Musayeva Matanat - Boyük Qafqazın cənub yamacında (LAHİYƏ

Boyük Qafqazın cənub yamacında (LAHİYƏ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ) su resurslarının qiymətləndirilməsinə dair hesabat

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ………………………………………………………………………2

1. Cənub yamacı (lahiyədə olan) çayları və hövzələri haqqında ümumi

məlumat.....................................................................................................3

2. Böyük Qafqazın cənub yamacı (lahiyədə olan) çaylarının axımının

formalaşmasına təsir edən fiziki-coğrafi amillərin təhlili.........................7

3. Hidrometeoroloji məlumatlar...................................................................17

3.1. Sıraların statistik təhlili...........................................................................17

3.2. Meteoroloji elementlərin son dövrdə dəyişməsinin tədqiqi....................22

3.3. Axıma iqlim dəyişmələrinin təsirinin qiymətləndirilməsi......................27

4. Cənub yamacın (lahiyədə olan) su resurslarının və onların əmələgəlmə

qanunauyğunluqları...................................................................................29

4.1. Qar sularının rolu.....................................................................................29

5. Çayların su resursları..................................................................................30

5.1. Hidrometeoroloji öyrənilməsi..................................................................41

6. Axımın ildaxili paylanması.........................................................................48

7. İnzibati və iqtisadi-coğrafi rayonların su resurslarının balansa görə

qiymətləndirilməsi..............................................................................

Ədəbiyyat........................................................................................................50

GİRİŞ

Mövcud məlumatlar əsasında iqlim dəyişmələrinin su ehtiyatlarına təsirini

qiymətləndirmək, su ehtiyatlarına dair müşahidə sıralarının təsadüfi və bircins olub

olmamasını qiymətləndirmək və qeyri bircins olan sıralara təsir edən amilləri

müəyyənləşdirmək və sairdən ibarət olmuşdur. Su ehtiyatlarına dair məlumatların

toplanılması və təhlilinə əsasən axıma təsir edən əsas amillərin müəyyən edilməsi

və bu təsirin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi metodlarının dəqiqləşdirilməsi, axımla

əsas iqlim amilləri arasında alınmış əlaqələrin 1961-2011-ci illər ərzində

toplanılmış materiallara əsasən dəqiqləşdirilməsi və iqlim dəyişmələrin su

ehtiyatlarına təsirini kəmiyyətcə ifadə edən asılılıqların alınması və onlardan

istifadə etməklə iqlim dəyişmələrinin su ehtiyatlarına təsirini qiymətləndirmək işin

əsasını təşkil edir.

Son dövrdə (1991-2011-ci illər) cənub yamac üzrə su ehtiatlarının

vəziyyətinin və onlara iqlim dəyişmələri və digər antropogen təsirlərin

qiymətləndirilməsi məqsədilə ərazidə çaylar üzərində olan 1991-2011-ci illərin

orta aylıq su sərfləri haqqında, o cümlədən hövzə üzrə meteoroloji elementlərə dair

məlumatları toplayaraq təhlil edilmişdir. Həmin məlumatlar əsasında sıraların

aylıq, fəsillik və illik qiymətləri hesablanmış, mümkün olan qısa sıralar uzadılmış

və onların statistik təhlili aparılmış, müəyyən nəticələr alınmışdır.

1. CƏNUB YAMACI (LAYİHƏDƏ OLAN) ÇAYLARI VƏ HÖVZƏLƏRİ

HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT

Şəki-Zaqatala regionunun çay şəbəkə sıxlığı 0,49-0,62 km/km2, hidroqrafik

şəbəkə sıxlığının orta kəmiyyəti qərbdən şərqə doğru (Əlincəçay üçün 0,47 km/km2)

azalır. 2500 m-dən hündür zonalarda çay şəbəkə sıxlığının azalması bura düşən

yağıntıların az olması, bitki örtüyünün zəif inkişafı, alçaq dağlıq qurşaqlarda isə

yağıntıların az miqdarda düşməsidir.

Katexçay – Böyük Qafqazın Quton dağının cənub yamacından 2840 m

yüksəklikdən başlayır. Qala-dərəçaya tökülənədək çay Çamdərə adlanır. Çayın

uzunluğu 54 km, hövzəsinin sahəsi 620 km2-dir. Katexçayın 8 əsas qolu var,

onlardan 5-i sağ, 3-ü isə sol qoludur. Çayın orta eni 11,5 km, hövzəsinin orta

yüksəkliyi 1038 m-dir. Hövzəsinin 256 km2 –i meşədir. Çay şəbəkəsinin sıxlığı

0,53km/km2 –dir. Katexçay su rejiminə xüsusiyyətlərinə görə yaz gursululuğu və

yay –payız daşqın rejimli çay tipinə aiddir. Yay və payız yağışları daşqın

formalaşdırır. Payız daşqınları sentyabr və oktyabrın əvvəllərində müşahidə edilir.

Daşqınlar 2 gündən 1 günədək davam edir. Hidrometrik məntəqə Qəbizdərə kəndi

yanındadır və su rejiminin xüsusiyyətləri bu məntəqənin məlumatları əsasında təhlil

edilir. Ən böyük su sərfi 13 avqust 1939-cu ildə qəza sel daşqını yaranmışdır. Ən

kiçik su sərfi isə 24 yanvar 1942-si ildə 1,68 m3/s olmuşdur. Çayda orta çoxillik asılı

gətirmələr sərfi 3,6 kq/s-dir. Çayda suyun ən yüksək temperaturu 12 avqust 1955-ci

ildə 21,8ºS müşahidə edilmişdir. Buz hadisələrindən sahil buzu əmələ gəlir və

yanvar ayının 3-dən başlayır. 9 fevraldan sonra buz hadisələri olmur. Çayın su

ehtiyatlarından suvarmada istifadə edilir və XX əsrin ortalarınadək Matsex kəndində

35 kvt su elektrik stansiyası fəaliyyət göstərib.

Balakənçay – Böyük Qafqazın cənub yamacından axan Saatior və Rexusaationi

çaylarının qovuşmasından yaranır. Çayın uzunluğu 39km, hövzəsinin sahəsi 320

km2-dir. Çayın orta eni 8,2 km, hövzəsinin orta yüksəkliyi 958 m-dir. Çayın orta

meyilliyi 59,3‰-dir. Balakənçayın 5 əsas qolu var, onlardan 2-si sağ, 3-ü isə sol

qoludur. Balakənçay yaz gursululuğu rejiminə malikdir. Gursululuq mart ayında

başlayır. Avqust ayınadək davam edir. Payız yağışları daşqınları formalaşdırır.

Balakən hidroloji məntəqəsində ən böyük su sərfi 11 iyul 1973-cü ildə 308 m3/s

olmuşdur. Ən kiçik su sərfi 28 fevral 1961-ci ildə 0,05 m3/s . Çayda asılı gətirmələr

sərfi qiyməti 9 sentyabr 1972-ci ildə 120 kq/s qədərdir. Çayın suyundan Balakən

şəhərində aşağı suvarmada geniş istifadə edilir. XX əsrin ortalarınadək gücü 280

kvt olan Balakən su elektrik stansiyası il boyu isləyib.

Talaçay – 2800 m yüksəklikdən başlayan çayın uzunluğu 40 km, hövzəsinin

sahəsi 410 km2-dir. Talaçayın 3 sağ, 2 sol qolu var. Çayın orta eni 10,2 km,

hövzəsinin orta hündürlüyü 868m-dir. Talaçay yaz gursulu və yay -payız daşqın

rejimli çaydır. Çayda qəza sel daşqınları təsərrüfatlara böyük ziyan vurur,

gursululuq isə mart ayından başlayır və iyul ayınadək davam edir. Ən böyük su sərfi

11 iyul 1973-cü ildə 331 m3/s, 1953-cü ildə 6 yanvarda və 24 martda isə çay tam

qurumuşdur. Zaqatalada gücü 200 kvt olan SES fəaliyyət göstərib.

Qaraçay ( Muxaxçay)- Qaraçayla Qaraağac çaylarının qovuşmasından əmələ

gəlir. Çayın uzunluğu 56 km, hövzəsinin sahəsi 572 km2-dir. Dörd əsas qolu var.

Çayın orta eni 10,2 km,hövzəsinin orta yüksəkliyi1112 m-dir. Çayın su rejim fazası

yaz gursululugu və yay-payız daşqınlarıdır. Əsas qida mənbəyi qar və yağış

sularıdır. Qrunt sularının qidalanmada rolu iyul ayından sonra artır. Gursulu rejim

martın sonlarından iyul ayına kimi davam edir. Stasionar müşahidə aparılmayıb.

Kürmükçay- Kunaxaysu, Bulanıxsu və Ağsu çaylarının qovuşmasından yaranır.

Əsas çay kimi Bulanıxsu qəbul edilib. Çayın uzunluğu 55 km, hövəsinin sahəsi 562

km2-dir. 5 əsas qolu vardır. Hövzəsinin orta eni 10,2 km, orta hündürlüyü 1105 m-

dir. Şəki-Zakatala şossesindən aşağı çay Qanıx-Həftəran vadisinə çıxır və qollara

ayrılır. Kürmükçayın rejim xüsusiyyətləri altı ölçü məntəqəsinə görə təhlil

edilmişdir. Hidrometrik məntəqələrdən ikisi Kürmükçayın üzərində Sarıbaş kəndi

(işləmir) (67,5 km2) və İlisu yaşayış məntəqəsindədir (166 km2). 3 ölçü məntəqəsi

çayın qolları üzərindədir. Bunlar Bulanıxsu-Sarıbaş (20,5 km2)-işləmir, Künaxaysu-

Sarıbaş (21,0 km2)-işləmir və Hamamçay-İlisu (62,0 km2)-dur. Kürmükçay yaz

gursuluğu və yay-payız daşqın rejimli çaydır. Çayın qidalanmasında əsas rolu qar və

yağış suları təşkil edir. Kürmükçayda (Sarıbaş) ən böyük su sərfi 15 iyun 1979-cu

ildə 69,9 m3/s, minimal su sərfi isə 6 iyul 1975-ci ildə 0,10 m3/s olmuşdur.

İlisu məntəqəsində isə ən böyük su sərfi 16 iyul 1973-cü ildə 420 m3/s, ən kiçik su

sərfi isə 27 yanvar 1960-cı ildə 0,58 m3/s olmuşdur. Kürmükçayın İlisu

məntəqəsindəki məlumatlara əsasən çayda sahil buzu əmələ gəlir və 16 günədək

davam edir. Suyundan suvarmada istifadə edilir. Kunaxaysu çayında Sarıbaş su

elektrik stansiyası fəaliyyət göstərmişdir. Kürmükçayda tez-tez sel hadisələri baş

verir və sel strukturu sel olur. Bulanıxsu çayda ən böyük asılı gətirmələr sərfi 19

kq/s, Kürmükçay -Sarıbaş məntəqəsində isə 4,4 kq/s-dir.

Şinçay- 2800m yüksəklikdən başlayan Şinçayın uzunluğu 39 km, hövzəsinin

sahəsi 306 km2 götürür. Çay şəlalələrlə tökülən bir sıra dağ axınlarından yaranır.

Şin kəndindən aşağı çay iki sərbəst qola ayrılır. Şəki –Zakatala şossesinin kəsişdiyi

yerdə çay 12-15 qola ayrılır. Maksimal su sərfi 280 m3/s,minimal su sərfi isə 0,90

m3/s-dir. Çayın 5 km –dən uzun olan 8 qolu var. Çay ilin bütün fəsillərində bulanıqlı

olur. Şinçay yaz gursulu və yay–payız daşqınlı su rejiminə malikdir. Şinçayda su

rejimi üzərində müşahidə Şin kəndi yaxınlığında 1973-1975-ci illərdə su sərfi və

səviyyəsi ölçülmüşdür.

Kişçay – çayın uzunluğu 33 km, hövzəsinin sahəsi 265 km2-dir. 4 əsas qolları

var. Hövzənin 75 km2 sahəsi, parçalanma və çılpaq sahədir. Çılpaq dağ və təpə

yamacları, temperaturun böyük amplitudaya malik olması hövzədə intensiv

mexaniki və fiziki aşınmanın getməsinə şərait yaradır. Çayın gətirmə konusunun

sahəsi 110 km2-dir. Çay suyundan Şəki şəhərinin su təchizatında da istifadə edilir.

Qaynar çayının mənsəbindən aşağı iki su elektrik stansiyası hazırda fəaliyyət

göstərmir.

Mazımçay- çayın uzunluğu 39km, hövzəsinin sahəsi 326 km2-dir. Çayın düşməsi

2520m-dir. Ümumiyyətlə Mazım çayın uzunluğu 10 km-dən kiçik 12 qolu var.

Çayın hövzəsində sel mənbələri 20km sahəni tutur. Çayın su rejimi yaz gursuluğu

və yay payız daşqınlarıdır. Əsasən daşqın sentyabrın sonunda və oktyabr ayında

yaranır. Çay qar, yağış suları ilə qidalanır.

Əyriçay- kollektor rolunu oynayaraq Daşağılçay, Küntükçay, Kişçay, Şinçay,

Durağaçay, Qaşqaçay çaylarının axımını yığır. Əsas çay kimi Daşağılçayı götürülür.

Çayın uzunluğu 134km, hövzəsinin sahəsi 1810 km2-dir. 7 əsas qolu var.

Qidalanmasında qar və yağış suları üstünlük təşkil edir. Yaz gursulu rejimli çaydır.

Çayda sel daşqınları müşahidə edilir. Ən böyük su sərfi 141 m3/s 1 may 1982-ci

ildə, ən kiçik su sərfi 0,26 m3/s 31 iyun 1987-ci ildə müşahidə edilib. Əyriçayın

üzərində su anbarı tikilib.

2. BÖYÜK QAFQAZIN CƏNUB YAMACI (LAHİYƏDƏ OLAN)

ÇAYLARININ AXIMININ FORMALAŞMASINA TƏSİR EDƏN

FİZİKİ-COĞRAFİ AMİLLƏRİN TƏHLİLİ

Baxılan ərazidə hidroqrafik şəbəkənin inkişafına kompleks fiziki-coğrafi

amillər təsir göstərir ki, bu da şəbəkənin coğrafi mövqeyi, relyefi, iqlimi, geoloji

quruluşu, torpaq-bitki örtüyü ilə sıx surətdə əlaqədardır. Ərazi orohidroqrafik

baxımdan mürəkkəbdir.

Ərazidə relyefin formalaşması prosesində çay dərələri, çay şəbəkəsi də təbii

inkişaf mərhələləri keçmişdir. Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacı asan yuyulan

süxurlardan təşkil olunduğu üçün burada dar və dərin dərələr formalaşmışdır. Çay

hövzələrində təbaşir dövrünün əhəng daşları, paleogen çöküntüləri yayılmışdır.

Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacının (lahiyəyə aid hissə) hidroqrafik şəbəkəsi

uzun geoloji dövr ərzində formalaşmışdır və bu formalaşmaya ekzogen və endogen

amillər əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Bu ərazidə də çay şəbəkəsinin inkişafı

relyef və geoloji quruluşla əlaqədar olub, hövzənin relyef formalarından, meyilliyi

və yüksəkliyindən, hövzə ərazisində hakim iqlim şəraitindən, torpaq-bitki

örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılıdır. Böyük Qafqazın cənub yamaclarında olan

çayların (lahiyədəki çaylar da buna aiddir) hövzələrində maksimal yağıntıların

miqdarı 1600-1800 mm-dən bir qədər artıq olur. Şimaldan gələn soyuq hava

kütlələrinin tədqiq olunan əraziyə daxil olmasına Baş Qafqaz silsiləsi manə olur.

Rütubətli hava kütlələri, hansı ki, qərbdən və şimali qərbdən daxil olur, ərazinin

rütubətlənməsini artırır. Ona görə də burada axım başqa rayonlara nisbətən çox

olur.

Baxılan ərazi çaylarında axımın formalaşmasında atmosfer yağıntılarının rolu

böyükdür. Temperatur və yağıntıların ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanması təbii

şəraitin müxtəlifliyindən asılıdır. Çayların axımının formalaşmasında qar və yağış

sularının rolu böyükdür. Atmosfer yağıntıları axım əmələ gəlməsinə müsbət təsir

etdiyi halda, buxarlanma əks təsir edir. Su hövzəsindən, bitki örtüyündən, yer

səthindən gedən buxarlanma ilə yanaşı su obyektlərindən suvarma üçün külli

miqdarda su götürülməsi də çay axımının azalmasına səbəb olur. Çayların su

rejiminə təsir edən fiziki-coğrafi amillərdən əsas iqlimi göstərmək lazımdır.

Bu ərazidə yağıntıların qar şəklində düşməsi tez-tez müşahidə olunur ki, bu

da hava temperaturunun mənfi olması ilə bağlıdır. Dağların hündürlüyündən, dağ

yamaclarının səmtindən asılı olaraq qar örtüyünün yaranma tarixi də fərqlidir.

Baxılan ərazidə 2000 m-də (Əlibəy) qar örtüyü oktyabrın 21-də yaranır.

Tədqiqatlara görə davamlı qar xəttinin hündürlüyü tədqiq olunan ərazinin qərbində

1100-1300, mərkəzdə 1400-1600 arasında hüdudlanır. Qar örtüyünün

davamiyyətində də hündürlük və səmtdən asılılıq özünü göstərir. Lahiyə ərazisində

qar örtüyünün davamiyyəti 1000 m -60, 1600 m -110, 2000 m -140, 2600 m -190

və 3200 m-də 240 günə çatır. Çay hövzələrinin ərazisi üzrə formalaşan sinoptik

proseslərin təsiri altında düşən yağıntılar (qar, yağış) hava temperaturu zaman və

məkan üzrə qeyri-bərabər paylanır ki, bu da çaylarda axımın il ərzində paylanma

xarakterində özünü əks etdirir.

Relyefin təsiri. Dağlıq ərazilərdə yüksəkliyin artması əsasən yağıntıların

artmasına səbəb olur, digər tərəfdən isə hündürlük artdıqca hava temperaturunun

enməsi yağıntıların sülb (qar) halında düşməsinə imkan verir. Dağ yamaclarının

səmtindən və hündür dağların hava kütlələrinin qarşısını kəsməsindən, sinoptik

proseslərin yaranmasında mühüm rol oynayan günəş radiasiyasından asılı olaraq

hövzələrdə çay axımının formalaşması prosesi də dəyişir.

Şəkil 2.1-2.2. Hamamçay vəTalaçay hövzəsində axımın, yağıntı və

havanın temperaturunun xronoloji gediş qrafiki.

q= 1E-05H1.9142

R2 = 0.77

0

10

20

30

40

50

800 1300 1800 2300 2800

H, m

q, l/

s km

2

Şəkil 2.3. Lahiyə çaylarinin orta illik axım modulu ilə hündürlük

arasında əlaqə.

Baxılan ərazi çaylarının axımının hündürlükdən asılı olaraq dəyişmə

hüdudlarını baxılan yamac üçün illik axım modulu (q) ilə hündürlük arasında

əlaqələrdən ğörmək mümkündür. Böyük Qafqazın cənub yamacından axan çaylar

üçün q-in maksimal qiyməti 47 l/s*km2 çata bilər.

Torpaq örtüyü və geoloji quruluşun təsiri. Hövzənin torpaq örtüyü geoloji

quruluşu ilə birlikdə çay axımının formalaşma prosesinə çox mühüm təsir göstərir.

Axımın formalaşması prosesinə çay hövzəsinin sukeçirən və az sukeçirən

süxurlardan təşkil olunması da mühüm təsir göstərir. Sukeçirən süxurlardan təşkil

olunduğu halda düşən yağıntıların suyu yerin dərin qatlarına hopur və yeraltı

suların artmasına, onun buxarlanmasına şərait yaradır. Az sukeçirən süxurlardan

təşkil olunması isə yağıntı suları səth axımı formalaşdırır, yeraltı çaylara hopma az

və su səthindən buxarlanma isə çox olur.

Tədqiqatçılara görə Böyük Qafqaz cənub yamacı (lahiyə hissəsi daxil

olmaqla) torpaq örtüyü zonallıq qanununa uyğun olaraq paylanmışdır. Bu ərazidə

faktiki müşahidələrə əsaslanan tədqiqatlar göstərir ki, çay hövzələrində heyvanların

otarılması torpaqlarda sukeçiricilik qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir. Əgər otarılan

torpağın sukeçirmə qabiliyyəti 0,92-0,95 mm/dəq olmuşdursa, üç il dincə qoyulan

torpaqda təbii hopdurma bərpa olunaraq sukeçirmə 1,70-1,81 mm/dəq-dək

artmışdır. Qanıx-Həftəran vadisində suların allüvial çöküntülərə hopması

nəticəsində çaylar yox olur. Üçüncü dövr step yaylası adlanan sahənin şimal

hissəsində həmin suların yer səthinə çıxması ilə yeni şəbəkəsi formalaşır.

Bitki örtüyünün təsiri. Çayların hidroloji rejiminə mühüm təsir göstərən

fiziki coğrafi amillərdən biri də bitki örtüyüdür. Azərbaycanın Böyük Qafqaz

hissəsinin cənub yamacı çaylarının (baxılan ərazi daxil olmaqla) axımı ilə

hövzənin meşəliyi arasında alınan əlaqənin şaquli zonallığın nəticəsi kimi

qiymətləndirilir və bu əlaqə kompleks fiziki-coğrafi amillərin birgə təsiri ilə, o

cümlədən dəniz səviyyəsindən olan yüksəkliklə meşəliliyin arasındakı

qanunauyğunluqla əlaqədardır. Meşə örtüyünün axıma təsiri müsbət və mənfi

istiqamətlərilə səciyyələnə bilir. Meşə örtüyünün müsbət təsiri rütubətli küləklərin

aşağı qatlarını ləngitməklə yağıntıların düşməsinə şərait yaratması ilə, torpaq

səthinin qizmasına və torpaqdan buxarlanmanı azaltmaq ilə (enliyarpaqli

meşələrdə çılpaq torpaqdakı rütubətin buxarlanması 50-55%-i, iynəyarpaqlı

meşələrdə isə 30-40%-i buxarlanır) suların yeraltı hopmasına şərait yaratmaqla

çayların yeraltı sularla qidalanmasını artıra və eyni zamanda səth axımını azalda

bilməsilə, qar ərimə prosesini 20-30 günədək ləngitməsilə xarakterizə olunur.

Meşə örtüyünün mənfi təsiri isə torpaqdan xeyli miqdarda rütubətin atmosferə

transpirasiya ilə torpaqda olan nəmliyin azaltması ilə yarpaqları yağıntıların

müəyyən hissəsini öz üzərində saxlayaraq torpağa düşməsinə mane olması və onu

havaya buxarlandırması ilə səciyyələnir. Tədqiq olunan ərazi daxil olmaqla cənub

yamacda X.M.Mustafayevin apardığı təcrübələr göstərmişdir ki, tədqiq olunan

hissədə 75 faizi ot bitkisi ilə örtülü olan ərazidə axım əmsalı 0,37 və 50% olduqda;

axım əmsalı 0,55 olmuş, otsuz ərazidə isə axım əmsalı 0,86-dək artmışdır. Bu

tədqiqatlara əsasən dağ meşə zonasında olan dağ-meşə qonur torpaqların su

hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 11,3 mm-ə qədər olur. Tədqiqatçı göstərir ki,

baxilan ərazidə meşəaltı örtüklü torpağın su hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 85-90

mm, meşəsi qırılmış ərazidə isə dəqiqiədə 0,3 mm təşkil edir. Tamamilə qırılmış

fıstıq meşəsində torpağın hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 1,2 mm, qırılmış meşə

torpaqlarının hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 105,5 mm-dək olmuşdur.

Hidrometeoroloji müşahidə dövrünün reprezentativliyinin qiymətləndirilməsi

Aparılmış təhlil göstərir ki, öyrənilən ərazi üçün ərazi çaylarının axımı üzrə

hidroloji və meteoroloji müşahidə məlumatlarını üç hissəyə bölmək olar: Birinci

hissəyə uzun sıralı müşahidələrə əsaslanan məlumatları, ikinci hissəyə qısa və

keyfiyyətli axım temperatur və yağış məlumatları, üçüncü hissəyə qısa sıralı və

keyfiyyətsiz məlumatları aid etmək mümkündür. Hidrometeoroloji məlumatların

müşahidə dövrü baxımından meteoroloji hesablamalar aparmaq üçün yararlı olmalı

və reprezentativlik tələblərinə cavab verməlidir. Belə dövrə statistik sıranın elə

çoxillik məlumatları aiddir ki,onlar hidroloji hesablamalarda istifadə olunan əsas

statistik kəmiyyətləri və parametrləri ( Q0, Cv, Cs, V, n və s.) yol verilən xətalar

(səhvlər) hüdudlarında müəyyən etməyə imkan versin.

Hidroloji məlumat sırasını reprezentativlik baxımından qiymətləndirərkən

sırada olan çoxulu, azsulu illərin və belə illərin sikllərinin mövcudluğu müəyyən

olunur. Bunun üçün fərq inteqral əyrilərindən istifadə edilir ki, bu da hidroloji

kəmiyyətin onun qiymətindən illər üzrə artan cəm meyletmələri səciyyələndirir.

(misal üçün bəzi hidrometeoroloji məntəqələr üçün verilmişdir. şəkil 2.4-2.10)

1945 1955 1965 1975 1985 1995 2005 2015

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

illərCə

mK-

1/Cv

1945 1955 1965 1975 1985 1995 2005 2015

-12-10-8-6-4-2024

illər

Cəm

K-1/

Cv

1960 1970 1980 1990 2000 2010

-16-14-12-10-8-6-4-202

illər

Cəm

K-1/

Cv

1960 1970 1980 1990 2000 2010

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

illər

Cəm

K-1/

Cv

1960 1970 1980 1990 2000 2010

-20

-15

-10

-5

0

5

illərCə

mK-

1/Cv

1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020

-20

-15

-10

-5

0

5

illər

Cəm

K-1/

Cv

Şəkil 2.4-2.10. İllik axım kəmiyyətinin normallaşdırılmış fərq inteqral əyrisi (Alazan,Talacay, Balakənçay, Damarçik, Qaynar, Çuxodurmaz, Dəmiraparançay).

Şəkil 2.11-2.12. Havanın temperaturunun illik kəmiyyətinin

normallaşdırılmış fərq inteqral əyrisi.(Əlibəy, Zaqatala)

Bu məntəqələrin inteqral əyrilərindən başqa qalan məntəqələr üçün də fərq

inteqral əyriləri qurulmuşdur. Axımın dövrü tərəddüdü Alazan hövzəsində çox

aydın ğörünür, belə ki, 1963-1969-cu illər çoxsulu, 1970-1979-cu illər azsulu,

1980-1986-cı illər çoxsulu, 1987-1992-ci illər azsulu, 1993-1997-ci illər çoxsulu,

1998-2002-ci illər azsulu, 2003-2011-ci illər çoxsulu illərdir. Talaçayda 1961-1985

çoxsulu, 1986-1990 azsulu, 1991-1996 çoxsulu, 1997-dən sonraki illərdə

dövriyyəlik az aydın ğörünür. Əlincəçay-Qayabaşı 1961-1979 azsulu, 1980-1998

çoxsulu sonrakı illər dövrıyyəlik az aydın ğörünür. Balakənçay, Əyriçay,

Çxodurmaz, Hamamçay, Qaynar hövzələrində bir azsulu dövriyyəlik ğörünür.

Belə əyriləri tərtib edərkən axımın modul əmsalından istifadə olunmuşdur. Ərazi

üzrə çoxillik axım tərəddüdlərini müqayisə etmək üçün inteqral əyrisinin ordinatı

variasiya əmsalı (Cv) üzrə normallaşdırmaq üçün Σ(Ki-1)/Cv

nisbətindən istifadə edilmişdir. Əgər Σ(Ki-1)-Σ(Ki-1) fərq sıfırdan kiçik olarsa

onda T2-T1 dövrü azsulu olacaq, böyük olarsa çoxsulu olacaqdar, fərq sıfıra

bərabər olduqda müşahidə dövrünün hesabat dövrü kimi qəbul etmək olar. Bu

dövrü seçilmiş "n" illər ərzindəki orta modul əmsalı kəmiyyəti üzrə də müəyyən

etmək mümkündür.

Kor=1+[Σ(Ki-1)k-Σ(Ki-1)n]/n (2.1)

burada, kor-orta modul əmsalı Σ(ki-1)k və Σ(ki-1)-n son və başlanğıc ordinatıdır.

Orta modul əmsalı (kor) vahidə (normaya) yaxın olduqda qısa dövrlü axım sırası

daha reprezentativ olur. Qısa hidrometeoroloji sıranın uzun sıraya gətirilməsində

fərq inteqral əyrisinin tipləri, daha uzun sıraya malik və nisbətən bərabər çoxsulu

və azsulu axım fazalarına malik hidrometrik məntəqələrin məlumatlarından istifadə

edilmişdir. Müşahidə dövrü reprezentativ olmadıqda, hidroloji oxşarlıq

metodundan istifadə edərək onu daha uzun sıraya gətirmək lazım gəlir. Bu

məqsədlə, oxşar məntəqələr seçilmişdir. Çay analoq seçilərkən onların oxşar iqlim

şəraitində yerləşməsi, sutoplayıciların relyefinin eyni tipliyi oxşar torpaq-bitki

örüyü, axımların sinxron tərəddüdə malik olması, hövzə sahəsi və hündürlüyü hər

iki çay üzrə lazımı qədər paralel müşahidə məlumatlarınin olması nəzərə

alınmışdır. Bu məqsədlə qısa və uzun sıraya malik hidrometrik məntəqələrin orta

aylıq və ya orta illik su sərfləri arasında korrelyasiya əlaqələri aşkarlanmışdır.

Həmin korrelyasiya əlaqələrindən ayrı-ayrı çaylarda orta aylıq və ya illik su

sərflərini bərpa etməklə və axımın müqayisəli edilə biləcək ardıcıl uzun

reprezentativ sıraya gətirməkdə istifadə edilmişdir. Oxşar hidrometrik

məntəqələrin düzgün seçilməsi korrelyasiya (r) meyarı ilə müəyyən olunm

r = Σ(xi-x)(уi-у)/[ Σ (xi-x)2 (уi –у)2]0.5 (2.2)

burada, r-korrelyasiya əmsali olub, iki dəyişən arasındakı sıxlıq ölçüsüdür, x və у

təhlil edilən dəyişənlərdir.

Hesablamalar göstərmişdir ki oxşar məntəqələr üzrə korrelyasiya əlaqələrinin

sıxlığı (r =0.81-0.92) kifayət qədər yüksək olub, alınmış uzun axım sırası hidroloji

hesablamalar üçün yararlıdır. Lakin ərazinin digər çayları Balakənçay, Qanıxçay,

Qaraçay, Axoxçay, Tikanlıçay çaylarında korrelyasiya əlaqələrinin sıxlığı (r=0.30-

0.60) çox aşağı olmuşdur. Talaçay, Balakənçay, Əlincəçay, Dəmiraparançay,

Türyançay, Girdimançay çaylarında korrelyasiya əlaqələri olduqca zəif alınmışdır.

Bu onunla izah edilir ki, çayların mənbəsi yüksək dağlıq ərazilərdən keçərək axır.

Yol boyu yamacların ekspozisiyasından asılı olaraq iqlim şəraitinin təsiri müxtəlif

olur və çaylarda olan məntəqə az olduğu üçün çayların sululuq rejimini tuta

bilmir. Nəzərə alsaq ki, həmin çayların da suyundan müxtəlif məqsədlər üçün

istifadə edilir və şirin su ehtiyatının öyrənilməsi vacibdir.

Hidroloji məntəqələrlə yanaşı meteoroloji stansiyaların məlumatlarından da

istifadə edilmişdir. Havanın temperaturu və yağıntı məlumatlarından istifadə

edərək həm meteoroloji stansiyalar arasında korrelyasiya əlaqələri yoxlanmış, həm

də meteoroloji elementlərlə hidroloji elementlər arasında korrelyasiya əlaqələri

hesablanmışdır. Alınan nəticələr əsasında bəzi hidrometeoroloji məntəqələr

arasında korrelyasiya əlaqəsi (r=0.72-0.76) olmuşdur. Bəzi məntəqələrdə isə

korrelyasiya əmsalı kiçik olmuşdur. Bu hidrometeoroloji stansiya və məntəqələrin

müxtəlif iqlim şəraitində yerləşməsi, relyefin müxtəlifliyi və s. asılıdır.

3. HİDROMETEOROLOJİ MƏLUMATLAR

3.1. Sıraların statistik təhlili

Çay hövzəsində gedən prosesləri təhlil etmək, onlarda baş verən

hidrometeoroloji şəraiti qiymətləndirmək və coğrafi mühitlə qarşılıqlı təsirlərini

müəyyənləşdirmək üçün lazımi miqdarda və kifayət qədər keyfiyyətli məlumat

olmalıdır.

Hidrologiyanın tədqiqat metodları əsasən coğrafi və statistik metodların

eksperimental və çöl ölçmə işləri məlumatlarının birgə tətbiqinə əsaslanır. Bu

zaman ən geniş yayılmış metodlardan biri də məlumatların genetik təhlilidir.

Müşahidə məlumatlarının genetik təhlili zamanı fiziki prosesin əmələ gəlməsi və

sonrakı inkişafı nəzərə alınır. Bu metod vasitəsilə axımın genetik nəzəriyyəsi

işlənilmişdir. Müşahidə məlumatlarının dolğunluğundan asılı olaraq axımın

formalaşmasının çayların qida mənbələrinə görə təsnifatı müəyyən dəqiqliklə

həyata keçirilir. Genetik təhlildən çox zaman axımla onu təyin edən amillər

arasında əlaqələri alarkən istifadə edilir. Cənub yamacın (lahiyəyə aid olan) yüksək

hövzəli çaylarında axımın formalaşmasında qar və yağış suları, hövzəsi nisbətən

aşağı hündürlüklərdə yerləşən daşqın rejimli çaylarda isə yağış suları əsas rol

oynayır. Hidroqrafların genetik təhlili göstərir ki, Azərbaycan çaylarının

qidalanmasında onların rejimindən və coğrafi mövqeyindən asılı olaraq axım

yağış, qar və ya qurunt suları iştirak edir. Məsələn, Böyük Qafqazda yüksək

hündürlüklərdə axım əsasən qar əriməsi hesabına formalaşaraq yay aylarında

gursululuq dövrü ərzində müşahidə olunursa, sutoplayıcıları orta hündürlüklərdə

olan çaylarda axım həm qar əriməsi həm də yağan yağışların birgə iştirakı

nəticəsində əmələ ğəlir. Bu zaman axım əsasən yaz-yay aylarında müşahidə edilir.

Bəzən payız daşqınları da kifayət qədər yüksək olur. Daşqın rejimli və selli çaylar,

xüsusilə cənub yamacın lahiyəyə aid çaylarının su sərfləri əsasən yağış suları

hesabına formalaşır. Odur ki, hər hansı çayın hidroqrafını təhlil edərkən ilk

növbədə axımın əmələ gəlmə şəraitinə dair məlumatlar da nəzərə alınmışdır. Bu

zaman hövzənin orta hündürlüyü, dağ yamaclarının səmti, hövzədə su

ehtiyyatlarının vəziyyəti, meteoroloji şəraiti əks etdirən məlumatlara üstünlük

verilib. Xüsusilə də sutoplayıcısı yüksək hündürlüklərdə yerləşən çaylarda

gursululuq dövründə müşahidə olunan axımı təhlil edərkən, qar və yagış sularının

miqdarı xüsüsi dəqiqliklə təyin olunmalıdır. Bu baxımdan işdə müxiəlif

bölmələrdə yerləşən meteoroloji məntəqələr üzrə yağıntı və havanın temperaturuna

dair sıralar təhlil edilmişdir.

İstər yağıntıların, istərsə də su sərflərinin zaman və məkana görə dəyişməsi

qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirmək və onların hesabı xarakteristikalarını

müəyyən etmək üçün ilk növbədə müşahidə sıralarını statistik təhlil etmək lazım

gəlir. Bu zaman əvvəlcə sıraların keyfiyyəti və reprezentativliyi qiymətləndirilir.

Onların bircinsliliyi, sıradaxili əlaqənin olub olmaması yoxlanılır. Sonra isə sıranın

əsas xarakteristikaları hesablanılır və paylanma funksiyaları müəyyənləşdirilir.

Bunu nəzərə alaraq yağıntılara və axıma dair əldə olan məlumatların statistik təhlili

aparılmışdır. Statistik təhlil aparılarkən sıraların orta çoxillik qiyməti, dəyişkənlik

əmsalı, assimetriya əmsalı, sıradaxili korrelyasiya əmsalı hesablanmışdır.

İllik su sərflərindən ibarət olan sıranın orta qiyməti (Q) belə hesablanılıb.

Q−

=∑i=1

n

Qi

n, (3.1)

Burada, Q- illik su sərfləri, n - illərin sayı.

Sıranın üzvlərinin əsas statistik xarakteristikalarından biri də orta kvadratik

meyletmədir və aşağıdakı düsturlarla hesablanılıb:

σ=√∑i=1

n

(Qi−Q )2

n (н>30) (3.2)

σ=√∑i=1

n

( Qi−Q )2

n−1 (n<30) (3.3)

Orta kvadratik meyletmə sıranın dəyişkənliyini səciyyələndirir. Bir neçə sıranın

dəyişkənliyini müqayisə etdikdə orta kvadratik meyletmədən səciyyəvi kəmiyyət

kimi istifadə etmək mümkün olmur. Çünki sıraların ədədi orta qiymətləri bir-

birindən çox fərqlənə bilirlər. Belə olduqda müqayisədə dəyişkənlik əmsalından

(variasiya) istifadə edilir:

və ya

Cv=σQ

=1Q √∑i=1

n

(Qi−Q)2

n−1.

(3.4)

C v=√∑i=1

n

(Qi

Q−Q

Q)2

n−1=√∑i=1

n

(K i−1 )2

n−1.

(3.5)

burаdа, Кi =

Qi

Q – modul əmsalı; n -sıranın elementlərinin ümumi sayıdır.

Statistik sıranın üçüncü parametri onun assimetriya əmsalıdır (Cs). Sıra o zaman

simmetrik olar ki, onun üzvlərinin ədədi orta qiymətdən meyl etməsinin müsbət və

mənfi qiymətləri eyni tezliyə (təkrarlanmaya) malik olsun. Ancaq hidroloji

kəmiyyətlərin sırası və yağıntılar əsasən assimetrik olur. Assimetriya əmsalı

aşağıdakı düsturla hesablanır :

C s=

n∑1

n

( K i−1)3

(n−1 )(n−2)Cv3, (3.6)

Sıraların təsadüfiliyini yoxlamaq üçün qonşu illər arasındıkı əlaqələr tədqiq

edilmişdir. Sıranın qonşu illər ərzindəki elementləri arasındakı əlaqənin sıxlığını

göstərən korrelyasiya (avtokorrelyasiya) əmsalı su sərfləri misalında bu düsturla

hesablana bilər:

r=(∑i=1

n−1

(Qi−Q̄i )(Qi+1−Q̄i ))/√∑i=1

n−1

(Qi−Qi)(Qi−1−Qi ) (3.7)

Burada, Qi və Qi+1 - sıranın qonşu elementləri; Q i

−¿

¿və Qi+1

−

- müvafiq olaraq sıranın

birinci elementindən n-1-ci elementinə və ikinci elementindən n-ci elementinədək

olan hədlərin orta qiymətləridir.

Bu əmsalın axım sıraları və yağıntı üçün hesablanmış qiymətləri 0.35-dən kiçik,

temperaturunki isə bir az yüksək olmuşdur. Buna misal olaraq bir neçə çay və

meteoroloji məntəqə üçün bu kəmiyyətlər aşağıda göstərilir (Cədvəl 3.1).

Cədvəl 3.1

İllik yağıntılar (x), temperatur (t) və su sərfləri (Q) sıralarının avtokorrelyasiya

əmsalları

№

Çay – məntəqə

(meteoroloji məntəqə)

Avtokorrelyasiya

əmsalı

р(Q) р(х) р(т)

1 Qanıx - Əyriçay (Zaqatala) 0.098 -0.059 0.36

2 Çuxadurmaz - Mənsəbə yaxın

(Şəki)

0.33 -0.13 0.39

3 Dəmiraparançay-Qəbələ (Qəbələ) 0.25 0.17 0.36

Sıraların bircinsliyini təyin etmək üçun Styudent və Fişer meyarlarından istifadə

edilmişdir. Orta kəmiyyətin bircinsliliyini Styudent meyarına nəzərən təyin

edərkən sıra iki hissəyə bölünür və hər iki yeni sıranan orta kəmiyyətləri və orta

kvadratik meyletmələri hesablandıqdan sonra Styudent parametri (t) aşağıdakı

düstura əsasən təyin edilir:

t=Q̄1−Q̄2

√n1 σ12+n1 σ

22∗√ n1 n2(n1+n2−2)

n1 +n2 (3.8)

burada, n1 və n2 - müvafiq olaraq birinci və ikinci sıraların uzunluqları;

Q1 və Q2 - bu sıraların orta su sərfləri, σ 1 və σ 2 -orta kvadratik meyletmələrdir.

Müşahidə sıralarına əsasən t-nin qiymətləri hesablandıqdan sonra onları müxtəlif

t- etibarlıq dərəcələrinə əsasən təyin olunmuş ta- böhran qiymətləri ilə müqayisə

edirlər. Əgər hesablanmış qiymətlər böhran qiymətlərdən kiçik olarsa, onda

sıraların bircins olmasına dair fərziyyə qəbul olunur. Hidroloji müşahidə sıraları

üçün adətən a-nın qiymətləri 5 ya 10% və ya aşağı götürülür və paylanma

qanununa əsasən ta-nın normallaşdırılmış ordinatları cədvəldən tapılır.

Orta kvadratik meyletmələrin bircinsliliyini təyin etmək üçün Fişer meyarından

istifadə edərkən iki sıranın orta kvadratik meyletmələrinin dispersiyalarından

böyük olanının kiçik olanına nisbətini göstərən Fişer parametri (F) aşağıdakı kimi

hesablanılır:

F=

σ12

σ22 (3.9)

Tutaq ki ta =F= 3.17 qəbul edilibdir. Bir neçə hidroloji məntəqə üzrə su sərflərinə

dair sıralar üçün t və F parametrlərinin hesablanmış qiymətləri 3.2-ci cədvəldə

verilib.

Cədvəl 3.2

İllik axımın çoxillik orta kəmiyyətləri (Xor) və orta kvadratik yayınmaların (σ )

1961-1990 və 1991-2011-ci illər üzrə qiymətləri və onlara əsasən hesablanmış

Student (t) və Fişer parametrlərinin qiymətləri.

Çay - məntəqə 1961-1990 1991-2011 Т F

Хоr σ Хоr σ

Əyriçay-Başdaşağıl 3.11 0.97 2.98 0.62 0.52 2.47

Balakənçay-Balakən 4.0 1.12 5.4 1.99 3.01 3.17

Qanıx - Əyriçay 112 23.9 119 34.4 0.81 2.07

Əyriçay-mənsəb 13.9 3.57 17.9 3.66 3.70 1.05

Talaçay-Zaqatala 3,90 0,74 4,16 0,56 1,29 1,77

Əlicançay-Qayabaşı 6.1 1.73 5.4 1.04 1.58 2.77

Damarçik-mənsəb 1.36 0.37 2.11 0.31 7.20 2.06

Hamamçay-İlisu 1.38 0.30 1.17 0.28 2.4 1.6

Qaynar-mənsəb 0.36 0.16 0.73 0.23 6.44 1.51

Çuxodurmaz-mənsəb 0.65 0.24 1.12 0.27 6.11 1.12

Cədvəldən göründüyu kimi sıraların əksəriyyəti üçün bu kəmiyyətin qiymətləri də

böhran qiymətinə bərabər və ondan kiçikdir. Fəsillik axımın sıraları üçün də

müvafiq bircinslilik meyarları tətbiq edilmişdir. Fəsillər üzrə (əsasən yay

aylarında orta kvadratik yayınmalar üçün bircinslilik şərtinə əməl olunmur) də

əsasən bircinslilik şərtləri ödənilir.

3.2. Meteoroloji elementlərin son dövrdə dəyişməsinin tədqiqi

Ölkə ərazisində su ehtiyatlarına iqlim amillərinin təsirini tədqiq etmək məqsədilə

bir neçə meteoroloji məntəqə üzrə havanın temperaturu və yağıntılar yuxarıda

göstərilən iki dövr üzrə qiymətləndirilmiş və müqayisə edilmişdir. Bir neçə

meteoroloji məntəqələr üzrə aparılan hesablamalara görə 1991-2011-ci illər

ərzində tədqiq olunan ərazisində havanın temperaturu orta hesabla 0,80 artmışdır.

Su ehtiyatlarına əsas meteoroloji amillərin təsirini qiymətləndirmək məqsədilə

atmosfer yağıntıları və havanın temperaturuna dair müşahidə sıralarıda müvafiq

qaydada tədqiq edilmişdir. Aşağıda bir neçə məntəqə timsalında aparılan

tədqiqatların nəticələri verilir (cədvəllər 3.3-3.7 və şəkil 3.1-3.6).

Cədvəl 3.3

Şəki məntəqəsi üzrə temperaturun dəyişməsi (0 C)

Dövrlər Qış Yaz Yay Payız Illik

XII-II III-V VI-VIII IX-XI

1961-1990 2,2 11,1 22,4 12,9 12,2

1991-2011 2,8 11,5 23,5 13,7 12,8

Fərqi (%-lə) 0,6 0,4 1,1 0,8 0,6

Cədvəl 3.4

Zaqatala məntəqəsi üzrə temperaturun dəyişməsi (0 C)



1961-1990 2,6 11,9 23 13,9 12,9

1991-2011 3,4 12,4 24 14,3 13,6

Fərqi (%-lə) 0,8 0,5 1 0,4 0,7

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 20209.0

10.0

11.0

12.0

13.0

14.0

15.0

illər

tem

pera

tur

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 202011.011.512.012.513.013.514.014.515.015.5

illər

tem

pera

tur

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 20209.0

10.0

11.0

12.0

13.0

14.0

15.0

Illər

Tem

pera

tur

Şəkil 3.1-3.3. Şəki, Zaqatala, Qəbələ stansiyasında temperaturun çoxillik qiymətinin zamana görə dəyişməsi.

Cədvəl 3.5

Qəbələ məntəqəsi üzrə temperaturun dəyişməsi (0 C)



1961-1990 0,8 10 21,5 12,1 11,1

1991-2011 1,64 10,7 22,9 13 12

Fərqi (%-lə) 0,8 0,7 1,4 0,9 0,9

Cədvəl 3.6

Zaqatala məntəqəsi üzrə yağıntıların miqdarının dəyişməsi (mm)



1961-1990 123 300 280 255 959

1991-2011 118 313 293 254 966

Fərqi (%-lə) -4,2 4,2 4,5 -0,4 0,7

1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020600700800900

100011001200130014001500

illər

X, m

m

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020500

600

700

800

900

1000

1100

1200

illər

X,m

m

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 20200.0

500.0

1000.0

1500.0

2000.0

2500.0

illər

X, m

m

Şəkil 3.4-3.6. Zaqatala, Şəki, Qəbələ məntəqələri üzrə yağıntıların miqdarının

zamandan görə dəyişməsi (mm)

Cədvəl 3.7

Qəbələ məntəqəsi üzrə yağıntıların dəyişməsi (mm)



1961-1990 160 313 256 271 1000

1991-2011 133 295 223 300 950

Fərqi (%-lə) -16,9 -5,8 -12,9 10,7 -5,0

3.3. Axıma iqlim dəyişmələrinin təsirinin qiymətləndirilməsi.

Qeyd etdiyimiz kimi, meteoroloji elementlərin dəyişməsinin axıma təsirini

qiymətləndirmək üçün həmin elementlərlə axımın kəmiyyətləri arasında əlaqələr

tədqiq edilməlidir. Bu məqsədlə çay hövzəsində yerləşən meteoroloji məntəqələr

üzrə yağıntı və havanın temperateruna dair məlumatların axıma təsirini birgə

tədqiq etmək lazımdır. Buna misal olaraq bir neçə kiçik çayların su ehtiyatlarına

meteoroloji elementlərin necə təsir etdiyini göstərmək olar. Aşağıdakı cədvəldə

yuxarıda göstərilən iki dövr üçün axım, havanın temperaturu və yağıntı sıralarının

müqayisəsi verilir. Eyni müqayisəni Talaçay- Zaqatala məntəqəsində müşahidə

edilən su sərfləri ilə hövzədə yerləşən meteoroloji məntəqələr üzrə

meteoelementlər arasında aparmaq olar (cədvəl 3.8 və şəkil 3.7).

Cədvəl 3.8

Zaqatala meteoroloji məntəqəsində 1991-2009 illərdə fəsillər üzrə və illik

temperatur və yağıntının qiymətləri ilə Talaçay-Zaqatalanın su sərflərinin 1961-

1990-cı illərə nəzərən dəyişməsi.

Məntəqələr Qış Yaz Yay Payız Illik


Havanın temperaturu, (0C) 0,8 0,5 1 0,4 0,7

Yağıntının miqdarı, (%-lə) -4,2 4,2 4,5 -0,4 0,7

Su sərfi, (%-lə) 50 3 -13 6 9

qış yaz yay payız illik-20-10

0102030405060

temperatur yağıntı su sərfi

Şəkil. 3.7. Zaqatala meteoroloji məntəqəsində 1991-2011 illərdə fəsillər üzrə və

illik temperatur və yağıntının qiymətləri ilə Talaçay-Zaqatalanın su sərflərinin

1961-1990-cı illərə nəzərən dəyişməsi.

Zaqatala məntəqəsində temperaturun artması axımın azalmasına səbəb olsa da,

həmin məntəqədə yağıntıların artması bunun əkisnə olaraq axımın artmasına

gətirən amillərdəndir. Odur ki, bu halda axımın artmasını və ya azalmasını

müəyyən etmək üçün hövzə üzrə daha çox məntəqəni də cəlb etməklə müvafiq

hesablamalar aparılmışdır.

4.0. Cənub yamacın (lahiyədə olan) su resurslarının və onların əmələgəlmə

qanunauyğunluqları

4.1. Qar sularının rolu

Tədqiq olunan ərazi daxil olmaqla cənub yamacın yüksək dağlıq ərazisində

qar örtüyünün maksimal orta ongünlük hündürlüyü qorunan ərazidə 120sm-ə, açıq

sahələrdə isə 90sm-ə çatır. Güclü küləklərin təsirindən yüksəkliklərdə təxminən

3000m-də ayrı-ayrı hissələrdə qar örtüyünün hündürlüyü 2-3m, qalan hissələrdə isə

50-60sm-ə çatır. Qar örtüyü hündürlüyünün ərazinin hündürlüyündən asılı olaraq

dəyişməsi cədvəl 4.1-də verilib.

Cədvəl 4.1

Qar örtüyünün (sm) ərazinin hündürlüyündən asılı olaraq dəyişməsi

Yüksəklik ərazi, m

200-400

400-600

600-800

800-1000

1000-1200

1200-1400

1400-1600

1600-1800

1800-2000

2000-2200

2200-2400

Açıq sahə

6-8 8-10 10-13

13-18

18-23

23-30

30-39

39-50

50-61

61-72

72-84

Qapalı sahə

7-11 11-16

16-23

23-32

32-44

44-57

57-72

72-87

Dağətəyində 1500m-ə qədər qar örtüyü mart ayı ərzində, 2500-3000m-də

may ayında, daha yüksəkliklərdə isə iyun-iyul aylarında əriyir. Qar örtüyünün

ərimə davamiyyətindən asılı olaraq gursululuğun davamiyyəti tərəddüd edir.

Yüksəklikdən asılı olaraq onun davamiyyəti 50-dən 180 günə qədər artır.

5. Çayların su resursları

Çayların su resursu illik axımın norması, onun dəyişkənliyi, müxtəlif sululuğlu

illərin çay axımı və axımın ildaxili paylanması xarakterizə edilir.

5.1. Hidrometeoroloji öyrənilməsi

Tədqiq olunan ərazi çaylarında ardıcıl sistematik ölçülərinin aparılması 1960-cı

ildən sonya aiddır. Su resurslarının qiymətləndirilməsi orta çoxillik su sərflərinə

görə aparılmışdır.

İllik axımın norması

Çay axımının əsas xarakteristikası onun orta çoxillik qiymətidir, hansı ki, illik

axımın norması kimi qəbul edilir. İllik axımın norması aşağıdakı düsturla

hesablanır:

Q0=∑ Qi

n , (5.1)

Qi-orta illik su sərfi; n-müşahidə illərinin sayı.

İllik axımın norması aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:

Orta illik su sərfi Q (m3/s) – vahid zamanda çayın məcrasının en kəsiyindən keçən

suyun miqdarı;

Axımın orta illik həcmi W (mln.m3) – sutoplayıcıdan il ərzində axan suyun miqdarı;

Axımın orta illik modulu M (l/s·km2) – sutoplayıcının kvadrat kilometr sahəsindən

saniyədə axan suyun miqdarı;

Axımın orta illik layı h (mm)- bütün sutoplayıcının sahəsində bərabər paylanan orta

illik axımın həcmi;

Axım layının hündürlüyünün eyni dövrdə hövzəyə düşən yağıntının miqdarına

olan nisbətinə axım əmsalı deyilir (η );

(η )=h/x (5.2)

İllik axım normasının hesablanması (misal üçün) cədvəl 5.1-də verilmişdir.

Cədvəl 5.1

Orta illik su sərfinin empirik təminat əyrisinin statistik göstəricilərinin

hesablanması

Əyriçay-mənsəb (1963-2011)

№ Illər Qi Qi ↓ Ki↓ Ki-1 (Ki-1)2 P%1 1963 14,07 27.53 0,894363 -0,10564 0,011155 1,4

2 1964 15,13 22.23 0,962068 -0,03793 0,001439 3,4

3 1965 15,32 21.94 0,973723 -0,02628 0,00069 5,5

4 1966 10,32 21.04 0,655753 -0,34425 0,118508 7,5

5 1967 11,16 20.93 0,709419 -0,29058 0,084437 9,5

6 1968 11,85 19.88 0,753627 -0,24637 0,0607 11,5

7 1969 12,98 19.78 0,825489 -0,17451 0,030454 13,6

8 197 10,79 19.77 0,685791 -0,31421 0,098727 15,6

9 1971 10,35 19.64 0,657769 -0,34223 0,117122 17,6

10 1972 10,28 19.39 0,653263 -0,34674 0,120226 19,6

11 1973 12,63 19.27 0,802659 -0,19734 0,038943 21,7

12 1974 12,00 19.01 0,762556 -0,23744 0,05638 23,7

13 1975 9,41 18.98 0,597955 -0,40204 0,16164 25,7

14 1976 11,40 18.78 0,724995 -0,27501 0,075628 27,7

15 1977 11,29 18.60 0,717548 -0,28245 0,079779 29,8

16 1978 16,09 18.47 1,022568 0,022568 0,000509 31,8

17 1979 13,67 18.39 0,868722 -0,13128 0,017234 33,8

18 1980 18,60 18.30 1,182189 0,182189 0,033193 35,8

19 1981 10,19 18.16 0,647595 -0,35241 0,124189 37,9

20 1982 19,78 17.36 1,257682 0,257682 0,0664 39,9

21 1983 16,58 17.31 1,053719 0,053719 0,002886 41,9

22 1984 15,79 16.58 1,003549 0,003549 0 43,9

23 1985 12,82 16.49 0,815268 -0,18473 0,034126 46,0

24 1986 10,70 16.09 0,680388 -0,31961 0,102152 48,0

25 1987 13,60 15.79 0,864325 -0,13567 0,018408 50,0

26 1988 22,23 15.32 1,412905 0,412905 0,170491 52,0

27 1989 18,78 15.28 1,193579 0,193579 0,037473 54,0

28 1990 21,04 15.13 1,337677 0,337677 0,114026 56,1

29 1991 18,98 14.07 1,206294 0,206294 0,042557 58,1

30 1992 19,39 13.94 1,232782 0,232782 0,054188 60,1

31 1993 19,88 13.67 1,264039 0,264039 0,069717 62,1

32 1994 19,27 13.6 1,224836 0,224836 0,050551 64,2

33 1995 19,77 12.98 1,256622 0,256622 0,065855 66,2

Əyriçay-Mənsəbin cəm inteqral əyrisi əvvəlki səifələrdə verilmişdir.

İllik axımın miqdar xüsusiyyətləri öz aralarında bir-biri ilə əlaqəlidir:

W=QT; M=Q·103/F;H=W·103/F;Harada ki, T-ildə olan saniyələrin sayıdır; F-sutoplatıcının sahəsidir.

Hesablamaların nəticələri cədvəl 5.2-də verilmişdir.

Cədvəl 5.2Çay-məntəqə Sutop-

layıcı-nın sahəsi, km2

Sutop-layıcı-nın orta hündürlüyüm

Su sərfi, m3/s

Axımın həcmi, m3

Axım modu-lu l/s·km2

Axım əmsalı

Axım layı, mm

İllik axım-ın variasiya əmsalı

Müxtəlif təminatlı illik axım, %

50 75 95

Alazan(Qanıx) Əyriçayın tökül-düyü yerdən 1.7 km aşağı

11600 158.61 108.9 3.434 9.4 0.42 296 0.24 116 90 68

Balakənçay-Balakən

146 97 4.65 0.146 31.8 1.0 1002 0.36 4.4 3.3 2.6

Talaçay-Zaqatala 136 97 3.86 0.122 28.4 0.99 895 0.19 4 3.6 2.8

Hamamçay-İlisu 166 1150.10

1.3 0.041 7.8 0.70 246 0.24 1.3 1.1 0.85

Əyriçay-Başdaşağıl

92.0 1151.76

3.06 0.097 33.3 1.1 1049 0.24 3 2.5 2.1

Əyriçay-Mənsəb 1810 155.0 15.7 0.496 8.7 1.0 274 0.26 15.2 12.6

9.4

Çuxadurmaz -Mənsəbə yaxın

35 1070.20

0.86 0.027 24.6 0.98 775 0.39 0.8 0.6 0.38

Damarçik-Mənsəbə yaxın

35 1147.10

1.68 0.053 48 1.59 1512 0.29 1.6 1.28

0.85

Qaynar-Mənsəbə yaxın

18 1086.20

0.50 0.016 27.8 1.08 876 0.51 0.5 0.35

0.2

Əlicançay-Qayabaşı

483 253.0 5.72 0.227 14.9 0.72 469 0.26 5.5 4.6 3.8

Tikanlıçay-Tikanlı 120 2380 4.49 0.141 37.4 1.25 1178 0.68 3.3 3 2.9

Dəmiraparançay-Qəbələ

126 2430 4.89 0.154 38.8 1.23 1222 0.34 4.5 3.4 2.1

Axoxçay-Xanagah 66.4 1660 1.28 0.040 19.3 1.97 608 0.49 1.3 1 0.6

Girdimançay- 352 352.50 3.03 0.095 8.6 1.08 271 0.20 5.5 4.5 3.6

Qaranohur

Qaraçay-Qəbələ 789 352 0.73 0.02 0.9 0.16 25.3 0.38 0.8 0.6 0.25

İllik axımın miqdar xüsusiyyətləri (Orta çoxillik axım və tədqiq olunan ərazinin

əsas çaylarının su resurslarının qiymətləndirilməsi üçün onun parametrləri)

İllik axımın dəyişkənlik xüsusiyyətləri

İllik axım müxtəlif illərdə müxtəlif qiymətlər alır. İllik axımın bu dəyişkənliyi

sululuğa görə müxtəlif olan illərdə illik axımın dəyişkənlik xüsusiyyətilə (variasiya

və asimmetriya əmsalları) xarakterizə edilir.

Variasiya əmsalı (dəyişkənlik)

Dəyişkənlik əmsalı (variasiya) Cv- ölçüsüz statistik parametr olub illik axımın

dəyişkənliyini xarakterizə edir və aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:

Hidroloji sıranın sayı n>30 olduqda,

Cv= √∑ (K İ−1 )2 /n

(5.3)

Hidroloji sıraların sayı n<30 olduqda,

Cv=√∑ (K İ−1 )2 /(n−1 )

(5.4)

Variasiya əmsalını müəyyən etmək üçün hesablar aparılmış və cədvəl 5.1

yazılmışdır (4,5,6,7-ci sütunlar). 4-cü sütunda orta illik su sərfi azalan sıra ilə

verilib, nəticədə əhəmiyyətliyinə görə hidroloji sıra alınır. 5-ci sütunda ölçüsüz

modul əmsalının hesablanması verilir:

Ki=Qi/Q0,

Q- i ildə olan orta illik su sərfi, Q0-illik axımın norması.

Yoxlama: ∑ K i= n. 6-cı sütunda aralıq hesablamalar aparılır. Bu hesablamaların

yoxlanması ∑ ( K i−1 ) =0 olmalıdır. 7-ci sütunun cəmi variasiya əmsalını

hesablamağa imkan verir.

Variasiya əmsalının hesablanmasının nisbi orta kvadratik səhvi aşağıdakı düsturla

hesablanır:

δ cv

=√ (1+Cv 2)¿2⋅n100 % (5.5)

Əgər variasiya əmsalının hesablanma səhvi 10-15%-i keçmirsə, onda hidroloji

sıranın uzunluğu məqbul hesab olunur. Variasiya əmsalının hesablanmasının nisbi

orta kvadratik səhvinin nəticələri belədir:

1. Alazan(Qanıx) Əyriçayın töküldüyü yerdən 1.7 km aşağı-10%

2. Qaraçay-Qəbələ-14%

3. Balakənçay-Balakən-10.7%

4. Talaçay-Zaqatala-8.9%

5. Hamamçay-İlisu-10.7%

6. Əyriçay-Başdaşağıl-13.4%

7. Əyriçay-Mənsəb-10%

8. Çuxadurmaz -Mənsəbə yaxın-10.5%

9. Damarçik-Mənsəbə yaxın-10.5%

10. Qaynar-Mənsəbə yaxın-11.3%

11. Əlicançay-Qayabaşı-13.7%

12. Tikanlıçay-Tikanlı-14%

13. Dəmiraparançay-Qəbələ-9.3%

14. Axoxçay-Xanagah-9.8%

15. Girdimançay-Qaranohur-10.8%

Müəyyən olunmuş müşahidə dövrü üçün variasiya əmsalının qiyməti illik axımın

normasının nisbi orta kvadratik səhvini hesablamağa imkan verir:

δQ =Cv/√n100% (5.6)

1. Əyriçay-Mənsəb-3.7%

2. Qaraçay-Qəbələ-7%

3. Dəmiraparançay-Qəbələ-4.2%

4. Tikanlıçay-Tikanlı-9.6%

5. Alazan(Qanıx) Əyriçayın töküldüyü yerdən 1.7 km aşağı-3.1%

6. Axoxçay-Xanagah-4.9%

7. Girdimançay-Qaranohur-3.9%

8. Talaçay-Zaqatala-2.4%

9. Çuxadurmaz -Mənsəbə yaxın-5.6%

10. Qaynar-Mənsəbə yaxın-7.3%

11. Hamamçay-İlisu-3.5%

12. Damarçik-Mənsəbə yaxın-4.1%

13. Əlicançay-Qayabaşı-3.7%

14. Balakənçay-Balakən-5.1%

15. Əyriçay-Başdaşağıl-3.4%

Əgər δQ qiyməti 10%-i keçmirsə, onda illik axımın orta çoxillik qiymətini onun

norması kimi qəbil etmək olar. Əks halda hidroloji hesablanmış sıra illik axım

normasının müəyyənləşdirilməsi üçün çatışmayan hesab edilir.

Assimmetriya əmsalı

Assimmetriya əmsalı (Cs)- ölçüsüz statistik parametr olub, hidroloji sıranın onun

orta qiymətinə nisbətən assimmetrik dərəcəsini xarakterizə edir.

Assimmetriya əmsalını müəyyən etmək üçün təxmini düstur vardır:

Cs= ∑ ( K i−1 )3/Cv2(n−1 )

(5.7)

Belə ki, baxılan hidroloji sıra bəzi hallarda davamlı deyil, onda assimmetriya

əmsalının hesablanması aparılmır, onun qiyməti isə rayonlaşma nisbətinə görə

Cs/Cv=2 görə müəyyən edilir. Yəni, baxılan ərazi çayları üçün bu Cs=2Cv olur.

Müxtəlif təminatlı illərin su sərfi

Çayın su təsərrüfatına istifadəsində müxtəlif təminatlı azsulu və çoxsulu dövrlərdə

illik axımın qiymətləri haqqında məlumatların olması vacibdir, yəni bütün ölçü

dövrü üçün illik axımın mümkün olan tərəddünü bilmək vacibdir.

İllik axımın təminatı – bu müşahidə illərinin ümumi sayından faizlə ifadə edilən

illərin sayıdır, o vaxt ki, illik axım verilənə bərabər və ya çox olsun.

Müxtəlif təminatlı illik axım təminat əyrisinə görə müəyyən edilir.

Təminatın empirik əyrisi

Müşahidə məlumatlarına görə təminatın empirik əyrini qurmaq olar, sonra isə ona

əsasən verilən təminatlı su sərfini müəyyən etmək olar.

Təminatın empirik əyrisi təminatın hesab qiymətlərinə (p) görə qurulur, hansı ki,

illik axım sırasının hər bir qiyməti üçün aşağıdakı düstura görə hesablanır:

P=[(m-0.3)/(n+0.4)] 100%, (5.8)

m- hidroloji sıranın sıra nömrəsi, n- illərin sayı.

Empirik təminatın hesablanmış qiyməti cədvəl 5.1-də (8-ci sütun) verilib.

Təminatın empirik əyrisi xüsusi damalı təminatda qurulur.

Şaqulu oxda modul əmsalı Ki-ni , üfüqüdə isə təminat p%-i yerləşdiririk. Bu

məlumatlar cədvəl 5.1-dən götürülür. Alınan nöqtələrdən keçirilən əyri təminatın

empirik əyridir.

Təminatın nəzəri əyrisi

Təminatın empirik əyrisinin ekstropolyasiyası təminatin nəzəri əyrisinin köməyi ilə

aparıla bilər. Təminatın nəzəri əyrisinın statistik parametrləri aşağıdakılardır:

-illik axımın norması Q0, m3/s;

-variasiya əmsalı (dəyişkənlik) Cv;

-assimmetriya əmsalı Cs.

Hesablanmış statistik parametrlərin köməyilə nəzəri təminat əyrisinin ordinatlarını

müəyyən edirik. Hesablamanı cədvəl 5.3 (a-p)-ə yazırıq.

Cədvəl 5.3

Nəzəri təminat əyrisinin ordinatları, a) (Əyriçay-Mənsəb, Cv=0.26, Cs=0.37)

İlin sululuğu,Р %

1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 27.4 23.5 15.2 12.6 9.4

Qр%, m3/s 431

370

239

198

148

b) (Dəmiraparançay-Qəbələ, Cv=0.34, Cs=0.32)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 10.2 8.3 4.5 3.4 2.1

Qр%, m3/s 50 41 22 17 10

c) (Alazan-Əyriçay, Cv=0.24, Cs=0.087)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 166 148 116 90 68

Qр%, m3/s 18094 16132 12644 9810 7412

d) (Axoxçay-Xanagah, Cv=0.38, Cs=0.61)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 3.2 2.5 1.3 1 0.6

Qр%, m3/s 5 4 2 1.4 0.8

e) (Girdimançay-Qaranohur, Cv=0.27, Cs=0.75)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 11.2 8.9 5.5 4.5 3.6

Qр%, m3/s 64 51 31 26 21

f) (Talaçay-Zaqatala, Cv=0.19, Cs=0.25)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 5.9 5.4 4 3.9 3.8

Qр%, m3/s 23 21 16 16 15

g) (Çuxadurmaz-Mənsəb, Cv=0.39, Cs=0.17)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 6.5 1.5 0.8 0.6 0.38

Qр%, m3/s 6 1.3 0.7 0.5 0.3

h) (Qaynar-Mənsəb, Cv=0.51, Cs=0.88)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 1.4 1.1 0.5 0.35 0.2

Qр%, m3/s 0.7 0.6 0.3 0.2 0.1

i) (Hamamçay-İlisu, Cv=0.24, Cs=0.17)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 2.1 1.85 1.3 1.1 0.85

Qр%, m3/s 3 2.4 1.7 1.4 1.1

k) (Damarçik-Mənsəb, Cv=0.29, Cs=-0.047)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 2.9 2.5 1.6 1.28 0.85

Qр%, m3/s 4.9 4.2 3 2.2 1.44

l) (Əlincəçay-Qayabaşı, Cv=0.26, Cs=1.12)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 10.6 8.8 5.5 4.4 3.8

Qр%, m3/s 60 50 31 25 22

m) (Balakənçay-Balakən, Cv=0.36, Cs=0.99)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 10.5 8.2 4.4 3.3 2.6

Qр%, m3/s 51 39 21 16 12.2

n) (Əyriçay-Başdaşağıl, Cv=0.24, Cs=0.81)


1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 5.8 4.5 3 2.5 2.1

Qр%, m3/s 18 14 9.3 7.8 6.5

o) (Tikanlıçay-Tikanlı, Cv=0.70, Cs=4.37)

İlin sululuğu,

Р %1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 17 11 3.3 3 2.9

Qр%, m3/s 77 49 15 14 13

p) (Qaraçay-Qəbələ, Cv=0.38, Cs=-0.23)

İlin sululuğu,

Р %1% 5% 50% 75% 95%

Kр% 1.38 1.2 0.8 0.6 0.25

Qр%, m3/s 1.01 0.88 0.64 0.44 0.18

Nəzəri təminat əyrisinin empirik nöqtələrinin uyğunlaşması müxtəlif

təminatlı illərin modul əmsallarının müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə etməyə

imkan verir.

Adətən su sərfini aşağıdakı sululuğu olan illər üçün müəyyən edirlər:

-daha çoxsulu il P=1%;

-çoxsulu il P=5%;

-orta sululuğlu il P=50%;

-azsulu il P=75%;

-daha azsulu il P=95%.

Su sərfinin hesab təminatını hesablamaq üçün aşağıdakı ifadədən istifadə edilir:

Qp%=Kp%· Q0 (5.9)

Müxtəlif sululuğlu illərdə olan orta illik su sərfinin alınan qiymətlərini cədvəl 4-ə

yazırıq.

Müxtəlif təminatlı illərin illik axımının həcmi 3.2 başlığında verilmiş düstura görə

müəyyən edilir.

6. Axımın ildaxili paylanması

Tədqiq olunan ərazinin çayları klassifikasiyasına görə daşqın rejimli çaylar

qrupuna aiddir. Çay axımının ildaxili paylanması səthi axımın əmələ gəlməsi

şəraiti ilə müəyyən edilir, əsas olaraq çayların qidalanmasından asılıdır.

Tədqiq olunan ərazi çayları qarışıq qidalanmaya malikdir: yağış, qar və yeraltı.

Yaz gursululuğunu ayırmaq çətin olur, çünki, qar ərimə adətən yağışla müşahidə

edilir. Qışda tez-tez olan istiləşmə qarda su ehtiyatının yığılmasına maneçilik

etsədə, yaz gursululuğu daha davamlı olur. Mayın axırından noyabra qədər yay

qıtsululuğu dövrü müşahidə edilsə də, intensiv qısa müddətli daşqınlarla müşaiət

edilir və çox vaxt fəlakətli ölçüyə çatır. Beləliklə, tədqiq olunan ərazinin çaylarının

ildaxili rejimi 2 aydın görünən dövr ilə xarakterizə edilir: daşqın (qış-yaz) və

qıtsulu (yay- payız). Faizdə axımın ildaxili paylanması hidrometeoroloji müşahidə

məlumatlarına əsasən müxtəlif sululuğa malik müxtəlif qruplardan olan tədqiq

olunan ərazinin bəzi çayları üçün göstərilmişdir. Tədqiq olunan ərazidə

buxarlanma Alazan hövzəsi (Əyriçaysız) 200-500m-də 114mm(30%), 500-1000m-

də 192mm(40%), 1000-2000m-də 218mm(60%), 2000-3000m-də 36mm(30%),

ümumi baxılan ərazidən 124mm(36%) təşkil edir. Əyriçayın hövzəsində isə 200-

500m-də 74mm(25%), 500-1000m-də 192mm(40%), 1000-2000m-də 218mm

(60%), 2000-3000m-də 36mm(30%), ümumi baxılan ərazidən 118mm(38%) təşkil

edir.

Cədvəl 6.1

a) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının

hesablanması (Əyriçay-mənsəb)

Fəsil Cv Cs Orta qiyməti

Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu

m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.26 0.48 15.5 100 24.3 25 100 15 50 100 12.5 75 100 7.6 95 100

Yaz (IV-VI)

0.33 0.41 13.5 87.1 20.5 25 84.4 13.5 50 90 10 75 80 0.9 95 11.8

Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)

0.28 0.41 9.6 61.9 21 25 86.4 10.1 50 67.3 8.2 75 65.6 0.80 95 10.5

Yay-payız (VII-XI)

0.34 0.49 5.2 33.5 19.5 25 80.2 8.6 50 57.3 7.2 75 57.6 0.72 95 9.5

Limitlənən dövr (qış XII-III)

0.27 0.27 3.6 23.2 17.5 25 72.0 7.7 50 51.3 6.5 75 52.0 0.68 95 8.9

b) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Alazan-Əyriçay)

Fəsil Cv Cs Orta qiyməti Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu

m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.24

0.087 108.9 100 130.6

25 100 104 50 100 85 75 100 65 95 100

Yaz (IV-VI) 0.31

-0.17 105.5 96.9 125 25 95.7 102.5 50 98.6 73.6 75 86.6 64.2 95 98.8


0.23

0.46 86.7 79.6 95 25 72.7 82.5 50 80.5 72 75 84.7 55 95 84.6

Yay-payız (VII-XI)

0.43

1.09 83.7 76.9 94.3 25 72.2 80.1 50 77.0 68.4 75 80.5 46 95 70.8


0.23

0.82 78.9 72.5 82.5 25 63.2 65 50 62.5 66.9 75 78.7 36 95 55.4

c) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Axoxçay-Xanagah)



m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.38 0.61

1.41 100 1.76 25 100 1.30 50 100 1.0 75 100 0.55 95 100

Yaz (IV-VI) 0.58 0.64

1.25 88.7

1.70 25 96.6

1.25 50 96.2 0.9 75 90 0.5 95 90.9


0.35 1.19

1.08 76.6

1.35 25 76.7

1.1 50 84.6 0.85 75 85 0.48 95 87.3

Yay-payız (VII-XI)

0.41 1.23

1.04 73.8

1.3 25 73.9

1.0 50 76.9 0.81 75 81 0.46 95 83.6


0.34 2.19

0.99 70.2

1.22 25 69.3

0.90 50 69.2 0.78 75 78 0.42 95 76.4

d) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Girdimançay-Qaranohur)



m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.27 0.75 5.73 100 6.5 25 100 5.5 50 100 4.6 75 100 3.9 95 100

Yaz (IV-VI) 0.42 0.5 5.5 95.9

6.4 25 98.5 5.4 50 98.2 4.5 75 97.8 3.6 95 92.3


0.27 2.04 4.21 73.5

4.8 25 73.8 3.9 50 70.9 3.4 75 73.9 3.1 95 79.5

Yay-payız (VII-XI)

0.41 1.24 4.19 73.1

4.5 25 69.2 3.7 50 67.3 3.2 75 69.6 2.6 95 66.6


0.17 0.066 3.39 59.2

3.85 25 59.2 3.30 50 60 2.9 75 63.0 2.35 95 60.3

e) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Talaçay-Zaqatala)

Fəsil Cv Cs Orta Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu

qiyməti

m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.19 0.25 3.86 100 4.3 25 100 3.80 50 100 3.30 75 100 2.6 95 100

Yaz (IV-VI) 0.29 1.11 3.74 96.9

4.1 25 95.3 3.75 50 98.7 3.28 75 99.4 2.5 95 96.2


0.33 0.038 2.72 70.5

3.4 25 79.1 3.60 50 94.7 2.40 75 72.7 1.28 95 49.2

Yay-payız (VII-XI)

0.25 0.25 2.70 69.9

3.20 25 74.4 3.50 50 92.1 2.10 75 63.6 1.25 95 48.1


0.42 -0.37 2.1 54.4

2.60 25 60.5 2.10 50 55.3 1.55 75 47.0 0.42 95 16.2

f) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Çuxodurmaz-mənsəb)



m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.39 0.17

0.85 100 1.18 25 100 0.80 50 100 0.56 75 100 0.40 95 100

Yaz (IV-VI) 0.42 0.99

0.83 97.6

1.16 25 98.3 0.79 50 98.8

0.53 75 94.6 0.38 95 95


0.45 0.10

0.65 76.5

0.99 25 83.6 0.62 50 77.5

0.33 75 58.9 0.28 95 70

Yay-payız (VII-XI)

0.41 0.21

0.62 72.9

0.89 25 75.4 0.60 50 75 0.31 75 55.4 0.22 95 55


0.57 0.38

0.50 58.8

0.76 25 64.4 0.52 50 65 0.28 75 50 0.16 95 40

g) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Qaynar-mənsəb)



m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.51 0.88

0.50 100 0.68 25 100 0.40 50 100 0.32 75 100 0.23 95 100

Yaz (IV-VI) 0.47 0.99

0.48 96 0.63 25 92.6 0.38 50 95 0.31 75 96.9

0.22 95 95.7


0.61 0.92

0.38 76 0.52 25 76.5 0.36 50 90 0.30 75 93.8

0.20 95 87

Yay-payız (VII-XI)

0.55 0.99

0.36 72 0.50 25 73.5 0.33 50 82.5

0.26 75 81.3

0.17 95 73.9


0.70 1.05

0.28 56 0.32 25 47.1 0.21 50 52.5

0.16 75 50 0.11 95 47.8

h) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Hamamçay-İlisu)



m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.24 0.17

1.30 100 1.42 25 100 1.27 50 100 1.1 75 100 0.81 95 100

Yaz (IV-VI) 0.30 0.05

1.25 96.2

1.40 25 98.6 1.24 50 97.6

0.9 75 81.8 0.79 95 97.5


0.29 0.34

0.95 73.1

1.28 25 90.1 0.95 50 74.8

0.76 75 69.1 0.53 95 65.4

Yay-payız (VII-XI)

0.35 1.06

0.9 69.2

1.24 25 87.3 0.92 50 72.4

0.72 75 65.5 0.50 95 61.7


0.33 0.60

0.62 47.7

0.86 25 60.6 0.58 50 45.7

0.35 75 31.8 0.29 95 35.8

i) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Damarçik-mənsəb)



m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.29 0.05

1.68 100 2.01 25 100 1.82 50 100 1.28 75 100 0.86 95 100

Yaz (IV-VI) 0.31 0.15

1.59 94.6

2.00 25 95.2 1.81 50 99.5

1.24 75 96.9 0.85 95 98.8

Limitlənən dövr (qıtsulu

0.35 0.33

1.40 83.3

1.82 25 90.5 1.30 50 71.4

1.02 75 79.7 0.6 95 69.8

dövr VII-III)

Yay-payız (VII-XI)

0.32 0.02

1.35 80.4

1.80 25 89.6 1.26 50 69.2

1.0 75 78.1 0.56 95 65.1


0.36 0.42

1.13 67.3

1.42 25 70.6 1.01 50 55.5

0.85 75 66.4 0.50 95 58.1

k) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının

hesablanması (Əlicançay-Qayabaşı)



m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.26 1.12

5.72 100 6.5 25 100 5.5 50 100 4.5 75 100 3.85 95 100

Yaz (IV-VI) 0.34 1.16

5.69 99.5

6.3 25 96.9 5.1 50 92.7

4.0 75 88.8 3.74 95 97.1


0.28 0.43

5.09 89 5.8 25 89.2 4.90 50 89.1

3.75 75 83.3 2.72 95 70.6

Yay-payız (VII-XI)

0.33 1.01

5.04 88.1

5.7 25 87.7 4.7 50 85.5

3.61 75 80.2 2.7 95 70.1


0.33 0.07

4.86 84.9

5.5 25 84.6 4.7 50 85.5

3.5 75 77.7 2.1 95 54.5

l) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Balakənçay-Balakən)



m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.36 0.99

4.65 100 5.60 25 100 4.3 50 100 3.35 75 100 2.5 95 100

Yaz (IV-VI) 0.28 0.22

4.56 98.1

5.54 25 98.9 4.12 50 95.8

3.30 75 98.5 2.46 95 98.4


0.53 1.26

3.59 77.2

4.65 25 83 3.10 50 72.1

2.10 75 62.7 1.45 95 58

Yay-payız 0.46 0.7 3.51 75. 4.62 25 82.5 2.95 50 68. 1.94 75 57.9 1.41 95 56.4

(VII-XI) 4 5 6


0.67 1.37

2.93 63 4.10 25 73.2 2.35 50 54.6

1.12 75 33.4 0.90 95 36

m) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Əyriçay-Başdaşağıl)



m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.24 0.81

3.06 100 3.46 25 100 2.75 50 100 2.32 75 100 1.96 95 100

Yaz (IV-VI) 0.32 0.90

3.01 98.4

3.0 25 86.7 2.63 50 95.6

2.30 75 99.1 1.94 95 98.9


0.25 0.94

2.97 97 2.76 25 79.7 2.56 50 93 2.28 75 98.3 1.92 95 97.9

Yay-payız (VII-XI)

0.31 1.12

2.56 83.6

2.42 25 69.9 2.40 50 87.3

2.21 75 95.3 1.89 95 96.4


0.22 0.26

2.21 72.2

2.0 25 57.8 1.92 50 69.8

1.68 75 72.4 1.85 95 94.4

n) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Qaraçay-Qəbələ)



m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.38

0.23 0.75 100 0.88 25 100 0.72 50 100 0.64 75 100 0.25 95 100

Yaz (IV-VI) 0.42

0.01 0.73 97.3 0.86 25 97.7

0.70 50 97.2 0.52 75 81.3

0.20 95 80


0.40

0.36 0.71 94.6 0.85 25 96.6

0.69 50 95.8 0.50 75 78.1

0.18 95 72

Yay-payız (VII-XI)

0.49

0.32 0.69 92 0.84 25 95.5

0.46 50 63.8 0.45 75 70.3

0.15 95 60


0.46

0.31 0.50 66.6 0.62 25 70.5

0.41 50 56.9 0.38 75 59.4

0.11 95 44

o) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Tikanlıçay-Tikanlı)



m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %

İl 0.68 1.36 4.49 100 5.5 25 100 3.24 50 100 2.56 75 100 2.25 95 100

Yaz (IV-VI) 0.34 0.59 4.33 96.4

5.1 25 92.7 3.20 50 98.8

2.33 75 91 2.10 95 93.5


1.02 2.03 3.7 85.5

4.9 25 89.1 2.20 50 67.9

1.46 75 57 1.90 95 84.4

Yay-payız (VII-XI)

1.1 2.20 3.14 69.9

4.2 25 76.4 2.10 50 64.8

1.38 75 53.9 1.86 95 82.6


0.89 2.9 1.95 43.4

2.95 25 63.6 1.98 50 61.1

1.20 75 46.9 1.72 95 76.4

7. İnzibati və iqtisadi-coğrafi rayonların su resurslarının balansa görə

qiymətləndirilməsi

İqlim dəyişmələrinin su resurslarına təsirini nəzərə almaqla tədqiq olunan

ərazidə yerləşən administrativ rayonların su resurslarının balans xarakteristikaları

aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 7.1).

Cədvəl 7.1

Tədqiq olunan ərazidə administrativ rayonların su resurslsrının balansa görə

qiymətləndirilməsi

Rayon Sahəsi km

Yağıntı Çay axımı Yeraltı Ümumi Buxarlanma Axım əmsalı

mm min. Səthi mm min mm min mm min

km3 m3 m3 m3mm min m3

Balakən923 705 651 224,2 206,9 179,0 165,1 403,2 372

301,8

2790.57

Qəbələ 1548 701,8 1086 210,1 325,2 148,3 229,8 358.4 555 343.5 531 0.51

Zaqatala1346 785,2 1056 200,1 269,3 271,9 265,7 472,0 635

313,2

4210.60

İsmayıllı 2964 921,5 1901 285,6 589,3 157..3 324.7 442,8 914 478.7 987 0.48

Oğuz1077 758,9 817 202,6 218,2 145,5 156,8 348,1 375

410,8

442 0.46

Şəki2408 580,0 1396 147,7 355,7 119,9 288,3 267,6 644

312,4

7520.46

Cədvəldən göründüyü kimi daha çox su ilə təmin olunan hissə meşə və ya

çəmən olan ərazilərdədir. Bu ərazilərdə axım 35-45% təşkil edir. Baxılan ərazidə

su resurslarının qiymətinə enlik zonallığı daha çox təsir edir. Qərbdən şərqə doğru

administrativ rayonların ərazisi dağətəyi ərazilərə keçir və nisbətən az su resurslsrı

ilə təmin edilib. Cənub yamacının qərb hissəsində yerləşən Zaqatala rayonunda

axım 60% təşkil edirsə, Ağsu tərəfə getdikcə bu azalaraq 17% olur və suyun qalan

hissəsi buxarlanmaya sərf edilir.

Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunun su resursu haqqında; Sahəsi-

8798km2, Orta illik su sərfi-81.51m3/san, Axımın həcmi-2570.8min.m3, Axım layı-

292mm, Axım modulu-9.26 l/s*km2, Respublikanın ümumi su resursundan %-lə-

24.9, Əhalinin sayı (1.01.2005) -419min. adam, İl ərzində adam başına düşən su-

6135.6 litrdir. Ümumiyyətlə, Böyük Qafqazın cənub yamacında su ehtiyatlarının

paylanması 3.94 km3 təşkil edir.

Ədəbiyyat

1. Вердиев Р.Г. Водные ресурсы рек Восточного Кавказа в условиях

изменения климата. Баку -2002, 224 с.

2. Водные ресурсы Закавказья. – Л., Гидрометеоиздат, 1988, 264с.

3. Mahmudav R.N. Azərbaycan Respublikasının su ehtiyatları. Bakı, 2003, 24s.

4. Рустамов С.Г., Кашкай Р.М. Водные ресурсы Азербайджанской ССР.

Баку, Элм, 1989, 180 с.

5. Фатуллаев Г. Ю. Современные изменения водных ресурсов и водного

режима рек Южного Кавказа. Баку, 2002, 167 с.

6. Шикломанов И.А. Оценка влияния комплекса антропогенных факторов на

водные ресурсы и водной режим. В кн., Преобразования стока и водные

ресурсы. М., 1973, 59 -77 с.

Documents

Musayeva Matanat - Boyük Qafqazın cənub yamacında (LAHİYƏ