeyapılması,Adillikte ise, kime göre adil olduğunun düşünülmesigerekmektedir. Adillik olayla ilgili olan tüm paydaşlarınyönünden değerlendirilmelidir.

TUCKER’IN 5-SORU MODELİDoğruluk ise baz alınan etik perspektife göre değişiklik gösterebilir. Sonuç olarak her iki model de etik ikilem ile karşılaşıldığında olayı tüm perspektiflerden ele almamızı sağlayan farklı çözüm yolları sunmaktadırlar.

2. ETİK KODLARIN ÖTESİ

ERDEMLER

DEĞERLER

KİŞİSEL ÖZELLİKLER

DOĞRU OLANI YAP DOĞRU OLANI NASIL YAPARIM? DOĞRU OLANI YAPTIM

(GÜNCEL) (GELECEK) (HEDEF)

GVV MODELİ

Erdem Etiği TEORİSİNİ baz alır.

Betty Vinson Örneği

SONUÇLAR

TEŞEKKÜRLER