Boyük Qafqazın cənub yamacında (LAHİYƏ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ) su resurslarının qiymətləndirilməsinə dair hesabat
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ………………………………………………………………………2
1. Cənub yamacı (lahiyədə olan) çayları və hövzələri haqqında ümumi
məlumat.....................................................................................................3
2. Böyük Qafqazın cənub yamacı (lahiyədə olan) çaylarının axımının
formalaşmasına təsir edən fiziki-coğrafi amillərin təhlili.........................7
3. Hidrometeoroloji məlumatlar...................................................................17
3.1. Sıraların statistik təhlili...........................................................................17
3.2. Meteoroloji elementlərin son dövrdə dəyişməsinin tədqiqi....................22
3.3. Axıma iqlim dəyişmələrinin təsirinin qiymətləndirilməsi......................27
4. Cənub yamacın (lahiyədə olan) su resurslarının və onların əmələgəlmə
qanunauyğunluqları...................................................................................29
4.1. Qar sularının rolu.....................................................................................29
5. Çayların su resursları..................................................................................30
5.1. Hidrometeoroloji öyrənilməsi..................................................................41
6. Axımın ildaxili paylanması.........................................................................48
7. İnzibati və iqtisadi-coğrafi rayonların su resurslarının balansa görə
qiymətləndirilməsi..............................................................................
Ədəbiyyat........................................................................................................50
GİRİŞ
Mövcud məlumatlar əsasında iqlim dəyişmələrinin su ehtiyatlarına təsirini
qiymətləndirmək, su ehtiyatlarına dair müşahidə sıralarının təsadüfi və bircins olub
olmamasını qiymətləndirmək və qeyri bircins olan sıralara təsir edən amilləri
müəyyənləşdirmək və sairdən ibarət olmuşdur. Su ehtiyatlarına dair məlumatların
toplanılması və təhlilinə əsasən axıma təsir edən əsas amillərin müəyyən edilməsi
və bu təsirin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi metodlarının dəqiqləşdirilməsi, axımla
əsas iqlim amilləri arasında alınmış əlaqələrin 1961-2011-ci illər ərzində
toplanılmış materiallara əsasən dəqiqləşdirilməsi və iqlim dəyişmələrin su
ehtiyatlarına təsirini kəmiyyətcə ifadə edən asılılıqların alınması və onlardan
istifadə etməklə iqlim dəyişmələrinin su ehtiyatlarına təsirini qiymətləndirmək işin
əsasını təşkil edir.
Son dövrdə (1991-2011-ci illər) cənub yamac üzrə su ehtiatlarının
vəziyyətinin və onlara iqlim dəyişmələri və digər antropogen təsirlərin
qiymətləndirilməsi məqsədilə ərazidə çaylar üzərində olan 1991-2011-ci illərin
orta aylıq su sərfləri haqqında, o cümlədən hövzə üzrə meteoroloji elementlərə dair
məlumatları toplayaraq təhlil edilmişdir. Həmin məlumatlar əsasında sıraların
aylıq, fəsillik və illik qiymətləri hesablanmış, mümkün olan qısa sıralar uzadılmış
və onların statistik təhlili aparılmış, müəyyən nəticələr alınmışdır.
1. CƏNUB YAMACI (LAYİHƏDƏ OLAN) ÇAYLARI VƏ HÖVZƏLƏRİ
HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT
Şəki-Zaqatala regionunun çay şəbəkə sıxlığı 0,49-0,62 km/km2, hidroqrafik
şəbəkə sıxlığının orta kəmiyyəti qərbdən şərqə doğru (Əlincəçay üçün 0,47 km/km2)
azalır. 2500 m-dən hündür zonalarda çay şəbəkə sıxlığının azalması bura düşən
yağıntıların az olması, bitki örtüyünün zəif inkişafı, alçaq dağlıq qurşaqlarda isə
yağıntıların az miqdarda düşməsidir.
Katexçay – Böyük Qafqazın Quton dağının cənub yamacından 2840 m
yüksəklikdən başlayır. Qala-dərəçaya tökülənədək çay Çamdərə adlanır. Çayın
uzunluğu 54 km, hövzəsinin sahəsi 620 km2-dir. Katexçayın 8 əsas qolu var,
onlardan 5-i sağ, 3-ü isə sol qoludur. Çayın orta eni 11,5 km, hövzəsinin orta
yüksəkliyi 1038 m-dir. Hövzəsinin 256 km2 –i meşədir. Çay şəbəkəsinin sıxlığı
0,53km/km2 –dir. Katexçay su rejiminə xüsusiyyətlərinə görə yaz gursululuğu və
yay –payız daşqın rejimli çay tipinə aiddir. Yay və payız yağışları daşqın
formalaşdırır. Payız daşqınları sentyabr və oktyabrın əvvəllərində müşahidə edilir.
Daşqınlar 2 gündən 1 günədək davam edir. Hidrometrik məntəqə Qəbizdərə kəndi
yanındadır və su rejiminin xüsusiyyətləri bu məntəqənin məlumatları əsasında təhlil
edilir. Ən böyük su sərfi 13 avqust 1939-cu ildə qəza sel daşqını yaranmışdır. Ən
kiçik su sərfi isə 24 yanvar 1942-si ildə 1,68 m3/s olmuşdur. Çayda orta çoxillik asılı
gətirmələr sərfi 3,6 kq/s-dir. Çayda suyun ən yüksək temperaturu 12 avqust 1955-ci
ildə 21,8ºS müşahidə edilmişdir. Buz hadisələrindən sahil buzu əmələ gəlir və
yanvar ayının 3-dən başlayır. 9 fevraldan sonra buz hadisələri olmur. Çayın su
ehtiyatlarından suvarmada istifadə edilir və XX əsrin ortalarınadək Matsex kəndində
35 kvt su elektrik stansiyası fəaliyyət göstərib.
Balakənçay – Böyük Qafqazın cənub yamacından axan Saatior və Rexusaationi
çaylarının qovuşmasından yaranır. Çayın uzunluğu 39km, hövzəsinin sahəsi 320
km2-dir. Çayın orta eni 8,2 km, hövzəsinin orta yüksəkliyi 958 m-dir. Çayın orta
meyilliyi 59,3‰-dir. Balakənçayın 5 əsas qolu var, onlardan 2-si sağ, 3-ü isə sol
qoludur. Balakənçay yaz gursululuğu rejiminə malikdir. Gursululuq mart ayında
başlayır. Avqust ayınadək davam edir. Payız yağışları daşqınları formalaşdırır.
Balakən hidroloji məntəqəsində ən böyük su sərfi 11 iyul 1973-cü ildə 308 m3/s
olmuşdur. Ən kiçik su sərfi 28 fevral 1961-ci ildə 0,05 m3/s . Çayda asılı gətirmələr
sərfi qiyməti 9 sentyabr 1972-ci ildə 120 kq/s qədərdir. Çayın suyundan Balakən
şəhərində aşağı suvarmada geniş istifadə edilir. XX əsrin ortalarınadək gücü 280
kvt olan Balakən su elektrik stansiyası il boyu isləyib.
Talaçay – 2800 m yüksəklikdən başlayan çayın uzunluğu 40 km, hövzəsinin
sahəsi 410 km2-dir. Talaçayın 3 sağ, 2 sol qolu var. Çayın orta eni 10,2 km,
hövzəsinin orta hündürlüyü 868m-dir. Talaçay yaz gursulu və yay -payız daşqın
rejimli çaydır. Çayda qəza sel daşqınları təsərrüfatlara böyük ziyan vurur,
gursululuq isə mart ayından başlayır və iyul ayınadək davam edir. Ən böyük su sərfi
11 iyul 1973-cü ildə 331 m3/s, 1953-cü ildə 6 yanvarda və 24 martda isə çay tam
qurumuşdur. Zaqatalada gücü 200 kvt olan SES fəaliyyət göstərib.
Qaraçay ( Muxaxçay)- Qaraçayla Qaraağac çaylarının qovuşmasından əmələ
gəlir. Çayın uzunluğu 56 km, hövzəsinin sahəsi 572 km2-dir. Dörd əsas qolu var.
Çayın orta eni 10,2 km,hövzəsinin orta yüksəkliyi1112 m-dir. Çayın su rejim fazası
yaz gursululugu və yay-payız daşqınlarıdır. Əsas qida mənbəyi qar və yağış
sularıdır. Qrunt sularının qidalanmada rolu iyul ayından sonra artır. Gursulu rejim
martın sonlarından iyul ayına kimi davam edir. Stasionar müşahidə aparılmayıb.
Kürmükçay- Kunaxaysu, Bulanıxsu və Ağsu çaylarının qovuşmasından yaranır.
Əsas çay kimi Bulanıxsu qəbul edilib. Çayın uzunluğu 55 km, hövəsinin sahəsi 562
km2-dir. 5 əsas qolu vardır. Hövzəsinin orta eni 10,2 km, orta hündürlüyü 1105 m-
dir. Şəki-Zakatala şossesindən aşağı çay Qanıx-Həftəran vadisinə çıxır və qollara
ayrılır. Kürmükçayın rejim xüsusiyyətləri altı ölçü məntəqəsinə görə təhlil
edilmişdir. Hidrometrik məntəqələrdən ikisi Kürmükçayın üzərində Sarıbaş kəndi
(işləmir) (67,5 km2) və İlisu yaşayış məntəqəsindədir (166 km2). 3 ölçü məntəqəsi
çayın qolları üzərindədir. Bunlar Bulanıxsu-Sarıbaş (20,5 km2)-işləmir, Künaxaysu-
Sarıbaş (21,0 km2)-işləmir və Hamamçay-İlisu (62,0 km2)-dur. Kürmükçay yaz
gursuluğu və yay-payız daşqın rejimli çaydır. Çayın qidalanmasında əsas rolu qar və
yağış suları təşkil edir. Kürmükçayda (Sarıbaş) ən böyük su sərfi 15 iyun 1979-cu
ildə 69,9 m3/s, minimal su sərfi isə 6 iyul 1975-ci ildə 0,10 m3/s olmuşdur.
İlisu məntəqəsində isə ən böyük su sərfi 16 iyul 1973-cü ildə 420 m3/s, ən kiçik su
sərfi isə 27 yanvar 1960-cı ildə 0,58 m3/s olmuşdur. Kürmükçayın İlisu
məntəqəsindəki məlumatlara əsasən çayda sahil buzu əmələ gəlir və 16 günədək
davam edir. Suyundan suvarmada istifadə edilir. Kunaxaysu çayında Sarıbaş su
elektrik stansiyası fəaliyyət göstərmişdir. Kürmükçayda tez-tez sel hadisələri baş
verir və sel strukturu sel olur. Bulanıxsu çayda ən böyük asılı gətirmələr sərfi 19
kq/s, Kürmükçay -Sarıbaş məntəqəsində isə 4,4 kq/s-dir.
Şinçay- 2800m yüksəklikdən başlayan Şinçayın uzunluğu 39 km, hövzəsinin
sahəsi 306 km2 götürür. Çay şəlalələrlə tökülən bir sıra dağ axınlarından yaranır.
Şin kəndindən aşağı çay iki sərbəst qola ayrılır. Şəki –Zakatala şossesinin kəsişdiyi
yerdə çay 12-15 qola ayrılır. Maksimal su sərfi 280 m3/s,minimal su sərfi isə 0,90
m3/s-dir. Çayın 5 km –dən uzun olan 8 qolu var. Çay ilin bütün fəsillərində bulanıqlı
olur. Şinçay yaz gursulu və yay–payız daşqınlı su rejiminə malikdir. Şinçayda su
rejimi üzərində müşahidə Şin kəndi yaxınlığında 1973-1975-ci illərdə su sərfi və
səviyyəsi ölçülmüşdür.
Kişçay – çayın uzunluğu 33 km, hövzəsinin sahəsi 265 km2-dir. 4 əsas qolları
var. Hövzənin 75 km2 sahəsi, parçalanma və çılpaq sahədir. Çılpaq dağ və təpə
yamacları, temperaturun böyük amplitudaya malik olması hövzədə intensiv
mexaniki və fiziki aşınmanın getməsinə şərait yaradır. Çayın gətirmə konusunun
sahəsi 110 km2-dir. Çay suyundan Şəki şəhərinin su təchizatında da istifadə edilir.
Qaynar çayının mənsəbindən aşağı iki su elektrik stansiyası hazırda fəaliyyət
göstərmir.
Mazımçay- çayın uzunluğu 39km, hövzəsinin sahəsi 326 km2-dir. Çayın düşməsi
2520m-dir. Ümumiyyətlə Mazım çayın uzunluğu 10 km-dən kiçik 12 qolu var.
Çayın hövzəsində sel mənbələri 20km sahəni tutur. Çayın su rejimi yaz gursuluğu
və yay payız daşqınlarıdır. Əsasən daşqın sentyabrın sonunda və oktyabr ayında
yaranır. Çay qar, yağış suları ilə qidalanır.
Əyriçay- kollektor rolunu oynayaraq Daşağılçay, Küntükçay, Kişçay, Şinçay,
Durağaçay, Qaşqaçay çaylarının axımını yığır. Əsas çay kimi Daşağılçayı götürülür.
Çayın uzunluğu 134km, hövzəsinin sahəsi 1810 km2-dir. 7 əsas qolu var.
Qidalanmasında qar və yağış suları üstünlük təşkil edir. Yaz gursulu rejimli çaydır.
Çayda sel daşqınları müşahidə edilir. Ən böyük su sərfi 141 m3/s 1 may 1982-ci
ildə, ən kiçik su sərfi 0,26 m3/s 31 iyun 1987-ci ildə müşahidə edilib. Əyriçayın
üzərində su anbarı tikilib.
2. BÖYÜK QAFQAZIN CƏNUB YAMACI (LAHİYƏDƏ OLAN)
ÇAYLARININ AXIMININ FORMALAŞMASINA TƏSİR EDƏN
FİZİKİ-COĞRAFİ AMİLLƏRİN TƏHLİLİ
Baxılan ərazidə hidroqrafik şəbəkənin inkişafına kompleks fiziki-coğrafi
amillər təsir göstərir ki, bu da şəbəkənin coğrafi mövqeyi, relyefi, iqlimi, geoloji
quruluşu, torpaq-bitki örtüyü ilə sıx surətdə əlaqədardır. Ərazi orohidroqrafik
baxımdan mürəkkəbdir.
Ərazidə relyefin formalaşması prosesində çay dərələri, çay şəbəkəsi də təbii
inkişaf mərhələləri keçmişdir. Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacı asan yuyulan
süxurlardan təşkil olunduğu üçün burada dar və dərin dərələr formalaşmışdır. Çay
hövzələrində təbaşir dövrünün əhəng daşları, paleogen çöküntüləri yayılmışdır.
Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacının (lahiyəyə aid hissə) hidroqrafik şəbəkəsi
uzun geoloji dövr ərzində formalaşmışdır və bu formalaşmaya ekzogen və endogen
amillər əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Bu ərazidə də çay şəbəkəsinin inkişafı
relyef və geoloji quruluşla əlaqədar olub, hövzənin relyef formalarından, meyilliyi
və yüksəkliyindən, hövzə ərazisində hakim iqlim şəraitindən, torpaq-bitki
örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılıdır. Böyük Qafqazın cənub yamaclarında olan
çayların (lahiyədəki çaylar da buna aiddir) hövzələrində maksimal yağıntıların
miqdarı 1600-1800 mm-dən bir qədər artıq olur. Şimaldan gələn soyuq hava
kütlələrinin tədqiq olunan əraziyə daxil olmasına Baş Qafqaz silsiləsi manə olur.
Rütubətli hava kütlələri, hansı ki, qərbdən və şimali qərbdən daxil olur, ərazinin
rütubətlənməsini artırır. Ona görə də burada axım başqa rayonlara nisbətən çox
olur.
Baxılan ərazi çaylarında axımın formalaşmasında atmosfer yağıntılarının rolu
böyükdür. Temperatur və yağıntıların ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanması təbii
şəraitin müxtəlifliyindən asılıdır. Çayların axımının formalaşmasında qar və yağış
sularının rolu böyükdür. Atmosfer yağıntıları axım əmələ gəlməsinə müsbət təsir
etdiyi halda, buxarlanma əks təsir edir. Su hövzəsindən, bitki örtüyündən, yer
səthindən gedən buxarlanma ilə yanaşı su obyektlərindən suvarma üçün külli
miqdarda su götürülməsi də çay axımının azalmasına səbəb olur. Çayların su
rejiminə təsir edən fiziki-coğrafi amillərdən əsas iqlimi göstərmək lazımdır.
Bu ərazidə yağıntıların qar şəklində düşməsi tez-tez müşahidə olunur ki, bu
da hava temperaturunun mənfi olması ilə bağlıdır. Dağların hündürlüyündən, dağ
yamaclarının səmtindən asılı olaraq qar örtüyünün yaranma tarixi də fərqlidir.
Baxılan ərazidə 2000 m-də (Əlibəy) qar örtüyü oktyabrın 21-də yaranır.
Tədqiqatlara görə davamlı qar xəttinin hündürlüyü tədqiq olunan ərazinin qərbində
1100-1300, mərkəzdə 1400-1600 arasında hüdudlanır. Qar örtüyünün
davamiyyətində də hündürlük və səmtdən asılılıq özünü göstərir. Lahiyə ərazisində
qar örtüyünün davamiyyəti 1000 m -60, 1600 m -110, 2000 m -140, 2600 m -190
və 3200 m-də 240 günə çatır. Çay hövzələrinin ərazisi üzrə formalaşan sinoptik
proseslərin təsiri altında düşən yağıntılar (qar, yağış) hava temperaturu zaman və
məkan üzrə qeyri-bərabər paylanır ki, bu da çaylarda axımın il ərzində paylanma
xarakterində özünü əks etdirir.
Relyefin təsiri. Dağlıq ərazilərdə yüksəkliyin artması əsasən yağıntıların
artmasına səbəb olur, digər tərəfdən isə hündürlük artdıqca hava temperaturunun
enməsi yağıntıların sülb (qar) halında düşməsinə imkan verir. Dağ yamaclarının
səmtindən və hündür dağların hava kütlələrinin qarşısını kəsməsindən, sinoptik
proseslərin yaranmasında mühüm rol oynayan günəş radiasiyasından asılı olaraq
hövzələrdə çay axımının formalaşması prosesi də dəyişir.
Şəkil 2.1-2.2. Hamamçay vəTalaçay hövzəsində axımın, yağıntı və
havanın temperaturunun xronoloji gediş qrafiki.
q= 1E-05H1.9142
R2 = 0.77
0
10
20
30
40
50
800 1300 1800 2300 2800
H, m
q, l/
s km
2
Şəkil 2.3. Lahiyə çaylarinin orta illik axım modulu ilə hündürlük
arasında əlaqə.
Baxılan ərazi çaylarının axımının hündürlükdən asılı olaraq dəyişmə
hüdudlarını baxılan yamac üçün illik axım modulu (q) ilə hündürlük arasında
əlaqələrdən ğörmək mümkündür. Böyük Qafqazın cənub yamacından axan çaylar
üçün q-in maksimal qiyməti 47 l/s*km2 çata bilər.
Torpaq örtüyü və geoloji quruluşun təsiri. Hövzənin torpaq örtüyü geoloji
quruluşu ilə birlikdə çay axımının formalaşma prosesinə çox mühüm təsir göstərir.
Axımın formalaşması prosesinə çay hövzəsinin sukeçirən və az sukeçirən
süxurlardan təşkil olunması da mühüm təsir göstərir. Sukeçirən süxurlardan təşkil
olunduğu halda düşən yağıntıların suyu yerin dərin qatlarına hopur və yeraltı
suların artmasına, onun buxarlanmasına şərait yaradır. Az sukeçirən süxurlardan
təşkil olunması isə yağıntı suları səth axımı formalaşdırır, yeraltı çaylara hopma az
və su səthindən buxarlanma isə çox olur.
Tədqiqatçılara görə Böyük Qafqaz cənub yamacı (lahiyə hissəsi daxil
olmaqla) torpaq örtüyü zonallıq qanununa uyğun olaraq paylanmışdır. Bu ərazidə
faktiki müşahidələrə əsaslanan tədqiqatlar göstərir ki, çay hövzələrində heyvanların
otarılması torpaqlarda sukeçiricilik qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir. Əgər otarılan
torpağın sukeçirmə qabiliyyəti 0,92-0,95 mm/dəq olmuşdursa, üç il dincə qoyulan
torpaqda təbii hopdurma bərpa olunaraq sukeçirmə 1,70-1,81 mm/dəq-dək
artmışdır. Qanıx-Həftəran vadisində suların allüvial çöküntülərə hopması
nəticəsində çaylar yox olur. Üçüncü dövr step yaylası adlanan sahənin şimal
hissəsində həmin suların yer səthinə çıxması ilə yeni şəbəkəsi formalaşır.
Bitki örtüyünün təsiri. Çayların hidroloji rejiminə mühüm təsir göstərən
fiziki coğrafi amillərdən biri də bitki örtüyüdür. Azərbaycanın Böyük Qafqaz
hissəsinin cənub yamacı çaylarının (baxılan ərazi daxil olmaqla) axımı ilə
hövzənin meşəliyi arasında alınan əlaqənin şaquli zonallığın nəticəsi kimi
qiymətləndirilir və bu əlaqə kompleks fiziki-coğrafi amillərin birgə təsiri ilə, o
cümlədən dəniz səviyyəsindən olan yüksəkliklə meşəliliyin arasındakı
qanunauyğunluqla əlaqədardır. Meşə örtüyünün axıma təsiri müsbət və mənfi
istiqamətlərilə səciyyələnə bilir. Meşə örtüyünün müsbət təsiri rütubətli küləklərin
aşağı qatlarını ləngitməklə yağıntıların düşməsinə şərait yaratması ilə, torpaq
səthinin qizmasına və torpaqdan buxarlanmanı azaltmaq ilə (enliyarpaqli
meşələrdə çılpaq torpaqdakı rütubətin buxarlanması 50-55%-i, iynəyarpaqlı
meşələrdə isə 30-40%-i buxarlanır) suların yeraltı hopmasına şərait yaratmaqla
çayların yeraltı sularla qidalanmasını artıra və eyni zamanda səth axımını azalda
bilməsilə, qar ərimə prosesini 20-30 günədək ləngitməsilə xarakterizə olunur.
Meşə örtüyünün mənfi təsiri isə torpaqdan xeyli miqdarda rütubətin atmosferə
transpirasiya ilə torpaqda olan nəmliyin azaltması ilə yarpaqları yağıntıların
müəyyən hissəsini öz üzərində saxlayaraq torpağa düşməsinə mane olması və onu
havaya buxarlandırması ilə səciyyələnir. Tədqiq olunan ərazi daxil olmaqla cənub
yamacda X.M.Mustafayevin apardığı təcrübələr göstərmişdir ki, tədqiq olunan
hissədə 75 faizi ot bitkisi ilə örtülü olan ərazidə axım əmsalı 0,37 və 50% olduqda;
axım əmsalı 0,55 olmuş, otsuz ərazidə isə axım əmsalı 0,86-dək artmışdır. Bu
tədqiqatlara əsasən dağ meşə zonasında olan dağ-meşə qonur torpaqların su
hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 11,3 mm-ə qədər olur. Tədqiqatçı göstərir ki,
baxilan ərazidə meşəaltı örtüklü torpağın su hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 85-90
mm, meşəsi qırılmış ərazidə isə dəqiqiədə 0,3 mm təşkil edir. Tamamilə qırılmış
fıstıq meşəsində torpağın hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 1,2 mm, qırılmış meşə
torpaqlarının hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 105,5 mm-dək olmuşdur.
Hidrometeoroloji müşahidə dövrünün reprezentativliyinin qiymətləndirilməsi
Aparılmış təhlil göstərir ki, öyrənilən ərazi üçün ərazi çaylarının axımı üzrə
hidroloji və meteoroloji müşahidə məlumatlarını üç hissəyə bölmək olar: Birinci
hissəyə uzun sıralı müşahidələrə əsaslanan məlumatları, ikinci hissəyə qısa və
keyfiyyətli axım temperatur və yağış məlumatları, üçüncü hissəyə qısa sıralı və
keyfiyyətsiz məlumatları aid etmək mümkündür. Hidrometeoroloji məlumatların
müşahidə dövrü baxımından meteoroloji hesablamalar aparmaq üçün yararlı olmalı
və reprezentativlik tələblərinə cavab verməlidir. Belə dövrə statistik sıranın elə
çoxillik məlumatları aiddir ki,onlar hidroloji hesablamalarda istifadə olunan əsas
statistik kəmiyyətləri və parametrləri ( Q0, Cv, Cs, V, n və s.) yol verilən xətalar
(səhvlər) hüdudlarında müəyyən etməyə imkan versin.
Hidroloji məlumat sırasını reprezentativlik baxımından qiymətləndirərkən
sırada olan çoxulu, azsulu illərin və belə illərin sikllərinin mövcudluğu müəyyən
olunur. Bunun üçün fərq inteqral əyrilərindən istifadə edilir ki, bu da hidroloji
kəmiyyətin onun qiymətindən illər üzrə artan cəm meyletmələri səciyyələndirir.
(misal üçün bəzi hidrometeoroloji məntəqələr üçün verilmişdir. şəkil 2.4-2.10)
1945 1955 1965 1975 1985 1995 2005 2015
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
illərCə
mK-
1/Cv
1945 1955 1965 1975 1985 1995 2005 2015
-12-10-8-6-4-2024
illər
Cəm
K-1/
Cv
1960 1970 1980 1990 2000 2010
-16-14-12-10-8-6-4-202
illər
Cəm
K-1/
Cv
1960 1970 1980 1990 2000 2010
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
illər
Cəm
K-1/
Cv
1960 1970 1980 1990 2000 2010
-20
-15
-10
-5
0
5
illərCə
mK-
1/Cv
1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020
-20
-15
-10
-5
0
5
illər
Cəm
K-1/
Cv
Şəkil 2.4-2.10. İllik axım kəmiyyətinin normallaşdırılmış fərq inteqral əyrisi (Alazan,Talacay, Balakənçay, Damarçik, Qaynar, Çuxodurmaz, Dəmiraparançay).
Şəkil 2.11-2.12. Havanın temperaturunun illik kəmiyyətinin
normallaşdırılmış fərq inteqral əyrisi.(Əlibəy, Zaqatala)
Bu məntəqələrin inteqral əyrilərindən başqa qalan məntəqələr üçün də fərq
inteqral əyriləri qurulmuşdur. Axımın dövrü tərəddüdü Alazan hövzəsində çox
aydın ğörünür, belə ki, 1963-1969-cu illər çoxsulu, 1970-1979-cu illər azsulu,
1980-1986-cı illər çoxsulu, 1987-1992-ci illər azsulu, 1993-1997-ci illər çoxsulu,
1998-2002-ci illər azsulu, 2003-2011-ci illər çoxsulu illərdir. Talaçayda 1961-1985
çoxsulu, 1986-1990 azsulu, 1991-1996 çoxsulu, 1997-dən sonraki illərdə
dövriyyəlik az aydın ğörünür. Əlincəçay-Qayabaşı 1961-1979 azsulu, 1980-1998
çoxsulu sonrakı illər dövrıyyəlik az aydın ğörünür. Balakənçay, Əyriçay,
Çxodurmaz, Hamamçay, Qaynar hövzələrində bir azsulu dövriyyəlik ğörünür.
Belə əyriləri tərtib edərkən axımın modul əmsalından istifadə olunmuşdur. Ərazi
üzrə çoxillik axım tərəddüdlərini müqayisə etmək üçün inteqral əyrisinin ordinatı
variasiya əmsalı (Cv) üzrə normallaşdırmaq üçün Σ(Ki-1)/Cv
nisbətindən istifadə edilmişdir. Əgər Σ(Ki-1)-Σ(Ki-1) fərq sıfırdan kiçik olarsa
onda T2-T1 dövrü azsulu olacaq, böyük olarsa çoxsulu olacaqdar, fərq sıfıra
bərabər olduqda müşahidə dövrünün hesabat dövrü kimi qəbul etmək olar. Bu
dövrü seçilmiş "n" illər ərzindəki orta modul əmsalı kəmiyyəti üzrə də müəyyən
etmək mümkündür.
Kor=1+[Σ(Ki-1)k-Σ(Ki-1)n]/n (2.1)
burada, kor-orta modul əmsalı Σ(ki-1)k və Σ(ki-1)-n son və başlanğıc ordinatıdır.
Orta modul əmsalı (kor) vahidə (normaya) yaxın olduqda qısa dövrlü axım sırası
daha reprezentativ olur. Qısa hidrometeoroloji sıranın uzun sıraya gətirilməsində
fərq inteqral əyrisinin tipləri, daha uzun sıraya malik və nisbətən bərabər çoxsulu
və azsulu axım fazalarına malik hidrometrik məntəqələrin məlumatlarından istifadə
edilmişdir. Müşahidə dövrü reprezentativ olmadıqda, hidroloji oxşarlıq
metodundan istifadə edərək onu daha uzun sıraya gətirmək lazım gəlir. Bu
məqsədlə, oxşar məntəqələr seçilmişdir. Çay analoq seçilərkən onların oxşar iqlim
şəraitində yerləşməsi, sutoplayıciların relyefinin eyni tipliyi oxşar torpaq-bitki
örüyü, axımların sinxron tərəddüdə malik olması, hövzə sahəsi və hündürlüyü hər
iki çay üzrə lazımı qədər paralel müşahidə məlumatlarınin olması nəzərə
alınmışdır. Bu məqsədlə qısa və uzun sıraya malik hidrometrik məntəqələrin orta
aylıq və ya orta illik su sərfləri arasında korrelyasiya əlaqələri aşkarlanmışdır.
Həmin korrelyasiya əlaqələrindən ayrı-ayrı çaylarda orta aylıq və ya illik su
sərflərini bərpa etməklə və axımın müqayisəli edilə biləcək ardıcıl uzun
reprezentativ sıraya gətirməkdə istifadə edilmişdir. Oxşar hidrometrik
məntəqələrin düzgün seçilməsi korrelyasiya (r) meyarı ilə müəyyən olunm
r = Σ(xi-x)(уi-у)/[ Σ (xi-x)2 (уi –у)2]0.5 (2.2)
burada, r-korrelyasiya əmsali olub, iki dəyişən arasındakı sıxlıq ölçüsüdür, x və у
təhlil edilən dəyişənlərdir.
Hesablamalar göstərmişdir ki oxşar məntəqələr üzrə korrelyasiya əlaqələrinin
sıxlığı (r =0.81-0.92) kifayət qədər yüksək olub, alınmış uzun axım sırası hidroloji
hesablamalar üçün yararlıdır. Lakin ərazinin digər çayları Balakənçay, Qanıxçay,
Qaraçay, Axoxçay, Tikanlıçay çaylarında korrelyasiya əlaqələrinin sıxlığı (r=0.30-
0.60) çox aşağı olmuşdur. Talaçay, Balakənçay, Əlincəçay, Dəmiraparançay,
Türyançay, Girdimançay çaylarında korrelyasiya əlaqələri olduqca zəif alınmışdır.
Bu onunla izah edilir ki, çayların mənbəsi yüksək dağlıq ərazilərdən keçərək axır.
Yol boyu yamacların ekspozisiyasından asılı olaraq iqlim şəraitinin təsiri müxtəlif
olur və çaylarda olan məntəqə az olduğu üçün çayların sululuq rejimini tuta
bilmir. Nəzərə alsaq ki, həmin çayların da suyundan müxtəlif məqsədlər üçün
istifadə edilir və şirin su ehtiyatının öyrənilməsi vacibdir.
Hidroloji məntəqələrlə yanaşı meteoroloji stansiyaların məlumatlarından da
istifadə edilmişdir. Havanın temperaturu və yağıntı məlumatlarından istifadə
edərək həm meteoroloji stansiyalar arasında korrelyasiya əlaqələri yoxlanmış, həm
də meteoroloji elementlərlə hidroloji elementlər arasında korrelyasiya əlaqələri
hesablanmışdır. Alınan nəticələr əsasında bəzi hidrometeoroloji məntəqələr
arasında korrelyasiya əlaqəsi (r=0.72-0.76) olmuşdur. Bəzi məntəqələrdə isə
korrelyasiya əmsalı kiçik olmuşdur. Bu hidrometeoroloji stansiya və məntəqələrin
müxtəlif iqlim şəraitində yerləşməsi, relyefin müxtəlifliyi və s. asılıdır.
3. HİDROMETEOROLOJİ MƏLUMATLAR
3.1. Sıraların statistik təhlili
Çay hövzəsində gedən prosesləri təhlil etmək, onlarda baş verən
hidrometeoroloji şəraiti qiymətləndirmək və coğrafi mühitlə qarşılıqlı təsirlərini
müəyyənləşdirmək üçün lazımi miqdarda və kifayət qədər keyfiyyətli məlumat
olmalıdır.
Hidrologiyanın tədqiqat metodları əsasən coğrafi və statistik metodların
eksperimental və çöl ölçmə işləri məlumatlarının birgə tətbiqinə əsaslanır. Bu
zaman ən geniş yayılmış metodlardan biri də məlumatların genetik təhlilidir.
Müşahidə məlumatlarının genetik təhlili zamanı fiziki prosesin əmələ gəlməsi və
sonrakı inkişafı nəzərə alınır. Bu metod vasitəsilə axımın genetik nəzəriyyəsi
işlənilmişdir. Müşahidə məlumatlarının dolğunluğundan asılı olaraq axımın
formalaşmasının çayların qida mənbələrinə görə təsnifatı müəyyən dəqiqliklə
həyata keçirilir. Genetik təhlildən çox zaman axımla onu təyin edən amillər
arasında əlaqələri alarkən istifadə edilir. Cənub yamacın (lahiyəyə aid olan) yüksək
hövzəli çaylarında axımın formalaşmasında qar və yağış suları, hövzəsi nisbətən
aşağı hündürlüklərdə yerləşən daşqın rejimli çaylarda isə yağış suları əsas rol
oynayır. Hidroqrafların genetik təhlili göstərir ki, Azərbaycan çaylarının
qidalanmasında onların rejimindən və coğrafi mövqeyindən asılı olaraq axım
yağış, qar və ya qurunt suları iştirak edir. Məsələn, Böyük Qafqazda yüksək
hündürlüklərdə axım əsasən qar əriməsi hesabına formalaşaraq yay aylarında
gursululuq dövrü ərzində müşahidə olunursa, sutoplayıcıları orta hündürlüklərdə
olan çaylarda axım həm qar əriməsi həm də yağan yağışların birgə iştirakı
nəticəsində əmələ ğəlir. Bu zaman axım əsasən yaz-yay aylarında müşahidə edilir.
Bəzən payız daşqınları da kifayət qədər yüksək olur. Daşqın rejimli və selli çaylar,
xüsusilə cənub yamacın lahiyəyə aid çaylarının su sərfləri əsasən yağış suları
hesabına formalaşır. Odur ki, hər hansı çayın hidroqrafını təhlil edərkən ilk
növbədə axımın əmələ gəlmə şəraitinə dair məlumatlar da nəzərə alınmışdır. Bu
zaman hövzənin orta hündürlüyü, dağ yamaclarının səmti, hövzədə su
ehtiyyatlarının vəziyyəti, meteoroloji şəraiti əks etdirən məlumatlara üstünlük
verilib. Xüsusilə də sutoplayıcısı yüksək hündürlüklərdə yerləşən çaylarda
gursululuq dövründə müşahidə olunan axımı təhlil edərkən, qar və yagış sularının
miqdarı xüsüsi dəqiqliklə təyin olunmalıdır. Bu baxımdan işdə müxiəlif
bölmələrdə yerləşən meteoroloji məntəqələr üzrə yağıntı və havanın temperaturuna
dair sıralar təhlil edilmişdir.
İstər yağıntıların, istərsə də su sərflərinin zaman və məkana görə dəyişməsi
qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirmək və onların hesabı xarakteristikalarını
müəyyən etmək üçün ilk növbədə müşahidə sıralarını statistik təhlil etmək lazım
gəlir. Bu zaman əvvəlcə sıraların keyfiyyəti və reprezentativliyi qiymətləndirilir.
Onların bircinsliliyi, sıradaxili əlaqənin olub olmaması yoxlanılır. Sonra isə sıranın
əsas xarakteristikaları hesablanılır və paylanma funksiyaları müəyyənləşdirilir.
Bunu nəzərə alaraq yağıntılara və axıma dair əldə olan məlumatların statistik təhlili
aparılmışdır. Statistik təhlil aparılarkən sıraların orta çoxillik qiyməti, dəyişkənlik
əmsalı, assimetriya əmsalı, sıradaxili korrelyasiya əmsalı hesablanmışdır.
İllik su sərflərindən ibarət olan sıranın orta qiyməti (Q) belə hesablanılıb.
Q−
=∑i=1
n
Qi
n, (3.1)
Burada, Q- illik su sərfləri, n - illərin sayı.
Sıranın üzvlərinin əsas statistik xarakteristikalarından biri də orta kvadratik
meyletmədir və aşağıdakı düsturlarla hesablanılıb:
σ=√∑i=1
n
(Qi−Q )2
n (н>30) (3.2)
σ=√∑i=1
n
( Qi−Q )2
n−1 (n<30) (3.3)
Orta kvadratik meyletmə sıranın dəyişkənliyini səciyyələndirir. Bir neçə sıranın
dəyişkənliyini müqayisə etdikdə orta kvadratik meyletmədən səciyyəvi kəmiyyət
kimi istifadə etmək mümkün olmur. Çünki sıraların ədədi orta qiymətləri bir-
birindən çox fərqlənə bilirlər. Belə olduqda müqayisədə dəyişkənlik əmsalından
(variasiya) istifadə edilir:
və ya
Cv=σQ
=1Q √∑i=1
n
(Qi−Q)2
n−1.
(3.4)
C v=√∑i=1
n
(Qi
Q−Q
Q)2
n−1=√∑i=1
n
(K i−1 )2
n−1.
(3.5)
burаdа, Кi =
Qi
Q – modul əmsalı; n -sıranın elementlərinin ümumi sayıdır.
Statistik sıranın üçüncü parametri onun assimetriya əmsalıdır (Cs). Sıra o zaman
simmetrik olar ki, onun üzvlərinin ədədi orta qiymətdən meyl etməsinin müsbət və
mənfi qiymətləri eyni tezliyə (təkrarlanmaya) malik olsun. Ancaq hidroloji
kəmiyyətlərin sırası və yağıntılar əsasən assimetrik olur. Assimetriya əmsalı
aşağıdakı düsturla hesablanır :
C s=
n∑1
n
( K i−1)3
(n−1 )(n−2)Cv3, (3.6)
Sıraların təsadüfiliyini yoxlamaq üçün qonşu illər arasındıkı əlaqələr tədqiq
edilmişdir. Sıranın qonşu illər ərzindəki elementləri arasındakı əlaqənin sıxlığını
göstərən korrelyasiya (avtokorrelyasiya) əmsalı su sərfləri misalında bu düsturla
hesablana bilər:
r=(∑i=1
n−1
(Qi−Q̄i )(Qi+1−Q̄i ))/√∑i=1
n−1
(Qi−Qi)(Qi−1−Qi ) (3.7)
Burada, Qi və Qi+1 - sıranın qonşu elementləri; Q i
−¿
¿və Qi+1
−
- müvafiq olaraq sıranın
birinci elementindən n-1-ci elementinə və ikinci elementindən n-ci elementinədək
olan hədlərin orta qiymətləridir.
Bu əmsalın axım sıraları və yağıntı üçün hesablanmış qiymətləri 0.35-dən kiçik,
temperaturunki isə bir az yüksək olmuşdur. Buna misal olaraq bir neçə çay və
meteoroloji məntəqə üçün bu kəmiyyətlər aşağıda göstərilir (Cədvəl 3.1).
Cədvəl 3.1
İllik yağıntılar (x), temperatur (t) və su sərfləri (Q) sıralarının avtokorrelyasiya
əmsalları
№
Çay – məntəqə
(meteoroloji məntəqə)
Avtokorrelyasiya
əmsalı
р(Q) р(х) р(т)
1 Qanıx - Əyriçay (Zaqatala) 0.098 -0.059 0.36
2 Çuxadurmaz - Mənsəbə yaxın
(Şəki)
0.33 -0.13 0.39
3 Dəmiraparançay-Qəbələ (Qəbələ) 0.25 0.17 0.36
Sıraların bircinsliyini təyin etmək üçun Styudent və Fişer meyarlarından istifadə
edilmişdir. Orta kəmiyyətin bircinsliliyini Styudent meyarına nəzərən təyin
edərkən sıra iki hissəyə bölünür və hər iki yeni sıranan orta kəmiyyətləri və orta
kvadratik meyletmələri hesablandıqdan sonra Styudent parametri (t) aşağıdakı
düstura əsasən təyin edilir:
t=Q̄1−Q̄2
√n1 σ12+n1 σ
22∗√ n1 n2(n1+n2−2)
n1 +n2 (3.8)
burada, n1 və n2 - müvafiq olaraq birinci və ikinci sıraların uzunluqları;
Q1 və Q2 - bu sıraların orta su sərfləri, σ 1 və σ 2 -orta kvadratik meyletmələrdir.
Müşahidə sıralarına əsasən t-nin qiymətləri hesablandıqdan sonra onları müxtəlif
t- etibarlıq dərəcələrinə əsasən təyin olunmuş ta- böhran qiymətləri ilə müqayisə
edirlər. Əgər hesablanmış qiymətlər böhran qiymətlərdən kiçik olarsa, onda
sıraların bircins olmasına dair fərziyyə qəbul olunur. Hidroloji müşahidə sıraları
üçün adətən a-nın qiymətləri 5 ya 10% və ya aşağı götürülür və paylanma
qanununa əsasən ta-nın normallaşdırılmış ordinatları cədvəldən tapılır.
Orta kvadratik meyletmələrin bircinsliliyini təyin etmək üçün Fişer meyarından
istifadə edərkən iki sıranın orta kvadratik meyletmələrinin dispersiyalarından
böyük olanının kiçik olanına nisbətini göstərən Fişer parametri (F) aşağıdakı kimi
hesablanılır:
F=
σ12
σ22 (3.9)
Tutaq ki ta =F= 3.17 qəbul edilibdir. Bir neçə hidroloji məntəqə üzrə su sərflərinə
dair sıralar üçün t və F parametrlərinin hesablanmış qiymətləri 3.2-ci cədvəldə
verilib.
Cədvəl 3.2
İllik axımın çoxillik orta kəmiyyətləri (Xor) və orta kvadratik yayınmaların (σ )
1961-1990 və 1991-2011-ci illər üzrə qiymətləri və onlara əsasən hesablanmış
Student (t) və Fişer parametrlərinin qiymətləri.
Çay - məntəqə 1961-1990 1991-2011 Т F
Хоr σ Хоr σ
Əyriçay-Başdaşağıl 3.11 0.97 2.98 0.62 0.52 2.47
Balakənçay-Balakən 4.0 1.12 5.4 1.99 3.01 3.17
Qanıx - Əyriçay 112 23.9 119 34.4 0.81 2.07
Əyriçay-mənsəb 13.9 3.57 17.9 3.66 3.70 1.05
Talaçay-Zaqatala 3,90 0,74 4,16 0,56 1,29 1,77
Əlicançay-Qayabaşı 6.1 1.73 5.4 1.04 1.58 2.77
Damarçik-mənsəb 1.36 0.37 2.11 0.31 7.20 2.06
Hamamçay-İlisu 1.38 0.30 1.17 0.28 2.4 1.6
Qaynar-mənsəb 0.36 0.16 0.73 0.23 6.44 1.51
Çuxodurmaz-mənsəb 0.65 0.24 1.12 0.27 6.11 1.12
Cədvəldən göründüyu kimi sıraların əksəriyyəti üçün bu kəmiyyətin qiymətləri də
böhran qiymətinə bərabər və ondan kiçikdir. Fəsillik axımın sıraları üçün də
müvafiq bircinslilik meyarları tətbiq edilmişdir. Fəsillər üzrə (əsasən yay
aylarında orta kvadratik yayınmalar üçün bircinslilik şərtinə əməl olunmur) də
əsasən bircinslilik şərtləri ödənilir.
3.2. Meteoroloji elementlərin son dövrdə dəyişməsinin tədqiqi
Ölkə ərazisində su ehtiyatlarına iqlim amillərinin təsirini tədqiq etmək məqsədilə
bir neçə meteoroloji məntəqə üzrə havanın temperaturu və yağıntılar yuxarıda
göstərilən iki dövr üzrə qiymətləndirilmiş və müqayisə edilmişdir. Bir neçə
meteoroloji məntəqələr üzrə aparılan hesablamalara görə 1991-2011-ci illər
ərzində tədqiq olunan ərazisində havanın temperaturu orta hesabla 0,80 artmışdır.
Su ehtiyatlarına əsas meteoroloji amillərin təsirini qiymətləndirmək məqsədilə
atmosfer yağıntıları və havanın temperaturuna dair müşahidə sıralarıda müvafiq
qaydada tədqiq edilmişdir. Aşağıda bir neçə məntəqə timsalında aparılan
tədqiqatların nəticələri verilir (cədvəllər 3.3-3.7 və şəkil 3.1-3.6).
Cədvəl 3.3
Şəki məntəqəsi üzrə temperaturun dəyişməsi (0 C)
Dövrlər Qış Yaz Yay Payız Illik
XII-II III-V VI-VIII IX-XI
1961-1990 2,2 11,1 22,4 12,9 12,2
1991-2011 2,8 11,5 23,5 13,7 12,8
Fərqi (%-lə) 0,6 0,4 1,1 0,8 0,6
Cədvəl 3.4
Zaqatala məntəqəsi üzrə temperaturun dəyişməsi (0 C)
Dövrlər Qış Yaz Yay Payız Illik
XII-II III-V VI-VIII IX-XI
1961-1990 2,6 11,9 23 13,9 12,9
1991-2011 3,4 12,4 24 14,3 13,6
Fərqi (%-lə) 0,8 0,5 1 0,4 0,7
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 20209.0
10.0
11.0
12.0
13.0
14.0
15.0
illər
tem
pera
tur
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 202011.011.512.012.513.013.514.014.515.015.5
illər
tem
pera
tur
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 20209.0
10.0
11.0
12.0
13.0
14.0
15.0
Illər
Tem
pera
tur
Şəkil 3.1-3.3. Şəki, Zaqatala, Qəbələ stansiyasında temperaturun çoxillik qiymətinin zamana görə dəyişməsi.
Cədvəl 3.5
Qəbələ məntəqəsi üzrə temperaturun dəyişməsi (0 C)
Dövrlər Qış Yaz Yay Payız Illik
XII-II III-V VI-VIII IX-XI
1961-1990 0,8 10 21,5 12,1 11,1
1991-2011 1,64 10,7 22,9 13 12
Fərqi (%-lə) 0,8 0,7 1,4 0,9 0,9
Cədvəl 3.6
Zaqatala məntəqəsi üzrə yağıntıların miqdarının dəyişməsi (mm)
Dövrlər Qış Yaz Yay Payız Illik
XII-II III-V VI-VIII IX-XI
1961-1990 123 300 280 255 959
1991-2011 118 313 293 254 966
Fərqi (%-lə) -4,2 4,2 4,5 -0,4 0,7
1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020600700800900
100011001200130014001500
illər
X, m
m
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020500
600
700
800
900
1000
1100
1200
illər
X,m
m
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 20200.0
500.0
1000.0
1500.0
2000.0
2500.0
illər
X, m
m
Şəkil 3.4-3.6. Zaqatala, Şəki, Qəbələ məntəqələri üzrə yağıntıların miqdarının
zamandan görə dəyişməsi (mm)
Cədvəl 3.7
Qəbələ məntəqəsi üzrə yağıntıların dəyişməsi (mm)
Dövrlər Qış Yaz Yay Payız Illik
XII-II III-V VI-VIII IX-XI
1961-1990 160 313 256 271 1000
1991-2011 133 295 223 300 950
Fərqi (%-lə) -16,9 -5,8 -12,9 10,7 -5,0
3.3. Axıma iqlim dəyişmələrinin təsirinin qiymətləndirilməsi.
Qeyd etdiyimiz kimi, meteoroloji elementlərin dəyişməsinin axıma təsirini
qiymətləndirmək üçün həmin elementlərlə axımın kəmiyyətləri arasında əlaqələr
tədqiq edilməlidir. Bu məqsədlə çay hövzəsində yerləşən meteoroloji məntəqələr
üzrə yağıntı və havanın temperateruna dair məlumatların axıma təsirini birgə
tədqiq etmək lazımdır. Buna misal olaraq bir neçə kiçik çayların su ehtiyatlarına
meteoroloji elementlərin necə təsir etdiyini göstərmək olar. Aşağıdakı cədvəldə
yuxarıda göstərilən iki dövr üçün axım, havanın temperaturu və yağıntı sıralarının
müqayisəsi verilir. Eyni müqayisəni Talaçay- Zaqatala məntəqəsində müşahidə
edilən su sərfləri ilə hövzədə yerləşən meteoroloji məntəqələr üzrə
meteoelementlər arasında aparmaq olar (cədvəl 3.8 və şəkil 3.7).
Cədvəl 3.8
Zaqatala meteoroloji məntəqəsində 1991-2009 illərdə fəsillər üzrə və illik
temperatur və yağıntının qiymətləri ilə Talaçay-Zaqatalanın su sərflərinin 1961-
1990-cı illərə nəzərən dəyişməsi.
Məntəqələr Qış Yaz Yay Payız Illik
XII-II III-V VI-VIII IX-XI
Havanın temperaturu, (0C) 0,8 0,5 1 0,4 0,7
Yağıntının miqdarı, (%-lə) -4,2 4,2 4,5 -0,4 0,7
Su sərfi, (%-lə) 50 3 -13 6 9
qış yaz yay payız illik-20-10
0102030405060
temperatur yağıntı su sərfi
Şəkil. 3.7. Zaqatala meteoroloji məntəqəsində 1991-2011 illərdə fəsillər üzrə və
illik temperatur və yağıntının qiymətləri ilə Talaçay-Zaqatalanın su sərflərinin
1961-1990-cı illərə nəzərən dəyişməsi.
Zaqatala məntəqəsində temperaturun artması axımın azalmasına səbəb olsa da,
həmin məntəqədə yağıntıların artması bunun əkisnə olaraq axımın artmasına
gətirən amillərdəndir. Odur ki, bu halda axımın artmasını və ya azalmasını
müəyyən etmək üçün hövzə üzrə daha çox məntəqəni də cəlb etməklə müvafiq
hesablamalar aparılmışdır.
4.0. Cənub yamacın (lahiyədə olan) su resurslarının və onların əmələgəlmə
qanunauyğunluqları
4.1. Qar sularının rolu
Tədqiq olunan ərazi daxil olmaqla cənub yamacın yüksək dağlıq ərazisində
qar örtüyünün maksimal orta ongünlük hündürlüyü qorunan ərazidə 120sm-ə, açıq
sahələrdə isə 90sm-ə çatır. Güclü küləklərin təsirindən yüksəkliklərdə təxminən
3000m-də ayrı-ayrı hissələrdə qar örtüyünün hündürlüyü 2-3m, qalan hissələrdə isə
50-60sm-ə çatır. Qar örtüyü hündürlüyünün ərazinin hündürlüyündən asılı olaraq
dəyişməsi cədvəl 4.1-də verilib.
Cədvəl 4.1
Qar örtüyünün (sm) ərazinin hündürlüyündən asılı olaraq dəyişməsi
Yüksəklik ərazi, m
200-400
400-600
600-800
800-1000
1000-1200
1200-1400
1400-1600
1600-1800
1800-2000
2000-2200
2200-2400
Açıq sahə
6-8 8-10 10-13
13-18
18-23
23-30
30-39
39-50
50-61
61-72
72-84
Qapalı sahə
7-11 11-16
16-23
23-32
32-44
44-57
57-72
72-87
Dağətəyində 1500m-ə qədər qar örtüyü mart ayı ərzində, 2500-3000m-də
may ayında, daha yüksəkliklərdə isə iyun-iyul aylarında əriyir. Qar örtüyünün
ərimə davamiyyətindən asılı olaraq gursululuğun davamiyyəti tərəddüd edir.
Yüksəklikdən asılı olaraq onun davamiyyəti 50-dən 180 günə qədər artır.
5. Çayların su resursları
Çayların su resursu illik axımın norması, onun dəyişkənliyi, müxtəlif sululuğlu
illərin çay axımı və axımın ildaxili paylanması xarakterizə edilir.
5.1. Hidrometeoroloji öyrənilməsi
Tədqiq olunan ərazi çaylarında ardıcıl sistematik ölçülərinin aparılması 1960-cı
ildən sonya aiddır. Su resurslarının qiymətləndirilməsi orta çoxillik su sərflərinə
görə aparılmışdır.
İllik axımın norması
Çay axımının əsas xarakteristikası onun orta çoxillik qiymətidir, hansı ki, illik
axımın norması kimi qəbul edilir. İllik axımın norması aşağıdakı düsturla
hesablanır:
Q0=∑ Qi
n , (5.1)
Qi-orta illik su sərfi; n-müşahidə illərinin sayı.
İllik axımın norması aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
Orta illik su sərfi Q (m3/s) – vahid zamanda çayın məcrasının en kəsiyindən keçən
suyun miqdarı;
Axımın orta illik həcmi W (mln.m3) – sutoplayıcıdan il ərzində axan suyun miqdarı;
Axımın orta illik modulu M (l/s·km2) – sutoplayıcının kvadrat kilometr sahəsindən
saniyədə axan suyun miqdarı;
Axımın orta illik layı h (mm)- bütün sutoplayıcının sahəsində bərabər paylanan orta
illik axımın həcmi;
Axım layının hündürlüyünün eyni dövrdə hövzəyə düşən yağıntının miqdarına
olan nisbətinə axım əmsalı deyilir (η );
(η )=h/x (5.2)
İllik axım normasının hesablanması (misal üçün) cədvəl 5.1-də verilmişdir.
Cədvəl 5.1
Orta illik su sərfinin empirik təminat əyrisinin statistik göstəricilərinin
hesablanması
Əyriçay-mənsəb (1963-2011)
№ Illər Qi Qi ↓ Ki↓ Ki-1 (Ki-1)2 P%1 1963 14,07 27.53 0,894363 -0,10564 0,011155 1,4
2 1964 15,13 22.23 0,962068 -0,03793 0,001439 3,4
3 1965 15,32 21.94 0,973723 -0,02628 0,00069 5,5
4 1966 10,32 21.04 0,655753 -0,34425 0,118508 7,5
5 1967 11,16 20.93 0,709419 -0,29058 0,084437 9,5
6 1968 11,85 19.88 0,753627 -0,24637 0,0607 11,5
7 1969 12,98 19.78 0,825489 -0,17451 0,030454 13,6
8 197 10,79 19.77 0,685791 -0,31421 0,098727 15,6
9 1971 10,35 19.64 0,657769 -0,34223 0,117122 17,6
10 1972 10,28 19.39 0,653263 -0,34674 0,120226 19,6
11 1973 12,63 19.27 0,802659 -0,19734 0,038943 21,7
12 1974 12,00 19.01 0,762556 -0,23744 0,05638 23,7
13 1975 9,41 18.98 0,597955 -0,40204 0,16164 25,7
14 1976 11,40 18.78 0,724995 -0,27501 0,075628 27,7
15 1977 11,29 18.60 0,717548 -0,28245 0,079779 29,8
16 1978 16,09 18.47 1,022568 0,022568 0,000509 31,8
17 1979 13,67 18.39 0,868722 -0,13128 0,017234 33,8
18 1980 18,60 18.30 1,182189 0,182189 0,033193 35,8
19 1981 10,19 18.16 0,647595 -0,35241 0,124189 37,9
20 1982 19,78 17.36 1,257682 0,257682 0,0664 39,9
21 1983 16,58 17.31 1,053719 0,053719 0,002886 41,9
22 1984 15,79 16.58 1,003549 0,003549 0 43,9
23 1985 12,82 16.49 0,815268 -0,18473 0,034126 46,0
24 1986 10,70 16.09 0,680388 -0,31961 0,102152 48,0
25 1987 13,60 15.79 0,864325 -0,13567 0,018408 50,0
26 1988 22,23 15.32 1,412905 0,412905 0,170491 52,0
27 1989 18,78 15.28 1,193579 0,193579 0,037473 54,0
28 1990 21,04 15.13 1,337677 0,337677 0,114026 56,1
29 1991 18,98 14.07 1,206294 0,206294 0,042557 58,1
30 1992 19,39 13.94 1,232782 0,232782 0,054188 60,1
31 1993 19,88 13.67 1,264039 0,264039 0,069717 62,1
32 1994 19,27 13.6 1,224836 0,224836 0,050551 64,2
33 1995 19,77 12.98 1,256622 0,256622 0,065855 66,2
Əyriçay-Mənsəbin cəm inteqral əyrisi əvvəlki səifələrdə verilmişdir.
İllik axımın miqdar xüsusiyyətləri öz aralarında bir-biri ilə əlaqəlidir:
W=QT; M=Q·103/F;H=W·103/F;Harada ki, T-ildə olan saniyələrin sayıdır; F-sutoplatıcının sahəsidir.
Hesablamaların nəticələri cədvəl 5.2-də verilmişdir.
Cədvəl 5.2Çay-məntəqə Sutop-
layıcı-nın sahəsi, km2
Sutop-layıcı-nın orta hündürlüyüm
Su sərfi, m3/s
Axımın həcmi, m3
Axım modu-lu l/s·km2
Axım əmsalı
Axım layı, mm
İllik axım-ın variasiya əmsalı
Müxtəlif təminatlı illik axım, %
50 75 95
Alazan(Qanıx) Əyriçayın tökül-düyü yerdən 1.7 km aşağı
11600 158.61 108.9 3.434 9.4 0.42 296 0.24 116 90 68
Balakənçay-Balakən
146 97 4.65 0.146 31.8 1.0 1002 0.36 4.4 3.3 2.6
Talaçay-Zaqatala 136 97 3.86 0.122 28.4 0.99 895 0.19 4 3.6 2.8
Hamamçay-İlisu 166 1150.10
1.3 0.041 7.8 0.70 246 0.24 1.3 1.1 0.85
Əyriçay-Başdaşağıl
92.0 1151.76
3.06 0.097 33.3 1.1 1049 0.24 3 2.5 2.1
Əyriçay-Mənsəb 1810 155.0 15.7 0.496 8.7 1.0 274 0.26 15.2 12.6
9.4
Çuxadurmaz -Mənsəbə yaxın
35 1070.20
0.86 0.027 24.6 0.98 775 0.39 0.8 0.6 0.38
Damarçik-Mənsəbə yaxın
35 1147.10
1.68 0.053 48 1.59 1512 0.29 1.6 1.28
0.85
Qaynar-Mənsəbə yaxın
18 1086.20
0.50 0.016 27.8 1.08 876 0.51 0.5 0.35
0.2
Əlicançay-Qayabaşı
483 253.0 5.72 0.227 14.9 0.72 469 0.26 5.5 4.6 3.8
Tikanlıçay-Tikanlı 120 2380 4.49 0.141 37.4 1.25 1178 0.68 3.3 3 2.9
Dəmiraparançay-Qəbələ
126 2430 4.89 0.154 38.8 1.23 1222 0.34 4.5 3.4 2.1
Axoxçay-Xanagah 66.4 1660 1.28 0.040 19.3 1.97 608 0.49 1.3 1 0.6
Girdimançay- 352 352.50 3.03 0.095 8.6 1.08 271 0.20 5.5 4.5 3.6
Qaranohur
Qaraçay-Qəbələ 789 352 0.73 0.02 0.9 0.16 25.3 0.38 0.8 0.6 0.25
İllik axımın miqdar xüsusiyyətləri (Orta çoxillik axım və tədqiq olunan ərazinin
əsas çaylarının su resurslarının qiymətləndirilməsi üçün onun parametrləri)
İllik axımın dəyişkənlik xüsusiyyətləri
İllik axım müxtəlif illərdə müxtəlif qiymətlər alır. İllik axımın bu dəyişkənliyi
sululuğa görə müxtəlif olan illərdə illik axımın dəyişkənlik xüsusiyyətilə (variasiya
və asimmetriya əmsalları) xarakterizə edilir.
Variasiya əmsalı (dəyişkənlik)
Dəyişkənlik əmsalı (variasiya) Cv- ölçüsüz statistik parametr olub illik axımın
dəyişkənliyini xarakterizə edir və aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:
Hidroloji sıranın sayı n>30 olduqda,
Cv= √∑ (K İ−1 )2 /n
(5.3)
Hidroloji sıraların sayı n<30 olduqda,
Cv=√∑ (K İ−1 )2 /(n−1 )
(5.4)
Variasiya əmsalını müəyyən etmək üçün hesablar aparılmış və cədvəl 5.1
yazılmışdır (4,5,6,7-ci sütunlar). 4-cü sütunda orta illik su sərfi azalan sıra ilə
verilib, nəticədə əhəmiyyətliyinə görə hidroloji sıra alınır. 5-ci sütunda ölçüsüz
modul əmsalının hesablanması verilir:
Ki=Qi/Q0,
Q- i ildə olan orta illik su sərfi, Q0-illik axımın norması.
Yoxlama: ∑ K i= n. 6-cı sütunda aralıq hesablamalar aparılır. Bu hesablamaların
yoxlanması ∑ ( K i−1 ) =0 olmalıdır. 7-ci sütunun cəmi variasiya əmsalını
hesablamağa imkan verir.
Variasiya əmsalının hesablanmasının nisbi orta kvadratik səhvi aşağıdakı düsturla
hesablanır:
δ cv
=√ (1+Cv 2)¿2⋅n100 % (5.5)
Əgər variasiya əmsalının hesablanma səhvi 10-15%-i keçmirsə, onda hidroloji
sıranın uzunluğu məqbul hesab olunur. Variasiya əmsalının hesablanmasının nisbi
orta kvadratik səhvinin nəticələri belədir:
1. Alazan(Qanıx) Əyriçayın töküldüyü yerdən 1.7 km aşağı-10%
2. Qaraçay-Qəbələ-14%
3. Balakənçay-Balakən-10.7%
4. Talaçay-Zaqatala-8.9%
5. Hamamçay-İlisu-10.7%
6. Əyriçay-Başdaşağıl-13.4%
7. Əyriçay-Mənsəb-10%
8. Çuxadurmaz -Mənsəbə yaxın-10.5%
9. Damarçik-Mənsəbə yaxın-10.5%
10. Qaynar-Mənsəbə yaxın-11.3%
11. Əlicançay-Qayabaşı-13.7%
12. Tikanlıçay-Tikanlı-14%
13. Dəmiraparançay-Qəbələ-9.3%
14. Axoxçay-Xanagah-9.8%
15. Girdimançay-Qaranohur-10.8%
Müəyyən olunmuş müşahidə dövrü üçün variasiya əmsalının qiyməti illik axımın
normasının nisbi orta kvadratik səhvini hesablamağa imkan verir:
δQ =Cv/√n100% (5.6)
1. Əyriçay-Mənsəb-3.7%
2. Qaraçay-Qəbələ-7%
3. Dəmiraparançay-Qəbələ-4.2%
4. Tikanlıçay-Tikanlı-9.6%
5. Alazan(Qanıx) Əyriçayın töküldüyü yerdən 1.7 km aşağı-3.1%
6. Axoxçay-Xanagah-4.9%
7. Girdimançay-Qaranohur-3.9%
8. Talaçay-Zaqatala-2.4%
9. Çuxadurmaz -Mənsəbə yaxın-5.6%
10. Qaynar-Mənsəbə yaxın-7.3%
11. Hamamçay-İlisu-3.5%
12. Damarçik-Mənsəbə yaxın-4.1%
13. Əlicançay-Qayabaşı-3.7%
14. Balakənçay-Balakən-5.1%
15. Əyriçay-Başdaşağıl-3.4%
Əgər δQ qiyməti 10%-i keçmirsə, onda illik axımın orta çoxillik qiymətini onun
norması kimi qəbil etmək olar. Əks halda hidroloji hesablanmış sıra illik axım
normasının müəyyənləşdirilməsi üçün çatışmayan hesab edilir.
Assimmetriya əmsalı
Assimmetriya əmsalı (Cs)- ölçüsüz statistik parametr olub, hidroloji sıranın onun
orta qiymətinə nisbətən assimmetrik dərəcəsini xarakterizə edir.
Assimmetriya əmsalını müəyyən etmək üçün təxmini düstur vardır:
Cs= ∑ ( K i−1 )3/Cv2(n−1 )
(5.7)
Belə ki, baxılan hidroloji sıra bəzi hallarda davamlı deyil, onda assimmetriya
əmsalının hesablanması aparılmır, onun qiyməti isə rayonlaşma nisbətinə görə
Cs/Cv=2 görə müəyyən edilir. Yəni, baxılan ərazi çayları üçün bu Cs=2Cv olur.
Müxtəlif təminatlı illərin su sərfi
Çayın su təsərrüfatına istifadəsində müxtəlif təminatlı azsulu və çoxsulu dövrlərdə
illik axımın qiymətləri haqqında məlumatların olması vacibdir, yəni bütün ölçü
dövrü üçün illik axımın mümkün olan tərəddünü bilmək vacibdir.
İllik axımın təminatı – bu müşahidə illərinin ümumi sayından faizlə ifadə edilən
illərin sayıdır, o vaxt ki, illik axım verilənə bərabər və ya çox olsun.
Müxtəlif təminatlı illik axım təminat əyrisinə görə müəyyən edilir.
Təminatın empirik əyrisi
Müşahidə məlumatlarına görə təminatın empirik əyrini qurmaq olar, sonra isə ona
əsasən verilən təminatlı su sərfini müəyyən etmək olar.
Təminatın empirik əyrisi təminatın hesab qiymətlərinə (p) görə qurulur, hansı ki,
illik axım sırasının hər bir qiyməti üçün aşağıdakı düstura görə hesablanır:
P=[(m-0.3)/(n+0.4)] 100%, (5.8)
m- hidroloji sıranın sıra nömrəsi, n- illərin sayı.
Empirik təminatın hesablanmış qiyməti cədvəl 5.1-də (8-ci sütun) verilib.
Təminatın empirik əyrisi xüsusi damalı təminatda qurulur.
Şaqulu oxda modul əmsalı Ki-ni , üfüqüdə isə təminat p%-i yerləşdiririk. Bu
məlumatlar cədvəl 5.1-dən götürülür. Alınan nöqtələrdən keçirilən əyri təminatın
empirik əyridir.
Təminatın nəzəri əyrisi
Təminatın empirik əyrisinin ekstropolyasiyası təminatin nəzəri əyrisinin köməyi ilə
aparıla bilər. Təminatın nəzəri əyrisinın statistik parametrləri aşağıdakılardır:
-illik axımın norması Q0, m3/s;
-variasiya əmsalı (dəyişkənlik) Cv;
-assimmetriya əmsalı Cs.
Hesablanmış statistik parametrlərin köməyilə nəzəri təminat əyrisinin ordinatlarını
müəyyən edirik. Hesablamanı cədvəl 5.3 (a-p)-ə yazırıq.
Cədvəl 5.3
Nəzəri təminat əyrisinin ordinatları, a) (Əyriçay-Mənsəb, Cv=0.26, Cs=0.37)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 27.4 23.5 15.2 12.6 9.4
Qр%, m3/s 431
370
239
198
148
b) (Dəmiraparançay-Qəbələ, Cv=0.34, Cs=0.32)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 10.2 8.3 4.5 3.4 2.1
Qр%, m3/s 50 41 22 17 10
c) (Alazan-Əyriçay, Cv=0.24, Cs=0.087)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 166 148 116 90 68
Qр%, m3/s 18094 16132 12644 9810 7412
d) (Axoxçay-Xanagah, Cv=0.38, Cs=0.61)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 3.2 2.5 1.3 1 0.6
Qр%, m3/s 5 4 2 1.4 0.8
e) (Girdimançay-Qaranohur, Cv=0.27, Cs=0.75)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 11.2 8.9 5.5 4.5 3.6
Qр%, m3/s 64 51 31 26 21
f) (Talaçay-Zaqatala, Cv=0.19, Cs=0.25)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 5.9 5.4 4 3.9 3.8
Qр%, m3/s 23 21 16 16 15
g) (Çuxadurmaz-Mənsəb, Cv=0.39, Cs=0.17)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 6.5 1.5 0.8 0.6 0.38
Qр%, m3/s 6 1.3 0.7 0.5 0.3
h) (Qaynar-Mənsəb, Cv=0.51, Cs=0.88)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 1.4 1.1 0.5 0.35 0.2
Qр%, m3/s 0.7 0.6 0.3 0.2 0.1
i) (Hamamçay-İlisu, Cv=0.24, Cs=0.17)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 2.1 1.85 1.3 1.1 0.85
Qр%, m3/s 3 2.4 1.7 1.4 1.1
k) (Damarçik-Mənsəb, Cv=0.29, Cs=-0.047)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 2.9 2.5 1.6 1.28 0.85
Qр%, m3/s 4.9 4.2 3 2.2 1.44
l) (Əlincəçay-Qayabaşı, Cv=0.26, Cs=1.12)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 10.6 8.8 5.5 4.4 3.8
Qр%, m3/s 60 50 31 25 22
m) (Balakənçay-Balakən, Cv=0.36, Cs=0.99)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 10.5 8.2 4.4 3.3 2.6
Qр%, m3/s 51 39 21 16 12.2
n) (Əyriçay-Başdaşağıl, Cv=0.24, Cs=0.81)
İlin sululuğu,Р %
1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 5.8 4.5 3 2.5 2.1
Qр%, m3/s 18 14 9.3 7.8 6.5
o) (Tikanlıçay-Tikanlı, Cv=0.70, Cs=4.37)
İlin sululuğu,
Р %1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 17 11 3.3 3 2.9
Qр%, m3/s 77 49 15 14 13
p) (Qaraçay-Qəbələ, Cv=0.38, Cs=-0.23)
İlin sululuğu,
Р %1% 5% 50% 75% 95%
Kр% 1.38 1.2 0.8 0.6 0.25
Qр%, m3/s 1.01 0.88 0.64 0.44 0.18
Nəzəri təminat əyrisinin empirik nöqtələrinin uyğunlaşması müxtəlif
təminatlı illərin modul əmsallarının müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə etməyə
imkan verir.
Adətən su sərfini aşağıdakı sululuğu olan illər üçün müəyyən edirlər:
-daha çoxsulu il P=1%;
-çoxsulu il P=5%;
-orta sululuğlu il P=50%;
-azsulu il P=75%;
-daha azsulu il P=95%.
Su sərfinin hesab təminatını hesablamaq üçün aşağıdakı ifadədən istifadə edilir:
Qp%=Kp%· Q0 (5.9)
Müxtəlif sululuğlu illərdə olan orta illik su sərfinin alınan qiymətlərini cədvəl 4-ə
yazırıq.
Müxtəlif təminatlı illərin illik axımının həcmi 3.2 başlığında verilmiş düstura görə
müəyyən edilir.
6. Axımın ildaxili paylanması
Tədqiq olunan ərazinin çayları klassifikasiyasına görə daşqın rejimli çaylar
qrupuna aiddir. Çay axımının ildaxili paylanması səthi axımın əmələ gəlməsi
şəraiti ilə müəyyən edilir, əsas olaraq çayların qidalanmasından asılıdır.
Tədqiq olunan ərazi çayları qarışıq qidalanmaya malikdir: yağış, qar və yeraltı.
Yaz gursululuğunu ayırmaq çətin olur, çünki, qar ərimə adətən yağışla müşahidə
edilir. Qışda tez-tez olan istiləşmə qarda su ehtiyatının yığılmasına maneçilik
etsədə, yaz gursululuğu daha davamlı olur. Mayın axırından noyabra qədər yay
qıtsululuğu dövrü müşahidə edilsə də, intensiv qısa müddətli daşqınlarla müşaiət
edilir və çox vaxt fəlakətli ölçüyə çatır. Beləliklə, tədqiq olunan ərazinin çaylarının
ildaxili rejimi 2 aydın görünən dövr ilə xarakterizə edilir: daşqın (qış-yaz) və
qıtsulu (yay- payız). Faizdə axımın ildaxili paylanması hidrometeoroloji müşahidə
məlumatlarına əsasən müxtəlif sululuğa malik müxtəlif qruplardan olan tədqiq
olunan ərazinin bəzi çayları üçün göstərilmişdir. Tədqiq olunan ərazidə
buxarlanma Alazan hövzəsi (Əyriçaysız) 200-500m-də 114mm(30%), 500-1000m-
də 192mm(40%), 1000-2000m-də 218mm(60%), 2000-3000m-də 36mm(30%),
ümumi baxılan ərazidən 124mm(36%) təşkil edir. Əyriçayın hövzəsində isə 200-
500m-də 74mm(25%), 500-1000m-də 192mm(40%), 1000-2000m-də 218mm
(60%), 2000-3000m-də 36mm(30%), ümumi baxılan ərazidən 118mm(38%) təşkil
edir.
Cədvəl 6.1
a) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının
hesablanması (Əyriçay-mənsəb)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.26 0.48 15.5 100 24.3 25 100 15 50 100 12.5 75 100 7.6 95 100
Yaz (IV-VI)
0.33 0.41 13.5 87.1 20.5 25 84.4 13.5 50 90 10 75 80 0.9 95 11.8
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.28 0.41 9.6 61.9 21 25 86.4 10.1 50 67.3 8.2 75 65.6 0.80 95 10.5
Yay-payız (VII-XI)
0.34 0.49 5.2 33.5 19.5 25 80.2 8.6 50 57.3 7.2 75 57.6 0.72 95 9.5
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.27 0.27 3.6 23.2 17.5 25 72.0 7.7 50 51.3 6.5 75 52.0 0.68 95 8.9
b) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Alazan-Əyriçay)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.24
0.087 108.9 100 130.6
25 100 104 50 100 85 75 100 65 95 100
Yaz (IV-VI) 0.31
-0.17 105.5 96.9 125 25 95.7 102.5 50 98.6 73.6 75 86.6 64.2 95 98.8
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.23
0.46 86.7 79.6 95 25 72.7 82.5 50 80.5 72 75 84.7 55 95 84.6
Yay-payız (VII-XI)
0.43
1.09 83.7 76.9 94.3 25 72.2 80.1 50 77.0 68.4 75 80.5 46 95 70.8
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.23
0.82 78.9 72.5 82.5 25 63.2 65 50 62.5 66.9 75 78.7 36 95 55.4
c) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Axoxçay-Xanagah)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.38 0.61
1.41 100 1.76 25 100 1.30 50 100 1.0 75 100 0.55 95 100
Yaz (IV-VI) 0.58 0.64
1.25 88.7
1.70 25 96.6
1.25 50 96.2 0.9 75 90 0.5 95 90.9
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.35 1.19
1.08 76.6
1.35 25 76.7
1.1 50 84.6 0.85 75 85 0.48 95 87.3
Yay-payız (VII-XI)
0.41 1.23
1.04 73.8
1.3 25 73.9
1.0 50 76.9 0.81 75 81 0.46 95 83.6
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.34 2.19
0.99 70.2
1.22 25 69.3
0.90 50 69.2 0.78 75 78 0.42 95 76.4
d) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Girdimançay-Qaranohur)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.27 0.75 5.73 100 6.5 25 100 5.5 50 100 4.6 75 100 3.9 95 100
Yaz (IV-VI) 0.42 0.5 5.5 95.9
6.4 25 98.5 5.4 50 98.2 4.5 75 97.8 3.6 95 92.3
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.27 2.04 4.21 73.5
4.8 25 73.8 3.9 50 70.9 3.4 75 73.9 3.1 95 79.5
Yay-payız (VII-XI)
0.41 1.24 4.19 73.1
4.5 25 69.2 3.7 50 67.3 3.2 75 69.6 2.6 95 66.6
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.17 0.066 3.39 59.2
3.85 25 59.2 3.30 50 60 2.9 75 63.0 2.35 95 60.3
e) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Talaçay-Zaqatala)
Fəsil Cv Cs Orta Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
qiyməti
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.19 0.25 3.86 100 4.3 25 100 3.80 50 100 3.30 75 100 2.6 95 100
Yaz (IV-VI) 0.29 1.11 3.74 96.9
4.1 25 95.3 3.75 50 98.7 3.28 75 99.4 2.5 95 96.2
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.33 0.038 2.72 70.5
3.4 25 79.1 3.60 50 94.7 2.40 75 72.7 1.28 95 49.2
Yay-payız (VII-XI)
0.25 0.25 2.70 69.9
3.20 25 74.4 3.50 50 92.1 2.10 75 63.6 1.25 95 48.1
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.42 -0.37 2.1 54.4
2.60 25 60.5 2.10 50 55.3 1.55 75 47.0 0.42 95 16.2
f) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Çuxodurmaz-mənsəb)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.39 0.17
0.85 100 1.18 25 100 0.80 50 100 0.56 75 100 0.40 95 100
Yaz (IV-VI) 0.42 0.99
0.83 97.6
1.16 25 98.3 0.79 50 98.8
0.53 75 94.6 0.38 95 95
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.45 0.10
0.65 76.5
0.99 25 83.6 0.62 50 77.5
0.33 75 58.9 0.28 95 70
Yay-payız (VII-XI)
0.41 0.21
0.62 72.9
0.89 25 75.4 0.60 50 75 0.31 75 55.4 0.22 95 55
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.57 0.38
0.50 58.8
0.76 25 64.4 0.52 50 65 0.28 75 50 0.16 95 40
g) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Qaynar-mənsəb)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.51 0.88
0.50 100 0.68 25 100 0.40 50 100 0.32 75 100 0.23 95 100
Yaz (IV-VI) 0.47 0.99
0.48 96 0.63 25 92.6 0.38 50 95 0.31 75 96.9
0.22 95 95.7
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.61 0.92
0.38 76 0.52 25 76.5 0.36 50 90 0.30 75 93.8
0.20 95 87
Yay-payız (VII-XI)
0.55 0.99
0.36 72 0.50 25 73.5 0.33 50 82.5
0.26 75 81.3
0.17 95 73.9
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.70 1.05
0.28 56 0.32 25 47.1 0.21 50 52.5
0.16 75 50 0.11 95 47.8
h) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Hamamçay-İlisu)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.24 0.17
1.30 100 1.42 25 100 1.27 50 100 1.1 75 100 0.81 95 100
Yaz (IV-VI) 0.30 0.05
1.25 96.2
1.40 25 98.6 1.24 50 97.6
0.9 75 81.8 0.79 95 97.5
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.29 0.34
0.95 73.1
1.28 25 90.1 0.95 50 74.8
0.76 75 69.1 0.53 95 65.4
Yay-payız (VII-XI)
0.35 1.06
0.9 69.2
1.24 25 87.3 0.92 50 72.4
0.72 75 65.5 0.50 95 61.7
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.33 0.60
0.62 47.7
0.86 25 60.6 0.58 50 45.7
0.35 75 31.8 0.29 95 35.8
i) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Damarçik-mənsəb)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.29 0.05
1.68 100 2.01 25 100 1.82 50 100 1.28 75 100 0.86 95 100
Yaz (IV-VI) 0.31 0.15
1.59 94.6
2.00 25 95.2 1.81 50 99.5
1.24 75 96.9 0.85 95 98.8
Limitlənən dövr (qıtsulu
0.35 0.33
1.40 83.3
1.82 25 90.5 1.30 50 71.4
1.02 75 79.7 0.6 95 69.8
dövr VII-III)
Yay-payız (VII-XI)
0.32 0.02
1.35 80.4
1.80 25 89.6 1.26 50 69.2
1.0 75 78.1 0.56 95 65.1
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.36 0.42
1.13 67.3
1.42 25 70.6 1.01 50 55.5
0.85 75 66.4 0.50 95 58.1
k) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının
hesablanması (Əlicançay-Qayabaşı)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.26 1.12
5.72 100 6.5 25 100 5.5 50 100 4.5 75 100 3.85 95 100
Yaz (IV-VI) 0.34 1.16
5.69 99.5
6.3 25 96.9 5.1 50 92.7
4.0 75 88.8 3.74 95 97.1
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.28 0.43
5.09 89 5.8 25 89.2 4.90 50 89.1
3.75 75 83.3 2.72 95 70.6
Yay-payız (VII-XI)
0.33 1.01
5.04 88.1
5.7 25 87.7 4.7 50 85.5
3.61 75 80.2 2.7 95 70.1
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.33 0.07
4.86 84.9
5.5 25 84.6 4.7 50 85.5
3.5 75 77.7 2.1 95 54.5
l) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Balakənçay-Balakən)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.36 0.99
4.65 100 5.60 25 100 4.3 50 100 3.35 75 100 2.5 95 100
Yaz (IV-VI) 0.28 0.22
4.56 98.1
5.54 25 98.9 4.12 50 95.8
3.30 75 98.5 2.46 95 98.4
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.53 1.26
3.59 77.2
4.65 25 83 3.10 50 72.1
2.10 75 62.7 1.45 95 58
Yay-payız 0.46 0.7 3.51 75. 4.62 25 82.5 2.95 50 68. 1.94 75 57.9 1.41 95 56.4
(VII-XI) 4 5 6
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.67 1.37
2.93 63 4.10 25 73.2 2.35 50 54.6
1.12 75 33.4 0.90 95 36
m) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Əyriçay-Başdaşağıl)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.24 0.81
3.06 100 3.46 25 100 2.75 50 100 2.32 75 100 1.96 95 100
Yaz (IV-VI) 0.32 0.90
3.01 98.4
3.0 25 86.7 2.63 50 95.6
2.30 75 99.1 1.94 95 98.9
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.25 0.94
2.97 97 2.76 25 79.7 2.56 50 93 2.28 75 98.3 1.92 95 97.9
Yay-payız (VII-XI)
0.31 1.12
2.56 83.6
2.42 25 69.9 2.40 50 87.3
2.21 75 95.3 1.89 95 96.4
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.22 0.26
2.21 72.2
2.0 25 57.8 1.92 50 69.8
1.68 75 72.4 1.85 95 94.4
n) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Qaraçay-Qəbələ)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.38
0.23 0.75 100 0.88 25 100 0.72 50 100 0.64 75 100 0.25 95 100
Yaz (IV-VI) 0.42
0.01 0.73 97.3 0.86 25 97.7
0.70 50 97.2 0.52 75 81.3
0.20 95 80
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
0.40
0.36 0.71 94.6 0.85 25 96.6
0.69 50 95.8 0.50 75 78.1
0.18 95 72
Yay-payız (VII-XI)
0.49
0.32 0.69 92 0.84 25 95.5
0.46 50 63.8 0.45 75 70.3
0.15 95 60
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.46
0.31 0.50 66.6 0.62 25 70.5
0.41 50 56.9 0.38 75 59.4
0.11 95 44
o) Müxtəlif sululuğu olan illər qrupu üçün fəsillər üzrə axımın paylanmasının hesablanması (Tikanlıçay-Tikanlı)
Fəsil Cv Cs Orta qiyməti
Çoxsulu Orta Azsulu Çox azsulu
m3/s % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% % m3/s p% %
İl 0.68 1.36 4.49 100 5.5 25 100 3.24 50 100 2.56 75 100 2.25 95 100
Yaz (IV-VI) 0.34 0.59 4.33 96.4
5.1 25 92.7 3.20 50 98.8
2.33 75 91 2.10 95 93.5
Limitlənən dövr (qıtsulu dövr VII-III)
1.02 2.03 3.7 85.5
4.9 25 89.1 2.20 50 67.9
1.46 75 57 1.90 95 84.4
Yay-payız (VII-XI)
1.1 2.20 3.14 69.9
4.2 25 76.4 2.10 50 64.8
1.38 75 53.9 1.86 95 82.6
Limitlənən dövr (qış XII-III)
0.89 2.9 1.95 43.4
2.95 25 63.6 1.98 50 61.1
1.20 75 46.9 1.72 95 76.4
7. İnzibati və iqtisadi-coğrafi rayonların su resurslarının balansa görə
qiymətləndirilməsi
İqlim dəyişmələrinin su resurslarına təsirini nəzərə almaqla tədqiq olunan
ərazidə yerləşən administrativ rayonların su resurslarının balans xarakteristikaları
aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 7.1).
Cədvəl 7.1
Tədqiq olunan ərazidə administrativ rayonların su resurslsrının balansa görə
qiymətləndirilməsi
Rayon Sahəsi km
Yağıntı Çay axımı Yeraltı Ümumi Buxarlanma Axım əmsalı
mm min. Səthi mm min mm min mm min
km3 m3 m3 m3mm min m3
Balakən923 705 651 224,2 206,9 179,0 165,1 403,2 372
301,8
2790.57
Qəbələ 1548 701,8 1086 210,1 325,2 148,3 229,8 358.4 555 343.5 531 0.51
Zaqatala1346 785,2 1056 200,1 269,3 271,9 265,7 472,0 635
313,2
4210.60
İsmayıllı 2964 921,5 1901 285,6 589,3 157..3 324.7 442,8 914 478.7 987 0.48
Oğuz1077 758,9 817 202,6 218,2 145,5 156,8 348,1 375
410,8
442 0.46
Şəki2408 580,0 1396 147,7 355,7 119,9 288,3 267,6 644
312,4
7520.46
Cədvəldən göründüyü kimi daha çox su ilə təmin olunan hissə meşə və ya
çəmən olan ərazilərdədir. Bu ərazilərdə axım 35-45% təşkil edir. Baxılan ərazidə
su resurslarının qiymətinə enlik zonallığı daha çox təsir edir. Qərbdən şərqə doğru
administrativ rayonların ərazisi dağətəyi ərazilərə keçir və nisbətən az su resurslsrı
ilə təmin edilib. Cənub yamacının qərb hissəsində yerləşən Zaqatala rayonunda
axım 60% təşkil edirsə, Ağsu tərəfə getdikcə bu azalaraq 17% olur və suyun qalan
hissəsi buxarlanmaya sərf edilir.
Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunun su resursu haqqında; Sahəsi-
8798km2, Orta illik su sərfi-81.51m3/san, Axımın həcmi-2570.8min.m3, Axım layı-
292mm, Axım modulu-9.26 l/s*km2, Respublikanın ümumi su resursundan %-lə-
24.9, Əhalinin sayı (1.01.2005) -419min. adam, İl ərzində adam başına düşən su-
6135.6 litrdir. Ümumiyyətlə, Böyük Qafqazın cənub yamacında su ehtiyatlarının
paylanması 3.94 km3 təşkil edir.
Ədəbiyyat
1. Вердиев Р.Г. Водные ресурсы рек Восточного Кавказа в условиях
изменения климата. Баку -2002, 224 с.
2. Водные ресурсы Закавказья. – Л., Гидрометеоиздат, 1988, 264с.
3. Mahmudav R.N. Azərbaycan Respublikasının su ehtiyatları. Bakı, 2003, 24s.
4. Рустамов С.Г., Кашкай Р.М. Водные ресурсы Азербайджанской ССР.
Баку, Элм, 1989, 180 с.
5. Фатуллаев Г. Ю. Современные изменения водных ресурсов и водного
режима рек Южного Кавказа. Баку, 2002, 167 с.
6. Шикломанов И.А. Оценка влияния комплекса антропогенных факторов на
водные ресурсы и водной режим. В кн., Преобразования стока и водные
ресурсы. М., 1973, 59 -77 с.