Muhittin Bağçeci - Kelâm İlmine Giriş

7/24/2019 Muhittin Baeci - Kelm lmine Giri

1/133

KELAM

LMNEG R

Prof. Dr. Muhittin BCEC j

KAYSER 2000


2/133


3/133

BASKI:

D E MO F S E T & S RE K L F O R MMATBAACI LI K LTD

Orta Sanayi Blgesi Anatamir Kars Gazibey Cad. No: 11Tel: (0 352) 320 92 64 Fax: (0 352) 320 92 65 KAYSER


4/133

I

NDEKLERSayfa

NDEKLER I NSZ

BRNC BLM KELM LMNN TARHES

A-ASR-I SAADET VE TABN DEVRNDE AKD 3B-AKADN TEDVN VE KELM LMNN DO U U 51- KELM LMNN DO U U VE KUDEM- MTEKEL-LMN DEVR 6

2 - EHL- SNNET KELMINA NTKAL (GE) DEVR 93 - EHL- SN NET KELM ININ ZUHU RU 11C - MTEAHHRN DEVR 15D- MATRDYYE KELMCILARI 24E - YEN LM- KELM DEVR 27

KNC BLM KELAM LM

1 - KELM LMNN TARF 302 - KELM LMNN MEVZU'U 313 - KELM LMNN MESL ( MESELELER ) 324 - KELM LMNN FAYDA VE GYES 335 - KELM LMNN MERTEBES 346 - KELM LMNE KARI IKANLAR 357 - SLM AKDELERDEN BAHSEDEN LMEVERLEN SMLER 398 - KELAM LM DENLM ESNN SEBEBLER 40

NC BLM:

I - LM - DELL VE HK M LER 42A - LM N TARFLER 42B - LMN SEBEPLER VE ZAM ANIMIZDA LM (BLM) 48C- SLAMIN LM ANLAYII LE ZAMANIMIZIN BLM 51


5/133

il

D-LMN SEBEPLER ve LZ MU LE LGL YETLER 53n-DELL 54

A-AKL DELLLER 55B-NAKL DELLLER 56

C-TAKLD YAKN VE KAN 57TAKLDN KISIMLARI 571-AKADDE TAKLD 572-AMELDE TAKLD 60D-AKDDE DELLLERLE SBTI STENEN KONULAR 61E-Y AK NYY T (ZARR VE KESN LMLER) 62

YAKN'N DERECELER 63F-ZANNYYT (Zanni bilgi veren hkmler) 65

G-MANTIKTA DELLLERN KISIMLARI 66H-MANTIK VE LMDE KULLANILAN STDLL ETLER 67I-KELM METODU 69-SELEFYYE VE METODU 69

III-HKMLER 72A-DN HKMLER 721-'TKD H K MLER 722-AMEL HKMLER (Ahkm- er'iyye) 733-AHLK HK M LER 73B-AKL HKMLER 741-VCB 742-MMKN 76ZELLKLER 77D MMKN VE GAYR- D MMKN 773-MUHL (MSTAHL) 78

STDRAD 79MEBDE 79

DRDNC BLM

I-MADDE VE KANAT 83A-LEM, CEVHER VE ARAZ 83B-KEL MCILARIN "CZ L YETECEZZ" SI 84C-MODERN LME GRE MADDENN ZELLKLER 8 8

II-SNNETULLAH 91


6/133

III

BENC BLM

SEMAV DN VE MEZHEB 94I-SEMV DN 94

SEMV DNLERN ZELLKLLER 94II-MEZHEBLER 97A-SLAM TARHNDE MEZHEBLERN IKI SEBEBLER 98B-MEZHEBLERN IKII 101C-SLAMDA MEZHEBLERN HK M 102D-BD'AT MEZHEBLERNN ALMETLER 104E-MEZHEBLERN GENEL TASNF 106F-AKD MEZHEBLERNN MUHTELF AIDAN TAKSM 107

G-MTRDYYE 109MTURDYYE LE E 'ARYYE ARASINDAK FARKLAR 113MTRDYY E MEZHEBN GELTRENLER 117H SN VE KUBU H 119HS N VE KUBUH UN KISIMLARI 122BBLYOGRAFYA 124


7/133


8/133

1

NSZ

Hz. Ademden bu gne kadar hakk ile batl daima mcadele edip gelmitir. Batl inanlar ve kfr cereyanlar eitlidir. ou zaman hakkn yaylmasna kancalarn atarak daima engel olup durmutur. Hele zamanmzda, mekanik materyalizm, diyalektik materyalizm, Darvinizm, Panteizm, Freudizme, Nihilizm ve Durkeymizm gibi pek ok inkarc batl cereyanlar ortaya kmtr. Hakkn ve hidayetin yaylmasnda bunun gibi

batl cereyanlarn engellerini defetmek iin kesin ve lm delillerle onlarn butlnn gstererek insanlar doru yola ird etmek lzmdr.Bu vazifeyi yapacak ilimlerin banda kelm ilmi gelmektedir.Kelm ilminin iki tane nemli vazifesi vardr:1- nkrc ve sapk akmlarn yaylmasn durdurarak, inanmayanlar

doru yola ird etmek.2- Taklid yoluyla inanm kimselerin de manlarn, tahkk ve iykan

mertebesine kararak sapk ve imanszlarn ilim ss vererek ortaya attklar sapklk ve bhelerle sarslmaktan korumak.

Biz bu kitabmzda kelm ilminin zet halinde tarihesini yazarak bu sahada yazlan belli bal kelm eserlerin isimlerini verdik.

Kelmclarn kelm ilminin tahsili ile ilgili meseleler ve uyguladklar metodlar ve zamanlarnn ilimlerinden faydalanarak tuttuklar yollar, kaynaklarna inilerek gsterilmitir.

Kelm ilmi, zamanmzda da eitli sapk inkrc akmlar durdurup akaidi isbat etmek iin yine Kur'an- Kerim'i rehber edinecektir. nk insanln amaz hidayet kayna ve gnllerin zdrablarmn devs Kur'an- Kerim'dir. Kelm, Kur'an'n sat her eyi aydnlatan ndan ilham alarak zamanmzn fizik, kimya, biyoloji gibi msbet bilimlerin kesin verilerinden faydalanacak ve selim akllara vahyin nda doru dnme yollarn retecektir.

Mnkirler, inkarc fikirlerine bilim boyas vurarak ve ilim elbisesi giydirerek reva vermek istiyorlar. Fakat, hakk ve gerek, kzib ve batl nazariyye ve grlerle malb edilemez. Materyalist, ve tabiatlarn inkrc ve sapk nazariyyeleri ilme (kesin bilgiye) asla dayanmaz. "Bilimdir, bilime dayanyor" gibi iddialar sadece laftan ve szden ibarettir. yle lm

mesnedsiz ve kesin delilsiz bo szler ilim olmaz. Zamanmzda inkr iin


9/133

2

ilim adna pek ok arlatanlklar ve speklasyonlar yaplm ve yaplmaktadr." nsanlardan ylesi vardr ki, ilimsiz , hdsz (kesin delilsiz) ve aydnlatc

bir kitab da olmakszn, Allah hakknda mcadele eder durur." (el-Hacc, 8;

Lokmn, 20) "Hakk ve gerek stn gelir ve galib olur, malub olmaz."Onun iin hakk ve gerei kesin de liller ve ilmin kesin verileriylegstermek lzmdr. Bylece inkarcln tahribat nlensin. T ki inananapak delilleri grdkten sonra inansn ve bilerek hakka ehdet etsin,inanmayan da apak delilleri grdkten sonra uuruma yuvarlansn. Zatenhakk grp anlad halde inad ederek inanmayan, kibiri sebebiyle yineinanmayacaktr. Byleler hakknda Kur'an'da "Onlara gkten bir kap asakda oradan yukar ksalar, yine de gzlerimiz dndrld, bilakis biz

bylenmi kimseleriz, derlerdi."(el-Hicr, 14-15) denmektedir.

te biz bu sebeble zam anmzdaki fizik ve kimyann kesin verilerinegre maddenin btn zelliklerini zet halinde verdik.

Kitabn son ksmnda kaynaklara inilerek semv dinler ve slamtarihinde ortaya kan mezhebler hakknda derli toplu bilgiler verildi.Mezheblerin birbirleriyle mukayesesi yapld.

Kitabmz her trl yapc tenkide aktr. Hatalarmzn iyi niyetledzeltileceine inanyoruz.

Prof.Dr. Muhittin BA EC


10/133

3

BRNC BLM KELM LMNN TARHES

A-ASR-I SAADET VE TABN DEVRNDE AKD

Hz. Peygamber (S.A) Allah'tan kendisine nazil olan yetleri ashabnaokur ve yazdrrd. A yrca bunlar aklard.

slm dninin akaid, fkh ve ahlk esaslar Kur'an yetleri ve hadslerdemevcut idi. Peygamberimiz (S.A.V) vahiy yoluyla kendisine indirilen akid,amel ve ahlka ait ilahi hkmleri beyan ederdi. Ashab- Kiram da kendilerinenasl bildirildi ise ylece tereddtsz inanrlar ve amel ederlerdi. ResulEkrem dnin ilmini ve amelini aklad iin Ashab- Kiram, kendilerine

faydal olmayan ve aklanmayan eyleri sorup aratrmazlad. ayet birmkilleri olursa bunlar hayatta iken Reslllah'a, Reslllah'nvefatlarndan sonra da Ashabn alimlerine sorarak hallederlerdi. Ashab-Kiram Peygamberimiz (S.A.) tarafndan beyan buyurulan emirleri yerinegetirmeye ve nehyedilen eylerden de kanmaya ok nem verirlerdi.

Ashab- Kiramdan sonra gelen tabin de sahabe-i gzn'in bu temizyoluna tbi olmulard. Bunlarn zamannda vak'a ve ihtilaflar az idi. Bir

problem zuhur etti inde din im amlarna ba vurarak mkilleri halletm ek

kolay olurdu. Bylece ashabn, Hz. Peygamberle sohbetlerinin bereketindenfeyz al malan, tabinin de Hz. Peygamberin zamanna yakn olmalar sebebiyleakideleri saf ve vicdanlar temiz idi. Bu sebebleie akid ve fkh tedvnederek blm ve fasllara ayrmaya, bunlarn esas ve fr'larn aklamayaihtiya duymamlard. Hal byle devam ederken nihayet mslmanlararasnda fitne zuhur etti. Hz. Osman'n ehid edilmesinin (35/656) ardndanmslmanlar arasnda Cemel ve Sffn harpleri kt.

Aradan zaman geip nbvvet nurundan uzaklaldka ve peygamberliin feyzi azald ka durumlar deiti. Temiz vicdan ve aklsahipleri azald, bozuk fikir sahipleri oald. Mslmanlar arasnda zuhureden fitneler ve daha baka sebeblerden dolay halk arasnda nefsani isteklere, bid'at ve sapk fikirlere temayl etme fikri uyand, hdise ve ihtilaflar oald,ortaya atlan eitli meselelerde mkilleri zmek iin din alimlerinemracaatlar artt. Artk sahih itikad ile yanl inanlar birbirinden ayrmakgleti. Bir takm bid'at frkalar zuhur etmeye balad.(bkz. Mezhebler)Bunlarn neticesinde ortaya kan balca 5 tane ana bid'at mezhebi unlardr:Havic (Mrika), Kaderiyye, i'a, Cebriyye(Cehmiyye), Mrcie. Mutezile


11/133

4

Kaderiyye'ye dahildir. Mebbihe ve Mcessime, Cehmiyyeye tepkidendomutur.

Havric ve t'a nceleri halife seiminden dolay ve siyasi sebeblerle

ortaya km, sonralar itikd bir kisveye brnmlerdi.Mrika(Havaric) ve 'a'dan sonra, ashab devrinin sonlarna doru

Basra'da Kaderiyye domutu. Bu mezhebin kurucusu M a 'b e d e l-C h e n ( v.80/699) di*. Ma'bed kullarn ileri nceden Allah tarafndan yazlmaz vetakdir olunmaz. Sa'd ve ak sonradan olur, diyordu. Gayln ed-Dimek (v.126/743) de bu gr Mabedden alarak am'da yaymt. Bu mezhebikabul edenlere Kaderiyye denilir. Kaderiyye dnin emirlerine ta'zim iinAllah'n ilmini ve kaderi inkr ederlerdi . Bu mezheb ortaya ktnda bn

mer (v. 73/692) ve bn Abbs (v. 68/687) hayatta idiler. bn mer, kaderiinkar edenlerden beri olduunu ve onlarn da kendisinden uzak olduunusylemi ve "bn mer and etmekte olduu Allah'a yemin eder ki, eeronlardan biri Uhud da kadar altna sahip olup bunu infak etseydi, kadereinanmadka Allah, bunu ondan kabul buyurmaz"() demiti. Kaderi veAllah'n ezeli ilmini inkr edenler Kaderiyyenin gliye ksmdr. Kaderiyye-iGaliyye ok gemeksizin mnkariz olmutur. Bir de Kaderiyyenin Muktesidaksm vardr. Kaderiyye-i Muktesida'ya ulema ve zahitlerden bir cemaatintisab eylemiti. Kaderiyyenin Muktesida ksm Allah'n ezeli ilmini ikrareylerlerdi. Kullar ihtiyari ilerini kendileri diler ve kendileri yaratr derler veefal-i ibadn mstakillen kullardan sudruna inanrlard. Kaderiyye'ye gre,dileyen kendisini hidayete erdirir, dileyen de kendisini dallette brakr.Hidayet ve dallet; hayr ve er sadece kulun dilemesine baldr. YineKaderiyye'ye gre; Allah emrettii eyi murad eder, nehyettiini iradeetmezdi.

Kadenyye'nin zuhurundan az bir zaman sonra Ca'd b. Dirhem (v.118/736) tarafndan Cebriye mezhebi ihdas edilmiti. Bu mezhebe gre kul,

taat ve masiyetinde ihtiyarsz olarak mecbur olur. Kulda; ihtiyar, kudret vefiil yoktur. Fail ve kdir ancak Cenab- Allah'tr. Cebriye'ye gre mn veitaat kullarn glerinin yetmeyecei iler oluyor. Allah, teklifleri ile, kullarngleri dahiline girmeyen eylerle mkellef tutmu oluyordu. lk defaAllah'n sfatlarn inkr eden ve kelmullahn mahlk olduunu syleyen vehirette Allah'n grlmeyeceini iddia eden de Ca'd b. Dirhem idi. Cehm b.Safvn (v. 128/745) bu bid'atlar Ca'd'dan olarak yaymaya balad. Daha

1) M sl im , Kitab'l m n, 14.


12/133

5

sonralar bu grleri iine alan mezheb Cehm'e de nisbet olundu.Cehmiye'ye mukabil Allah'n sfatlarn isbat edenlerede Sftiyye denildi.

Kadeiyye ve M'tezile'den sonra Mcie mezhebi zuhur etti. Bumezhebin mensublar da "Kafire taat fayda vermedii gibi m'mine degnahlar zarar vermez" iddiasnda bulunuyorlard.(2)

B - AKA DN TEDV N VE KEL M LMNN DOUU

Bid'at cereyanlarnn ve htilaflarn oalmas sebebiyle mslmanlararasnda bir takm bid'at frkalar zuhur edince, halkn sahih itikad ile yanlve bozuk inanlar birbirlerinden ayrt etmeleri glemiti. Bu sebeplekendilerine sk sk mracaatlar balaynca, ulem, slm dninin usln

tesbit ederek sahih akdele i, batl ve fasid inanlardan ayrt etmek iin slmakidini bb ve fasllara ayrarak bir ilim tedvin ettiler. Bu ilim ierisindeslm dninin doru ve sahih akidini beyan ettiler ve bid'at ve dalletleri redettiler. Adna da ilm't-Tevhd veya ilm't Tevhd ve's-Sft veya Fkhu'l-Ekber dediler. lm't-Tevhd slm akidine dair hkmleri kitap ve snnettenkararak bildiren bir ilim idi. Selef alimleri, zlmesi mkil olan bir takmmeselelerle uramadlar. AncakKur'an- Kerim'in gsterdii ekilde nakldelllerle tafsilata dalmayarak slm akidini anlatyorlard. slm akidini

aklarken yalnz Kitap ve Snnetin metinlerine bal kalyorlard. Bu konudailk yazlan ve zam anmza kadar gelen eserler mam zam Ebu H anife'ye aitrisalelerdir. Bunlar unlardr: el-Fkhu'l-Ekber tJLLlI), el-Alim ve'l-Mteallim I~ II j jJU JI ), e l- F k h u 'l-E b s a t ( k ^ VI


13/133

6

getirerek erh etmitir ve buna da r t 'l-M e r m m in b ra ti ' l-m a m(jLoVI ojIjLi-c.C j -* o j l jL i l ) ismini vermitir. Bu kitap 1368/1949tarihinde Msr'da baslmtr.

1 -K E L M L M N N D O U U V E K U D E M - M T E K E L L M N D E V R

M 'tezile frkasn kuran ve kelm ilmini tesis eden V s l b. A t( p l_La _ c (3_ (v. 131/748) dr. Bir giin Basra mesc idinde HaanBasr'nin (v. 110/728) ilim meclisine bir adam gelerek."Zam anmzda bykgnah ileyeni tekfir eden bir takm insanlar peyda oldu. (Bunlar Haricileridi) Baz kimseler de (Mrcie), kfrle beraber taatin fayda vermedii gibimnla beraber ma'siyetin (byk gnahn), zarar vermeyeceini sylyorlar.Bu konuda sen nasl hkmedersin" diye sorduunda, Haan Basri, cevapvermeden nce tilmizlerinden Vsl b. At, "M iirt ek ib -i k e b re ; m 'm ind e d e i ld i r , k a f i r d e d e i ld i r , m n l a k f r a ra s n d a b i rm en zil ed ed ir . ( (ji-l-IJJ'-U *_J-1-U ) el-M enzilet beynel-menzileteyn'dedir." Yani fasktr dedi. Bundan sonra Haan Basrininmeclisinden kalkar, ayrlr. Meclisin direklerinden birinin dibinde ayr birders halkas kurar. Bunun zerine Haan Basri (i'tezele anna Vsl) Vasl bizden ayrld dedi. Bu sebeple Vsl b. At'ya ve ona tabi olanlara M'teziledenildi. ()

mam E'ar de (v. 324/936) Vsl ve ona tabi olanlara M'teziledenilmesinin baka bir sebebini yle aklar: O zamanlar Hariciler, mrtekib-ikebreye kfir diyorlard. Vasl b. At'dan nce kimse Ehl-i Kble'den

bulunan mrtekib-i kebireye (byk gnah ileyene) "ne m'mindir, ne dekafirdir" dememiti. Mslmanlarn grnden ayrld iin Vasl b. At ve

buna uyanlara M'tezile (


14/133

7

M'tezilenin elinde doar. Kelm ilmi Ehl-i Snnet'in tarafna geinceyekadar Ehl-i 'tizalin (M'tezilenin), Tevhd de Ehl-i Snnet"in ilmi olur.M'tezile akid meselelerini izah ederken, akl esas alm, nakli akla tabiklmt. Aklla badamayan mtebiht akl kaidelerine gre bakamanalara yorumlamt.

Vsl b. At mezhebini balca be esasa dayandrr.1-Tevhd (x^^LI): M'tezileye gre Allah hayy, kadir, mrid,

sem' ve basr ... dir. Ancak Allah'n sfatlar O'nun zatnn ayndr. Zatyladiler, zatyla bilir. Allah'n zatna zaid kadm sfatlar kabul etmek; teaddd-ikudemay yani Allah'n zatndan baka sfatlar adednce kadimlerinokluunu gerektirecei iin, tevhde aykrdr. Halbuki O'nun zatndan baka kadim yoktur, ek linde te vhd anlayna sahiptir ler. Tevhd

grlerinin gerei olarak da Kelmullah' (Kur'an- Kerim'i) mahlksaymlardr.

2-Adl veya Adalet (3_llj_*_ll j l Jj-*J I): Allah kullarna zulmetm ez(Bunda btn mslmanlar mttefiktirler) Zulmetmiyecei iin de kullarihtiyar ilerini kendi serbest iradeleriyle diler ve kudretleriyle yaratrlar. Kulfiilinin halikdr. Allah Tel, kullarn ilerinden emr etmedii veya nehyettiiileri murad etmez. Yani dilemez ve istemez. Allah emr ettii ii veya eyidiler ve ister. ayet, insann ihtiyar fiillerini Allah dilemi ve istemi olsayd,

onlar sorguya ekip cezalandrmakla zulmetmi olur ve bu O'nun adaletiyle badamazd.Kullarn ilerini hr irade ve kudretleriyle yapmada ve bu fiilerinin

yaratlmasnda Allah'n midahelesi olmadn kabul etmekle Allah'nadaletini tasdik ettiklerini sylerler. Ve bu ekilde tevhd ve adaletgrlerinden dolay da kendilerini "Ashab'I-adl ve't-evhd" diyeisimlendirirler.

M'tezile, kul iin elverili ve uygun olana (aslah olana) riyet etmekAllah'a vacibtir. nk O'nun hikmeti meslih-i bda (kullarn maslahat vemenfaatlarna) riayeti gerektirir, tarzndaki grlerini de adalet prensibleriierisine sokarlar.

3- el-Va'd ve ' l-Va'd (a-^ ^ ll j ^ jJ I )Cenab- Hakk'n sevab ile va'di de vuku bulacaktr, kab ve azab ile

va'di de gerekleecektir.M'lezile'ye gre, rn'min dnyadan taat ve iledii byk gnahtan

levbe ile karsa cennete girer. ledii bylik gnahtan tevbe etmeden lrsecehennemde ebediyyen kalr. Cenab- Allah, byk gnah ilemi olup da


15/133

8

buna tevbe etmeyeni kendi lutfuyla veya efaatla dahi affetm ez. Bykgnahlardan kananlarn kk gnahlar afv olunur. Cehenneme giren birdaha kamaz. u kadar var ki byk gnahndan tevbe etmeden lenmslmann azab, kfire yaplandan az olur. M'tezile bu prensibiyle "kfrile taat fayda vermedii gibi mn ile birlikte masiyet zarar vermez" diyenMrcie'yi reddetmi oluyordu.

4- el-Menzile Beyne' 1-Menzileteyn ( )M'tezile, ameli mndan bir cz sayar. Byk gnah ileyen m'min

mndan kar. Kfre de girmez. mnla kfr arasnda bir menzilede bulunur. Gnahna tevbe etmeden lrse ebediyyen cehennemde kalr. Vasl b. At (v. 131/748) bu presiplerini yle aklar: m an hayrl hasletlerdenibarettir. Bir kimsede topland vakit o kiiye medih ismi olan m'min adverilir. Byk gnah ileyen fask, hayrl hasletleri haiz deildir. Bu vmeismine mstehak olamad iin ona m'min ismi verilmez. Byk gnahileyene kfir denilmez. nk onda ehadet ve bir ksm hayrl amellervardr. Bununla beraber gayr-i mslim ve zimmlerden ayrd etmek iin onamslim ismi verilir(5).

5 - e l - E m r b i ' l - M a ' r f v e ' n - N e h y a n i ' l - M n k e r ( j


16/133

9

cereyanlarndan korumak iin ilm-i tevhd'e dair eserlerini yazarlard.

2 - EHL- SNNET KEL M INA NTKAL (GE ) DEVR

slm leminde H. 2. asrn sonlarna kadar zuhur eden frkalar balca u konularda ihtilaf ediyorlar ve deiik fikirlere sahib oluyorlard:

1- Allah'n sfatlarnn anlalmas ve bunun Tevhd-i Br ile mnasebeti.

2- Kader ve kullarn ilerinin yaratlp yaratlmamas meselesi.3-mnn hakkat, byk gnah, tevbe ve kfr meseleleri.4-Aklm ve naklin hududu.

5-mmet (hilafet) ve ashb- kiramn tafdili.Mu'tezile Kelmnn douundan bir asr geince D ev r 'l-M ih ne (Llsil j j j ) geldi. H. 218-232 yllarnda Kur'an'm mahluk olduunu kabul ettirmek iin Abbasi halifesi Me'mn'un (198/813 - 218/833) hilafetinin son senelerinden Mtevekkil'in (232/846-247/ 861) hilafetinin ilk ylna kadar Mu'tezile alimleri halifelere etki ederek ehl-i snnet alimlerine bask uygulatmlar ve eziyet ettirmilerdi. Baz yazarlara gre, Mutezilenin ehl-i snnet alimlerine bu ar basky uygulatmalarnn sebebi; onlara Kuran-

Keim'in mahlk olduunu kabul ettirerek hristiyanlarn slam akidesini bozmalarna frsat vermemektir. nk Kur'an'da Hz. s hakknda "Meryem olu Mesih s ancak Allah'n peygamberi ve kelimesidir ki onu Meryem'e brakmtr." (en-Nis, 171) buyrulmutur. Hristiyanlar, mslmanlarn, Kelmullah'n mahluk olmayp kadim olduuna inandklarn renince, "Hz. s da Allahn kelimesidir, o da gayr-i mahlk ve kadmdir." diye menfi propaganda yapabilirlerdi^).

Halku'l-Kur'an meselesinde mslmanlara eziyyetler yaplnca baz selef alimleri M'tezile'nin grlerini reddetmek ve ehl-i bid'atm fikirlerinin yaylmasn nlemek iin slm akaidini akl kaideleri ile desteklemek ihtiyacn duymulardr. Bu alimlerin banda Abdullah b. Sa'd el-Kllb el- Basr (v. 240/854) ile el-Haris el-Muhsib (v. 243/857) gelir.

Abdullah b. Sad el-Kullb el-Basr, ehl-i bid'at temsil eden Cehmiyye ve Mu'tezileyi reddetmek iin bu iki frkann tenakuzlarn (eliik ynlerini)

6) Bkz . M uham med Eb Zehra . Tar hu ' l -Mezhib i ' l - s lmiyye , s . 187 -189 , Da ' l -

Fikri'l-Arab, Tarihsiz.


17/133

10

meydana koydu. Metodunu Mu'tezile kelmnn metodu ile takviye etti. Birasra yakn bir zaman sonra gelen Ebu'l-Haseni'l-E'ar'ye (v. 324/936)zeminler hazrlad. bn Kiillb zamanndan itibaren selef-i mmetin zerinde bulunduu ehl-i snnet mezhebi ile Cehmiyye ve M'tezilenin slk ettikleriehl-i bid'at mezhebi arasnda kelm ilmine gei zellii tayan yeni ehl-isiinnet mezhebi zuhur etti ve bu mezhebi izah eden kelma aid eserleryazlmaya baland.

bn Kllb ve Badat mutasavvflarnn reisi Hris el-Muhsib, ilm't-tevhd'den ehl-i snnetin kelm ilmine intikal devrinin mmessilleri olmularve kelm metodunun dzeltilerek ehl-i snnetin eline gemesine zeminhazrlamlardr. Akidde akl kullanarak baz noktalarda selef metodundanayrlan ve ehl-i snnetin kelmna balang tekil eden yeni bir kelm vcuda

getirdii iin ibn Kllb ile kudemy- mtekellimin devri balar.(') Bazyazarlar kudemy- mtekellimini Eari ile balatrlar (8).

bn Kllb'n zamannda slm felsefesi de kurulmak zereydi. Busralarda Mu'tezile kelmcs Feylesf'l-Arab Ebu'l-Hukem Ya'kb b.shk el-Kind (v. 252/866) slm'n z bnyesinden ta'viz vermeden Efltun(M.. 427-347), Aristo (M.. 384-322) ve Plotin (M.S. 203-270)felsefelerine istind eden yeni bir felsefe te'sis etti ve ilk slm filozofu oldu.

Ehl-i snnet kelmna intikal devrinde mslmanlar arasnda balca dt frkavard.

1- Selefiyye (Ehl-i Snnet-i Hssa veya selef mezhebi)2-Ehl-i Snnet-i Amme, bu mezhebi Ehl-i snnetin kelmna gei iin

zeminler hazrlayan Abdullah b. Sad el-Kllb ve eJ-Hris el-Muhsb gibizatlar temsil ediyordu.

3- Mu'tezile; bu mezhebi de Ebu'l-Huzeyl el-Allf (v. 235/850) brahim b. Seyyar en-Nazzm (v. 231/845) temsil ediyordu.

Mu'tezile, Allah'n sfatlar,halk- Kur'an ve ryetullah meselelerindeCehmiyye'ye uyduklar iin ehl-i snnet tarafndan Cehmiyye diye deanlmtr. Kendileri bu ismi kabul etmeyip reddederlerdi.

4- El-Kind'nin kurucusu olduu felsefi ekol. El-Kindi'den yaklak bir

7) Bkz. zmirli smail Hakk. Mu hassal 'l-Kelm ve'l-Hikme. s.6, si . 1336.

8) Bkz. bn Maldm. Muka ddime, s .465, Msr, tarihsiz; Ta kp Zde Ahm ed Efendi

MevzTl'l-ulm. c.l , s.613, mtercimi Kemalddi Mehmet Hlendi. st .1313.


18/133

11

asr sonra gelen Frb (v. 339/950) ile slm felsefesi tamamen kurulmu vebn Sn (v. 428/1037) ile de tekemml etmitir. slm Filozoflar - el-Kindhari - eski Yunan Felsefesine bal kalarak islm akidini alakadar edenkonularda fikir beyan etmilerdir.

Hicri ikinci asnn sonlarna doru ilik kisvesi altnda gizlenen Batniyyemezhebi de fitne ve fesad uyandrp mslmanlar arasnda ilhadlarn neretmek iin u gsteriyordu.

3 - EHL- SNNET KELMININ ZUHURU

te eitli fikir cereyanlarnn estii bir zamanda H . 3. A sr n so n la ni l e 4 . A s r n b a l a r n d aEbu' I -Hasani ' l -E 'a r i or taya k t .(cgJ -.7'VI J-j-cl ji-ljiI j_ J ) ( v. 324/936) 40 yalarna kadar ISu'tezili olarak kalm ve Kelm ilmini, Mu'tezilenin reislerinden olan EbuAli el-Cbbi (v. 303/915) den okumu ve Mu'tezilenin imamlarndanolmutu. E'ari, Cbbnin vey olu idi. H. 300 tarihlerinde Mutezile'ninhatlann grm ve bu mezhebi terketmiti. Tarih ve mezhebler tarihindeanlatldna gre hocas el-Cbb'ye 3 karde meselesinde galebe aldktansonra Ehl-i snnet mezhebine girmiti. karde meselesi Mu'tezile'nin"Cenab- Allah'a, kullarnn aslahna riayet etmesi vacibtir." aslna raci idi.

E'ari ile Cbb arasndaki konuma yle olmutur.E'ar, Cbb'ye sorar: Biri mmin mttak, dieri fask ve ak ikenve teki de blua ermeden vefat eden 3 karde hakknda ne dersin?

Cbbi - M'min cennetin yksek derecelerinde, fsk cehennemintabakalarnda, ocuk necattadr. Yani kurtulmutur.

E'ar - ocuk, cennette m'minin derecelerine gitmek ve ermek isterseona izin verilir mi?

Cbb - Hayr. ocua yle denir: "Senin kardein bu dereceye pekok taat ve iyilik yapmakla nail oldu. Senin ise taatm yoktur.

E'ari - Eer ocuk, "Kusur bende deildir, eer beni yaatmolsaydn, taat ilerdim", derse Allah ne cevap verir?

Cbb- Allah yle der: "Sen yaam olsaydn, masiyet ileyerek azb- elme mstahak olacak ve cehenneme girecektin. Bunu biliyordum, seninmaslahatna riayet ettim, mkellef olma ama erimeden seni ldrdm."der.

E'ar- Eer cehennem tabakalarnn iinden fsk: "Ey lemlerin Rabbi,onun halini bildiin gibi benim halimi de biliyordun. Niin onun maslahatna


19/133

12

(menfaatna) riayet ettin de benim maslahatma riayet etmedin. Beni dekkken ldrseydin" dediinde Hak Teal ne cevap verir?

Cbb- Vesveseye tutuldun!E'ar- Vesveseye tutulmadm. Fakat, eyhin merkebi kpr zerinde

durdu (sz bitti, sepette pamuk kalmad)Cbb akn kalp makul bir cevap veremeyince, E'ar u sz

sylemitir: Allah z'l-Cell, lah hkmlerini, itizl terzisi ile tartmaktan beridir. (9)

Bundan sonra evinde 15 gn kalr ve bir cuma gn Basra camiindeminbere karak, Mu'tezile mezhebinden ayrldn ve ehl-i snnetmezhebine dndn iln eder.

E'ar, cedel ve mnazarada kuvvetli idi. E'ar mrnn kalan 24 yln

ehl-i snnet mezhebini aklayp mdafa etmekle ve ehl-i bid'at zellikleMu'tezileyi reddetmekle geirmiti.

E'ari, Mu'tezile'nin nefyettii Allah'n sfat- sbtiyyesini (hayat, ilim,irade, kudret, sem', basar, kelm sfatlarn) isbat etmi, tebihi (Allah'n zatve sfatlarnda bakalarna benzemesini) iddetle reddetmi, Allah',noksanlklardan tenzih etmede de selefe uymutu. Tpk Ahmed b. Hanbel'ininand gibi E'ari de Allah'n yed, vech gibi haberi sfatlarn te'vil

etmeyerek tebihsiz, temsilsiz ve ta'tilsiz bir ekilde kabul eder. Usul-iSelse'yi (l0) yani Allah ve sfatlar nbvvet-rislet ve hiret bahislerini deakide sokarak Kelm ilmini tamamlad. Akid konusunda yazd eserlerinhepsine "lm-i Kelm (Ehl-i Snnet Kelm)" denildi. M'tezile mezhebindenayrldktan sonra ilk nce;

1- (L jL jJ I Jj--a l 5_jLVI) (el-bne an usli'd-diyne) isimli eseriniyazd. zellikle mamiyye iasn reddetmek iin imamet bahislerini de Kelmilminin ierisine soktu. el-bane isimli eserinde sahabe, tabiin ve Ahmed b.Hanbel'in akidesine balandn ifade eder. El-ibne an usli'd-diyne, birok defa baslmtr. Franszca, ngilizce ve Almancaya da tercmeedilmitir.

9) (Teftzn , erhu ' l-Akid, s. 16, 1910, h. st . Takpr Zad e Isamddin Ahm ed.

Terceme eden Kemaledd in Mehmed Ef . Mevz ' t ' l - u lm, c . l , s . 612 -613 zmi r sma i l

Hakk , c . l , s . 78-79).

10) Us l-i sel se, Allah'n varl ve sfatlar, nbv vet ve ahiret konulardr. Bunlardan

Allah'nn varl ve sfatlar bahsine asl'I usl (asllann asl) denilir.


20/133

13

2- (_* H j j j J I ^ _aJJI ) el-Luma' fi'r-reddi alehli'z-zeygi ve'l-bida' kelm metoduyla yazd eserdir.

3- E'ari, .^VLa) ( Makaalt'l-slmiyyn) isimli eserinde bid'at frkalarndan ta ra fs z ola rak bahs eder ve Ehl-i snnet akidesininesaslarn, ve baz kelm meselelerindeki ihtilaflar anlatr. Bir ka defa baslmtr 1928-1933 de st. 1969 da Msr'da ner edilmitir.

4- ^=JI (jLu , J (j-s


21/133

14

etmesi gibi akli bahisler Bkllan tarafndan konulmutu. Kad merhum bunlardan baka in'ikas- edile (Jjl yi yani dellin batl olmasndan bunun gerektirdii medlln de batl olmas lazm gelir, veya adem-i dellden

adem-i medll (dellin olmamasndan medlln de olmamas) lazm gelir,grn Kelma sokmutu.(I2) Ancak Bakllni'nin koyduu bu prensibeGazzli (v. 505/1111) ve ondan sonraki kelmclar iddetle kar kmlard.nk bu prensip (mukaddime) manta ters dyordu. Bir meseleyi isbatiin ortaya konulan dell batl olunca, bunun isbat edecei meselenin batlolaca hususu kesin olarak ortaya kmaz. Belki bu mesele iin kimsenin bilmedii bir dellin bulunmas caizdir. Adem -i dellden adem-i medll delzm gelmez. Eer Allah Tel, varlna dell olan alemi yaratmasayd,alemin yokluu, haa Allah'n yokluunu gerektirmezdi. Bununla beraberBakllni'nin vaz'ettii mukaddime tamamen yabana atlamaz. nk herdellin medllne dellet edici bir yn vardr.Ortaya bir tez atan kimse bunadellet eden bir dell getiremezse veya buna dair ileri srd dell ibtaledilirse, artk bu kimsenin ortaya att bu tez iin bir mana ve gereklikkalmaz. Buna ramen akl, bilmediimiz baka bir dell ile bunun sbutunuimkn ve ihtimal dairesinde grebilir. Kimsenin ortaya hi bir dell ileisbatlayamad bir fikir ortaya atp da "bunun delli yoksa da bunungereklii mmkindir ve ileride delli bulunabilir" demeye de hakk yoktur.

Gazzli'den itibaren "dellin butlanndan m edllnn butlan lazm gelir" prensibi terk olunmutur. Bu prensibin dorusu yle olmaldr: "Selim akltarafndan batl ve muhal saylan bir fikrin, muhal ve kazib olan hayalingereklii iin brhn getirilemez" veya "Doru ve gerein doruluu vegereklii de, batln batll da dell ve brhn ile isbatlanmaldr"

Kur'an- Kerim'de batl inanlar ve bo hayeller iin;"Bu onlarn kuruntulardr. Eer dorulayclar iseniz (ve doru

sylyorsanz), getiriniz brhm mz (kesin dellinizi)" (el-Bakara, 111)

denilir.Ebbekir el-Bkllni'nin kelm sahasnda telif ettii ve bize kadar geleneserleri unlardr.

Kitb't -Temhd, Kitab'l-nsf, Kitab'l-Beyn, 'cz'l-Kur'n. Bueserlerin hepsi de bir ka defa baslmtr.

Ebbekir el-Bklln'nin muasrlarndan olan ve onun yolunu ve kelmmetodunu benimsemi olan bn Frek (v. 406/1015), staz Ebu shk el-

12) bn. Haldn, Mu ukad dime , s. 46 5, Msr, ts.


22/133

15

sfern (v. 408/1018), Abdulkhir el-Badd (v. 429/1037) Kelm ilmini yayyorlard. Abdulkhir el-Baddi'nin eserleri:

1- Uslddin (st. 1928)2- E]-Fark beyne'l-frak (bir ka defa baslmtr.) Ethem Ruhi Flal

tarafndan da terceme edilmitir. (st. 1979)Maliki mezhebinde bulunan Ebzer Heev j j^ I )(v .

435/1043) Kelm ilmini marib lkelerine sokmutu.Eb cafer es-Semnni ( ^ 1 u ... II ji. j j I ) (v. 444/1052) kelm

ilmini Hanefler arasnda yayyordu. Fakat Eb Mansr el Mtrdi'nin (v. 333/944) Kelm mezhebi Ebu'l-Mu'n en-Nesefi (v. 508/1115) gibi kelmc lann gayret ve himmetleriyle Mvarnnehir'de yaylmt.

E'ariyye mezhebi Selahaddin Eyyb'nin himmetiyle Msr'da da

yayld. a f i m e z h e b i n d e b u lu n a n m e h u r m t e k e l lim

(^^I j ^ J I d i l i j i f ^L*_LI j _ j I ( j r j - a f L l ) mam'l-Haremeyn Ebu'l- JVfel bdulmelik ef-Cveyn (v. 478/1085) E'ar kelmn daha fazla geniletmi, akl ile bilinen Allah'n sfatlarn (hayat, ilim, irade, kudret,...) ispat etmi; yed, ayn, vech gibi nakil ile bilinen haberi sfatlar ve akl ile atan baz naslan da tevil etmiti. lk in e- m il fi U su lid d in is im li eser in i yazm (bu eser in yar ya yakn ksm skender iye 'de

bas lmt r. 1969) Sonra da Kitab' l -rad i l kavat ' i l -edi l le (jLlcVI J>ual (jj5 ^ 1 jLi jV Il_ j Li) isimli eseri yazmtr. (Kahire, 1950) ve baka bir basks"; Beyrut, 1405/1985) Bir baka eserinin ismi de el-Akidet'n-Nizmiyyedir (Kahire, 1969) O'nun lma'u'l Edille isimli eseri Dr. Fevkye Hseyin Mahmud'un takdim ve tahkikiyle birlikte baslmtr. 1965-1385 Msr.

C - MTEAHHRN DEVR

Byk lim, mtekellim, mutasavvf ve filozof Hccet'l-slm Eb Hmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzli (450/1058-505/1111) ile mteahhirn ilm-i kelm balar.

Gazzli'nin Kelm ilminde yapt yenilikler 3 noktada hlasa edilir:1- Gazzl, feylesoflarn kullandklar "mantk" ilmini kelm ilmine

soktu.Gazzl'den nce zhir mezhebine bal bn Hazm (v. 456/1064) (

j plj-aVI j J-LLI ^ ) ( el-Fasl fi-l-Milel ve'l-Evh-i ve'n-


23/133

16

N ihal) isim li eserinin banda baz nemli mantk kaidelerin i almt.Kelmclar ise bunun mantk hakknda verdii bilgilere nem vermemilerdi.Mantk kaideleri Kudemy- mtekellimn'in kulland baz kaidelere aykr

olsa bile, aslnda mn esaslarna aykn ve zd deildi.Mantk ilminin temeli, mahiyetlere aid kllyat- hamsin (be genellerin)sbtu idi. kllyat- hams de; cins, nevi (tr), fasl (ayrm), hssa, araz-mm (mterek arz vasf) dr. Bunlara, mahiyyt- nev'iyye (nev'e aidmahiyetler) de denilir. Kudemy- mtekillimin'e gre, kllyat- hams (begeneller) srf zihindedirler. Yani srf zihnin itibar ettii eyler olup haritevarlklan yoktur. Mantklar ise zihnin itibar ettikleri (var saydktan) eyleriharite var sayyorlard. Bu bakmdan eski kelmclara gre; mantklarnyapt gibi eyann tariflerini bunlara dayandrmak doru deildi. Kudemy-mtekelliminin mantk' reddetmelerinin sebebi nev'e aid mahiyetlerin haritevar olmayp srf zihnin var sayarak itibar ettii eyler olmasyd. nk hereyin vcudu kendisinin ayndr.

Feylesoflarn (Felsifenin) kulland manta aid tariflerde cins, nev'i,fasl ve hssa'dan ikisi ile akli terkip yapmak art idi. Mantklar; tarifi(tanm) hadd ve resm diye ikiye ayrdktan sonra bu her ikisini de tam venaks ksmlanna aynyoiard. yle ki:

Hadd-i tm: Bir eyin cins-i karibi (yakn cinsi) ile Fasl- karibinden(yakn ayrmndan) terekkb eder. nsan hayvan- ntk ile tarif etmek gibi.

Hadd-i Nks: Bir eyin cins-i ba'di (uzak cinsi) ile fasl- karibindenterekkb eder. nsan cism-i ntk (konuan cisim) olarak tarif etmek gibi. Bireyi yalnz fasl- karibi ile tarif etmek de byle bir tanmlamadr.

Resm-i tm: Bir eyi cins-i karibi ile hssasn syleyerek tanmlamaktr.nsan, hayvn- dhiktir (glen hayvandr) diyerek tarif etmek gibi.

Resm-i Nks: Bir eyi tarif ederken cins-i karbi zikredilmeyerekmahiyetine aid dier zelliklerle tanmlanrsa, byle bir tarif Resm-i Nks

olur. nsan, cism-i dhik veya ntk- dhik (glen konuucu) veyahudmteneffis-i dhik (nefes alan glc) diye tarif etmek,resm-i nks olur.Yalnz hssa ile tarif etmek dahi resm-i nkstr.

Kudemy- mtekellimin'e gre mahiyetlerin (nev'ilerin) yukardakiekilde cins ile fasl veya hassaden terkib edilmesi, terkib-i akl veya zihne aid

bir terkib idi. Mantklar bu terkibi zihinde iken harite var sayyorlard. Yani bu terkibten husle gelen netice zihne aid iken harite var saylyordu.Tariften maksad, tarif edilen eyi bakalarndan ayrd ederek tantmakt. Buise tantlan eylerin lzumlu zelliklerini bulup sylemekle husule gelirdi.


24/133

17

Cinsini sylemee lzum yokidi.Gazzli ise kudemy- mtekellimine muhalefet ederek nev'e aid

mahiyetlerin hariteki varlklarn ve gerekliklerini savunarak mant alm,

kelm, usl- fkh ve fkh iin de, mantn lzumlu olduunu sylemitir. Hatta "mantk bilmeyenin ilmine nem verilmez"(13) demitir.Mantn esas saylan nev'ilerin (trlerin) mahiyetlerine aid be geneller

(kllyt- hams) harite bulunan eyann mterek vasflarn, zihnin intiza' (ekip karmas) ile husle geliyordu. Mesela cisim cinsinin nevileri olan insan, aa ve tan da eitli trleri vardr. Bu trlerin her bir ferdnin kendilerine mahsus isimleri vardr. Cisimlerden; insan, aa ve ta... zelliini ayrmak bir intiza ve tecriddir. nk, birbirlerinin ayn olan mutlak bir insan veya aa veya ta ... yoktur. Her insan ferdi birbirinden bakadr. Aa, ta ve dier cisimlerde de durum byledir. Hem de tabiatta matematik anlam ile birbirinin ayn olan iki varlk bulunmaz. Mesela memeli hayvanlar cierleri ile nefes alp verirler. Biliriz ki memeli hayvanlarn bu biyolojik fonksiyonlar if edileri birbirlerinin tpa tp ayn deildir. Birbirinin tpa tp ayn yeil veya kahverengi rengi renk mtehassslar dahi kolayca bulamazlar. Yalnz, btn insanlar insanlkta, baka baka talar ta olmada ve pek ok eitli olan aa ferdleri de aa olmada birleirler. O halde zihnin eyay ana vasflarda (mahiyetlerde) benzerliklerine dayanarak nev'ilee ayrp taksim ederek inceleyip renmesinde bir mahzur yoktur. Zihnin byle bir ilemi hariteki eyann mahiyetlerine de uygun der.

Gazzli de mantklara uyarak kllyt- hamsi ve bunlardan yaplacak akl terkibleri kabul etmitir. M an tk sa h asn d a n ce M i'yr 'l-ilm (|JjJ I j L j u ) kitabn ve sonra da Mihekkn - Nazar (j k -J I d * ) isimli bir risale yazmtr. Gazzli'den sonra mantk, kelmclar tarafndan alnarak nazar ve istidlallerde ve kyaslarn mukaddimelerinde ok kullanlmtr.

2- Gazzli, in'iks- edilleyi reddetti. nk akl- selime gre, medlul,

dellin lazm deildir. Lazm melzmu gerektirir. Fakat dell batl olunca bununla isbatlanan meselenin baka bir dell ile sabit olmas muhtemeldir. Yeter ki medlul akl- selimin muhal sayd eylerden olmasn. Veya dell batl olunca, dell olmaktan kar, yok olur. Dellin olmamasndan medlln yokluu gerekmez. (Adem-i dellden adem-i medlul lzm gelmez)

3- Gazzli'nin kelm ilmine getirdii yeniliklerden birisi de yanllarn ortaya koyarak tenkid etmek maksadylla felsefi bahislere yer vermesidir.

13) Gazali, el-M ustas f min ilmi'l-sl, c .l . s . 10, Msr, Bulak. 1322.


25/133

18

Gazzli'den nce kelmclar felsefecilerin fikirlerine az da olsa yer vererek bunlar tenkid etm ilerdir. Fakat onlarn bu tenkid leri yetersiz kalmtr.Gazzli bu konuda yle der:

"Kelmclann, kitablarnda, felsefecileri reddetmekle megul olduklanyerlerde, onlardan aldklar szlerin, kapal, dank, tenakuz ve fesatla doluolduunu grdm. limlerin inceliklerini anladn iddia edenler yledursun, cahil halktan akll bir kimse bile bu szlere kanmaz. Bildim ki birmezhebi iyice anlayp knhne vakf olmadan reddetmek, karanl talamakgibidir." ()

Gazzl, feylesoflarn ilimlerini taksim edip deerlendirirken riyaziyye(matematik ve geometri) ve mantk, brhnlara dayand iin filozoflarn builimlerde doruyu sylediklerini, bunlar din asndan reddetmenin sz

konusu olmadn anlatarak yle der: "Fakat baz kimseler filozoflarnmatematik, geometri ve mantk alannda sylediklerini dnerek onlarn hersylediini gerek zanneder. Halbuki bir ilimde mtehass olann dierilimlerde de mtehasss olmas gerekmez. Felsefecilerin lhiyat sahasndasyledikleri zann ve tahminlerin tesine geemez. Bu alanda onlar hata vesapklklarn iine dmlerdir" (,5)

Gazzli, felsefenin tamamna kar kan baz cahil mslmanlarhakknda zetle yle der:

"Baz mslmanlar da felsefecilere aid btn ilimleri inkr etmeyi dinehizmet ve yardm saydlar. Felsefeci syledi diye riyziyye ve mant dareddettiler. Bu ilimleri inkr etmekle slm dnine hizmet ettiklerini sananlarndin aleyhinde iledikleri cinayet ok byktr. Bu ilimlerde dnin esaslarnadokunan ve inkr edilmesi gereken bir cihet yoktur. Mantklarn zikrettiklerieyler, kelmclann ve limlerin delle aid zikrettikleri eyler cinsindendir.Aralarndaki fark, ifade ekillerinde ve terimlerde grlr" (16)

Gazzli'ye gre mantklar brhn iin bir takm artlar ortayakoymulardr. Bu artlarla brhn phesiz yakn (kesin bilgi) ifade eder.Fakat filozoflar, dn meseleleri tedkik srasnda bu artlara riayet etmeye g

14) Gazzal i , e l -Mun kz mine 'd-dall , s .94- 95 ,Tahkik eden Dr. Cem il Sal ba, Dr. Kmil

Ayyr, Beyr t 1983.

15) ayn esr. s .1 00-1 01.

16) ayn esr. s. 103-10 4.


26/133

19

yetiremeyip son derece gevek davranmlardr. (')Gazzl, nce Frb ve bn-i Snnn eserlerini inceleyerek

Felsefecilerin grlerini iine alan ( j^aULo )M akasdu-l-Felsifeyi yazm, sonra da onlarn yanllarm ak layan "Tehftl-Felsife (5 , ,.>t 11 cj_Lp ) sini yazmtr. Gazzli, bu eserinde filozoflarnilahiyat alannda yanllarn ve tabi bilimlerde baz hatal grlerini 20mesele ierisinde toplayarak tenkid eder. Filozoflarn, hatal grlerinnde btn m slmanlarn dni inanlarna ters derek kfre girdikleriniiddia eder.

Gazzlinin Filozoflar tekfir ettii 3 nokta unlardr:1- Cesedlerin diriltilmelerini (cisman hari) inkr etmeleri . Bir ksm

filozoflara gre, insanlar ldkten sonra cesedleri diriltilmez. Sevab alan ve

azab duyan ruhlardr. Azab duym a ecir ve sevab alma ruhan olacaktr.2- Allah klliyyt bilir, cziyyat bilmez. Mesel Allah insan nev'ini ve

insann zelliklerini bilir. Fakat bir insan ferdinin u anda oturduunu vekonumakta olduunu bilmez. nk olaylar deiir. Allah'n bilen zatdeimez. ayet Allah, tek tek vuku' bulan hadiseleri bilse, Allah'n bilenzatnn deimesi gerekir. Halbuki Allah'n zat deimez. Gazzali'ye gre

byle bir inan, Allah'a sfatlan bakmndan noksanlk isnad etmektir.3-Alemin kdemini iddia etmeleri: Felsefeciler, lemin Allah'tan sadr

olmakla beraber zaman bakmndan kadm ve ezel olduuna inanmlardr.Kelmclara gre Allah'tan baka kadm kabul etmek tevhde aykrdr.Gazzali'den (v. 505/1111) yaklak bir asr sonra gelen bn Rd

(595/1198)) Frbi (v. 339/950) ve bn Sn'y (v. 428/1037) hakl karan"Tehaft- Tehfti'l-Felsife"sini yazmtr. bn Rd'n bu eseriniyazmasndan yaklak 3 asr sonra tekrar Tehaft risaleleri ve hiyeleriyazlr. Fatih Sultan Mehmed'in (v. 886/1481) emriyle, Hoca zde diyetannan Bursal Mustafa b. Ysuf (v. 893/1489) ve Alddin Ali Ts(v.887/1483), Kelmclar ve F ilozoflar arasndaki meseleleri karlatrarakmuhakeme etmek amacyla birer tehft yazmlardr. Hocazde'ninTehft'l-Felsife'si Gazzl ve bn Rd'n Tehftleri ile birarada baslmtr. (Msr, 1321 h.)

Alddin Ali Ts'nin eserinin ad "ez-Zahre fi'l-Muhakeme beyne'l-Gazzl ve'l-Hukem'dr. Haydarabad'da 1318/1901 de baslmtr. Bu eserYd. Do. Dr. Receb Duran tarafndan "Aleddin Ali Ts, Tehft'l-Felasife (Kitab'z-Zuhr)" ismiyle Trkeye evrilmi ve baslmtr. Ank.

17) ayn esr. s. 105.


27/133

20

1980.bn Keml (v. 940/1533) Hocazde'nin tehft zerine bir haiye

yazmtr. Bunun ismi "Hiye al Tehafti'l-Felsife" dir. Prof. Dr. AhmedArslan tarafndan terceme edilmi ve baslmtr. (Haiye al Tehafti'l-Felasife (Tehft haiyesi) Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlan, Ank. 1987)

Muhyiddin Muhammed Karaba'nin (v. 942/1535) Ta'lika alTehafti'l-Felasife li-Hocazde" isimli eserini Yrd. Do. Dr. AbdurrahimGzel terceme etmitir.

(Bkz. Yrd. Do. Dr. Abdrrahim Gzel, Karabai ve Tehft, st.1991. Kltr Bakanl Yaynlan)

Gazzli'nin Kelm konularnda yazd eserler:1- el-ktisd fi'l-i'tikd( j LLc VI ^ jL ^U ^l) Gazzl, bu eserinde de

felsefecileri tenkid eder ve onlarn 3 noktada kfre dtkleri grnde srareder.

2-hyu ulmiddin ((j-jjJI ^j-Lc ? I j -J ) Gazal, ok mehur olan bueserinde akid konularna ok yer verir. Bu eserinin ba tarafnda akidkonularna dair( j J j L*JI j_cljJ ) Kitab Kavidi'l-akid) isimli bir blm tahsis etmitir.

3 - lcm'l-avamm an ilmi'l-Kelm I


28/133

21

Kahire 1320Bu eserlerin hepsi de baslmtr. Bu eserlerinden baka Mustasf gibi

Gazal'nin baslm ve baslmam daha pek ok eseri vardr.Gazal, eserlerinde d in akidelere ters den felsef bahisleri tenkid edip

reddetmek maksadyla yer verince kelm ve felsefe mnasebeti balamtr:Gazal'den sonra gelen kelmclar ise, dine muhalif ve yanl olanynlerinden mslmanlarn akidini korumak ve slma zd dmeyenynleriyle de Akidi desteklemek iin felsefe ile kelm bir araya getirerekmeze etmeye (kartrmaya) balamlardr.

Gazzali'den sonra Muhammed b. Abdulkerim e-ehristani (v.548/1153) yazd "Nihayet'l-kdm fi lmi'l Kelm" isimli eserinde felsefidelllere de yer vermitir. zellikle Allah'n varln ispat ederken felsefi

dellleri kullanmtr. Bu zatn mezhepler tarihine ait e l- M il e l v e 'n -N ih a l(J^aJj I j J-LI) isimli eseri pek mehurdur.

Mtekellim, feylesof ve m fessir olan Faheddin er-Rz (v. 606/1210)kelm ile felsefeyi meczedip (birbirine kartrp) ikisini bir ilim haline getirdi.Rz'nin tamamlayarak kemale erdirdii Kelm, Bklln'nin tamamladKelm ilminin yerine geti. Rz'den sonra gelen kelmclar, kelm ilmindeonun metodunu takip ettiler.

Rz, yazm olduu (Meftihu'l - Gayb ) isimli tefsirinde kelm ve

felsefe meselelerine ok yer vermitir. Bu tefsir, Tefsir-i Kebir adyla daanlr. Trkeye tercme edilmesine de balanlmtr.Raz'nin Kelm ve felsefeyi meczeden metoduyla yazd balca kelm

eserleri unlardr:1-Muhassalu efkri'l-mtekaddimn ve'l mteahhirin. Nasrddin et-

Ts bu eseri zetleyerek erh etmi ve ismini de Telhisu'l - Muhassalkoymutur. Bu iki eser me'lim uslli'd-dn ile bir arada Msr'da 1323 h.ylnda baslmtr. Muhassal, Hseyin Atay tarafndan "Kelma Giri" adylatercme edilerek bastrlmtr. (Ank. 1968)

2-El-Mesilu'l-Hamsn fi lmi'l Kelm.3-El-Erbe'n fi Usli'd-dn.4-Me'limu Usli'-dn.5-Ess't-Takds f lmi'l-Kelm.6-El-Mebhis'l-Merkyye f lmil-lahiyyt vet-Tabi'iyyt..(Bu eser

daha ziyade felsefdir.)7- erhu'lEsmillah i'l-Hsn8-smet'l-Enbiy.


29/133

22

9-'tikadt Frakil-Mshmn ve'l-Mrikn. (Mezheplerin esaslarn vegrlerini zetleyen gzel bir kitaptr.)

Rz, felsef eserler de yazmtr ki bunlarda slam Akaidine ters dengrleri reddeder. Bunlardan baz lan:

1-Lbb'l-rt, ibn Sn'nn rtnn yeniden dzenlenmi ekli.(Tehzibi)

2- erh'l-rt bn Sn'nn rtnn erhi.3 -Nihyet l-U kul.4-El-Mantku'l-Kebr.5-El-Mlehhas.Daha sonra gelen Seyfddn mid (v. 631/1233), Ebkru'l-Efkr

( jK iV I )isimli eserinde felsefeyi Rz'den daha fazla genileterek

Kelm ilmiyle kartrmt. Onun "Gyet'l-Merm f lmi'l-Kelm" isimli bir eseri daha vardr. el-hkm f Usuli'l-A hkm isim li fkh usulne ait eseride pek mehurdur.

Nasruddn et - Tus de (v. 672/1273) ayn metodu devam ettirm itir.' olan bu zatn Tecrid'l - 'tikd veya Tecrd'l-Kelm isimli kelmi eserimehurdur.

emseddn sfehn (v. 749/1349) Tecrd'e erh yazmtr. Bu erhinzerine, es-Seyyid' erf el-Crcn'nin(v. 816/1413) Hiyet't-Tecrd"

ismi ile yazm olduu haiyesi mehurdur.Ali Kuu da (v. 879/1474) Tecrd'l-'tikad' erh edenlerdendir, (bkz.erhu'l-Tecrid, st. 1321, erhu'l-Mevkfn kenarnda)

emseddn Isfehn'nin erhi "erh-i Kadm", Ali Kucu'nun erhi de"erh-i Cedd" ismiyle anlmlardr.

Nsruddn Beydv (K d Beydv) (v. 685/1286) yazm olduu"Tavliu'l-Envr ( jl jJ V I -11 ) isimli kelm i eserinde felsefe ile kelm-semiyyt bahisleri olmasa- birbirinden ayrdedilemeyecek bir durumasokmutur. emseddn Mahmud el-Isfehn Tavliu'l-Envra Metliu'l-Enzr ( jLkjVI ^JLk * ) isimli bir erh yazmtr. kisi birlikte baslmtr.(Kahire, 1323) Kd Beydv'nin "Envrl-Tenzl ve Esrr'l-Te'vl" isimlitefsri slam aleminde pek rabet grm ve ok mehur olmutur. KadBeydvi bu tefsirinde Kelmi konulara da epeyce yer vermitir.

Hicri 8. asrda yetien byk kelmc ( ^ >jV I ^ J - l l j_*At) Adudiddnel-yc'nin (v. 756/1355) yazm olduuMevkf ( l I ) isimlikelm kitab byk bir deeri haizdir. el-yc bu eserinde Kudemy-Mtekellim'nn delillerinive grlerini aratrm ve byk bir titizlikle


30/133

23

tenkid szgecinden geirmitir. Bunlarn gr ve delillerindeki baz zaaf veyanllklan ortaya karmtr.

El-yc'nin aynca "Akid Adudiyye" ismiyle anlan bir Akidi vardr.Mevkf zerine yaplan erhler ierisinde en deerlisi byk kelmc es-

Seyyid e- erf el-Crc n'nin (v. 816/1413) (>. Jl^11 j


31/133

24

erhi'I-Akid.2-MolIa Hayl emseddn Ahmed (v. h. 875), Hiye ala erhi'l-

Akid.3-Abdulhakm Siylkt (v. 1067/1656), Hiye ala erhi'l-Akidi'n-

Nesefiyye.4- brahim b. Muhammed smddn, Hiye al erhi'l- akid.

(v.9945/1538)5-Ramazan b. Abdulmuhsin el-Behit (v. 979), Hiyet erhi'l-Akid.

Bu sonuncusu, hoca ve talebeler arasnda Ramazan Efendi diye anlr. Buhiyelerin hepsi baslmtr.

Teftzn'nin en mehur eseri ok kymetli bir kelm kitab olan erh'l-Makasd'dr. Metni de kendisine aiddir. Kelmclarn mracaat ettikleri

kaynak eserlerin banda gelir. Teftzn, erh'l-Makasd'da kelmmeselelerinin hepsini toplamtr.

Crcn'nin Mevkf zerine yapt "erh'l Mevkf' isimli eseri de-yukarda bahsetmitik- ok kymetlidir. H. 9. asrdan sonra alimlerin kelmeserleri yazarken bavurduklar nemli kaynaklarn banda gelir.

Hicri 9. asrda yetien son muhakkik ve byk kelmc Celaleddn ed-Devvn'dir (v. 908/1502). El-yc'nin Akidine yapt erhten (ki isminiyukarda zikrettik) bahsettik. Ts'nin "Tecid'l Kelm"nn erh-i Ceddin

hiyelendirmittr. Bu eserinin tam ismi Hiye al erhi'l-Kuc li-Tecrdd 'l-K elm 'dr.( ^ ~ I 0 jJLl ) baslmtr. Bu zatn sbt- Vcib ismindeki eserinden baka"mebde' ve maadile ilgili ez-Zevr' ve'l Havr isimli bir eseri de vardr ki bu sonuncusunuMus Kzm Efendi Trke'ye evirmitir.

D. MATRDYYE KELM CILARI

1 E'ar, Iak'ta Ehl-i Snnet'in Kelm ilmini kurup neretmeye balad zaman M vern-N ehir'de Ehl-i Snnet'in Kelm ilmini kuran veyayan Eb Mansr Muhammed b. Muhammed el-Matrd'dir. (v. 333/944)Matrdiyye mezhebinin ilk kaynaklan, mam A'zam'n akid risleleridir kiisimleri unlardr : el-Fkhu'l-Ekber, el-Fkhu'l-Ebsat, er-Risle, el-limve'l-Mteallim, el-Vasiyyedir. El-Fkhi'l-Ekber zerine pek ok erh yazlmve Trkeye de evrilmitir. Aliyy'l-Kari ( ^jL SJI (_J_Lc. v. 1014/1605)Fkhu'l-Ekber zerine gzel bir erh yazmtr. (erh'ale'l-Fkh'l-Ekber,1375/1955, Kahire)


32/133

25

mam Eb Mansr Matrd, Mu'tezile ve dier ehl-i bid'at ile jnnazaraya balam ve Tevhd ve Kelm ilmine dair eserler tasnif etmitir.Bu eserlerinde akl dell ve aklamalara yer vermitir. Matrd de E'ar gibi jylu'tezile ile Selefiyye arasnda bir metod takip etm itir. Bu metodu,E'ar'den daha fazla Selefiyye'ye yakndr.

mam Maturid'nin bize kadar gelen kelm eserleri unlardr:a) K itab't-Tevhd ( >_ "II _ t ~t< ): Cam bridge nivers ites i

ktphanesindeki tek nshas Dr. Fethullah Huleyf tarafndan tahkik edilerek1970 de Beyrut'ta baslmtr.

b) Te'vlt 'l-K ur'n : Bu eser Te'vlat Ehli's Snne adyla da tannr.Ktphanelerde pek ok nshas vardr. Bu eseri Ebubekir Muhammed b.Ahmed es-Semerkand (v. 533/1158) "erhu Te'vlti'l-Mtrd" ismiyle

erh etmitir. Mtrd, dirayet uslyle yazm olduu bu tefsirinde yer yerkelm bahislerine de temas etmitir.

c) Rislet 'tTevhd ve R islet'l-Ak de li Eb M ansur el-Mturd,Prof. Yusuf Ziya Yrkan bu iki risleyi tercmeleriyle birlikte neretmitir.Bu iki eser 1953 stanbul'da yaynlanmtr. Bu rislelerden kincisinin mamMatrd'ye ait olduu phelidir.

1996 ylnda Ahmet Szen benim rehberliimde "Akdet Eb Mansr el-Mturd, isimli eserin edisyon kritii ve grlerinin deerlendirilmesi"

adndaki yksek lisans tezi almasnda, Mturd'nin Kitab't-Tevhid veTe'vilt'l-Kur'an'ndaki ifadeleri ve grleri ile, bu iki risaledeki metinlerikarlatrmtr. Risalet't-Tevhid'in Matrd'ye aid olduu gr ar

basmtr. "Risalet 'l-A kde" iinde Ehl-i Snnet akaidine ve M aturdiyyegrlerine aykr baz hususlar tespit edilmitir. Risalet'l-Akde'ninMatrd'ye aid olmad kanaati bizde uyanmtr.

2- el-Hakm es-Semerkand (v. 342/953) Eb Mansr el-Matrd'nintalebesi olan bu zat, ehl-i snnet akidini zetleyen es-Sevd'l-A'zam(juk r I j l j . II) isimli risaleyi yazmtr. Greleli brahim Hilmi bu risaleye(Selm'l - Ahkem al Sevdi'l - A'zam) isimli bir erh yazmtr. es-Sevd'l-A'zam birka defa baslmtr.('8)

3- Sadru'l-slm Muhammed el-Pezdev (v. 493/1100): Usl'd-dnisimli eseri yazmtr. Bu eser Kelm konularnn hemen hemen hepsinetemas eder. Ehl-i Snnet Akidi ad altnda erafeddin Glck tarafndan

18) Bk z. bu bask lar n dan bir isi Ebu ' l -Ka sm shak b. M uha mm ed el-Ha kim es-

Semerkand, es-S ev d 'l-Azam, Matbaat'l-Ceml, tarihsiz.


33/133

26

Trke'ye evrilmi ve bastrlmtr.4- Eb u'l-M an(M u'n) M eym n b. Mu ham m ed en-N esef'nin;

zamanmza intikal eden 3 eseri vardr.a)"Tabsrat'l-Edille": Matrdiyye Kelm na id eserlerin en hacimlisi

ve en nemlisidir. Pek ok yazm a nshas vardr(19). b)"et-Temhd li-K av'idi't-Tevhd": Bu eserin st ktphanelerinde bir

ka nshas vardr. Mesela, Beyazd Kt. No:3078,158 varaktr.c)"Bahru'l-Kelm fi Akid-i Ehli'l-slm": Kk bir akid risalesi

kadardr. Konya'da Ali Ramazan Hdim tarafndan 1327-1329/1911 de bastrlmtr. Yine ayn ylda 1329/1911 de Kahirede baslmtr.

5-Necmeddin m er en-Nesef(v. 537/1142) : (i J I j IiLS jJ I) NesefAkidi ismiyle slm dnyasnda mehur olan kk bir risalenin mellifidir.

Bu akid risalesinin muhtevas sadece Tabsrat'l-Edille'deki konularn balklardr . Yani, Nesefi Akidi, Tabsrat 'l-E dille isimli byk Kelmkitabnn fihristidir. Bu risaleyi en gzel erh eden Sadddn et-Teftzn'dir.Teftzan'nin Nesef'nin Akidi zerine yazd erhu'l-Akidi Trke'ye birka defa te rceme edilmitir. Srr Gird Paa erhu'l-A kidi, erh vehaiyelerinden notlar ekleyerek Trke'ye en gzel ekilde evirmitir. erh-iAkid Tercemesi ismiyle anlan bu evirinin byk bir ksm Rusuk'ta h.1292 de baslmtr. Geri kalan az bir ksm da h. 1301 de Trabzon Vilayeti

matbaasnda baslmtr. Srr Giridi, erhu'l-Akidi esas alarak Nakd'l-Kelm fi Akidi'l-slm isimli, tercm e ve telif mahiyetinde bir Kelm kitabyazmtr. Bu eser de stanbul'da 2 defa baslmtr.

6-Trk asll Ebu'l-Fezil ve Eb c' knyeleri ile de tannanMenkubers b. Abdullah Yalnkln (v. 652/1254) : En-Nr'l-Lmi' isimlieseri vardr. Kprl Kt.phanesi, No: 861.

7-Ebu'l-Berekt Hafzddin en-Nesef (v. 710/1310) : Bu zatMedriku't-Tenzl ve Hakaiku't-Te'vil isimli tefsirinde ayetleri aklarkenmnasebet dtke Ehl-i Snnet akaidine yer verir. "el-Umde" isimli kelmkitabn el-timd fi'l-'tikd ismiyle erh etmitir. El-Umde'nin bakalartarafndan yaplm erhleri de vardr.

8- Sircddn Ali b. Osman el- el-Fergnevi' (v. 575/1179) nin 66 beyit halinde tertibledii Emli manzumesi slm aleminde ok rabet grmve birok erhleri yaplmtr. Bunun en gzel erhlerinden birisini de Kamus

19) Bu eser, Claude SA LA M E taraf ndan tahkik edi lmi ve bast r lmt r, Dmak-1990;

ayrca Hs eyin Atay tarafndan tahkk edilip 19 93 te-Anka rada birinci cildi baslmtr.


34/133

27

mtercimi Ahmed sim ef. (v. 1235/1819) ye aiddir. (Merhu'l - Emali fierhi'l - Emli) isimli bu erh kymetli bir kelm kitabdr. Aliyy'l-Kari deEmli'yi Dav'u'I-Meli li Bed'i'l-Emli ismi ad altnda daha nceden erhetmiti.

9- Nureddin es-Sbn (v. 580/1184) nin kelm eserleri; el-Kifye fi'l-Hidye, el-Bidye fi Usliddn, el-Munteka min smeti'l-Enbiydr. Sabn,

bu eserlerini yazarken byk apta Tabsirat'l - edilleden faydalanmtr.10- bn'l-Hmm (Kemaleddin Muhammed b. Abdulvhid (v.

861/1457) in "el-Msyere fi akidi'l-mnciye f'l-hire" isimli kelmeserine fi alimlerinden Keml b. Eb erf (v. 906/1501) bir erh yapmve Kasm b. Kutluboa (v. 879/1474)da bir haiye yazmtr. de birarada h. 1317 de Msr'da baslmtr.

11- stanbul'un ilk kads Celleddn zde Hzr bey (863/1458) Akidedair yz beyit halinde "Kaside-i Nniyye" ismiyle bir eser vcuda getirmitir.Bu kaside zerine de bir ok erhler yaplmtr. lk defa erh eden HzrBey'in rencisi Molla Hayl emseddn Ahmed (v. 875/1470) dir.

Kasidet'n-Nniyye zerine Damd- Gelenbev Muhammed kritarafndan (Tuhfet'l - Fevid al Cevhiri'l - Akaid) ismiyle trke bir erhyazlmtr. Bu Trke erh st. da 1328 h. tarihinde baslmtr.

12- Takpr zde Isamddn Ahmed Efendinin (v.968/1561) el-Melim

fi lmi'l-Kelm isimli kitab (Veliyyddin Ef. K't. 2149 numarada kaytldr.Bu zatn (Miftah's - Saade jl Jl ^ I" ) isimli eserinde yer alan ilm-iKelm bahsi bal bana bir kelm kitab mahiyetindedir. (Miftah's - Saade) yi mellifinin olu Kemaleddn Mehmed Efendi Mevz'at'l-Ulm ismiyleTrke'ye evirmitir. st. da h. 1315 de baslmtr.

13- Hseyin el-Cisr Ef.'nin er-Rislet'l-Hamdiyye isimli eseriniManastrl smail Hakk ekler yaparak Trke'ye evirmitir. 1307 deDersaadet'te (st.) bastrlmtr, 4 cilttir.

14- Manastrl smail Hakk'nm (Mevid'l - n'm fi Berhn-i Akaidi'l- slm" isimli eseri ) slm akidi zetlenerek yazlm bir kelm kitabdr.Baslmtr, (Dersadet, Mahmud Be Matbaas, 1309)

E - YEN LM- KELM DEVR

Vaktiyle Fahreddn Rz'nin (v. 606/1210) tamamlam olduu felsefeile mezcedilmi mteahhirn ilm-i kelm Bklln'nin ( v. 403/1013) yaymolduu ilm-i kelmn yerine gemiti.


35/133

28

Rz'nin zamannda, Bklln kelm nasl yetersiz grlmse bu gnde Osmanllar zamannda okutulan mteahhirin kelmna aid eserler ve bunlarn erh ve hiyeleri de ok eitli inkr cereyanlar karsnda yetersizkalmtr.

Mtekaddimn ve mteahhirn kelmnn grd vazifeler zamanlarnda pek mhim olmutur. Eski (klasik) kelm, akaidi aklarken zamanlarnn ilimve felsefesinden faydalanmtr. Bacon (1561-1626) ve Descartes (1596-1650) ilmin metodunu yeniledikten sonra bilimde ilerlemeler olmu ve yenifelsefeler ortaya atlmtr. Eski Yunan Felsefesi deerini kaybetmitir.Ortaada Allahszlk cereyan ok zayft. Dinlerin btn milletlere hakimolduu ada kelm limleri muattla, mddiye ve tabiiyye adyla anlan

Dehriyeyi (Allah' inkr edenleri) reddetm ek ve bid'at cereyanlarndurdurmak iin kelami eserlerinde isbt - vcib konularn yazyorlard.Dehriyye de ou defa inanlarn gizliyorlard.

17. asrn sonlarndan balamak zere Allahszlk cereyanlar btndnyada yaylm ve slm dnyasna da girmitir.

mm anuel Kant'm (1724-1804) Felsefesinde saf akl tenkid ederken"Allah'n var veya yok olduu bilinemez." tezini ortaya atp bunu savunmas

pek ok zararl ve inkarc cereyann domasna tesir etmitir. Allah' inkreden cereyanlardan bazlar unlardr: Mekanik Materyalizm, DiyalektikMateryalizm, Evolsyonizm (tekml) Teorisi (nazariyesi), Pozitivizm,Froydizm, Natralizm (Tabiatlk) ve Nihilizm. Bu cereyanlar, ilimkisvesine brnerek davalarn zihinlere ilemek isterler.

Klasik Kelm'm isbat- vacibe aid delilleri bu gnn ihtiyac karsndayetersizdir. Kelm ilminde brhnlarn getirildii ve delillere dayanan aklizahlarn cari olduu konular ulhiyet konulardr. Bundan sonra nbvvetkonularnda delllere bavurulur. 19. asrn sonlarna doru Osmanlmparatorluundaki mnevverlerin bir ksm Avrupa'daki mlhid akmlardanetkilenm eye balamlardr. l had ve inkr cereyanlar memleketimize degirmitir. Bu cereyanlar karsnda hamiyetperver mnevverler slm'nakaidini mdafaa etmek iin ihtiyaca gre eitli eserler yazmlardr. 20.asrn balarnda materyalist ve inkrc fikirlerin slm lemini etkisi altnaald bir zamanda ihtiyaca gre zmirli smail Hakk (1869-1946) tarafndankelm metodunda bir yenilik hareketi balatlmtr.Maalesef zamanmzn lm


36/133

29

seviyesine gre yaplmak istenen bu yenilik ve gelime devam ettirilememitir. Yeni kelm, din akidi desteklemeye vesile olacak kadar kesin olan bilimsel bilgiden istifade edecektir. Materyalizm ve tabiatl reddetmek iin yeni ilm-i kelma intikal edilirken yazlan eserlerin belli ballar unlardr:

1- zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, 1339-1341(2 cilt). Bu eser zamannn ihtiyacna gre yazlan kelm kitaplarnn en mkemmelidir.

2- zmirli smail Hakk,Muhassal'l-Kelm ve'l-Hikme Dar'l-Hilafe, Evkaf- slmiyye Mat. 1339

3- Abdllatif Harpti, Tenkihu'l-Kelm fi Akid-i Ehli'l-lslm ve Tekmilesi. st. 1334

4-ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmi, Yeni Akid (ss-i slm) st. 1332/19135- Muhammed Abduh, Rislet't-Tevhd6- smail Fenni (Erturul) Maddiyyn Mezhebinin zmihlali. st. 19287- smail Fenn, Kitab- zle-i kk, st. 19288- smail Fenn, Kk Kitabta byk Mevzlar, st. 19349- M. emseddin (Gnaltay) Felsefe-i l, st. 1341.


37/133

30

KNC BLM

KELAM LM

I- K EL M LM N N TA R F

Kelm ilmi konusu ve gayesi itibariyle iki trl tarif edilir,a- Konusuna gre tarifi: Seyyid erf Crcni'nin (v.816/1413) tercih

ettii tarif:I J_lJL I (j-o d i I *^n 1,1 (J I 1 J 4-j J J I iTj I j


38/133

31

b- gayesine Gre Tarifi:d ' ' "II _ J J I J j_ L < ' ' jJ I J-J I JL Ll-j I ^ Ie n J .1~ 5 . IrKelm, hccetleri(kesin delilleri) getirerek ve pheleri gidererek dni

akideleri ispat etmeye daima kendisi ile g yetirilen bir ilimdir.(2)Hccetlerden maksat, nakil ile desteklenmi akl delllerdir. phelerden

maksat, delle benzeyen fakat hakikatte dell olmayan bir takm bozuk ve btlgr ve nazariyyelerdir. Dni akideler, asli hkmler dediimiz itikdhkmlerdir ki srf man alanna giren ve inanla ilgili olanlardr. Allah vardr, birdir,limdir,kadirdir gibi.lm-i kelm zellikle bu it ikd hkm leri tesbitedip korumak iin tedvin olunmutur. Bunlar da ezel ve ebed gereklerdir.

Tarifte "kendisiyle g yetirilen" szyle de,sahibine tam bir gyetirmeyi veremeyen, verdii farz edilse bile din akdeleri isbata mahsusolmayan mantk ve cedel gibi baz ilimler, (daima) szyle de kelm ile beraber bulunursa g yetirme husle gelen, kelm ile beraber olmadan gyetirme husle gelmeyen Tefsr ve Hads gibi ilimler bu tarifin dndakalrlar.

2 - KELM LMNN MEVZU U

Balang tan i t ibaren ke lm i lminin mevz 'u g i t t ikegeniletilmitir.Kudemy- mtekellimn ve Kd Ermevye gre; kelm

ilminin mevz'u Yce Allah'n zt ve sfatlardr. "Ament" 'de ifadesini bulan alt m n esas; m ann asllar olan Allah'a , peygam berleringnderilmesine ve hirete mana irca edilir. Bunlarn iinden Allah'a man,"asl'l-usl "dr. Peygamber gnderilmesi ve ba's (ldkten sonra diriltmek)Allah'n fiillerindendir.

slm dnyasnda felsefe'nin yaylmas ile ilm-i kelm, konusunugenileterek, dier ilimlere muhta olmaktan kurtarmak lazmd. Bu itibarlamam Gazzl (v.505/1111) ve ona uyan ke lm clan n kabul ettii gregre Kelm ilminin konusu, geniletilerek

( j- 4 ) veya (j j^ .j -a L j j j j . j _)"mevcd olmas itibariyle, her mevcttur" denildi. Yani kelm varlklardan vehallerinden, srf var olmalar bakmndan, slm esaslara gre bahseder.Felsefede mevcddan srf akla gre islma uysun veya uymasn bahsedilir.limler de mevcdu, u anda bulunduu durumda, e itl i y n le ri y le

2) Crcni. erhu'I- Ma vak f, s . 11,12 39, st .


39/133

32

ara trr. ( )Gazzl'den sonra gelen mteahhirin kelmclar, kelm ilminin

konusunu daha fazla genileterek "Kelm'm konusu malmdur" demilerdir.slm akidn isbata yarayan her ma'lm, bilinmesi mmkn olan, beer

ilminin ulaabilecei her ey, Kelm 'm konusu ierisine girdi. Yani dniakidelerin isbat edilmesi kendisi ile yakndan veya uzaktan ilgili olan her ey,Kelm ilminin konusu oldu. Malum olanlar ya harite mevcd olan ey ileilgilidir ya da delllerin durumu, kyas nev'ileri ve ma'dm (yok olan) gibiharite var olmayp srf zihinde var olan eylerdir. Bylece ma'lm'unierisine dni akdeler ve akidi dorudan doruya isbata yarayan veya akidevesile olan meselenin isbat kendilerine bal olan her ey girer.(4)

3 - KELM LMNN MESL ( M ESELELER )

Her ilmin mesili, o ilmin hakikatini tekil eden maksd- asliyyesi (aslimaksadlar)dir. Ayrca asl maksadlara ulamak ve bunlar bilmek iinkullanlan mebdi (mebdeler ve prensibler), vesil (vesileler) vardr ki bunlaro ilmin hakikatna dahil deildir. Ancak asl maksadlar, mebdi'ye (prensibve vesilelere) iddetle muhta ve bal bulunduklar iin bunlar da (mebdide), o ilimden bir cz saylmtr. Kelm ilminin meseleleri de;

1- Bu ilmin hakikatini tekil eden maksd- asliyyedir. Bunlar da dni

akdelerdir. Allah vardr, birdir,hereyi yaratan O'dur, Hz. MuhammedAllah'n Resldr, ldkten sonra diriltilmek haktr gibi. Dn akdeleri AllahTeal kesin ve ak olarak beyan buyurmu, Hz. Peygamber de bunlarinsanlara tebli etmitir.

2- Mebd ve vesil; bunlar dni akideleri isbat etmeye vesile olan veyarayan mebd (prensibler) ve vesilelerdir. lem hdistir, her hdisin birmuhdisi vardr; her eserin bir messiri vardr gibi mebde'ler ve nazarhkmler (tefekkr ve istidlle dayal olan hkmler) dir. Bunlarn bir ksm

bedh ve doruluu kesin olan yakn iyyat (zorunlu bilgiler) tr. sbata

yarayan delllerin hepsi de, vesil ierisine girer.lm-i Kelm, ilimlerin en ycesi olduundan dolay, maksd-asliyesinde olduu gibi vesilinde de baka ilimlere muhta bulunmamasiin, Kelmclar dni akdeleri isbata vesile olan btn nazar ve mantk bahisleri, bu ilmin mesili ierisine almlardr.

3) Sa 'dddin et-Teftzn , erhu' l - Makasd, c . l ,s .11-12, s t 1305; Tehnev , Kef

Istlahti ' l-Fnn, s. 23, Kalkta, 1862.4) Crcan, erhu'l-M evkf, s. 12, st . 1239.


40/133

33

lmi Kelm'n mebd ve vesili, asl maksatlar tekil eden dni akidelergibi sabit olmayp, zamanla ilimlerin ilerlemesi ve asrn ihtiyalarna gredeiebilir. Vaktiyle mtekellimn, lemin sonradan var edildiini isbat iin"cisimler, arazlardan hl deildir." "Cisimler cz' l yetecezzalardan

(atomlardan) mrekkeptir" gibi kaziyeleri (nermeleri) birer mebde olarakkabul etmilerdi. Alemin hudusu (sonradan var olmas), Allah'n varlnisbat iin bir mebde (ve vesile) idi. Bu gn de yledir. Yalnz alemin hudsu, bugn fizik ve kimyann bildirdii daha ak ve kesin delllerle de isbatlanr.Bugn bir takm filozoflarn kabul ettikleri "tabiat kanunlar, tecrbe ile sabitolduu iin mmkindir, zorunlu deildir." hkm, hiss mucizenin imkniin bir mebde, olur.

Kudemy- mtekell imn i lm-i kelmnda mebde' ler baka,mteahhirnin kelm ilminde mebde ve ilkeler baka idi. Bugn yeni ilm-ikelmda da mebd ve vesil baka olacaktr. ayet mtekelliminin Kelmkitaplarnda dni akdeleri isbata veya dni akdelerden pheleri gidermeyeyaramayan zayf meseleler zikredilmise, srf kitaptaki faydalar oaltmakmaksadyla Kelm'n mesili dier ilimlerin meseleleri ile kartrlmdemektir. O

4 - KEL M LMNN FAYDA VEGAYES

Her ilim faydas iin okutulur. Faydalarn bilmek, insan o ilmirenmeye daha fazla tevik eder. Kelm ilminin faydalar ok byk vegyesi ok nemli ve ycedir. Bu ilmin balca faydalan unlardr:

1- Kiiyi, mnnda taklid seviyesinden kurtararak kat' dellleiedesteklenmi, sarslmaz ve kesin mn mertebesine ulatrr. Bu ilimsayesinde kii mnn, brhnlara (kesin delllere) dayandrarak yakn vetahkik derecesine karm olur.

2- Doru yolu arayanlar (msteridni), meseleleri dellteriyleaklayarak ird eder. Kesin delilleri irad ederek inatlar susturur.

3- Din akideleri, batlc ve sapklarn ileriye srecekleri pheler ilesarsntya uramaktan korur.

4- Dier btn dni ilimler, Kelm ilmine istnad eder. nk Allah'nvarl ve peygamberler gnderdii, bu ilim ile isbat edilmeden, Tefsr,Hads, Fkh, UsCl-i Fkh, Ahlk gibi dni ilimlerin mevcudiyetlerine imknyoktur. Bu sebeple Kelm ilmi dier er' ilimlerin temeli olmutur. Temelolmadan, tavan var olamaz.

5) Bk z. Ay n esr. s. 15-J6.


41/133

34

5- Amellerde niyyetin salaml, sahih ve kuvvetli man ile olur. Ancakkesin ve kuvvetli man semere verir, iyi niyet ve gzel amelleri de kuvvetli vesalam man husule getirir. Kuvvetli ve salam man da Kelm ilmi baheder.

Bu be faydaya bir fayda daha terettb eder. O da dnya ve ahiretsadetini (sadet-i dreyni) elde etmektir. nsann dnya ve hirette sadeteerimesi Kelm ilminin en byk gyesidir. Sadet-i dreyn gyet'l-gyttr.(Bizzat istenen ve elde edilmesi iin allan gayelerin gyesidir) Sadet-idreyn; kuvvetli man, gzel amel ve ahlk sebebiyle dnya ilerinin gzel birnizam ile yrmesi, insanlarn birbirlerine gzel muamelesi ile huzur iindeyaamak , Ahirette ise kfr ve fsk u fcr zerine gerekli olacak korkunazabtan kurtulua ermektir.(6)

l I Lj-Jj I j -ILS l

"Muhakkak ve phesiz Rabbimiz Allah'tr diyen ve sonra dosdoruolanlar var ya ite onlar iin hibir korku yoktur ve onlar zlmeyecekler de",(el- Ahkf, 13)

5 - KELM LMNN MERTEBES

Kelm ilmi, ilimlerin en ereflisi (eref'I-ulm) ve en kymetlisidir.

Gazzal'nin tabiriyle Kelm (L_jJI ^ ^ 1-c.VI. I* 11 ) rtbesi en yksek olan ilimdir (7) Btn Kelm clar da bu ilmin en kymetli olduunu beyanetmede ittifak etmilerdir. Bir ilmin kymet ve erefi; konularnn genellii,ycelii, delllerinin kuvveti ve gyesinin erefi ile doru orantldr. lm-iKelm, btn bu hususlarda dier ilimlerden stndr. nk konusu,

a) Her eyi iine alan malmt olmas bakmndan en geni, b) Allah'n zt ve sfatlar ile ilgili olmas itibariyle en erefli mevz'dur.c) Dellleri, nakil ile desteklenmi brhnlar olduu iin en kuvvetli

delllerdir.d) Dnya ve hiret sadetini temin etmek olan gyesi, gyelerin enyksei ve en erefli sidir. (8)

e) Bir de konulan, btn peygamberlerin tebliinde ittifak ettikleri ezelve ebed gerekler olup deimeyecekleri iin Kelm ilmi gerek ilim

6) Bkz . Ay n esr. s. 14-15 .7 ) Gazzl, el-Mustasf , s.7, Bulak, Msr, 1322.8) Bkz . Crcn, erhu 'I-Mev kf, s. 15.


42/133

35

hviyetini haizdir. te kelm ilmi, btn bu yceliklere sahib olduu iin ilimlerin en ereflisi ve ilimlerin reisidir (res'I-ulumdur.)

6 - KELM LMNE KARI IKANLA R

Kelmclar bu ilmin tahsiline rabeti artrmak iin, mertebesinin ok yce ve ok kymetli olduunu aklamlardr. Bununla beraber bu ilmin tahsil edilmesini doru bulmayan, hatt mevcdiyetini dahi istemeyen kimseler olmutur.

Akl kanunlarna gre akaidi aklamak demek olan kelm ilmi Mu'tezile'nin elinde domutur. Hicri 3. Asnn sonlarna kadar Ehl-i Snnetin okuduu ve okuttuu akid ilmine -ki bu ilmin ismi, lm-i Tevhd veya lm-i Fkh- Ekber idi.- Kelm ismi verilmemiti. Mtezile'nin akidine lm-i

Kelm ismi verilmiti. O zamanlar Ehl-i Snnet, halk lm-i Kelmdan yani Ehl-i Bid'at akidini okumaktan kandrrlar, tahzir ve men'ederlerdi. Selef limlerinden Kelm ilminin aleyhine dair rivyet edilen szler, Mtezile'nin akidi olan Kelma dair idi. mam Malik, fi, Eb Ysuf ve Ahmed b.Hanbel den Kelm ktleyen szler rivayet edilmitir (*) mam Eb Ysuftan "Mtekellimin (Kelmcnn) arkasnda namaz klnmaz" "Kim dni Kelm ilmi ile renmek isterse zndklar"(10). Ahmed b. Hanbel'den"Kelm limleri (Mtezile limleri), zndklardr") (") gibi Kelm'm aleyhinde

rivayet edilen szler Mtezile Kelmclan iin sylenmitir. Ayrca Mtezile Kelmclarmn tevik ve tahrikiyle mihnet devrinde (218-232 h) (Devr'l - miline) halfeler, bata Ahmed b. Hanbel olmak zere Ehl-i Snnet limlerine Kur'an- Kerim'in mahlk olduunu kabul ettirmek iin ok eziyet etmiler ve cef ektirmilerdi. Bunlardan ldrlenler bile olmutu. Etki, tepkiye; bask ve eziyet buna sebeb olanlarn aleyhinde ar szlerin sylenmesine sebeb olur.

Ehl-i Snnetin yazd ve okuttuu akide Kelm ismi verildikten sonra selef zamannda Kelm aleyhine sylenen szlerin tesiriyle ve yerlemi olan alkanlk sebebiyle, hadisci ve fkhlardan Kelm ilmine kar kanlar olmutur. mam E'ar (v. 324 h) Ehl-i Snnet tarafna geip akide id ilmi Mtezile metoduna (Kelm metodu) gre tamamlayp bu konuda yazd eserlere de lm-i Kelm ismi verilince Ehl-i Snnetin bu lm-i Kelm'

9) Bkz. Gazzl, hy ulmiddn, c.i, s.77, Matbaal'l-Meymeniyye, Msr, 1306 h.Takpr zde Ahmed Ef. Mevz't'l-ulm, c.l,s.607.10) Ramazan Efendi, s. 23, Dcrsaadei. 1314.U) Aliyy'l-kari, erh ale'l-Fkhi'I Ekber, s.6, Kahire, 1375/1956.


43/133

36

aleyhinde de konuanlar olmutur. mam E'ar bunlara cevap vermek iin (

f-Le. ^ ->" m ^


44/133

37

duyulmayan ve halledemeyecekleri meselelere dalyorlar diye hakk ve gerek ilmi tahsilden vazgeilir mi ? mn, kulun kalbine kendi ihtiyari ile rhun akl kapsndan girer, eytanla ve nefsaniyete alan kapsndan kar. Akl olmayann dni yoktur. mn konusunda akln kullanmayan gnahkrdr.

Kur'an'da tefekkr emreden 800 den fazla yet vardr. Kur'an'n muhtevasnn yzde sekseni Kelm ve akid konulardr. Ku'an- Kerim'in doru olarak anlalabilmesi iin bu ilme ok fazla ihtiya vardr.

Gazzl, insanlarn ihtiycna cevap verecek ve Kur'an- Kerim'in delllerini l alacak bir Kelm ilminin kurulmasn istiyordu. Delllei ak ve kesin olmayan bir sr szlerle dolu kelm ve cedele kar kyordu.(Il) Bu konuda el-iktisd fi'l-itikd isimli eserinde yle diyor: "Susayan kimsenin susuzluunu dindirmeyen, isteyenin derdine dev olmayan, ak ve seik olmayan dolak cmle ve bir sr ie yaramayan uzatmalardan ibaret, karalanm katlar brak. Bu veciz szlerin deerini pek ok kitablan gzden geirdikten sonra amacna ulamayan kimse bilir." (15)

Gazzl 'ye gre, gyesi bakmndan Kelm ilmi maksada kfi geldi. stenilen amaca ulat.Hz. Peygamberden renilen dni akidi pek gzel mdafaa etti.

Gazzl, Kelm ilminin kesin olmayan dellleri kullanmasndan dert yand. Ona gre Kelm ilminin kulland delllein hepsi kesin deildir. Kesin olmayan delller ise zorunlu bilgilerden bakasn kabul etmeyenler

hakknda az faydal olur.(16)Gazzl 'ye gre Kelm ilmini renmek farz- kifyedir. Her beldede bu ilmi bilen, bid'atlarn ortaya att pheleri tek bana gidermeye kdir olan birinin bulunmas lzmdr. Bylelerinin yetimesi de Kelam ilminin retilmesiyle mmkn olur.

Gazzl 'ye gre Kelm ilmi u zellie sahib olan kimseye retilmelidir:

1- Kelm ilmini renmek isteyen kendini sadece bu ilme vermeli. Bundan baka bir meslekle megul olmamal. nk, baka bir ile de megul olmak, bu ilmi tamamlamaya ve ortaya kan pheleri gidermeye engel olur.

2- Bu ilmi renen kimse, kendisini sadece bu ie vermekle beraber, zek, fetnet ve fesahat sahibi olmaldr. nk zeki olmayan bu ilmi anlayarak istifade edemez. Anlay kt, ahmak bunun delllerinden

14) Gazzl , lcm' l-avamm an t lmi ' l -Kelm, s . 38-40 . Bb- li , Muh ibb Mat. 1287.15) el-k tisd fi'l-'tikad, s. 18, Ak. 1962. Hse yin Alay Neri.16) Gaz zai, hy ulfmiddn, c. 1,s.33.


45/133

38

faydalanamaz ve ona bu ilmin zararl olacandan korkulur.3- Bu ilmi renenin tabiatnda salh, diynet ve takva hasletleri

bulunmaldr. ehvetler kendisine galip gelmemelidir . nk fask bir kimseen ufak bir phe ile dinden s yrlr. nk kk bir phe kendisi ile

lezzetler arasndaki engeli kaldrr. B u takdirde o, pheleri gidermey e hrslolmaz. O, pheyi mkellefiyetin ykler inden kurtulmak iin ganmet bilir.Byle bir K elmcnn if sd ettii, slh et tiinden ok daha fazla olur.Gazzl'ye g re as rlarn deimesiy le K elm ilmine bazen de, az ihtiyaduyulur. Bu bakmdan K elm ilminin lzumu ihtiy aca gre deiir. ( I7)

Gazzl, K elm ilmi hakkndaki bu hkmle rini, halkn dinlerine bal-Batmler hari- bid'atlarn bile dindar olduu, inkrclar n kfrlerini aavuramad orta ada v ermitir . s lm leminde ve btn dnyadaMateryalizm, Froydizm, Darvinizm, Pozitivizm ve Drkeymizm gibi pek okinkr cereyanlarnn estii ve ilmin bile inkra let edildii zamanmzda,K elm ilminin lzumunu, akl banda bir mslman limin kabul etmemesineimkn yoktur. Zaten nefs u hevsna esir olmu, dni s rf menfaatlarna aleteden bir limden de kimseye bir hayr gelmez. Zamanmzda Kelm ilminekar kann, "dmana kar alp abalay arak tahrib gc yksek fze veatom bombalan yapmamza lzm yoktur, kl bize kfidir" diyenden hibirfark yoktur. Byle diyen bir kimse aklszdr. "Akl olmayann, dni yoktur."

b - Bir ksm kt niyetliler de Kelm ilmine kar kmlardr. Bunlarnu gruplar olduu tesbit edilmitir :

1- K ii bilmedii ey in dmandr . T ak lide y nelmi, de ll leri vebunlarn dellet ynler ini anlamay anlar, s rf tembelliinden dolay bu ilmitahsil etmeye cesaret edemeyip sadece rivyetlerle yetinirler.

2- Bir tak m neme lzmclar; insanlar mna dvette, baka ilimlerin mn yaymada ihtiy aca kfi gelmeyeceini anlamay p, mn ve iy il iininsanlar aras nda yay lp yerlemesine nem vermeyenler . B u iiin K elmilmini kendisi renmedii g ibi varsn bakas da renmesin diyenler.

3- B ozuk ve sapk inanlara sahip olup ke ndiler inin saptt gibi

bakalarnn da saptmasn isteyenler. B ir tak m g izli bid'atlara balanan ve yanl mezheblere g irenler de K elam ilmine kar kmlardr . nkkelmclar, zerlerindeki rty kaldrarak bunlarn inanlarndaki sapklve mezheblerindeki arpkl ortaya koyar ve gsterir. Bu yzden Kelamilminin tahslini istemezler. nk kalpazan, sahte paray, salamndan ayransarraf sevmez.

4- Zor lua katlanmak istemeyenler. Bu ilmin yolu zordur. A mellerin

17) G az zli, ayn esr. s .8.


46/133

39

efdali meakkatli olandr. Zor olan ilmin talibi az olur, ktleyeni bulunur.5- K elma halk ve emirler in rabeti az olduu iin, bu ilimde kadlklar,

ikrm vastalar ve yiyecekler g ibi k endilerini dnyala nail k lacak eylerazdr, hatta yok g ibidir. Oysa halk n ounun mey li, rtbelere, k adlk ve

mftlklere ve kendilerini dnyala nail edecek ilimleredir . B u ilim ise fTseblillh tahsil edilir.

7 - S L M A K DE L E RD E N B A HS EDE N L M E V E RL E NS M L E R

1- lm't- T evhd: mn esaslarndan selef metodu zere bahseden ilminaddr. V ey a Tev hid ilmi: Kur'an ve hadislerde geen akdeleri mnakaalaragirimeden tertibley ip nakleden ilmin addr. B u ilimde 'tkda it hkmler

Kur'n ve hadslerde nasl ise yle anlatlr ve bunlarda herhang bir te'vilegidilmez. Bu ilme "lm't- T evhd ve's- sft " da denilmitir . Selef limleri,bid'at akmlarna cevap vermek iin A llah'n bir liini ve sfatlarn, Kur'an vehadslerde zikredildii zere anlatyor ve okutuyorlard. Bu y olda v cdagetirdikleri rislelere de "Tevhd Risleleri" deniliyordu.

2- Fkhu'l- Ekber: mm zm tarafndan A kid ilmine verilen isimdir.mm A 'zam, fkh: I$ Ir L j L fl L0 i \ 11 j_*_ "Nefsin lehine vealeyhine olan eyleri (f iiller i) bilmesidir"diy e tarif etmiti. B u tarif, itik di,

amel ve ahlk fiillerin ve hkmlerin hepsini iine alyordu. Bunlardanitikdla ilg ili f iil ve hkmler e dnin temeli o lduu iin en by k fkhanlamnda Fkhu'l- Ekber demiti. Onun I iJ I el - Fkhu'l- Ekber is imlibir risalesi vardr. mam A zm K elm metoduyla anlatp yazmad halde, burisalesinde baz akJ aklamalara da yer verir. (s)

3- A kid: A k id, akde (S ,'jr ) nin cem'idir. A k de, dmvurmucasna, s alamca, kesin ve phesiz bir ekilde inanlan (m'mennbih: mn edilen konu) ey demek tir . s lm'n mn esaslarndan (dni

akidelerden) muhtasar olarak bahseden, ilme akid ismi verilmitir. A k id ou zaman, gerek teslimiyete dayanan bir yol olan Selef

metoduyla olsun, gerek akl dell ve aklamalar ihtiva eden Kelm metoduylaolsun, manla ilg ili konulan aklay an ilme denilmitir.

4- Usl'd- dn: Dnin asl ve temelleri demektir. tikdi konular (dniakideler) dnin asllar olduu iin bunlardan ister Selef , ister Kelm

18) T ehnev i, K ef Is thtil- Fnn, s, 30- 31.


47/133

40

metoduyla olsun, bahseden ilmin adna Usl'd- din( ^ j J I J j .^ 1) ismi

verilmitir. Meselelerine de ahkm- asliyye ( I I ) denilmitir. (19)5- A kli delllere fazlaca yer verdii iin K elm ilmine nadiren de olsa

ilmu n- Nazar ve'l- stidll ismi de ver ilmiitir .(20)

8 - K E L A M L M DE NL ME S NN S E B E B L E R

Kudemy- Mtekelliminin delilleri ile itikadi hkmleri aklayan ilmeKelm ismini vermelerinin sebebleri unlardr:

1- Mtekaddimn (nceki limler) yazdklar kitablarda "el- kelm fi kezve kez... Kelm unun hakkndadr, mesela ke lm A llah'n sfatlar

hakkndadr, v.s." diye koy duklar konu balklar iin en ok kullandklar "kelm" sz bu ilmin ad oldu.

2- K elm (A llah'n kelm) meselesi bu ilmin en mehur ve en okek iilen ve tar tlan konusu oldu. M e 'mn, Mu'tas m ve V skzamanlarnda (bu zamanlara -m. 818- 832 tarihleri arasdr ki- devr'l- mihnedenilir) ehl- i snnet alimlerinin ou "Kur'an- K er im mahlktur" demedikler iiin pek ok eza ve cefalara maruz kalmlardr ve bunlardan bir ka tanesi deldrlmtr. te o zamanlar en ok tar tlan ve en f azla mehur olan"Kelm" sz bu ilmin ad olmutur.

3- Mantk 'm felsefey i des tekledii g ibi, er'i ilimle r in aratrlpanlalmas ve hasmlarn susturulmasnda da bu ilim insana kelam (konuma)gc verdii iin Kelm bu ilmin ad oldu.

4- K elmla (szle) retilmes i ve renilmes i farz olan il imle rin ilkiolduu iin bu ilme kelam denilmitir. Sonra da bu isim, dier lerinden ay rdedilmesi iin sadece bu ilme tahsis edilerek baka ilimlere verilmemitir.

5- B u ilim dier ilimlerin meseleleri ve bilg iler i g ibi sadece kitaplarokuyarak dnmek le hasl olmay p ik i tarafn yapaca tartma ve ortaya

ataca kelmla husle gelir. Bu sebeble bu ilme Kelm denilmitir.6- K elm en ok tar tlan ve iht ila f edilen bir ilimdir . B u bakmdanmuhaliflerle konumaya ve onlar reddetmek iin sz (kelm) sylemeye enfazla ihtiya duyulan olduu iin bu ilme kelm denildi.

7- Bu ilime K elm dediler. nk delilleri kuvvetli olduu iin sankikelm (sz) bu ilmin szdr, bil inen dier ilimle rin szleri deil, diye

19) B k z. T ehnevi, ayn esr. s. 22.

20) T ehnev , ayn esr. s .1391.


48/133

41

sylenilmiolmaktadr. Nitekim iki kelm (sz) den en kuvvetlisi iin "itekelm budu" denilir.

8- Delillerinin ou nakli delller ile desteklenmibrhnlara dayandiin kalbe en fazla tesir ve nfuz eden bu ilimdir. Bu sebeble yaralamak

anlamna gelen "kelm" kknden kelm sz bu ilme is im olarak verilmitirite saylan bu sebeblerden bir ka veya ou sebebiy le Kudemay- mtekellimin Bu ilme Kelm ismini vermilerdir.(21)

21) T ef tzn, e rhu'l- A kid, s .14- 15, st. 1310.


49/133

4 2

NC BLM:

I - L M - DE L L V E H K M L E R

Her bilg i i lim deildir. K elmclarn stlhmda ilim, (kesin dell ile eldeedilen bilg idir ki bugnk bil im kar lnda k ullanlr. leride kelmclar nilim anlay ile bu gnn ilim anlay aras ndaki fark belirteceiz. inde yaadmz hayatta her insann duy ulan ile elde ettii bilg iler vardr. Meselabir ahs, yedii ey in ekmek, itii eyin su olduunu bilir. Arkadan tanr,kgelince kar yaacan anlar vs. B unlar dorudur, vk'a mutabktr . Fakatlm bilg iler deildir. nk bunlan bilen kimse, kesin delllere balyamyor,delller in dellet ynlerini bilmiy or. V e bunlar arasnda doru olarak sebebsonu ilikisi ve dell balants kuramyor. Y ani bunlar n kesin dellleriniidrak edip anlamyor. Mantk l bile olsa felsef bilg ile r ve dnler de ilmbilg i deildir. nk felsefe, evren ve varlk hakknda birletirici bir aklama yapmak isteyen dncelerin tmdr. Bu dnceler dells izdir. O halde ilmbilgi yani ilim nedir ?

A - L MN T A RF L E R

Kelamclar ilmi, eitli ekillerde tar if etmilerdir.1) Baz Mtezile Kelmclannn tarifi:"lim, bir eye olduu zere itikad etmektir." Bu tarife taklid- i musbi

s o k m a m a k iin sonralar "zorunlu (kesin) bilgiden dolay veya dell ile"lafzlarn ekleyerek ilmin tarifini ylece tamamladlar:

J ^ j l"lim, bir eye akln mahiyetinde mevcut zorunlu bilgi veya kesin dell


50/133

sebebiyle, olduu zere() inanmaktr . Istlhen 'tikad, czime (kesin vephesiz inanca) mahsus olduu iin bu tar ife, tercih edilen itik at veya zangirmez. Bu tarife mstahli idrk edip bilmek de girer. nk Kelmclannounluuna gre "mstahl- muhl" sabit olmay p bir ey deilse de lgattebuna da ey denilebilir .

2) Ebu'l- Hasen el- E'arinin tarifi:Ebu'l- Hasen el- E'ari, ilmi, mahalline nisbet ederek, yle tarif etmitir:

< u * L ( j _ l > j J I j - A j l U L c < _ j o j ^ * I

* . f J L J I f l

"lim, yle bireydir ki, kendis iy le kim olan kimsenin lim olmak lngerektirir. V eya i lim yle bir eydir ki, kendisiyle kim olan (muttas f olan)

zta, lim isminin verilmesini cb eder." Y ine E'r ilmi, ilg ili olduu eye (mteallakna) kys ederek yle

tarif etti:

4 3

1. B ir ey e ol du u zer e ina nm ak , o ey in ma hiy e tini (ne ol duunu) bilme k tir . B ir

eyin elde e dilen bi lg is i, o ey in hakik at na (mahiy et ine) uy g un olurs a, bu ili m olur. lim ,

hariteki v ar lklar n ve e y ann hak ika tim aratrr. E y ann hak ika tlar nn bil g isini elde

etmek mmk ndr. K e lm ve mantkta hak ikat ve mahiy et yle tar if edilir:

^ t.l I La La J ^ *5j \I 4 fl

B ir ey in hakik at) ve mahiy eti; o eyi ay nen ke ndisi y apan v ar ldr. Y an i hakik at

bir ey i v cuda g etire n, v ey a ay nen k en dis inin olutuu asl v e cev heridir . Me se l insann

hak ik ati ve ya mahiy e ti; dnen ve dnd n syley en ca nl olm as dr. H er ey in sabit

olan bir hak ikati vardr. Hak ikata mahiye t de denilir. Ma hiye t; harite ifade ettii fert ve

nesnesi gerek bulunsun, gerek bulunmas n her kavr ama amil olur. H ak ika t ise harite

fertleri ve nesneler i buluna n ka v ra mla ra tlak e dilir. "ns ann hak ika ti" den ildii gibi

"insann mahiy eti" de denilir. Fak at A nk a K uu, ddny ada o lm ad iin, A nk a'nn

hakikati denilmez. F akat "Ank a'nn mahiyeti" denilir.Her bir ey in Hv iy e ti de vardr. B ir ey in hv iy eti; onun ha k ika tini, dier ler inden

ayran teahhusu ve te ay y ndr ( g rnts ve be lirg e nliidir). Me se l bir insa nn

hv iye ti; onu dier v ar lklar dan ay ran ze llik le rin in gr nts ve belirg enliidir.

B ilg ile r im izin y anllklar yani ilim olm ay lar , obj ek tif hakik atler in izaf iliinde n,

veya y ok luundan v ey ahut ka v ra nam az olular ndan ileri ge lme z. Ey ann hakik atla rn

anlamay a alrke n; dik ka ts izlik ve y aplan hatalar, pein fikir ler le hareket, duy u ve alg

y anlm a la r ve b ilg i e dinme a r ala r n n k us ur lu ve ek s ik o lm as g ibi ey le r , y anl

bilmemizin ve cehaletimizin sebebleridir.


51/133

4 4

.


52/133

olduu kabul edilse bile, kendini, A llah- Teal'y ve mstehili bilmesi ile butarife itiraz olunur. nk ilmin tealluk ettii bu eyler (bilinen bu eyler) fiilve il im ile itkn sahh olan eyler deildir . A ma kendisiyle baz iler in salamve iyi y aplmas sahih olan ilmi murad ederse, bu tarife itiraz edilmez ( teknikbilgi gibi). Ama bu tarif de ilmin tam tarifi olmaz.

bn Frek ilmi u ekilde de tarif eder:.


53/133

4 6

ilme ileten let ve sebeplerle g erein ne olduunu aratrr. Hakikati olduuzere aklamaya mtf olur. Elde edilen bilgi ve aklama vak'aya uygun iseil im olur. O halde il im vk'a (geree) uygun olan tasdikten ibarettir. Herilim, tasdiktir. Fakat her tasdik, ilim deildir. A ncak vkaya uygun olantasdik ilimdir. nsan bir vk'ann (olay n) vukuu hakknda, vakaya mutabkbir tasdik elde edebilir. Tasdik- i musb gibi. Fakat bu olay n nasl ve niinhusle g eldiini veya bunun kesin delillerini bilmez se o vkay anlamaz. Bireyi bilmeksizin anlamak, mmk n deildir. Fakat anlamakszm bilmek,mmkndr. A nlamak daha tam, daha mkemmel surette bilmek tir . nsan,birinci mertebede bilebilir. Fakat anlamaz. Anlamak iin ikinci mertebeyekmak lazmdr. O halde bir eyi s ebepleriy le veya kes in deliller iy leanlayarak geree uygun ekilde tasdik etmek, ilimdir . Her bilg i ilim deildir.

Fakat her ilim, kesin bilgidir.6) mm- E'r zamanndan tibren mtekellimn arasnda ilmin

mehur olan tarifi udur:< 0 I I ( J ~ - v V (_ s _ l L * _ L I l j 11- _1 ' -N. J ) ~ 1 I J I

"lim, zddna ihtimal verilmeyecek ekilde, manalar birbirlerinden ayrtetmeyi gerektiren bir sfattr." Bu tarif, duyular n idrakler ini ilmin dndabrak mak g ibi bir dnceyi akla getiriyor. B u tarife g re sanki duyularlabilinen bilgiler , ilmin tar ifinin dnda kalyor . Halbuki bu tarif limler

arasnda ilmin tercih edilen tanmlarndan birisidir. Bu tarifi aynen yukarda yazld ekilde almak duyularla bilinenleri ilmin har icinde brakaca iinK elmclar n ou "Bey ne'l- Men" kelimelerini kararak ilmi ylece tarifetmilerdir:

o I I J a'- \ V IjiL u ' 1 j) ~ 4. js i j\ Ia IIFakat Siyalkt gibi mteahhir kelmclardan bazlar bu tarifi aklarken

duyular da dahil ilmin yollaryla elde edilen mnlar zddna ihtimlvermeyecek ekilde birbirinden ayrdetmey gerektiren sfattr demilerdir.nk duyularla duyulanlar, hissedilmelerinin ardndan zihinde mn olarakkalr. Manlar, il im y ollar yla ak ln elde ettii idrklerdir. T arifte "zddnaihtimli olmayacak ekilde" szler iyle zan, ekk ve vehim, il im olmaktankar. nk bunlarla hasl olan temy zin (ay rd etmenin) doruluu kesinolmay p zdlarna ihtimali vardr. Cehl- i Mrek keb de il im deildir. nkCehl- i mrekkeb, vak mutbk olmay p zddna ihtimali vardr.

T aklid de ilim olmaktan kar. T aklid- i muht'nin il im olmay acamuhakkaktr. Taklid- i musb'in ilim olmamas cihetine gelince, mhede veakln bedhetinden bir mcibe istind etmemesi sebebiyle, bu bilgi zil


54/133

olabilir. T aklid, delle istinad etmedii iin bir mekkik in pheye drmesisebebiyle deiebilir ve baka bir taklide dnebilir . (2)

7) lmin mahiye tini en g zel aklayan ve kelmclarn it tifak la kabul

ettii ve mm Matrd'nin de muhtar olan tarif :. 4_ l u L5 ( j i J ^ j i l l$_> ^ I ~t t li/ Ijv la II"lim bir sfattr k i, bununla muttasf olan kimsey e "bu sfat sebebiyle

mezkr (duyularn ve akln sahasna giren ve zikredilip tabir olunmasmmkn olan herey ) phes iz bir ek ilde ak ve bell i olur ." Tar ifteki"mezkr" kelimesi mevcut, ma'dum mmkin, mstehl, mfred, mrekkebve cz'ilerin hepsine mil olur. "Tecell", inkif- tamm (apak belli ve akolmak) dan ibarettir. Yani ilim muttasfna zikredilmesi mmkn olan hereyin phesiz bir ek ilde aka tannmasn s alayan bir sfattr. B u tarifegre de zann, cehl- i mrekkeb ve takld- i musb ile elde edilen itikad, il imolmaktan kar. T aklid- i musb kes in ve vak a mutbk ise de muka llidnkalbinde apak ve belli deildir . Mtekellimne gre ilim, zannn kartdr.Onlar yakn (kesin) olmayan bilgilere ilim demezler. (3)

8) mmu'l- Haremeyn ve Gzli'ye gre ilmin tar ifi nazar i olup, pekgtr. Bunlara gre ilmin ne olduunu tanmann yolu: K smet (blmleme)ve misl vermekle olur. K smet : limi, il im olmayan ve ilimle karan tikatlardan ay rdetmektir (temy z etmek tir). Mesel deriz ki, tik ad yaczimdir (kes indir) vey a gay- i czimdir. Kesin 'tikad ya vka mutbktrveya gayr- mutbkt r. V ka mutbk olan itikad- czim ya delilleriy lesabittir veya deildir . Bu ksmetten ortaya kesin, vka mutbk ve sabit

tikad kar. te bu kes in, vka mutbk ve delille riy le sbit tik ad, yak nmnsna olan il imdir ki, cezm (kes in ve phesizlik ) le zandan, v kamutbakat ile cehl- i mrekkebten, s bit ile, mukallid- i musb'in kesin vephesiz takldinden ay rlr da mekkikin phe verip saptrmak istemesiylezail olmaz.

lmin ne olduunu mis l ile tanma: Mes el ilim, g zn idrkine benzerekilde basiretin (akln) idrkidir . V ey ahut il im, birin, ik inin yars olduunadair bulunan itikadmz gibidir, denilir. Halbuki verilen bu misal ilmin neolduunu tanmaktan uzaktr. nk gerek taks im, gerek misal ilminmhiyetini, ilim olmayanlardan ayrd edebilmeye yaryorlarsa, ilmin ne

A r i

2) B k z. Cr cn , er hu'l- Me v aa kf , s. 18- 21, 1239 , st. S iy a lk t, Ha iy e al erhi'l-

Mevkf s. 69-84, 1325/1907 tarihli Msr basksnn alt sahifelerinde.

3) B k z. T ef tzni, er hu'l- A ka id, s.2 5 5 ,st. 131 0, C rc n, ayn esr. b. 21.

7/24/2019 Muhittin Baeci - Kelm lmi

Documents

Muhittin Bağçeci - Kelâm İlmine Giriş