Mustafa Imamovic - Bosnjacki Etnos - Identitet i Ime

8/13/2019 Mustafa Imamovic - Bosnjacki Etnos - Identitet i Ime

1/15

315

BONJAKI ETNOS: IDENTITET I IME*Mustafa Imamovi

Pravni fakultet, Sarajevo

Poznata amerika spisateljica Erica Jong kae u svojim memoarima Strah odpedesete (Fear of Fifty), da je ba lijepo roditi se s gotovim identitetom. Ona kaoJevrejka nije imala tu sreu, pa je u amerikoj kulturi talionikog lonca (melting

pot)bila primorana da stalno ispituje granice vlastitog identiteta.Bonjaci su u slinoj situaciji. Oni ive u okruenju koji za sebe bez ikakve

unutranje dvojbe dri da se raa s gotovim identitetom. Nasuprot tome, to okrue-nje ve preko 150 godina, uvijek iznova namee Bonjacima kao muslimanima pi-

tanje njihovog identiteta. Pri tome su s identitetom i imenom bonjakog etnosa vr-ene i vre se brojne i opake manipulacije. Meu njima je najzloudnija ona premakojoj su Bonjaci kao muslimani po definiciji iskorijenjeni ljudi. Kao takvi oni na-vodno stoje na pola puta, otrgnuti su a nisu prihvaeni. To stanje plastino je izrazioMea Selimovi poznatom parabolom o rukavcu to ga je bujica odvojila od maj-ke rijeke, i nema vie toka ni ua, suvie malen da bude jezero, suvie velik da gazemlja upije. Muslimanima se pri takvoj percepciji pripisuje osjeanje stida zbog

porijekla i krivice zbog otpadnitva. Sam je Selimovi kasnije priao kako je poizlaskuDervia i smrtirazgovarao sa Abdulahom kaljiem, uenim alimom i auto-

rom leksikografskog rjenika Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, koji mu je rekao,da sa stanovita vjernika muslimana uzimanje Islama nije otpadnitvo, ve pra-vi put i prava vjera.1

Oigledno da Bonjaci svoj identitet odreuju prije svega u odnosu na narodes kojima ih vee zajedniki ivotni prostor, porijeklo i jezik. U tom smislu Bonjacise mogu definirati kao narod junoslavenskog etnikog porijekla i jezika koji se od

Ovaj rad je bio pripremljen za okrugli sto Muslimani - Bonjaci kako vam je ime, odran uPodgorici, 22. 3. 2003. kojem autor nije mogao prisustvovati pa tekst ovdje objavljujemo.

1Sjeanja, izd. Sloboda, Beograd 1977, str. 23.

Mustafa Imamovi,Bonjaki etnos: identitet i imePrilozi, 32, Sarajevo, 2003., str. 315-329.

UDK 323.153 (=163. 43*)342.1 (497.6 = 163. 43*)Izlaganje sa naunog skupa


2/15

316

ostalih Junih Slavena istog jezika (Srba, Hrvata i Crnogoraca) raspoznaje po svomrazliitom vjerskom, odnosno kulturno-politikom iskustvu. S obzirom na osoben

historijski i dravnopravni razvitak u Bosni, ukljuujui tu i okolne prostore, pravo-slavci su se etniki oformili kao Srbi, katolici kao Hrvati, a muslimani kao Bonjaci.Drugim rijeima, u Bosni je vjeroispovijest bila i ostala osnovom kosntituiranja triglavne etnike zajednice.2Meutim, dok vjersko naslijee dijeli Bonjake kao mu-slimane od pravoslavnih i katolika s kojima ive na istom geopolitikom prostoru,dotle ih jednovremeno slavensko porijeklo i jezik odvajaju od Turaka koji su donije-li islam u Bosnu. To znai da, openito gledano, narod nije samo etnografska i filolo-ka kategorija, nego prije svega jedan dravnopravni, tj. teritorijalno-politiki i kul-turno-historijski pojam. U tom je smislu svaki narod rezultat posebnih, ali na odre-

enom teritoriju jedinstvenih historijskih, politikih i kulturnih procesa i okolnosti.Odatle bi se Bonjaci mogli definirati kao onaj dio junoslavenskog etniciteta (stari-

ji bi pisci rekli plemena) koji se kao narod oformio i koji ivi na osobenom historij-skom prostoru bosanske dravno-pravne ideje i kulturne misli.

Taj prostor nalazi se na Balkanu i u Evropi, koji predstavljaju, pored slavenskogporijekla i jezika te islama, dva dalja elementa bonjakog identiteta. Bonjaci su au-tohtoni evropski muslimani;3ali ih tzv. Evropa uvijek geografski i kulturno-politikidefinira Balkanom i Orijentom. Mada Evropljani, Bonjaci se posmatraju kao dru-gi i drukiji.4Olahko se pri tome zaboravlja da su Balkan, Bosna i Bonjaci jo od

kasne antike i seobe naroda, pa do danas, bili i ostali aktivnim sudionicima velikihdrama evropske povijesti.

Bonjaci su preteno nastanjeni na zapadnom dijelu Balkanskog poluotoka. Utom je smislu njihovo historijsko, etniko i demografsko sredite Bosna i Hercegovi-na, skupa sa Sandakom, bez obzira na njegovu teritorijalnu podjelu izmeu Srbije iCrne Gore. Pored toga, Bonjaci se jednim manjim dijelom sreu na Kosovu i u Ma-kedoniji. Na cjelokupnom tom prostoru Bonjaci ive u veoj ili manjoj mjeri teri-

2Vjersko uvjerenje i ispovijedanje na Balkanu je uvijek bilo bitnim elementom samoidenti-fikacije. To je sredinom XV stoljea na klasian nain izrazio carigradski patrijarh GeorgijeSholarije Genadije: Iako sam Jelin po govoru, ipak nikada neu rei da sam Jelin, jer neverujem u ono to su Jelini verovali. Voleo bih da se nazovem po svojoj veri, i ako bi me koupitao ta sam, odgovorio bih Hrianin. (Stiven Ransimen, Vizantijska civilizacija, prevods engleskog Desanka Kurtovi, Minerva, Subotica 1964, str. 25.).3William G. Lockwood, European Moslems Economy and Ethnicity in Western Bosnia,Academic Press, New York 1975; vidjeti osvrt M. Imamovia,Djela o BiH na UniverzitetuMiigen, Pregled, br. 2, Sarajevo 1979, str. 171-188.4Blie o tome, Dr. Jasna Baki-Mufti,Identitet Bonjaka u regionalnom kontekstu, Ljud-

ska prava, br. 1-4, god. III, Sarajevo 2002, str. 62-69.



3/15

317

torijalno izmijeani sa Srbima, Hrvatima i Crnogorcima, te Albancima i Makedonci-ma. Uz to je znaajna i bonjaka dijaspora po veim gradovima i industrijskim cen-

trima Hrvatske i Slovenije, te po zemljama zapadne Evrope, Sjeverne Amerike i Au-stralije. Posebno je brojna i znaajna bonjaka dijaspora u Turskoj.U tri posljednja popisa stanovnitva, 1971., 1981. i aprila 1991. Bonjaci su pod

svojim, tada slubeno priznatim, etniko-vjerskim imenomMusliman, bili trei naj-brojniji narod, odnosno nacija u bivoj jugoslavenskoj dravi (SFRJ). Prema popisuiz aprila 1991. u tadanjoj je Jugoslaviji ivjelo ukupno 2.376.646 ljudi koji su se de-klarirali kaoMuslimani. Od toga ih je preko 80% ili 1.905.018 ivjelo u Bosni i Her-cegovini, to je inilo 43,7% njenog ukupnog stanovnitva. Naredna znaajna sku-

pina Muslimana (Bonjaka) ivi u Crnoj Gori, gdje ih je, prema istom popisu, bilo

89.924 ili 14,6% njene ukupne populacije. Istovremeno je na podruju tzv. ue Sr-bije pobrojano 173.871 Muslimana to je predstavljalo 3,0% u odnosu na njeno cje-lokupno stanovnitvo. To znai da je u ove tri republike bive SFRJ ivjelo ukupno2.168.813 Muslimana. Preostalih 207.833 ivjeli su u drugim dijelovima nekadanjezajednike drave, na Kosovu, u Makedoniji, Hrvatskoj, Sloveniji i Vojvodini. Svinavedeni popisi stanovnitva su pokazali da su Bonjaci mlada i vitalna nacija, sa vi-sokom stopom nataliteta (16,7 novoroenih na hiljadu itelja) i vrlo niskim mortali-tetom (6, 2 umrlih na hiljadu stanovnika).

Stvarni broj Muslimana (Bonjaka) bio je 1991. vei za nekoliko desetina ili ak

koju stotinu hiljada, jer su se mnogi meu muslimanima iz razliitih razloga izjanja-vali i pisali kao Jugosloveni. Izbijanjem rata protiv BiH 1992. etniki je identitet po-stao sudbonosnim ovjekovim odreenjem. Od etnikog je porijekla zavisilo da li eneko spasiti ili izgubiti glavu, sauvati posao i imovinu, ostati u mjestu prebivalitaili spaavati goli ivot bijegom na sve strane svijeta. Oni koji su krenuli u sistemat-sko ubijanje, sakaenje i zatiranje Bonjaka muslimana praktino nikad nisu pogri-

jeili u izboru, odnosno u identificiranju rtve.5Pokazalo se da nikakva ni kalkulant-ska ni refleksna mimikrija u vidu jugoslavenstva i sl., nita ne pomae.

Etnogeneza Bonjaka bitno je odreena i uvjetovana Bosnom kao njihovom ma-tinom zemljom i geopolitikim prostorom. Bonjaka etnogeneza poela je jo u ra-nom srednjem vijeku, doseljavanjem i nastanjivanjem jednog broja slavenskih ple-mena na irem prostoru oko izvora i gornjeg toka rijeke Bosne. Na tom se podrujuvremenom formira bosanska feudalna drava iji se teritorij i ime postepeno ire naokolne prostore. Tako se ve kroz srednji vijek oblikuje geopolitiki i etniki prostorBosne i Bonjaka. Bosna se u historijskim spisima ve prije kraja XI stoljea ravno-

5Up., Duan Kecmanovi, Etnika vremena, Biblioteka XX vek, Beograd 2001, str. 173-

175.



4/15

318

pravno spominje sa Rakom (Srbijom) i Hrvatskom i opisuje kao, za tadanje prili-ke, velika drava koja se prostire od Drine do gornjeg toka Vrbasa i jadranskog ra-

zvoa, sa organiziranom vlau na ijem se elu nalazi vladar sa titulom bana. Kra-jem XII i poetkom XIII stoljea Bosnom je vladao ban Kulin, koji je snanim po-litikim potezima utvrdio temelje njene dravne samostalnosti. U njegovo vrijemeBosna se prostirala od Drine do Grmea sa oblastima Bosnom, Usorom, Soli i Do-njim Krajima oko Sane.

U treoj deceniji XIV stoljea, za vrijeme bana Stjepana II Kotromania, Bosnase ve prostirala od Save do mora, od Cetine do Drine. Stjepanov nasljednik Tvr-tko I Kotromani okrunio se 1377. za kralja, ime je Bosna definitivno ula u regi-star evropskih drava. Kralj Tvrtko I uspio je pripojiti Bosni mnoge okolne zemlje,

tako da se njegova drava protezala od Polimlja i Boke Kotorske na istoku do Vele-bita na zapadu, i od Save na sjeveru do dalmatinskih otoka Braa, Hrvara i Korulena jugu. Na vrhuncu svoje moi krajem XIV stoljea Tvrtko I Kotromani se tituli-rao kao po milosti Boijoj slavni kralj Rake, Bosne, Dalmacije, Hrvatske, Primo-rja itd. On je tako anektirajui Bosni okolne iskljuivo slavenske zemlje stvorio naj-veu junoslavensku dravu srednjeg vijeka.

Sve junoslavenske, i openito balkanske zemlje nale su se od sredine XIV sto-ljea na udaru Turaka-Osmanlija, pa tako i Bosna. Osmansko osvajanje Bosne teklo

je postepeno od posljednje decenije XIV stoljea do 1463., kada je sultan Mehmed

II Fatih definitivno sruio Bosansko kraljevstvo.Nestankom Bosanskog kraljevstva nije, meutim, nestalo Bosne kao geopoliti-

kog pojma. Osmanske vlasti su odmah poslije osvajanja Bosne uspostavile u nje-nim centralnim i jugoistonim dijelovima Bosanski sandak koji se protezao od Zve-ana, Bijelog Polja i Kolaina na jugoistoku, do Cazina na sjeverozapadu, zatimKljua, na jugozapadu, te od Kreeva i Trnova, na jugu, do Kladnja, epa i Tenjana sjeveru. Sjedite Bosanskog sandaka bilo je u Sarajevu. Bio je to jedinstven slu-aj u osmanskoj administrativnoj praksi na Balkanu i Srednjoj Evropi da se nekojupravnoj jedinici daje historijsko ime zemlje na ijem je tlu uspostavljena ta jedini-ca. Svugdje drugdje administrativne jedinice su nosile ime po gradu u kojem je bilonjihovo sjedite (npr. Smederevski sandak, Budimski ejalet itd.). Samo je Bosna utom pogledu bila izuzetak.

Slijedom daljih osvajanja Osmanlije su 1470. uspostavile Hercegovaki, a1483. Zvorniki sandak. Poslije Mohake bitke 1526. i osvajanja Slavonije, Like iKrbave, uspostavljeni su Poeki, azmanski ili Pakraki i Krki ili Liki sandak.

Najzad je 1537. na podruju Srednje Dalmacije i jugozapadne Bosne uspostavljenKliki sandak.

Svi su ovi sandaci na podruju Slavonije, Hrvatske i Dalmacije bili usko pove-



5/15

319

zani sa Bosnom, pa su 1580. uli u sastav novoosnovanog Bosanskog ejaleta ili be-glerbegluka (paaluka). Osvajanjem Bihaa 1592. zaokruen je teritorij Bosanskog

ejaleta, koji se prostirao od apca na sjeveroistoku do Jadranskog mora i od Zveanana Kosovu do Virovitice na sjeverozapadu. Tako je bosanski beglerbeg (namjesnik)upravljao teritorijem koji je bio vei i od onog kojim je svojevremeno vladao kraljTvrtko. Na taj je nain odran teritorijalno-politiki kontinuitet izmeu srednjovje-kovne i osmanske Bosne. Taj kontinuitet, koji se moe jasno pratiti od ranog sre-dnjeg vijeka do danas ogleda se prije svega u kontinuitetu teritorije i imena Bosne.

Muslimani slavenskog porijekla i jezika u dananjoj Crnoj Gori, osim onih uSandaku, Nikiu i Kolainu, nisu nikad due bili u sastavu Bosanskog ejaleta ili

paaluka. Samo za kratko, krajem XVI i poetkom XVII stoljea, jugoistona grani-

ca Bosanskog paaluka protezala se ak do abljaka, na uu Morae u Skadarskojezero. Cijela Crna Gora je kao kadiluk Karadag pripojena Hercegovakom sanda-ku.6Tako su i muslimani Podgorice, Spua, Bara, Berana, Plava i Gusinja dravno-

pravno pripadali Bosni. Bez obzira na kratkotrajnost tih administrativno-politikihveza, nema sumnje da su muslimani navedenih mjesta, po svojim kulturnim odlika-ma, porijeklu, jeziku i osjeanjima sastavni dio bonjakog korpusa. Ovi muslima-ni danas se identificiraju kao sandaki muslimani, jer s njima dijele istu politikusudbinu.7

Granice savremene Bosne i Hercegovine uspostavljene su nizom ratova, odno-

sno meunarodnih ugovora koji su registrirali njihove ishode. Tokom Velikog ili Be-kog rata 1683. - 1699. Osmanska carevina je izgubila sve svoje posjede u Slavoni-ji, Hrvatskoj i Dalmaciji, pa su Karlovakim mirom 1699. sjeverne, zapadne i junegranice Bosne, sa manjim korekcijama, dole na liniju koju e imati u vrijeme Ber-linskog kongresa 1878. godine. Istone granice BiH, prema Srbiji i Crnoj Gori, ko-nano su uspostavljene u godinama neposredno pred Berlinski kongres. Osmanskevlasti su 1877. izdvojile Novopazarski sandak iz sastava Bosne kojoj je teritorijalno

pripadao jo od vremena kralja Tvrtka. Ovom posljednjom velikom izmjenom Bo-sna i Hercegovina je definitivno dola u svoje savremene granice. Pored toga, upra-

vo u vrijeme Berlinskog kongresa u slubenu austro-ugarsku praksu i terminologi-ju uvodi se za Bosnu dvolani naziv Bosna i Hercegovina, koji je zadran sve do da-nas.

Bez obzira da li je egzistirala u svom uem ili irem obimu Bosna je uvijek pred-stavljala teritorijalno-politiki okvir unutar kojeg se formirao i razvijao bonjaki

6Hazim abanovi, Bosanski paaluk Postanak i upravna podjela, Sarajevo 1982, str.197.7Blie vidjeti, M. Imamovi, Pojam i dravnopravna definicija Sandaka, Zbornik radova

Drutveni i dravnopravni kontinuitet Sandaka, Sarajevo 1996, str. 21-27.



6/15

320

etnos, odnosno bonjaki narod. Presudnu ulogu u tom razvoju odigrala su dva veli-ka kulturno-historijska faktora: prvo, bosansko krstjanstvo ili bosanska hereza, a za-

tim islam. Islam, skupa sa srednjovjekovnom bosanskom herezom koja mu je pret-hodila, ini duhovnu vertikalu i bitnu povijesnu odrednicu Bosne, posebno Bonja-ka.

Danas je uobiajeno da se sljedbenici Crkve bosanske nazivaju bogumilima, rje-e patarenima, mada se oni sami nikada nisu tako imenovali. Oni su se sami naje-ee nazivali krstjanima, dobrim Bonjanima, dobrim ljudima ili prosto lju-dima. Nasuprot tome njihovi su ih brojni protivnici na Istoku i Zapadu nazivali bo-gumilima, babunima, patarenima ili hereticima.

Crkva bosanska je bila jedan od mnogih izdanaka manihejstva, kao sinteze tra-

dicionalnog perzijskog uenja o svijetu dobra i zla sa elementima ranog kranstva.Odatle su je njeni protivnici i sa Istoka i sa Zapada drali za jednu dualistiku here-zu. Manje ili vie dualistika hereza uhvatila je u osobenim historijskim okolnosti-ma vrst korijen u Bosni i razvila se u veliku moralnu snagu kojom se kroz stolje-a nadahnjivao otpor svim spoljnim pritiscima i kriarskim ili krstakim pohodimana Bosnu. Bosanska hereza je u svojoj samozatajnosti stvorila politiki pojam bo-sanstva ili bonjatva. Ona je istovremeno iskoritena kao sredstvo za ostvarenje bo-sanske dravne samostalnosti i jedne osobene bosanske duhovnosti. Razliita su du-alistika uenja prisutna u gotovo svim dijelovima Balkana tokom cijelog srednjeg

vijeka. Taj je rani balkansko-slavenski protestantizam (Krlea) imao svoje dubo-ke socijalno-etike korijene, ali je jedino u Bosni igrao politiku ulogu. Hereza je uBosni bila sredstvo dravne politike. Istovremeno je svojom moralnom dimenzijomizvrila presudan uticaj na duhovni ivot bosanskog ovjeka.

Tokom posljednjeg stoljea samostalnosti bosanske drave dolazi do postepe-ne promjene njene vjerske slike. Ve je od ranije u Humu ivjelo dosta pravoslavnihSlavena i Vlaha (stoara). Vremenom uz istonu granicu Bosne brojno jaa pravosla-vno stanovnitvo koje se pred osmanskim nadiranjem povlai prema zapadu. U sre-dnjoj Bosni se, uz tradicionalne bosanske krstjane, javljaju u sve veem broju katoli-ci, zahvaljujui intenzivnom franjevakom misionarskom radu kroz cijelo jedno sto-ljee. Tako je Bosna u vrijeme osmanskog osvajanja bila nastanjena Slavenima kojisu pripadali trima vjerskim grupama.

Pojavom Turaka-Osmanlija poeo je u Bosni proces prihvatanja islama koji jetrajao preko 250 godina. Islam su prihvatali kako bivi bosanski krstjani, tako i ka-tolici i pravoslavni, te pripadnici svih slojeva stanovnitva, posebno seljatvo. Pro-ces prihvatanja islama bio je najintenzivniji tokom prvih 150 godina osmanske vla-davine, posebno u XVI stoljeu. To je bio, prije svega, rezultat dinamizma nove vje-re i drave, a ne neke psiholoke i fizike prinude, ili navodne bonjake predisponi-



7/15

321

ranosti za konverziju zbog pripadanja odreenom heretikom uenju, kako se to joponekad misli i pie. Islam su jednostavno irile ljudske prilike i okolnosti.

Prihvatanje islama od najveeg dijela bosanskog stanovnitva i asimiliranje isla-ma na tlu Bosne predstavlja najizrazitiju i najznaajniju pojavu i crtu njene moder-ne povijesti. Turci-Osmanlije nisu bili samo osvajai, nego istovremeno i nosioci je-dne nove civilizacije koja se zasnivala na dugoj tradiciji gradskog ivota na Orijen-tu. Ta nova civilizacija veoma je uveala kako materijalne, tako i duhovne potrebne

bosanskog ovjeka. To je u njegov svakodnevni, kako privatni tako i javni ivot, uni-jelo jedan potpuno novi kvalitet. Za doba osmanske vladavine vezuje se stvarna ur-banizacija Bosne. Bosansko-muslimanska urbana naselja predstavljaju svojevrstan iskladan izraz jednostavne, a nevjerovatno rafinirane gradske kulture, koja se sto-

ljeima oblikovala i obogaivala. Grad se u pogledu demografske obnove i revitali-zacije uvijek oslanjao na bonjako selo kao vjeito vrelo nacije. Nije se samo ra-zvila materijalna civilizacija, nego je uporedo s tim meu Bonjacima dolo do pra-vog procvata svih oblika duhovnog stvaralatva, od narodne i umjetnike knjievno-sti, koja se zaela jo na steku i pergamentu, do islamskih i drugih znanosti. Cjelo-kupno to stvaralatvo nosi dubok peat islamske civilizacije i misli, prilagoene bo-njakom evropskom biu, ivotu i jeziku.

Bonjako islamsko, tj. vjersko iskustvo zasniva se na uenju i praksi hanefij-ske pravne kole. Ova se kola, uslovno reeno, smatra slobodoumnom, pa se nje-

ni sljedbenici nazivaju ljudima samostalnog miljenja. Prema tumaenju hanefij-ske kole islam je vjera razuma, iji se postulati mogu dokazati opepriznatim i na-uno utvrenim istinama. U tom se smislu odbacuje svaki vjerski fundamentalizamkao slijepo pridravanje zakona. Bonjaci su se, meutim, u posljednje vrijeme na-li na udaru razliitih islamistikih sekti koje svojim agresivnim nastupom nastoje

promijeniti cjelokupni bosansko-muslimanski duhovni i fiziki identitet i izgled.8Tou krajnjoj liniji predstavlja drugu stranu genocida kojem su Bonjaci kao autohtonievropski muslimani ve stoljeima izloeni.

Nestankom Crkve bosanske i bosanskih krstjana u Bosni nije, sa stanovita nje-nog pravovjernog katolikog i pravoslavnog okruenja, nestalo heretike opai-ne. Nju su u novim okolnostima, umjesto ranijih bosanskih heretika, inili bosanskimuslimani kao njihovi svojevrsni sljedbenici i nasljednici. Bosanski krstjani su vo-dili stalnu borbu za opstanak. Oni su bili izloeni brojnim manjim i veim krstakim

pohodima na Bosnu koje su, uz papin blagoslov, vodili ugarski kraljevi, hrvatski ve-

8O tom identitetu i izgledu vidjeti vrlo instruktivnu studiju norveko-amerike antropolo-gistkinje Tone Bringa, Biti Musliman na bosanski nain Identitet i zajednica u jednomsrednjobosanskom selu, Prevod s engleskog Senada Kreso, Dani, Sarajevo, 1997.



8/15

322

likai ubii, razni srpski vladari iz dinastije Nemanjia i dr. Tu su borbu za opsta-nak na rodnom tlu i ouvanje vlastitog naina ivota u novim okolnostima nastavili

bosanski muslimani, odnosno Bonjaci.Jo od kraja XVII i poetkom XVIII stoljea, pa sve do danas, Bonjaci su kaomuslimani izloeni skoro stalnom genocidu. Tokom uvenog Velikog ili Bekog rata1683. -1699. brojni su Bonjaci protjerani iz Maarske, Slavonije, Like, Dalmacijei Boke Kotorske. Oni koji nisu uspjeli izbjei pred austrijskim i mletakim orujem

pobijeni su ili silom pokrteni. Tako je u Panoniji, dijelovima Balkana i Mediterana,u tzv. predziu kranstva izvren prvi veliki genocid nad Bonjacima. Na samom

poetku XVIII satoljea odigrala se poznata istraga poturica u kojoj su svi musli-mani (Bonjaci) koji su ivjeli na podruju Stare Crne Gore pobijeni i protjerani, a

sve njihove damije unitene i spaljene. Ovaj je dogaaj poznat kao istraga poturi-ca, postao ideolokom paradigmom za sve kasnije genocide nad Bonjacima. Svakivei politiki potres na centralnom junoslavenskom prostoru u posljednjih tristo go-dina donosio je Bonjacima manju ili veu sumu ubijanja, progona i otimanja imo-vine. Uvijek je cilj bio, kao u istrazi poturica fiziko unitenje i duhovno zatiranjeBonjaka kao muslimana. Sve se to na nemirnom balkanskom tlu skoro ravnomjerno

ponavljalo, u ciklusima od dvadeset, trideset ili etrdeset godina. Bonjaci su kao ot-mjen narod iz bai, istovremeno blag i odvaan, uspjeli u toj neravnomjernoj bor-

bi odbraniti ne samo goli ivot na rodnom tlu, nego i svoje duhovno bie. Odluuju-

u pobjedu u tom pogledu Bonjaci su izvojevali u uvenom boju pod Banjom Lu-kom poetkom augusta 1737., kada su dokraja porazili veliku austrijsku vojsku caraKarla VI koji im je otvoreno zaprijetio potpunim unitenjem i progonom iz Bosne.Ovom odsudnom pobjedom Bonjaci su faktiki postali nacijom.

Ulaskom austro-ugarskih trupa u Bosnu i Hercegovinu 1878. godine, Bonjacisu suoeni sa jednim novim historijskim iskustvom i izazovom. To je bio prvi sluaju historiji osmanskog povlaenja iz Srednje Evrope i sa Balkana da je domae mu-slimansko stanovnitvo moglo ostati i nastaviti sa svojim nainom ivota. Austrija

je Bonjacima kao muslimanima osigurala fiziki i duhovni opstanak, ali u novom,evropskom kulturno-politikom okruenju. Okupacijom je za Bonjake prekinutougodno jedinstvo izmeu religije i drutvene egzistencije. Oni su se u tim okolno-stima nali pred vie velikih izazova i problema, meu kojima su na prvom mjestu

bila pitanja nacionalnog samoodreenja, odnosa prema islamu i politikog i kultur-nog prikljuivanja Evropi. U procesu ukljuivanja Bonjaka u tokove evropske civi-lizacije i forme njenog politikog i duhovnog ivota vodeu ulogu je imala nova bo-njaka inteligencija koja je bila u prilici da se poslije okupacije blie upozna sa za-

padnom civilizacijom i njenim mogunostima. Ova prva okupaciona ili evrop-ska, mada malobrojna, generacija bonjakih intelektualaca sa izuzetnom je energi-



9/15

323

jom radila na kulturnom prosvjeivanju i preporodu svog naroda. Oni putem tampe,lijepe knjievnosti, razliitih drutava i itaonica nastoje pruiti narodu zrelu po-

uku kako bi ga uinili sposobnim da odgovori na evropski izazov. Bonjaci moguu uslovima evropskog izazova sauvati svoju staru duu i bie samo ako ovlada-ju evropskim sredstvima moi, tj. prihvate se kole, privatne inicijative i preduze-tnitva. Drugim rijeima, Bonjaci radi vlastitog opstanka moraju prihvatiti spoljnevidove evropskog oblika ivota, uz istovremeno zadravanje slavensko-islamskihshvatanja. U tom smislu formuliran je idejni koncept bonjakog kulturnog preporo-da: razbuditi i uvrstiti u narodu svijest o slavenskoj pripadnosti i potrebi pribliava-nja Zapadu, ali uz ouvanje islamske kulture, kao jedne od bitnih komponenti i bo-njakog narodnog bia. Tako se slavensko porijeklo i jezik, bosanski patriotizam i

islam javljaju kao bitni elementi bonjakog nacionalnog samoodreivanja.itav ovaj sloeni proces evropeizacije, odnosno davanja zapadnjakog lika

Bosni i Hercegovini i Bonjacima, odvija se u uslovima jednog socijalnog i eko-nomskog prevrata koji se uglavnom prelama kroz odnose u agraru. Usljed naglog

prelaska sa naturalne na robno-novanu privredu dolazi do ekonomskog, pa i socijal-nog propadanja i siromaenja svih slojeva bonjakog stanovnitva. U takvim uslo-vima brojni su Bonjaci traili izlaz u iseljavanju u Tursku, a od poetka XX sto-ljea i u Ameriku. Ove su emigracije vodile stalnom smanjivanju udjela Bonjaka uukupnom stanovnitvu Bosne i Hercegovine, od 38,83 posto 1879. na 32,25 posto

1910. godine.Tokom Prvog svjetskog rata muslimansko stanovnitvo u BiH se brojano sma-

njilo od 612.137 u 1910. na 588.173 u 1921. godini. To znai da se za deset godi-na broj Bonjaka smanjio za 23.964 osobe. Prevrat i dolazak srpske vlasti krajem1918. u Bosni i Hercegovini su mnogi shvatili kao otvoreni poziv na pljaku, oti-manje zemlje, progon i likvidaciju muslimana, tj. Bonjaka. Jugoslavenskim vlasti-ma je bilo potrebno desetak godina da na prostorima gdje su Bonjaci ivjeli izmi-

jeani sa Srbima i Crnogorcima (BiH i Sandak) uspostave izvjesnu pravnu sigur-nost, red i poredak.

U vrlo sloenom oslobodilakom i graanskom ratu u Jugoslaviji 1941. - 1945.Bonjaci su bili izloeni krajnje surovom dvostrukom genocidu. Bonjaci su na je-dnoj strani bili rtve ustake Nezavisne Drave Hrvatske (NDH), a na drugoj srpskihetnika Drae Mihailovia. NDH je od poetka javno negirala Bonjake i oduzimalaim narodni subjektivitet njihovim jednostranim proglaavanjem za navodne Hrvateislamske vjeroispovijesti, mada im pri tome nije pruila nikakvu zatitu od etnikihzloina. Ustaka drava je pored toga brojne Bonjake antifaiste otpremila i ubila uJasenovcu i ostalim koncentracionim logorima ili ih na drugi nain likvidirala.



10/15

324

Na drugoj strani, etnici su praktino odmah po slomu Kraljevine Jugoslavi-je, ve u junu 1941. pristupili masovnoj i sistematskoj fizikoj likvidaciji Bonjaka

i unitavanju njihove materijalne i duhovne batine. To je bila jedna od osnovnih ta-aka etnikog programa i srpskog velikodravnog projekta. Procjenjuje se da je uratu 1941-1945, uglavnom po genocidnoj osnovi stradalo izmeu 86.000 i 103.000Bonjaka, to je predstavljalo 7-8% njihove ukupne tadanje populacije.9Samo su

pojava i politika antifaistikog Narodno-oslobodilakog pokreta (NOP), pod vo-stvom tadanje Komunistike partije Jugoslavije (KPJ), spasili Bonjake od jo ve-ih stradanja i unitenja. Odatle su Bonjaci, posebno od jeseni 1943, masovno pri-stupili NOP-u.

Mada je u ratu 1941. - 1945. skoro desetkovan, bonjaki je narod dokazao svo-

ju vitalnost biolokom obnovom i svestranim intelektualnim razvojem u poslijera-tnim decenijama. U takvim se okolnostima dugo smatralo da su stradanja Bonja-ka 1941. - 1945. bila bestijalni finale jedne zloinake politike prakse kojom su ra-zni balkanski vlastodrci nastojali ostvariti svoje velikodravne planove sa etnikiistim teritorijama. Nakon svega, Bonjaci su u procesu raspada Jugoslavije i dvo-struke agresije na Bosnu i Hercegovinu 1992. - 1995. postali rtvom novog genoci-da apokaliptinih razmjera. Dok se sve posljedice ove sablasne tragedije nisu jo ni

blizu sagledale niti ublaile poele su od sredine 1999. stizati vijesti o novim pro-gonima Bonjaka, ovog puta na Kosovu, a opet u ime jednog iskljuivog etno-naci-

onalnog programa. Genocid se tako stalno odrava i produava kao svojevrsni bo-njaki usud.

Bez obzira na povijesnu samosvojnost Bonjaka kao naroda i njihovu svijest otome, njihov je etniki identitet stalno bio optereen dvosmislenou kojom su ih po-smatrali, bespravno svojatali, poniavali i osporavali njihovi prvi susjedi. Ta je dvo-smislenost odraavala sloenu historiju i strukturu geopolitikog prostora na kojemBonjaci ive. U takvom se nacionalno-politikom okruenju namjerno manipulira-lo vjerskom i etnikom pripadnou Bonjaka, to se posebno manifestiralo kroz pi-tanje njihovog narodnog (nacionalnog) imena i naziva njihovog jezika.

Cijelo vrijeme osmanske vladavine za muslimane u Bosni upotrebljavala su sedva naziva. Prema Turcima i osmanskim vlastima u Istanbulu bosanski muslima-ni sebe su u etnikom, politikom i jezikom smislu smatrali i nazivali Bonjacima.Tako su ih nazivali i Turci i osmanska administracija u svojim slubenim aktima. Po-red Turaka tako su ih nazivali i drugi neslavenski narodi sa kojima su Bonjaci tada

9M. Imamovi, Pregled istorije genocida nad Muslimanima u jugoslovenskim zemljama,

Glasnik Rijaseta IZ u SFRJ, br. 6, Sarajevo 1991, str. 673-698.



11/15

325

bili u bliem dodiru, prije svih Albanci i Maari, ali i Makedonci.10Istovremeno se ukolokvijalnom govoru i pisanoj rijei za Bonjake koristio naziv Turin, kao vjer-

ska oznaka kojom se htjelo rei da su oni turske vjere, tj. muslimani. Time su seBonjaci jasno razlikovali od ostalih junoslavenskih naroda istog ili zajednikog je-zika, ali drugih vjeroispovijesti.

Od vremena austro-ugarske okupacije 1878, poeo se slubeno za Bonjake ko-ristiti termin Muhamedanci ili Muhamedovci, prema njemakom Muhammedaner.Tadanja bonjaka javnost je 1900. otvoreno traila da se termin Muhamedanac,kao netaan, sektaki i uvredljiv izbaci iz slubene upotrebe i zamijeni pojmom Mu-sliman.

U prvim decenijama austro-ugarske okupacije ime Bonjak poelo se samo ga-

siti i gubiti. Okupacione vlasti su ovom pojmu davale interkonfesionalno znaenjenastojei da pod bonjakim imenom okupe sve stanovnike Bosne i Hercegovine,

bez obzira na vjeroispovijest. Ta su nastojanja pretrpjela neuspjeh, jer su pravoslavnii katolici takvu ideju u veini odbacili jo prije okupacije u korist srpskog, odnosnohrvatskog nacionalnog imena. I austro-ugarske vlasti su sredinom prve decenije XXstoljea slubeno napustile tu ideju, poto su se u BiH pojmovi o narodnosti i kon-fesiji stopili jo u predokupaciono doba. Tako su se Bonjaci u datim okolnostima uodnosu na pravoslavne i katolike (Srbe i Hrvate) mogli u politikom i kulturnom po-gledu odrediti jedino muslimanskim imenom.

Hrvatski i srpski nacionalizam nastoje da u borbi oko BiH privuku svaki na svo-ju stranu muslimane njihovim nacionaliziranjem, u hrvatskom, odnosno srpskomduhu. Ta je nacionalistika propaganda imala izvjesnog efekta kod dijela mlade bo-njake inteligencije, pa se pojedinci nacionalno opredjeljuju bilo kao Hrvati, bilokao Srbi. iroki slojevi bonjakog naroda ostali su potpuno izvan takve politike,drei se vrsto svog tradicionalnog muslimanskog identiteta. ta vie, i meu in-teligencijom nacionalno opredjeljivanje je imalo iskljuivo formalni, deklarati-vni, a ne neki stvarni, organski karakter. Svi koji su se nacionalno opredjeljivaliu jednom ili drugom pravcu kulturno i politiki su kao intelektualci i dalje djelova-li iskljuivo u bonjakoj muslimanskoj sredini, njegujui njene tradicije i vrijedno-sti. Takva situacija je u osnovi ostala nepromijenjena i u prvoj jugoslavenskoj dra-vi u periodu izmeu dva svjetska rata.

Naziv Musliman kao etniko, odnosno nacionalno-politiko ime potpuno jeafirmirano aktima NOP-a 1941. - 1945, posebno odlukama ZAVNOBiH-a i ZAVNOSandaka, te AVNOJ-a. Poslije 1945. slubena politika je na odreeni nain ukinu-

10Jovan F. Trifunovski, Bonjaci u Makedoniji, Geografski pregled, V, Beograd 1961,

str. 95-104.



12/15

326

la nacionalno ime Musliman, koje je u ratu priznala, poto se pod raznim naciona-listikim prtiscima vratila na buroasku politiku nacionalnog opredjeljivanja Bo-

njaka. Prema tom starom nacionalistikom konceptu, trebalo bi da se bosanski mu-slimani, kao navodno jo etniki amorfna grupa, vremenom, zavisno od svog kul-turnog napretka, nacionalno opredjeljuju, prema linom afinitetu kao Srbi, Hrvati iliCrnogorci. Bonjaci su u ogromnoj veini takvu politiku odluno odbacili. Komu-nistike vlasti su tu realnost sagledale i krajem ezdesetih godina slubeno usvojile,ve odranije u praksi rasprostranjeno ime Musliman kao nacionalnu oznaku za bo-njaki etnos.

Termin Musliman u tadanjim je okolnostima predstavljao kompromis izmeuTitove (komunistike) politike nacionalne ravnopravnosti i srpskog i hrvatskog na-

cionalno-politikog naslijea, koje je ukljuivalo zahtjeve za Bosnom i Hercegovi-nom. Bonjaka nominacija direktno je ugroavala kako velikosrpsku dravotvornuideju, tako i navodno hrvatsko dravno pravo. Oba ova velikodravna koncepta mo-gla su se ostvariti samo na raun BiH i negiranjem muslimana kao Bonjaka. Odatleni srpsko ni hrvatsko nacionalno-politiko vostvo nije moglo pristati na bilo kojeime kojim bi se nacionalna nominacija muslimana vezala za Bosnu, kao zemlju kojusu i jedni i drugi gledali kao podruje svoje velikodravne avanture. To se potpu-no razotkrilo 1992. 95., dvostrukom oruanom agresijom na BiH i genocidom nadBonjacima, to se i danas u raznim vidovima nastavlja. Bonjaci su se tako, u vri-

jeme nacionalno-kulturnog oivljavanja u bivoj Jugoslaviji, od kraja ezdesetih go-dina prolog (XX) stoljea mogli prebrojati samo pod muslimanskim imenom. To jeime u datim politikim okolnostima prualo legitiman okvir za prouavanje i prezen-tiranje bonjake kulturne batine i artikuliranje bonjakih zahtjeva za potpunomnacionalnom ravnopravnou. Politiki proklamirana ravnopravnost i jednakost jetako postepeno dobijala konkretan kulturno-historijski sadraj.

Ovakva nacionalna identifikacija je svoje etniko ishodite imala u slavenskomporijeklu i jeziku, a historijsko u bosansko-muslimanskom kulturno-politikom na-slijeu. U tom smislu pojamMuslimankao nacionalna oznaka izriito je iskljuivaoostale muslimane u bivoj Jugoslaviji, razliitog etnikog porijekla i jezika, kao tosu bili Albanci, Turci, Torbei i dr. Logino je otud da se bosanski muslimani nacio-nalno osvijeeni kaoMuslimaninisu ni po emu, osim eventualno i vrlo povrno uvjeri, identificirali sa brojnim drugim muslimanima irom svijeta. Tako da bi se na-cionalno osjeao i izjanjavao kaoMusliman, bosanski musliman nije morao ispovi-

jedati, odnosno oitovati vjeru (ehadet), izjavom da nema drugog boga do Allahai da je Muhamed Boiji Poslanik. Drugim rijeima, proces konstituiranja bosan-sko-muslimanske nacije pretpostavljao je sekularizaciju i prelazak sa vjere na kultu-ru, odnosno na stapanje vjere sa etnicitetom i dravom. Raspadom Jugoslavije kao



13/15

327

drave i oruanom agresijom na Bosnu i Hercegovinu nastupio je u ovom procesupreokret, tako to u novim traginim okolnostima rata i genocida bosanski muslima-

ni, odnosno Bonjaci, poslije itavog jednog stoljea, razdvajaju u terminolokomsmislu svoju etniku i nacionalnu od vjerske nominacije.Upotreba naziva Bonjak postepeno se aktualizira u vrijeme kraha komunisti-

kog reima 1989./90. godine. U velikom arenilu politikih stranaka, grupa i ide-ja, nastalih raspadom Saveza komunista Jugoslavije i raznih uz njega vezanih orga-nizacija artikulira se, meu ostalim, i bonjatvo kroz razliite politike, akademskei druge rasprave. Dio bonjake liberalne emigracije se jo krajem 1963. odlunoopredijelio za bonjatvo kao bosanskomuslimansku nacionalnu identifikaciju i tou novim okolnostima odluno propagirao u zemlji.

Od poetka agresije na BiH aprila 1992. i nevienog genocida nad Bonjacima,te sa organiziranjem Armije BiH i herojskim otporom agresorima, u narodu se sveee poelo upotrebljavati ime Bonjak i Bonjaci, kao nacionalna oznaka bosan-skih muslimana. Bio je to spontan proces vraanja u upotrebu starog bosanskomu-slimanskog narodnog imena. To je ime plebiscitarno prihvaeno na Drugom bonja-kom saboru 28. septembra 1993. godine. Nakon toga ime Bonjak (Bonjaci) po-tvreno je Dejtonskim sporazumom od 21. novembra 1995. i Ustavom BiH kao nje-govim sastavnim dijelom.

Naziv Musliman je u historijskom smislu rijei i dalje ostao u upotrebi. Taj na-

ziv je utkan u sva razdbolja i epohe bonjake povijesti, pa je njegovo koritenje uhistoriografiji, ali i u drugim drutvenim naukama i knjievnosti, neophodno i nei-zbjeno11Ova dvostruka nominacija ima kako historijsko, tako i aktualno znaenje.Ona odraava i izraava sloenu povijesnu poziciju Bonjaka u rasponu od hiljadugodina.

Bonjaci su svoj jezik manje-vie uvijek zvali bosanskim. U srednjem vijeku tajje jezik jednostavno nazivan slavenskim, ponekad ilirskim, a kasnije u pravilu bo-sanskim. Prvi poznati spomen bosanskog jezika nalazi se u jednom notarskom spisugrada Kotora od 3. jula 1436., u kojemu je zabiljeeno da je gradski knez kupio pe-tnaestogodinju djevojku bosanskog roda i heretike vjere zvanu bosanskim jezi-kom Djevena.12To znai da je taj naziv i ranije morao biti u upotrebi. U opu upo-

11U notarskim spisima grada Zadra zabiljeeno je da su 1568. neki Bonjaci odbili da u ispra-vi o zakljuenju jednog posla budu upisano kao Turci, nego su na vlastiti zahtjev uvedenikao Mussolmani di Bossina. (Marko unji,Mossolmani di Bossina, Prilozi Instituta zaistoriju u Sarajevu, XXII, 1987, str. 58-59; up. i, Alija Isakovi, O nacionaliziranju Musli-mana, Globus, Zagreb 1990, str. 7-8.

12M. Imamovi,Historija Bonjaka, BZK Preporod, Sarajevo 1997, str. 15.



14/15

328

trebu naziv bosanski jezik ulazi u XVII i XVIII stoljeu. Muslimani (Bonjaci) napodruju dananje Crne Gore svoj su jezik takoer uvijek nazivali bosanskim. To se

vidi po prvom mevludu na bosanskom jeziku koji je na traenje bonjakih prvaka izKolaina spjevao i 1879. objavio hafiz Salih Gaevi iz Nikia. U uvodu svog Me-vludaGaevi kae: Molie me kolainski prvii,/Mevlud nami daj bosanski napi-i,13itd.

Ovaj je naziv ostao u slubenoj upotrebi i poslije austro-ugarske okupacije1878., bez obzira na agresivne zahtjeve i pritiske sa srpske i hrvatske strane da se toime izbaci iz upotrebe. Bonjaka tampa tog vremena koristila je naziv bosanski je-zik, a hrvatska i srpska svoje odgovarajue nacionalno ime. Zemaljska vlada za BiH

je 1907. jednom internom naredbom obavijestila sve nadlene organe da se zemalj-

ski jezik (Landessprache) ima svugdje slubeno nazivati srpsko-hrvatskim. Timeje zvanino ukinut naziv bosanski jezik, ali je istovremeno ostavljeno Bonjacimapravo da se u svojim autonomnim ustanovama mogu i dalje koristiti tim terminom.To svoje pravo i mogunost Bonjaci u praksi faktiki nisu koristili. Takvo stanje jeostalo nepromijenjeno, kako poslije 1918., tako i poslije 1945. godine. Naziv bosan-ski jezik spontano oivljava prvih mjeseci 1991., kada ga Bonjaci putem svoje no-vopokrenute tampe i publicistike sve vie vraaju u upotrebu. Bez obzira na ratnegodine koje su odmah uslijedile pitanje bosanskog jezika je nauno razrijeeno. To

je jezik, koji Srbi zovu srpskim, Hrvati hrvatskim, a Bonjaci bosanskim. U kolokvi-

jalnom smislu radi se o jednom ili zajednikom jeziku, mada svaki od njih ima svojliterarni izraz i standard.

Srpska i hrvatska lingvistika i politika danas svim silama osporavaju naziv bo-sanski jezik, forsirajui njegovu bonjaku nominaciju. Bonjaci nisu nikad tako na-zivali svoj jezik, nego uvijek i samo bosanskim. Nametanje naziva bonjaki jezikukazuje na zajedniku srpsko-hrvatsku ignoranciju i autizam. To je izraz krajnje be-utnosti prema Bonjacima, nakon to sporazumni srpski i hrvatski plan o politi-kom i fizikom unitenju Bosne i Bonjaka nije realiziran u predvienom obimu iokviru. Plan nije ostvaren ali su ostali sirovost i nasrtljivost, prema kojima Bonja-ci ne mogu, da se posluimo Marksovim rijeima iz Osamnaestog Brimera Luja Bo-naparte, sebe zastupati, njih mora da zastupa drugi,14pa tako i da im odreuje na-ziv jezika.

Sigurno je da bonjatvo, odnosno bonjaki identitet, kao i svaki drugi nacio-nalni identitet, predstavlja jednu kolektivnu historijsku injenicu. Nijedan kolekti-

13Isto, str. 200-201.14Edward W. Said je ove Marksove rijei uzeo za moto svoje poznate studije o orijentalizmu

kao evropskom izumu, odnosno iskrivljenoj evropskoj slici muslimanskog svijeta.



15/15

329

vni identitet, pa ni bonjaki, nije nikakav apsolutno homogeni element. Nacionalniidentitet nije samo kolektivna, nego i individualna injenica. U svakom nacionalnom

identitetu, a u bonjakom moda posebno, postoji mnotvo nijansi i razlika kojesvako od njegovih pripadnika na svoj nain doivljava, osjea i izraava.

Mustafa Imamovi

BOSNIAK ETHNOS: IDENTITY AND NAME(Summary)

Bosniaks determine their identity primarily in relation to the peoples with whomthey are tied by the shared living space, origin, and language. In this respect, Bosni-aks may be defined as the people of South Slav ethnic origin and language who isdistinguished from other South Slavs who speak the same language (Serbs, Croats

and Montenegrins) by its distinctive religious, i.e., cultural and political experiences.Each people, including Bosniaks, is the result of specific, and for a geographical ter-ritory unique historical, political and cultural processes and circumstances. Bosni-aks would, therefore, be the part of the South Slav ethnicity who was formed as the

people and who lives in the specific historical space of the idea of Bosnian stateho-od and of Bosnian cultural thought. This space is located in the Balkans and Euro-

pe and represents, besides their Slav origin, language, and Islam, the other two ele-ments of Bosniak identity. From the time of Austro-Hungarian occupation, in 1878,until our times, there were several shifts of Bosniak identity, depending on the chan-

ges of political and socioeconomic circumstances in Bosnia and its close neighbor-hood. These shifts ranged from religious towards secular, from traditional to modernunderstanding of life and behavior, with a lot of intertwining and retrogradations. Inthe Bosniak identity as a collective historical fact there are many individual nuan-ces and distinctions that each of its member experiences, feels and expresses in hisor her own way.


Documents

Mustafa Imamovic - Bosnjacki Etnos - Identitet i Ime