3

Z NV bulletinnederlandse vereniging van zangpedagogen

juli 2013 www.zangpedagogen.nl

De kracht van gebaren in vocale muziek

NVZ Najaarssymposium: ‘Adem & Zang’

Zangonderwijs in Finland

1 2Z Z NV bulletin

4

5

10

6

Inhoud‘Sans la musique, la vie serait une erreur’ Irene Maessen

Van adem tot klankl Ontboezemingen Antje de Wit

Een vooruitblik op het najaarssymposium

Grietje Oudenampsen, een herinnering Evert Jan Nagtegaal

De kracht van gebaren in vocale muziek Merels Martens

Wereldmuziek en Wereldzang Winanda van Vliet

Het mysterie van het falset Column van Ank Reinders

Een workshop zang op Curaçao Cora Peeters

Lied onder de loep: ‘The Greatest Love of all’ Jeroen Manuhutu

Bob Stoloff: ‘Vocal improvisation’ Boekbespreking door Ineke van Doorn

Zangonderwijs in Finland Katja Maria Slotte

Terugblik op werkmiddag van 9 maart 2013 Ineke van Doorn, José Lieshout

The Battle! column van Herman van Doorn

Korte berichten & colofon

12

18

16

11

22

15

20

30

31

26

4

10

26

6

12

15

20

22

Ineke van Doorn, drs. Kees Blase, Margreet Honig, Jacqueline de Klerk, Eva Wilms, Borg Diem Groeneveld, Paul Triepels

UITNODIGINGNajaarssymposium NVZ ‘Adem en Zang’ 28 september 2013

PROGRAMMA 9.45 uur aanmelding en koffie10.15 u opening, Irene Maessen10.30 u Adem en stem: werking, meningen en methodes, Ineke van Doorn11.15 u De werking van adem en klank op het hart, Kees Blase12.00 u Zingen vanuit de adembeweging,Margreet Honig

12.45 u lunchpauze

13.45 u workshops naar keuze, 1e ronde 1. Vanuit de ‘ervaarbare’ adem, Paul Triepels 2. Adem en Ontspanning (AOT) in zangpedagogiek, Jacqueline de Klerk 3. Adem, Tonus en Toon, Borg Diem Groeneveld 4. Ademsteun vanuit Complete Vocal Technique, Eva Wilms

14.30 u theepauze, wisselen van zaal

15.00 u workshops naar keuze (zie boven 1 t/m 4), 2e ronde15.45 u plenaire uitwisseling en nabespreking ervaringen uit workshops,

o.l.v. Irene Maessen en Antje de Wit16.30 u afsluiting

Locatie: Conservatorium van Amsterdam, Oosterdoks-kade 151, Amsterdam (vlakbij Centraal Station).Toegang: leden gratis (excl. lunch); niet-leden € 30,00 (excl. lunch); studen-ten € 15,00 (excl. lunch). Bijdrage voor lunch: € 5,00 (ter plaatse te betalen).

Aanmelden uiterlijk 21 september 2013 via secretariaat@zangpedagogen.nl. Svp ook aangeven of u gebruik wilt maken van de mogelijkheid om te lunchen (€ 5,00). Wij willen u er graag op wijzen dat wij de catering bestellen aan de hand van het aantal aanmelding. Wanneer u zich aanmeldt, rekenen wij op u.

3 4Z Z NV bulletin

Irene Maessen, voorzitter

“Sans la musique, la vie serait une erreur”

Deze uitspraak is van de filosoof Friedrich Nietzsche, eind 19e eeuw. Nu zal ik u niet gaan vermoeien met fi-losofische uiteenzettingen, maar dit citaat vind ik wel de moeite waard om paraat te houden. We zijn als peda-gogen zo druk bezig met de verantwoordelijke taak om onze leerlingen alle kneepjes van het zingen bij te bren-gen, dat we niet vaak genoeg tegen onszelf kunnen zeg-gen: de muziek is het uitgangspunt van al ons werk. Ook in zangoefeningen schuilt muziek! We kunnen als docent delen uit composities ombuigen tot oefeningen, zodat de leerling een bepaalde technische moeilijkheid kan over-winnen. Maar ook het bezoeken van concerten geeft een docent de nodige inspiratie om de lespraktijk levendig te houden. Of ga eens luisteren bij lessen van een collega en wissel informatie uit. Dat maakt het lesgeven dynamisch. Verder is het zinnig voor een zangdocent om eens on-der woorden te brengen wat zijn/haar specifieke kracht of sterke kant is in het lesgeven. Iedereen heeft wel een stokpaardje. Wellicht kunnen we al die omschrijvingen van talenten eens naast elkaar leggen en daarover met elkaar van gedachten wisselen.

Het bestuur is druk bezig met de voorbereidingen van het symposium op 28 september a.s. over ‘Adem’. We heb-ben interessante gasten uitgenodigd, die zich in dit blad aan u zullen voorstellen. Deze keer zijn we te gast in het

Conservatorium van Amsterdam (gelegen vlakbij het Centraal Station Amsterdam).

Een paar maanden geleden kwam Herman van Doorn met het voorstel om een scriptiewedstrijd uit te schrij-ven. We hebben dit plan aan de conservatoria en andere opleidingen die zangmethodiek onderwijzen voorgelegd en we kregen veel enthousiaste reacties. Als een afstude-rende zanger(es) een bijzondere scriptie heeft geschre-ven, kan deze in overleg met de eigen methodiekdocent de scriptie insturen. Een speciale commissie zal de scrip-ties beoordelen en de winnaar bekend maken. De prijs bestaat uit een publicatie van de samenvatting van de scriptie of een interview met de schrijver in het Bulletin. Daarnaast een jaar gratis toegang tot het symposium en de workshops die de NVZ organiseert. Zo kunnen we de nieuwe generatie zangdocenten laten kennismaken met de NVZ.

Het seizoen zit er (bijna) op. Velen van ons zijn druk bezig met examens en tentamens of afsluitende voorzingmid-dagen. Ik wens iedereen een fijne zomer en hoop velen te zien op het symposium in september.

Ik zoek in mijn boekenkast opnieuw dat prachtige boek ‘De ervaarbare adem’ van Ilse Middendorf (oorspronkelijk in het Duits 1984, Nederlandse vertaling 1989), waaruit de diepgang en volheid van een gepassioneerd leven gewijd aan adem spreekt. Via de tweedehands markt op inter-net heb ik deze klassieker enkele jaren geleden te pakken kunnen krijgen. Het is een adem-filosofisch én praktisch boek. Ik vind er steeds opnieuw inspirerende inzichten en oefeningen voor mezelf en voor mijn leerlingen. De Mid-dendorf-oefeningen voelen natuurlijk, geven energie en kracht, en brengen zangers dichter bij zichzelf in plaats van daar verder vandaan. De aanpak van Ilse Middendorf is zo’n rijke bron dat ze velen heeft geïnspireerd in allerlei verwante vakgebieden zoals ademtherapie, psychologie, bewegingsleer, logopedie en zangpedagogiek.

Onlangs stuitte ik op het aardige boek van een ademthe-rapeute van Middendorfiaanse bodem, Regine Herbig. Ze stond ook op ons lijstje als potentiële spreker voor dit symposium, maar zal niet komen omdat ze zich concen-treert op schrijven en op haar werk in Duitsland op dit moment. Zij vindt dat ademoefeningen niet een totale ontspanning tot doel hebben, maar proberen ‘eutonie’ te bereiken. Eutonie is een begrip wat ook wel in bewe-gingsleer (Alexandertechniek) wordt gebruikt, en bete-kent ‘de juiste spanning’. Bij het oefenen met de adem gaat het “wél om het loslaten van overbodige spanning maar niet om ont-spanning, wat letterlijk ‘géén spanning’,

Van adem tot klank?Ontboezemingen…

door Antje de Wit

In mijn eigen ontwikkeling tot zangeres en zangpedagoge is het onderwerp adem een

belangrijk en ook gevoelig onderwerp geweest. Ik heb aan den lijve ondervonden hoe

verschillend erover gedacht wordt, hoe verschillend het uitgelegd en aangeleerd wordt,

en hoe verschillend het effect van elke aanpak voor mij is op mijn klank, zang en welbevin-

den. Het heeft me op momenten strijd, teleurstelling en spanning bezorgd. Ongeduld ook.

Dat je er geen vat op kon krijgen. Dat je te veel deed. Of juist te weinig. Of dat het je helemaal

blokkeerde. Bezig zijn met ademtechniek bood lange tijd geen kansen maar stond me juist

in de weg bij het zoeken van mijn zangstem en muzikale uitdrukking.

dus verslapping betekent. Gezocht wordt naar een span-ningsbalans in het lichaam waar je los bent, maar waar ook stabiliteit en kracht inherent is. Omdat een gezonde spanning zich altijd opbouwt tussen twee polen, is er altijd een tegenkracht werkzaam….. Door te werken met polaire krachten bouwt zich in je lichaam een goede basisspanning op” aldus Regine Herbig in ‘De adem, bron van ontspan-ning en vitaliteit’ (2003). In Regine’s boek vind je ook een hoofdstuk over ‘adem en klank’. Zingen vanuit die po-laire krachten dus. Een stromende, naar buiten-gerichte kracht, en een zuigende, naar binnen-gerichte kracht, die de Italianen ook wel ‘inhalare la voce’ noemen. Herken-ning maakt zich van mij meester.

De afgelopen jaren heb ik regelmatig lessen gevolgd in de klankgeoriënteerde Lichtenbergmethode. In deze methode wordt klank als dominante ingang genomen en wordt niet expliciet gewerkt aan adembeweging of ademsteun. Dat is een openbaring. Een opluchting ook. Zingen voelt veel moeitelozer. Mijn ‘ademtechniek’ is nog nooit zo goed geweest. Wat moet ik hier nou uit concluderen?

Ik ben nieuwsgierig naar de bijdragen van sprekers en workshopbegeleiders aan dit symposium,en kijk uit naar uitwisseling en ontmoeting met allen die een hart hebben voor zangpedagogiek en vocale coa-ching. Tot de 28ste september!

5 6Z Z NV bulletin

Adem en stem: werking, meningen en methodes

lezing door Ineke van Doorn

De adem is een veel bediscussieerd onderwerp onder zangers en zangpedagogen en er bestaan allerhande meningen en methodes. Deze lijken elkaar soms geheel tegen te spreken en uit te sluiten. Is adem de basis van waaruit je als zanger werkt of moet je het helemaal niet over de adem hebben? En beweegt je buik bij een cor-recte adem nu naar buiten of juist naar binnen? Laat je als zanger de adem stromen of ga je ‘anchoren’? In mijn inlei-dende lezing belicht ik diverse meningen en methodes en zet deze in perspectief. Nader bekeken blijken veel me-thodes vooral van elkaar te verschillen doordat ze zich op een verschillend doel richten, of op een verschillende fase van het adem leerproces, dan wel een verschillende klank nastreven, dan wel kiezen voor een bepaalde leerstijl (cognitief, sensomotorisch et cetera). Ze sluiten elkaar daarmee in veel gevallen niet uit, maar vullen elkaar aan.

Ineke van Doorn werd door de Volkskrant omschreven als ‘de avonturier onder de Nederlandse jazz-zangeressen’. Ze combineert een lyrische stijl van zingen, waarbij tekst centraal staat, met vrije improvisaties en uitstapjes met live-electronica. Ineke was als soliste te horen in pro-gramma’s met het Nederlands Kamerkoor en het Metro-pole Orkest. Met haar eigen groepen, waarmee ze in bin-nen- en buitenland optreedt, maakte ze 10 cd’s. In 2001 ontving ze een Edison Jazz Award voor de trio-cd ‘Love is a Golden Glue’. Ineke behaalde een master als jazz-zan-geres en studeerde tevens af als klassiek pianiste. Haar autoriteit als zangeres en pedagoog wordt nationaal en internationaal erkend. Sinds 1993 is Ineke verbonden aan het Artez Conservatorium te Arnhem. Haar 400 pagina’s tellende boek ‘Professioneel Zingen voor iedereen’ kwam in september 2009 uit en wordt nu al beschouwd als een standaardwerk.

De werking van adem en klank op het hart

lezing door drs. Kees Blase

Wat we als musici en pedagogen al lang wisten, is sinds twintig jaar in de neuroscience bekend: er is een bijzon-dere samenhang tussen muziek en het hart, en tussen ademritme en hartritme.Ieder mens heeft zijn of haar persoonlijke resonantiefre-quentie, waarin het hartritme en het ademritme optimaal met elkaar resoneren.Dat heeft een balancerend effect op het autonome zenuwstelsel. We zullen in deze presen-tatie live zien hoe het hartritme reageert op stress (podi-umangst) en hoe we dat kunnen aanpakken met ademen in die resonantiefrequentie. Ook zien we (via Heart Rate Variability) het effect van de klanken van bandoneonist Carel Kraayenhof op zowel de musicus als op het publiek.

Medisch fysicus en andragoloog Kees Blase heeft de methode van HRV biofeedback dertien jaar geleden in Nederland geïntroduceerd, eerst in het onderwijs (faal-angst, ADHD), later in de gezondheidszorg (stress, au-tisme, slaapproblemen, traumabehandeling, depressie) en bij de politie. Hij leidt artsen, psychiaters, muziekthe-rapeuten en coaches op in de HartFocus methode, heeft een App ontwikkeld, en zingt tussen door in Bachkoren en de opera Rigoletto.

Een vooruitblik op het najaarssymposium Zingen vanuit de adembeweging

lezing door Margreet Honig

Het zingen begint met inademen.Door het spel van de in en uitademing ontstaat het mooiste zingen. Zonder lucht geen stem. Zingende mensen ademen met vreugde in en uit. Zo ontstaat de stroom van de muziek.

De Nederlandse sopraan Margreet Honig studeerde bij Annie Hermes en Corrie Bijster aan het Conservatorium van Amsterdam. Vervolgens ging ze naar de Verenigde Staten om daar verder te studeren bij Evelyne Lear en naar Parijs om zich onder leiding van Pierre Bernac te be-kwamen in het Franse repertoire. Zij gaf vele recitals met pianist Rudolf Jansen en heeft met hem en met het Radio Kamer Orkest onder leiding van Kenneth Montgomery diverse opnames gemaakt.De laatste 20 jaar wijdt ze zich geheel aan de pedago-gische aspecten van het zingen. Ze werkte vele jaren als docent aan het Rotterdams Conservatorium en aan het Sweelinck Conservatorium in Amsterdam. Ze wordt graag uitgenodigd voor het geven van masterclasses en interpretatie cursussen, zowel in Europa als in Noord- en Zuid Amerika. Zo gaf ze o.m. masterclasses aan de Con-servatoria van Zürich, Basel, Hamburg en Versailles, aan het Conservatoire National Superieur van Parijs, de Royal Academy in Londen en het Curtis Institute in Philidelphia. Margreet Honig bezoekt ook regelmatig de operastu-dio’s van de Beierse Staatsopera en de Letse Staatsopera om er les te geven.Vele zangers van over de hele wereld hebben met de hulp van Margreet Honig als vocal coach de weg naar de grote podia gevonden.

Adem en Ontspanning (AOT) in zangpedagogiek – methode van Dixhoorn

workshop door Jacqueline de Klerk

De methode van Dixhoorn is een methode die werkt met bewust worden van spanning, en het effect daarvan op je lijf. De methode is ontwikkeld door de arts Jan van Dix-hoorn, die in de eerste jaren veel met de zanger Bram Balfoort heeft samengewerkt. Samen hebben zij het boek geschreven ‘Ademen wij vanzelf?’ In de workshop gaan we veel oefeningen doen en daarbij voelen en horen wat dat uitmaakt voor het ademgebruik en voor de klank. Deze oefeningen kunnen makkelijk aan leerlingen gegeven worden om hen meer bewust te laten worden van wat er nu precies gebeurt in de spieren, zowel bij het strottenhoofd en de keel, als ook in de rest van het lichaam.

Jacqueline de Klerk is afgestudeerd aan Codarts in Rot-terdam, waar ze gestudeerd heeft bij Carolyn Watkinson, Frans Huijts en Wendela Bronsgeest. Na een EVTS cursus heeft ze daarna een van de eerste verdiepingscursussen EVTS gevolgd bij Alberto ter Doest.Door ademlessen op het conservatorium bij Sandra Roosenburg, Maarten Koningsberger en Petra Bodnik wilde ze zich meer gaan verdiepen in ademtechnieken. In 2003 is ze de 3-jarige opleiding van de methode van Dix-hoorn gaan doen. In 2006 is ze gecertificeerd. Ze werkt als zangdocent en als Adem- en Ontspanningstherapeut (AOT). Als AOT-er werkt ze veel met musici, maar ook met niet-musici die spanningsgerelateerde klachten heb-ben. In het verleden heeft ze o.a. workshops gegeven bij het Koninklijk Conservatorium en het Festival Classique in Den Haag.

7 8Z Z NV bulletin

Ademhaling en Ademsteun vanuit Complete Vocal Technique

workshop door Eva Wilms

Binnen Complete Vocal Technique (CVT) staat zingen centraal. Ademsteun is een van de basisprincipes binnen CVT om de zanger(es) beter te laten zingen. Ademsteun houdt in: het tegenwerken van de natuurlijke neiging van het middenrif om de ingeademde lucht los te laten. Het maakt het mede mogelijk om alle tonen binnen de stem-omvang van de zanger(es) te halen, om lange frasen te zingen, om een helder en krachtig stemgeluid te krijgen en om heesheid te vermijden. Ik zal met praktische voorbeelden en oefeningen laten zien hoe we binnen CVT ademhaling en ademsteun toe-passen om veel voorkomende zangproblemen op te los-sen. De verschillende methoden zullen als een reeks van mogelijkheden worden gepresenteerd en concrete hand-vatten meegeven voor elk leertype.

Eva Wilms is haar zangopleiding begonnen aan de AVLM in Hilversum. Vervolgens is zij klassieke zang gaan stude-ren aan het conservatorium in Alkmaar. Tijdens haar con-servatoriumopleiding nam zij deel aan diverse muzikale projecten, variërend van klassiek en wereldmuziek tot pop, folk en country. Dit leidde tot het concept Gaia Nos-tra waarmee zij een album heeft opgenomen en heeft opgetreden in de Nederlandse theaters.Aan het Complete Vocal Institute (CVI) in Kopenhagen volgde Eva de 4 month Academy en de 3-jarige opleiding tot geautoriseerd CVT docent. Zij werd de agent voor het CVI in Nederland en organiseert tot op heden de CVT op-leidingen en cursussen van CVI in Nederland.Binnen haar eigen praktijk begeleidt zij vocalisten en beroepssprekers.

workshop door Paul Triepels

Na mijn opleiding tot psychiatrisch verpleegkundige stu-deerde ik een aantal jaren Muziekwetenschappen en ver-volgens zang bij Maria Acda, Meinard Kraak, Gwendolyn Killebrew en Margreet Honig. Omdat het zingen in de eerste jaren van mijn studie niet lukte zoals ik dat wilde, ben ik gaan zoeken in allerlei vormen van lichaamswerk. Tijdens deze zoektocht ontmoette ik Petra Bodnik die me vanaf 1991 tot 2002 opleidde tot adempedagoog. Sindsdien is de adembeleving bij het musiceren en het zingen in het bijzonder mijn grootste fascinatie en passie.Nu werk ik als ademdocent voor de zangafdeling van het Conservatorium van Amsterdam en als freelance docent aan het Prins Claus Conservatorium in Groningen, de Schola Cantorum Basiliensis en de Hochschuhle für Mu-sik in Basel en geef ik cursussen aan verschillende andere conservatoria in Europa.

ADEM ‑ TONUS ‑ TOON

workshop door Borg Diem Groeneveld

Atem-Tonus-Ton is een methode, ontwikkeld door Maria Höller-Zangenfeind, waarbij je je hele lijf inzet om te zin-gen. Door de adembeweging overal toe te laten en door aandacht te geven aan de juiste spierspanning op de juis-te plek ontstaat een organisch en authentiek stemgeluid.

In deze workshop zullen we eerst werken aan het vrijge-ven van de adembeweging in de onderste ademruimte (buik en bekken), zodat het middenrif makkelijker kan bewegen. Meer lichaamsbewustzijn in het bekkengebied creëert niet alleen adembeweging, maar ook een gevoel van rust en veiligheid. We voelen ons gedragen. We ‘zit-ten’ niet meer in ons hoofd, maar we zitten letterlijk met de zitbotten. Het is niet zo dat één specifieke oefening zorgt dat ik niet meer in mijn hoofd zit. Het moment waarop je merkt dat je gedachten tot rust zijn gekomen, ontstaat pas na on-bepaalde tijd. Je kunt het niet afdwingen. Je zult regel-matig met open aandacht contact moeten maken met je bekken. En gaandeweg ontstaat dat contact sneller. Zo kun je met je hele lijf omgaan. En elk deel van lijf zorgt weer voor een bepaalde klankkwaliteit.

Het voelen van je lijf door middel van oefeningen creëert ook de beste (eutone) spanning in de spieren. Eutoon wil zeggen veerkrachtig en flexibel, tussen te slap en te strak in. Het betekent dat je met een minimum aan spie-rinspanning kunt staan en bewegen. Je skelet zorgt voor het zware werk. Zo werken we aan houding; zowel in let-terlijke zin als figuurlijk. In dit woord zien we heel mooi de samenwerking tussen lichaam en geest. Door vervolgens te werken aan de juiste spierspanning in benen en romp kunnen we werken aan volume en toond-uur. Het activeren van de benen betekent dat we ons be-wust worden van het staan, waar we voor staan, wat voor positie we innemen en wat we willen uitdragen. In ‘adem-tonus-toon’ is er de voortdurende wisselwerking tussen fysiek bewustzijn en geestelijke ontwikkeling. Het betekent dat onze stem zich niet alleen technisch ontwik-kelt, maar ook rijpt in zijn uitdrukkingsmogelijkheden. Als laatste stap kunnen we door te spelen met de spier-spanning- de inademreflex oproepen.Dit maakt het mogelijk voor zangers om bijzonder snel en zonder enige inspanning de inademing te laten komen. Zo volgen we in sneltreinvaart de opbouw van de metho-de adem - tonus - toon.

Borg Diem Groeneveld geeft sinds 1993 leiding aan een opleiding voor stemdocent, adem- en stemtherapeut en improviserend zanger. Hij heeft een praktijk voor adem- en stemtherapie en geeft soloconcerten waarin improvi-satie en boventoonzang een belangrijke rol spelen. Hij is opgeleid in de ervaarbare adem van Ilse Midden-dorf, Atem-Tonus-Ton van Maria Höller en in de eutonie volgens Gerda Alexander. Boventoonzang en improvisa-tie ontwikkelde hij bij Michael Vetter.

‘De ervaarbare adem’,naar Ilse Middendorf

In mijn lessen word ik vooral geïnspireerd door ‘De er-vaarbare adem’ van Ilse Middendorf, de Zen van Ton Lathouwers en de zangpedagogiek van Margreet Honig. Bij het ontwikkelen van een bewuste zangtechniek is het volgens mij onontkoombaar om het eigen lichaam, de adem en de geest door en door te leren kennen. Het leren voelen en beleven van het eigen instrument, het aanle-ren van een goede houding en de bewustwording van de adem zijn langdurige en soms moeizame processen. Er is aan de buitenkant weinig te zien. Lichaamsbeleving is in onze op snelheid, prestatie en intellect gerichte samenle-ving geen vanzelfsprekendheid.Het ademwerk naar Ilse Middendorf kan een fantastisch hulpmiddel zijn in dit proces. Een van de eerste state-ments in Middendorfs boek is dat de adem niet door het verstand toegankelijk kan worden gemaakt doch slechts door de ervaring. Zij ontwikkelde oefeningen die ons kunnen helpen de adem te leren kennen zonder de na-tuurlijkheid ervan te verstoren. We gaan de adem gaan-deweg weer in het hele lichaam ervaren. We winnen aan vitaliteit en concentratievermogen. De fysieke vertaling van de instructies in de zangles wordt gemakkelijker.U zult in de workshop kennis kunnen maken met speelse bewegingsoefeningen die het lichaam en de adem be-wuster maken. Ook zullen we wat ademgymnastiek doen voor het middenrif. Verder zal ik proberen door middel van oefeningen begrippen als ademsteun te verduidelij-ken. Ik hoop dat we er samen een interessante zoektocht van kunnen maken. Zingen is tenslotte een avontuur dat nooit ophoudt.Ik verheug me enorm op ons samenzijn!

9 10Z Z NV bulletin

Mijn naam is Merel Martens, ik ben 26 jaar en fulltime koordirigente, arrangeur en workshopleider. Na een ba-chelor ‘Docent Muziek’ in Rotterdam en ‘Koordirectie Lichte Muziek’ in Haarlem, start ik in september met de Master ‘Rhytmical Choir Conducting’ aan het conserva-torium van Aalborg/Aarhus, Denemarken. Omdat ik weet dat daar veel kennis te halen is. Meer kennis en kunde dan in Nederland, als we kijken naar het leiden van ritmische koren, a cappella pop en jazz. Dat weet ik omdat ik mij bezig houd met de ontwikkeling van moderne a cappella in Europa en daarbuiten. Afgelopen augustus kreeg ik voor het eerst een work-shop ‘Rhythm & Groove’, van Jim Daus Hjernoe. Jim is de hoofdvakdocent koordirectie in Denemarken. Tijdens die workshop praatte hij amper, maar maakte hij duide-lijk wat hij wilde door een gebaar te maken met zijn han-den en tegelijk door een microfoon te laten horen wat hij

van ons verwachtte. Het ultieme voorbeeld van lesgeven zonder daar woorden aan vuil te maken. Je focust beter, omdat je verrast bent, en kunt later door simpelweg het-zelfde gebaar te herkennen, direct het effect toepassen. Als je een circle song of improvisatie opbouwt, is mijn re-gel altijd dat er tussendoor niet gesproken mag worden. Maar om met elkaar te communiceren heb je wel afspra-ken nodig. Door handgebaren in te zetten, blijf je met elkaar gefocust zingen en geconcentreerd, en kun je mu-zikaal een interessante wending geven aan de song. De gebaren die ik bijvoorbeeld geleerd heb zijn: lange/korte noten, hard/zacht, harmoniseren van een lijntje/terug naar eenstemmig, de klinkers AH/OE/neuriën, solo, ver-zin iets nieuws, ‘energize’ (spreken), subdivisions (onder-verdeling maken in bijvoorbeeld achtsten), enzovoort. Ik gebruik nu in de repetities, optredens en improvisaties de gebaren die ik geleerd heb, maar je kunt natuurlijk ook je eigen gebaren bedenken!In EVTS wordt er ook gebruik gemaakt van handgebaren. De gebaren voor bijvoorbeeld ‘met lucht zingen’, ‘met twang zingen’, en ‘laag strottenhoofd’, zijn gebaren die ik erg vaak gebruik tijdens optredens en repetities met mijn koren en vocal groups. Ze staan dan meteen weer op scherp en het helpt ze de muzikale afspraken herinneren. Als je eenmaal bent begonnen met het werken met geba-ren in vocale muziek, kun je niet meer zonder. Een klank, solistisch of korisch, wordt mooier als je zangtechnische aspecten erbij betrekt, en het is fijn om dit zonder teveel ruis te kunnen doen. Ik kan jullie allemaal aanraden met gebaren te gaan werken!www.merelmartens.eu

De kracht van gebaren in vocale muziek

Het beste uit je zangleerling halen, het koor zangtechnisch laten knallen tijdens

een optreden en je zangers zichzelf laten verbazen. Dat is waar ik, en ongetwij-

feld velen van jullie, mijn energie en motivatie uit haal.

door Merel Martens

“Met stem meer mans” stond er boven de advertentie – een advertentie die ze trouwens zelf had opgesteld. En daar draaide haar hele leven om, de stem. Ze bezat een enorme bibliotheek over de stem, in haar werkkamer stond een model van longen en een strottenhoofd en ze luisterde naar stemmen, gevraagd en ongevraagd. Spre-kers en zangers op radio en televisie konden op een brief rekenen als er naar haar idee iets niet goed was aan hun stem of als een uitspraak niet klopte. Ik kende haar een beetje van naam door een boekje dat ze had geschreven, met kleine duidelijke tekeningen, be-doeld voor koorzingende amateurzangers. Ik kende haar uit verhalen van collega zangers die in Rotterdam op het conservatorium lessen bij haar hadden gevolgd, ik kende haar naam door dirigenten die met haar hadden gewerkt bij de ‘Kurt Thomas’ en ik las wel eens haar naam onder artikeltjes over logopedie. Van huis uit was ze namelijk logopediste. Ze combineerde dat vak met het vak van zangdocent.“Dag mevrouw Oudenampsen”, zei ik toen we in de su-permarkt eens naar dezelfde fles wijn grepen. “Help me even, wie ben je ook al weer.” Toen ze mijn naam hoorde,

door Evert Jan Nagtegaal

Grietje Oudenampsen, 17 juli 1923 - 28 april 2013; foto: H.J. te Loo

mét discipline. Na een half jaar had ik mijn stem weer terug en werkten we samen aan de voorbereiding van een cd met Franse liederen. Grietje had veel gewerkt met Noémie Perugia, een groot promotor van het Franse lied in Nederland die ook veel bij haar in huis in Utrecht kwam om les te geven (Henriëtte Bosmans heeft veel liederen voor Perugia geschreven).De laatste tijd werd het leven zwaar voor Grietje, maar met haar sterke discipline bleef ze nog fier rechtop lo-pen en veel naar muziek luisteren. Concerten op de radio werden met een partituur op schoot gevolgd, maar ze schreef geen brieven meer als ze iets aan een stem hoor-de dat haar niet beviel. En toen gaf ze haar strijd tegen het ouder worden en het grote verval op. Met een ster-ke stem nam ze afscheid. Ik ging op reis en ze zei al dat we elkaar niet weer zouden zien. Dat was ook zo, maar een dag voor haar overlijden heeft ze me nog een kaart gestuurd met “Bedankt voor je vriendschap, en blijf als-jeblieft doorzingen”. Onder aan haar overlijdensadvertentie schreef ze “een hartelijke groet aan allen die ik gekend heb”.

Grietje Oudenampsen, een herinnering

zei ze “O ja, ik ben wel eens bij een concert van je geweest en ik heb een cd van je, maar wat is er met je stem aan de hand, dat zit niet goed.....” Ik was stomverbaasd dat ze het meteen doorhad. Ik zat al enige weken thuis te pieke-ren met een stem die niet wilde dat wat ik wilde, diverse kno-artsen hadden gekeken en vooral rust voorgeschre-ven. “Kom maar eens aan”, zei mevrouw Oudenampsen, “dan kijken we eens.” En zo leerde ik haar discipline kennen. Het stond met grote letters in haar vaandel en ze verlangde van mij dat het ook in het mijne kwam. Ik was patiënt en leerling voor haar. Mijn voeding werd aangepakt – ooit was ze lerares geweest op de huishoudschool –, ik moest naar de sport-school, deed veel te weinig met m’n buikspieren en was te dik naar haar zin, ik moest minder hard zingen, weer eens leren wat legato was, veel beter articuleren (dat oordeel kwam hard aan hoor, want ik meende daar juist heel goed in te zijn!) en ik moest aan ander repertoire gaan werken. Ik kreeg een oud boek van haar (mocht het later hou-den): ‘Meine Gesangkunst’ van Lilli Lehmann, en grondig werkten we weer eens aan de basis van mijn techniek,

11 12Z Z NV bulletin

Inhoud’Veel van deze ook in eigen land zeer populaire zangers zijn of waren personen met een visie en een mening. Hun liederen hebben ‘inhoud’. Ik zie nog niet zo gauw de be-kendste zanger van Nederland in onze regering plaats-nemen, of beter gezegd, ik moet er niet aan denken! Dat zegt denk ik iets over hoe weinig waarde er in Nederland aan onze eigen cultuur werd en wordt gehecht waardoor er weinig voedingsbodem is geweest voor de ontwikke-ling daarvan. Voor de inhoud zoeken we nu vaker onze toevlucht tot het wereldmuziekrepertoire. Onlangs hoor-de ik dat er in Parijs binnenkort een groots aangekondigd optreden is van een aantal Nederlandse wereldmuziek-groepen. We worden beroemd om onze wereldmuziek. Exportproduct!

Wereldmuziek voor korenOok voor veel Nederlandse koren is wereldmuziek inmid-dels een steevast onderdeel van het repertoire. De koor-klank van Le Mystère des Voix Bulgares, waar de scherpe dissonante klanken van de Bulgaarse vrouwenkoren door je ziel snijden, heeft vele dirigenten aangespoord eens wat verder op repertoireonderzoek uit te gaan. De Ar-gentijnse Misa Criolla (Creoolse Mis) voor koor, solist en ensemble van Ariel Ramírez, beleeft rond de Kerst in heel Nederland talrijke uitvoeringen. Eind van het jaar komt er zelfs een Friese versie. Workshops worden door velen verzorgd in alle soorten en maten en de stichting Volksmuziek Nederland, waar vroeger vooral op trekzakken, foekepotten en draailieren werd gespeeld, heeft nu haar programma uitgebreid met o.a. Oost-Europese, Griekse en Arabische muziek.Op de site wereldmuziek.startpagina.nl is er van alles te vinden.

Vermenging van traditiesHoewel een groot deel van de wereldmuziek geen of gebrekkige muzieknotatie kent/kende brengen steeds

meer muziekuitgeverijen nu wereldmuziek uit. Er wordt druk gearrangeerd en gecomponeerd ‘in de stijl van’. Een nieuwe vermenging van tradities vindt er plaats. Neder-landse arrangeurs passen hun harmonische schrijfwijze en kennis toe op soms puur melodische tradities. Net zo-als de immigranten dat weer doen met de hier opgedane invloeden.Ach en zo is het natuurlijk al eeuwen gegaan. Denk maar aan de Spanjaarden die in de 16e eeuw in Zuid-Amerika met hun Spaanse gitaren en westerse harmonieën de in-diaanse pentatonische melodieën zijn gaan begeleiden en bewerken volgens Europese tradities. De in Nederland gevestigde groep Música Temprana heeft zich gespecia-liseerd in de uitvoering van muziek uit die tijd.

Wereldsolozang in NederlandIn Nederland wonen veel fantastische wereldmuziek-zangers, meestal immigranten die in hun ‘eigen’ muziek schitteren en zich verder zijn blijven ontwikkelen. Lilian Vieira, Braziliaanse, Izaline Calister uit Curaçao, Juan Ta-jes, een Uruguayaanse tangozanger, Monica Akihary, van Molukse afkomst (cross-over met jazz), Tania Kross, operazangeres die in het Papiaments zingt. Ook nieuwe namen: Ntjam Rosie, Maria Mendes, Magda Mendes.Er zijn ook een aantal Nederlandse specialisten. Zoals José Konings, al jaren ambassadeur van de Braziliaanse muziek. De fado gezongen door de Portugese Cristina Branco inspireerde de uit Friesland afkomstige Nynke La-verman tot het zingen van de Friese fado. De expressieve interpretatie van het Franse chanson maakte Wende Snijders beroemd. Ikzelf houd me al vele jaren met La-tijns-Amerikaanse muziek bezig (Violeta Parra, Patricio Wang).

Niet zo toegankelijkHet wereldmuziekrepertoire is voor een Nederlandse zanger niet zo toegankelijk. Het is een hele klus om in een niet-eigen taal en met een ongewoon muzikaal idioom

Wereldmuziek en Wereldzang‘Wereldmuziek’ (of ‘Worldmusic’), een veel gebruikte term. Je kunt het zelfs studeren aan

het conservatorium in Rotterdam. Maar wat verstaan we er eigenlijk onder? Een beschrij-

ving van de opkomst van het fenomeen Wereldmuziek.

door Winanda van Vliet

Indiase ragas, keelzang in Tuva, polyfone zang op Sardi-nië: deze eeuwenoude tradities vallen alle onder het be-grip ‘Wereldmuziek’. Ook in multicultureel Nederland is een verscheidenheid aan stijlen te vinden. Elke immigrantengroep heeft zo haar eigen muziek meegenomen: Kaapverdische muziek vooral in Rotterdam, salsa met de Cubanen en de Aruba-nen, Turkse bruiloftsmuziek, tango in de tangosalons in alle grote steden. En dan zijn er de Nederlanders, zoals Carel Kraayenhof die met zijn bandoneon de muziek van de Argentijnse Piazzolla in Nederland zo beroemd heeft gemaakt. Al deze klanken vallen onder die ene term: Wereldmuziek. Een heel ruim begrip dus en vanwege de daaruit voorvloeiende enorme schakering aan crossovers ook heel erg divers.

‘Wereldmuziek’ als classificatieIn een verslag van WMN World Music Forum NL, dat en-kele jaren geleden een uitgebreid onderzoek naar wereld-muziek in Nederland deed, lees ik dat die term in 1987 uit commercieel oogpunt werd ingevoerd. In de platenzaken had men behoefte aan een ‘vakje’ waar al die oorspron-kelijke muziek uit steeds meer landen onder een noemer gebracht konden worden. ‘World Music’ werd een begrip.

Maatschappelijke betrokkenheidEen aantal wereldmuziek-artiesten was in de jaren zestig en zeventig al doorgedrongen tot onze westerse wereld. Reden hiervan was vaak hun maatschappelijke betrok-kenheid, zoals bij de Afrikaanse tegen apartheid strijden-de Miriam Makeba of de Chileense groepen Inti Illimani en Quilapayún. Deze waren verbannen uit hun land door de dictator Pinochet. Paul Simon was een van de eersten die andere muziekidiomen met zijn eigen muziek ging vermengen zoals bij ‘El Condor Pasa’ waarin een oude indiaanse melodie uit de Andes klonk, en ‘Graceland’ met zang van de Zuid-Afrikaanse groep Lady Blacksmith Mambazo. Sindsdien is er een enorme toevloed van ‘wereldsterren’ op de grote festivals. Wie kent niet de Cubaanse Buena Vista Social Club, een groep oude muzikanten die tradi-tionele Cubaanse muziek weer tot leven bracht. Of Mer-cedes Sosa ,een indrukwekkende zangeres die na haar verbanning de Argentijnse folklore wereldwijd heeft ver-breid. En uit Senegal Yousou N’Dour, een van de eerste grote wereldartiesten, inmiddels minister van cultuur en toerisme in zijn land.

Mola Sylla Minyeshu

Lilian Vieira; foto: Arkady Mitnik Boi Akih; foto: Angele Essamba Etoundi

13 14Z Z NV bulletin

jezelf als zanger helemaal goed uit te drukken. En dat is natuurlijk toch de voorwaarde om een lied overtuigend te zingen. De vraag of je als Nederlander de muziek van een andere cultuur echt goed kunt overdragen wordt vaak ge-steld. Ik denk dat het kan, met een enorme toewijding, het kennen van de taal zowel wat tekst als het muzikale idioom aangaat. Talent is natuurlijk altijd een factor, voor welke stijl dan ook!

Wereldmuziek als studieEr is ook een mogelijkheid om op professioneel niveau wereldmuziek en wereldzang te studeren. In Rotterdam kun je dat als volwaardige HBO bachelor opleiding doen bij CODARTS. De studenten die zich inschrijven voor ‘We-reldmuziek Zang’ zijn vooral uit het buitenland afkomsti-ge zangers die in hun stijl al vergevorderd zijn, maar zich graag willen professionaliseren wat betreft theoretische kennis, samenspel en zangtechniek. Er zijn vijf richtingen. Indiaas, Latin (Cubaans en Braziliaans), Turks, Flamenco en Tango.

Zangtechniek voor wereldmuziekzangersWat houden de algemene zangtechnieklessen die aan alle wereldmuziekzangstudenten worden gegeven, in? Het stemgebruik bij deze verschillende stijlen is immers toch wel verschillend. Wordt er gebelt? gecurbt? ge-twangd?, gemengd? geëgaliseerd? hoog strottenhoofd? laag strottenhoofd?

Tijdens een gesprek met Connie de Jongh*, die deze les-sen geeft en zelf klassiek geschoold is, blijkt dat in haar lessen juist dit soort termen zoveel mogelijk worden vermeden, ook al heeft Connie zelf wel kennis van me-thodes als EVT en CVT. “Het gaat om het ontdekken van de eigen klank en bewustwording van lichaam, adem en

taal, én het gezond houden van de stem. Deze elementen zijn altijd de basis en stellen je in staat om in de stijl naar keuze, jouw lied een geloofwaardige eigen signatuur te geven. Of je nou Indiaas klassiek of Bollywood zingt, Cu-baanse Son of Argentijnse Tango.”

En daar kan ik me erg in vinden. Ik word in mijn eigen praktijk voortdurend geconfronteerd met het feit dat leerlingen willen klinken als bijv. Adele of Maria Carey, met alle kraakjes en uithalen van dien. Daar kun je een hoop van leren, daar niet van, maar ik vind het jammer dat zanglessen tegenwoordig soms lijken te verworden tot aanzet tot sterrenimitatie in plaats van het onder-zoeken, ontdekken en ontwikkelen van de eigen stem en identiteit. Dat vind ik het mooie aan wereldmuziek, voortgekomen uit een eerlijke beleving zonder commer-ciële bijbedoelingen.

In dit opzicht is het een groot gemis dat het Tropenthe-ater, juist nu de wereldmuziek door een groter publiek is ontdekt, eind 2012 z’n laatste concerten heeft gegeven. Het was een productiehuis waar allerlei artiesten, ook de minder bekende, uit allerlei culturen hun kunsten op gebied van muziek en dans konden demonstreren. Op YouTube is er veel te zien, maar er gaat natuurlijk niets boven het live meemaken en meedoen. Dat ga ik heel erg missen.Misschien moeten we binnenkort naar Parijs.

* In het Bulletin van maart 2008 heeft een interview met Connie de Jongh

gestaan. Dit interview is te lezen op www.zangpedagogen.nl

column

Joke Schot

Ank Reinders

Fatoumata Diawara

Het mysterie van het falsetTwee eerdere columns over een altus in Wenen en nog een altus in New York hebben aanleiding gegeven tot het vinden van – al dan niet geestige – fragmenten over het item ‘falset’.

Deze alom bekende manier om de glottis te gebruiken is een van de meest besproken en beschreven onderwer-pen in de klassieke zangkunst. Ook in onze tijd, de een-entwintigste eeuw, wordt er veel over dit onderwerp ge-schreven, waar maar vaak ook onwaar. De eerste vraag is niet: wàt is de falsetregistratie, want dan zijn we al een paar stappen verder, maar WAAROM is er een status quo die FALSET genoemd wordt? Is deze term afgeleid van ’Falso’, ‘Falsus’? Vond men het in het verleden een vals register? En waarom verschilt het zo opvallend veel van een andere status quo? Bladeren wij eens in de al dan niet wetenschappelijke zangboeken. Een veelzeggende vondst is de uitspraak van Dr. Ralph Appelman (in het uitstekende boek ‘The science of vo-cal pedagogy’ Indiana University press 1967/ 1986, p. 86 ). De auteur ontwijkt een hoofdstuk over falset want: “The exact CAUSE of registration in the singing voice is unknown.“

Waarom bestaat dit wonderlijk mechanisme, waarom is er – via luchtdruk, toonhoogte en vocaalmanagement een schakelpunt nodig om in falset te komen? Het is een duidelijke gedragsverandering van de glottis, die men exact beschrijven kan. De herkenbaarheid van dit gege-ven, die te vinden is in de akoestische en fysiologische gegevens, is meermaals in woord en beeld uiteengezet, maar nogmaals: de OORZAAK van de aanwezigheid van ‘registers’ is onbekend. Was de Schepping niet beter af-geweest met een glijbaan-glottis dan met dit moeilijk hanteerbare fenomeen? Talloze boeken zijn er over dit onderwerp geschreven, uitgaande van het bestaan van registers (minstens één) en registerovergangen (bij een bepaalde schrijver vijf!).Omdat we met dit ongrijpbare procédé onze stem ‘re-gistreren’ spreken we over ‘registers’. In het boek ‘Die Sängerstimme’ van Seidner en Wendler (Henschel 1997, p. 91) staat: “Het aanwezig zijn van registers is geen blijk van ongunstige of ongezonde aanleg, maar is te danken aan normale, fysiologische verhoudingen.” Dat is intus-

sen bekend. Maar dan rijst de vraag: wat is normaal?De zeer wetenschappelijk schrijvende Ingo Titze bekent in zijn boek ‘Principles of voice production’ (Prentice Hall 1994, p. 275): “Registers zijn hier buiten beschouwing gelaten omdat dit item met het oor het duidelijkst waar-neembaar is en uit pedagogisch oogpunt het meest pro-blematisch”. Dan volgt een zin die moeilijk vertaalbaar is: “…instead, the falsetto is still the primary description of the light male register. Although the term ‘falsetto’ does little to clarify physiology, sensation or anything else artistically, it is a unique term that probably should be kept.”

Na aldus geruime tijd in oude en recente boeken gebla-derd te hebben, stuit ik op een volgende uitspraak, deze keer van Johann Sundberg in ‘The science of the singing voice’ (Northern Illinois University Press, 1987, p. 53): ”However, we are unfortunately still far from a complete understanding of the physiology of register function.” De fysiologie van de stemplooien en de werking van de re-gisters is inmiddels wel onderzocht. Het waaróm van het falset blijft echter voorlopig nog een raadsel.

15 16Z Z NV bulletin

Een workshop zang op Curaçao Begin januari werd ik door dirigent Joop Schets uitgenodigd om als docent mee te

werken een workshop zang en koordirectie in Willemstad, Curaçao. Hieronder een

verslag van deze bijzondere week.

dag stond de kennismakingsbijeenkomst gepland. Tij-dens deze bijeenkomst moesten we voorzichtig een eer-ste niveau-indicatie tot stand te brengen, en alvast een begin maken met de lessen. Het cursistenveld bestond uit 6 dirigenten en zo’n 40 koorzangers, zowel Antillianen als Nederlanders. In de meest ruime zin van het woord een bont gezelschap, want al snel werd duidelijk dat er een behoorlijk onderling niveauverschil was tussen de diverse deelnemers. Dat gold voor dirigenten én koor-zangers. Aan enthousiasme en motivatie echter geen ge-brek! Men kon vrij intekenen voor individuele zangles, en dat leverde nog nét geen stormloop op…

Een dagelijks terugkerend item op het rooster was het ‘s morgens inzingen met de koorleden en dirigenten en daaraan gekoppeld de lessen stemvorming; daarna werk-te Joop met dirigenten en koor telkens gestaag verder aan het (forse…!) programma voor het slotconcert. Ie-dere dirigent had één of twee stukken voorbereid. Intus-sen kreeg ondergetekende gelegenheid de liefhebbers onder handen te nemen in de individuele zangles. Jam-mer was wel dat door de overgrote belangstelling iedere kandidaat slechts één, hoogstens twee keer aan bod kon komen, daar waar ik op vaker had gehoopt. Voorzichtige navraag leerde dat het gesubsidieerde mu-ziekonderwijs op de Antillen weliswaar redelijk tot goed georganiseerd is. Het richt zich echter, vanzelfsprekend ingegeven door smaak én culturele achtergrond, voorna-melijk op algemeen lichte en specifiek Caribische muziek,

naast een klein segment eenvoudige gospelmuziek. Voor liefhebbers van het klassiek vocale repertoire op een aanvaardbaar niveau is weinig te vinden. Dankbaar werk dus voor ondergetekende. Veel aandacht voor de basis, houding en adem, het ontspannen van de kaak, de reso-nans en klinkervorming. Bijzonder opvallend was dat de meeste koristen de larynx naar beneden drukten in de veronderstelling dat ze dan ruimte maakten, en aldus een mooie, volle klank meenden te produceren. Ik heb menig-een uit die droom moeten helpen, en het vergde enige tijd om te wennen aan de nieuwe klank. Gelukkig merkte men wel dat het op deze manier veel gemakkelijker ging.

’s Middags werd er siësta gehouden (onder een palm-boom op een rustig strandje…) en ’s avonds ging de cursus verder met een koorrepetitie met de ‘eigen’ diri-genten. Joop trad daarbij telkens op als supervisor en ik fungeerde daarbij als ‘waakhond’ over het stemgebruik. Tekstbesef en daaraan gekoppeld het vermogen om lij-nen en bogen te voelen en te plaatsen bleken vaak ver te zoeken, en ook daaraan werd vlijtig gewerkt. Gelukkig is Joop Schets niet alleen een buitengewoon vakkundig dirigent maar ook een kostelijk entertainer, die het tot grote hilariteit van de cursisten zelfs niet schuwde om, ter illustratie van een ‘probleem’, op de pianokruk te gaan staan. Anders gezegd: er is niet alleen maar heel hard ge-werkt, maar ook enorm veel gelachen. De oorspronkelijke intentie om de dirigenten metho-disch/didactisch verder op weg te helpen met gerichte

Joop Schets leidt al vele jaren diverse cursussen en work-shops op de Antillen en in Suriname. Hij doet dit o.a. op uitnodiging van de Stichting EDK (Fondashon Edukashon Dirigènt i Korista Antia Hulandes). Deze stichting werd in 1994 in Willemstad opgericht met als doel een per-manente opleiding voor dirigenten en koorleden op de Nederlandse Antillen te realiseren. Het statuut vermeldt: “De opleiding zal moeten voldoen aan de internationaal geldende eisen en normen voor de studie voor amateur-koordirectie en koorvorming, daarbij rekening houdend met de eigen cultuur.”

Het doel van deze workshop van ruim een week was met dirigenten te werken aan hun kennis en vaardigheden als dirigent, maar ook om via gerichte individuele zang- en methodiekles te werken aan hun vaardigheden om op een juiste manier hun koren vocaal te instrueren. Er moest dus zowel zangles als methodiekles gegeven worden aan de dirigenten, terwijl er voor de koorleden individuele zangles en koorstemvorming op het programma stond. Voorts zou er voor de dirigenten gelegenheid zijn om hun kennis van de algemene muziektheoretische vakken op te frissen. Daarnaast stond een lezing geprogrammeerd over de ontwikkeling van het kunstlied en de aria, te ver-zorgen door Jelle Stellingwerf, voormalig directeur van de Schumann Akademie en docent algemene muziekthe-oretische vakken en muziek- en cultuurgeschiedenis.Op 27 maart vertrokken we richting tropen. Na aankomst konden we eerst genieten van een dag rust. De volgende

Luigi Marchesi

door Cora Peeters

methodieklessen moest enigszins worden bijgesteld; het zangniveau van de dirigenten zelf dient daartoe immers het voorportaal te zijn, en dat bleek in een aantal gevallen nog te beperkt. Gelukkig maakte hun enthousiasme heel veel goed.

Na een zeer inspannende week brak op 9 april de dag van het slotconcert aan. Een schitterende locatie: de Fortkerk in Willemstad, een prachtige, historische kerk uit 1769, midden tussen de regeringsgebouwen. Na wat organi-satorische strubbelingen mochten we ons uiteindelijk verheugen in een buitengewoon sfeervol en enthousiast ontvangen slotconcert, dat een goede afspiegeling was van wat er in de workshop-week zoal was gepresteerd. De happening opende én sloot met het ‘clublied’: de ca-non “Kanta den tono”, op Papiamentse tekst van Eric la Croes en muziek van Joop Schets, tot groot genoegen van het publiek.

De conclusie mag luiden dat op Curaçao, onder de om-schreven doelgroep, een continue en ruime behoefte is aan elementaire muzikale vorming en basale stemvor-ming. Er is veel werk te verrichten. Zoals eerder aangege-ven: aan enthousiasme geen gebrek! Cursisten en orga-nisatie hopen van harte op een vervolg. Aan ons zal het zeker niet liggen…

17 18Z Z NV bulletin

In deze rubriek wordt een bijzonder lied onder de loep gelegd. Deze keer door Jeroen Manuhutu.

Lied onder de loep

VooronderzoekJaren geleden kocht ik een lp genaamd Muhammad Ali In “The Greatest” met daarop de soundtracks van de gelijk-namige speelfilm uit 1977 over het leven van bokser Mo-hammed Ali. De titelsong “The greatest love of all” werd vertolkt door zanger/gitarist George Benson. Ik kende het nummer destijds al van Whitney Houston, die er in 1986 een wereldhit van maakte.

De muziek werd geschreven door Michael Masser. Hij schreef veel voor Whitney Houston, maar ook voor vele andere beroemdheden als Diana Ross, Barbra Streisand, Natalie Cole en Mariah Carey. De tekst van het stuk werd geschreven door singer-songwriter Linda Creed die, in het jaar dat “The greatest love of all” een wereldhit werd, op 37-jarige leeftijd overleed.

In dit artikel zal ik alleen de versie met de toonsoort van Whitney Houston bespreken en haar uitvoering technisch analyseren. De heren kunnen de bijgaande transcrip-tie een tritonus naar beneden transponeren om zo in de toonsoort van de originele opname van George Benson te geraken. Dit interval gebruik ik trouwens ook vaak als leidraad om stukken “eerlijk” te transponeren. Gemid-deld genomen ervaart een man die een bepaalde toon zingt ongeveer evenveel inspanning als een vrouw die een tritonus hoger zingt.

Uitvoering van het liedAls we uitgaan van de gegeven toonsoort A en de manier waarop Houston dit nummer in haar glorietijd vertolkte, is dit geen lied voor beginners. Wil je in de hoogte de po-

The greatest love of all wer behouden, dan zal de ongetrainde stem hoogstwaar-schijnlijk overslaan. Tot maat 14 echter valt de toonhoog-te nog mee. Ondanks dat Houston het begin vrij zacht opbouwt, zijn deze eerste 14 maten ook heel goed te ge-bruiken om te werken aan power en metaal of body in de toon; met name in de laagte. In CVT-termen ga ik hierbij uit van middelsterk volume Overdrive. Denk daarbij aan een duidelijk spreekstemvolume. Wanneer je dit namelijk goed beheerst, kun je dit metaal in de klank makkelijker “meenemen” naar de daaropvolgende maten. Ervan uit-gaande dat je in de hoogte niet wilt overgaan in kopstem of Neutral.

KlinkermodificatieIn de hoogte hebben we naast veel power en een perfec-te ademsteun nog iets anders nodig: klinkermodificatie. Houston verandert klinkers vaak naar [e] als in ‘mee’ en [o] als in zo. In CVT-termen is dit een voorwaarde voor de stemfunctie Overdrive. In maat 16 zien we op de cis het woord: “an-y..” Bij het correct uitspreken van de eerste klinker komen we uit op een [ε] als in ‘cent’. Houston ver-andert op deze cis echter de [ε] als in ‘cent’ in een [e] als in ‘mee’, waardoor ze een roepend karakter bewerkstelligt. Wil je deze toon toch iets meer ingehouden zingen, zou je er ook voor kunnen kiezen om deze [ε] als in ‘cent’, te veranderen in een [ι] als in ‘dit’. Houd daarbij echter de power en het volume om toch enig metaal te behouden. In CVT-termen noemen we dit Curbing.

Als de klank niet “open” klinkt, of onaangenaam aan-voelt, dan ligt in veel gevallen het probleem bij de adem-steun. Al deze klinkermodificaties zijn namelijk op een gezonde manier uit te voeren. Sterker nog, ze zijn een voorwaarde om op deze toonhoogtes deze klanken met bijbehorende volumes te produceren. Houston verandert continu klinkers en zingt vaak in Overdrive.

Auditieve analyseDuidelijker wordt het als we specifiek gaan luisteren naar een versie uit 1989:YouTube. Zoek op: “greatest love of all whitney houston arista” en kies het eerste filmpje (http://youtu.be/dBNu_Qh1kZQ)

PerformanceEr zijn vele uitvoeringen van Whitney Houston te vinden op YouTube, maar de hierboven gekozen versie betreft een bijzonder optreden. Met haar piano rubato begin heeft ze het publiek meteen op haar hand. Let verder op haar – mijns inziens – smaakvolle improvisaties, fer-mates, opbouw in dynamiek, tekstbeleving en expressie. De hier 26-jarige slanke en enigszins frêle uitziende Whit-ney Houston vult het grote podium volledig met haar stem en performance.

LespraktijkOm te zien hoe klinkermodificaties naar [e] als in ‘mee’ en [o] als in ‘zo’ in de lespraktijk werken, verwijs ik naar een sessie die ik had met een studente (destijds 17 jaar):YouTube. Zoek op: “Jeroen Manuhutu teaching Overdrive” (http://youtu.be/llfxg96NFPU)

Naar mijn mening is er overigens niks mis mee om als leerling tijdens het leerproces technisch goed zingende vocalisten te imiteren, vandaar het besproken voorbeeld ter verduidelijking. Uiteraard is het ook mogelijk om de hoge tonen zachter of meer ingetogen te zingen, maar ik wilde in dit artikel dieper ingaan op het hoog en luid zingen met veel metaal of body in de stem.

* Voor vragen over de bladmuziek kunt u een e-mail sturen naar bulletin@zangpedagogen.nl.

Spotify. Zoek op: “greatest love of all whit-ney houston live” (http://open.spotify.com/track/7FHmQOpMo25rPnZeUmCLEQ).De roepende [e]’s als in ‘mee’ en [o]’s als in ‘zo’ vliegen je om de oren. Laat je hierbij niet afleiden door de tekst, maar let puur op de gezongen klanken. Ondanks deze klinkermodificaties, herkennen we de gezongen woor-den zonder probleem. Maar misschien moet ik wel zeg-gen: dankzij... Bovendien is op de hogere luide tonen in de youtube-versie ook een duidelijke ‘bite’ te zien (bo-ventanden ontbloot) op deze klinkers.

In maat 47 (geluidsfragment vanaf 4:19) zet Houston het woord “believe” extra kracht bij door een “grom”-effect toe te passen, ook wel growl genaamd.

*

19 20Z Z NV bulletin

Als het op vocale improvisatie aankomt is de Bob Stoloff (USA) een absolute

autoriteit. Hij schreef enkele zeer toegankelijke en internationaal veel ge-

bruikte boeken over het onderwerp met titels als ‘Scat! Vocal Improvisation

Techniques’, ‘Blues Scatitudes’ en ‘Body Beats’.

door Ineke van Doorn

Bob’s boeken reflecteren zijn ervaring als multi-instru-mentalist: hij is niet alleen trompettist maar speelt ook contrabas, fluit en drums. Zijn toenemende interesse in de Lambert, Hendricks & Ross Group, leidde onverwacht tot een succesvolle carrière als vocalist, met optredens op belangrijke internationale jazz festivals met Bobby Mc-Ferrin en in de Europese a cappella groep ‘Vocal Summit’. Daarnaast werkte Bob gedurende 28 jaar als professor, assistent hoofd en interim hoofd aan de vocale afdeling van het Berklee College of Music te Boston. Momenteel werkt Bob als hoofd van de vocale afdeling aan het Insti-tuto de Musica Contemporanea aan de Universiteit San Francisco de Quito, Ecuador. In het voorjaar konden we in Nederland voor het eerst kennis maken met zijn me-thodiek voor “instru-vocal” improvisatie, die studenten aantrekt van over de hele wereld. Op uitnodiging van het Artez Conservatorium gaf Bob Stoloff niet alleen les in Arnhem, maar ook aan het Amsterdams Conservatorium en aan zangdocenten bij Nascholing Zangdocenten.

De workshops van Bob Stoloff bevatten naast traditio-nele scat-zang ook spontane groepsimprovisatie en vo-cale/body percussie. Hiervan is veel terug te vinden in zijn nieuwste boek ‘Vocal Improvisation, an instru-vocal ap-proach for soloists, groups and choirs’. In dit boek richt Bob zich in het bijzonder op het improviseren met groe-pen. Hij beschrijft niet alleen zelfgemaakte oefeningen, maar put soms ook uit het reservoir van, zeker bij andere vocale improvisatoren, reeds bekende theater- en impro-visatieoefeningen. Het boek start met een aantal aanste-kelijke improvisatie-‘games’, waarbij hij zijn instrumen-tale – en soms wat theoretische – benadering enigszins loslaat. De oefeningen zijn er op gericht “to help people

Vocal Improvisation door Bob Stoloff

Boekbespreking

stuk weer een arrangement waarin je het geleerde kunt oefenen. Helaas is de kwaliteit van de begeleidende track ditmaal wat mager.

In de laatste twee hoofdstukken staat het improviseren met een groep weer centraal. Bij veel van de oefeningen uit hoofdstuk 6 wordt ook bewogen. Dit zal niet alleen bijdragen aan de dynamiek binnen de groep, maar zeker ook de spontaniteit bevorderen. In hoofdstuk 7 komt alles bij elkaar: je vindt er ideeën om met behulp van handgebaren improvisaties op te zetten die bestaan uit gestapelde motieven (‘summit songs’). Hierbij geeft Bob Stoloff ook leuke voorbeelden en suggesties voor 1- tot 5-stemmige improvisaties op tekst, soms begeleid door vocale percussie.

In de conclusie schrijft Bob dat het boek voortvloeit uit zijn ervaring met groepsimprovisatie tijdens seminars en workshops. Hij ontdekte hierbij dat bij een juiste aanpak groepsimprovisatie geschikt is voor zangers van allerlei leeftijden en achtergronden. Dit kan ik uit eigen ervaring alleen maar beamen. Al met al is het boek een aanrader voor wie met een groep zangers of met een koor wat aan improvisatie wil gaan doen. Voor docenten die meer er-varing hebben met het onderwerp biedt het boek nieuwe inspiratie en kan het een naslagwerk zijn. Kijk voor meer informatie op www.bobstoloff.com. Op YouTube staan opnamen van door Bob Stoloff geleide groepsimprovisa-ties. Deze zijn gemaakt tijdens zijn bezoek aan Neder-land in februari. Zoek op: ‘An afternoon of vocal improvi-sation with Bob Stoloff’.

discover the innate qualities of their voice and to enjoy the experience of singing with minimal self-judgment…. They are intended to be fun!” Na de eerste zes games, die inderdaad erg leuk zijn, volgen in een volgend hoofdstuk nog zes improvisatieoefeningen die meer gericht zijn op ritme.

In het derde hoofdstuk keert Bob terug naar een wat meer instrumentale benadering en geeft hij voorbeelden van eenvoudige baslijnen. Het leuke is dat hij zich hier-bij niet beperkt tot voorbeelden uit de jazz, maar dat er allerlei stijlen aan bod komen: pop/rock/funk/R&B. Deze worden later uitgebreid met percussiebegeleidingen. Het hoofdstuk sluit af met een kort meerstemmig stuk waar-in het voorafgaande geoefend kan worden. In het daarop volgende hoofdstuk staan enkele eenvoudige, en bij het improviseren veelgebruikte, toonladders centraal. Han-dig wanneer je wat meer houvast wilt bij het improvise-ren. Je vindt er achtereenvolgens oefeningen met de pen-tatonische, de dorische en de bluestoonladder. Voor wie dit onderwerp nieuw is mag dit vrij ingewikkeld klinken. Het resultaat is echter verre van exotisch zoals ook op de bijgeleverde cd te horen is. Ook dit hoofdstuk bouwt weer keurig op: de voorbeelden worden steeds wat lan-ger, en naar het einde toe worden de diverse toonladders tot aansprekende, en goed te zingen, melodieën gecom-bineerd. Ook dit hoofdstuk sluit weer af met een, ditmaal wat langer, vocaal arrangement.

In hoofdstuk 5 wordt dieper ingegaan op de kunst van het improviseren. Je leert over het belang van articulatie, en vooral ook hoe dit zich vertaalt in het gebruik van de juiste scatsyllables (‘du-dwe-dn-da’). Ook in dit hoofd-

21 22Z Z NV bulletin

door Katja Maria Slotte

Het Finse muziekonderwijs in een notendopWanneer ik hier in Nederland vertel dat ik op 6-jarige leeftijd naar het conservatorium ging, kijken de meeste mensen mij raar aan. Het muziekonderwijs in Finland is op een geheel andere manier georganiseerd dan in Ne-derland. Het muziekonderwijs volgt het leerplan ‘ba-sisonderwijs voor de kunsten’, opgelegd door het Finse Ministerie van Onderwijs. Het leerplan streeft ernaar om voor elke leerling een goede basis te creëren voor een levenslange interesse en liefde voor muziek, en hen vol-doende vaardigheden aan te bieden voor een eventuele beroepsopleiding.

Veel zangers volgen les op een van de 91 muziekscho-len (‘musiikkiopisto’) of 10 conservatoria (‘konservato-rio’). Deze muziekinstituten zijn gesubsidieerd door de overheid, en bieden doelgericht, voortgezet amateur-muziekonderwijs aan voor iedereen, van jong tot oud. Conservatoria bieden naast voortgezet amateur-mu-ziekonderwijs ook middelbare beroepsopleidingen aan.

Daarnaast bestaan er landelijk 200 zogenaamde ‘com-munity colleges’ (‘Kansalaisopisto’ of ‘Työväenopisto’), die net als de muziekinstituten gesubsidieerd zijn door de overheid. Ongeveer 17% van het totale cursusaanbod be-staat uit muziekonderwijs. Zangcursussen en middelbare beroepsopleidingen voor muziek worden ook nog aan-geboden op volkshogescholen (‘Kansanopisto’). Hogere beroepsopleidingen voor muziek worden aangeboden op 10 hogescholen en een muziekuniversiteit, de Sibelius Academy, waar je naast het behalen van een Master of Music graad ook kunt promoveren.

Zangles in een muziekinstituutWil je als amateurzanger les volgen op een van de mu-ziekinstituten, dan worden je zang- en algemene mu-zikale vaardigheden eerst getest door middel van een toelatingsexamen. Bij sommige instituten doe je bij de toelating zelfs een intake-interview. Het onderwijs be-staat uit individuele zanglessen, muziektheorie en en-semblespel (a cappella zang, band of kamermuziek).

Zangonderwijs in Finland

Mijn geboorteland telt 187.888

meren. Hoe zit het echter met

het aantal zingende mensen en

de mogelijkheden tot zangonderwijs? Je kunt

er zeer vroeg met zingen beginnen: er zijn in

Finland methodes ontwikkeld o.a. voor zin-

gen tijdens de zwangerschap en de bevalling,

en er is een groot aanbod aan muzieklessen

voor en met baby’s, peuters en kleuters. Als

je eenmaal zingend de wereld in bent geko-

men, kun je je verdere leven blijven zingen,

bijvoorbeeld in koren of in karaoke-bars, die

zeer populair zijn. Voor dit artikel sprak ik

met drie Finse collega’s over de meest recente

ontwikkelingen in het Finse zangonderwijs.

Men kan ook bijvakken volgen, bijvoorbeeld piano. Ver-der worden er workshops en cursussen aangeboden, en behoren ook optredens tot het leerplan. Het onderwijs is doelgericht, maar elke leerling bepaalt in overleg met zijn docent zijn eigen leertempo en wanneer hij/zij exa-mens aflegt. Voor het hoofdvak zang zijn dat in totaal drie examens. Voor zang geldt bij veel muziekinstituten de minimum leeftijd van 16 jaar, alhoewel sommige in-stituten de grens verlaagd hebben tot 14 jaar vanwege de steeds groeiende belangstelling onder jongeren. Nog jongere kinderen kunnen binnen het muziekinstituut hun zangvaardigheden ontwikkelen binnen het brede aanbod van kindermuzieklessen en koren.

Community colleges en particuliere zangscholenVoor muziekonderwijs op een ‘community college’ zijn er geen toelatingsexamens. Deelname is op volgorde van inschrijving, wel zijn er vaak wachtlijsten. De leerling bepaalt zelf welke lessen hij/zij volgt, en hoeft geen exa-mens af te leggen. Naast individuele zanglessen worden er groepslessen, koren en zangensembles aangeboden. Het aanbod is niet vergelijkbaar met dat van een muziek-instituut, en de grootte van het aanbod kan per commu-nity college zeer veel verschillen. Amateurs kunnen ook nog zangles volgen in een particuliere muziekschool, of privézangles nemen. Het aantal particuliere zangscholen en privézangdocenten is in de afgelopen jaren sterk toe-genomen, vooral in Helsinki en in de grotere steden. Een internetzoekopdracht naar particuliere muziekscholen

dere lesbanen combineren. Zangdocenten combineren ook lesbanen met werk als uitvoerend zangeres, compo-nist, arrangeur, koordirigent of muziekdocent.

Zangles in verschillende stijlenDe vraag naar klassieke zangles is de afgelopen jaar ver-minderd, terwijl de vraag naar pop-, musical- en jazz-zangles explosief aan het groeien is. Dit zal deels komen door populaire tv-programma’s als Idols, The Voice and Talent Suomi, maar misschien heeft het wel ook te maken met het niet meer verplicht stellen van klassieke zangles. Voorheen moesten zangers die lichte muziek wilden stu-deren namelijk eerst een examen afleggen in klassieke zang. Tegenwoordig mogen zij zelf kiezen welke stijl(en) zij willen studeren. Het aanbod zang lichte muziek is ook gegroeid. Bestond er in Finland begin deze eeuw nog maar een handvol mu-ziekinstituten met pop-/jazzzangonderwijs, tegenwoor-dig wordt in vrijwel elk muziekschool naast klassiek zang-les ook les gegeven in volksmuziek en in ‘pop-/jazzzang’ – dat behalve pop en jazz ook r&b, rock en andere stijlen inhoudt.

Nieuwe methodes en trendsToen ik eind jaren ’90 aan de Sibelius Academy studeer-de, stond de methodiek voor niet-klassieke zangtechnie-ken nog in de kinderschoenen. In 2001 heb ik tijdens mijn uitwisseling aan de Hogeschool voor Muziek en Dans in Rotterdam voor het eerst kennis gemaakt met Estill Voi-

en privézangstudio’s levert veel sites op van bevoegde docenten. Het beroep van zangleraar in Finland is, net als in Nederland, niet beschermd. In het privé-circuit werken docenten met diverse achtergronden.

Vervolgen van bezuinigingenWellicht zijn de bezuinigingen een reden waarom steeds meer zangdocenten een eigen bedrijf opstarten of naast hun instituut-lesbaan ook privé zangles geven. Het komt tegenwoordig vaker voor dat muziekinstituten minder gunstige werkcontracten aanbieden, bijvoorbeeld in de vorm van minder contracturen dan het minimum aantal uren voor een vaste aanstelling, dat 16 uur is. Ik begrijp tevens dat het aantal bevoegde zangdocenten in Finland hoger is dan het aantal beschikbare posten op muziekin-stituten. Instituten besparen ook nog door het schooljaar korter te maken. Voor zangdocenten die buiten de gro-tere steden werkzaam zijn, is er minder aanbod op leer-lingen. Het komt daarom vaak voor dat zangdocenten die geen vast contract hebben op een muziekinstituut, meer-

ce Training (EVT). Dat was voor mij een grote eye-opener omdat ik, net als veel van mijn Finse medestudenten, hunkerde naar concretere uitleg over het zanginstru-ment en technieken voor niet-klassieke zang. De laatste jaren is er in het Finse zangonderwijs veel veranderd en heeft vooral de methodiek voor lichte muziek zich sterk ontwikkeld, mede dankzij het komst van Complete Vocal

23 24Z Z NV bulletin

Technique en Estill Voice Training naar Finland. Finland telt momenteel 24 Authorised CVT Teachers. EVT cur-sussen worden gegeven door buitenlandse gastdocen-ten, en de eerste Finse EVT Master Teacher is momenteel in opleiding. Een Finse zangdocente is aangesloten bij de IVTOM (International Voice Teachers of Mix).

Stemonderzoekers van eigen bodem zijn er ook: stem-therapeute, zangpedagoge en logopediste Ritva Eerola is al meer dan 40 jaar actief met onderzoek en heeft ar-tikelen gepubliceerd en lezingen gegeven in binnen- en buitenland. In de loop van de jaren heeft haar visie op de stem zich ontwikkeld tot de Balance in Phonation vocal training method™. Hier is nog geen boek over versche-nen, toch is er op de website van Eerola1 veel informatie beschikbaar over haar visie op zangtechniek. Ook de klas-sieke sopraan Outi Kähkönen, lektor klassiek zang bij de Sibelius-Academy en de huidige president van EVTA, is actief met het schrijven van artikelen. Haar blog ‘Won-der of Voice’2 is zeer de moeite waard om te lezen. Op het gebied van stemtherapie is Finland ook goed verte-genwoordigd met onder andere de Lax Vox™ methode, Voice Massage™ en Voice Well™.

Docentenopleidingen en nascholingenDe bevoegdheid om zangles te geven kun je halen in de Sibelius Academy of in een van de 10 hogescholen voor muziek. De exacte inhoud van de zangmethodiek-mo-dules varieert per opleiding. Een deel van de zangdocen-tenopleidingen zijn momenteel heel bewust hun studie-modules zangmethodiek verder aan het ontwikkelen. Misschien speelt het feit dat zangdocenten zich massaal inschrijven voor cursussen en opleidingen CVT en EVT, hier ook mee. Men ziet in dat toekomstige zangdocen-ten nog meer behoefte hebben aan kennis over nieuwe ontwikkelingen en methodes, aan concrete vakdidactiek voor verschillende muziekstijlen, leeftijden en doelgroe-pen, aan basale kennis van technologie als spectrumana-lyse in de zangles, enzovoort. De tweejarige studiemo-dule zangmethodiek lichte muziek bij de afdeling voor muziekpedagogiek aan de Sibelius-Academy geldt ook voor andere instituten als een vernieuwend voorbeeld.

Zangdocenten kunnen nascholingen volgen bijvoorbeeld binnen het kader van de open universiteit en ‘lifelong learning’ van de Sibelius Academy. Doordat dit gesubsi-dieerd is door de overheid, zijn de cursussen spotgoed-koop: voor een cursus Jazz zang van 30 lesuren betaal je maar 30 euro! Ook de Metropolia hogeschool in Helsinki biedt een gesubsidieerde eenjarige nascholing zang lich-te muziek aan voor klassiek opgeleide zangpedagogen, voor 250 euro. Daarnaast organiseert de Finse pendant van het NVZ, Laulupedagogit ry, scholingsdagen zowel voor klassieke zang als voor zang lichte muziek.

Koren en zanggroepenKoorzang is een zeer geliefde hobby voor veel Finnen. Niemand weet het exacte aantal koren in Finland, maar volgens de website van de Finse koorfederatie Sulasol

is het ongeveer 3000. Voor een land met 5,3 miljoen in-woners is dat heel wat. De koren zingen repertoire van volksmuziek tot klassiek. De afgelopen jaren is het aantal pop-, jazz- en rockkoren ook sterk toegenomen, vanwege de populariteit van televisieprogramma’s als Kuorosot’. In de Finse editie van ‘Korenslag’ staan de deelnemende koren onder leiding van bekende Finse zangers – onder andere de heavy metal artiest Mr. Lordi! En wil je meer curieuze koren meemaken, ga dan naar een optreden van het ‘schreeuwkoor’ Huutajat.

Bijna elk muziekinstituut heeft kinder- en jongerenkoren. Het niveau van amateurkoren en kinderkoren is soms verbazingwekkend hoog. Het beroemdste Finse kinder-koor, het Tapiola Choir, werd door Erkki Pohjola in 1963 opgestart als een gewoon schoolkoor en is inmiddels een wereldwijd begrip. Een andere populaire vorm van koor-zang onder kinderen en jongeren is het zogenaamde ‘ex-pressiekoor’, waar zang met bodypercussie, beweging en drama gecombineerd wordt. Innovatieve methodiek voor

kinder- en jongerenkoren is ontwikkeld door bijvoorbeeld de internationaal werkzame Sanna Valvanne. Ook a cap-pella zangensembles zijn steeds populairder geworden, mede dankzij het succes van groepen als ‘Rajaton’ en ‘Club for Five’. Er worden in Finland jaarlijks nationale en internationale koorfestivals en wedstrijden georgani-seerd, zoals het Tampere Vocal Music Festival, het Vaasa Choir Festival en de International Choral Espoo.

Zangles voor kinderenFinse kinderen gaan vanaf hun 7de tot hun 16de jaar naar het basisonderwijs, waar muziekonderwijs tot hun 14de jaar een vast onderdeel van het curriculum is. Zang hoort bij het leerplan muziek. Sommige scholen hebben mu-ziekklassen en andere wekelijkse muzieklessen, of een zeer actief muziekleven met schoolkoren en bands. De laatste twee jaren van het basisonderwijs en in het voort-gezet onderwijs is muziek een keuzevak. Daarnaast zijn er 11 scholen in het voortgezet onderwijs die speciaal ge-richt zijn op muziek (‘music high schools’).

deze mensen is er in Finland een interessante methode ontwikkeld door Ava Numminen. De ‘Lauluavain’ (Key-ToSong) methode is gebaseerd op een doctoraal onder-zoek naar zangonderwijs voor ‘toondove’ volwassenen. De sleutel tot zang wordt gevonden door struikelblokken weg te werken, zoals: negatieve opvattingen over de ei-gen stem, onzekerheden, emotionele blokkades, en ge-brek aan zangtechniek.

Zangonderwijs in transitieVolgens mijn Finse collega’s is het Finse zangonderwijs momenteel in een staat van transitie. De opkomst van nieuwe methodes heeft de knowhow van Finse zangpe-dagogen versterkt, maar tegelijkertijd zijn er kampen ontstaan tussen klassieke en niet-klassieke zangdocen-ten, en worden zangdocenten van nieuwe methodes niet overal geaccepteerd als ‘echte’ zangdocenten. De col-lega’s die ik spreek hopen daarom dat er een nog betere dialoog zou ontstaan tussen de verschillende partijen. Een wederzijdse ‘open mind’ is noodzakelijk om van el-kaar te kunnen leren.

Stof tot nadenkenHet Finse muziekonderwijs is beïnvloed o.a. door de filo-sofie van de Hongaarse muziekpedagoog Zoltán Kodály, en daarom wil ik dit artikel met enkele van zijn gedach-ten afsluiten. Volgens Kodàly is muziek van iedereen, en muziekonderwijs zou voor iedereen toegankelijk moeten zijn. Zingen vormt volgens Kodály de basis voor alle mu-ziekonderwijs, en het liefst zijn de liedjes die er gezongen worden artistiek van hoge kwaliteit. De manier waarop een kind muziek ervaart - holistisch, met alle zintuigen - is volgens Kodály óók voor volwassenen de sleutel tot muziek. Persoonlijk vind ik dit mooie gedachten, die stof tot nadenken geven voor zangonderwijs op welk niveau en in welk land dan ook.

Met dank aan: Aija Puurtinen (lector pop/jazz zang Sibelius-Academy, be-

stuurslid Laulupedagogit ry), Hanna Hurskainen (zanglerares bij het mu-

ziekinstituut Keski-Helsingin Musiikkiopisto en bij de Sibelius Academy),

Anni Teerikangas (zanglerares bij de Hogeschool voor muziek Keski-Po-

hjanmaan Ammattikorkeakoulu,bij het community college Pietarsaaren

Työvänopisto, en privézanglerares).

¹ provoce.nettisivu.org² wonderofvoice.wordpress.com

Steeds meer kinderen willen tegenwoordig op jongere leeftijd zangles volgen. Veel zangdocenten vinden dat ze te weinig handvaten hebben om doelgericht met kinde-ren vanaf 7 jaar aan zangtechniek te werken, omdat de opleiding tot zangdocent grotendeels gericht is op de volwassen zangstem. De afgelopen jaren is er onderzoek gedaan naar zangonderwijs aan kinderen. Päivi Kukkam-aki ontwikkelde van 1986-2003 de Suzuki-zangmethode, grotendeels gebaseerd op klassieke zangonderwijs. De methode is inmiddels internationaal bekend en heeft ge-autoriseerde docenten in meerdere landen. Verder is er, en wordt er, onderzoek gedaan naar zangonderwijs voor kinderen en jongeren in zowel klassiek zang, volksmu-ziek, pop, jazz en cross-over stijlen, o.a. door Timo Pihka-nen en Aija Puurtinen.

Wanneer er over het Finse zangonderwijs wordt gespro-ken, mag het muziekonderwijs voor de allerjongste niet ontbreken. Finland is internationaal gezien een van de voorgangers in lesaanbod voor muziekonderwijs voor de leeftijden 0-6 jaar. Muziek op schoot en kindermu-zieklessen worden aangeboden op vrijwel elk muziekin-stituut, community college en ook door kerken. Er zijn geen toelatingsexamens, iedereen mag meedoen. In de kindermuziek-lessen (‘musiikkileikkikoulu’ of ‘muskari’), en in de kinderzanglessen (‘laulumuskari’) wordt er on-der leiding van een bevoegde kindermuziek-docent ge-zongen, gemusiceerd en gedanst volgens methodiek met invloeden uit o.a. Kodàly en Orff-Schulwerk. De doelstel-ling met kindermuzieklessen is om jonge kinderen spe-lenderwijs muzikale vaardigheden te introduceren en de kinderen tot zelfexpressie te stimuleren. Het onderwijs gebeurt in groepsvorm (8-10 kinderen). In de kindermu-zieklessen is er niet sprake van voortgezet zangonder-wijs, maar gaat het erom de kinderen de mogelijkheden van hun zangstem te laten ontdekken en hen te leren met plezier te zingen.

De sleutel tot zangVeel mensen hebben minder plezierige ervaringen met zingen gehad, zijn hun vertrouwen in hun zangstem kwijt, denken dat ze toondoof zijn en niet kunnen zingen. Voor

25 26Z Z NV bulletin

Tom Sol woont en werkt sinds 9 jaar in Oostenrijk en is speciaal naar Künstuniversität Graz gegaan omdat het een van de weinig universiteiten is waar het mogelijk is om een kunstdoctoraat te behalen. Tom houdt zich al lan-ger bezig met het onderwerp omdat het hem fascineert hoe de beoordeling van de professionele zanger in zijn werk gaat. Op welke gronden wordt een zanger uitgeko-zen voor een opleiding, een rol of positie?Om daarachter te komen interviewde hij 150 ‘beslissers’ uit diverse landen: zangleraren, regisseurs, dirigenten, begeleiders, andere zangers en impresario’s. Uit iedere groep probeerde hij een relevante vertegenwoordiging te selecteren, dus bijvoorbeeld vertegenwoordigers van zowel grote als kleine festivals en operahuizen. Er bleken bij de beslissers veel vooroordelen over het onderwerp te bestaan, ook over elkaar: “Zangleraren letten vooral op zangtechniek”, “Agenten zijn vooral geïnteresseerd in geld”. Uiteraard waren zijzelf de uitzondering op die regel!

Tom Sol vertelde in zijn lezing vooral veel over de invloed van de diverse omstandigheden en structuren waarin een oordeel tot stand komt. Hij onderzocht vragen als: Be-oordeel je vooral wat een zanger wél kan, of geeft wat hij níet kan de doorslag? Wat beoordeel je eigenlijk? En ook: Waarom beoordeel je? Wanneer doe je het? Hoe doe je het en door wie wordt het gedaan? Ook bekeek hij welke criteria er worden gehanteerd, hoe deze worden toege-past, en welke vooroordelen een rol spelen bij het toepas-sen van deze criteria.

Een allereerste belangrijke vraag blijkt te zijn wat er ei-genlijk beoordeeld wordt: is het de stem, het zingen of

de zanger? Bij de stem wordt vaak het type, het timbre en de schoonheid beoordeeld. Bij het beoordelen van de zanger hebben we het meer over de persoonlijkheid, en onder het zingen valt bijvoorbeeld zangtechniek. De stem, het zingen en de zanger worden ook vaak met el-kaar verward. Mensen zeggen bijvoorbeeld “Wat hebt u een mooie stem” en bedoelen daarmee “Wat zingt u mooi”. Bij een leek valt altijd als eerste de stem op, deze wordt als eerste beoordeeld. Een zangleraar zal meer onderscheid maken tussen de stem en hoe er gezongen wordt. Dat verschil kun je alleen maken als je meer kennis over dit onderwerp hebt. Impresario’s letten meer op het uiterlijk, hetgeen ook over dirigenten gezegd wordt. Uit-eindelijk wordt er een combinatie van de stem, het zin-gen en de zanger beoordeeld, waarbij omstandigheden en beoordelaars bepalen welke van de drie het zwaarst weegt.

Wat de omstandigheden betreft blijkt het tijdstip van be-oordelen bijvoorbeeld een rol te spelen. Een zanger be-oordelen wanneer je hem nog niet kent (bijvoorbeeld bij een toelatingsexamen voor een conservatorium), is heel anders dan iemand beoordelen nadat je hem vaker hebt gehoord (bijvoorbeeld bij een eindexamen). Verder is ui-teraard het doel van de auditie van invloed op de beoor-deling, en ook de methode van beoordelen. Wanneer er bijvoorbeeld vanachter een scherm geauditeerd wordt, wordt een mooie stem nóg mooier, vindt Tom Sol.Verder speelt het auditierepertoire een belangrijke rol. Een bekend stuk zal door het publiek sneller gewaardeerd worden, maar hierbij zullen ook de eisen specifieker wor-den. Bij een onbekend stuk weet vrijwel niemand hoe moeilijk het eventueel is. Andersom is het zo dat de stem

door Ineke van Doorn

De stem, het zingen of de zanger

Op de werkdag van 9 maart gaf Tom Sol een lezing met bovenstaande titel. Het

betrof een toelichting op zijn promotieonderzoek naar de professionele beoor-

deling van de professionele zanger.

Het onderwerp van de workshop was: hoe krijg je men-sen snel aan het zingen, hoe bereik je een bepaalde klank, samenklank en/of koorklank?

Tijdens het inzingen focuste Maria zich vooral op ritme-bewustzijn, beweging en klinkervorming. Dat klinkt voor de hand liggend, maar de manier waarop ze dat deed, was dat absoluut niet. In een steeds ingewikkelder wor-dende combinatie van klappen, armen strekken met de handpalm omhoog dan wel omlaag, denkbeeldige appels plukken van het hoofd en op het hoofd van een ander zet-ten – binnen het tijdsbestek van een bepaald melodisch lijntje –, een toonladder tellend zingen waarbij steeds een andere toon vervangen moest worden door ‘pa’, werd de zweep er flink overheen gehaald. Het was – naast veel la-chen – hard werken, je kon de geactiveerde verbindingen tussen de linker- en de rechter hersenhelften bij wijze van spreken door de ruimte horen flitsen…Na het inzingen werd de groep in kleinere groepen ver-deeld en kreeg elke groep een lied met de opdracht het met elkaar in te studeren. Hier werd bewust geen sturing aan gegeven. Het was interessant te zien hoe dit proces zich voltrok in een groep met zelfbewust zangdocen-ten. Tot slot moest – verrassend! – elke groep het lied van een andere groep uitvoeren, aangemoedigd en ge-coacht door de groep die het lied wel had ingestudeerd. Dit onderdeel was een beetje vaag. In z’n geheel was het echter een leuke workshop, actief en origineel. En Maria heeft een geweldig prettige uitstraling, humorvol doch resoluut. Het was een leuke manier om de werkdag af te sluiten.

Workshop Maria van Nieukerken

door José Lieshout

Het tweede deel van de werkmiddag op 9 maart jl. bestond uit een workshop van

dirigent Maria van Nieukerken, artistiek leider en dirigent van het professio-

nele kamerkoor PA’dam en van het Kamerkoor en Grootkoor van Toonkunst

Rotterdam.

27 28Z Z NV bulletin

Mirjam van der Beek-van Gel-

deren (s)

Gaardedreef 67

2723 AL Zoetermeer

06-10431244

Mirjam.vanderbeek@hot-

mail.com

Debora Berghuijs (w)

Weteringkade 74C

2515 AR Den Haag

06-27473057

info@deboraberghuijs.nl

Sadhu Bolland (v)

Liendenhof 30

1108 GZ Amsterdam

020-6969196/06-29234116

sadhu@dds.nl

Wanda Peters (w)

Putterlaan 24

3722 WH Bilthoven

030-2745534/06-28416040

wandapeters@casema.nl

Als nieuw lid heten wij welkom:Gabor Postma

Admiraal de Ruijterweg 352 III

1055 NA Amsterdam

06-55320378

gaborpostma@gmail.com

José Scholte (w)

Julianalaan 77

3722 GG Bilthoven

030-2218850/06-21407405

j.scholte12@kpnplanet.nl

Simone Toet (w)

Ampèrestraat 89A

2563 ZS Den Haag

06-24115516

toetsimone@gmail.com

Aswintha Vermeulen (w)

Zusters van Orthenpoort 41

5211 ND ’s-Hertogenbosch

06-12823816

aswinthav@hotmail.com

CONCERT TIP Holland Baroque Society: Grand Tour

De 18e-eeuwse backpacker Jan Alensoon laat ons kennis maken met de muzikale beroemdheden uit zijn tijd en dan vooral in Italië. Met hem reizen we langs de theaters, kerken en operahuizen die er toe doen in het Italië van 1723. We ontmoeten Bene-detto Marcello, Sammartini en vele andere muzi-kale grootmeesters. Bovendien horen we het groot-ste zangfenomeen aller tijden, Faustina Bordoni.

Acteur Porgy Franssen kruipt in Alensoons huid en personifieert hem in woord en gebaar. De mezzoso-praan Olivia Vermeulen zingt de aria’s die ooit voor Faustina Bordoni geschreven zijn.4 oktober 2013, Utrecht, Vredenburg Leeuwen-bergh, 20.00 uur 5 oktober 2013, Den Haag, Nieuwe Kerk, 20.15 uur

EVTA Evenementen10‑14 juli 2013Brisbane, Australië: 8e ICVT 2013: For the love of singing: Learning, teaching, performing 20 augustus 2013Praag, Tjechië: EVTA Interdisciplinair Symposium pevoc.cz 21‑24 augustus 2013 Praag, Tjechië: PEVOC 10: Celebrating Interdiscipli-nary Collaboration pevoc.cz eind juni 2015Riga, Letland: XIIIe Eurovox 2015

Op 9 maart jl. vond in Utrecht de Algemene Ledenverga-dering plaats (zie foto’s).

Afscheid van secretaris Margo van Biezen

Margo van Biezen, Antje de Wit, Irene Maessen, Christa Bornhijm Met zojuist nieuw gekozen bestuurslid Jeroen Manuhutu

José Lieshout leest het redactioneel verslag voor

van de auditant moet passen bij het repertoire dat uitge-voerd gaat worden. Hierin bestaat uiteraard een traditie, waarbij in de praktijk blijkt dat opvattingen hierover vaak per land verschillen en ook nog eens aan modes onderhe-vig zijn. Het is dus een wat minder voorspelbare factor.

Het bovenstaande is slechts een kleine greep uit de on-derwerpen die Tom Sol toelichtte. In zijn lezing ging hij bijvoorbeeld ook uitgebreid in op het oordelen zelf: waarom laat je je beoordelen, wanneer wordt er beoor-deeld en welke methode wordt er gehanteerd? Welke zijn de omstandigheden: is het een verplichte auditie of is het vrijwillig? Hoe is de samenstelling van de commis-sie en wie zijn de opdrachtgevers? Bij veel onderwerpen gaf hij, soms heel herkenbare, voorbeelden. Aan de hand van beeldfragmenten konden we bijvoorbeeld horen hoe uiteenlopend de opvatting kan zijn over hoe een helden-tenor moet klinken. Een goede illustratie van hoe traditie en smaak samenhangen. Als de laatste verwordt tot een algemeen geaccepteerde opvatting komt daaruit een nieuwe traditie voort. Dit gaat vaak heel geleidelijk.

Aan het eind van de lezing werd er gezongen door Anja Blom en demonstreerde Tom Sol in de praktijk hoe de si-tuatie, het al of niet hebben van een luisteropdracht en de (on)bekendheid met het repertoire onze beoordeling van stem, zang en zangeres beïnvloeden.

Bestuurlijk nieuwsDe concept-notulen van deze vergadering, alsmede het jaarverslag 2012 en het financieel jaarverslag 2012 kunt u vinden op onze website www.zangpedagogen.nl .

29 30Z Z NV bulletin

The Battle!

Herman van Doorn

column

Wat zijn er toch veel goede zangers en zangeressen in de wereld!! Ja, dan heb ik nu even niet over de gevestigde namen, de professionals die te horen zijn op cd, dvd en concertpodia over de hele wereld. Nee, ik heb het over de onbekende zangers die thuis in de slaapkamer hun muzi-kale passie stem geven en deze toevertrouwen aan het ‘world wide web’.Gisteravond zat ik te surfen op Youtube om filmpjes te vinden die ik als casus kon gebruiken voor een metho-diektentamen voor mijn studenten op het conservato-rium. Ik dacht, makkie, zo gevonden! Ik google gewoon ff een zoekterm als ‘me singing Justin Bieber’ of ‘Rihanna covered by...’ en dan zal als vanzelf een tsunami aan ‘bad-practice’ voorbeelden over het scherm rollen van zangers en zangeressen met uiteenlopende muzikale en vocale gebreken en tekortkomingen.... NOT! Tot mijn schrik rolden er stuk voor stuk goede en overtui-gende covers van hits als ‘Boyfriend’ en ‘Diamonds’ over het scherm! Toegewijd en serieus! Zittend op de bank, op het bed, met vriendinnen of schoothond. Smaakvol in beeld gebracht: de een naturel en ietwat verlegen, de ander met verleidelijke blik en geraffineerd ingestu-deerde poses in ‘full make-up’. Soms zelfs zichzelf be-hoorlijk adequaat begeleidend op gitaar of piano en bijna allemaal met een publiek van honderdduizenden hits of meer!! Daar ging mijn methodiektentamen....

Al kijkend naar verschillende filmpjes viel me iets op. Naast het behoorlijke niveau van de muzikale en vocale prestatie spatte bij veel filmpjes de wil te overtuigen van het scherm. Gedreven als ware het een potje vocale paintball. Soms zelfs met verbeten fanatisme en gepij-nigde gezichten. Niet de muzikale beleving of het plezier in het zingen speelde de hoofdrol, nee, ‘the urge to be real’ leek voor velen de belangrijkste drive. Een perfor-mance als ware het een doorlopende online auditie. Nou kun je het de huidige generatie zangers en zange-ressen natuurlijk niet kwalijk nemen. Youtube is één groot festijn van vergelijken, één digitale battle van hits. Daarbij zijn ze opgegroeid in een wereld waarin muziek verworden lijkt tot een tv-format. Een talentenshow met ‘vakjury’ die met je meekijkt en je continu voorziet van al dan niet opbeurende kritieken. En waar je mee omgaat daar word je mee besmet. Ook de jonge beginnende zan-gers en zangeressen voegen zich naadloos in de rol van ‘vakjury-lid’ en betalen elkaar met gelijke munt terug met soms ongezouten commentaar. Wat nou zingen voor je plezier?? It’s a battle!!

Die overtuiging was me bij sommige van mijn studenten op het conservatorium ook al eens opgevallen. Tijdens de zangles waren er soms studenten die het louter had-den over ‘tips and tricks’. Die vroegen me dan, nadat ze een stuk hadden ingestudeerd, of ik nog tips had en of ik een trucje wist om die ene noot te zingen. Waarna ik me dan, ietwat beschaamd, in allerlei bochten moest wrin-gen om hen duidelijk te maken dat het ‘format’ van een zangles niet geheel overeenkomt met het ‘format’ van een ‘talentenjacht’. Dat er in een les geen camera’s mee-lopen, ik geen jurylid ben noch een ‘vocal-coach’ die hen ‘on the run’ bestookt met juicy ‘one-liners’ en ‘waarhe-den als een koe’ hopend hun performance overtuigender en meer ‘markt-conform’ te maken. Nee, zo vervolgde ik mijn verhaal, een zangles is een manier van werken waar-bij je onder begeleiding van een docent traint in een sfeer van vertrouwen en waarbij het de bedoeling is dat je uit-eindelijk zelfstandig musiceert en oefent om zo je eigen stemgeluid en muzikaliteit te ontwikkelen. Een manier van werken waarbij zowel docent als leerling zich open stelt en er fouten gemaakt mogen worden. Fouten die je op een podium of bij een auditie niet moet maken maar die in een leersituatie noodzakelijk zijn om juist die stap verder te kunnen maken. Van fouten kun je leren en fou-ten maken is menselijk. Enfin, zo ging ik nog even door, eindigend met een opmerking die achteraf gezien meer vragen opriep dan dat hij antwoorden genereerde… Ik zei ‘oefening baart kunst’. Op het moment dat ik de zin sprak flitste echter door me heen: kunst.... had ik dat ‘format’ eigenlijk al eens uitgelegd??

Korte berichten & colofon

© 2013 auteursrechten voorbehouden, overname van

artikelen slechts met toestemming van de auteur.

Samenstelling van het bestuur:voorzitter

Irene Maessen

voorzitter@zangpedagogen.nl

secretaris/ ledenadministratie

Jeroen Manuhutu

secretariaat@zangpedagogen.nl

ledenadministratie@zangpedagogen.nl

penningmeester

Christa Bornhijm

penningmeester@zangpedagogen.nl

lid/symposia/social media

Antje de Wit

symposium@zangpedagogen.nl

website@zangpedagogen.nl

ereleden

Cora Canne Meijer, Margreet Witsen

Elias, Ank Reinders, Maria Rondèl, Kay

Jensma, Elly Ameling, Peggy Larson,

Meinard Kraak

Samenstelling van de redactie: Ineke van Doorn, Margreet Witsen Elias,

Cora Peeters, Winanda van Vliet, José

Lieshout (eindredactie)

bulletin@zangpedagogen.nl

drukkerij

EDITOO

ontwerp cover

Ramon Verberne

vormgeving Bulletin

Bi©e (Trix van Vugt), Utrecht

De contributie van de NVZ bedraagt € 47,50

per jaar voor werkende leden en vrienden,

en € 27,50 voor studenten. Aanmelding via

de website www.zangpedagogen.nl of via de

ledenadministratie. Het verenigingsjaar loopt

gelijk met het kalenderjaar. Het lidmaatschap

wordt aangegaan voor onbepaalde duur;

afmeldingen vóór 1 december, uitsluitend

schriftelijk bij de ledenadministratie.

Kopij voor het volgende Bulletin (oktober

2013) moet uiterlijk 20 september 2013 per

e-mail bij de redactie binnen zijn: bulletin@

zangpedagogen.nl. Over plaatsing van een

ingezonden bijdrage beslist de redactie. De

redactie behoudt zich het recht voor bijdra-

gen te corrigeren en/of te redigeren. De NVZ

aanvaardt geen aansprakelijkheid voor de in-

houd van in het Bulletin geplaatste artikelen.

Wroclav, Polen

Van 17 t/m 22 augustus: het 2e Internationaal

Zangconcours Andrzej Hiolski.

amuz.wroc.pl

Mookerheide

Op reis met Mozart, een meezing-zangweek-

end op zaterdag 31 augustus en zondag 1 sep-

tember. Op zondag is er een presentatie voor

publiek.

singalongevents.nl

Antwerpen, België

Op vrijdag 20 september is er een workshop

Emotie & Stem : Je stem voelen is jezelf voe-

len. Deze workshop is vooral gebaseerd op de

methodes van Kristin Linklater en Catherine

Fitzmaurice. evta-be.com

‘s‑Hertogenbosch

Van 22 t/m 28 september organiseert het IVC

een intensieve Wagner Academie voor gese-

lecteerde zangers. Het programma bestaat uit

privécoachings, groepslessen, openbare mas-

terclasses, lezingen, films. Inschrijven vóór 1

augustus 2013.

internationalvocalcompetition.com

Doorwerth

Het Nederlands Zangconcours voor professio-

nele en gevorderde amateurs zal plaatsvinden

van 4 t/m 6 oktober op kasteel Doorwerth.

verenigingkasteeldoorwerth.nl

Italie

Van 21 t/m 24 november 2013 is in Ravenna de

9de editie van La Voce Artistica. Met colleges,

seminars en masterclasses over de stem en

over zingen.

voceartistica.it

Genk, België

Een symposium over het gebruik van de stem

in alle aspecten: zaterdag 19 oktober.

evta-be.com

Scholing

Nascholing Zangdocenten Utrecht:

zat. 21 sept. Praktijkdag: Belten, sound, zin-

gen met power (vervolg).

zat. 5 okt. Cursus zangmethodiek Dag 1

zat. 2 nov. Praktijkdag Themalessen en Pro-

fessioneel zingen voor iedereen.

zat. 23 nov. Praktijkdag Niveauverschillen in

de groepsles.

www.nascholingzangdocenten.nl

Donemus

Documentatiecentrum Nederlandse Mu-

ziek. Dit centrum zorgt voor de documen-

tatie van de hedendaagse muziek gecom-

poneerd in Nederland.

donemus.nl/index.html

Workshops & cursussen door Singasong

Cursus Estill Voice Training (EVT) level 1&2

Data level 1: 30, 31-8 en 1 -9 ‘13

Data level 2: 7, 8 september ‘13

Locatie: MuzyQ Amsterdam

Workshop werken met Spectogram software

voor zangpedagogen en logopedisten*

Datum: vrijdag 27 september ‘13

Locatie: MuzyQ Amsterdam

*vereist materiaal: laptop met voiceprint software

Workshop Klassiek Legit zingen met behulp

van EVT

Datum: zaterdag 28 september ‘13

Locatie: Kumulus, Maastricht

Workshop EVT in Rock en Popeffecten

Datum: zondag 20 oktober ‘13

Locatie: MuzyQ, Amsterdam

Workshop EVT training voor koorzangers en

dirigenten

Datum: 30 november ‘13

Locatie: MuzyQ Amsterdam

Docent: Alberto ter Doest

Meer info: info@singasong.nl

31Z Z NV bulletin

indien onbestelbaar retour naar Larixlaan 23, 3971 RA Driebergen