IMAXES DA

NOSA HISTORIA LUCIANO

GÓMEZ DIRECTOR DOCONSERVATORIO DE DANZA,

BAILARÍN E PROFESOR

CARA E CRUZ

TURI

SMO

Nº 5

QUERES RECIBIR A REVISTA

NA TÚA CASA? INFORMACIÓN NA PÁXINA 43

TRALOS PAZOS

QUE SE FAI NO ENSINONOS DEMAIS PAÍSES CON MÁIS DUNHA LINGUA OFICIAL? (II)

ABELARDO MIGUEL, O PINTOR DE MARIÑEIROS

VIGO FRONTE A GALICIA

TEÑENUN PLAN PARA NÓS

OS BIOSBARDOS ELES TAMÉN O MERECEN

BÓS E XENEROSOS RECETAS,

BATIDO DESINTOXICANTE E DEPURATIVO FRESEIROS QUE LOCEN TODO O ANO

PARA VOSOTROS…

A SANTA COMPAÑA

http://galiciabilingue.es/gb/colabora/Colabora connosco

EDICIÓN EN GALEGO

Edita: Galicia Bilingüe · Directora: Gloria Lago · Deseño e maquetación: MRA · Contacto: info@galiciabilingue.es

Todos os dereitos reservados · ISSN: 2254-3953

Edición dixital en español e en galego dispoñibles en www.galiciabilingue.es

OS OBXECTIVOS DE GALICIA BILINGÜE SON:

PROMOVER E APOIAR:

A conservación e difusión do patrimonio cultural e paisaxístico

de Galicia

A creación cultural en Galicia nas súas dúas linguas, con especial

atención aos novos creadores

LOGRAR:

A elección de lingua vehicular no ensino seguindo os modelos que

existen nas democracias con máis dunha lingua oficial

Unha educación libre de adoutrinamento ideolóxico partidista ou

identitario

Unha administración galega bilingüe nas súas informacións e

documentos

Unha administración pública galega na que non se prime o

coñecemento dunha lingua á competencia profesional

A apertura do apoio oficial á cultura tamén en español por parte

das institucións públicas de Galicia

Que as subvencións públicas aos cidadáns se concedan en Galicia

independentemente da lingua utilizada

Esta revista edítase

e distribúese

sen subvencións

públicas, grazas a

as achegas

dos seus subscritores

e dos socios e

colaboradores de

Galicia Bilingüe.

Con ela queremos

analizar e difundir

o patrimonio e

a cultura de

Galicia, xerar

debate, e

contrapoñer ideas.

Gloria Lago

3

ÍNDICE

ABELARDO MIGUEL, “O PINTOR DE MARIÑEIROS”María Fidalgo Casares. Doutora en Historia da Arte

IMAXES DA NOSA HISTORIA. O BALNEARIO DE RIAZORSalvador Fernández de la Cigoña Fraga

LUCIANO GÓMEZ, DIRECTOR DO CONSERVATORIO DE DANZA, BAILARÍN E PROFESOR Sol Santos

QUE SE FAI NO ENSINO NOS DEMAIS PAÍSES CON MÁIS DUNHA LINGUA OFICIAL? (II) José Manuel Pousada

A SANTA COMPAÑAAlfonso de la Vega. Enxeñeiro e escritor

TRALOS PAZOSTexto y fotos MatRecio

TEÑEN UN PLAN PARA NÓSGloria Lago

BÓS E XENEROSOS. OS BIOSBARDOS. ELES TAMÉN O MERECEN

Gloria Lago

VIGO FRONTE A GALICIAAndrés Freire. Profesor de lingua española e literatura

CARA E CRUZAtrapados. Cisneros

Inquedanza. Tartarín de Tarascón

PARA VOSOTROS...

04

09

10

12

16

22

38

44

46

50

52

vivían a emigración a ultramar, a maioritaria dedicación á pesca e actividades agropecuarias complementarias.Excepcionalmente dotado para a arte, debuxou dende a máis tenra infancia. As súas calidades foron innatas e a pin-tura foi o seu acto vital por excelencia. A valía do neno chamou a atención de Jesito, profesor de debuxo na Coruña, que convenceu a familia das posibilida-des do pequeno e Abelardo deixa o seu Pontedeume natal e cursa estudos brillantemente na Escola de Artes da Coru-ña. Os seus logros alí fixérono merecedor dunha bolsa da Deputación nunha das escolas da arte máis prestixiosas de Europa: a Real Academia de Belas Artes de San Fernando. A concesión desta bolsa di moito do talento do neno pintor, xa que non tiña padriños nin influencias e as Deputacións eran moi estritas, de feito esta bolsa foi negada a consagra-dos como Imeldo Corral, Bello Piñeiro, ou ao propio Laxeiro.O mozo Abelardo Miguel tivo que pospoñer a súa entrada na Academia polo estalido da guerra. É ferido gravemente en Brunete por unha granada e soportará unha dura con-

Abelardo Miguel López Leira (Pontedeume 1918-1991), “Abelardo Miguel”, foi un artista de talle excepcional e extraordinariamente prolífico que dedicou a súa vida á proxección pictórica de Galicia e as súas xentes. Desenvol-veu dentro da súa xeración unha das traxectorias menos coñecidas pero máis autónomas, persoais e representati-vas da pintura galega dos últimos séculos. O rigor conceptual e formal da súa técnica, o seu com-promiso existencial e social co colectivo mariñeiro e unha intensa identificación con Galicia caracterizan a obra e a personalidade dunha figura case descoñecida no discurso estético da cultura galega contemporánea. Hai que sumar aos seus grandes méritos artísticos, que as obras de Abelardo Miguel presentan unha singulari-dade que potencia aínda máis o seu legado: un valor in-tanxible que as etiqueta como Patrimonio Etnográfico e Antropolóxico xa que representa os valores intemporais e representativos que dende cronoloxías inmemoriais se transmitiron e permaneceron na memoria colectiva de Galicia. Lamentablemente subxacer o matiz tráxico de que o seu recoñecemento fose post-mortem e que o seu camiño dis-creto e solitario non lle faga ocupar o posto que en xustiza lle correspondería entre os artistas hoxe consagrados, as exposicións institucionais e as coleccións de referencia da cultura galega.

BiografíaAbelardo Miguel López Leira naceu pintor en Pontedeume en 1918 no seo dunha humilde e numerosa familia de pes-cadores. Pontedeume era entón unha vila mariñeira como tantas outras da costa galega, coa estrutura socioeconó-mica propia do século XIX e principios do XX na que con-

ABELARDO MIGUEL, “O PINTOR DE MARIÑEIROS”

MARÍA FIDALGO CASARES. Doutora en Historia da Arte

PIN

TURA

Feira do 21

4

vamente en Pontedeume, como un acto profundamente reflexivo e o converteu no esquema primordial da súa vi-sión do mundo. Evitou a marchantes e a asistencia a certames e premios, aínda que como feito excepcional, atraído por poder exe-cutar unha gran pintura mural en 1961, concorreu motivo da? celebración da Feira do Mar. Obtivo o primeiro premio pola decoración mural do pavillón de Vigo, unha especta-cular decoración que desgraciadamente non se conserva.A mediados dos 70 deixa de expoñer, pero non abandona a pintura ata marzo de 1991, data na que morre en Ponte-deume. En 2003, o Concello da Vila concédelle a Medalla de ouro ao Mérito artístico. En 2008 preséntase na Univer-sidade de Sevilla unha Tese Doutoral sobre a súa vida e obra. En 2013 concédeselle a distinción de Fillo Predilecto. Na actualidade está en trámite a petición para o pintor da Medalla Castelao.

Estilo pictórico. Unha plástica de características propias.Abelardo Miguel é un artista con maiúsculas porque posúe incuestionablemente o que os historiadores da arte cha-man idiolecto estético: unha pegada indeleble, trazos que distinguen un xenio creador.Achégase á escola galega de pintura do XIX, cuxos eixes se-rán Sotomayor e Llorens, coa exaltación do autóctono ba-seado nas xentes, as paisaxes e os acontecementos popu-lares, pero non é un académico nin hai resabios literarios na súa pintura. Abelardo mostra tamén intensas coincidencias con “Os Novos”, como Laxeiro, Colmeiro ou Seoane, pero estes paralelismos son puramente estéticos e temáticos, porque Abelardo aínda que? chega ao seu mesmo desti-no da plasmación da identidade galega, non é en absoluto consecuencia dunha formulación teórica. É quizais máis auténtico porque non ten que buscalo como eles, o fai de forma instintiva e espontánea.

valecencia. Esta lesión bélica deixaralle secuelas que arras-trará o resto da súa vida. O máis significativo na súa traxectoria é que dende que nace e desenvolve as súas formulacións estéticas volverá a elas de forma recorrente e as máis emblemáticas non sufri-rán grandes variacións. Os alicerces do seu universo plásti-co fórxanse na súa infancia, e os posteriores estudos acadé-micos, a apertura de horizontes no estranxeiro, o contacto coas vangardas, a súa admiración polos clásicos, non farán que varíen os seus conceptos iniciais, chegando a plasmar os últimos días da súa vida apuntamentos e retratos moi semellantes conceptualmente aos que pintou sendo un neno. Para Abelardo o punto de chegada e de partida sem-pre acontecerá sen solución de continuidade: Galicia. Tras estudar en San Fernando viaxou a Italia internado na Escola Española de Arte de Roma e perfeccionou estudos en París e Países Baixos. Tras as súas viaxes ao estranxeiro, o pintor lánzase a un vórtice de exposicións e eventos. En 1959, sucedeu un feito anecdótico que lle deu certa reper-cusión: o ditador Francisco Franco, nunha das súas frecuen-tes visitas ao Eume, quedou cativado polo lenzo do pintor “O patrón”. Este interese nesta época tiña que significar o regalo inmediato do artista, e non obstante Abelardo ne-gouse a entregarllo, o que foi moi comentado en ámbitos artísticos e políticos.Durante a década dos 50 e 60, preséntase en todas as ca-pitais galegas cun sorprendente éxito de público. Aínda que evitaba as saídas de Galicia, tamén expuxo en León, Bilbao, Oviedo, Madrid, Salamanca e en cidades lusitanas como Porto e Lisboa. Os seus elevados prezos, e as seguras vendas en todos os foros onde presentaba a súa obra, ían avalando a súa carreira como pintor. Tamén nestas datas obterá os encargos máis importantes da súa carreira: Cen-tro Galego da Habana, Complexo turístico “As Torres” en Sa-lamanca e a decoración da Cooperativa de Santa María de Castro, un traballo audaz e independente no que abordará o tema mitolóxico dunha Galicia Arcádica.Todas as as súas exposicións sempre as titulaba “Xentes e cousas de mar”, subliñando a súa vinculación á temática ma-riñeira. Tamén independentemente de onde as presentase, Galicia ou fóra dela, sempre resaltaba a súa identidade co tí-tulo en galego, algo pouco frecuente nos pintores da época. Estas décadas foron os seus anos máis prolíficos, afianzou o seu estilo e o seu repertorio iconográfico quedou estable-cido. O artista estaba abocado a unha exitosa proxección nacional e internacional. Non obstante o seu espírito indi-vidualista non encaixaba na militancia en filas estéticas e non quixo entrar en disciplinas de grupo. Automarxinouse do mundo da arte, e decidiu instalar o seu estudo definiti-

O patrón

5

De gran forza dibuxística, arrebatador dominio da cor e un persoal tratamento do espazo, o artista evolucionará do clasicismo a un estilo completamente postimpresionista. Aínda nas súas obras máis vangardistas estarán sempre presentes o peso da tradición e dos clásicos.A gran flexión da obra de Abelardo producirase na década dos 50, cando a cor gañe a partida ao debuxo e se converta en protagonista da composición, unha cor de paleta moi acendida e persoal, de gama intensa e moi matizada por atmosferas luminosas de raizame sorollesca. Baseará dende entón o plástico no cromatismo e non na liña como deter-minante de formas e o espazo. A decantación pola espátula engadirá aos seus lenzos un compoñente de gran forza expresiva que, dada a pericia do seu debuxo, aínda na mancha non chegará nunca a des-corporeizar as formas.Nos últimos anos da súa vida, cando a lesión que arrastraba se agudiza, a súa pintura toma unha vertente expresionista, impregnando as caras dos seus mariñeiros cunha estraña coloración verdirroja?. É a chamada “etapa das caras verdes” que será o broche de ouro á súa longa traxectoria.

Repertorio iconográficoO seu repertorio estará caracterizado por unha sorprenden-te versatilidade. En todos os xéneros que cultiva alcanza va-lores máximos de calidade e creación, con variacións que foron conformando unha poética de gran personalidade.Articúlase en catro grandes apartados: paisaxe, naturezas mortas, feirón agrogandeiro e temática mariñeira, e mesmo un orixinal xénero mixto onde aparecen mesturados. Signi-ficativamente, todos e cada un traducen dun xeito contun-dente o sentimento de adhesión a Galicia. Tamén fixo unha única pero importante incursión no mundo mitolóxico.As feiras agrogandeiras, que el chamaba “feiróns”, son un dos eventos que segundo os etnógrafos galegos afirman

máis claramente a identidade do pobo galego. Foi teste-muña de excepción destes mercados xa que acompaña-ba a súa nai peixeira a vender peixe. As obras de Abelardo convértense en documentos únicos á hora de estudar an-tropoloxicamente estes acontecementos lúdico-mercantís que afunden as súas raíces en elementos telúricos e lenda-rios, coa plasmación de arquetipos laborais propios dunha sociedade ancestral. Oficios hoxe desaparecidos como fe-rreiros, curtidores, zoqueiros, quincalleiros, caldeireiros, así como pulpeiras, queixeiras aparecen representados cun-has relacións que se plasman en toda a súa pureza.

Nas súas feiras sempre animais e produtos son tan prota-gonistas como o home, que aparece complementado cos apeiros, indumentarias, produtos e escenarios, tanto no es-pazo do intercambio, coma no espazo de produción, neste caso a paisaxe agraria, tan patrimonial como o resto dos aspectos. Todo iso resulta fiel testemuño dunha realidade etnoantropolóxica desaparecida.Os feiróns teñen a marabillosa particularidade de situar o espectador en medio da feira facéndoo percibir as rela-cións lúdico-mercantís con toda nitidez. O espectador con-vértese nun ente activo do proceso creador, e as imaxes teñen un ritmo, o da vida fluíndo.A paisaxe. Abelardo destaca como paisaxista excep-cional... vales, bosques, montes, rías... son obxecto de identificación e emblema do seu pobo, metáforas da permanencia no tempo. A Natureza ten unha dimensión simbólica. Galicia aparece como un Edén primitivo, unha Natureza privilexiada portadora de valores espirituais. As súas paisaxes aparecen hoxe como Árcades pagáns próximos ao paraíso.Fronte a tradicional estampa dunha Galicia gris e monocor-de, Abelardo impregna os seus pinceis na plenitude da luz e unha radiante efusión dunhas sorprendentes cores que alcanzan o luminismo sorollesco.

Familia mariscando

Peirao de Pontedeume

6

Naturezas Mortas. Foi o xénero máis recoñecido pola crí-tica do seu tempo. Cultivou todos os tipos de naturezas mortas, de flores, caza, de produtos de terra e mar.As súas composicións aparecen acompañadas de cacha-rraría e mantelería variada: cuncas, xerros, potas de barro, recipientes de cristal, con maxistrais calidades matéricas que exhiben o seu dominio técnico, impregnados con to-ques líricos que subliman o vulgar coa roupaxe do poé-tico. Mostra ecos zurbaranescos nos seus bodegóns de poucos obxectos e resabios noreuropeos nos bodegóns de caza que chegan ao recargamento ou mesmo a certo horror vacui.A xenialidade do pintor no tratamento do tema radica en dúas persoais achegas: iconograficamente recrea o bode-gón mariñeiro e compositivamente desmárcase da tradi-ción cos seus orixinais tratamentos plenairistas. Nos bodegóns plenairistas os obxectos representados saen ao exterior, normalmente a pé de praia ou a unha paraxe costeira de amplos horizontes, e mostran unha evidente exaltación das tonalidades das cores ao contacto coa luz.Nos bodegóns de mar: peixes, cunchas e mariscos, teñen toda a xenuínidade? da emoción que lle espertaban o pin-tor, unha experiencia arrancada da entraña mesma da vida mariñeira. Abelardo dálles a todos eles un tratamento ex-cepcional, cales obxectos suntuosos ou o manxar máis deli-cado, indiferentemente á minusvaloración popular da épo-ca dalgúns deles, como os berberechos ou sardiñas que? se converten en principais protagonistas de lenzos exquisitos.Poucos artistas na plástica da súa época chegaron a con-seguir tanta orixinalidade, variedade, perfección técnica e sentimento lírico. Por iso podería considerárselle quizais o mellor bodegonista galego do século vinte. Xentes do mar. É a temática pola que sentía máis predilec-ción, e, nas poucas veces que expresou o seu desexo de pasar á posteridade, dixo “gustaríame ser recordado polos meus mariñeiros”.É o seu xénero primixenio, e a partir desta raíz realiza unha profunda reflexión sobre a condición humana. Descen-dente dunha antiga familia de mareantes, a súa herdanza sanguínea xorde con efervescencia nos seus pinceis, dis-pensando aos mariñeiros para a posteridade todo o amor e veneración que lle inspiraron.As súas pinturas de mariñeiros eran representacións sinxe-las, atractivas e populares, e esta sensibilidade na súa esen-cia máis pura fixo que conectase perfectamente co público do seu tempo, un público formado por todo tipo de xente e condición e non só os habituais compradores de arte.O pintor alcanza neste xénero a plenitude creadora. Unha forte descarga emocional na que, en termos de acendida

paixón e imaxinación fervente, Abelardo desprega un rela-to realista de absoluta autenticidade e verdade humanas. Encontramos unha dobre influencia: holandesa e española. O sentimento de grupo está emparentado con Rembrandt e Halls, e nos rostros dos pescadores ten unha marcada pe-gada da escola clásica española. O seu carácter de crónica testemuñal é inherente e non buscada polo autor. A súa concepción humano-vital des-cobre o espírito da súa época, representando a vella face do mariñeiro e o seu ámbito, sen o concurso de manifestos. Fíxoo pintando.Logrou con eficacia descritiva articular a complexa dialéc-tica do individual cun prisma antropolóxico xenérico que busca no retratado que sexa o portaestandarte dunha co-lectividade, a mariñeira, e con facilidade executiva virtuo-sística encontra diferentes solucións compositivas, dende recios retratos individuais a animados lenzos de grupos numerosos onde plasma escenas moi variadas: remendan-do redes, recollida de peixe, mariscando, esperando a che-gada dos barcos... Malia o seu idealismo de espírito, non idealizou os seus personaxes, “non os viu como desexaba que fosen, senón como realmente eran, e as caras non eran só reflexo do carácter senón da profesión.”Presenta unha integración total co contexto, e as imaxes compleméntanse con paisaxes mariñeiras, fisionomías de

Sardiñeira

7

homes e mulleres, embarcacións, indumentarias, instru-mentos, aparellos de mariñeiría e produtos do mar, ele-mentos que aparecen inseridos no espazo natural no que xorden e desenvolven, neste caso o mar de Galicia e os portos das súas vilas costeiras. Testemuña tamén a pes-ca artesanal que se executaba entón coa súa específica tipoloxía de embarcacións, aparatos e redes, indumenta-rias da profesión, pero tamén as relacións intersociais e as ocupacións subsidiarias. Mariñeiros, peixeiras, carpin-teiros de ribeira.. O material humano das súas corporacións mariñeiras, está formado por eumeses reais do seu tempo, homes e mulle-res, vellos e maduros, nenos, patróns e grumetes con no-mes e apelidos e aínda hoxe recoñecibles polos máis vellos do lugar. Entre os recios e curtidos rostros de mariñeiros veteranos acostumaba a incluír a nota doce do grumeti-ño imberbe, cunha reflexión sobre a condición humana, homenaxeando aos nenos que debían de traballar como adultos, e aos anciáns no fin dos seus días. Marcaba as dúas parénteses do acontecer humano cos seus cadros de com-posición avó-neto... Hai un rotundo carácter épico,Abelardo Miguel transfor-mou en heroes os mariñeiros de Galicia polas súas accións meritorias. Os seus personaxes nunca son dignos de pena ou conmiseración, senón todo o contrario, e aínda que tra-ta de evitar a retórica do heroísmo, exhibe que o duro tra-ballo cotián é? o que dignifica.Sempre subxacer un marcado sentido poético da antigüida-de clásica, sendo neste caso o máis destacable o tratamen-to da muller, de prestancia comparable ás heroínas clásicas do Olimpo, criaturas cun acusado carácter de cosmicida-de?. Aparecen enraizadas na máis profunda simboloxía de Galicia, formas femininas naturais transfiguradas na versión

dunha emoción intensa, a Terra Nai, Galicia, e un recordo á súa propia nai. Unha conexión cos primitivistas galegos que considerarán a muller como un emblema da cultura galega. Todos os seus cadros mariñeiros son retratos colectivos dun pobo, dunha comunidade, teñen unha categoría uni-versal que desborda o marco local. Máis que ningún outro artista galego plasmou a intensa identidade mariñeira, tan forte como a labrega, resaltando o sentimento corporativo que segundo Steffan Morling é un dos trazos máis acusa-dos da identidade galega.

A arte de Castelao adquire matices desgarradores pro-duto dunha sociedade desigual e sometida. Abelardo presenta unha Galicia arcádica e intemporal, unha Gali-cia eterna de mulleres e homes dignos e aguerridos que viven en comuñón espiritual coa terra, marcando sem-pre o binomio clásico da etnografía galega Terra- Pobo, un concepto de “aristocracia moral” xerado no “Rexurdi-mento”. As súas escenas xa non pertencen ao espazo, se-nón ao tempo, e mostran á posteridade fraccións mila-grosas dun tempo detido que xa non volverá, e os seus lenzos son unha inmersión na densa corrente da eter-nidade, o valor máis puro e auténtico da obra de arte. Os valores galegos de Sotomayor, Llorens, Castelao e Seoa-ne consolidáronos como os creadores da plástica galega. Abelardo Miguel debe adquirir todo o seu significado entre estes pintores consagrados polo seu persoal e valiosa, aín-da que silenciosa achega, tan afastada dos rutilantes circuí-tos artísticos.Porque a realidade é que Abelardo Miguel, o humilde “pin-tor de mariñeiros”, foi un artista galego e universal, que a tra-vés da súa profunda manifestación de vida, memoria e pa-trimonio do seu pobo, escribiu dende o seu pequeno taller da vila de Pontedeume, unha das páxinas máis brillantes da Historia da Arte de Galicia.

Escena de Redes

Vellos

8

Nesta ocasión a nosa postal está datada en A Coruña, no ano 1908. O Balneario de Riazor era un lugar de encontro dos coruñeses. Nesta zona, onde xa se atopaban o campo de fútbol do Deportivo, e un fielato nas súas proximidades, a burguesía coruñesa e os visitantes da cidaed herculina disfrutaban dos baños de mar. No ano de nuestra postal, o balneario tivo uns ingresos que ascenderon a 9.837 pesetas dos que 4.600 correspon-dían aos baños de tempada, o que siñifica que se trataba dun balneario con gran éxito entre os coruñeses. Como ainda sucede hoxe en día con algunhas praias antes do comezo da tempada, podían lerse algunhas criticas na prensa, sobre o estado das instalacións, como a aparecida en maio no Eco de Galicia, advirtindo ao alcalde de que na

praia y no paseo podía atoparse cascallos e fragmentos de vasillas de porcelana e ferro. Supomos que se correxiría a situación e que, como os bañistas da postal, os coruñeses de entón disfrutarían da fantástica praia e dos conciertos que se daban á tardiña. O ano seguinte ao que foi cursada esta postal a tempada de baños rematou mal. Así, o Co-rreo de Galicia, no seu número do 2 de setembro de 1910, informaba do gran rebumbio que se deu no Balneario de Riazor, maltratando un tal Don Francisco Gantes López á súa dona de tal xeito, que o público manifestouse en contra del en forma de motín, o que requeríu a interven-ción de la policía. Hoxe o Balneario xa soamente podemos imaxinalo, alzado no seu emplazamento de entón, entre a coraza do Orzán e o actual Praia Club,

O BALNEARIO DE RIAZOR

IMAXES DA NOSA HISTORIA

SALVADOR FERNÁNDEZ DE LA CIGOÑA FRAGA

9

O Conservatorio Profesional de danza da Coruña está situado na Rúa da Franxa, na Casa Martelo. O edificio de fachada de cantería construído no século XVIII, foi inicialmente unha vivenda privada e máis tarde, durante boa parte do século XIX, sede do concello coruñés. Na actuali-dade pertence á Deputación Provincial.

Conversamos con Luciano Gómez, Director do Conservatorio de Danza, bailarín e profesor. Ao seu cargo están un selecto grupo de profesores que desfrutan do privilexio de poder xuntar paixón e traballo, e os xóvenes alum-nos, que lle rouban horas ao descanso e ao lecer para formarse como futuros bailaríns. No conservatorio respírase

un ambiente de serenidade e tamén de entusiasmo e superación; o son de fondo do piano, sempre presente, combínase a finais de curso co trafego e as voces nerviosas dos alumnos pre-parándose para un exame, probándo-se os seus traxes para a gala final. Todos no conservatorio viven eses momen-tos con emoción e vértigo, os alumnos, os profesores, o director, e tamén Fina, a responsable de recepción, sempre disposta a colaborar arranxando mo-ños ás nenas ou cosendo o lazo a unha zapatilla de ballet.

Luciano, toda a túa vida adicada á danza, cántos anos levas bailando?

Comecéi estudando folclore con Rey de Viana cando tiña dezasete anos. En 1976 marchei a Bruxelas para continuar a miña formación durante tres anos con Victor Ullate e Carmen Roche, despois con Dolores Laga no Conservatorio do Teatro da Moeda, e tamén na Escola Mudra Maurice Bejart. En 1979 trasla-deime a EEUU e alí bailei durante once anos en diversas compañías como Tulsa Ballet, Dallas Ballet e Hartford Ballet. Re-gresei a España catro anos despois, en 1990. Dende entón, son Director deste Conservatorio e aquí tamén imparto clases de danza aos alumnos do grao profesional.

Despois de estar 11 anos bailando en América ...non custa volver?

O mundo da danza é moi competitivo, e ademais de necesitar unhas cualida-des físicas especiais, tenche que apaixo-nar porque o sacrificio é moi grande. Requírese moitísimo esforzo para chegar a trunfar e soamente uns poucos acáda-no. A carreira dun bailarín nos escenarios é curta. Considérome moi afortunado por adicarme ao que me gusta. Regresei a España nun bo momento, presentei-me a unha praza no Conservatorio de Danza e dende entón adícome ao en-sino, é unha satisfacción enorme poder formar alumnos, que saian adiante, e mesmo ver que bailan mellor ca ti.

Luciano Gómez ten uns ollos risoños e expresivos, e a calma que da atoparse no seu medio natural. Transmite proxi-midade e paixón polo seu traballo. Os seus alumnos adórano; cando din del que é esixente e perfeccionista fano como un afago.

Por que cres ti que en España no hai máis compañías de danza Lucia-no? Temos magníficos teatros pero curiosamente adoitan actuar neles compañías estranxeiras.

Deberíanse enfocar as artes como unha industria; se está ben xestionada, pode dar beneficios.O Conservatorio ofrece espectáculos de gran calidade, como a gala de fin de curso no teatro Colón, perfecta para

LUCIANO GÓMEZ, DIRECTOR DO CONSERVATORIO DE DANZA, BAILARÍN E PROFESOR.

REALIZOU A ENTREVISTA, SOL SANTOS

Deberíanse enfocar as artes como unha industria; se está ben xestionada, pode dar beneficios.

10

facer desfrutar e sentir ao espectador a arte da danza.

Co gallo do Día Internacional da Dan-za, os alumnos do conservatorio ofre-cerán en Lugo un espectáculo no encontro de centros organizado polo Conservatorio de Lugo, na súa cuarta edición. Tamén participarán en Pon-tendanza, organizado por Deborah Alfaya en Pontevedra.

Cantos alumnos estudan no Conser-vatorio?

Cada ano matricúlanse unha media de cento sesenta alumnos, a maioría deles do grao elemental. Aquí impár-tense dez anos de formación, catro deles corresponden ao grao elemen-tal e seis ao profesional.

Que cursos ofrecedes?

A especialidade é danza clásica, malia que tamén se imparten clases de dan-za contemporánea con Armando Mar-tens, danza galega, danza de carácter, repertorio, paso a dous, música, ana-tomía, historia da danza, pantomima e interpretación, coreografía, e acondicio-namento físico.Concretamente o sexto curso de Profe-sional ten un total de nove asignaturas, o que supón unhas catro horas diarias de clase, e non é sinxelo compaxinar isto cos estudos. Tamén traemos profesores invitados como Gonzalo Zaragoza ou Ángel Ro-dríguez, para ofrecer aos alumnos un curso de danza clásica ou contemporá-

nea. E a deputación ofrece becas de ve-rán para que poidan facer cursos nou-tros centros dentro e fóra de España.

Haberíamos de deducir que é impor-tante para chegar a ser un bo baila-rín formarse fóra de España?

A danza coma calquera outro tipo de expresión artística ou cultural vai máis alá de calquera fronteira, e une a baila-rins e artistas de todo o mundo.

Hai alumnos que destacaran espe-cialmente tralo seu paso polo Con-servatorio?

Si. Hai alumnos impartindo clases no conservatorio de Lugo, outros están bailando en Costa Rica, tamén en EEUU, no Tulsa Ballet, Hubbard Street Dance Chicago.Outros abren escolas, hai antigos alumnos que agora son profesores en Madrid tras ter feito o grao Superior. O noso último éxito é que Sofía Liñares, con tan só 14 anos, foi seleccionada pola prestixiosa escola londinense Royal Ballet, onde estudará o vindeiro curso Educación Secundaria Obriga-toria e danza e poderá realizar colabo-racións coa Compañía do Royal Ballet e Birmingham Ballet

Para rematar, que consello lles darías aos xóvenes que desexen iniciarse neste mundo?

Primeiro ter claro que lles apaixona a danza e despois estar dispostos a traballar e seren constantes na súa formación para poder desfrutar dos resultados que a cotío se van aca-dando.

Fotografías realizada por Manuel Lemos

A danza coma calquera outro tipo de expresión artística ou cultural vai máis alá de calquera fronteira, e une a bailarins e artistas de todo o mundo.

11

QUE SE FAI

NO ENSINO NOS DEMAIS PAÍSES CON MÁIS DUNHA LINGUA OFICIAL? (II)

JOSÉ MANUEL POUSADA

Nun artigo publicado no número anterior desta revista tratei sobre a política lingüística que se aplica no ensino nalgúns países nos que existen dúas comunidades lingüísticas apre-ciables nun mesmo territorio, formadas por nacionais, caso no que adoitase recoñecer as respectivas linguas como ofi-ciais. Xa en dito artigo sinalaba que sería insuficiente unha soa entrega e anunciaba nel a publicación dunha segunda parte que tratase das políticas seguidas en países que non foron analizados nesa primeira entrega. Chegou o momen-to de publicar a segunda parte e demostrar que, tal como xa anunciei na primeira, España é un caso anómalo sen parangón no mundo civilizado. Nesta segunda entrega trataremos especialmente os casos de países que, de ma-neira moi falaz e tramposa, son invocados para xustificar o que se está a facer nalgunhas partes de España e que serven para que “os nosos” pertinaces e escasamente demócratas planificadores lingüísticos enganen a moitos inxenuos ou pouco documentados.

Suíza.

Imos comezar analizando o caso de Suíza, moi invocado de xeoto trampón polos nosos “normalizadores”. Segundo eles, a aplicación do modelo suízo suporía, no caso de Galicia, que a única lingua oficial en Galicia fose o galego. É verdade que en Suíza é moi raro que nun mesmo territorio haxa dúas linguas oficiais, pero, excepcións á parte, a oficia-lidade dunha soa lingua nun determinado territorio débese a que nel esa lingua é a de polo menos o 85 % dos nacio-nais residentes nel. É dicir, non existe ningún distrito de Suí-za no que non sexa oficial unha lingua que o sexa de, por exemplo, o 25 % da poboación nacional, xa non digamos se é a lingua de máis do 70 % da mesma, como ocorre con español en case que todas as localidades galegas de máis de 30.000 habitantes. É dicir, que o modelo suízo, aplicado a Galicia, no mellor dos casos para os galegófonos, suporía que o galego fose oficial, xunto col español, nas principais localidades e, de declararse unha soa lingua oficial, esta sería o español. Isto é o que suporía o modelo suízo aplicado a Galicia e mente quen afirme o contrario.A modo de exemplo diremos que en Suíza hai tres cantóns nos que existen dúas linguas oficiais e un no que existen tres. E no cantón bilingüe de Berna encontrámonos cun dis-trito, o de Biel-Bienne, no, dado que as dúas comunidades lingüísticas, francófona e xermanófona, son apreciables, am-bas as dúas linguas son oficiais, a web oficial do distrito está dispoñible en francés, alemán e inglés, e os pais poden elixir para os seus fillos entre seis modelos lingüísticos na escola, e iso que o distrito non excede por apenas dos 50.000 ha-bitantes. No o cantón dos Grisóns atopámonos con catro distritos bilingües e dous trilingües. O grisón o romanche é unha lingua que non ten moitos falantes e ápenas se fala fora dese cantón, e témome que os xermanófonos, ou os italófonos, non están polo labor de ter que estudar, sequera

12

en parte en grisón, e ata non son moi proclives a aprendelo coma materia.

Bélxica.

Pasemos agora ao caso “belga”, outro dos paradigmas dos nosos “normalizadores”, e non é que nese país non existan xentes moi fanatizadas no ámbito da imposición lingüísti-ca; pero non se chega a consentir o que se consente aquí. En concreto, analicemos o caso de Flandres, onde existe un resentimento histórico cara o uso do francés. Para empezar, a rexión de Bruxelas está xeográficamente enclavada en Flandres, pero o 70 % da súa poboación é francófona; con-secuencia: hai dúas linguas oficiais e cada quen recibe o en-sino na que prefire, e a inmersión é voluntaria. Que acontece no resto de Flandres? Pois resulta que a porcentaxe de fran-cófonos – agás nalgúnos municipios da “fronteira lingüística” – en conxunto non excede do 5 % e a única lingua oficial é o neerlandés (flamengo). Á parte do feito de que nalgúns mu-nicipios da “fronteira lingüística” está recoñecido o dereito a recibir o ensino en francés, con obriga de aprender moi ben como materia o neerlandés, e de que en Antuerpen incluso existe un liceo que imparte o ensino en francés, alguén no seu sano xuízo cre que se a porcentaxe de francófonos das seis cidades de Flandres máis importantes fose semellante ao de hispanófonos das oito principais cidades galegas, o francés, ao igual que na “flamenga” Bruxelas, non sería lingua oficial e non estaría garantido o dereito a recibir o ensino nese idioma? Por suposto que non; ocorrería o mesmo que na rexión de Bruxelas. Xa sabemos, pois, en que remataría o modelo “belga” transplantado a Galicia; o mesmo que o suí-zo: quen quixiese estudar en español, podería facelo, e nas cidades os que poderían ter problemas para estudar na súa lingua serían os galegófonos.

Quebec (Canadá).

Pasemos ao terceiro dos paradigmas para “os nosos” norma-lizadores, Quebec, outro referente desta escola de “defenso-res” dunha lingua a custa da liberdade das persoas e morada de non poucos auténticos fanáticos que chegan ata a de-nunciar que nunha paxarería vendían un loro que non “fa-laba” francés, senón inglés, e outros disparates polo estilo, e que ben que o experimentou o xa falecido piloto quebequés de Fórmula 1 Gilles Villeneuve. Pero vaiamos aos feitos: en Quebec só hai unha lingua oficial, o francés, e a porcentaxe de anglófonos non chega ao 10 % da poboación nacional. Pois aínda así, resulta que o Tribunal Supremo paroulles os pes a os máis fanáticos “defensores do francés” e determinou que os anglófonos canadienses tiñan dereito a recibir todo o ensino en inglés e subvencionado, porque pagándoo, por suposto que calquera pode recibilo nesta lingua. Pero é que, como dixen, os nacionais anglófonos non chegan ao 10 % da poboación. Imaxinanse que acontecería se máis do 70 % da poboación das áreas Montreal, Laval e Montérégie (3,5 millóns de habitantes dos 7,5 de la provincia) fose angló-fona? Pois algo parecido ao que ocorre na veciña provincia de Novo Brunswick (32 % de francófonos e 61 % de angló-fonos): as dúas linguas son oficiais e cada quen pode estu-dar na súa, sendo a inmersión voluntaria. Pois xa se poden vostedes imaxinar en que acabaría o modelo “quebequés” aplicado a Galicia se facemos extrapolacións. Mala sorte de novo para “os nosos” normalizadores.É dicir, que por unha parte poñen como exemplos territo-rios nos que non existen, ao contrario que en Galicia, dúas linguas oficiais, senón unha soa. E o feito de que haxa só unha é consecuencia de que a comunidade lingüística co-rrespondente é máis que aplastantemente maioritaria, por-que non existe país civilizado no que non sexa oficial nun territorio unha lingua que é a de máis do 25 % da poboación nacional residente sendo unha lingua falada comoamaterna por centos de millóns de persoas no mundo para implantar como única oficial unha de carácter rexional e falada como materna só nese territorio e por menos de 1,5 mi-llóns; e maior é o dis-parate que pretenden certos fanáticos para Galicia e outras partes de España.

É dicir, que o modelo suízo, aplicado a Galicia, no mellor dos casos para os galegófonos, suporía que o galego fose oficial, xunto col español, nas principais localidades e, de declararse unha soa lingua oficial, esta sería o español

Dutch (Flemish)

FrenchGerman

13

Luxemburgo.

Vaiamos agora a un pequeno país, Luxemburgo, no que se dá o caso curioso de que sendo a lingua materna de máis do 90 % dos nacionais o luxemburgués, son oficiais tamén o francés e o alemán, linguas que se falan moi maioritaria-mente nos países que fan fronteira con Luxemburgo. Que ocorre no ensino? Pois que, a pesar de que o luxemburgués é a lingua materna de máis do 90 % da poboación nacio-nal, non se emprega coma lingua vehicular no ensino, se-nón que simplemente se estuda coma materia obrigatoria dúas horas á semana. É dicir, que conscientes de que o lu-xemburgués é unha lingua moi pouco falada no mundo, e a pesar da dificultade que iso implica para a aprendizaxe, os alumnos luxemburgueses reciben o ensino primario en alemán (suponse que é porque o luxemburgués parécese máis ao alemán que ao francés) e o francés, xunto co inglés estúdsea coma materia. A partir de secundaria comeza a uti-lizarse coma vehicular o francés, que acaba sendo a lingua vehicular que predomina ao final desta etapa. É dicir, que o modelo de Luxemburgo aplicado a Galicia, teniendo en conta ademais que o galego non é a lingua materna de máis do 90 % dos gallegos, e menos dos que están en idade esco-lar, abocaría a que o galego fose simplemente materia obri-gatoria, e o español, a semellanza do francés ou o alemán en Luxemburgo, sería a lingua vehicular, sobre todo tendo en conta que é a materna de máis do 50 % da poboación en idade escolar. A todo isto hai que engadir que estamos falando do ensono sostido con fondos públicos, porque no privada si que pode haber escolas ns que se use como ve-hicular unha soa das linguas. Guste ou non guste, o galego sería a Galicia o que o luxemburgués a Luxemburgo, e con maior razón dada a proporción de galegófonos de Galicia e a de luxemburgófonos de Luxemburgo.

Alto Adige (Italia).

Fagamos agora escala nunha provincia alpina de Italia de bela paisaxe, o Alto Adige, onde existen dúas linguas oficiais, o italiano e o alemán. A lexislación garante que os alumnos reciban o ensino na súa lingua materna se esta é italiano ou alemán; pero, de facto, un italófono pode recibir o ensino en alemán e viceversa.

República de Sudáfrica.

Cambiemos de continente e deixemos quedar aínda máis en ridículo aos “nosos” normalizadores, sobre todo cando se empeñan en manipular de forma burda o significado das palabras e chegar ao espantoso ridículo de equiparar a liberdade de elección de lingua no ensino cun acto nada

o modelo de Luxemburgo aplicado a Galicia, teniendo en conta ademais que o galego non é a lingua materna de máis do 90 % dos gallegos, e menos dos que están en idade escolar, abocaría a que o galego fose simplemente materia obrigatoria, e o español, a semellanza do francés ou o alemán en Luxemburgo, sería a lingua vehicular

14

menos que de segregacionismo. Viaxemos pois á República de Sudáfrica, na cal hai, en conxunto, ata once linguas ofi-ciais, dúas delas orixinadas en Europa, o inglés e o afrikaans. Durante o repugnante réxime do apartheid si que o gober-no aprobou normas para que o afrikaans fose lingua vehi-cular en polo menos a metade das materias (dicían que era a lingua que identificaba á nación máis ou menos; non sei se lles soa isto), pero os estudantes negros, moi maioritaria-mente, dicían non ter maior interese en aprender afrikaans e preferían o ensino en inglés, a pesar de non ser a lingua materna de case que ningún, e, en todo caso, estudar par-te das materias na súa propia lingua. Isto, xunto con outras medidas provocou unha revolta estudantil en 1976 que tivo como consecuencia da represión policial un saldo de case 600 nenos asasinados. Cando o réxime do apartheid caeu e chegou ao poder Nelson Mandela, aprobouse a Constitu-ción e resulta que na mesma, no artigo 29.2, recoñeceuse o dereito a recibir o ensino na lingua oficial da provincia que se preferise, habendo entre tres e catro oficiais en cada pro-vincia (das once a que me referín anteriormente). “Casual-mente”, e a pesar de ser a lingua materna de non máis do 4 % da poboación, o inglés adoita ser a preferida. Por que será? É dicir, que segundo “os nosos” nacionalistas, Nelson Mandela resultou ser un perigoso “segregacionista”, e xunto con el, entre outros, o premio Nobel da paz, Desmond Tutu, que defendeu a existencia dese dereito. Non me digan que “os nosos” nacionalistas non resultan “simpáticos”. Ou quizais debería dicir patético-ridículos?

Tanzania e Nixeria.

Sen cambiar de continente ímonos a Tanzania, e o facemos porque nun libro realmente divertido – moi a pesar dos seus autores o de divertido – que trata de xustificar que o galego sexa a única lingua vehicular en Galicia para todos os nenos galegos (55 mentiras sobre a lingua galega cháamase a co-lección de ridículas e divertidas falacias) ponnos o exemplo do que se fai neste país. E que se fai en Tanzania? En Tan-zania hai dúas linguas oficiais, o inglés e o swahili, sendo esta lingua a que se emprega como vehicular no ciclo de primaria, pero en secundaria a lingua vehicular é o inglés, estudándose o swahili como materia e impartíndose nesta lingua a materia de “educación cívica”. Os indocumentados autores do libro asumen que o swahili é a lingua nacional de Tanzania como se fose a lingua materna maioritaria en Tanzania, e que o seu uso nese país nada ten que ver co uso “forzado” do español en Galicia; pero resulta que o swahi-li é a lingua materna de non máis do 3 % da poboación e

é/era unha lingua de co-merciantes mestizos de indios, árabes e africanos que se falaba só ao longo da costa desde Somalia a Mozambique, e que acabou por converter-se nunha lingua koiné, nunha serie de países e é a lingua materna de só unha parte pequena dos seus habitantes; ou sexa, ¡máis ou menos o que pretendía ser o castelán durante a Reconquista na península Ibérica!, e que sería como o árabe no Magreb. O swahili, pola lóxica da súa orixe, escribiuse co alfabeto árabe ata o século XVIII, pero a forma escrita habitual na actualidade utiliza o alfabeto latino. O swahili, que ten tamén orixe bantú, como outras linguas de Tanzania, é a segunda lingua da inmensa maioría da poboación e por iso se emprega coma lingua vehicular en primaria. É dicir, que se aplicamos a España o modelo “tanzano” (e con máis razón porque o español é a primeira lingua, ou lingua materna, da inmensa maioría dos españois), o español sería o “swahili” de Tanzania, mentres que o galego, catalán, vasco, etc., serían, como moito: o sukuma (15,5 %), gogo (4,1 %), haia (3,7 %), etc., que non se usan no ensino. Notar que a pesar de que o sukuma é a lingua materna do 15,5 % da poboación de Tanzania, o que representa máis de 5 millóns de falantes, non se usa como lingua vehicular. E exemplos similares encontrámonolos por toda África, como o caso de Nixeria, onde o goberno reco-ñece ata 27 linguas autóctonas, aínda que a única oficial é o inglés. No ensino primario procúrase que os primeiros cur-sos sexan impartidos na lingua materna dos alumnos para proseguir co uso coma vehicular dunha das tres máis fala-das no país, ioruba (19 %), hausa (18 %) e ibo (17 %), e aprén-dese inglés coma materia obrigatoria e tamén árabe clásico nas escolas coránicas. En secundaría a lingua vehicular pre-dominante é o inglés, aínda que se segue usando como tal o ioruba. O francés tamén goza de relativa importancia no país por diferentes motivos.Quedan máis exemplos ilustrativos e interesantes que tra-tar, pero o espazo acábase, co cal haberán de ser tratados nunha terceira entrega, se a dirección desta revista o con-sidera oportuno. Ata entón, se é o caso só queda despe-dirme e espero que vos resultase interesante esta segunda entrega.

Cando o réxime do apartheid caeu e chegou ao poder Nelson Mandela aprobouse a Constitución, recoñeceuse o dereito a recibir o ensino na lingua oficial da provincia que se preferise, habendo entre tres e catro oficiais en cada provincia

15

Entre as nove e as dez Deixa a noite para quen é

“Do que non se pode falar mellor é calarse” advírtenos Witt-genstein na contundente proposición que pecha o seu fa-moso Tractatus. Pero esta vez non imos facer demasiado caso a don Luwding porque se non apenas poderiamos falar de nada. Ben polas dificultades epistemolóxicas de acceso ao coñecemento. Ben, (ou mal), por razóns máis pedestres como son a case censura obxectiva e subxecti-va con que se adoitan tratar certos temas en España. Ba-roja dicía que o éxito rápido non se pode conseguir máis que adulando o público. É dicir, mentindo. Non obstante, como acostumo e os lectores de Vosotros merecen, vou expoñer aquí o que penso. Así, nas liñas seguintes propoño ao amable lector unha breve revisión dun dos mitos galegos máis famosos, con-siderado como mera superstición polos racionalistas con decisión, o da Santa Compaña. Cuxa interpretación consti-túe todo un desafío epistemolóxico. Quizais o primeiro que cabería dicir é que aínda que se trata dunha das xoias da Antropoloxía galega non é un feito diferencial. Con varia-dos aspectos formais ou de detalle, dun modo ou outro, encóntrase presente como unha invariante da Cultura uni-versal en relación coa morte. Un mito, dicían os gregos, é a expresión dunha realidade espiritual que o transcende. Non obstante, modernamente non é esa a acepción do-minante. O noso Ortega sostiña, ao meu xuízo de modo errado, que o mito era inimigo da ciencia. Digo de modo errado porque para entendelo é preciso separar a realidade do fenómeno da forma ou expresión continxente que poi-da adoptar nas diferentes sociedades e culturas e da inter-pretación que se fai deste segundo as crenzas relixiosas ou intelectuais dominantes.

Modalidade dun mito universalRelacionado de modo moi estreito co mito galego da San-ta Compaña encóntrase o asturiano da Boa Xente ou Hues-tia, termo que vén de hoste, exército, compaña, neste caso de fantasmas. Pero xa o considerado pai da lingua española como idioma culto, o rioxano Gonzalo de Berceo, se fai eco dunha variante desta tradición nun dos milagres Da nosa Señora, o relacionado con Teófilo. E tamén é frecuente con algunha variante noutros lugares de España. E dun modo máis xenérico aseméllase a outros moitos de gran valor estético con notable influencia na Historia da Arte: así por exemplo, o comendador que en corpo astral invita a Don Juan a acompañalo, as huríes coránicas que reciben os caí-dos da guerra santa. As valquirias de mitos nórdicos que recollen aos guerreiros mortos en combate como ilustraba musicalmente Wagner na súa famosa cabalgata da segun-da entrega da Tetraloxía do Nibelungo. Ou a variante de Eros e Tanatos, a Alma rescatada da Morte polo Amor do belo e inspirador mito de Orfeo.Tamén os cortexos astrais retratados polo noso gran Cer-vantes en senllas pasaxes Del quijote: Na cova de Monte-sinos co cortexo de Belerma e o corazón de Durandarte. Mito que, por certo, ten unha imitación galega na vida real: ao igual que Belerma, Juana de Vega, a viúva de Espoz y Mina, tamén gardaba o corazón do seu esposo metido nun cofre. Outro máis, cando don Quijote ve a procesión do mago Merlín e lle explican que debe facer para desencan-tar a Dulcinea. Ou cando acomete aos disciplinantes que escoltan un corpo morto dende Baeza ata Segovia. Copia evidente dun coñecido feito histórico, o traslado do cadá-ver de San Juan de la Cruz. Para rematar esta breve relación, outra variante literaria: Despois dunha noite tenebrosa, Espronceda tamén fai vivir o seu propio enterro a El estudiante de Salamanca:

A SANTA COMPAÑA

ALFONSO DE LA VEGA. Enxeñeiro e escritor

HIS

TORI

A

16

“Era máis de medianoite...os vivos mortos parecen, os mortos a tumba deixan... “Dentro da Arqueoloxía española cabe entender tamén que quizais moitas das figuras da Fraternida-de de Elo, anterior ao Cristianismo, como as descubertas no cigurat natural de Montealegre (Albacete) puidesen representar algunha for-

ma de cortexo ou procesión astral relacionados con anti-quísimos ritos mesopotámicos, introducidos en España polo pitagorismo.

Versións galegas do mitoEntre as descricións ou interpretacións persoais relativas á Santa Compaña, que poden presentar diferentes variantes máis ou menos de detalle, podemos traer aquí a de Claudio Cuviero escrita a finais do XIX e baseada nos seus recordos da nenez: “Hai unha hora na noite, a máis triste e fatídica; nela os es-píritos, fantasmas e visións deixan as súas ocultas moradas e veñen a este mundo a expiar as súas culpas, bañando de terror as mentes dos sinxelos labradores. Esta hora está entre as nove e as dez. De aquí o adagio galego que tan ben obser-van os fillos do país.

Entre as nove e as dez Deixa a noite para quen é

E en efecto, pouco despois das nove, empezan a distinguirse en lontananza multitude de luces que, pausada e maxestosa-mente, camiñan sen rumbo nin dirección fixa. Apenas estas luces divísanse na aldea, cando un pánico terror se apodera de todos os veciños; péchanse as ventás, atráncase as portas, cada un encoméndase ao santo da súa maior devoción e en-tre a consternación e espanto xeral escóitanse as voces de: A Compaña! A Compaña!Motivo hai, efectivamente para unha tan grande confusión, porque as que levan aquelas luces son almas en pena, que despois de entrar na igrexa de onde toman a cruz e o escano (peto das ánimas) empezan a vagar polos contornos, pe-netran nos cuartos, apodéranse das persoas durmidas, sá-canas polo ollo do fecho, e entregándolles un machado de cera, fanas acompañar á lúgubre procesión. Se, por acaso, no seu tránsito, encontran algunha persoa que non tivese a precaución de botarse en terra finxíndose morta, apodéranse dela e entregándolle un machado obrígana a formar parte do acompañamento”.

Outras versións recollen que a dobre fileira procesional acompaña catro carrexadores dun féretro baleiro aínda pero no que se pode identificar a figura do próximo faleci-do en corpo astral.Dentro dos ritos antropolóxicos tradicionais galegos rela-cionados de modo moi estreito coa morte, ademais do da Santa Compaña, destacan tamén outros non menos popu-lares, así as procesións de ataúdes como as de Santa Mar-ta de Ribarteme ou as mortallas do Nazareno na Pobra do Caramiñal. Na primeira, dedicado á irmá de Lázaro o Resu-citado, os “ofrecidos” mesmo son transportados dentro dos féretros abertos, polos seus parentes. Na do Nazareno, os ataúdes son levados polos devotos e o “ofrecido” vai detrás do féretro, de cor branca no caso dos nenos, sobre a cabeza da súa nai ou pai. Creo que estas tradicións rituais máis ou menos deforma-das se poden encadrar dentro da chamada maxia simpá-tica. Preténdese evitar con elas que o cortexo da Santa Compaña, considerado maléfico senón terrorífico, se leve ao posible defunto no féretro pois xa o fan por ela outros axentes benfeitores ou máis afíns por amizade ou parentela ao que puidese falecer. Non obstante, estas manifestacións populares tradicionais acaso poidan ser reminiscencias ou deformacións, das antigas cerimonias litúrxicas iniciáticas propias das antigas escolas dos Misterios ou certas ordes monásticas nas que os recipendiarios han de morrer e re-nacer simbolicamente a unha nova vida, en pseudo tum-bas que tanto abundan en antigos templos ou mosteiros prerrománicos e románicos.Tamén cabe relacionar estas procesións ou as da Santa Compaña coas de Semana Santa onde os nazarenos ou confrades cos seus caparuchos e uniformes asemellan manifestacións no plano material de cortexos doutros di-ferentes planos. Pero na súa orixe simbólica o Camiño de Santiago é unha procesión de estrelas, A Vía Láctea. E para a tradición grega as almas heroicas convértense en estre-las. Outra versión mitolóxica sostén que primeiro xunto ao cabo Ortegal, en san Andrés de Teixido, e logo, unha vez reelaborada polo Cristianismo, en Compostela estaba unha entrada ao “inferos”. Sexa como for, certos clarividentes, ex-plican que en san Andrés habería unha especie de hospital de almas en espera ou transición, de onde viría as crenzas en que alí vai de morto quen non fóra de vivo ou en que durante a peregrinación ao santuario hai que ter coidado de non pisar lagartas, cobras ou outros réptiles non fosen a ser manifestacións da alma dalgún desorientado galeguis-ta en busca de redención. Como pode verse existe unha gran semellanza co hilozoís-mo como concepción do mundo: a xeneralización da idea

Quizais o primeiro que cabería dicir é que aínda que se trata dunha das xoias da Antropo-loxía galega non é un feito diferencial.

17

da vida a todos os seres. O intento de referir a unha orixe psíquica o conxunto das cousas e dos fenómenos naturais. O mito da concientización progresiva do Todo a través da evolución crecente das súas criaturas dende o mineral ata o anxo. Nas belas palabras dun soneto do poeta tráxico portugués Antero de Quintal: Almas no albor da existencia; espertaredes un día na Consciencia; e flotando, xa puro pensa-mento; veredes caer desfeitas, lentamente; as vas formas que creou a mente; e rematará, por fin, o voso tormento!

Un fenómeno con explicación metapsíquicaQue fenómeno é o que se transmite co mito da santa Com-paña? O que se expresa é un fenómeno metapsíquico: a experiencia da percepción do plano astral por persoas en estado de hipersensibilidade que pode facerse máis xeral mediante unha persoa dotada de facultades mediúmnicas ou especiais. Esta percepción astral asóciase á morte. Cou-sa que enunciada así, tan de súpeto, pode mover a incre-dulidade senón sorriso abondo do lector máis racionalista, que non investigador ecuánime racional. Pero este tipo de fenómenos foron estudados por moitos científicos de talle internacional, que nun principio trataban de demos-trar que se trataba de fraudes ou enganos, ata decatarse que a devandita hipótese da fraude ben puidera explicar algúns, ou moitos, casos pero non todos. Así, por exemplo, entre outros, Sir William Crookes, descubridor do elemento químico talio, o naturalista Russell Wallace,Geley, o reveren-do Stainton Moses, o astrónomo Flammarion, o alienista Lombroso, Oliver Lodge ou o Profesor Richet, catedrático e Premio Nobel de Medicina de 1913. Este notable e valente profesor de Fisioloxía na Sorbona dedicou gran parte da súa vida á investigación destes fenómenos estraños que o bautizou co nome de metapsíquicos. Non obstante, o termo Metapsíquica que vou seguir utilizando comezou a ser substituído dende o congreso de Utrech en 1953 polo máis coñecido hoxe de Parapsicoloxía, empregado en Ale-maña. Pretendíase desligalo etimolóxica e simbolicamente da metafísica para mellor resaltar o empírico ou fenomenal. O doutor Richet define a Metapsíquica como a ciencia que ten por obxecto os fenómenos mecánicos e psíquicos de-bidos a forzas que parecen intelixentes ou a potencias des-coñecidas latentes na intelixencia humana. A Metapsíqui-ca pode ser obxectiva e subxectiva: A primeira menciona, clasifica, analiza certos fenómenos externos, perceptibles polos nosos sentidos, de natureza mecánica, física ou quí-mica, que non dependen de forzas coñecidas na actualida-de e que parecen ter carácter intelixente. A Metapsíquica subxectiva estuda os fenómenos que son exclusivamente intelectuais. Estes caracterízanse pola noción de certas rea-

lidades que as nosas sensacións ou puideron revelarnos. Acontece como se posuísemos unha facultade misteriosa de coñecemento, unha lucidez que a nosa clásica psico-loxía das sensacións non pode aínda explicar. Richet pro-pón o nome de criptestesia para esta facultade de natureza descoñecida. A metapsíquica subxectiva é interna, psíquica e non material. A obxectiva é material e externa. Ás veces o límite entre uns e outros fenómenos resulta incerto. Os fe-nómenos subxectivos adoitan ser mellor admitidos que os da Metapsíquica obxectiva que resultan máis incoherentes cos paradigmas científicos dominantes. Richet asegura que está establecido, é dicir non é unha simple hipótese senón un feito, que: “existen vibracións ou forzas no Universo que conmoven a nosa sensibilidade e determinan certos coñecementos da realidade que os nosos sentidos nor-mais non puideron dar”.Richet descubriu, grazas ás súas pro-pias experiencias durante décadas como profesor e investiga-dor, polo menos catro importantes fenómenos:Criptestesia.Telequinesia.Ectoplasmia. Premonición.A Criptestesia ou lucidez dos antigos é a facultade de per-cepción diferente das facultades de coñecemento senso-riais normais.Atelequinesia é unha acción mecánica diferente das coñe-cidas que se exerce sen contacto, a distancia, sobre obxec-tos e persoas, en certas condicións.A Ectoplasmia ou materialización dos antigos autores é a formación de obxectos diversos que xeralmente parecen saír do corpo humano e toman a aparencia dunha realida-de material, como roupaxes, veos, corpos vivos... A Premonición é unha variante da criptestesia, a capacidade de coñecer fenómenos ou feitos futuros, en consecuencia a

facultade de adiviñación, e unha das máis difíciles de explicar.Estas definicións están recollidas do seu Tratado de Metapsíqui-ca de 1922, versión española de Editorial Araluce, prologada polo Doutor Ferrán, que constitúe un dos máis importantes tratados científicos sobre este tema.O mito galego da Santa Compaña tería aspectos metapsíquicos tan-to subxectivos coma obxectivos.

Interpretacións eclesiásticasA Antigüidade tiña noticias da existencia no home de moitos principios e corpos diferentes. Tal era a crenza dos zorastrinos, a dos exipcios e a dos gregos. Tamén parece encontrarse na iconoloxía sumeria coas súas coñecidas e

18

te, así foi. Rescatados os desaparecidos, indicaron que non tiveran medo porque o santo estivera todo o tempo con eles, guiando a pequena embarcación. A tripulación do na-vío tamén aseguraba que este non abandonara a nave en ningún momento. Tamén é coñecido, e influíu na súa posterior canonización, o desdobramento astral de San Alfonso María de Liborio que lle permitiu asistir á morte do Papa Clemente XIV en Roma mentres permanecía en Nápoles.Para explicar estes estraños fenómenos máis alá do recurso ao milagre barállanse pola Igrexa dous hipóteses:Os partidarios da bicorporeidade real ou desdobramento, que admiten que a alma se pode separar do corpo, afastar-se del e aparecer lonxe, tomando a materia do medio para constituírse un corpo que é exactamente o dobre do que permanece inanimado.Os partidarios da representación, a maioría, que cren que a alma non abandona xamais o corpo senón na morte, e que é un anxo o que toma as aparencias do corpo para executar por si mesmo os actos que se atribúen á fantas-ma. Tamén pode darse o caso que o individuo se traslade en corpo e alma, e entón é o anxo quen toma o seu lugar como dormente. Os partidarios da representación, a maioría, que cren que a alma non abandona xamais o corpo senón na morte, e que é un anxo o que toma as aparencias do corpo para executar por si mesmo os actos que se atribúen á fantas-ma. Tamén pode darse o caso que o individuo se traslade en corpo e alma, e entón é o anxo quen toma o seu lugar como dormente. O primeiro caso coincidiría coas ancestrais técnicas e prácticas chamánicas de desdobramento inducido, nes-te caso dos chamáns, de carácter voluntario. De modo semellante o místico extático sumido no sono da éxtase permanece inerte con aparencia de morte, mentres que noutra parte aparece vivo e ocupándose do cumprimen-to da súa misión. A alma tería a facultade de separarse do corpo mentres a éxtase durase. Talvez os místicos al-canzan a visión deste outro plano dimensional cando fa-lan de ser transportados ao terceiro ceo (San Pablo) ou á sétima morada (Santa Teresa) por citar algúns famosos dentro do ámbito do Cristianismo anque o fenómeno da Mística sexa universal. A antes citada Santa Teresa de Ávila estivo a punto de ser enterrada viva en certa ocasión du-rante unha éxtase experimentada durante a súa xuventu-de na que parecía morta. Por que non morre, se non está a alma? Porque non se tería separado totalmente do cor-po permanecendo unido a el de forma sutil. Para algúns autores cristiáns hai que distinguir entre alma e espírito.

inquietantes figuras aladas. E dende logo na Igrexa Católi-ca primitiva, sen esquecer o priscilianismo, aquí en Galicia. Un moderno grande investigador destes fenómenos, Sir Arthur Conan Doyle, autor da famosa saga do investigador Sherlock Holmes, médico, estudoso do mundo do esoteris-mo, achaca á ignorante beatería hipócrita dominante os ata-ques do clero cristián que sacrifica o Coñecemento ao Poder xa que “é sorprendente que ao ler os primitivos escritos dos Pais da Igrexa, achemos que estes posuían xa completamente o co-ñecemento psíquico e das ciencias psíquicas. Os cristiáns primi-tivos vivían en íntimo e familiar contacto cos seres invisibles, e a súa fe absoluta e constante fundábase no coñecemento positi-vo e persoal que adquirían co devandito contacto”. Non obstante, a Igrexa Católica conta infinidade de casos, entre eles:San Agustín en A cidade de Deus fala dun caso de desdobra-mento en forma animal o do pai de Prestantius. Este come-ra un alimento envelenado e quedou como durmido varios días sen que fose posible espertalo. Cando espertou ao cabo de varios días relatou o que cría ter soñado. Transformárase en cabalo e estivera a levar provisións a uns soldados a Rhe-tia, dando detalles que se puideron comprobar. San Agustín trata de explicar o feito: non creo que sexan demos. “Máis ben crería que neste home o elemento da imaxinación que se transforma en fantasmas, tomaba o aspecto das cousas exteriores, baixo a acción do pensamento ou dos sonos, e aínda que incorpóreo revestindo con prontitude marabillo-sa a imaxe dos corpos, crería digo que este elemento, cando os sentidos permanecen amodorrados ou pechados pode de maneira que non se explica, presentarse aos sentidos doutro con forma corporal. Así mentres o seu corpo xace en calquera parte, vivindo aínda, pero cos sentidos encadeados máis for-temente que durante o sono, o fantasma da súa imaxinación, incorporado, por dicilo así aos trazos de calquera animal, apa-rece ante os sentidos doutras persoas, e este vese, como se ve nos sonos, levando fardos baixo aquela forma... “ (Lib, 18, c23) O papa san Clemente celebraba misa en Roma cando de pronto pareceu que se durmiu con profundo sono, que durou tres horas. Cando espertou dixo ao pobo que por orde de san Pedro fora a Pisa a consagrar un templo. Todos os fieis o viran en Pisa durante o oficio que se celebrara o mesmo día e á mesma hora en que durmía en Roma.En 1571, san Francisco Javier achábase nun navío que ía do Xapón a China e que foi sorprendido por unha tempestade terrible. Quince homes que baixaran a unha chalupa foron arrebatados e desapareceron. Cando o temporal amainou, a tripulación preocupouse polo bote, pero san Francisco Javier que estaba en oración díxolles que non se preocupa-sen, posto que aparecerían pasados tres días. Efectivamen-

19

Chámase espírito cando ten conciencia da súa elevación e das marabillas que Deus obrou nela, cando se purifica, sepá-rase da terra para vivir cara a Deus. Chámase alma cando se une ao seu corpo para animalo para conservar nel a súa vida vexetativa e animal.

Constitución do homeComo está constituído o home? Evidentemente do corpo material ou bioquímico. Pero existen máis corpos? As relixións establecen que existe tamén unha alma ou espírito, que se-gundo algúns autores mesmo sería pensable en determina-das condicións. Unha curiosidade: segundo experiencias do Doutor Duncan a diferenza de peso observada no momento da morte do home sería duns 60 ou 70 gramos.As escolas e concepcións esotéricas sosteñen a existencia dunha especie de intermediario entre un e outro que está en comunicación con ambos os dous. Tal sería o Ferner de Zoroastro, o Zelén de Ruach dos cabalistas, o nefest da Bi-blia, o arqueo de Paracelso, o periespírito dos espiritistas, o corpo astral de teósofos e alquimistas... Agora ben, este elemento intermediario tamén pode di-vidirse á súa vez segundo as diferentes escolas esotéricas. Adoitan dividir esta tipoloxía ternaria á súa vez noutras tres das que os seus límites contiguos se solaparían dando lu-gar a unha constitución septenaria do home. A doutrina da multiplicidade de corpos, vehículo cada un dunha alma xa era defendida por Prisciliano e en xeral pola Gnose. Den-tro desta visión antropolóxica as almas irían descendendo cada unha no seu plano ata cada vez maior grao de mate-rialización. Tras a morte, o proceso sería contrario, se ben afectado pola metempsicse. Por iso os priscilianistas nega-ban a resurrección dos corpos como defende o Cristianis-mo oficial. Segundo Murguía opriscilianismo arraigou en Galicia grazas á tradición panteísta celta, cousa que obxec-ta Méndez Pelayo, creo que con razón, no sentido de que o segundo era materialista e o primeiro de orde idealista pois a materia era obra defectuosa dun demiúrgo malo. Aforro ao amigo lector a trapalleira enumeración dos dis-tintos termos cos que cada escola os designa porque nos importan máis os fenómenos que as súas teoloxías. Pero, para efectos descritivos para a mellor comprensión do fe-nómeno, adoptou aquí a seguinte clasificación segundo o nivel de materialización e supervivencia de cada corpo que resulta vehículo de manifestación no seu plano correspon-dente do superior: Corpo físico. Dobre etéreo. Corpo astral. Corpo mental. Corpo causal. Corpos espirituais superiores ou de alta vibración, inaccesibles á investigación empírica. Segundo a terminoloxía dos teósofos o espírito sería o corpo mental e a alma o corpo astral. O corpo glorioso chamado

así por San Pablo sería a combinación de corpo astral e cor-po mental. O dobre etérico disólvese poucos días despois da morte do corpo físico. Por iso non se deberían incinerar os cadáveres ata polo menos pasados tres días dende o falecemento. O corpo astral, que posúe forma humana, mantense no seu plano durante moito máis tempo. O corpo mental é unha especie de aura especialmente brillante na cabeza. Ao pa-recer, o Dr Baraduc teríao fotografado en forma de bóla lu-minosa. O corpo causal non parece posuír forma definida nin púidose fotografar. Sería a fronteira das manifestacións perceptibles polo presente coñecemento humano.

Que é o que se “vería” na Santa Compaña? É difícil contestar a esta pregunta e sempre nos poderá quedar unha dúbida razoable. Os científicos metapsíqui-cos, unha vez descartado a fraude ou engano como o dos monxes ¿luxuriosos? (traducción de rijosos) do mosteiro de Cornellana, aludirían aos ectoplasmas como realidade experimental. Son moitos os casos coñecidos. Ao longo de decenios, Camilo Flammarion recolleu varias decenas de miles dos que publicou unha vasta selección na súa fa-mosa triloxía A Morte e o Misterio, editada en España por Aguilar. Isto parece claro.

Pero á súa vez estes ectoplasmas poden ser corpos dou-tros cada vez máis sutís como nunha especie de pulso ruso, envoltorio doutros máis internos. Para os cabalistas cada mundo superior está contido no inferior como modelo e imitación e é influído e rexido polo superior. No conxun-to impera a lei divina ou a inmediata presenza de Deus, a Schechinah. O home terreal é o microcosmos. O corpo é a envoltura da alma. O investigador Durville, entre outros, mediante hipnose profunda realizou experimentos de pro-gresivo desdobramento sucesivo. Unha conclusión é a sor-prendente exteriorización da sensibilidade. Aquí o que nos interesa é o vehículo etéreo que serviría de primeiro plano á conciencia post mortem e a cuar-ta dimensión do espazo. Este mundo ou plano astral é o no que os teósofos colocan a primeira actividade da con-

20

ciencia tras a morte. É moi probable que no cortexo astral que dá lugar ao mito da Santa Compaña o que se perci-ba sexa unha manifestación de corpos astrais e mentais. Pero a Santa Compaña ten certo compoñente de terror maléfico. Non exento de paradoxo. En efecto. Algúns cla-rividentes consideran o proceso da morte como un nace-mento a outro plano diferente de existencia. Así os corpos sutís do moribundo despois de abandonar o cadáver se-rían recibidos para axudarlle e confortalo nese transo polos corpos astrais de familiares ou amigos de modo semellan-te ao modo en que o bebé é recibido polos asistentes ao parto. A este fenómeno achacaríase o frecuente aparente delirio de moitos moribundos que, ante a incredulidade dos seus acompañantes, pretenden ver xunto a si persoas achegadas xa falecidas que veñen a acompañalo e asistilo no transo da morte. A que se debería este aspecto maléfico da Santa Compa-ña? Aquí si creo que cabería falar de superstición debido ao medo inculcado pola relixión tradicional que subordina o Coñecemento ao Poder. A ignorancia é nai de temores. Na tradición tibetana lense directrices do seu famoso Libro dos Mortos para evitar que os corpos sutís do recén falecido non se extravíen no plano astral e na medida do posible se libren doutra etapa na roda das reencarnacións. Outras tradicións falan dun chamado círculo do espanto dentro do plano as-tral. Unha especie de pandemonium monstruoso que rodea o globo e que debemos franquear. Formado pola armazón de paixóns incontroladas da humanidade, o corpo astral dos suicidas e por entes astrais retidas na súa evolución espiritual. No Libro dos Mortos do antigo Exipto encóntrase a confesión a Maat, deusa da Verdade, na que o defunto fai unha decla-ración de non ter vulnerado a Lei Moral. Coa súa cabeza de can ou chacal, Anubis hai as veces de deus psicopompo, do mesmo modo que Fausto recolle un can negro que logo re-sulta ser Mefistófeles. Tamén cabe recordar as diferenzas de percepción ou interpretación das Noites de Walpurgis en am-bas as dúas partes da obra de Goethe. Mentres a Walpurgis medieval, de influencia eclesiástica, aparece como grotesca e maléfica, a de evocación clásica desprega os valores estéticos da mitoloxía grega, onde Eros se mostra como dador de Vida. En todo caso, a Metapsíquica pódenos axudar a coñecernos mellor como microcosmos dentro dun macrocosmos máis amplo do que formamos parte. E ademais que a Metapsíqui-ca tamén a Arte e a Cultura.

Interpretación dende a Cultura Velaquí outra vez a gran cuestión. A Cultura non como eru-dición senón como forma de liberación humana. Os admi-radores da antiga civilización clásica deberiamos recupe-

rar os tempos de Eros e Tanatos, dos antigos mitos sobre a natureza da alma, do Amor que nos rescata da morte. Así, o simbólico desencantamento de Dulcinea ou supe-ración do mundo da materia, a Dama que o namorado cabaleiro Don Quixote debe rescatar para recuperar a súa verdadeira forma e natureza. O tempo a-histórico en que Orfeo o civilizador e dador de Cultura atravesaba o Hades en busca de Eurídice nunha das aventuras cenitais da Cul-tura occidental que máis notables logros estéticos logrou inspirar. Acaso non sexa casualidade que a ópera moder-na como renovación dos antigos dramas sacros nace no pazo do duque de Mantua cunha representación ideada por Claudio Monteverdi sobre o mito de Orfeo. Logo a xoia conmovedora de Gluck, pioneira do leit motiv wagneriano, ou a de Haydn entre outras, ligadas á renovación musical e estética. Ou a reelaboración mozartiana do mito órfico combinado co eleusino en A Flauta máxica. O mito do res-cate por amor: Proserpina, Eurídice ou Pamina e Dulcinea, simbolizan á alma, a Dama do cabaleiro. E é que necesitamos revivir as formulacións éticas adorna-das dos maiores logros estéticos da Cultura occidental. Das mensaxes de moitos dos seus máis grandes autores. Pero as culturas e as formas cambian cos tempos. Para moitos gale-gos de hoxe o mito da Santa Compaña é cousa dun pasado remoto e supersticioso que convén arrombar. O pertinaz “aparecido” que lle estragaba o negocio ao simpático bandi-do Fendetestas no seu corredoira atallo e a quen este que-ría levar coa “Boa xente” sería cousa doutra época superada hoxe pola modernidade das peaxes de AUDASA. Aquí en Galicia, ao igual que no resto de España, o que hoxe mola é a moda anglosaxona do chamado Halloween, que move di-ñeiro, comercio de máscaras e cachifallos ou festexos lucrati-vos. Non se trata da negación materialista da espiritualidade ou da supervivencia da alma, senón simplemente da súa fri-volización, da súa adaptación á mentalidade infantiloide do novo cidadán disfrazado que vive sen vivir nel, feliz votante ao que lle digan na inopia desta civilización deshabitada. Acaso teña razón Rene Guenon cando sostén que a nosa é unha civilización sen metafísica e por iso xace en crise per-manente. A crise espiritual que é a nai de todas as demais, incluída a estética, a política ou a económica. Mais tales cousas parecen relegadas neste século tan frí-volo, tan renovadamente supersticioso, tan covarde e in-capaz de mirar á morte cara a cara, no que tomar en se-rio a metapsíquica, as outras dimensións da existencia, a metafísica, considérase algo anticuado, ou propio de xente desatinada con ganas de amolar, enturbar a exemplar Feliz Gobernación do Réxime ou simplemente dar a nota por-que non pillan subvencións.

21

TRALOSPAZOSMATRECIO Texto y fotos.

TURI

SMO

22

Ciertamente, como decía Martínez Barbeito, prácticamen-te no existe escritor gallego o ligado a Galicia, que no haya incluido en su obra literaria alguna referencia a los pazos. Valle Inclán, Pardo Bazán, Otero Pedrayo o Torrente Balles-ter son buenos ejemplos de ello. Y es que el pazo ha anidado profundamente en el ima-ginario popular como la casa solariega por excelencia de Galicia. “Casa grande, capilla, palomar y ciprés, pazo es”, ha sentenciado la sabiduría del pueblo llano. Si las villas de la Toscana nos evocan la bucólica y estética estampa rural en la campiña italiana, los pazos gallegos nos transportan a la melancólica vida de la pequeña nobleza rural gallega. Aunque el origen de los pazos muchas veces esta en la re-forma de antiguas torres medievales, a las que se añadie-ron grandes caserones que servían a la vez de morada y de centro agropecuario a los “fidalgos” de la época, andando el tiempo, la concentración de patrimonios y rentas permitió la construcción de edificaciones más refinadas. Las casas nobles más ricas solían poseer una residencia urbana para pasar el invierno y la primavera, acudiendo a sus pazos du-rante el verano y el otoño, coincidiendo con la época de cosecha y cobro de rentas a sus aparceros.La evolución histórica, que tras la llegada de los Reyes Católicos intenta poner fin al modo feudal de entender la vida en Galicia, implica el ocaso de la arquitectura defensiva bajomedieval, para dar paso a los pacíficos pazos. Pero serán los siglos XVII y XVIII los que marquen el apogeo de estas casas solariegas. En consecuencia, será el estilo ba-rroco el que predomine como seña de identidad de estas residencias señoriales en el campo. En esta ocasión nos vamos de visita a dos de los más famo-sos pazos gallegos. El emblemático Pazo de Oca y el Pazo de Rivadulla, muy cerca el uno del otro, son una buena opción para pasar un agradable día y conocer de primera mano esta característica muestra de la arquitectura y cul-tura gallegas.

Plaza exterior. Pazo de Oca

23

Escudo de armas. Pazo de Oca

PAZO DE OCA

Cuando el turista se asoma a la explanada del Pazo de Oca, situado apenas a 20 km de Santiago de Compostela, se sorprenderá de encontrar un magnifico edificio palaciego en medio del campo. Si conoció la TVE de los años 70, se-guramente recordará aquel gran programa titulado Si las piedras hablaran, que con guiones de Antonio Gala, reco-rría alguno de los grandes monumentos de España, recor-dando episodios y personajes históricos a ellos ligados. Y es que en el Pazo de Oca, es fácil escuchar a las piedras mientras se pasea por sus jardines, parecidos a los del Real sitio de Aranjuez. Existe abundante documentación histórica sobre el Pazo de Oca, incluso económica, sobre rentas, ingresos y gastos (especialmente referidos al siglo XVIII), que permite conocer la actividad de sus señores y servidores. Pero estese tran-quilo el lector, que no queremos abrumarle con una riada de datos.

En cuanto a su origen, el Pazo esta ligado a los señores de Oca. En el siglo XV Suero de Oca tomó partido por la Beltra-neja, y perdió sus señoríos a manos del arzobispo de San-tiago, Alonso de Fonseca, partidario de Isabel la Católica. Integrado en el patrimonio de la Corona, en 1586 los domi-nios de Oca son adquiridos por María de Neira, hija de un regidor de Santiago de Compostela, Juan de Otero y Neira y viuda de otro, Gonzalo de Luaces. Actualmente el pazo pertenece a la casa de Medinaceli, tras un sinfín de nobles propietarios que en mayor o menor medida dejaron su huella en el edificio, y que los curiosos pueden consultar en la pagina web de la Fundación Casa Ducal de Medinaceli. En la explanada exterior nos encontramos con un caracte-rístico conjunto arquitectónico en forma de L, en un lado el palacio o pazo, y unido a él en ángulo recto, a través de un viaducto con arcos ciegos, la iglesia dedicada a San An-tonio de Padua, con un retablo atribuido a José Gambino. Enfrente de esta L, las bien conservadas casas, se supone de antiguos aparceros.

24

Dormitorio del príncipe. Pazo de Oca

Sala de estar. Pazo de Oca

25

Sala de entretenimiento. Pazo de Oca

Sala de entretenimiento. Pazo de Oca

26

Salón. Pazo de Oca

Galería noble. Pazo de Oca

27

A través de una puerta del siglo XVI blasonada con las armas de los Luaces y los Neira, penetramos en un zaguán que da acceso al patio y jardines. En la planta baja hay dos grandes salas, la más interesante dedicada al entretenimiento, con billar e incluso un futbolín de época, y repleta de trofeos ci-negéticos. Una noble escalinata nos lleva desde el zaguán a una gran sala, que nos recuerda, entre estandartes y retra-tos de los insignes antecesores, al sobrio estilo del Escorial. En la planta alta, destaca un dormitorio que en el siglo pa-sado alojó al príncipe de Asturias, Don Alfonso, hermano del abuelo del rey, Don Juan de Borbón. Llama la atención el dormitorio con cuatro alcobas del siglo XVIII, que repre-sentan los cuatro continentes que se conocían entonces, ya que Australia aún no había sido descubierta. De exquisi-to gusto las dependencias privadas, que amablemente se nos permitió visitar, y que mostramos aquí a nuestros lec-tores. Según dicen, cuando el Duque de Segorbe se aloja en el pazo, en el exterior del edificio lucen los pendones y ondean las banderas.Si salimos al patio ocupa su vista central una fuente trilo-bulada, tras la que terreno baja hacia un portal que deja a su derecha un típico hórreo, dejando ver en lontananza el paisaje del valle del Ulla, y lo que habría sido parte de la

Portal del Valle del Ulla. Pazo de Oca

La avenida de los tilos. Pazo de Oca

Fuente central. Pazo de Oca

28

Plaza exterior. Pazo de Oca

29

Hórreo. Pazo de Oca

30

Enfrente de esta L, las bien conservadas casas, se supone de antiguos aparceros. A través de una puerta del siglo XVI blasonada con las armas de los Luaces y los Neira, penetramos en un zaguán que da acceso al patio y jardines. En la planta baja hay dos grandes salas, la más interesante dedicada al entretenimiento, con billar e incluso un futbolín de época, y repleta de trofeos ci-negéticos. Una noble escalinata nos lleva desde el zaguán a una gran sala, que nos recuerda, entre estandartes y retra-tos de los insignes antecesores, al sobrio estilo del Escorial. En la planta alta, destaca un dormitorio que en el siglo pa-sado alojó al príncipe de Asturias, Don Alfonso, hermano del abuelo del rey, Don Juan de Borbón. Llama la atención el dormitorio con cuatro alcobas del siglo XVIII, que repre-sentan los cuatro continentes que se conocían entonces, ya que Australia aún no había sido descubierta. De exquisi-to gusto las dependencias privadas, que amablemente se nos permitió visitar, y que mostramos aquí a nuestros lec-tores. Según dicen, cuando el Duque de Segorbe se aloja en el pazo, en el exterior del edificio lucen los pendones y ondean las banderas.Si salimos al patio ocupa su vista central una fuente trilo-bulada, tras la que terreno baja hacia un portal que deja a su derecha un típico hórreo, dejando ver en lontananza el paisaje del valle del Ulla, y lo que habría sido parte de la

Laberinto/invernadero. Pazo de Oca

Jardines. Pazo de Oca

Jardines. Pazo de Oca

31

Estanque de las virtudes. Pazo de Oca

32

33

Estanques. Pazo de Oca

Patio. Pazo de Oca

34

antigua jurisdicción de Oca. En un lateral del ala sur del patio, se puede ver labrado sobre un sillar del edificio un an-tebrazo con una mano señalando con la inscripción “Prosiga 1746”, que habría colocado allí el segundo Marqués de San Miguel das Penas con la intención de que sus descendientes siguiesen ampliando la edificación, para cerrar todo el patio. A la izquierda del patio encontramos uno de los invernade-ros más antiguos de España, con grandes cristaleras blan-cas. A su vera un laberinto de seto de boj inspirado en un dibujo del pavimento de la Catedral de Canterbury. El conocido doble estanque de los jardines del Pazo de Oca fue encargado por Andrés Gayoso, primer Marqués de San Miguel das Penas. En la parte de arriba el estanque de aguas calmas llamado “de las virtudes” y el de aguas turbu-lentas abajo, que conocemos como “de las vanidades del mundo”. En ambos una barca de piedra. En el estanque de debajo de guerra, representando la vanidad, y el en el de arriba una barca de pesca, que alude al paraíso. Recomendamos deambular por los jardines, donde encon-trará un antiguo lavadero del siglo XVIII, arroyos cubiertos por frondosas vegetaciones, exóticas especies arbóreas, entre las que destaca una vieja secuoya y el camelio considerado

como el más antiguo y alto de Europa, fuentes, setos imi-tando lagartos gigantes y la relajante avenida de los tilos, incorporada al pazo en el siglo XIX y obra de François de Vié, jardinero del Palacio Real. Si busca bien, encontrará in-cluso a Alicia de las maravillas metiéndose en un frondoso espejo que no sabe bien a donde nos transportará.

Pazo de OcaA Estrada - 36685 Pontevedra - Telf: (+34) 986 58 74 35 - Fax: (+34) 986 58 74 39 - pazodeoca@fundacionmedinaceli.org

Abierto todos los días de la semana:

Visita a los jardines:Invierno (noviembre a marzo): de 9 a 18.30 horas.Verano (abril a octubre): de 9 a 20.30 horas.

Visita guiada al interior del Palacio:Viernes, sábados y domingos de 11 a 12.00 horas.Otros horarios previo concierto.Entrada hasta 30 minutos antes del cierre.

PreciosEntrada individual jardines: 6€Entrada grupos jardines (Min. 15 pax): 4€Visita completa, jardines e interior del Palacio: 15€

Jardines y agua. Pazo de Oca

35

Pazo de Rivadulla

Muy cerca también de Santiago, el pazo de Santa Cruz de Rivadulla, tambien conocido como Pazo de Ortigueira se encuentra al lado de Vedra y del rio Ulla. Inicialmente conocido como la Torre y el Casar de Ortigueira, adquiere relevancia como pazo cuando en el siglo XVI, el canónigo de la Catedral de Santiago, Juan Ibáñez de Mondragón, se hace con las propiedades que se convertirían en el Pazo de Santa Cruz. Actualmente el pazo esta en manos de la fami-lia Armada, a la que pertenecía el famoso General Alfonso Armada Comyn, preceptor del rey Juan Carlos, secretario general de la Casa Real e implicado en el golpe del 23-F. En el Pazo de Rivadulla podemos aún observar la función agropecuaria de estas casas solariegas, una explotación ga-nadera sigue en activo allí mismo, además de las fincas cir-cundantes dedicadas a la viticultura, también podemos ad-mirar la avenida de olivos, como recuerdo de la producción de aceite de estas heredades que llego hasta el siglo XX.En la capilla del pazo, del siglo XVI, usada hoy como igle-sias parroquial, destaca un retablo de Juan Bautista Celme,

que recuerda vagamente al estilo de los enclos paroissial de la Bretaña francesa. En el mismo patio del pazo, frente al edificio principal, encontramos una curiosa fuente con extraños seres mitológicos. Fue encargada por el primer Marqués de Santa Cruz de Rivadulla, Andrés Ibáñez de Mondragón y Ozores de Sotomayor. Las insólitas tallas de la fuente representan a la coca, nombre gallego que se da a una especie de dragón, y que forma parte del antiguo símbolo heráldico del linaje Mondragón, tan vinculado al Pazo de Santa Cruz de Rivadulla.Pero lo más interesante de este Pazo es su exuberante jar-dín, que reúne, junto a más de 200 variedades de camelios, enormes magnolios, palmeras washingtonias, tulipaneros de Virginia, ombúes, helechos australianos, criptomeria japónica o robles de la variedad fastigiata. Todo ello entre paseos en torno a un arroyo con cascadas que cruza el jar-dín, estanques y fuentes, bancos y mesas de piedra, que según se dice Jovellanos gustaba de utilizar mientras duró su estancia en el pazo para recuperarse de una afección pulmonar. Hoy, somos nosotros los que podemos disfrutar de este oasis, no se lo pierdan.

Avenida de los Olivos. Pazo de Rivadulla

36

Fuente de la Coca. Pazo de Rivadulla

37

Estanque. Pazo de RivadullaCamelias. Pazo de Rivadulla

Jardines. Pazo de Rivadulla

38

Cascada. Pazo de Rivadulla

39

O Instituto Galego de Estatística (IGE) deu a coñecer os últimos datos sobre o coñe-cemento e uso do galego. As cifras amo-san un acusado descenso do número de falantes, máis significativo canto máis novo é o sector analizado, algo que se podería condensar na constatación de que a día de hoxe, tres de cada catro menores de tre-ce anos ten o español como lingua materna. Dende a publicación do estudo do IGE, este é o dato que máis esgrimen os sectores favorables á imposición de lingua para reclamar a aplicación de políti-cas de monolingüismo social en galego. A súa receita para que o galego perdure é que se impoña máis. En vez de re-flexionar sobre a escasa utilidade das políticas de normali-zación lingüística levadas a cabo nos últimos 30 anos, estes sectores reclaman a aplicación do Plan Xeral de Normaliza-ción da Lingua Galega (PXNLG), o catecismo da imposición lingüística, un texto elaborado cando Manuel Fraga presi-día a Xunta e que foi aprobado en 2004, ao remate do seu mandato. O PXNLG non é unha lei, non é un texto xurídico artellado, senón un compendio de 300 páxinas destinado a cambiar os hábitos lingüísticos dos galegos. O PXNLG foi aprobado por todos os grupos presentes naquel momen-to no Parlamento de Galicia e, habería que engadir: para a súa vergoña, porque se trata dun noxento proxecto de enxeñería social ideado para enganar ao cidadán, coartar liberdades, e engordar a conta corrente dos integrantes do lobbi da lingua, os grandes beneficiarios da venda de libros de texto en galego, da impartición de cursos e cursiños, da realización de traduccións, e da recepción de subvencións

a todo un universo de entes, empresas, e co-lectivos subvencionados.

0 PXNLG está estruturado por sectores, e abarca a “galeguización” de todos os ámbi-tos da sociedade, dende a Sanidade, a Edu-cación, ou a Economía, ata a Relixión, as co-munidades de veciños ou o tempo de lecer das persoas. Analízanse o que no Plan son calificados como “puntos febles”, que non son

outra cousa que as preferencias que temos os galegos e, a continuación, propóñense medidas para corrixirnos. Ex-cepto os prólogos, as restantes 300 páxinas son unha restra de medidas correctoras, cos seus puntos fortes e febles, os seus obxectivos de área, directrices estratéxicas, obxectivos específicos, e grupos de medidas. A lectura completa do Plan e moi recomendable se un quere saber ata que punto, mediante as políticas de “normalización”, os poderes públi-cos non respetan a vontade dos cidadáns nesta materia. Estas políticas tamén son contrarias ao sentido común, porque están baseadas en crear unha ficción de uso, tanto cando dende os poderes públicos se merca a súa utiliza-ción por parte dos axentes sociais, como cando porfían en relegar do ámbito educativo á lingua materna dos alumnos castelán falantes, que teimudamente volven usar a súa lin-gua cando saen do centro de ensino. Dende Vosotros ofre-cémosvos unha moi breve, unha mínima sinopsse, que nos custou realizar, xa que a práctica totalidade do Plan podería ser presentada como exemplo.

GLORIA LAGO

TEÑEN UN PLAN PARA NÓS

a día de hoxe, tres de cada catro menores de trece anos ten o español como lingua materna. Este é o dato que máis esgrimen os sectores favorables á imposición de lingua

40

O trampantollo costeado con fondos públicos...

Área de Comercio. Medida 4.2.1. Campaña nos medios de comunicación que lle dea ao galego unha imaxe de lingua maioritaria, propia e emerxente e que a asocie a progreso social e económico e que faga ver que a lingua ten valor económico.

Os usos das linguas en liberdade son... OBSTÁCULOS para a normalización, sendo os pais, segundo parece, uns obstá-culos especialmente molestos: aínda que diminuíron, os prexuízos e actitudes negativas nalgúns sectores de pais / nais e de profesorado seguen a ser un grande obstáculo para avanzar na normalización lingüística no ensino.

Prexuízos, inercias negativas. Área Xuventude, obxectivos estratéxicos: “Estimular nas xeracións máis novas actitudes favorables que se traduzan nun uso xeneralizado do galle-go, superando vellos prexuízos, presións globalizadoras e inercias negativas.”

O inquietante “voluntario lingüístico”, ou “axente normaliza-dor”, e o “galegofalante oculto”

Área Educación. Medida 2.4.5: desaenvolver un progra-ma estable de voluntariado lingüístico. Punto feble: a for-mación universitaria dos futuros docentes nos distintos niveis de ensino non os capacita suficientemente para desenvolver o seu labor en galego e para seren axentes normalizadores.

Procurar que os traballadores máis cualificados e cadros directivos dos servizos sociais fagan uso habitual do ga-lego, e sempre cos usuarios galegofalantes, mesmo cos galegofalantes ocultos.

Abandonar o castelán é galeguizarse, e ser consecuente...

Área economía. Punto feble: persistencia de inercias non galeguizadoras nas clases altas da sociedade. Os empresa-rios non asumen unha utilización consecuente do idioma galego.

As medidas represoras ou coercitivas disfrázanse de medi-das para: procurar, fomentar, incentivar, acordar, concien-ciar. A Xunta mercará o uso da lingua, iso, malia que no pro-pio plan recoñécese que mercar vontades non é efectivo: Area economía, punto feble: “Aproveitamento non sincei-ro das axudas” .

En todo caso, a práctica totalidade das medidas ten reper-cusións económicas positivas para o lobbi da lingua, case todas benefician a editores, filólogos docentes, tradutores, editores, membros de fundacións, de asociacións “norma-lizadoras”, etc.

Algúns curiosos exemplos do que no PXNLG se presentan como puntos fortes ou febles...

Área de Servicios Sociais. Punto forte: uso maioritario do galego por parte de boa parte dos discapacitados de Ga-licia.

Área turismo. Punto feble: Os materiais de promoción turística adoitan estar só en castelán, por seren os máis demandados. Obxectivo especifico: conseguir que as en-tidades do sector turístico utilicen o galego como primeira lingua nas súas comunicacións.

Turismo. Medida 6.7.12. Establecer que a competencia profesional en lingua galega sexa un dos obxectivos bási-cos da Escola Superior de Hostalería e de todos os centros de formación hostaleira e turística de Galicia.

Medida 6.7.3. Negociar co Arcebispado de Compostela unha maior presenza do galego na liturxia dos peregrinos.

Punto fecble: Uso menor do galego por parte dos donos urbanos de animais domésticos.

Área Deporte. Medida 6.5.4. Campaña dirixida aos xim-nasios vinculando o perfeccionamento físico coa lingua galega.

Alberto Núñez Feijóo, Presidente de la Xunta de Galicia

41

Área Relixión. Punto débil. Predominio multisecular do castelán nas notas necrolóxicas, recordatorios, cintas das coroas florais, lápidas dos cemiterios.

Obxectivo específico: Incorporar as empresas de servizos fúnebres ao proceso de normalización do galego (lápidas, cintas, coroas, esquelas).

A área de Relixión é, coma todas, moi completa...

Área Relixión. Medida 6.1.12. Elaboración e difusión dun libro no que se recollan razóns de orde teolóxica, canónica, pastoral e cultural do deber de utilizar con normali dade a lingua galega na liturxia e de como a pluralidade lingüística é signo distintivo da verdadeira tradición cristiá, a diferenza doutras relixións coma o xudaísmo ou o Islam.

Editar en galego e a baixo prezo, os materiais para a cate-quese en galego negociando coa xerarquía a súa utiliza-ción preferente.

Gran parte do contido das vinteunha páxinas adicadas ao área de Sanidade xa se atopa nun estado de aplicación avanzado. No Plan formúlanse todo tipo de medidas co-rrectoras, e sinálanse como puntos febles dende o “mal costume” por parte dos médicos de redactar as súas recei-tas en español, ata o problema que supón que a maioría dos farmacéuticos sexan castelán falantes. Aquí algúns exemplos.

Área Sanidade. Punto feble: Mobilidade dos profesionais sanitarios, chegada cada vez de maior número de profe-sionais de fóra, sobre todo especialistas, que dificulta o cre-cemento da porcentaxe de uso da nosa lingua no sector.

Obxectivo específico: conseguir que o ga-lego sexa a única lingua visible oficial-mente e promover que sexa a lingua ha-bitualmente utiliza-da na redacción dos informes, incluídos os informes médicos, de todos os centros da rede pública asis-tencial.

Obxectivos específicos: Impulsar que os estudos de Cien-cias da Saúde se impartan habitualmente en galego. Pro-mover a utilización do galego como lingua de uso habitual en todas as actividades de formación do persoal sanitario. Establecer un sistema de axudas para os estudantes e pro-fesionais de Ciencias da Saúde que realicen estudos, publi-cacións ou traballos da súa especialidade en lingua galega.

Medida 5.1.5: crear un premio anual de recoñecemento a aqueles establecementos sanitarios que máis se destaquen na tarefa da normalización lingüística.

As páxinas adicadas ao área de Educación céntranse basi-camente, en ir eliminando o castelán como lingua vehicu-lar. Non incluiremos ningún exemplo, xa que os obxectivos “normalizadores” neste ámbito son amplamente coñeci-dos. Esta área complétase cun extenso apartado adicado a galeguizar aos xóvenes, tamén no seu tempo de lecer, e a conseguir eliminar a visibilidade do castelán no ámbito deportivo. Algúns exemplos:

Área Xuventude. Medida 2.4.5. Establecer nas actividades de lecer da Xunta de Galicia unha normativa semellante á que existe para os centros educativos sobre o uso da lingua galega.

Área Xuventude. Punto feble: presenza maioritaria do cas-telán no ámbito do tempo libre xuvenil en Galicia.

Medida 2.4.2. Fomentar o uso do galego nos ámbitos so-ciais de máis impacto e utilización por parte dos máis no-vos (pubs, discos, bares musicais, etc.), establecendo con-venios coas asociacións de hostaleiros e outras entidades e colectivos implicados,

Medida 6.7.7. Promover o galego en zonas de bares e co-pas. Medida 6.6.8. Fomentar o uso do galego nas tendas de roupa xuvenil. Medida. 6.6.9 Establecer que nas actividades de lecer con axuda pública, os monitores teñan bo coñe-cemento do galego e unha actitude de compromiso coa promoción da lingua nesta actividade

Medida 2.4.11. Fomentar a utilización do galego nas ac-tuacións e actividades musicais, establecendo convenios de colaboración coas asociacións profesionais pertinentes.

Medida 2.4.13. Ampliar as axudas existentes para gale-guizar o funcionamento e as actividades das asociacións xuvenís. Valentín García Gómez, Secretario Xeral de Política Lingüística

42

Medida 2.4.14. Primar o uso da lingua galega nas subven-cións que se lles outorguen ás entidades que organizan ac-tividades de lecer para a infancia e a mocidade.

Negociación con deportistas de elite galego-falantes para que fagan sempre en galego as súas declaracións aos me-dios de comunicación de Galicia. Medida 6.5.6. Establecer unha cláusula de uso preferente na rotulación e comunicación dos estadios e centros de-portivos e tamén nas declaracións á prensa dos grandes di-rixentes e xogadores de aqueles equipos que queiran optar ás axudas públicas.

Directrices estratéxicas: aproveitar que moitas entidades deportivas necesitan axuda pública para desenvolver a súa actividade.

Punto feble: inexistencia en Galicia dunha entidade de-portiva importante que non se contente con ser o símbo-lo dunha cidade, que queira ser algo máis ca un club, que queira ser símbolo dun país asumindo o sinal de identida-de de todo o país, que é a lingua galega.

Área inmigración. Punto feble: Hábito de usar o castelán por cortesía con calquera persoa que non sexa galega por favorecer a comunicación e por humanidade cos inmi-grantes.

Medida 6.3.6 Creación dun premio anual á integración lin-güística, que distinga o inmigrante que acade maior nivel no dominio da lingua ou que máis destaque no seu uso.

Medida 6.3.14 Facilitar institucionalmente a creación de casas de América, de África, Árabe e Eslava en Galicia, nas que os inmigrantes poidan manter as súas raíces, estable-cer vínculos afectivos, celebrar as súas festas, pero nas que teñan cursos de lingua e cultura galega dados en clave de identidade.

Medida 6.3.4. Campaña dirixida aos inmigrantes motiván-doos a aprender o galego no prazo de tres anos e crear un documento que acredite ese coñecemento e que puntúe á hora de optar a un traballo.

Trala publicación dos datos do IGE, a Xunta anunciou a elaboración dun plan dirixido a “normalizar” o ámbito so-cioeconómico. Está previsto que sexa aprobado no último trimestre de 2015 e que estea baseado no disposto no

PXNLG, cuxas medidas para o ámbito económico son si-milares ás das demais áreas: impoñer, pagar e premiar ao lobbi. Amosámoslles o borrador do novo plan que está aberto a consultas. Galicia Bilingüe estará presente no de-bate e tentará que non se vulneren os dereitos lingüísticos das persoas.

PLAN DE DINAMIZACIÓN DA LINGUAGALEGA NO TECIDO ECONÓMICO 2015-20 Medidas transversais

1. Apoio á creación dunha rede de empresas para o fomen-to do galego

Lobilingüe es la antimascota de Galicia Bilingüe

43

2. Colaboración e coordinación con entidades e organis-mos públicos3. Colaboración con entidades asociativas para apoialas e promover actividades4. Visibilidade do emprego da lingua galega a través da pu-blicidade e a sinalización interna e externa das empresas e as áreas comerciais5. Promoción e posta en valor das vantaxes do galego como lingua que lle abre as portas á lusofonía6. Actividades informativas para visibilizar as potencialida-des do galego como lingua internacional de negocios7. Actividades de promoción nos medios de comunicación para o reforzamento do galego no ámbito socioeconómico8. Actividades para instituír o Día da Galeguidade Empresa-rial coa finalidade de crear unha referencia cronolóxica im-portante para conmemorar o uso do galego nas empresas9. Promoción do galego na etiquetaxe10. Establecemento dun proceso de participación para re-coller propostas de dinamización11. Accións de promoción da lingua no marco da respon-sabilidade social empresarial (RSE)12. Bases terminolóxicas para as diferentes ramas profe-sionais13. Decálogo de vantaxes a prol do galego na empresa14. Guía de boas prácticas/casos15. Certificados/selos16. Apoio a colectivos que traducen software para em-presas17. Servizo de apoio á xestión de contidos nas webs e nas redes sociais18. Punto de atención á empresa en temas de lingua

Hostalería

19. Actividades de información sobre a importancia do ga-lego como lingua vehicular cos clientes20. Deseño de materiais de uso do cliente en galego21. Elaboración de materiais e ferramentas de apoio22. Promoción do galego na imaxe e na comunicación de bares e restaurantes23. Actividades de difusión do galego específicas en datas sinaladas24. Web con recursos lingüísticos específicos para o ámbi-to da hostalería25. Promoción da creación de grupos de bares e restauran-tes que usen o galego

26. Apoio á galeguización das webs das empresas de refe-rencia/tractoras27. Aplicacións TIC (apps ou servizos web) de menús ou outras utilidades prácticas28. Colaboración con entidades hostaleiras do sector turís-tico vinculadas ao Camiño de Santiago

Comercio

29. Difusión da importancia de utilizar o galego como lin-gua vehicular con clientes30. Deseño de materiais de uso polo cliente en galego31. Actividades de comunicación para promover o uso do galego no pequenocomercio32. Actividades de comunicación estacionais33. Premios de recoñecemento34. Web con recursos específicos35. Promoción da creación de grupos que usan o galego na súa actividade36. Achegamento ás grandes marcas para normalizar o galego

Alimentación

37. Promoción da etiquetaxe en galego dalgún subsector estratéxico ou prioritario38. Premios de recoñecemento39. Creación de web con empresas da industria alimentaria40. Promoción nos medios de comunicación dos produtos alimentarios de calidade41. Contacto/convenio a través do Consello Galego de Cooperativas42. Editar un catálogo plurilingüe de produtos galegos43. Colaboración con entidades xestoras da calidade Banca 44. Acordo coas principais entidades bancarias45. Elaboración de carteis para as sucursais46. Colaboración coas fundacións das entidades bancarias de Galicia

Xestorías e asesorías, aseguradoras, despachos de avogados, inmobiliarias, administración de comunida-des de propietarios...)

44

47. Web con recursos específicos48. Carteis que informen do dereito a expresarse oralmen-te ou por escrito en galego49. Colaboración cos colexios profesionais deste sector50. Motivación ás xestorías para que os escritos ás coope-rativas e ás sociedades agrarias de transformación (SAT) estean en galego

Axencias de publicidade

51. Actividades informativas que salienten a posibilidade de facer a publicidade engalego 52. Colaboración en premios

Outras actividades

53. Campaña de promoción do uso da lingua no transpor-te de viaxeiros54. Elaboración de materiais turísticos en galego55. Elaboración de materiais turísticos sobre Galicia en lin-gua galega56. Edición de folletos turísticos para empregar en conver-sas básicas

Área de traballo

57. Acordo específico no diálogo social de promoción do galego58. Valoración do coñecemento do galego nos procesos de selección de persoal59. Promoción da redacción da documentación interna e externa das empresas en galego (orzamentos, follas de pe-dido, albarás, nóminas e outros)60. Actividades formativas para que o persoal poida desen-volver a súa actividade en galego

Cooperativismo

62. Impulso do uso do galego como lingua corporativa

OBXECTIVOS ESTRATÉXICOS E OPERATIVOS

Obxectivos estratéxicos: Crear conciencia de que o uso do galego favorece os re-sultados e obxectivos empresariais e as relacións laborais, comerciais e bancarias.

Estender o uso da lingua galega no ámbito económico e nas relacións laborais, comerciais e empresariais.

Fomentar nos clientes e consumidores o hábito de usar e reclamar a atención comercial en galego.

Estimular a creación e mantemento dunha demanda real e efectiva de produtos en galego. Obxectivos operativos: Evidenciar que o uso do galego é un importante factor de calidade no trato e na relación coa clientela.

Facer visibles as vantaxes que pode supor o emprego do galego tanto para a empresa individual (proximidade, diferenciación, innovación, etc.) como para o conxunto socioeconómico.

Promover decididamente o establecemiento da oferta po-sitiva nas relacións coa clientela.

Facer visible o uso do galego nas actividades empresariais de uso cotián.

Crear unha dinámica de desenvolvemento crecente de ac-tuacións a prol da lingua no sector da economía, que sexa sostible a medio y longo prazo. Mostrar estas actuacións, aos seus actores e os seus resultados.

Implicar ás propias empresas e entidades empresariais no desenvolvemento de actuacións a prol da lingua galega.

Establecer unha dinámica de participación e coordinación das empresas e entidades (privadas e públicas) que están traballando a prol do galego. Apoialas decididamente e re-coñecer o seu su traballo.

Contribuír dende as administracións públicas á promoción da lingua galega nas relacións contractuais, de tal xeito que a contratación pública inspire un modelo de boas prácticas para normalizar un uso cotián do galego na documentación interna e externa que xera.

45

Os Biosbardos.Eles tamén o merecen.

GLORIA LAGO

Nun claro do bosque do monte da Picaraña, un grupo de soñadores pu-xeron en marcha un refuxio para cans sen fogar. Na actualidade, Os Biosbar-dos, constituído xa en asociación, é un referente na protección de animais na provincia de Pontevedra. Chegamos ao refuxio guiados por Le-ticia, unha das voluntarias máis vetera-nas. A uns metros da entrada, unha ca-deliña podenco ládranos brevemente. Deseguido desaparece entre a vexe-tación que bordea o camiño. Natalia explícanos que a abandonaron hai pouco diante da porta e que está de-masiado asustada para deixarse guiar ao interior; “imos deixándolle comida e ela tómaa cando nadie a ve”. Tardará pouco en unirse aos demais. Impre-siona ver o gran número de cans que hai tralo valado, cada un representa a un ser humán que nalgún momento deixóu a un lado a decencia e a com-paixón. Preguntamos se é perigoso entrar. “Tranquilos, que son moi bos”, dínos unha das voluntarias. Entramos e deseguido sentímonos un pouco abraiados polo recebemento de de-cenas de canciños que nos fan a festa. Vemos varias ringleiras de casetiñas e un espazo central. Á dereita, un vala-do divide esta parte do refuxio doutra

zona onde están os cans de maior ta-maño. Os voluntarios túrnanse para atender a estes cans, e para dar sopor-te aos que están en casas de acollida. Non soamente hai que alimentar e limpar, tamén hai que recoller aos ani-mais despois dun aviso de abandono ou maltrato, levalos ao veterinario, atender ás persoas que buscan un can en adopción, realizar as labores admi-nistrativas, mesmo xestionar as redes sociais; neste momento o contacto co exterior tal vez máis efectivo para ato-par con urxencia un fogar definitivo, ou unha casa de acollida para un can ferido ou abandonado que non ten sitio no refuxio. E ademais, teñen que reunir o necesario para sufragar os cus-tes derivados do seu labor, un diñeiro que, principalmente, se destina a co-mida e gastos de veterinario. Os cinco voluntarios que están hoxe acuden á súa cita unha tarde cada se-mana. Son Andrea, Natalia, Leticia e Guadalupe, que ven dende Cangas co seu fillo Iago, un rapaz a quen a súa nai acabou por contaxiarlle o seu entusias-mo. Ademais dos voluntarios que tra-ballan no refuxio, están as familias de acollida, que coidan aos cans que están enfermos ou recuperándose dun mal-trato ou un atropelo. Cando o refuxio está tan saturado como agora, as fami-lias de acollida tamén se fan cargo dos cans que veñen de chegar. Unha vez ao mes teñen ocasión de verse todos a

mañá dun domingo, cando se reúnen para levar a pasear aos cans polo mon-te, cada un coa súa correa.Facémoslles a primeira foto. Non fai falta pedirlles que posen, os cans adó-ranos. Explícannos que a pesares do desbarate de agarimo, desa expresi-vidade no afecto que amosan ago-ra, cando chegan ao refuxio son moi receosos. Para algúns, a chegada foi especialmente dura, porque tiveron a mala fortuna de que os seus antigos donos tiráronos por riba do valado do refuxio en plena noite, como lles pasou aos cachorriños Choco e Late. Os vo-luntarios atopáronos ao día seguinte tremendo de medo, despois de pasar a noite entre extranos. Unha vez que son parte do grupo, os cans adoitan in-tegrarse sen problemas. Entre os aban-donados e maltratados abundan os podencos, unha raza moi utilizada po-los cazadores. Cando sacamos o tema, os voluntarios atropelánse ao falar para amosar a súa indignación. “Aos que se lles poida demostrar que maltrataron, deberían retirarlles a licencia”, dinnos. Iso ás veces resulta difícil porque é fre-cuente que antes de abandonalo mu-tilen ao can para facer desaparecer o microchip que os poida relacionar con ese animaliño que abandonaron, ás veces mesmo atado a unha árbore no monte, porque xa non lles serve. Por iso, por todo o que levan visto e vivido, dende Os Biosbardos tamén colaboran

Quen protagonizan esta sección son persoas descoñecidas fóra do seu círculo. Poucos saben da grandeza do seu esforzo e dedicación, a maioría das veces destiñados a mellorar a vida de quen as rodean.

eBÓSXENEROSOS

46

con iniciativas que promoven unha le-xislación que protexa aos animais, e a súas contas en redes sociais son un al-tofalante para recollidas de sinaturas e difusión de propostas.

Chámanos a atención o ben que se le-van os cans entre si e o agarimosos que son cos recén chegados coma nós. “De aquí saen educados e socializados para que as persoas que os adopten poidan integralos axiña, e nós recomendámos-lles ao can que polo seu carácter ou características poida adaptarse mellor con eles”. Esa é a finalidade primordial dos Biosbardos. Nin o agarimo que lles teñen, nin o relativo benestar de que desfrutan os animaliños no refuxio, afasta aos voluntarios do seu principal obxectivo: atoparlles un fogar. “Por moi ben que estean eiquí, nada se compara con ter unha familia”, di Leticia; “da moi-ta pena velos no inverno, cando mar-chamos e os deixamos eiquí, chovendo e con frío”. Ademais, hai que facer sitio para os que seguen a chegar, porque tanto nos Biosbardos coma nos ou-tros refuxios que non son xestionados por concellos ou deputacións, non se sacrifica aos cans despois dos 21 días preceptivos. O que chega quédase ata atopar un fogar.Hai cans que foron recollidos en condi-cións moi duras que non relataremos ao lector; eles adoitan ser os que máis conmoven aos voluntarios. Pregún-tolle a Leticia se sente debilidade por

algún. “Por Lucky”, “leva eiquí toda a vida. Hai outro máis novo que quere ocupar a súa caseta, así que non sae dela”. Algúns dos cans do refuxio son xa velliños e serálles máis difícil atopar unha familia, e é unha mágoa por-que os cans que sufriron adoitan ser especialmente agarimosos e agrade-cidos. Unha posibilidade de colabora-ción que ofrece Os Biosbardos e que resulta eficaz non soamente para os cans noviños, senón tamén para es-tes cans maiores, é o apadriñamento, por unha pequena cantidade ao mes, póde axudar á súa manutención e aos seus coidados. Na web da asociación hai fotografías dos cans co seu nome e a súa historia para que poidamos eli-xir ao que queremos adoptar ou apa-driñar. Son historias intensas, detrás de cada can, hai un ser humano sen escrúpulos, e detrás de cada relato, moito agarimo. Sorprende a capacida-de dos voluntarios para atoparlles un nome, Adara, Coralina, Bibi, Ginger, a miúdo regálanlles un nome asociado á súa cor, Canelita, Melaza, Tosta, Alba, Luna Lunera, ou adórnanos con no-mes poéticos como Orballo, Xeo, Ven-to. Ás veces, para as camadas, recorren a un campo semántico case completo: Habichuelo, Frijolito, Garbancita, Len-tejita, Quinoa.. Tal vez sexa lendo as historias que escribiron sobre os cans do refuxio como mellor se comprende o agarimo que move a estes volunta-rios, a tenrura, a súa capacidade para atopar algo atractivo mesmo no máis feuchiño dos cans, e a habilidade para incluír sempre unha nota positiva ou de esperanza. Non sabemos que pensarán os volun-tarios dos Biosbardos cando escoitan a alguén facer de menos, mesmo deos-tar, o labor en favor dos animais co re-corrente argumento de que antes hai que axudar á xente necesitada. O cer-to é que o tempo que outros adican ao lecer e os recursos que adican a si

mesmos, eles invísteno en realizar un labor que cren que pouca xente faría, e que é positivo e necesario para o conxunto da sociedade. Eles son quen se apiadan do can atropelado que leva horas esperando axuda na beirarrúa, os que recollen ao que leva semanas ou meses mendigando polas rúas ou desnutrido e ferido no monte. Son eles quen evitan moitos accidentes retiran-do das autovías aos cans que deam-bulan por elas desorientados, e quen recollen das rúas a esas calamidades que nos fan sufrir a quen os atopamos. Nesta sección adicada ás persoas que fan algo sobresaínte polos demais, hoxe rendemos homenaxe aos inte-grantes desta asociación e a todos os voluntarios que adican o seu esforzo a axudar e protexer aos animais aban-donados.

Como colaborar

· Non mirando cara a outro lado ante un can abandonado

· Denunciando o maltrato

· Cunha micro aportación de 1 euro ao mes

· Doando alimentos, produtos de hixiene, cueiros para canciños enfermos, etc.

· Apadriñando

· Asociándote

· Sendo familia de acollida

· Facéndote voluntario

http://protectoraosbiosbardos.org/

47

Chegados a este punto, todos somos galeguistas. O que importa é Galicia, explícannos, e quen alza a súa su mi-rada no mapa é un facha españolista; quen cara abaixo, un localista estreito de miras. E Galicia é unha e sagrada. As diferenzas e os conflitos internos son proscritos entre nós. A única querela que interesa -tanto para o presente como cando se lembra o pasado- é a dos partidarios de “eles”, os de fóra, e os “nosos”.

E porén, as loitas internas entre gale-gos teñen sido constantes. Non máis cá eterna loita do rural contra o urbán, a terra e o mar, norte e sur. Na súa ex-presión galega, a aldea resinte á vila, coveira da canalla1. E unha falla cha-mada depresión meridián escinde as rías co interior, ao trazar unha liña de Tui a Carballo. A división norte e sur está en Galicia especialmente marcada: dous grupos de rías ben diferenciados, separados polo cabo Fisterra, que non é soamen-te marca psicolóxica, senón tamén farallón difícil de dobrar. A costa nor-te tende cara ao Cantábrico e as Illas

dános pistas: o suroeste de Galicia e o noroeste de Portugal destacan pola súa similitude e integración5. Os cas-tros das rías baixas aparecen vence-llados desde cedo co comercio me-diterráneo6. Recentemente, durante as obras do Museo do Mar de Vigo, os arqueólogos quedaron abraiados ante a achega dun altar fenicio. Pli-nio o Vello, que tiña boas razóns para saber quen habitaba a zona, engáde-nos un dato moi misterioso: A partir dos celenos (río Verdugo), o conven-to dos brácaros, helenos, grovios, o castelo de Tyde (Tui), todos da estirpe dos gregos7. O celtismo decimonónico borrou a memoria mediterránea e helénica de Galicia. O debate entre a facción coru-ñesa de Murguía e a intelectualidade de Pontevedra, que defendía o vello helenismo, acabou coa victoria da ob-sesiva celtofilia dos primeiros.

2. É tarefa traballosa averiguar que ocorreu en Galicia trala caída dos ro-manos. Son os tempos dos suevos e vándalos, dos godos e árabes, men-tres o mar traíanos do norte hordas vikingas. Foron séculos verdadeira-mente escuros, e a Galicia norte pa-rece ter sido máis afortunada; os sue-vos instaláronse na rexión de Braga, e é tamén no sur onde alcanzaron os bereberes, antes de estoupar en gue-rra civil contra os árabes e desaloxar Galicia.

Británicas; a do sur, cara a Portugal e o Mediterráneo. Hoxe quero lembrar as vellas liortas entre norte e sur, afanosamente ago-chadas pola historia oficial. A miña visión é parcial, que soy de Vijo y no lo niejo. Sen dúbida, é necesario. A nosa foi sempre unha historia narrada den-de o norte. Coruñesa é a bandeira do galeguismo2, coruñés o himno e o mito que o conforma.1. No principio era o celta, contáron-nos, e ainda hoxe os expertos pole-mizan sobre iso. A tirapuxa ten algo de fraudulenta, xa que asume a pre-misa de que a antiga Gallaecia era unha terra homoxénea. Porén, había nela moitas tribus -unhas 40-, e estas eran, probablemente, de diversas ori-xes. É casi seguro que houbese celtas entre Ferrol e A Coruña, e na zona de Barbanza e Fisterra3. O resto non está nada claro.Tan diversas eran as xentes que nin sequera había un territorio común. A Gallaecia é un constructo tardío do imperio, que reuníu, sen unificar, tres conventos distintos -dous deles, xa considerados galaicos-, os de Lugo, Braga e Astorga. Un dato decisivo e coidadosamente agochado: a frontei-ra entre os dous primeiros non era o Miño, senón o río Verdugo, o que dá comezo á ría de Vigo4. Que razóns explican que o sur de Ga-licia non estivese incluído no mesmo convento que o norte? A arqueoloxía

ANDRÉS FREIRE. Profesor de lingua española e literatura

A división norte e sur está en Galicia especialmente marcada: dous grupos de rías ben diferenciados, separados polo cabo Fisterra, que non é soamente marca psicolóxica, senón tamén farallón difícil de dobrar.

VIGO FRONTE A GALICIA

48

privilexiada da monarquía e do pa-trón de España, vai ser o bastión da facción castelanista en toda liorta sucesoria9. Pola súa banda, os outros reinos hispánicos (Portugal, Castela, o condado de Aragón) seguían obse-sionados por avanzar cara o sur do-minado polos árabes. A ruptura con Portugal implicou un debate apenas lembrado hoxe: Onde remataba Galicia? A monarquía portu-guesa reclamaba como súa a diócese de Tui, que estendía os seus dominios por ambas as dúas beiras do Miño. De aí que vexamos ao rei Afonso de Por-tugal legando os seus barcos na ría de Vigo ao bispo10 e asinando o con-trato matrimonial da súa filla Mafalda co herdeiro do conde de Barcelona en Tui11. Tras case un século de constan-tes cambios de mans, os reis portu-gueses, afanados na conquista do sur, abandonan o seu flanco norte. As lindes relixiosas e vitais son distin-tas. O arcebispo de Santiago crea a súa universidade nunha das súas afastadas dióceses: Salamanca. Os estudantes tudenses e ourensáns seguen a mar-char a Coimbra. E no mar, a frontera seguía a ser Fisterra. Mentres o norte rexíase coas normas cantábricas e a moeda franca, o sur de Fisterra atíñase aos costumes portugueses e andalu-ces, e á moeda aragonesa12.

3. Os reis católicos van traer a España os rudimentos do estado moderno, entre eles a solidificación das frontei-ras. O seu principal apoio en Galicia viñera -cómo non?- da man do Ar-cebispo Fonseca II; o líder da facción portuguesista será o conde de Cami-ña, Pedro “Madruga” Álvarez de Sou-tomaior, nobre que vivía a ambos os dous lados do Miño.Venceu Isabel, e venceu o norte, que vai acoller as institucións galegas crea-das polos Austrias, con sede, tras bre-ve paso por Santiago, na Coruña. Ao

sur, Pontevedra brilaba como capital pesqueira. Pero Baiona, o outro porto real de Galicia, esmorecía, incapaz de adaptarse aos grandes barcos e cunha reputación xeral de porto pirata. Por entón, Vigo era propiedade do Ar-cebispado de Santiago, que tiña como porto de referencia o de Noia, máis próximo. No XVI, os comerciantes es-tranxeiros redescubriron a súa ría, e deseguido dirixíronse alí a deixar os seus produtos. En repetidas ocasións, Baiona e A Coruña protestaron a Felipe II este comercio. E o prudente rei pro-hibíu a chegada de mercaderes forá-neos a Vigo, temendo, ademais da per-da de ingresos, “la licencia y libertad en sus costumbres y tratos”13 que tiñan alí.

Resulta polémico determinar ata que punto foi rota a continuidade histórica con estas invasións. A nova historio-grafía prefire agora negar a ruptura -algúns negan mesmo a conquista árabe- e considera que houbo conti-nuidade entre a Galicia xermana e a medieval. Porén, non está explicado por completo por que os bispados do sur quedaron vacantes durante sécu-los. Por que o norte conserva as pa-rroquias que aparecen no Parroquial Suevo, mentres que case que todas as do sur desapareceron. López Carrera, o historiador galeguista que máis o ten estudado, explícao “en virtude dun maior dinamismo histórico”8, o cal non explica nada. O dinamismo fai medrar os pobos; non cambia os seus nomes. Dous topónimos en Vigo son indicios de distintas repoboacións con xentes de fóra: Isturáns (Asturianos) e a rúa Poboadores, precioso resto lingüístico dunha puebla/póvoa que fixo Juan II alá no XV.A evolución histórica da Galicia me-dieval vai romper coa irrupción dun elemento exóxeno: o poderosísimo Arcebispado de Santiago, que habe-rá de converterse no maior poder do reino. Xelmírez, no seu afán por as-cender a Arcebispo e metropolitano, é un dos factores máis importantes na escisión de Braga e a súas dióce-sis. As dúas Galicias rómpense e nace Portugal, herdeiro da bracarense e a Lusitania. Outra consecuencia inexo-rable do éxito do Camiño: a estra-texia santiaguesa vai estar vencellada para sempre a manter a conexión coa meseta. O seu Arcebispado, sede

O celtismo decimonónico borrou a memoria mediterránea e helénica de Galicia. O debate entre a facción coruñesa de Murguía e a intelectualidade de Pontevedra, acabou coa victoria dos primeiros.

1 Así chamaba ás vilas o himno do movemento agrario allego, escrito polo poeta Ramón Cabanillas.2 A bandeIra de Galicia é a do porto da Coruña, ofi-cializado - igual que o himno- como emblema común gracias ap control que o grupo coruñés de Murguía tiña sobre as institucións culturais de Galicia.3 Francisco Calo. Os celtas. Unha (re)visión dende Gali-cia. Vigo. 2010. 323.4 Sigo en isto a opinión de Tranoy, que é maioritaria; hai quen eleva a fronteira ao Lérez, mesmo ao Ulla.5 González Ruibal. Galaicos. Poder y comunidad en el noroeste de la península ibérica (1200 a.C -50 d.c) Brigantium. Vol 18. 2006. 55.6 González Ruibal, Rodríguez Martínez, Ayán Vila. Buscando a los púnicos en el Noroeste. Mainake, XXXII(I). 2010.7 A historiografía moderna desdeña esta frase e sitúa a Plinio xunto a outras fontes clásicas que falan de ouvidas da nosa terra. Non é tan sincelo facelo: o vello Plinio fora procurador da provincia onde estaban os conventos galaicos, probablemente viaxara ás Médulas, escribíu o seu texto cun meticuloso censo ante os seus ollos. A explicación de que Plinio, o maior erudito do seu tempo, confundise grovios e gregos non resulta nada convincente.8 Anselmo López Carrera. O Reino medieval de Galicia. Vigo. 2005. 188.9 É abraiante ata que punto esta obviedade foi iñorada entre nós. Quen se laie pola “españolización” de Galicia debe abandoar as gratas mentiras e sinalar ao principal responsable: Santiago e a súa Catedral.10 Un historiador local vigués explica isto por que Afonso “ocupaba” Vigo. Outra proba de ata que punto os nativos iñoran a súa historia local.11 Iglesias Almeida. O antigo bispado de Tui en Portu-gal. Noia. 2008. 35-6.12 Elisa Ferreira Priegue. Galicia en el comercio marítimo medieval. Coruña. 1988. 50.13 Citado en José de Santiago. Historia de Vigo. 1886 (reed. 2005) . Nt 1. 282.

49

Pronto deixaron de ser necesarias as prohibicións reais. Durante a guerra con Inglaterra, cando á Armada In-vencible seguíu a Contra Armada de Drake, o marqués de Cerralbo, capitán xeral de Galicia, decide que é imposi-ble defender Vigo14. Cando Drake re-gresa ás illas Británicas, fracasado na Coruña e Lisboa, Cerralbo reclama as tropas que instalara en Pontevedra. Temía un novo ataque a Santiago ou á Coruña15. A indefensa Vigo é sacrifica-da, e a vila, destruída con xenreira por Drake. É comezo doutra época escura, cando os piratas refuxiábanse nas Cíes e asaltaban a capricho os barcos que alí ousaban aparecer.

4. A vitoria do candidato Borbón so-bre o dos Austrias na guerra de Suce-sión permitíu a Galicia conservar a súa integridade territorial. Os portugueses aínda non desistiran das súas aspira-cións a Tui e pactaron a provincia no caso de vencer o seu candidato. Aquel non foi o seu derradeiro intento: o marqués de Ensenada impedíu que Fernando VI cedese a diócese tudense a Portugal.Cos Borbóns, España vai asistir a unha novidade: a creación de infraestrutu-ras por parte do Estado. En Galicia, a máis importante é a dos asteleiros de Ferrol onde, cos métodos de Jorge Juan, vanse construír algúns dos me-llores barcos do mundo.A polémica vai chegar coa construc-ción de camiños reais. É unha conten-da apaixoada que vai dividir Galicia e cuxas formulacións reiteraranse cos séculos. Onde ha ir a estrada, ao norte (Coruña) ou ao sur (Vigo)? Os ilustra-dos galegos (Sarmiento, Cornide, Suá-rez Freire) defenden a opción sur, con dous ramais que conectarían Coruña e Tui. Facilitaría ademáis a exportación da riqueza vitícola de Ourense, que contrastaba co “ermo” -a palabra é de-les- que atravesaba a estrada do norte.

5. A instalación final do liberalismo trouxo a Galicia o novo mapa provin-cial. Coruña pasou a ser unha máis entre as capitales galegas. Pontevedra logrou, gracias aos seus mellores con-tactos en Madrid, liderar a súa provin-cia. Despois, cando Vigo conseguíu re-verter esta decisión, unha “man amiga” fixo desaparecer nos corredores mi-nisteriais o decreto que lla restituía. A tensión entre ambas as dúas cidades culminou en 1840. A milicia viguesa, alzándose con Espartero, acercouse a Pontevedra e bombardeou a igrexa da Peregrina ata que os capitalinos alza-ron a bandeira branca. Historia local, ignorada hoxe por case que todos. O ferrocarril renovará as vellas polémi-cas. Un emprendedor vigués, Eduardo Chao, tenta construír unha vía que una meseta con Ourense e Vigo. Era a liña preferida por Madrid. O resto de Galicia rechazouno con carraxe. “Se Vigo che-gase a ter ferrocarril, non o terá o resto de Galicia senón por incidencia”20, asegura un periódico coruñés. A Deputación de Pontevedra tardou en apoialo. As de A Coruña e Lugo obstruírono. A liorta concluíu co retraso do ferrocarril gale-go. Un historiador vigués, de impecable pedigrí galeguista, diranos que “os obs-táculos maiores para a súa realización (....) atopounos Chao en Galicia, en riva-lidades, en mañas, en celos de localida-de”21. Castelao ten unha excusa mellor: as terribles maquinacións22 de Madrid. A pesares disto, algo vai cambiar co estado centralista. Por primeira vez en séculos, norte e sur de Galicia van ser tratados con relativa igualdade. Hai un recoñecemento tácito por parte do estado dunha Galicia bifronte, cun espolón norte na Coruña, e outro sur, en Vigo. E haberá dous trazados de tren, dúas autopistas, dous aeropor-tos. Mágoa que este último equilibro rompese ao convencer o Arcebispo de Santiago a Franco da necesidade dun aeroporto alí por se viña o Papa...

Ao final, a liorta será cousa de france-ses. O capitán xeral de Galicia prefire A Coruña; o enxeñeiro prefire Vigo. Este vai ser despedido e a estrada irá á Co-ruña por decisión política. Máis tarde, decídese construír unha estrada nor-te-sur sobre a mencionada depresión meridiana galega, pero non puido ser rematada. O seu final, a pesares da in-dignación viguesa, será a vella frontei-ra do Verdugo16. Vigo e a súa ría segui-rán condenados ao illamento.Abandonada polo resto de Galicia, a salvación viguesa virá de fóra. As posi-bilidades do seu porto e a súa ría non se lles escapan a unha multitude de fo-ráneos17 (cataláns, vascos, mesetarios) que se achegaron alí a facer fortuna. Por iso, se Vigo tivese “lingua propia”, esta non sería outra que o castelán. É a lingua coa que pasou de aldea a vila, e de vila a cidade. A aceptación do gale-go normativo como lingua “auténtica” viguesa non é máis que outra traizón ao seu pasado e á súa identidade.

O crecemento vigués seguía atranca-do pola carencia de comunicacións. Nin sequera tiña peirao. Tal investi-mento correspondía ao recén insti-tuído Consulado Marítimo de Galicia, que axiña se converteu nun arma da burguesía coruñesa para manter os seus privilexios e o seu predominio18. Negouse a financiar o peirao vigués e mesmo protestou a apertura do porto ao comercio coas Indias. Ao tempo, “los artificios de los enemigos natu-rales”19 bloqueaban o camiño carre-teiro do sur cara Madrid. Non o facían por maldade; buscaban sinxelamente manter o seu monopolio.

A polémica vai chegar coa construcción de camiños reais. É unha contenda apaixoada que vai dividir Galicia. Onde ha ir a estrada, ao norte (Coruña) ou ao sur (Vigo)?

50

Non é casualidade, non pode selo, que o despegue de Vigo coincida coa centralización política en Madrid. Tam-pouco que o discurso galeguista xurda e arraigue nunha minoría de coruñe-ses23. O seu elaborador -o verdadeiro pai da patria- será Manuel Murguía, quen amaba a Galicia, pero a unha Ga-licia que non incluía Vigo. En Galicia: a súa historia e os seus monumentos, adí-ca unhas 140 páxinas á Coruña; outras tantas ás terras de Santiago e ás pro-vincias de Ourense e Lugo. A cidade olívica merece 12 ..... liñas24. Non é o único. Otero Pedrayo explícanos que, durante o tempo románico, remátase o mapa histórico de Galicia, e o plano esencial das súas ciudades25. Vigo e Fe-rrol, aparentemente, non forman par-te da esencia de Galicia... E Castelao, como bó pontevedrés, láiase de que o proxecto dun lazareto en Tambo impe-dise que fose Marín e non Vigo a porta galega cara a América: E por isto, o ou-tro y o de máis alá, Pontevedra deixou de ser o que hoxe é Vigo26.O rexionalismo será durante décadas a incómoda alianza de liberais coru-ñeses, doídos pola perda dunhas ins-titucións políticas galegas que eles dominaban, e fidalgos e clérigos do interior, asustados ante a modernida-de de Vigo, que, por aquel entón, era unha cidade briosa e valente, e está conspicuamente ausente da Idea.

6. O trunfo definitivo do discurso gale-guista chega coa autonomía. Non por persuasión, senón polo pacto sagra-do entre a intelectualidade galega co poder autonómico. A Idea galeguista -a lingua, a cultura, todo iso - permite ao Estado mobilizar almas e impostos, aos intelectuais atopar sentido e soldo á súa vida. Como non van adorala am-bos os dous grupos?, como non unirse en simbiosis para expandirse xuntos? O noso nacionalismo é unha idea vella e, como tal, aspira a construír un estado

A cidade de Vigo esqueceu a súa his-toria, e cre que é súa a doutros. Esque-ceu que é un porto aberto e algo pira-ta, refuxio de ambiciosos. Hoxe deixa que falen por ela os coitados e os nostálxicos da aldea, opostos sempre á expansión urbana. Que non nos en-ganen as nosas propias queixas: non hai maiores culpables do seu devalo que os vigueses do século XXI.A cidade incluso presume de ser gale-guista. E podería telo sido... se Galicia continuase sendo a dos romanos, co eixo Tui-Vigo como nódulo central. Ou a Galicia costeira e bifronte da mo-dernidade. No actual mapa, na esqui-na e a fronteira, baixo un imaxinario colectivo que constrúe unha Galicia pechada e centralista, o galeguismo significa para Vigo seguir aceptando o seu status periférico, a discriminación sistemática, a súa condición de outsi-der nunha terra que ten por costume serlle hostil.

centralista ao estilo século XIX. O mapa imaxinado polo galeguismo é como o do tempo: unha Galicia illada e soa no mundo. Por iso, constrúe e deseña un territorio xirando en torno a un centro-capital Santiago. E dende logo, desconfía de que a súa cidade máis poboada27 estea nunha esquina na fronteira.O eixo rural/ urbano, a autonomía é un trunfo do rural e a súa cultura. .O eixo interior/ costa, é unha victoria do inte-rior, cunha capital sen acceso ao mar; e no eixo norte e sur, tampouco hai dú-bidas: O poder regresou ao norte. Esta lóxica territorial estrutura cada unha das políticas autonómicas: infraes-tructuras, sanidade, educación, cultura, turismo... O eixo urbano da Xunta é agora o Ourense-Santiago-Coruña -uni-das apresuradamente as dúas primeiras por autopista e AVE-, que resultan, non por casualidade, as tres grandes cidades do galeguismo histórico. O sur quedou sen tren de alta velocidade, trala aposta da Xunta por que suba a Santiago quen queira dirixirse a Madrid. O porto nodal de Galicia é agora o exterior de Coruña, a instancias do goberno autonómico, quen tampouco agocha o seu soño dun só e gran aeroporto en Santiago.E as rías do Sur esmorecen, e acépta-no. A vella Tui devida en vila decaden-te; Baiona, ofrecendo quietude aos turistas; Pontevedra, a culta e helénica Pontevedra, contenta hoxe con ser boa-vila, e dependencia cultural de Santiago; e Vigo, a que soñaba, ai, que risa, con ser a Barcelona do Atlántico, perdendo o pulso do futuro día a día, aferrada ás industrias que radicaron alí en tempos mellores. Non queda tampouco dereito a pa-texar, que iso sería “localismo”; non queda quen se queixe, que o auto-nomismo concentrou todo o poder en Santiago, e converteu aos políticos locais en subsidiarios da cúpula san-tiaguesa dos seus partidos.

14 Cóntao Luis Gorrochategui no seu mágnifico Contra Armada. 2011. 319-320.15 Gorrochategui, 314.16 Sigo neste relato a García-Fuente de la Fuente. Galicia incomunicada por rede viaria no século XVIII. Coruña. 1999.17 As dúas persoas claves no crecemento de Vigo foron o catalán Marcó del Pont, audaz líder dos comerciantes, e o rioxano Velázquez Moreno que financiou o Lazareto de San Simón.18 Isidro Dubert. Comercio e tráfico marítimo na Galicia do Antigo Réximen (1750-1820) Obradoiro de Historia Moderna. 17. 2008. 230. Outros portos como Carril e Ferrol tamén sufriron discriminacións.19 A frase aparece nun informe de Vázquez del Miso, diputado por Ourense e ardente defensor de Vigo. En Meijide Castro, Aspectos da vida económica de Vigo no século XVIII. Vigo na súa historia. Vigo. 1980. 297.20 Álvarez Blázquez. A cidade e os días. Vigo. 1960. 96.21 Álvarez Blázquez. 97.22 Obras Completas (III). Vigo. 2000. 252.23 Da lástima ter que deter neles a nosa mirada. Por aquel tempo, Coruña era unha espléndida cidade masó-nica e republicana, chea de xentes de mérito.24 Galicia. A súa historia e os seus monumentos. Barcelona, 1888. 735.25 Otero Pedrayo. Ensaio Histórico sobre a Cultura. Galega. Vigo, 1982. 139-140.26 Castelao. III. 237-9.27 Négome a dicir “a máis importante” ou, peor ainda, “a máis puxante”, como ás veces se le na prensa viguesa. A Coruña é hoxe sen disputa a primeira cidade de Galicia.

51

CARA E CRUZ

Reflexionando sobre el papel que han protagonizado PP y PSOE en nuestra reciente historia, uno se pregunta si este empeño en mantener dividida a la población entre izquier-das y derechas, realmente va más allá de unos cada día más fragmentarios remiendos ideológicos, y no se trata de una disculpa para lo que auténticamente importa a los parti-dos: rentabilizar económicamente en provecho propio el ejercicio del poder. Más que al enfrentamiento entre dos concepciones filosó-ficas de cómo planificar la sociedad a través de la dirección del Estado, nos encontramos con dos grandes lobbies que utilizan los clichés ideológicos en su enfrentamiento por ocupar el Estado. El problema por tanto no es cambiar de partido, el problema es romper con el monocausalismo económico que neoliberales y neomarxistas mantienen contra viento y marea, y que se ha escenificado en el con-senso capitalismo-socialdemocracia, que nos ha conduci-do a esta crisis económica, pero sobre todo ética. Raymon Aron (Démocratie el totalitarisme), decía que la política es “la característica fundamental de una colectivi-dad: condición de la cooperación entre los hombres”. Y esa cooperación es imposible sin un proyecto común. Por ello, mientras en España no seamos capaces de reconocer que todos pertenecemos a una misma comunidad nacional, que está por encima de cualquier diferencia ideológica, seguire-mos atrapados en este laberinto de decadencia. Porque por muchas apelaciones que se hagan a la regeneración, la li-bertad, la democracia, la sociedad civil, la solidaridad, el bien común y a la justicia social, sin ese nomos referencial, siem-pre se acabará imponiendo el interés egoísta del partido, del sindicato, del empresario, del individuo; de la casta o del corrupto, porque no existirá ninguna razón política superior que anteponer a la cuenta de resultados propia. Por supuesto, en este sentido nada fecundo podemos es-perar del PP, que ha demostrado una y otra vez, en sus po-líticas nacionales y sociales, su soberbia con el débil y su cobardía con el poderoso. Tampoco de un PSOE, prisionero de su irresponsabilidad y de sus prejuicios sectarios, para quien España es un concepto discutido y discutible.

Tras la fulgurante irrupción de Podemos en el panorama político español, es evidente que la nueva formación no tiene, ni la grandeza de miras, ni el atrevimiento intelec-tual para llevar a la realidad aquella consigna tan atractiva de superar la vieja política para hacer una completamente nueva, que su líder Pablo Iglesias sintetizaba diciendo que “el problema de España, va más allá de la etiqueta ideoló-gica de la izquierda y la derecha”. Cantos de sirena. Más allá del intento de capitalizar el hartazgo y el escepticismo que toda la sociedad comparte respecto a los partidos del esta-blishment, en cuanto “rascas” un poco no hay nada nuevo. Detrás de la vendida imagen de frescura del movimiento de indignados, siguen apareciendo los vetustos postula-dos marxistas como fundamento ideológico, y seguimos encontrándonos, apenas disimulados, con los mismos tics de siempre de la extrema izquierda española. El deplorable juego de los medios de comunicación con UPyD y Ciudadanos, parece que más bien apunta a des-activar ambas alternativas como opciones de reforma se-ria del régimen. Si ayer era UPyD quien estaba en lo alto de la montaña rusa, hoy parece estarlo Ciudadanos. Cier-tamente UPyD no ha sabido consolidar una propuesta lo suficientemente rompedora como para ilusionar a la calle, pero Ciudadanos, aparte de su meritoria labor en Cataluña, tampoco se sabe bien lo que es ideológicamente y si será capaz de ir más allá de aprovechar temporalmente el voto descontento con el PP. Una oportunidad desaprovechada para conseguir una auténtica mayoría transversal capaz de articular un proyecto común para todos los españoles. Y señores, no hay más. Ni parece que lo vaya a haber. La producción intelectual en la presente etapa de la historia política de España no da para articular algo más novedoso. Quizá Fukuyama tenía razón, y el fin de la historia, al menos en lo que a las ideas políticas se refiere, ha llegado.

ATRAPADOS

CISNEROS

52

Pasaron moitos anos desde que Aristóteles escribise aqui-lo de que unha democracia que saquea, non é máis hon-rada que unha oligarquía que explota. Coincidía tamén con Platón en que o fin do Estado ten que ser un propó-sito ético. Hai moitos menos anos que a socialdemocracia europea ven mantendo que a función principal do Estado radica en garantir a prosperidade económica e o equili-brio entre as clases en pugna. É dicir, o Estado moderno debe ter como un dos seus principais obxectivos, a redis-tribución xusta da riqueza e a superación das desigual-dades. Nada máis lonxe da realidade a partir da crise de 1973 e, sobre todo da actual crise, que xerou en amplas capas sociais, unha profunda insatisfacción.Pero o malestar cidadán e as tensións sociais que van aparecendo, non son soamente unha cuestión econó-mica, a pesar dos altos índices de empobrecemento da poboación e a paulatina destrución da clase media. Son, tamén, unha cuestión política. A perda de calidade de-mocrática, a crecente ruptura do equilibrio entre liberda-de e seguridade, o incremento das medidas lexislativas de carácter coercitivo, as pacatas medidas para eliminar os altos índices de corrupción, etc., poñen de manifesto unha notable falta de vontade –ou de valor- dos gran-des partidos para levar a cabo a necesaria rexeneración.O xurdimento de movementos de corte radical e popu-lista en España, poñendo en cuestión moitos dos fun-damentos do sistema e facendo táboa rasa dos avances que se conseguiron en todas as ordes desde a fin da di-tadura, resulta grotesco na medida en que, por razóns puramente tácticas, evitan definirse como de esquerdas (ou dereitas) substituíndoo por un indefinido “os de arri-ba e os de abaixo”, Nada máis falso e, no fondo, máis ideolóxico, xa que os conceptos esquerda e dereita non indican soamente ideoloxías, o que sería unha simplifi-cación, senón tamén programas contrapostos respecto a moitos problemas cuxa solución pertence á acción política, ao contraste de ideas, de intereses e de valora-cións sobre a dirección que habería que dar á sociedade. Contrastes que existen en toda sociedade e que non só

non semella que vaian desaparecer, senón que se agudi-zaron nos últimos anos.A crecente revolución neoconservadora e desigualitaria que se ten vindo implantando nos países desenvolvidos primeiro, e a crise despois -especialmente no sur de Eu-ropa- fracturaron a sociedade e fixeron que emerxan ini-quidades, corrupción, desigualdades, empobrecemento e inxustizas que ameazan o benestar e o progreso me-diante potenciais convulsións sociais e a posible toma do poder político por estes movementos.Podemos, un de cuxos ideólogos de cabeceira é o ve-llo catedrático Vicenç Navarro, acerta no diagnóstico, ao igual que o profesor Navarro o ven facendo nos súas nu-merosas publicacións. Pero vénse abaixo á hora de pro-poñer alternativas e solucións a cada uno dos problemas que acertadamente apuntan.A globalización ou mundialización da economía, que co-levou a perda de poder e de soberanía dos vellos Estados, fai moi doado para os gobernos –como veremos en Gre-cia- a toma de decisións políticas, como consecuencia da enorme dependencia que para manter o benestar, teñen dos mercados financeiros internacionais. A experiencia grega servirá como experimento avanzado para intuir o que podería acontecer en España, a pesar das notables diferenzas entre ambos os dous países.Probablemente, o mapa político o vindeiro ano xa no será igual en España, a pesar de que os mecanismos electorais foron deseñados para reforzar a estabilidade. E pode que sen estabilidade non haxa crecemento. Aínda que proba-blemente tampouco, sen crecemento e sobre todo, sen redistribución xusta da riqueza, haxa estabilidade.

INQUEDANZA

TARTARÍN DE TARASCÓN

53

... PARA VOSOTROS

Esta es una de las tartas más exquisitas que

he probado en mi vida. Nunca pense que una

tarta de queso, con todas las recetas que hay,

podría ser una “delicia tan deliciosa”. Perdón

por la redundancia, pero es tan buena que

no puedes dejar de comer. Es tan delicada y

ligera que nunca te llena.

INGREDIENTES:Para la base: · 2 paquetes de galletas Maria (puede ser de otro tipo) · 60 g de mantequilla derretida. Para la tarta: · 140 g de azúcar · 250 g de harina de maíz (maicena) · 60 g de harina de trigo · 100 ml de leche entera · 50 g de mantequilla sin sal (a temperatura ambiente) · 6 huevos · 1 cucharada de zumo de limón

· 1 sobre de gasificante para repostería (o 1 cucharadita de cremor tártaro) · Una pizca de sal · 1 tarrina de queso crema.

PREPARACIÓN: 1. Triturar las galletas en el robot o aplastán-dolas en una bolsa plástica hasta conseguir que queden como una harina fina. 2. Mezclar con la mantequilla derretida. 3. Disponer un circulo de papel de horno en un molde y es-tirar sobre el la mezcla anterior. 4. Hornear a 180º C durante 10 min. y dejar enfriar. 5. Bajar el horno a 160º C y poner una fuente adecuada para horno con un poco de agua (en ella debe caber el molde que usemos). 6. Separar las claras de las yemas. 7. Tamizar

la harina de trigo y de maíz. 8. Poner el queso crema en el bol de la batidora. 9. Añadir la mante-quilla sin sal (a temp. ambiente) y la leche entera. 10. Mezclar durante 5 minutos a velocidad media y añadir las yemas, la mezcla de harinas, una cu-charada de zumo de limón y una pizca de sal. 11. Batir durante tres minutos a velocidad media, pa-sar a un bol y reservar. 12. Poner las claras, el sobre gasificante para repostería (o una cdta. de cremor tártaro) y empezar a montarlas a baja velocidad, añadiendo poco a poco el azúcar. 13. Terminar de montar a máxima potencia y añadirlas a la crema de queso anterior, con movimientos envolven-tes. 14. Introducir la preparación en el molde de base de galleta y este dentro de la fuente con agua del horno. 15. Dejar que se haga durante 55 minutos. Pasado este tiempo parar el horno y dejar la tarta cinco minutos más con el horno en-treabierto. 16. Decorar con lo que mas os guste.

SUGERENCIAS:Se puede servir con mermelada de fresa, o coulis

de frutos rojos o simplemente con espolvoreada

con azúcar glas. Yo la decore con fresas .

TARTA DE QUESO JAPONESA

Para los amantes de las empanadas, las

pizzas y para los que les gustan comer

siempre algo diferente, os dejo una receta de

temporada de espárragos. Una verdadera

delicatesse…. ñam ñam…….

QUICHE CON ESPÁRRAGOS Y GAMBAS

Otras recetas en: www.shealf.wordpress.com

INGREDIENTES:· 400 g de espárragos blancos, (yo utilice un bote de espárragos) · 1 paquete de masa de hojaldre · 150 g de gambas cocidas · 3 huevos

· 300 g de nata para cocinar · 50 g de queso parmesano (puede ser otro tipo) · 2 cucharadas soperas de cebollino picado fino · Pimienta blanca y sal.

PREPARACIÓN: 1. Precalentar el horno a 180ºC. 2. Utilizar un molde cuadrado de horno (30 x 22 cm) y untarlo de mantequilla y ponerle la masa de hojaldre, pinchar el fondo y reservar en el fri-gorifico. 3. Poner en un bol la nata de cocinar, los huevos, el queso parmesano, el cebollino y salpimentar. 4. Poner los espárragos sobre el fondo de la tarta, las gambas y repartir la

mezcla anterior por encima. 5. Hornear duran-te unos 30 minutos aproximadamente (todo depende de su horno). La parte superior debe estar doradita lo mismo que la masa.

SUGERENCIAS:Si no te gustan los espárragos sustituyes estos

por otro ingrediente, lo mismo que las gambas.

Esta receta admite cualquier ingrediente que le

pongas.

No te olvides, si utilizas espárragos frescos, pelar-

los, cortar la parte dura, lavarlos y cocerlos al va-

por durante 20 minutos.

54

Os traigo una combinación de ingredientes perfecta para eliminar toxinas y purificar vuestro organismo. Dado que se trata de un batido singular, os recomiendo que intentéis elaborarlo con ingredientes de calidad. Si podéis conseguir producto de cultivo biológico, el resultado será aún más efectivo.Ingredientes: · 4 hojas de acelga · 4 hojas de espinacas · 4 hojas de lechuga · 1 pepino · 1 manzana · perejil y menta · zumo de 1 limón · 5 cubitos de hielo · 1 vasito de agua mineral. Preparación: Se lavan, se trocean los ingredientes, y se ponen en la batidora. Se mezclan bien durante 1 o dos minutos y se sirve inmediatamente. Si preferís un batido antioxidante, seguid el mismo procedimiento pero sustituyendo los ingredientes por 2 naranjas, las pepitas de 2 granadas, y dos hojas de menta. Coladlo antes de servir.

BATIDO DESINTOXICANTE Y DEPURATIVONICOLÁS DE LA FLOR RUIZ-HERRERA. Naturista y diplomado en dietética y nutrición.

Las crasas están de moda, y no es de extrañar, porque son plantas agradecidas que están bonitas todo el año. Aquí tenéis una forma vistosa de mostrarlas. Hemos elegido tres variedades y las hemos plantado en freseros para que adornen vuestra terraza o vuestro jardín. Sólo tenéis que rellenar el fresero con turba y piedra volcánica y proteger las plantas de la lluvia.

FRESEROS QUE LUCEN TODO EL AÑOREDACCIÓN

55

Queres recibir a revista na túa casa?

Chama a 629 14 04 70, escribe un correo electrónico a info@galiciabilingue.es ou por correo postal enviando este cupón a: Ricardo Torres Quiroga 19 3º A, 36210 Vigo

DATOS PERSOAIS

DOMICILIACIÓN BANCARIA

SUBSCRICIÓN

Nome

Titular

Número de conta

Rogo atendan ata novo aviso os recibos que lles presente Galicia Bilingüe en concepto de subscrición á Revista Vosotros.

En cumprimento do previsto na Lei Orgánica 15/1999 de Protección de Datos (LOPD). Os datos persoais que nos facilite con motivo da cumprimentación do presente formulario, serán incorporados a un ficheiro responsabilidade de Galicia Bilingüe co obxectivo de xestionar a súa inscrición na revista e poder remitir esta ao seu domicilio.

CP

Tel. NIF E-mail

Poboación Provincia

Apelidos

Calle Nº Piso Porta Escaleira

desexo recibir el nº 6 de Vosotros 3 € + 2 € de envío.

DC

OficinaEntidade

Data Firma do titular

INSTANTÁNEAS DE

NUESTRA HISTORIA LUCIANO

GÓMEZ DIRECTOR DEL CONSERVATORIO DE DANZA,

BAILARÍN Y PROFESOR

CARA Y CRUZ

TURI

SMO

Nº 5

http://galiciabilingue.es/gb/colabora/Colabora con nosotros

¿QUIERES RECIBIR LA REVISTA EN TU CASA? INFORMACIÓN EN LA PÁGINA 43

TRAS LOS PAZOS

¿QUÉ SE HACE EN LA ENSEÑANZA EN LOS DEMÁS PAÍSES CON MÁS DE UNA LENGUA OFICIAL? (II)

ABELARDO MIGUEL, EL PINTOR DE MARIÑEIROS

VIGO FRENTE A GALICIA

TIENEN UN PLAN PARA NOSOTROS

OS BIOSBARDOS ELLOS TAMBIÉN LO MERECEN

BUENOS Y GENEROSOS RECETAS,

BATIDO DESINTOXICANTE Y DEPURATIVO, FRESEROS QUE LUCEN TODO EL AÑO

PARA VOSOTROS…

LA SANTA COMPAÑA