NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

NACIONALNI PARK „LOV ĆEN“

PLAN UPRAVLJANJA (2011-2015.)

Tim za izradu Plana upravljanja:

Rukovodilac projektnog tima: Rade K. Gregović dpl. ekonomista – director JPNPCG

Koordinator izrade plana: Mr Veselin Luburić – šef službe za razvoj i unapređenje – magistar geografskih nauka

Članovi tima:

Vaso Uskoković – Prosvjetni radnik (Direktor Nacionalnog parka Lovćen)

Irena Sekulić – Đukić - dpl. Pravnik (stručni saradnik za opšte i pravne poslove)

Mr Veselin luburić – dpl. geograf (šef službe za razvoj i unapređenje)

Jelena Dragović – dpl. inžinjer šumarstva (stručni saradnik za zaštitu )

Mr Nela Vešović – Dubak - dpl. biolog (ornitolog) (šef službe za edukaciju, promociju i marketing)

Marić Stevan - dpl. biolog (stručni saradnik za zaštitu ihtifaune)

Marina Đurović - dpl. biolog (stručni saradnik za zaštitu faune)

Slavic Đurišić - dpl. biolog (stručni saradnik za zaštitu flore)

Balša Rakčević – dpl. arhitekta (stručni saradnik za prostorno planiranje)

Radmila Adžić – dpl. Istoričar umjetnosti (stručni saradnik za zaštitu kulturne baštine

Jasmin Spahić – dpl. ekonomista (stručni saradnik za ekonomsko finansijske poslove)

2

I UVOD.........................................................................................................................................7

1.1.PRAVNI I PLANSKI OSNOV ....................................................................................................7

1.2. CILJ IZRADE PLANA...............................................................................................................8

1.3. METODOLOŠKI PRISTUP ........................................................................................................9

1.4. ODNOS PREMA DRUGIM PLANOVIMA I PROGRAMIMA, STRATEGIJAMA,KONVENCIJAMA, DIREKTIVAMA I SL. ..........................................................10

II ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA ............................................................................................11

1. OSNOVNI PODACI O PARKU................................................................................................11

2. POLOŽAJ I GEOGRAFSKI USLOVI .........................................................................................12

3. PRIRODNE VRIJEDNOSTI I RIJETKOSTI (PRIKAZ PRIRODNIH RESURSA).............................12

3.1 RELJEF.................................................................................................................................12

3.2. ZEMLJIŠTE ..........................................................................................................................13

3.3 VODA (HIDROGEOGRAFIJA) .........................................................................................13

3.4 VAZDUH .............................................................................................................................14

3.5. KLIMA ................................................................................................................................14

3.6. PEJZAŽ I AMBIJENTALNE VRIJEDNOSTI..........................................................................15

3.7. FLORA – VEGETACIJA.....................................................................................................17

3.7.1. Šume ..........................................................................................................................18

3.8. FAUNA...............................................................................................................................23

3.8.1. Beskičmenjaci...........................................................................................................24

3.8.2. Herpetofauna - Vodozemci i gmizavci.............................................................25

3.8.3.Ornitofauna – Ptice ..................................................................................................25

3.8.4. Mammalia –sisari......................................................................................................26

3.9. GLJIVE ...............................................................................................................................28

4.STVORENE VRIJEDNOSTI(vrijednosti parka).........................................................................28

4.1 STANOVNIŠTVO I NASELJA (DEMOGRAFSKA ANALIZA) .............................................28

4.2. PRIVREDNE I DRUŠTVENE DJELATNOSTI (EKONOMSKA ANALIZA) ............................29

4.3 Infrastrukturni sistemi ........................................................................................................31

4.4. KULTURNO-ISTORIJSKO NASLJEĐE...............................................................................34

3

4.5. INFORMATIVNO PREZENTACIONI I EDUKATIVNI SADRŽAJ.........................................36

4.5.1.Centri za posjetice i ekspo prostori ........................................................................36

4.5.2.Edukativne staze .......................................................................................................36

4.5.3.Planinarsko rekreativne biciklističke staze ............................................................37

4.5.4.Vidikovci .....................................................................................................................37

4.5.5. Ostalo.........................................................................................................................37

4.5.6.Upravljanje posjetiocima.........................................................................................38

4.6. Sistem ambijentalne higijene........................................................................................39

5. MJERE ZAŠTITE, OČUVANJA, UNAPREĐIVANJA I KORIŠĆENJA.......................................39

5.1 FIZIČKA ZAŠTITA.................................................................................................................39

5.2 STRUČNA ZAŠTITA .............................................................................................................40

5.3. ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA...................................................................................40

5.4 NAUČNO ISTRAŽIVAČKI RAD..........................................................................................42

6. ANALIZA I OCJENA USLOVA ZA OSTVARIVANJE CILJEVA ZAŠTITE .................................42

7.INSTITUCIONALNA STRUKTURA( organizaciona šema)......................................................43

8.OCJENA STANJA NACIONALNOG PARKA (SWOT analiza) .............................................45

III PLANSKI DIO ..........................................................................................................................49

1.STRATEŠKO OPREDJELJENJE-VIZIJA(UPRAVLJANJE ORJENTISANO NA ODRŽIVOST) ....49

2. ZONIRANJE PARKA.................................................................................................................50

3. STRATEŠKI CILJEVI (DUGOROČNI CILJEVI ZAŠTITE I ODRŽIVOG RAZVOJA)...................53

3.1. ZAŠTITA PRIRODNIH VRIJEDNOSTI..................................................................................53

3.1.1. Fizička zaštita ............................................................................................................53

3.1.2.Stručna zaštita ...........................................................................................................53

3.1.3 OČUVANJE PRIRODNIH VRIJEDNOSTI( POSTOJEĆEG NIVOA ............................54

3.1.3.1. ZEMLJIŠTE.............................................................................................................54

3.1.3.2 VODA ...................................................................................................................55

3.1.3.3 VAZDUH................................................................................................................55

3.1.3.4. PEJZAŽ (ZAŠTITA I UNAPREĐENJE PEJZAŽNIH VRIJEDNOSTI) ......................55

3.1.3.5. FLORA - Vegetacija ..........................................................................................56

3.1.3.5.1 ŠUME..............................................................................................................57

3.1.3.6. FAUNA.................................................................................................................59

4

3.1.3.6.1. Herpetofauna - Vodozemci i gmizavci .................................................59

3.1.3.6.2. Ptice..............................................................................................................59

3.1.3.6.3. Sisari .............................................................................................................59

3.1.3.7. GLJIVE .................................................................................................................60

3.2. OČUVANJE KULTURNIH VRIJEDNOSTI .........................................................................61

3.2.1. Podsticanje arheoloških istraživanja .....................................................................61

3.2.2. Podsticanje očuvanja tradicionalnih graditeljskih vrijednosti ..........................61

3.2.3. Digitalizacija i promovisanje kulturno-istorijskog nasljeđa...............................62

3.3 UNAPREĐIVANJE INFORMATIVNO PREZENTACIONIH EDUKATIVNIH SADRŽAJA PARKA ......................................................................................................................................62

3.3.1. Unapređivanje Centra za posjetioce...................................................................62

3.3.2. Unapređivanje i održavanje edukativnih sadržaja ............................................63

3.3.3. Unapređivanje i održavanje pješačkih, biciklističkih, rekreativnih staza i vidikovaca...........................................................................................................................63

3.3.4. Unapređivanje sistema upravljanja posjetiocima..............................................64

3.4. Unapređivanje stanja ambijentalne higijene ( upravljanje sa otpadom)............64

3.5. UNAPREĐENJE SARADNJE SA KORISNICIMA PROSTORA PARKA.............................65

3.5.1 Unapređenje saradnje sa lokalnim zajednicama...............................................65

3.6. UNAPREĐENJE SARADNJE SA INOSTRANIM I DOMAĆIM ORGANIZACIJAMAI DONATORIMA.........................................................................................................................66

3.6.1. Unapređenje saradnje sa domaćim organizacijama.......................................66

3.6.2. Unapređenje saradnje sa NVO sektorom biće jedan od prioriteta nacionalnog parka Lovćen .............................................................................................67

3.7.UNAPREĐIVANJE PREKOGRANIČNE SARADNJE .........................................................67

3.7.1.Komponenta IPA.......................................................................................................68

3.7.2. Ostalo.........................................................................................................................69

3.7.3 . NAUČNO-ISTRAŽIVAČKI RAD (SMJERNICE).........................................................69

3.8. POBOLJŠANJE I UNAPREĐENJE INSTITUCIONALNIH KAPACITETA ............................70

3.8.1. Uspostavljanje istema upravljanja inforormacijama i monitoringa na nivou Parka saglasno sistemu upravljanja na nivou Javnog preduzeća............................70

3.8.2.Uspostavljanje sistema upravljanja finansijama na nivou javnog preduzeća...............................................................................................................................................70

3.8.3. Uspostavljanje sistema kontrole i praćenja planiranih aktivnosti ....................71

5

4.DINAMIKA REALIZACIJE PLANA............................................................................................71

4.1 DEFINICIJA PRIORITETA(PO GODINAMA).....................................................................71

4.2 DEFINICIJA NOSIOCA (SUBJEKATA) ZA REALIZACIJU PLANA ....................................72

4.3 GODIŠNJI PROGRAMI UPRAVLJANJA(OPERACIONALIZACIJA PLANA)..................72

5.FINANSIJSKA SREDSTVA ZA SPROVOĐENJE PLANA ...........................................................73

5.1. Procjena sredstava po godinama ..............................................................................73

5.2. Procjena ukupnih sredstava za sprovođenje plana.................................................74

6. OCJENA SPROVOĐENJA PLANA .......................................................................................75

6.1. PRAĆENJE SPROVOĐENJA SA NIVOA RUKOVODNE I UPRAVLJAČKE STRUKTURE75

7. SMIJERNICE I PREPORUKE .....................................................................................................76

Bibliografija:...............................................................................................................................78

6

I UVOD

1.1.PRAVNI I PLANSKI OSNOV

Plan upravljnja je izrađen u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode (Sl. list RCG, br. 51/08), Zakonom o nacionalnim parkovima ( Sl. list RCG, br. 56/09 ) i Prostornim planom područja posebne namjene za Nacionalni park ’’Lovćen’’ ( Sl. list RCG, br. 19/97 )

Osnovni pravni propis kojim se uređuje zaštita i očuvanje prirode je Zakon o zaštiti prirode (Sl. list RCG br. 51/08). Ovim Zakonom su definisane kategorije zaštićenih područja, nadležne ustanove kao i osnovni dokumenti za upravljanje zaštićenim područjima. Pravni osnov za donošenje Plana upravljnja nalazi se u članu 65 ovog zakona koji propisuje da se plan upravljanja donosi na period od pet godina, a ostvaruje se kroz donošenje godišnjih programa upravljanja. Plan upravljanja nacionalnim parkom donosi Vlada. Članom 66 propisano je da Plan upravljanja sadrži:

• mjere zaštite, očuvanja, unaprjeđivanja i korišćenja zaštićenog prirodnog dobra; • razvojne smjernice, smjernice i prioritete za zaštitu i očuvanje zaštićenog

prirodnog dobra uz uvažavanje potreba lokalnog stanovništva; • način sprovođenja zaštite, korišćenja i upravljanja zaštićenim prirodnim dobrom; • dugoročne ciljeve zaštite i održivog razvoja; • analizu i ocjenu uslova za ostvarivanje ciljeva zaštite; • prikaz prirodnih resursa i korisnika zaštićenog prirodnog dobra; • prioritetne aktivnosti na očuvanju, održavanju i monitoringu prirodnih i drugih

vrijednosti i segmenata životne sredine; • ocjenu stanja zaštićenog prirodnog dobra; • smjernice za naučno-istraživački rad;

7

• planirane aktivnosti na održivom korišćenju prirodnih resursa, razvoju i uređenju prostora;

• prostornu identifikaciju planskih namjena i režima korišćenja zemljišta; • aktivnosti na promociji i valorizaciji zaštićenog prirodnog dobra; • oblike saradnje i partnerstva sa lokalnim stanovništvom, vlasnicima i

korisnicima nepokretnosti; • dinamiku i subjekte realizacije plana upravljanja i način ocjene sprovonenja; • finansijska sredstva za realizaciju plana upravljanja; • druge elemente od značaja za upravljanje zaštićenim prirodnim dobrom

Pravni osnov za izradu Plana upravljanja Nacionalnim parkom ’’Lovćen’’ 2011-2015 godina nalazi se u Zakonu o nacionalnim parkovima ( Sl. list RCG, br. 56/09 ), član 13 stav 3 kojim je propisano da Planove upravljanja izrađuje Javno preduzeće. Član 14 stav istog zakona propisuje da :’’Plan upravljanja nacionalnim parkom donosi Vlada na period od pet godina u skladu sa zakonom’’, a stav 3 istog člana da: ’’godišnji program upravljanja nacionalnim parkom donosi Javno preduzeće u skladu sa prostornim planom posebne namjene i planom upravljanja, uz saglasnost Ministarstva.’’

Planski osnov Plana upravljanja nacionalnim parkom ''Lovćen'' 2011-2015 je Prostorni plan područja posebne namjene za Nacionalni park "Lovćen" (Sl. list RCG, br. 19/97). Prostorni plan "Lovćen" obuhvata djelove teritorije opština Budva i Cetinje u granicama utvrđenim Zakonom o nacionalnim parkovima ("Službeni list RCG", br. 47/91).Uključuje uređenje, korišćenje i namjenu prostora, politike očuvanja, zaštitu prirode i kulturno-istorijskog nasleđa, strategiju razvoja, smjernice za sprovođenje i realizaciju plana kao i zoniranje prema različitim tipovima korištenja.

Usklađenost prostornog plana kao temeljnog zakonskog dokumenta i plana upravljanja koji predstavlja strateški dokument i osnovu za upravljanje, aktivnosti i djelatnosti očuvanja od značaja je za zonaciju Parka. Zoniranje je u prostornom planu napravljeno prema glavnim ciljevima očuvanja i namjenama korištenja, a u planu upravljanja je ono detaljnije definisano zbog upravljačkih akcija i mjera zaštite u svakoj zoni.

Prostorni plan daje smjernice, dok plan upravljanja dodatno određuje operativne aspekte upravljanja zaštićenim područjima.

1.2. CILJ IZRADE PLANA

Osnovni cilj izrade Plana upravljanaja je donošenje kvalitetanog i praktično primjenjivog dokumenta koji predstavlja osnovu za efikasno upravljanje zaštićenim

8

područjima, kao i za racionalnu i strogo kontrolisanu valorizaciju prirodnih potencijala nacionalnog parka u funkciji ekološki održivog razvoja.

Ciljevi Plana upravljanja su :

• zaštita, korišćenje i upravljanje zaštićenim prirodnim dobrom; • očuvanje, održavanje i monitoring prirodnih i drugih vrijednosti i segmenata

životne sredine; • održivo korišćenje prirodnih resursa, razvoj i uređenje prostora; • promocija i valorizacija zaštićenog prirodnog dobra; • saradnja i partnerstvo sa lokalnim stanovništvom, vlasnicima i korisnicima

nepokretnosti;

1.3. METODOLOŠKI PRISTUP

Zakonom utvrđeni sadržaj Plana, te činjenica da on mora biti usaglašen sa prostornim planom, planskim dokumentom višeg reda, čije donošenje je obavezno za nacionalne parkove, opredijelili su metodološki pristup za njegovu izradu.

Sadržaj i metodologija izrade Planova upravljanja jednoobrazno su rađeni za sve Parkove, uz poštovanje specifičnosti svakog Parka pojedinačno.

Plan upravljanja predstavlja strateški dokument koji se razrađuje kroz izradu akcionih planova godišnjih programa upravljanja.

U tom smislu ovaj Plan je strukturiran tako da je u uvodnom dijelu dat osvrt na:

• Pravni i planski osnov • Cilj izrade plana • Metodološki pristup • Odnos prema drugim planovima i programima, strategijama, konvencijama,

direktivama i sl.

U analizi postojećeg stanja dat je osvrt na:

• Osnovne podatke o Parku • Položaj i geografske uslove • Prirodne vrijednosti i rijetkosi (prokaz prirodnoh resursa) • Stvorene vrijednosti • Mjere zaštite, očuvanja, unapređenja i korišćenja • Analizu i ocjenu uslova za ostvarivanje ciljeva zaštite • Institucionalna šema

9

• Ocjenu stanja Nacionalnog Parka

U planskom dijelu dokumenta definisano je strateško opredeljenje i strateški ciljevi, sa posebnim akcentom na:

• zaštitu i unapređenje prirodnih vrijednosti • zaštitu i unapređenje stvorenih vrijednosti • unapređenje saradnje sa korisnicima parka • unapređenje saradnje sa inostranim i domaćim organizacijama i donatorima • unapređenje prekogranične saradnje • poboljšanje i unapređenje institucionalnih kapaciteta

Poseban osvrt dat je na:

• dinamiku i subjekte realizacije plana • finansijska sredstva za osvarivanje plana • ocjenu sprovođenja plana • smjernice i preporuke

1.4. ODNOS PREMA DRUGIM PLANOVIMA I PROGRAMIMA, STRATEGIJAMA,KONVENCIJAMA, DIREKTIVAMA I SL.

Pored direktnog uticaja i veze koja proizilazi iz Prostornog plana područja posebne namjene za Nacionalni park ''Lovćen'' Plan upravljanja respektuje opredeljenja definisana obavezujućim međunarodnim i domaćim planovima, strategijama konvencijama i dr. a posebno:

• PUP-ovi opština čije prostore pokriva NP • Nacionalna strategija održivog razvoja koja uključuje ciljeve održivog razvoja

definisane kroz ekonomski razvoj, zaštitu životne sredine, upravljanje prirodnim resursima i društvenim razvojem

• Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine • Kovencija o biološkom diverzitetu • Master planovi razvoja turizma (Politika i strategija razvoja turizma 2020) • Strategija razvoja šumarstva • Više dokumenata koji su doneseni u vezi razvoja turizma u središnjem i

sjevernom dijelu Crne Gore

10

• Domaća zakonska regulativa koja tretira oblast zaštite i upravljanja životnom sredinom

II ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA

1. OSNOVNI PODACI O PARKU Nacionalni park Lovćen obuhvata centralni i najviši dio lovćenskog masiva, površine

6.220 ha. Smješten je u jugozapadnom dijelu Crne Gore između Skadarskog basena, Bokokotorskog zaliva I Budvanske rivijere. Izdiže se u neposrednoj blizini mora, zatvarajući tako duge i vijugave bokeljske zalive, čineći zaleđe drevnom pomorskom gradu Kotoru. Na relativno uzanom prostoru srijeću se brojni i raznovrsni oblici reljefa, naglašeni u središnjem dijelu planine, gdje se Lovćen najviše izdigao Štirovnikom i Jezerskim vrhom. Padine planine su kamenite, sa brojnim škrapama, jamama i dubokim vrtačama, dajući krajolicima specifičan izgled. Zahvaljujući svom položaju na granici dvije sasvim različite prirodne cjeline, mora i kontinenta, Lovćen trpi uticaje oba klimatska tipa. S duge strane, orografija Lovćena uslovljava uticaj planinske klime. Svi ovi različiti uticaji uslovili su pojavu veoma bogatog I raznovrsnog biljnog I životinjskog svijeta. Na području ovog nacionalnog parka značajnu vrijednost čini kulturno-istorijsko nasleđe. Svojevrstan arhitektonski relikt, vrijedan pažnje, predstavljaju čuvene lovćenske serpentine. Stari put od Kotora vijuga uz Lovćen do Njeguša, živopisnog planinskog sela, u kojem se nalaze rodne kuće Petra II Petrovića Njegoša, znamenitog crnogorskog vladike i pjesnika iz XIX vijeka i poslednjeg vladara Crne Gore - kralja Nikole I Petrovića. Najmonumentalniji spomenik nacionalnog parka Lovćen je Njegošev Mauzolej, podignut na Jezerskom vrhu, mjestu koje je ovaj istaknuti pjesnik i mislilac još za života izabrao za vječni počinak. Lovćenski kraj obiluje brojnim elementima narodnog graditeljstva. Autentične su stare kuće i seoska guvna, kao i kolibe u katunima - ljetnjim stočarskim naseobinama. Sa vidikovca, u neposrednoj blizini, pruža se nezaboravan pogled na Bokokotorski zaliv i Katunsku nahiju koju je čuveni Bernand Šo, kada je ugledao, nazvao ''Kameno more''.

11

NP Lovćen osnovan je 1952 godine od strane NRCG(SL.list NRCG, BR 16 I 17/1952). Kroz istorijat svog postojanja nacionalni park je mijenjao različite organizacione modele svog poslovanja. Do 1961 godine sa njim je upravljao Republički organ za šume, a od tada prelazi u domen kulture. 1978 godine izvršeno je konstituisanje SIZ-NP Lovćen, i na taj način se ovim prostorom upravljalo sve do 1992 godine, kada dolazi do formiranja Javnog preduzeća za nacionalne parkove Crne Gore. Od tada, pa do današnjih dana ovaj park posluje kao organizaciona jedinica Javnog preduzeća.

2. POLOŽAJ I GEOGRAFSKI USLOVI

Planina Lovćen se nalazi na jugu primorskog lanca visokih planina dinarskog sistema i neposredno uz primorje naglo se diže do svojih najvisočijih vrhova. Geografski položaj Lovćena prema susjednim planinama Orjenu( 1895m.n.v) na sjeverozapadu i Rumiji(1595 m.n.v) na jugoistoku, između kojih se nalaze niži planinski masivi. Nekada se pod pojmom planine Lovćen podrazumijevao se samo Jezerski vrh i područje Ivanovih Korita i Štirovnika. Međutim područje Lovćena i njegove podgorine zahvata znatno širi prostor u trouglu bokokotorski zaliv-budvansko polje-Cetinje. Njegov geografski položaj se približno poklapa sa geološko-tektonskim položajem i geomorfološkim, a sa hidrološkog aspekta to je znatno širi prostor na sjeverozapadu od Orahovačke Ljute, prema jugoistoku do Skadarskog jezera.

Područje Nacionalnog parka nalazi se na nadmorskoj visini iznad 750 m.n.v, od čega 194 ha na visini iznad 1500m.n.v.

3. PRIRODNE VRIJEDNOSTI I RIJETKOSTI (PRIKAZ PRIRODNIH RESURSA)

3.1 RELJEF Lovćen je primorska planina, udaljena od mora samo samo 4-5 km, sa najvišom

kotom na Štirovniku 1749m, što uslovljava izražene nagibe terena prema sjeverozapadu, zapadu i jugoistoku, odnosno pad terena i do ispod 100 m.n.v.

Prostor Lovćena je izgrađen od Karbonatnih sedimenata veoma pogodnih za proces karsifikacije. Uz sadejstvo klimatskih uslova koji su naročito za vrijeme mezozoika i kenozoika pogodovali ovom procesu, stvoren je teren sa svim pojavama, procesima i oblicima krasa. Na ovom terenu zastupljene su karstne površi(dio karstne površi Stare Crne Gore), karstna polja (Njeguško, doline, vrtače, uvale, škrape, jame i pećine, povremeni i stalni izvori, karstna vrela, izvori bočatne vode, estavele, karstne

12

izdani i drugi oblici površinskog i podzemnog reljefa. Na Lovćenu su prisutni tragovi glacijalne erozije u obliku glacijalnih sedimenata-morena, kao i tragovi fluvijalne erozije na koje ukazuju skrašćene suve, viseće i slijepe doline. Tragovi jezerske erozije su vidljivi na obodu jezera pod Jezerskim vrhom, po obodu vtrače Blatište i u Njeguškom polju.

3.2. ZEMLJIŠTE

Na prostoru Nacionalnog parka Lovćen prisutne su dvije grupe zemljišta: grupa smeđih zemljišta, i grupa crnice ili buavice.

Smeđa zemljišta su obrazovana na flišu i krečnjacima sa proslojcima, glinaca i laporovitih sedimenata. Po razvijenosti ova grupa zemljišta su plitka i srednje duboka. Njihovom razvoju pogodovala je erozija i krčenje šuma i formiranje terasa na kojima je ovo zemljište dublje, dok je izvan terasa plitko i veoma podložno eroziji.

Grupa zemljišta, crnice(buavice) su na prostoru Lovćena više zastupljena od grupe smeđih zemljišta. Područje Nacionalnog parka je dio krečnjačke visoravni starocrnogorskog holokarsta a ovo zemljište je razvijeno na erodiranim krečnjacima.

Na prostoru Nacionalnog parka Lovćen zastupljene su kategorije zemljišta od 3-8 bonitetne klase. Trću bonitetnu klasu čine zemljišta na Njeguškom polju, Vrela, i to su zemljišta dobrih fizičko-hemijskih osobina, dok 8 klasu boniteta čine veoma strmi tereni, litice i stjenoviti vrhovi Lovćena. Glavne poljoprivredne površine formirane su na flišnom terenu i u kraškim poljima, dok su manje obradive površine nalaze u uvalama, vrtačama i dolovima kojih ima dosta na Lovćenu.

3.3 VODA (HIDROGEOGRAFIJA)

Hidrogeološke karakteristike planine Lovćena posljedica su geološke građe, klimatskih i geomorfoloških karakteristika i njegovog geografskog položaja. Na Lovćenu nema stalnih površinskih voda, i ona su uglavnom podzemnog karaktera tipičnog za kraške terene, gdje su u karbonatnim stijenama usječene pukotine, sa karstnim izdanima.

13

Dubina karstifikacije je veoma velika na što ukazuje i primjer ponora na Ivanovim koritima, u vrtači Blatište koja je na koti 1200m.n.v. Kao hidrološki fenomen, utvrđena je veza ovog ponora i vrulje Grudić, koja se nalazi ipod nivoa mora. Na najvišim kotama su izvori na obodu Jezerskog vrha i Štirovnika i po obodu uvale Ivanovih korita. Čuveni izvor Ivanova korita nalazi se sa lijeve strane puta koji preko Bostura ide prema Jezerskom vrhu. Izdašnost mu zavisi os režima padavina, a kaptiran je još krajem 19 vijeka.

3.4 VAZDUH Vazduh kao klimatski parametar predstavlja važan turistički resurs nacionalnog

parka. Tome pogoduju njegova čistoća, razrijeđenost uslovljena orografskim faktorima, kao i činjenica da u neposrednoj blizini parka ne postoje locirana fabrička postrojenja koja ispuštaju štetne gasove, i relativno mala frekvencija saobraćaja, kao i udaljenost najbližih urbanih centara Cetinja i Budve.

NP ,,Lovćen’’ nalazi se na sučeljavanju dva kilimata(visokoplaninskog i mediteranskog) što ovoj planini daje epitet vazdušne banje.

Apsolutna maksimalna temperatura zabilježena je na stanici Ivanova korita, i iznosi 30 stepeni C, i to u avgustu mjesecu. Apsolutna minimalna temperatura vazduha iznosi -19 stepeni C. I zabilježena je u januaru mjesecu.

3.5. KLIMA Položaj Lovćena koji se izdiže iznad Crnogorskog primorja odredio je da se ova

planina nalazi na kontaktu dvije klimatske oblasti, što za posledicu ima posve specifičnu klimu. Na relativno malom prostoru susrijeću se uticaji sredozemne, planinske i umjereno – kontinentalne klime. U podgorini Lovćena prema primorju dominira sredozemni uticaj, a na visokim vrhovima uticaj visoke planinske klime, dok u kraškoj podgorini preovladava uticaj umjereno-kontinetalne klime.

Područje Lovćena posmatrano u regionalnim kategorijama, među prvima u Evropi po srednjoj godišnjoj količini padavina. To je uslovljeno geografskim položajem, konfiguracijom terena i opštom cirkulacijom atmosfere. Srednja godišnja količina padavina na području NP Lovćen iznosi 2500-3600 l/m2. Od klimatoloških parametara važno je istaći, da je područje Lovćena izloženo uticaju juga, toplog i vlažnog vjetra s mora i bure koja duva sa sjevera i hladnog i suvog vjetra koji duva s kopna na more.

14

3.6. PEJZAŽ I AMBIJENTALNE VRIJEDNOSTI U primarnoj tipološkoj podjeli pejzaž NP "Lovćen" pripada teritorijalnom pejzažu.

Akvatorijalni pejzaž nije zastupljen u NP već čini šire okruženje u izraženom vizuelnom kontaktu.

Akvatorijum Jadranskog mora i Skadarskog jezera posredno utiče na obogaćenje pejzažnog i panoramskog doživljaja Lovćena kao dominirajućeg orijentira prostora koji ga okružuje.

U sekundarnoj tipološkoj podjeli razlikuje se prirodni i antropogeni pejzaž, odnosno mješoviti pejzaž kao izmijenjen prirodni pejzaž naseljavanjem i korišćenjem prostora za egzistenciju.

-Prirodni pejzaž čini razuđeni morfološki sklop planinskog lanca sa svim pojavnim oblicima "ljutog" krša u kombinaciji sa šumskim pokrivačem u gustim ili prorijeđenim kompleksima i ogoljelim prostorima prekrivenim često oskudnom travom u razdrobljenom kamenjaru.

-Makropejzaž Lovćena, gledan iz udaljenih pozicija redukuje se i doživljava kao uzburkana morfološka kompozicija dviju dominirajućih komponenti: ogoljelih karstnih vrhova, sivih tonova i tamno-zelene osnove iz koje izbijaju stijene. Akcenat čitavog Parka i šireg okruženja čini trovršje Štirovnik 1749 m, Jezerski vrh. 1657 m i Babljak 1604 m.

U mikropejzažu diferenciraju se brojne gradivne komponente zavisno od genetske osnove i procesi koji su uticali na formiranje tipologije i izgleda pejzaža.

- Kraški pejzaž je zastupljen u svim pojavnim oblicima koji se javljaju na tvrdim krečnjacima, dolomitima i dolimitiziranim krečnjacima. Najzastupljeniji oblik su vrtače i rasprostranjene su na cijelom prostoru parka. Na ogoljelim prostorima su obično kamenite i djelimično zatravljene sa razvijenim dnom, a u šumskim kompleksima su popunjene šumskom vegetacijom. Često su zalivađene ili obrađene u katunima i naseljima.

-Glacijalni pejzaž je prisutan na najvišim vrhovima Lovćena, Štirovnika, Jezerskom vrhu, Babljaku, Trešteničkom vrhu i Đurđevcu. Lednički jezici su sa ovog prostora djelovali prema Cetinju, Ugnjima, Majstorima, Krscu i Njegušima, ostavljajući za sobom zaobljene ili nazupčene vrhove, zatim valove ili dolove kao što su Ivanova korita, Gornji i Donji Bostur, Kuk, Dolovi i dr. na putu prema donjim pozicijama zasuli su pijeskom i drobinom dolove, kraška polja i terase stvarajući osnovu za razvoj zemljišta na kome se kasnije razvio kultivisani (antropogeni) pejzaž.

- Hidrografski ostaci glacijacije nijesu razvijeni zbog snažne karstifikacije, izuzev malog

15

jezera ispod Jezerskog vrha.

Hidrografske pojave u vidu izvora na Ivanovim Koritima, Obzovici, Ugnjima i uganjskim vrelima i Ljubin potok su dragocjen elemenat u mikropejzažu kao i u funkcionalnom pogledu.

U tipološkom smislu registrovane su 4 tipološke zone (floristički tipovi).

• Submediteranski tip vegetarijanskog pejzaža (zona mješovitih listopadnih šuma sa žbunastim vrstama karakterističnim za flišna zemljišta, koja daje svježu zelenu osnovu ogoljelim lovćenskim padinama iznad budvanskog i tivatskog polja).

• Brdsko-silikatni tip zahvata najveći dio kontakne zone i niže planinske zone Parka. Preovlađuju kompleksi grabove šume sa manjim grupacijama hrasta sa prelazom na bukove šumske komplekse.

• Srednje - planinski vegetacijski tip zahvata najveći dio Nacionalnog parka. To su kompleksi izmijenjenih bukovih šuma "panjače" uz manje komplekse visoke autohtone bukve kod Konjskog i zasađene borove šume na prilazu Ivanovim koritima i podnožju Jezerskog vrha. Ovaj pejzaž je prošaran proplancima, suvatima i livadama i zonama antropogenog uticaja i čini osnovu vrijednosti Parka sa polovima atrakcije zbog čega treba da bude predmet zaštite, uređenja i daljeg oprirodnjavanja pejzaža.

• Visokoplaninski tip pejzaža su kompleksi subalpske bukve na najvišim vrhovima i manji kompleksi munike na padinama Jezerskog vrha i Štirovnika.

Antropogeni pejzaž je zastupljen skoro u potpunosti u kontaktnim zonama, na kraškim poljima Cetinja, Njeguša, u Dolovima i na zaravnima Bjeloša, Očinića, Uganja, Uganjskih vrela, Obzovice i Brajića. Prirodni pejzaž je zamijenjen naseljima. Šumske sastojine su isječene, prorijeđene i zakržljale. Stvoren je novi kultivisani pejzaž sa interesantnim seoskim i urbanim aglomeracijama u kamenu sa mnoštvom terasa, podzida, kamenih ograda, crkvicama, gumnima, grobljima. Naselja su uklopljena u prirodni pejzaž, graditeljski duh oslonjen na tradiciju života u kršu. Pod antropogenim uticajem kompleks visokih šuma je prešao u kategoriju srednjih i niskih.

Koliko je Lovćen važan kao percepcija iz okruženja, još je značajniji kao vidikovac za sagledavanje prostora južne Crne Gore, posebno morske obale i skadarske kotline. Impresivne panorame Bokokotorskog zaliva sa razuđenim reljefom poluostrva Luštice i Vrmca i masivom Orjena u zaleđu, sa ostrvima Sv. Marko, Sv. Đorđe i gospa od Škrpjela sa brojnim naseljima nanizanim na litoralnu liniju i Kotorom u prvom planu, doživljava se sa lovćenskih vrhova (Jez. vrh, Štirovnik, Babljak), posebno sa lovćenskih serpentina ispod Štirovnika i Krsca.

16

Sa Jezerskog vrha se najimpresivnije doživljava "kameno more" ljutog krša Katunske nahije i Cetinja. Pored Cetinja u uvalama i kraškim zaravnima sagledavaju se aglomeracije seoskih naselja u karstnoj osnovi sa oskudnom vegetacijom. Sa istih pozicija otvara se panorama Skadarskog jezera sa Vranjinom.

3.7. FLORA – VEGETACIJA

Specifičan spoj ekoloških uslova uticao je na razvoj složenih i raznovrsnih bioloških sistema. Osim prirodnih životnih uslova, antropogeni faktor je značajno definisao sadašnju u odnosu na recentnu vegetaciju i vrste koje je čine. Nekada gusti šumski kompleksi, uglavnom bukove šume, trpeći snažne negativne uticaje dosta su prorijeđeni, čime su kraški elementi reljefa još više došli do izražaja. Pa ipak, šume su dominantan ekološki faktor koji činii 70% ukupne povšine Nacionalnog parka. One se danas nalaze u fazi prirodnog obnavljanja i proširenja areala.

Degradiran vegetacijski pokrivač obogaćen je zanimljivom florom sa oko 1300 vrsta (479 rodova I 95 familija), među kojima veliki broj endema i relikta, rijetkih i zaštićenih biljaka, ljekovitog, aromatičnog, medonosnog i dekorativnog bilja.

Glavna karakteristika lovćenske vegetacije jeste njena izrazita visinska raščlanjenost. Smjenjuju se 5 vegetacijskih pojaseva i u okviru njih 10 zajednica potencijalne prirodne vegetacije. Na području Parka, koji zauzima najviši dio masiva Lovćena, šikare i niske šume crnog graba (Seslerio-Ostryetum) sa porastom nadmorske visine ustupaju mjesto dominantnim bukovim šumama. Strme, kamenite sjeverne i sjeveroistočne strane Štirovnika, a parcijalno i Jezerskog vrha, na siromašnom i plitkom zemljištu, zauzima zajednica endemoreloktnog bora munike. Stavljena je pod poseban režim zaštite i u fazi je širenja areala.

U preostalih 30% površine Parka dominira vegetacija pašnjačkih kamenjara predstavljena zajednicama Stipo-Salvietum officinalis i Genisto-Globularietum belidifoliae, kao sekundarni tip vegetacije, nastao degradacijom klimazonalnih šumskih zajednica, od izuzetnog značaja u zaštiti zemljišta od erozije. Obiluju ljekovitom, aromatičnom i medonosnom florom.

Na krečnjačkim stijenama razvijena je vegetacija pukotinarki endemične zajednice Campanulo-Moltkeetum petreae, rasprostranjena na čitavom području Lovćena. Na strmim stranama najviših vrhova planine i na primorskim padinama nalazi se pionirska vegetacija točila zajednice Drypetum linnaeanae.

Po uvalama i vrtačama, koje su pokrivene dubljim i plodnijim zemljištem, nalaze se livade i oranice. U odnosu na rasprostranjenost šumske vegetacije i vegetacije pašnjačkih kamenjara, ovo su neznatne površine.

Posebanu vrijednost vegetaciji Lovćena i Nacionalnog parka daje njena bogata, raznovrsna i u mnogo čemu specifična flora. Karakterišu je endemi užeg rasprostranjenja (lovćenski zvončić), brojni balkanski endemi i zakonom zaštićene biljne vrste, kao i raznovrsna i veoma bogata ljekovita, aromatična i medonosna flora.

Osnovno obilježje nešumske vegetacije Lovcena- da je nastala regresijom i nestankom klimazonalne šumske vegetacije- definiše upravljanje njihovom zaštitom,

17

koju treba bazirati na spontanoj evoluciji, odnosno sprečavanjem dalje degradacije omogućiti neometan razvoj postojeće vegetacije ka primarnoj klimatogenoj.

Ugrožavajući faktori u prethodnim godinama bili su požari, kao prirodni i u manjoj mjeri, narušavanje staništa nelegalnim korišćenjem prostora i prirodnih resursa, kao antropogeni faktor.

3.7.1. Šume Šume u nacionalnim parkovima su šume posebne namjene.

Šume posebne namjene su šume koje predstavljaju naročite prirodne vrijednosti. Prvenstveno su namjenjene za naučna istraživanja i nastavu, oporavak, odmor, rekreaciju i dr. Iz navedenog proizilazi da su šume u nacionalim parkovima one u kojima se prvenstveno ističu njihove opšte korisne funkcije a to su biološka, zaštitna i dekorativna.

Nacionalni park "Lovćen" obuhvata 6220 ha površine i zahvata centralni, najviši dio masiva Lovćena u kome šume i šumska zemljišta predstavljaju dominantan ekosistem, a time i dominantan ekološki faktor. Pod šumom se nalazi

4 299 ha (70 % od ukupne površine Parka), a 1 921 ha (30 % od ukupne površine Parka) nalazi se pod neobraslim šumskim zemljištem (goleti, pašnjaci, livade, poljoprivredne površine i zemljišta pod raznim privrednim i neprivrednim objektima).

Podjela šuma po tipu gajenja: Visoke šume ........................................................307,20 ha ili 12,0 % Šumske kulture .................................................... 40,30 ha ili 1,6 % Izdanačke šume ................................................2.020,80 ha ili 78,8 % Šikare ...................................................................196,40 ha ili 7,6 %. Izdanačke šume i šikare učestvuju sa 86,4 %, a visoke šume sa šumskim kulturama samo 13,6 %.

Tip gajenja V m3 V m3/ha Zap. prir. m3 Zap. p. m3/haVisoke šume 65.657 214 1.402 4,6

Šumske kulture 5.103 127 165 4,1 Izdanačke šume 229.945 114 4.661 2,3

Šikare 8.287 42 156 0,8

18

Nova namjena šuma u NP "Lovćen" se sastoji u revitalizaciji osiromašenih šumskih zemljišta i jačanju funkcije šuma na ovom prostoru, koje unapređuju prirodnu sredinu. Očuvanje biološke raznovrsnosti šumskih ekosistema obavlja se radi jačanja opšte korisnih funkcija šuma, dok se upravljanje šumama zasniva na načelima održivog razvoja i očuvanja biološke raznovrsnosti, očuvanja prirodnog sastava, strukture i funkcije šumskih ekosistema, obezbjeđivanja stalnog procenta zrelih, starih, suvih i oborenih stabala, a naročito stabala sa šupljinama, saglasno uslovima zaštite prirode koji su sastavni dio Planova zaštite i uzgoja šuma.

Analizom na terenu utvrđeno je da postoje problemi u pogledu stanja šuma. Problemi propadanja i trenutnog fiziološki lošeg stanja šuma nijesu nastali od jednog štetnog faktora, već nastaju usled više štetnih faktora antropogene, abiotičke i biotičke prirode.

Sve štetne faktore koji se javljaju u ovim šumama možemo grupisati u tri kategorije :

1) faktori koji se ne mogu kontrolisati mjerama upravljanja a to su promjena klime, opadanje kvaliteta vazduha, vode i zemljišta i dr.

2) faktori koji se mogu kontrolisati neposrednim mjerama njege (ovdje prvenstvano spadaju faktori koji preko uzgojnih mera obezbjeđuju pravilnu izgrađenost i stabilnost šumskih ekosistema) i

3) faktori koji se mjerama zaštite mogu kontrolisati, a to su prije svega patogene gljive, štetni insekti, glodari i sl., tj. biotički faktori, koji se direktnim mjerama zaštite mogu držati na nivou koji neće prouzrokovati ozbiljna oštećenja.

Ove šume su poslednjih godina bile u potpunosti pod vrlo snažnim uglavnom negativnim uticajem požara i manjim dijelom nelegalne sječe. To je uslovilo i promjenu primarnih osobenosti šumskih zajednica na Lovćenu i umnogome uticao na ekološke odnose u njima.

S obzirom na činjenicu da je Lovćen je primorska planina, različiti klimatski uticaji(primorski, umjereno – kontinentalni i planinski klimatski uticaji) na njemu su uslovili različitosti reljefa, veoma bogate vrste flore kao i raznovrsnost vegetacije ovog područja. Smenjuju se pet vegetacijskih pojaseva, od kojih su najizrazitija tri pojasa klimazonalnih zajednica (bijelog graba, crnog graba i pojas bukovih šuma), koji su jako degradirani i floristički osiromašeni.

Podjela šuma na području NP,, Lovćen‚‚ prema ekološkom stanju:

19

a) Šume sa manje izmijenjenom, relativno stabilnom prirodnom sredinom- u ovu grupu spadaju mlade bukove sastojine sa veoma gustim obrastom u kojima nije nigdje vršena bilo kakva njega počev od njihovog prvog razvojnog stadijuma u podmladku, pa zatim redom u mladiku, gustiku i najzad u letvenjaku. Ove mlade sastojine imaju neuravnotežen debljinski prirast stabala (male debljine stabala prema visini istih), mali procenat kvalitetnih stabala (kvalitet sastojine) i usporen prirasta i razvoj.

b) Šume sa jače izmijenjenom, labilnom prirodnom sredinom- ove šume čine drugu najrasprostranjeniju kategoriju bukovih šuma u području Nacionalnog parka "Lovćen".Karakterišu se slabim obrastom, prekinutim sklopom i lošom strukturom, slabim zdravstvenim stanjem i dominacijom stabala izdanačnog porijekla druge i treće generacije. Na najvišim vrhovima i dubljim uvalama zastupljena je sa subasocijacijom mazofilne subalpske bukve, dok je po stranama i nižim vrhovima zaklonjenim od sjevera i eksponiranim jugu, odnosno istoku, zastupljena subasocijacija kserofilne primorske bukve.

c) Šume sa potpuno izmijenjenom, krajnje degradiranom prirodnom sredinom- Pašnjački kamenjari predstavljaju ekološki potpuno degradirani prostori nastali regresijom i nestankom klimazonalne zajednice bukove šume. To potvrđuju mnogobrojni ostaci bukve koji se još uvijek nalaze u arealu ove kategorije. Jedan takav tipičan i cjelovit prostor predstavlja pašnjački kamenjar montanog područja Lovćena na potezu Presjeka - Blatišta sa lokalitetima Goljov Do, Rudine, Rupe i Mandoline.

Emerald mreža

Od habitata koji se nalaze u Appendix-u I Bernske Konvencije (habitati koji su obuhvaćeni projektima EMERALD i NATURA 2000) na području Lovćena za određene lokalitete su značajna šumska staništa u kojima dominiraju habitati sa bukvom (Fagetum). Sva šumska staništa (habitati)su:

• staništa kojima prijeti nestajanje u njihovom prirodnom rasponu; • staništa koja imaju mali prirodni areal kao posljedica regresije ili

ograničene oblasti rasprostranjenja; • staništa koja predstavljaju glavne primjere tipičnih karakteristika jednog ili

više biogeografski regiona (alpskog, kontinentalnog i mediteranskog). U okviru šumskih staništa u kojem se nalazi stanišni tip ili stanište zaštićenih

divljih vrsta biljaka, životinja ili gljiva, a u skladu sa zakonom i međunarodnim ugovorima(Habitat Direktive EU 92 / 43 EEC od 22. 07 1992), je zabranjeno vršenje radnji, aktivnosti i obavljanje djelatnosti u zaštićenom prirodnom dobru

20

Šume i šumski ekosistemi po zastupljenosti i značaju predstavljaju najznačajniji prirodni potencijal Parka. Šume u Parku su podeljene prema određenim kategorijama koje su detaljnije izdefinisane u Prostornom planu posebne namjene. Prema tome šume se prema značaju dijele na : -Šume pod strogom zaštitom-šume sa izuzetnom prirodnom vrijednošću koje se prema režimu dele na stroge prirodne rezervate i prirodne rezrervate posebne zaštite. U ovu grupu spadaju šume rezervata izdanačkih bukovih šuma sa četinarima, rezervat munike kao i rezervat visokih šuma bukve.

-Zaštitne šume su šume u funkciji zaštite zemljišta , izvorišta voda , zaštite tla od erozije i degradacije i očuvanja izvorne originalnosti i estetske vrijednosti pejzaža određenih dijelova Parka. Tu spadaju šume iznad izvora Ivanova korita, uži dio Studenca, sliv Ljubinog potoka, zona gravitacionog dijela Treštenika, gravitacioni dio jame iznad Malog Bostura, i gravitacioni dio Jezera ispod Jez. vrha oko 31 ha.

-Park šume –kompleksi u blizini urbane zone, i predstavljaju zaštitne šume sa liberalnijom zaštitom.

U cilju unapredjenja prostora i zaštite od degradacije njegovih vrijednosti šume NP ‚‚Lovćen‚‚ su podijeljene u zone sa odredjenim stepenom zaštite Stanje šuma biće prikazano po stepenima zaštite i izdvojenim zonama.

Zakonom o zaštiti prirode i prostornim planom izdvojena su tri rezervata najstrožijeg I stepena zaštite. Površina pod šumom u rezervatima iznosi 829,50 ha.

A. Stanje šuma u šumskim ekosistemima prvog stepena zaštite- rezervati

Rezervat izdanačkih bukovih šuma sa kulturama četinara - obuhvata prostor izmedju Jezerskog vrha, Štirovnika, Trešteničkog vrha, Babljaka i Goliša.U ovom rezervatu nalaze se : Izdanačke šume bukve čija površina iznosi 482,00 ha. Ove šume. sem sjevernih padina Trešteničkog vrha, se nalaze u veoma lošem stanju. Sastojine su prekinutog sklopa isprekidane kamenjarima, dominiraju izdanačka stabla druge i treće generacije. Obično u bokorima iz istog žilišta polazi veći broj stabala malih visina i lošeg kvaliteta sa visokim procentom suvih stabala. U šumama bukve na ovom području kao posledica brojnih negativnih uticaja nelegalnih aktivnosti i požara, neadekvatno izvodjenim uzgojnim i zaštitnim mjerama; introdukcijom novih opasnih patogena i štetočina, je došlo do prisustva znatnih površina pod degradiranim i po porijeklu stabala nehomogenim sastojinama; kompleks Trešteničkog vrha je izdvojen i kao zaštitna zona gravitacionog sliva izvora Ivanova korita i ima karakter stroge zaštite u kome je zabranjena sječa stabala, žbunja ili bilo kakvo narušavanje integriteta zaštićenog objekta. Ovu sastojinu karakteriše veliki broj stabala po ha (oko 2500), malih prečnika i velike visine, što joj povećava vitkost i smanjuje stabilnost. Ukupna drvna zapremina ovih šuma iznosi 45.347 m3 bukve, prosječno 94 m3/ha. Tekući godišnji zapreminski prirast iznosi 954 m3, prosječno 2,0 m3/ha, sa

21

intenzitetom prorašćivanja 2,1 %. Debljinska struktura drvene zapremine je sljedeća: od 6 – 10 cm prsnog prečnika 20 %, od 11 – 20 cm 72 % i preko 20 cm oko 8 %. Šumske kulture crnog bora i drugih četinara , u kojima se u prvih 20 godina starosti najbolji pokazao crni bor, medjutim, posle ove starosti pojedinačna stabla crnog bora počela su da se suše, a proces sušenja je posebno izražen u kulturama starosti oko 50 godina (fiziološki slaba stabla). Ovakva stabla su zbog toga bila izložena napadu prije svega fakultativnih parazita i sekundarnih štetočina koje su na kraju dovela do njihovog sušenja. Kada su u pitanju kulture crnog bora na lokalitetu ''Lanište'' (starost stabala je preko 50 godina) ispod suvih stabala formirao se vrlo bogat prirodni podmladak javora što dovodi do toga da se ovdje radi o jednoj sukcesiji, tj. crni bor je odigrao svoju ulogu kao pionirska vrsta, a sada se od prirode javlja vrsta koja je nekad na ovom prostoru bila prema istorijskim izvorima široko zastupljena. Šumske kulture bijelog bora, smrče i ariša nalaze se u istočnom dijelu zaravni Ivanova Korita, na lokalitetu Rupe – Blatište i Vrtače (ispod Turčinovog groba). Na ovim lokalitetima vršena su pošumljavanja, započeta 1978. god., ali su uspela samo u dolovima, uvalama i vrtačama; na okolnom kamenjaru uočene su iskopane terasice i rupe za sadnju kao znaci neuspjelog pošumljavanja. Podignute kulture su starosti 20 godina, stabla u kulturama bijelog bora i smrče su vitalna, a primećena su i pojedinačna stabla ariša i breze, gde je konstatovano veoma loše zdravstveno stanje ariša, jer su stabla potpuno suva ili su u fazi sušenja. U sredini ovog lokaliteta, na mjestu zvanom ''Rupe'' na jednom manjem prostoru nalazi se šuma krivulja bora koja se karakteriše grupimičnim rasporedom poleglih stabala od visine 3,0 m. Dolazi na krečnjačkim blokovima stijena i u depresiji sa ireverzibilnom mikroklimom. Prema nekim podacima, ova vrsta je ovdje vještački zasadjena u periodu posle 1950 godine . Rezervat šumske sastojine bora munike (Pinetum heldreichii) –spadaju padine Lovćena i Štirovnika na kojima se nalaze pojedinačna stabla ili grupe stabala kao ostaci nekadašnjih šuma munike (Pinus heldreichii Chr.). Površina ova dva odvojena lokaliteta iznosi 34,50 ha. Munika na Štirovniku raste na nepristupačnim stijenama, te joj drvna zapremina nije mogla biti premerena, dok drvna zapremina munike na Jezerskom vrhu iznosi 402 m3, a tekući zapreminski prirast 8 m3. Sastojina je veoma malog sklopa sa stablima malih visina i razvijenih kruna. Munika je tercijerni relikt subendemit sa prirodnim arealom na Balkanskom poluostrvu, i ujedno jedna od najznačajnih vrsta drveća na Lovćenu koja se javlja u zajednici Fagetum montenegrinum gdje predstavlja diferencijalnu vrstu subasocijacije bukove šume. Javlja se i iznad pojasa subalpske bukove šume izmedju 1400 i 1749 m u zajednici Cericisesleietum robustae, gdje je jako zakržljala. Za ovo područje je značajna i zbog toga što može odigrati i značajnu ulogu u pošumljavanju strmih, eroziji izloženih terena. Neposredno ispod Jezerskog vrha nalazi se i kultura munike koja potiče od ranijih pošumljavanja. Zdravstveno stanje u prirodnim šumama munike je relativno dobro. Medjutim u kulturi munike ispod Jezerskog vrha konstatovano je pojedinačno sušenje stabala uzrokovano prije svega patogenim gljivama .

22

Rezervat bukove sastojine na prostoru Konjsko – izdvojene su visoke bukove šume na lokalitetu Konjsko koji se nalazi na jugoistoku Nacionalnog parka. Granica ovog rezervata počinje od kote na visini 1432 m (Majinski vrh) i ide granicom Nacionalnog parka u pravcu sjeverozapada, preko Rujiškog vrha u pravcu Konjskog, dalje ide prema Batrićevoj glavi i odatle na početnu tačku. Površina visokih šuma bukve u ovom rezervatu iznosi 272,70 ha. Ukupna drvna zapremina iznosi 65.255 m3 bukve, prosječno 239 m3/ha. Tekući godišnji i zapreminski prirast iznosi 1394 m3, prosječno 5,1 m3/ha, a intenzitet prirašćivanja je 2,1 %. Debljinska struktura je sledeća: od 11-30 cm prsnog prečnika je 23 % drvne zapremine od 31-50 cm oko 66 %, a preko 50 cm 11 %. Zdravstveno stanje bukve u ovom rezervatu je relativno dobro. Na nekim mjestima konstatovana su i pojedinačna sušenja stabala, mada ova pojava za sada ne zauzima značajnije površine. B. Stanje šuma u šumskim ekosistemima II stepena zaštite

Površine ovih šuma iznose 1.735,20 ha, od čega 1.538,80 ha izdanačkih šuma bukve i 196,40 ha šikara bukve. U ovim šumskim kompleksima dozvoljena je njega šuma i prorede i obnova šuma u cilju stvaranja autohtone prirode potencijalne vegetacije a u njih spadaju: 1.Izdanačke šume bukve - nalaze se na lokalitetima: Ševarini dolovi, Laške rupe, Ošja lokva, Vojvodin vrh, Vitine ploče, Skala, Djurdjevac, Zverinjačke rube, Jasinove rupe, Babljak, Raduljica i Pijavice. Ove šume su tipične izdanačke šume i to pretežno druge i treće generacije sa prekinutim sklopom ispresecane kamenjarima. U dosadašnjem periodu ove šume nisu njegovane i često puta u bokorima raste po više stabala iz istog žilišta. Bliže naseljima (Majstori, Kuk, Njeguši) jače su degradirane. Kvalitetnije šume nalaze se na istočnim i zapadnim padinama Trešteničkog vrha i Ivanovim rupama. U većini ovih sastojina degradirano je i zemljište. Put prevodjenja ovih sastojina u visoki uzgojni oblik biće veoma dug i zahtijeva značajno angažovanje šumarskih stručnjaka. 2.Šikare bukve -nalaze se u sjeverozapadnom dijelu Parka u blizini Vučjeg dola, Bežaljice i Kuka. Predstavljaju jedan od krajnjih degradacionih oblika šume.

Nedostatak upućenosti i edukacije lokalnog stanovništva i turističkih posjetilaca o vrijednostima, značaju i očuvanju šumskih ekosistema u parku, ističe nedovoljno obrađenu ovu funkciju kao preventivnu mjeru zaštite šuma.

3.8. FAUNA Geografski položaj Lovćena je uslovio niz specifičnosti u njegovoj klimi a time i u

sveukupnoj interakciji njegove sredine sa živim svijetom. U geološkom pogledu izgrađen je od karbonatnih stijena i tipičan je karstni teren koji ima dosta uticaja na živi svijet i čini ga složenim i bogatijim po vrstama i endemskim i reliktnim oblicima. U sadejstvu sa klimom ove karakteristike su opredijelile sliku Lovćena sa tipičnom vegetacijom, šumama a time i bogatstvom faune. Fauna Lovćena je istraživana po svim svojim segmentima i karakteristična je po složenosti i bogatstvu vrstama. Faunistička istraživanja Crne Gore otpočela su na prostoru Lovćena, posebno na padinama prema

23

Boki kotorskoj, ali su poslednjih godina bila vrlo oskudna i nesistematična, tako da ih ovim Planom treba aktivirati i inicirati u cilju saznavanja stanja pojedinih životinjskih vrsta i, naravno, njihovih staništa. Na osnovu složenosti organizama i evolutivnog slijeda izvršena je sledeća taksonomska podjela:

3.8.1. Beskičmenjaci Fauna gastropoda – Puževi Pripada grupi izuzetno bogatih i specifičnih grupa životinja i prirodna je rijetkost u genetskom naučnom i ekološkom pogledu. Na 22 lokaliteta nalazi se veliki broj usko rasprostranjenih taksona - 34 endemske vrste i 34 vrste čiji je tipičan lokalitet tamo, što je rezultat karstnog terena i daje smjernice za neophodnu zaštitu faune kao i zaštitu karsta. Entomofauna –Insekti Proučavanje faune insekata od samog početka prošlog vijeka do danas bilo je manje, više intenzivno, često nesistematično i sporadično. Značajna istraživanja izvršili su posle drugog svjetskog rata dr. Rizo Sijarić iz Sarajevskog prirodnjačkog muzeja gdje, se nalazi jedna od najvećih i najljepših zbirki leptira sa područja Crne Gore. Faunistički podaci se mogu koristiti za uočavanje promjena u biogenocenozama gdje se pojedine vrste pokazuju kao indikatori zagađenosti prirodne sredine. Na primjer, na osnovu dosadašnjih istraživanja o promjenama u populacijama Rhopalocera- dnevni leptiri pod uticajem promjena ekološih faktora sredine, najčešće pod uticajem čovjeka, može se sa sigurnošću zaključiti da ova grupa organizama spada među osjetljivije, koji najbrže reaguju na promjene u sastavu vazduha i zbog toga oni mogu poslužiti kao jedan od prvih indikatora reagovanja žive prirode, kao cjeline, na promjene u vazduhu ili sredini uopšte. Što se tiče entomofaune, do sada su istražene sledeće grupe insekata:

• muve(Syrphidae), • mravi(Formicidae)-na području NP“Lovćen“ živi oko100 vrsta,od kojih je Formica

rufa-šumski mrav zakonom zaštićena vrsta zbog svoje velike koristi za šumski ekosistem.Naime, ovaj mrav se hrani drugim beskičmenjacima pa reguliše brojnost mnogih štetnih insekata, a u prvom redu gusjenica gubara.

• Pojedine grupe leptira od kojih se na listi zaštićenih nalaze:Papilio machaon-lastin repak,Papilio podalirius-jedarce, Papilio alexanor i Parnossius apollo-apolonov leptir. Od tvrdokrilaca prisutnih u NP, nalaze se i dva koja su zbog svoje atraktivnosti i

sve većeg gubitka svojih staništa i zakonom zašticena, a to su: Lucanus cervus L. (jelenak) i Oryctes nasicornis L. (nosorožac)

24

3.8.2. Herpetofauna - Vodozemci i gmizavci

Lovćen je jedan od najmoćnijih centara diverziteta herperofaune Evrope. Do sada je u granicama nacionalnog parka registrovano 16 vrsta, ali na osnovu staništa moglo bi se zaključiti da je Lovćen važan reprodukcioni centar herpetofaune i pretpostavlja se da je ta brojnost vodozemaca i gmizavaca veća (na osnovu literaturnih podataka i karakteristika staništa moguće je prisustvo još 25 predstavnika herpetofaune). U valorizaciji prirodnih vrijednosti ova komponenta (herpetofauna) do sada nije isticana,pa bi trebalo inicirati detaljnija istraživanja. Većina vodozemaca i gmizavaca u NP „Lovćen“ ima međunarodnu zaštitu i nalaze se na spisku zakonom zaštićenih vrsta Crne Gore. Lista do sada registrovanih vrsta herpetofaune u NP „ Lovćen“: Vodozemci Mali mrmoljak(Triturus vulgaris)-balkanski endem, glavati mrmoljak(Triturus carnifex)-prisutan na listi Bernske konvencije, zelena žaba(Rana ridibunda), žutotrbi mukač(Bombina variegata)-prisutan na listi Bernske konvencije i krastača(Bufo bufo). Gmizavci Šumska kornjača (Testudo hermanni) -prisutna na listi Bernske konvencije,oštroglavi(plavi) gušter(Lacerta oxycephala), mosorski gušter( Lacerta mosorensis), zelembać(Lacerta viridis), veliki zelembać(Lacerta trilineata), blavor(Pseudopus apodus), bjelouška (Natrix natrix), riječna bjelouška(Natrix tessellata), poskok( Viper ammodytes), zidni gušter(Podarcis muralis), kraški gušter(Podarcis melisellensis). Područje lovćena je karakteristično stanište poskoka i šarki kao jedinih otrovnica na ovom području. Krakterističan prostor je Jezero pod Jezerskim vrhom sa jedinstvenom herpetofaunom, sa endemima i reliktima različitih geoloških perioda i različitog stepena endemizma( Triturus carnifex ssp.?, Bombina variegata scabra, Podarcis melisellensis fiumana, Lacerta mosorensis, L. oxycephala, Vipera ammodytes meridionalis i dr). Status zanimljive herpetofaune treba dati prostoru zamočvarenog dijela ispod Ivanovih korita. U široj zoni Nacionalnog parka to je područje kod Bjeloša, a sličan tretman je potreban i za ostala vodena staništa na Lovćenu jer su to staništa obzirom da na ovom bezvodnom prostoru u nepovoljnom periodu maksimalne koncentracije zivota .

3.8.3.Ornitofauna – Ptice

U ornitološkom pogledu, područje Lovćena odlikuje se bogastvom vrsta, specifičnim ornitološkim zajednicama koje prate ekološke cjeline na tom prostoru. Fauna ptica Lovćena je bogata i složena zbog biogeografskog položaja masiva. Lovćen ima preko

25

200 vrsta ptica koje se ovdje gnijezde ili imaju status migratornih vrsta od kojih izdvajamo one tipične gnjezdarice za NP “ Lovćen“:

• Cvenorepa grmuša (Sylivia melanocephala),crnoglava travarka(Saxicola torquata), crvendać(Erithacus rubecula), brgljez kamenjar(Sitta neumyer), jarebica kamenjarka( Alectoris graeca), slavuj(Luscinia megarhynchos), sojka(Garrulus glandarius) i dr.

Ipak,ornitofauna nije dovoljno izučena da bi se dala detaljna ornito-geografska analiza tj. njihovo rasprostranjenje u staništima kao što su makije, submediteransko-jadranske listopadne šume, bukove šume, planinski pašnjaci i staniša kamenjara. Na osnovu tih ornitoloških staništa može se zaključiti da je fauna ptica te planine jako raznovrsna, da se ne odlikuje masovnoscu kao, npr. ornitofauna močvara ali se odlikuje specificnim ptičjim zajednicama sa kombinacijom vrsta koja je različita nego na drugim planinama Balkanskog poluostrva. Takođe, može se zaključiti da masiv Lovćena, iako nije poznat kao "ornitoloski objekat" krije zanimljivu, raznovrsnu i bogatu ornitofaunu. Upravo neponovljiva, kombinacija osnovnih ekoloskih faktora i zivotnih uslova cini da je ornitofauna područja Lovcena sasvim specificna i da u potpunosti prati postojece biogeografske i ekoloske zakonitosti prisutne na tom prostoru.Ipak,promjene u ornito fauni su su evidentne ali nijesu dokazane, zato bi trebalo sprovoditi istraživanja u vezi indetifikacije indikatorskih vrsta kao i sagledavanje stanja populacije ptica kamenjarki.

3.8.4. Mammalia –sisari

Fauna sisara pripada najmanje istraženim grupama životinjskog svijeta na prostoru Lovćena. Veoma malo literaturnih podataka nalazimo o sisarima i to uglavnom o pripadnicima "krupne" faune i o grabežljivim sisarima. O, inače složenoj fauni sitnijih vrsta (šumski glodari, slijepi miševi) praktično nema podataka, ili su oni ugrađeni u faunističke i biogeografske studije širih prostora, tako da se ne mogu locirati na prostor Lovćena. Zato u nastavku prikazujemo "potencijalnu" faunu sisara Lovćena, tj. faunistički spisak sastavljen na osnovu faunističkih i biogeografskih studija šireg prostora (Mediteran, Evropa i sl.). Nesporno je, da ovakav prikaz faune ima niz nedostataka, od kojih je nepreciznost najznačajniji ali ovakav spisak faune sisara treba da posluži kao osnova za faunistički rad na terenu, on treba da bude potvrdjen, dopunjen i korigovan i treba da bude podloga za detaljna faunistička, biogeografska i ekološka (naročito kvantitativna) istraživanja na terenu, koja je nužno obaviti.

Ipak na osnovu ekosistema koji su Lovćenu slični egzistiraju ( što bi trebalo potvrditi istraživanjima) sledeći sisarski redovi:

26

Red Insectivora - (bubojedi):

(Erinaceidae - ježevi, Erinaceus auropaeus - obični jež),(Talpidae - krtice: Talpa europaea – obična krtica, Talpa caeca - slijepa krtica); (Soricidae – rovke: Neomys fodiens- vodena rovka, Sorex minutus - mala rovka, Crocidura leucodon - bjelozuba rovka, Crocidura russula - kucna rovka, Crocidura suaveolens - bastenska rovka, Suncus etruscus - patuljasta rovka).

Red Chiropera - (slijepi miševi)

(Porodica Rhinolophidae – potkovičari: Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkovičar,Rhinolophus hipposideros - mali potkovičar,Rhinolophus euryale - južni potkovičar) ;(Porodica Vespertilioinidae – šišmiši :Plecotus auritus - Sivi dugouhi ljiljak, Nyctalus leisleri - mali večernjak, Nyctalus noctula - rani večernjak, Vespertilio murinus - dvobojni šišmiš,Pipistrellus savii - savijev šišmiš , Pipistrellus nathusii - šumski šišmiš, Pipistrellus kuhli - bjelor ubi šišmiš , Pipisterllus pipistrellus - Patuljasti slijepi mišić, Eptesicus serotinus - kasni noćnjak, Miniopterus schreibersi - dugokrili prsnjak, Myotis myotis - Veliki mišouhi večernjak, Myotis oxygnathus - oštrouhi šišmiš, Myotis mystacinus – mali brkati večernjak, Myotis emarginatus - trepavičavi šišmiš , Myotis capaccinii - dugonogi šišmiš)

Red Lagomorpha - (paglodari)

( Leporidae – zečevi: Lepus europaeus - poljski zec)

Red Rodentia - (glodari)

(Sciuridae - vjeverice: Sciurus vulgaris - evropska veverica), (Muridae - miševi: Apodemus sylvaticus - šumski miš, Rattus ratus - dugorepi pacov, Mus musculus - domaći miš), (Gliridae - puhovi: Glis glis - običan puh, Dryomys nitedula - šumski puh, Muscardinus avellanarius - puh orašar, Eliomys quercinus - bastenski puh),( Porodica Microtidae – voluharice, Pitymys subterraneus - podzemni voluharić, Pitymys savii - savijev voluharić, Microtus nivalis - snježna voluharica, Arvicola terrestris - vodeni voluhar)

Red Artidactyla - (papkari)

(Cervidae: Capreolus capreolus- srna), (Suide:Sus scrofa-divlja svinja)

27

Red Carnivora -mesojedi

(Canidae - psi: Canis lupus- sivi vuk, Vulpes vulpes- riđa lisica, Canis aureus – šakal),( Ursidae - medvjedi: Ursus arctos - mrki medvjed),( Mustellidae –kune: Putorius putorius - mrki tvor, Mustella nivalis - obična lasica, Lutra lutra – vidra, Meles meles – jazavac, Martes martes - kuna zlatka, Martes foina - kuna bjelka),( Felidae – mačke : Felis silvestris - divlja mačka)

3.9. GLJIVE Geografski položaj, klima i raznovrsni biotopi obezbjedili su povoljne uslove za

razvoj velikog broja vrta gljiva u NP „Lovćen“. Međutim, gljive prestavljaju najmanje istraženu grupu organizama na području parka. Shodno postojećim podacima do sada je registrovano oko 200 vrsta gljiva. U toku daljih istraživanja moguće je očekivati više od 1500 vrsta.

Shodno navedenim činjenicama neophodno je sprovesti projekat koji bi imao za cilj inventarisanje vrsta gljiva i utvrđivanje njihove rasprostranjenosti na području Parka. Ovo su osnovni biološki podaci i osnov za sagledavanje biološke raznovrsnosti gljiva. Projektom bi se takođe identifikovale vrste gljiva koje su shodno međunarodnom i nacionalnom zakonodavstvu važne sa aspekta zaštite. Takođe bi se indetifikovala Važna Područja Gljiva (IFA - Important Fungus Areas) shodno međunarodnim kriterijumima. Projekat bi trajao 5 godina i uključio bi eksperte iz zemlje i inostranstva.

4.STVORENE VRIJEDNOSTI(vrijednosti parka)

4.1 STANOVNIŠTVO I NASELJA (DEMOGRAFSKA ANALIZA) NP Lovćen pripada teritorijama dvije opštine: Cetinja i Budve. Opština Cetinje u

odnosu na predhodni popis gubi broj stanovnika, i on se u odnosu na 1991 godinu smanjio za 2800 stanovnika, što je negativan trend u odnosu na ranije popise. Sa druge strane opština Budva bilježi rast stanovništva sa 11 717 na 16 246 stanovnika.

Na području parka nema stalnih naselja, već je stanovništvo skocentrisano u kontaktnoj zoni nacionalnog parka, i to u 12 naselja. Sva ta naselja izložena su demografskoj eroziji, a jedino naselje koje ostvaruje pozitivan indeks sa demografskog

28

aspekta je područje Obzovice, ali i on je vrlo relativan imajući u vidu veličinu populacije ovog područja.

Naselja u parku-katuni:

• Krstac • Vučji do • Bižaljevac • Kuk • Veliki Bostur • Mali Bostur • Trešnja • Dolovi • Ivanova Korita • Majstori • Duge njive • Kruševica

Kao što je naprijed istaknuto ovo su samo sezonska naselja, bez stalnog stanovništva, koje tokom sezone ostvaruje određene aktivnosti i interesno je vezano za park.

4.2. PRIVREDNE I DRUŠTVENE DJELATNOSTI (EKONOMSKA ANALIZA) NP se nalazi u okruženju tri opštine: Cetinje, Budva i Kotor. Najveći dio NP

nalazi se na području opštine Cetinje, dio zahvata opštinu Budva, dok područje Nacionalnog parka "Lovćen" ne zalazi u opštinu Kotor. Sami status područja asocira na područje od posebnog značaja i područje potencijalne tražnje. Stav o okruženju je pozitivan. Objektivna je povoljnost što se NP Lovćen nalazi u blizini receptivnih turističkih tržišta na crnogorskom primorju. Budva i Kotor su destinacije koje posjeti veliki broj turista u toku godine, tako da s obzirom da se NP Lovćen nalazi u blizini ovih mjesta to predstavlja dobar početni impuls za razvoj turističkih djelatnosti. Kotor je drevni grad koji je uvršten na UNESCO listu, kao grad posebne kulturne baštine, dok Budva predstavlja metropolu Crnogorskog turizma.

S druge strane područje NP ima niz negativnih elemenata. To je prije svega njegova potpuna atrofiranost, neuključenost u ekonomski život okruženja. Ovaj prostor jednostavno ostaje po strani, iako svojom ponudom može da bude vrlo značajan.

Nakon prestanka sa radom industrijskih giganata pravci razvoja Cetinja u ovom domenu usmjereni su ka otvaranju malih i srednjih preduzeća u oblasti lake preradjivačke

29

industrije. Procentualno najveći broj preduzeća u opštini Cetinje čine trgovačke radnje, ugostitelji, autoprevoznici, zanatske radnje itd. Zbog ukupne ekonomske situacije postoji značajan broj preduzeća i samostalnih radnji koji su pred gašenjem ili posluju veoma loše. Kada govorimo o poljoprivredi može se izdvojiti odredjeni broj proizvodjača zdrave ekološke hrane, proizvodnja prepoznatljivog njeguškog sira i pršuta visokog kvaliteta. Takodje u oblasti mesne industrije, pčelarstva, vinarstva, podizanja mini farmi, postoje odredjeni pozitivni pomaci.

Kada govorimo o turizmu, Cetinje, kao atraktivna destinacija i kulturno-istorijsko sjedište države, do sada se odlikovalo tranzitnim turizmom. Na Cetinju postoji nekoliko hotela. Medju njima treba izdvojiti hotel „Grand“ u centru grada koji ima 3 zvjezdice, te hotel „Panorama Gazivoda“ takodje sa 3 zvjezdice. Značajno je spomenuti i Njeguše, mjesto u okolini Cetinja. Ovo mjesto je poznato po njeguškom siru i njeguškoj pršuti. U zadnjem periodu izgradjen je odredjeni broj vikend kuća kao i privatnih smještajnih kapaciteta što ukazuje na odredjene pomake u turističkoj ponudi ovog kraja.

Osnovna djelatnost korišćenja dobara Nacionalnog parka Lovćenostvaruje se kroz turističku funkciju. Najznačajniji ekonomski benefit parka ostvaruje se kroz naplatu ulaznica na dva punkta: Bjeloši i Njeguši.druge turističke aktivnosti od kojih nacionalni park ostvaruje prihode su: izdavanje bungalova i djelatnosti info-centra kroz prodaju suvenira i promotivnog materijala.

Nacionalni park Lovćen ostvaruje i godišnje naknade korišćenja dobara od JU Lovćen-Bečići i Avanturističkog parka koji se nalaze na Ivanovim koritima, kao i od JU Mauzoleja na Jezerskom vrhu i Radio difuznog centra koji se nalazi na Štirovniku. Ekonomska korist parka ostvaruje se i kroz naplatu korišćenja dobara nacionalnog parka za auto trke.

Na području parka ima malo sadržaja i aktivnosti koji bi sa aspekta ekonomije bili od većeg značaja.Važna činjenica je da u NP nema stalnih naselja pa ni stanovnika. Ivanova korita se nalaze u samom srcu NP i predstavljaju centralnu zonu ponude. Osnovna privredna djelatnost za područje lokaliteta Ivanova korita je turizam. Izgrađeni su skromni kapaciteti koji ne narušavaju okolinu, i čine skromnu ali značajnu ponudu NP. Čine ih odmarališta kapaciteta 200 ležaja, planinarski dom sa 35 ležaja. Uz ove kapacitete idu i skromni ugostiteljski sadržaji. Ovaj punkt čini centar zbivanja u NP i području Lovćena.

Na ovom prostoru najviše se razvio izletnički turizam, sa naglaskom na posjetu Mauzoleja, Ivanovim koritima i Njegušima, kao i rekreativno – sportski i zdravstveni turizam.

30

U širem pojasu Nacionalnog parka, nalaze se vrlo značajni turistički motivi, kao što su: Njeguši, Majstori, Konjsko, Kotorske serpentine, Pobori i drugo. U nacionalnom parku Lovćen ne postoje stalna naselja, ali postoji odredjeni broj katuna koji se koriste sezonski. Na prostoru parka nalaze se sledeći katuni: Dolovi, Kuk, Majstori, Veliki Bostur, Mali Bostur, Trešnja, Srednjačke poljane, Bižaljevac, Vučji do, Blatišta, Kruševica i Duge njive. Zanemarljiv je broj domaćinstava u ovim katunima koji se sezonski bave stočarstvom koje je podržano ekstenzivnom poljoprivrednom djelatnošću sezonskog karaktera. Sezonski se u parku na nekoliko lokacija nalaze štandovi za prodaju domaće hrane i koji i na takav skroman način upotpunjuju ponudu Lovćena.

Sagledavajući ekonomske parametre može se uvidjeti da ekonomski potencijali nacionalnog parka Lovćen nisu dovoljno iskorišćeni, bilo da je riječ o samom nacionalnom parku kao i dozvoljenim privrednim djelatnostima pojedinaca kao korisnika prostora parka. Dosadašnji, nedovoljan razvoj privrednih i društvenih djelatnosti može predstavljati osnovu za buduću ekonomsku valorizaciju ovog prostora.

4.3 Infrastrukturni sistemi Područje NP "Lovćen" okruženo je sa svih strana magistralnim i regionalnim

putevima koji dijelom prolaze i kroz širu zonu Parka. Kroz užu zonu prolazi regionalni put Cetinje - Lovćen.

U blizini Parka nalazi se tivatski i podgorički aerodrom. Aerodrom u Podgorici udaljen je od ulaska u širu zonu Parka iz pravca Cetinja 44 km, a rastojanje tivatskog aerodroma do ulaska u širu zonu Parka iz pravca Kotora iznosi 9 km.

Od željezničke stanice u Podgorici, tj. od željezničkih pruga Beograd - Bar - Podgorica - Skadar i Podgorica - Nikšić šira zona Parka je udaljena 34 km.

Dobroj makropristupačnosti ovoga područja doprinose i pomorske luke u Baru, Budvi i Tivtu.

Sa jugoistočne strane granicom Parka, a dijelom i kroz širu zonu Parka prolazi magistralni put Podgorica - Cetinje - Budva. Kod Kotora u neposrednoj blizini šire zone Parka, prolazi jadranska magistrala tj. magistralni put M 2.

Regionalni put Cetinje - Njeguši - Kotor (R-1) ide granicom šire zone Parka, a kod Čekanja ulazi duboko u širu zonu i iz nje izlazi na prevoju Trojica.

Put Cetinje - Njeguši - Kotor ima veliki istorijski i kulturni značaj za Crnu Goru.

31

Od ovog puta u Čekanju se odvaja regionalni put Čekanje - Čevo - Nikšić (R 15). Od 54,7 km ovoga puta 29 km je neasfaltirano a na ostalom dijelu širina kolovoza je 7 - 3,5 m, sa vrlo skromnim vertikalnim i horizontalnim elementima.

Glavni ulaz u užu zonu Parka je regionalnim putem R-13 Cetinje - Ivanova korita - Lovćen (20 km). Put ima asfaltni kolovoz širine 5,0-5,5 m, mnogo oštrih krivina i serpentina ali nema većih uzdužnih nagiba..

Put Ivanova korita - Krstac je dužine 12,5 km i predstavlja ulaz u Park sa kotorske strane.

U užoj zoni Parka postoji velik broj putnih pravaca. Nizak je nivo upotrebljivosti ovih puteva jer su svi neasfaltirani, izuzev dionice od Bjeloša do Srednjačkih poljana, ipak za mnoge katune oni predstavljaju jedinu mogućnost povezivanja.

Situacija sa putevima u kontaktnoj zoni je mnogo bolja, jer je većina asfaltirana i njima je omogućen pristup do svih naselja.

Javni autobuski prevoz, osim magistralnim putevima, odvija se još jedino putem Cetinje - Čekanje - Njeguši (sa samo jednim polaskom dnevno).

Posledica kraških fenomena na području Lovćenskog masiva jeste da se ovdje po prilici moraju graditi mini akumulacije za obezbjeđenje vode za snabdijevanje naselja. Postoje dokazane veze ovdašnjih ponora sa izvorima u Kotorskom zalivu (iz kojih se snabijdevaju tamošnja naselja) što postavlja i problem očuvanja tih izdani od zagađenja.

Što se tiče zaštita voda u samom Parku naglašava se da su oba korišćena izvora veoma ugrožena, posebno "Ivanova korita" sa skoro direktnim zagađenjem iz par zgrada nad samom kaptažom, a "Ljubin potok" sa dotocima iz Dolova, pa te opasnosti treba čim prije otkloniti.

Prve vodovodne instalacije na prostoru Parka, izvedene su sredinom 50-tih godina i to za potrebe snabdijevanja onda podignutog TBC Sanatorijuma (sadašnjeg Odmarališta). Tada je dograđena omanja pumpna stanica uz davno izgrađenu kaptažu izvora Ivanova korita i potisni cjevovod (fi 50 mm od pocinkovanih cijevi) do nove zgrade. Kasnije je traženo rješenje za poboljšanje i pojačanje ovog vodovoda i do sada su izvedeni sljedeći objekti:

• manja kaptaža na izvoru: "Ljubin potok" tj. na vrhu čelenke tog povremenog toka - oko kote 1310 m.n.v.

• gravitacioni dovod te vode do odmarališta (L= 650 m TPE cevi DN 50 mm) • rezervoar korisne zapremine od 200 m3 na koti od oko 1285 m.n.v, lokaciji

na potezu Pandurica (odmah ispod puta za Mauzolej).

32

Glavni nedostatak ovog vodovoda jeste nedovoljan kapacitet kaptiranih izvora u sušnim periodima, kad Ivanova korita padnu na 0,5 lit/sek. ili manje, a "Ljubin potok" čak spadne na svega 0,2 lit/sek.

O mogućnostima vodosnabdijevanja nekih ostalih interesantnih punktova unutar Parka navode se sljedeći podaci:

• uz restoran ispod Mauzoleja podignuta je cistijerna i popunjavaju je po potrebi dovoženjem vode iz Cetinja,

• u Majstorima kao jedinom stalnom ali i odumrlom naselju na prostoru Parka, nema izvora, koristili su bistijerne,

• bistijerne postoje i u katunima Dolovi i još ponegdje, • izgrađena je davno kaptaža na malom ali stalnom izvorčiću Kamenica u

katunu Veliki Bostur, kao i na studencu u katunu Kuk, • postoji i izvorčić Jama (kod Crkvina ispod Jezerskog vrha) na najvišoj koti od

oko 1410 m.n.v, zatim kaptaža "Međuvršje" - na prevoju između Štirovnika i Jezerskog vrha, (kota 1350) a oba su nominalne izdašnosti ispod 0,1 lit/sek.

• uz Ivanova korita se nalazi i izvorčić Mala korita, praktično presušuje, te se odustalo od njegovog kaptiranja.

Može se zaključiti da sa sadašnjim načinom odstranjivanja upotrijebljenih voda nije ugrožena okolina, ne dolazi do zagađenja ni zemljišta ni podzemnih voda, pa se ista praksa da se otpadne vode nigdje ne uvode direktno u ponore, bez obzira koliko bi se prečišćavale, treba poštovati i slobodno se može primjenjivati i u budućnosti. Izuzetak su naravno već pomenute kuće, štale i đubrišta nad izvorištem Ivanova korita, objekti koji direktno ugrožavaju kvalitet te vode i zdravlje gostiju posjetilaca Parka.

Na području Nacionalnog parka "Lovćen" nalaze se elektroenergetski objekti četiri naponska nivoa: 110 kV, 35 kV, 10 kV i 1 kV. Svi ovi objekti (visokonaponski vodovi nazivnih napona 110 kV, 35 kV, i 10 kV, trafostanice 35/0,4 kV i 10/0,4 kV i niskonaponske mreže) osnovno su sredstvo AD "Elektroprivreda" Crne Gore" - Nikšić i svi oni, na indirektan (DV 110 kV Budva - Cetinje i DV 35 kV Tivat - Kotor) ili direktan način, imaju svoju ulogu u postojećem elektroenergetskom rješenju prostora Nacionalnog parka i njegove šire (zaštitne) zone.

Postojeći elektroenergetski objekti uzdižu kvalitet posmatranog područja sa aspekta njegove infrastrukturne opremljenosti, ali ga istovremeno (pogotovo što je u pitanju prostor Nacionalnog parka) na određeni način i degradiraju.

Najveći dio naselja na posmatranom području je elektrificiran ili pred elektrifikacijom. Najpovoljnija je situacija u rejonu Majstora, a neelektrificirani su i pojedini katuni u sjevernom i zapadnom dijelu Parka. Većina niskonaponskih mreža, uglavnom rađenih

33

na drvenim stubovima, u lošem je stanju, pa im je rekonstrukcija neophodna.

Na području Nacionalnog parka "Lovćen" u toku je realizacija funkcionalnog sistema radio-veza za potrebe službi obezbjeđenja Nacionalnog parka. Zona servisa funkcionalnog sistema radio-veza obuhvata cjelokupnu teritoriju Nacionalnog parka "Lovćen". Prostor parka je pokriven signalom mobilne telefonije svih operatera.

4.4. KULTURNO-ISTORIJSKO NASLJEĐE Nacionalni park ''Lovćen'', sa užom zaštitnom zonom, baštini raznovrstan fond

kulturno-istorijskog nasljeđa: arheološke lokalitete, sakralne, memorijalne i tehničke spomenike i bogato tradicionalno graditeljstvo.

Arheološka baština planine potpuno je neistražena i neproučena. Do sada nijesu vršena nikakva arheološka istraživanja, koja bi dala jasnije odgovore o kulturi ranijih epoha na ovim prostorima. Na par lokacija primjećuju se nekoliko kamenih gomila na Ivanovim koritima i oko Krstačkog polja i jedna gradina na uzvišenju Petrova ljut.

Sakralnu arhitekturu lovćenskog kraja simbolišu seoske crkve, jednostavne arhitekture, nastale u periodu od XV do kraja XIX vijeka. Zidane u duhu narodnog graditeljstva, jednobrodne su osnove, sa jednodjelnim ili trodjelnim zvonicima na preslicu. Jedina pravno zaštićena crkva u centralnoj zoni Parka je crkva Sv. Preobraženja na Ivanovim koritima, podignuta u XIX vijeku na ostacima Crnojevića manastira. Zbog atmosferskih uticaja u lošem je stanju. Zidna platna su sa svih strana ispucala, po horizontali i vertikali. U apsidalnom dijelu kameni blokovi izbačeni su iz ležišta. Zvonik je rastrešen, a kameni krovni pokrivač - štive, na više mjesta je propao.

Najviše crkvenih objekata grupisano je na prostoru Njeguša, gdje ih je do polovine XIX vijeka bilo 17. Među njima, u registar zakonom zaštićenih spomenika upisane su crkva Sv. Đorđa u Erakovićima i Uspenja Bogorodice u Raićevićima. Kod obje građevine krovni pokrivač je oštećen, što je dovelo do vlage u unutrašnjosti crkava. Najstarije bogomolje Sv. Neđelje u Veljem kraju, Sv. Arhanđela u Raićevićima i Sv. Đorđa u Vrbi, zapuštene su i ruinirane. Naučno su potpuno zapostavljene, neistražene i pravno nezaštićene.

Memorijalni kompleksi dinastije Petrović, najznačajniji su spomenici kulture ovog kraja. Među njima figurira Njegošev mauzolej na Jezerskom vrhu, monumentalni kompleks jedinstvene arhitekture i vajarskog umijeća, na daleko širim prostorima od Crne Gore. Tokom vremena, od 1974. godine, specifični klimatski uslovi uticali su na ugrađene materijale i doveli do znatnih oštećenja na kompleksu. To je naročito izraženo na krovnom pokrivaču, na bočnim zidovima centralnog dijela Mauzoleja, kao i na zidovima tunela sa prilaznim stepenicama. Stepenišna staza, koja vodi od okretišta do platoa na kojem je Mauzolej, izgrađena je od 461 stepenice i prolazi kroz 80 m dugi tunel, uspona čak 35 stepeni. Tunel je visok 5m, a širok 3,5 m, i po njegovoj

34

jugozapadnoj strain se nalaze dva vidikovca. Mauzolej je građen na nadmorskoj visini od 1660m od kojeg se na sjevero-zapadnoj strani produžava staza prema 40 m udaljenom vidikovcu uređenom u obliku crnogorskog guvna, obrađenog lovćenskim kamenom. Najznačajniji arhitektonski elementi na mauzoleju su: Njegoševa kapela i Njegoševa skulptura i Kripta sa grobnicom.Na nadgrobnoj ploči, ispod koje se nalaze Njegoševe kosti, isklesani su u reljefu crnogorski grb i krst-simboli Njegoševe duhovne i svjetovne vlasti, kao i natpis o datumu rođenja i smrti velikog crnogorskog pjesnika, vladike i vladara (1813-1851).

Na kompleksu su vršeni parcijalni sanacioni radovi, koji su u izvjesnoj mjeri ublažili zapuštenost objekta. Mauzolej egzistira pod upravom Javne ustanove „Petar II Petrović Njegoš“, koja o njemu vodi brigu.

U zaseoku Erakovići na Njegušima, u arhitektonskom ansamblu kuća dinastičke porodice Petrović, nalazi se Njegoševa rodna kuća, koja je od 1973. godine pretvorena u muzej posvećen Njegošu. Više puta obnavljana, danas se nalazi u dobrom stanju. U neposrednoj blizini, kuća Njegoševog oca Toma, u ruševnom je stanju, očuvana do visine krovnog vijenca, zarasla u vegetaciju. Zbog kulturno istorijskog značaja i drugih spomeničkih karakteristika, građevini je potrebna sanacija i namjenska revitalizacija.

Objekti tehničkog karaktera, kolektor u Koritniku, njeguški vodovod i ostaci žičare iz vremena austrougarske vladavine, kao i lovćenske serpentine, najugroženije su kulturno-istorijske cjeline prepuštene propadanju. O njima ne postoji nikakva stručna analiza, na osnovu koje bi se sprovodile zaštitne mjere.

Na prostranoj teritoriji Njeguša, tradicionalnu narodnu arhitekturu karakterišu stara seoska jezgra, sa raznovrsnim elementima izvornog graditeljstva.

Interesantni objekti arhitekture ovih prostora su guvna, koja su imala značajnu privrednu i društvenu ulogu u životu sela. Svaki njeguški zaseok imao je po nekoliko guvna. Ovu vrijednu zaostavštinu tradicionalnog crnogorskog graditeljstva, najbolje mogu održavati i sačuvati njihovi vlasnici na čijim se imanjima nalaze.

U sklopu arhitektonskog nasljeđa posebno mjesto pripada brojnim lovćenskim katunima, ljetnjim staništima okolnih sela, čiju strukturu čine kolibe, ublovi, bistijerne, pojate i torovi. Formirana po uvalama i vrtačama planine, nižu se mnoga katuništa: Dolovi, Kuk, Majstori, Trešnja, Bižaljevac, Vuči do, Šanik...Većina katuna su danas napuštena, sa kućištima bez krovova, koje su nekada bile pokrivene ražanom slamom.

Bogato i raznovrsno graditeljsko nasljeđe Lovćena ugroženo je intenzivnom savremenom gradnjom, koja devastira tradicionalnu arhitekturu i degradira prirodni ambijent. Sve više se podižu i obnavljaju objekti bez poštovanja tradicionalnih načela i materijala.

35

Do sada je malo pažnje posvećeno proučavanju specifičnosti stare seoske arhitekture ovog prostora, za koju ne postoje sveobuhvatne stručne studije i elaborati, na osnovu kojih bi se mogla sprovesti procedura zaštite i očuvanja, s posebnim akcentom na pojedinačne objekte sa spomeničkim obilježjima.

Značajna zaostavština sa prostora Lovćena odnosi se i na pokretni fond kulturnih dobara: stare knjige, ikone, etnografski materijal i druge vrijedne predmete, koji su nevalorizovani niti stručno zaštićeni.

4.5. INFORMATIVNO PREZENTACIONI I EDUKATIVNI SADRŽAJ..

4.5.1.Centri za posjetice i ekspo prostori

U nacionalnom parku Lovćen na Ivanovim koritima nalazi se Centar za posjetioce koji je ujedno i prvi kontakt posjetilaca sa nacionalnim parkom. Centar je prikaz prirodnih i kulturnih bogastava Parka. Raspolaže herbarskom zbirkom flore Lovćena. U Centru se nalazi i soba vuka u kojoj je predstavljeno prirodno stanište i ekologija ovog tipičnog predstavnika faune za Lovćen. Bogato etnografsko nasljeđe ovog područja prezentirani su eksponatima, dok je okolina centra definisana kao Expo prostor.

Park spada u tzv must go destinacija, odnosno destinacije koje se moraju posjetiti. Centri predstavljaju prvi kontakt posjetilac-Park. U Centru se uvijek moraju održavati prezentacije koje na najbolji način predstavljaju prirodne i kulturne vrijednosti parka.

4.5.2.Edukativne staze

Na prostoru Nacionalnog parka Lovćen postoje dvije tematske - edukativne staze.

36

Oko samog Centra za posjetioce dužinom od 300m proteže se edukativna staza koja sadrži 8 stanica, opremljena interaktivnim mobilijarom, koja aktivnim učešćem posjetilaca otkriva kulturne i prirodne vrijednosti parka i na interaktivan način edukuje o značaju zaštite prirode.

Tematska staza - Vučja staza duga 2.8km, proteže se od Centra za posjetioce do Trešteničkog vrha, opremljena je mobilijarom koji je predstavljen edukativnim tablama (8) i tablama na kojima su panoramske karte (4).

4.5.3.Planinarsko rekreativne biciklističke staze

Nacionalni park Lovćen raspolaže velikim brojem planinarskih, pješačkih i biciklističkih staza. Sve staze su markirane i opremljene standardnom signalizacijom. Većina staza ima karakter planinsko - pješačke staze. Prosječna dužina staza je 8km. Uglavnom su na njima makadamske deonice koje preovlađuju sa manjim asfalnim djelovima.

Posjetiocima su u ponudi osam (8) pješačko - planinarskih tura koje se kategorišu po stepenu zahtjevnosti (uglavnom srednje zahtjevne). Sve ture imaju istu polaznu i završnu tačku i mogu se završiti u toku jednog dana.

Od četiri biciklističke staze opremljene standardnom signalizacijom, jedna od njih ima karakter decidno biciklističke staze, ostale su u mreži pješačko-planinarskih. Sve su kružnog karaktera i uglavnom srednje ili teže zahtjevosti. Stepena kategorizacije I ili II.

4.5.4.Vidikovci

Sagledavanje panorame po čemu je Nacionalni park Lovćen prepoznatljiv (Kameno more, Bokokotorski zaliv, Cetinje, Skadarsko jezero, Lovćen) odvija se sa pet vidikovaca i to Štirovnik, Jezerski vrh, Kuk, Babina glava i Treštenik. Samo na dva od svih postoji mobilijar upisne knjige i panoramske karte, to su Trštenik i Babin kuk. Sa pomenutih vidikovaca pruža se impresivan pogled o čemu najbolje svjedoče riječi Bernarda Šo-a o pogledu sa Jezerskog vrha: ,,Ljudi ja sam u raju ili na mjesecu.,,

4.5.5. Ostalo Nedaleko od Centra za posjetioce nalazi se amfiteatar koji predstavlja dopunu

edukativne ponude, koristi za održavanje predavanja i prezentacija o kulturnim i prirodnim vrijednostima Parka.

37

U Centru za posjetioce postoji mogućnost iznajmljivanja bicikala.

4.5.6.Upravljanje posjetiocima

Posjetioci koji dolaze u Nacionalni park Lovćen prolaze kroz dva kontrolno-ulazna punkta (Bjeloši i Krstac). Na ulaznom punktu Bjeloši je veća frekventnost ulaska i to oko 80% posjetilaca ulazi u Park upravo tu. U predhodnoj godini 2009. Postoji blagi trend povećanja ulaska preko Krstca.

Park ne posjeduje kvalitetno sređenu evidenciju o strukturi posjetioca koji posjete prostor Nacionalnog parka. Ovdje se posebno misli na broj domaćih i stranih gostiju, zatim evidencija po polu, starosnoj strukturi, njihovim preferencijama, načinu dolaska u Park (individualno ili organizovano), sa kojih tržišta najviše dolaze idr. Nejasna je i dnevna dinamika frekfencije posjeta kao i niz drugih evidencija koje bi bile od značaja za unapređivanja sistema upravljanja posjetiocima.

Park posjećuju grupe organizovane preko turističkih agencija, turoperatera, idividualno, organizovane studijske posjete i djačke. Veći broj posjetilaca spada u grupu stranih (85%), što znači da treba ubuduće planiranim Programima obratiti pažnju na domaćeg gosta.

Najveći broj posjetilaca posjeti Park u julu i avgustu. Ovim Planom upravljanja predvidjeće se izrada studije opterećenosti za određene lokacije Nacionalnog parka za koje se utvrdi eventualni uticaj na ekosistem, kojim će se odrediti prihvatni kapacitet nosivosti zone. Sve u cilju očuvanja resursa i mogućnosti da svaki posjetilac na kvalitetan način dozivi prirodu u Nacionalnom parku. Na taj način utvrdiće se granice održivog razvoja i utvrdilo da li ima potrebe ograničiti budući razvoj i iskorisćavanje prostora do određenog praga koji uz minimalne posljedice za prostor omogućuje postizanje optimalnih ekonomskih učinaka ili to nije potrebno sprovoditi na osnovu kapaciteta i broja posjetilaca koji posjećuju Park, već samo raditi na boljoj organizaciji

Prvi kontakt posjetilaca sa nacionalnim parkom je u Centru za posjetioce, gdje dobijaju informacije o prirodnim i kulturnim vrijednostima nacionalnog parka i o mogućnostima aktivnog odmora u zaštićenom području.

Posjetioci dobijaju razne vrste štampanog promotivnog materijala kao i brošure vodičkog karaktera u kojima su naznačene smjernice najatraktivnijih lokacija, prirodnih fenomena, infrastrukturnih objekata na koje treba obratiti pažnju, kako bi na što kvalitetniji način proveli vrijeme boravka u Parku.

Radi unapređenja turističke funkcije Parka i što bolje usklađenosti s njegovom naučno edukativnom (obrazovnom) funkcijom na načelima održivog razvoja,

38

neophodno je ozbiljno pristupiti unpređenju prezentacije, promOcije i načina posjećivanja.

4.6. Sistem ambijentalne higijene Reorganizacijom nekadašnje čuvarske službe nastala služba za održavanje

ambijetalne higijene kojoj je osnovno zaduženje održavanje čistoće pojedinih djelova parka.

Nakon značajnih manifestacija koje predpostavljaju prisustvo velikog broja posjetioca (auto trke) prostor se dovodi u red zajedničkom akcijom lokalne komunalne službe prijestonice Cetinja i službi Parka. Na nekoliko lokacija tokom turističke sezone postavljaju se mobilne wc kabine.

U nacionalnom parku Lovćen postoji dva kontejnera na lokaciji Ivanova korita sa kojih se periodično odvozi otpad od strane Komunalne službe SO Cetinje. Na pješačkim, edukativnim i dr. stazama postoji sistem korpi namijenjenih za bacanje otpada.

Na nekoliko lokacija postoje manje deponije na određenim lokalitetima koje donekle kvari ambijentalnu sliku.

Predhodnim Programom zaštite i razvoja 2005-2010. nisu bile predviđene mjere upravljanja otpadom kojim bi se operativnim putem sprovodile aktivnosti u cilju smanjenja istog, koje podrazumijevaju izradu studije, operacionizaciju i edukaciju o ovom značajnom segmentu upravljanja.

5. MJERE ZAŠTITE, OČUVANJA, UNAPREĐIVANJA I KORIŠĆENJA PROSTORA PARKA

5.1 FIZIČKA ZAŠTITA

Fizičku zaštitu prostora obavlja služba koja je zadužena za neposrednu fizičku zaštitu koja se realizuje kroz propisane mjere. U skladu sa unutrašnjim aktima Javnog preduzeća služba obavlja sledeće djelatnosti: kontrola terena, sprečavanj nedozvoljenih radnji, prijavljivanje svih fizičkih promjena u Parku kao i lica zatečenih u obavljanju bespravnih radnji, radu na ulazno izlaznim punktovima i druge djelatnosti u funkciji zaštite i očuvanja prostora Parka.

39

Služba je opremljena osnovnim materijalno tehničkim sredstvima, neophodnim za obavljanje zadataka: objektom, video nadzorom, voznim parkom, uniformama, mobilnim telefonima, protivpožarnim sredstvima, HTZ opremom.

Služba se sastoji od šefa i nadzornika i broji 5 stalno zaposlenih. Starosna struktura se kreće od 32 do 63 godine.

U prethodnom planskom periodu aktivno se radilo na edukaciji službe zaštite u kadrovskom i stručnom pogledu i završili su obuku u policijskoj akademiju u Danilovgradu i položili ispit. Nakon toga poagali su ispit u MUP-u i dobili sertifikat i riješenje za vršenje poslova zaštite nacionalnih dobara u skladu sa Zakonom o zaštiti imovine i lica.

5.2 STRUČNA ZAŠTITA Shodno unutrašnjim aktima Javnog preduzeća za nacionalne parkove, stručnu

zaštitu i očuvanje prirodnih i kulturnih vrijednosti obavlja Služba za razvoj i unapređenje, kao svoju primarnu djelatnost.

U predhodnom planskom periodu fokusne aktivnosti službe bile su orjentisane na sprovođenje programa zaštite šuma, kao jednog od najznačajnijih ekosistema u nacionalnom parku. U tom cilju ključne aktivnosti su bile sanitarne mjere njege i zaštite šuma, praćenje zdravstvenog stanja šuma u borovim kulturama koje su bile napadnute borovim litijašem, kao i mjere protiv požarne zaštite.

U segmentu zaštite flore potrebno je istaći aktivnosti, kao što je: prikupljanje i determinisanje florističkog materijala u cilju njene inventarizacije, utvrđivanju veličine areala i stabilnosti populacije lovćenskog zvončića, kao lokalnog endema i IPA vrste, i uspostavljanja njegovog monitoringa.

U okvru zaštite kulturno-graditeljskog nasljeđa izvršene su početne aktivnosti, koje mogu poslužiti kao početna osnova opercionalizaciju u narednom planskom periodu iz ovog domena

5.3. ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA Smjerinicama Prostornog plana posebne namjene i Programa zaštite i razvoja 2005-2010 iskristalisale su se posebne ciljne odrednice koje ovaj Park upućuju na održivo korišćenje resursa, kako onih prirodnih, tako i onih radom stvorenih vrijednosti. NP Lovćen je u odnosu na emitivna turistička tržišta relativno povoljno pozicioniran, što upućuje na zaključak da je potencijalni pritisak na prostor moguć u narednom planskom periodu.

40

Kroz analizu strateških dokumenata koji se odnose na razvoj turizma i održivo korišćenje resursa, kao i pregledom postojeće prostorno planske dokumentacije, za nacionalni park Lovćen mogu se razmotriti dva scenarija:

1) Razvoj orjentisan na strogu zaštitu pojedinih zona 2) Razvoj usmjeren na turizam i održivo korišćenje resursa

Kao i kod drugij nacionalnih parkova, i Nacionalni park Lovćen mora poštovati kriterijume IUSN(Međunarodne unije za zaštitu prirode) za 2 kategoriju. Po njihovoj definiciji zaštićena područja 2 kategorije su ’’velika prirodna ili kulturna dobra čija je svrha da se zaštite ekološki procesi velikih razmjera, i da se uvaže komplementarne vrste i ekosistemske karakteristike za to područje. Uz primarni cilj zaštite biodiverziteta i predionih karakteristika područja, moguća je valorizacija predjela istaknuta kroz ulogu edukacije, promocije i zadovoljavanja obrazovnih i rekreativnih potreba posjetilaca. Ovo poslednje predpostavlja izgradnju turističke infrastrukture koja neće narušiti ambijentalne vrijednosti prostora.

Gore pomenuta i moguća dva scenarija razvoja u potpunosti korespondiraju sa definicijom IUSN, i uvažavaju specifične odlike nacionalnog parka Lovćen. Ove specifične odlike kreiraju sledeće činjenice:

a) Nacionalni park Lovćen posjeduje značajne prirodne, a naročito kulturno-istorijske vrijednosti, koje mu za crnogorske prilike daju mitski značaj,

b) Određene lokalne zajednice imaju određene životne potrebe u naseljima koja se nalaze u okviru parka;

c) U neposrednoj blizini NP Lovćen nalazi se prijestonica Cetinja, kao važno mjesto tranzitnog turizma, sa naglašenom funkcijom razvoja kulturnog turizma, i najvažniji turistički centri crnogorskog primorja. To su polazne tačke za izletnički, i manjim dijelom stacionarni turizam u NP Lovćen;

Analizom postojećeg stanja da se zaključiti da prostor Nacionalnog parka Lovćen dosadašnjim uticajima, misli se prevashodno na ljudski faktor, nije doveden u iole problematičnu poziciju kao zaštićeno prodručje.

U skladu sa pomenutim činjenicama izvršeno je i zoniranje NP Lovćen, ali se u tom kontekstu mora posmatrati najavljena izgradnja žičare Kotor-Lovćen, što će pred prostorne planere, kao i menađžment Javnog preduzeća i uprave parka, otvoriti nove dileme i izazove u prekompoziciji razvojnih smjernica, odnosno do modifikacije koncepta zoniranja nacionalnog parka Lovćen i neminovnoj antropo-presiji na prostor nacionalnog parka.

41

5.4 NAUČNO ISTRAŽIVAČKI RAD U predhodnom planskom periodu naučno istraživački rad se bazirao uglavnom

na aktivnosti međunarodnih organizacija čiji su timovi bili prisutni na prostoru Nacionalnog parka Lovćen. Već duži niz godina mađarsko speleološko društvo je vršilo ispitivanje speleoloških objekata, a rezulatatima svojih istraživanja upoznata je uprava nacionalnog parka. Godine 2005 u organizaciji Geografskog fakulteta iz Beograda, Biološkog fakulteta iz Podgorice i Filozofskog fakulteta iz Nikšića, organizovan geo-ekološki kamp sa ciljem izučavanja predionih i biodiverzitetskih vrijednosti prostora nacionalnog parka i njegove šire zone.

Druga sistemska i organizovana naučna istraživanja su izostala u predhodnom planskom periodu.

6. ANALIZA I OCJENA USLOVA ZA OSTVARIVANJE CILJEVA ZAŠTITE Izradom Plana upravljanja moramo imati u vidu uslove za ostvarivanje unapređenja i zaštite koji proizilaze iz činjenice da je NP,,Lovćen’’ zbog svojih prirodnih i istorijskih vrijednosti zaštićen nacionalnim zakonodavstvom.

S obzirom da po IUCN kategorizaciji nacionalni parkovi su uvršćeni u II kategoriju zaštićenih područja, što je prepoznato i u nacionalnom zakonodavstvu, iz čega proizilaze obaveze da ostvarivanje zaštite, unapređenje prirodnih i radom stvorenih vrijednosti moraju na najbolji način organizovane.

Lovćen je po svojim prirodnim i ukupnim potencijalima prostor gdje su antropogeni uticaji praktično minimalni. Osim sporadičnih primjera nelegalne gradnje i nelegalne sječe šume nije bilo drugih značajnijih uticaja koje bi devastirale prostor nacionalnog parka ili uslovile druge pejzažno/ambijetalne promjene.U ostvarivanju zaštite na prostoru NP,,Lovćen’’ kao otežavajuća okolnost a koje se najviše tiču fizičke zaštite prostora su:

-nedovoljan broj radnika osposobljenih za vršenje poslova zaštite

-nadzornike za zaštitu prostora parka teško je obezbjediti, jer ne postoji dovoljno interesovanja među lokalnim stanovništvom za obavljanje ove vrste poslova.

-nepristupačnost terena na pojedinim lokalitetima otežava vršenje poslova a naročito se to odnosi na pojavu požara koji su stalna opasnost na prostoru parka tokom letnjih mjeseci.

-prijave za protivpravne radnje se predugo procesuiraju od strane nadležnih organa.

42

Kao otežavajuća okolnost u vršenju zaštite je nedovoljno razvijena ekološka svijest lokalnog stanovništva a često i samih posjetilaca. Ekonomska razvijenost područja parka je relativno niska, a naročito se to odnosi na prijestonicu Cetinje što ne omogućava emitovanje pozitivnih ekonomskih tokova prema parku.

Jedna od najvećih prepreka u kvalitetnom obavljanju sistema zaštite i upravljanja parkom je visok procenat privatnog vlasništva nad zemljištem i drugim nepokretnostima, što stalno proizvodi konfliktne situacije između upravljača i vlasnika nepokretnosti.

U prilog zaštiti i upravljanja prostorom ne ide ni činjenica da još uvijek nije urađen novi prostorni Plan posebne namjene, a određena riješenja iz postojećeg možemo smatrati prevaziđenim.

Kao pozitivne refleksije koje idu u prilog lakšem upravljanju ovim zaštićenim područjem jeste relativna udaljenost samog prostora parka od većih urbanih cijelina, odsustvo štetnih uticaja kao posledicu ne postojanja eksploatacije rudnih i mineralnih sirovina što je čest slučaj u mnogim nacionalnim parkovima u neposrednom okruženju i šire.

Na kraju se može konstatovati velika očuvanost biodiverziteta i istorijskog nasleđa po čemu je ovaj prostor prepoznat kao ,,Crnogorski Olimp’’. Sa podizanjem ekološke kulture na veći nivo i efikasnijim sprovođenjem zakonskih normi u praksi iz sfere zaštite prirode i primenom kaznenih odredbi u praksi, ovaj prostor bi mogao biti trajno sačuvan i na održivim osnovama valorizovan u mnog većoj mjeri nego do sada.

7.INSTITUCIONALNA STRUKTURA( organizaciona šema) Nacionalnim parkom upravlja Javno preduzeće za nacionalne parkove sa

sjedištem u Podgorici. Preduzeće obavlja funkcije koje su mu zakonom povjerene, a to su zaštita i unapređenje prostora nacionalnih parkova. Te funkcije se ostvaruju kroz zaštitu, unapređenje, razvoj i promociju prirodnih i radom stvorenih vrijednosti. Održivo korišćenje resursa je uz zaštitu primarni cilj i djelatnost preduzeća. Ovo preduzeće se stara i sprovodi mjere neometanog odvijanja prirodnih procesa i opstanka u što prirodnijem stanju reprezentativnih primjeraka biološkog i predionog diverziteta.

Javnim preduzećem upravlja Upravni odbor, a rukovodi direktor koje imenuje Vlada na predlog resornog ministra, i to na period od 4 godine. Kao organ upravnog odbora formiran je Naučni Savjet preduzeća koji ima savjetodavnu ulogu.

Unutrašnje uređenje Javnog preduzeća određeni su: Statutom i pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta.

NP Lovćen u okviru Javnog preduzeća posluje kao njegova organizaciona jedinice sa službama i zaduženjima regulisanim unutrašnjim aktima. Za realizaciju

43

Plana upravljanja i godišnjih akcionih planova za NP Lovćen zadužene su stručne službe Javnog preduzeća i službe nacionalnog parka. Sručne i razvojne elemente plana kreira i implementira Služba za razvoj i unapređenje, dok zaštitu prostora obavlja služba smještena u parku.

Javno preduzeće za nacionalne parkove

a

Naučni Savjet

NP Lovćen NP Skadarsko jezero

Direktor

Služba fizičke zaštite

Upravni odbor direktor pre

na

Javno duzeće za cionalne

NP Durmitor

Služba za pravne i opšte poslove

N

Služba za razvoj iunapređenje

-

Služba za finansijskoračinovodstvene

44

P Biogradska gora

Služba za mbijentalnu

higijenu

Služba za edukaciju, promociju i marketing

Služba za administrativno

tehničke poslove

8.OCJENA STANJA NACIONALNOG PARKA (SWOT analiza)

SWOT analiza je okvir kroz koji se procijenjuje situacija. Analiza dijeli snage na unutrašnje i spoljnje, pozitive i negativne.

SWOT analiza je metoda prepoznavanja i utvrđivanja ključnih razvojnih potencijala, ciljeva i ograničenja i osnova za stvaranje vizije i definisanje smjernica razvoja.

Zadatak SWOT analize je da polazeći od mogućnosti budućeg razvoja, izdvoji uslove koji predstavljaju razvojne snage, odnosno razvojne slabosti i ukaže na osnovne prilike, odnosno prijetnje koje iz analize proizilaze. U SWOT analizi indetifikuju se:

PREDONOSTI - koje će se kroz mijere pojačati i iskoristiti za razvoj.

NEDOSTACI - koje treba prevazići gdje je to moguće.

MOGUĆNOSTI - prepoznaje za koje treba pripremiti i iskoristiti ih u najvećoj mogućoj mijeri.

OGRANIČENJA - koje će se nastojati svesti na najmanju moguću mijeru.

45

PREDNOSTI

Geografija • Blizina prijestonice i važnih turističkih tržišta

Životna sredina • Jedinstven kraški reljef(’’ kameno more“)

• Velika biološka raznovrsnost

• Brojni vidikovci sa pogledom na Bokokotorski zaliv, Cetinje i podgorinu Lovćena

• Brojni speleološki objekti sa zanimljivim pećinskim

ukrasima i podzemnom faunom

Kulturna, socijalna i

ekonomska situacija: • Blizina primorja i turističkih tržišta

• Atraktivnost okruženja • Motivi posjete( Mauzolej, prirodne i ambijentalne vrijednosti)

Infrastruktura: • Dobar saobraćajni pristup iz prijestonice i primorskih

centara turizma Budve, Kotora i Herceg Novog

Institucionalni okvir:

• Velika angažovanost svih struktura JPNP i zaposlenih

u NP Lovćen

• Koordinirana komunikacija između zaposlenih u NP

Lovćen

• Dobra reputacija NP Lovćen u državi

• Adekvatni uslovi za rad u upravnoj zgradi na

Ivanovim Koritima

46

NEDOSTACI

Životna sredina: • Nedostatak znanja o sadašnjem stanju pojedinih

ekosistema • Bezvodnost područja • Degradirani šumski ekosistemi koji imaju za posljedicu smanjenje šumskih vrsta

• Autotrke na području Nacionalnog parka

Kulturna, socijalna i

ekonomska situacija: • Nedovoljna valorizacija turističkih potencijala

• Nepostojanje efikasnog i na standardima zasnovanog preduzetničkog duha u turizmu • Deruralizacija naselja u kontaktnoj zoni parka

Infrastruktura : • Bezbjedonosno rizičan put od Kotora do Lovćena uz

Kotorske serpentine • Nedostatak odgovarajućih objekata za promovisanje eko turizma

Institucionalni okvir: • Nedovoljni prihodi koje ostvaruje NP Lovćen

• Nedostatak zaposlenih koji bi pružali vodičke i edukativne poslove u NP Lovćen • Neadekvatna opremljenost terenskih službi

• Komunikacija sa lokalnim strukturama nema kompetentan institucionalni okvir

47

MOGUĆNOSTI

Životna sredina: • Pejzažne i ambijentalne vrijednosti pogodne za

zdravstveno-rekreativne vrijednosti • Inteziviranje naučnih istraživanja i nova saznanja neophodna za kvalitet upravljanja zaštitom i valorizacijom prirodnih vrijednosti

Kulturna, socijalna i

ekonomska situacija: • Potencijalna izgradnja žičare( Kotor-Lovćen)

• Razvoj projekata i proizvoda održivog turizma

OGRANIČENJA

Životna sredina: • Požari

• Autotrke na prostoru NP • Nelegalna uzurpacija staništa i korišćenje prirodnih resursa

Infrastruktura: • Planirana gradnja žičare Kotor-Lovćen, i sa njom

moguća antropopresija na prostor NP Lovćen

Institucionalni okvir: • Neusaglašenost zakonske regulative koja obuhvata

Različite aspekte, odnosno nepostojanje preciznih

pravnih instrumenata koji bi jasno ukazali na

određene ingerencije različitih državnih organa

48

III PLANSKI DIO

1.STRATEŠKO OPREDJELJENJE-VIZIJA(UPRAVLJANJE ORJENTISANO NA ODRŽIVOST)

Strateško opredjeljenje budućeg planskog upravljanja NP Lovćen se zasniva na setu strateških oblasti, i u vezi sa tim definisanih ciljeva. Ovakvim pristupom će se obezbijediti neometano funkcionisanje i integrisanje različitih ciljeva u jednu cjelinu.

Ovako postavljen koncept čini set strateških ciljeva koji su sadržajno ovako definisani:

1.Zaštita prirodnih vrijednosti 2.Očuvanje kulturnih vrijednosti 3.Unapređivanje informativno-prezentaciono-edukativnih sadržaja Parka 4.Unapređivanje saradnje sa korisnicima parka, a posebno sa stanovništvom upućenih na prostor Parka. 5.Unapređivanje saradnje s inostranim organizacijama 6.Unapređivanje prekogranične saradnje 7. Unapređivanje institucionalnih kapaciteta

Definisanjem seta strateških ciljeva omogućava se povezivanje različitih strateških oblasti, što je neophodan preduslov za uspješno i efikasno upravljanje prostorom parka. Ovako postavljen koncept upućuje na zaključak da je ovaj prostor predisponiran za model održivog razvoja.

U tom kontekstu strateški cilj ili vizija može se definisati na sledeći način: Strateški cilj-(vizija): Očuvanje prirodnih vrijednosti i kulturnog nasleđa u korelaciji sa istorijskim značenjem Lovćena, uz uvažavanje premisa održivog korišćenja prirodnih vrijednosti prostora.

Kod definisanja strateškog cilja ili vizije treba uvažiti i socio-ekonomski aspekt, koji uz očuvanje prirodnih i kulturnih vrijednosti, uvažava socijalne i ekonomske potrebe korisnika parka. U tom kontekstu mora se naći izbalansiran pristup između ekoloških i ekonomskih parametara.

49

Nacionalni park Lovćen koji je zbog svojih prirodnih, a naročito istorijskih okolnosti formiran nacionalnim parkom još 1952 godine, pred upravljačke strukture Javnog preduzeća i NP Lovćena veliki izazov za očuvanje prirodnog pejzaža, valorizaciju narodnog graditeljstva i istorijskih vrijednosti, kojoj ovom prostoru za Crnu Goru i njen narod daju mitološki značaj.

Adekvatnim pristupom mogu se ostvariti gore definisani strateški ciljevi, što će prostoru Nacionalnog parka Lovćen dati veći značaj u svim aspektima, u komparaciji sa predhodnim vremenima.

2. ZONIRANJE PARKA

Samo zoniranje prema postojećoj prostorno planskoj dokumentaciji je prilično nejasno, ali zbog operativnosti budućeg plana upravljanja, možemo sa prostorno planskog aspekta definisati: Zona prvog stepena zaštite (REZERVATI), zona stroge zaštite i zona sa posebnim režimom zaštite, kao i kontaktnu zonu Parka.

Zona prvog stepena zaštite – Rezervati (STROGA ZAŠTITA)

Na području Nacionalnog parka Lovćen postojećim Prostornim planom izdvojena su tri rezervata strogog stepena zaštite. To su šumske površine i iznose 829.50 ha.

Prvi rezervat obuhvata prostor između Jezerskog vrha, Štirovnika, Trešteničkog vrha, Babljaka i Goliša. U ovom rezervatu nalaze se izdanačke šume bukve i šumske kulture crnog bora i drugih četinara čije površina iznosi 522,30 ha.

Drugi rezervat obuhvata pojedinačna stabla ili grupe stabala kao ostatke nekadašnje šume munike (Pinus heldreichi), i mogu se naći na padinama Lovćena i Štirovnika na nepristupačnim terenima. Preciznije javljaju se na nepristupačnim terenima Štirovnika i Jezerskog vrha i njihova površina na ova dva odvojena lokaliteta iznosi 34,50 ha. U ovom rezervatu zabranjene su sve radnje izuzev prikupljanja sjemena munike koje bi služilo za potrebe šumsko uzgojnih radova.

Treći rezervat su izdvojene viskoe bukove šume na lokalitetu Konjsko koji se nalazi na jugoistoku Parka. U ovom rezervatu zabranjena je svaka aktivnost izuzev sanitarnih mijera zaštite.

Zona drugog stepena zaštite (POSEBNA ZAŠTITA)

Zone sa režimom posebne zaštite predstavljaju prostor iznad Ivanovih korita,

50

51

gravitacioni dio bukove šume ispod Studenca oko 63 ha. U ovoj zoni je zabranjena sječa stabala, žbunja, kidanja prizemne flore, uklanjanje šušnja, kopanje i bilo kakve građevinske intervencije u prostoru. U ovu kategoriju spadaju zone posebne zaštite tokova i jezera. To je zona sliva Ljubinog potoka - oko 100 ha, zona Treštenika oko 19 ha, zona Jame iznad Malog Bostura oko 20 ha, i gravitacioni dio jezera ispod Jezerskog vrha - oko 31 ha. Ukupna površina ovih zona iznosi oko 170 ha.

Zona trećeg stepena zaštite (LIBERALNA ZAŠTITA)

Ostali dio Nacionalnog parka predstavlja zonu sa režimom liberlne zaštite. U ovoj zoni su prisutni različiti zahtjevi korišćenja za društvene i pojedinačne potrebe građana. U ovoj zoni je dozvoljeno naučno istraživanje, u šumskim zajednicama sanitarne mjere njege i uzgojni radovi - pošumljavanje, zabranjeno je unošenje novih vrsta biljnog i životinjskog porijekla. Moguće je unošenje florističkih i faunističkih elemenata koji su postojali pa su iščezli, ako se utvrde uzroci njihovog nestajanja.

Zaštitna zona Nacionalnog parka

Kontaktna zona (tkz. baffer zona), za koju se ne donosi plan upravljanja obuhvata površinu od 8530 ha, od čega u okviru teritorije opštine Cetinje pripada 5010 ha, opštine Budva 2090 ha i opštine Kotor kojoj pripada 1430 ha od ukupne površine kontaktne zone.

USPOSTAVLJANJE SISTEMA UPRAVLJANJA FINANSIJAMA NA NIVOU JAVNOG PREDUZEĆA

Strateški cilj 7: Unapređenje instizucionalnih kapaciteta

USPOSTAVLJANJE ISTEMA UPRAVLJANJA INFORORMACIJAMA I MONITORINGA NA NIVOU PARKA SAGLASNO SISTEMU UPRAVLJANJA NA NIVOU JAVNOG PREDUZEĆA

USPOSTAVLJANJE SISTEMA KONTROLE I PRAĆENJA PLANIRANIH

52

Strateški cilj 6: Unapređenje prekogranične

d j

SRADNJA SA PARKOVIMA U OKRUŽENJU

IPA

VIZIJA:

Očuvanje prirodnih i stvorenih vrijednosti u korelaciji sa istorijskim značenjem Lovćena, uz uvažavanje premisa

održivog korišćenja prostora.

Strateški cilj 5: Unapređenje saradnje sa inostranim I domaćim organizacijama i

DOMAĆE ORGANIZACIJE

NVO SEKTOR

MEĐUNARODNE ORAGANIZACIJE I DONATORI

Strateški cilj 4: Unapređenje saradnje sa korisnicima parka

UNAPREĐENJE SARADNJE SA LOKALNIM ZAJEDNICAMA

UNAPREĐENJE SARADNJE SA STANOVNIŠTVOM ORJENTISANIM NA PROSTOR PARKA

UNAPREĐENJE SARADNJE SA NOSIOCIMA PRIVREDNIH I OSTALIH DJELATNOSTI

Strateški cilj 3: Unapređenje informativno-prezentaciono

PODSTICANJE ARHEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA

UNAPREĐIVANJE CENTRA ZA POSJETIOCE

UNAPREĐIVANJE I ODRŽAVANJE EDUKATIVNIH SADRŽAJA

UNAPREĐIVANJE I ODRŽAVANJE PJEŠAČKIH, BICIKLISTIČKIH, REKREATIVNIH STAZA I VIDIKOVACA

UNAPREĐIVANJE SISTEMA UPRAVLJANJA POSJETIOCIMA

DIGITALIZACIJA I PROMOVISANJE KULTURNO-ISTORIJSKOG NASLJEĐA

PODSTICANJE OČUVANJA TRADICIONALNIH GRADITELJSKIH VRIJEDNOSTI

budućeg upravljanja parkomStrateški cilj 2: Zaštita kulturnih vrijednosti

Set strateških oblasti

i posebnih ciljeva

PEJZAŽ

VAZDUH

VODA

Strateška oblast 1: Očuvanje prirodnih vrijednosti (očuvanje postojećeg nivoa

ZEMLJIŠTE

FLORA

FAUNA

GLJIVE

ŠUME

3. STRATEŠKI CILJEVI (DUGOROČNI CILJEVI ZAŠTITE I ODRŽIVOG RAZVOJA)

3.1. ZAŠTITA PRIRODNIH VRIJEDNOSTI

3.1.1. Fizička zaštita

Cilj-Kadrovska i tehnička osposobljenost službe zaštite za efikasno obavljanje svoje djelatnosti;

Aktivnosti:

1. Kadrovska popuna prema aktu o sistematizaciji 2. Opskrbljivanje službe neophodnim materijalno tehničkim sredstvima za svoj

rad 3. Propisivanje potrebnih pravila i upustava za rad 4. Stručno usavršavanje izvršilaca kroz sledeće mjere:

• seminari; • kursevi za strane jezike • treninzi; • stručna obuka; • edukacija u pravcu profesionalnog odnosa sa posjetiocima

3.1.2.Stručna zaštita Stručna zaštita se obavlja sa nivoa JPNP i nju u praksi sprovodi najvećim dijelom

služba za razvoj i unapređenje uz neophodnu podršku drugih stručnih institucija u državi.

Cilj- Kadrovski i stručno i organizaciono osposobiti službu za razvoj i unapređenje za kvalitetno izvršavanje i implementaciju planskih ciljeva nacionalnog parka

Aktivnosti:

• Stručno usavršavanje zaposlenih( magistarske i doktorske studije, specijalizacije, razvoj komunikacionih i tehnoloških vještina, razvoj projektnih aktivnosti zaposlenih)

• Osposobljavanje službe sa materijalno tehničkim i sredstvima savremene tehnološke komunikacije i stalan progres

• Kadrovsko jačanje kapaciteta službe

53

Cilj- Unaprijediti nivo istraživačkih aktivnosti u svim segmentima, iz oblasti zaštite prirodnih i kulturnih resursa parka

Aktivnosti:

• Istraživanja flore i vegetacije(ekosistema parka) i nastaviti započeta, • istraživanja stanja i uspostavljanja monitoringa šumskih ekosistema sa

posebnim akcentom na sušenje, eksploataciju i pojavu, kao i uzroke požara u šumama nacionalnog parka;

• istraživanja faune(entemofauna, hidrofauna, herpetofauna, ornito fauna, mamalia i td,

• program praćenja-monitoringa izabranih vrsta faune( krupnih sisara-vuka); • istraživanja bilding capasiti( nosivosti prostora), naročito u kontekstu

najavljene izgradnje žičare Kotor-Lovćen; • Logistička podrška Javnog preduzeća i uprave parka istraživačkim

aktivnostima od strane drugih stručnih i naučnih institucija iz zemlje i inostranstva,

3.1.3 OČUVANJE PRIRODNIH VRIJEDNOSTI( POSTOJEĆEG NIVOA BIODIVERZITETA)

3.1.3.1. ZEMLJIŠTE Zbog nepostojanja fabrika koje proizvode štetne gasove i činjenice da nema

evakuacije odpadnih voda u neposrednoj blizini, zemljište u NP Lovćen nije izloženo procesima zagađenja, kao ni izraženijem uticaju devastacije prostora nekontrolisanom gradnjom.

U cilju zaštite zemljišta od erozije i eventualne uptrebe pesticida neophodno je preduzeti sledeće.

Aktivnosti:

• Vršiti stalno pošumljavanje, u cilju njegove zaštite od erozije i poboljšanje njegovih ambijentalnih vrijednosti,

• Upućivati korisnike Parka da upotrebljavaju samo one agrotehničke mjere kojima se neće ugroziti niti zagaditi prostor nacionalnog parka

• Vršiti stalnu kontroju prostora u cilju blagovremenog sprečavanja pojave nekontrolisane gradnje i drugih oblika devastacije prostora;

54

3.1.3.2 VODA Cilj- Očuvati trajno vrijednosti vodenih ekosistema i njihovih fizičkih i hemijskih svojstava

Aktivnosti:

• Zaštita naselja i zemljišta od poplava koje nastaju usljed velike količine padavina koje koncentrisano poniru u karst, tako da periodično dolazi do naglog pražnjenja izdani preko karstnih breča

• Zaštita i regulacija vodoizvorišta Ivanova Korita

3.1.3.3 VAZDUH Cilj- Zadržati kvalitet vazduha na postojećem nivou

Aktivnost :

• U saradnji sa nadležnim državnim institucijama pratiti kvalitet vazduha i eventualno inicirati potrebne mjere zaštite.

3.1.3.4. PEJZAŽ (ZAŠTITA I UNAPREĐENJE PEJZAŽNIH VRIJEDNOSTI)

Zaštita i unapređenje pejzažnih vrijednosti Parka u budućem petogodišnjem periodu zasnivaće se na sljedećim mjerama i uslovima: • sprovodjenju svih obaveza iz zakonskih propisa koji se odnose na ovu oblast; • zaštita posebnih prirodnih i kulturno – istorijskih vrijednosti kao prioritetan zahtjev

u korišćenju i namjeni površina; • neophodno je sprovodjenje prilikom bilo kakvih planskih i investiciono – tehničkih

programa uredbe o procjeni uticaja zahvata na životnu sredinu, izrada predmetnog elaborata shodno uputstvu koje je donijelo Ministarstvo zaštite životne sredine i uredjenja prostora Vlade Crne Gore;

• prilikom izgradnje novih sportskih i rekreativnih sadržaja voditi računa o uticaju na prirodne vrijednosti Parka.

• izrada tipskih projekata za izgradnju informacionih oznaka, tabli, ekoloških panoa i

sl. koji bi se postavljali na frekfentnim kao i posebno utvrdjenim lokacijama širom Parka;

• iniciranje aktivnosti na uredjenju sela u Parku i zaštitnoj zoni u okviru programa projektovanja tipske seoske lovćenske kuće i stvaranja neophodnih uslova za realizaciju ove aktivnosti u praksi;

55

• aktiviranje i adaptacija najreprezentativnijih lokaliteta koji su stjecište izletnika u Parku sa akcentom na obilježavanju najmarkantnijih vidikovaca itd.

• projekcija pješačkih, planinarskih, ekoloških i drugih staza; • obilježavanje rekreacionih površina i staza; • izrada programa izgradnje klizališta na području NP; • izrada programa izgradnje novih skijališta, žičara, ski liftova itd; • sanacija šumskih puteva, dalekovoda itd; • sanacija postojećih divljih deponija smeća i raznog otpadnog materijala.

Obim i dinamika navedenih radova na sanaciji, uredjenju i zaštiti priroritetnih prostora utvrdjuje se godišnjim planovima i programima u skladu sa opštim programo

3.1.3.5. FLORA - Vegetacija Cilj-Očuvanje florističkog diverziteta Aktivnosti:

• Instalirati interaktivnu bazu podataka i kontinuirani unos postojećih i novih saznanja;

• Prikupljanje florističkih (specijskih), populacionih i ekoloških saznanja na terenu; • Uraditi florne liste na osnovu raspoloživih podataka na kraju planskog perioda; • Na terenu ustanoviti lokalitete endemskih i zakonom zaštićenih vrsta; • Utvrditi granice areala rijetkih vrsta, ograničenog rasprostranjenja unutar NP;

prikupiti populacione parametre, kartirati i uspostaviti monitoring; • Evidentirati prisustvo endemskih i zakonom zaštićenih vrsta duž turističkih staza i

na vidikovcima; obezbijediti njihovu zaštitu i uspostaviti monitoring Cilj-Očuvanje staništa i populacija nešumskih ekosistema kao i njihova neometana prirodna sukcesija Aktivnosti:

• Kontrola ubiranja ljekovite flore u komercijalne svrhe(Primjena propisa, nadgledanje aktivnosti, praćenje stanja komercijalno korišćenih površina i populacija ljekovitih vrsta)

• pojačana kontrola staništa tokom ljetnjeg perioda • unaprediti rad službe za brzo i efikasno gašenje (definisano Planom zaštite šuma

od požara) • obilazak opožarenih staništa i stručni izvještaj • uspostaviti monitoring opožarenih staništa

56

Cilj- Nova saznanja, zaštita i popularizacija rijetkih i zakonom zaštićenh vrsta flore

• Praćenje vrsta rijetke i zakonom zaštićene flore na području NP

• Identifikovati prioritetne vrste, lokacije (staništa) i parametre koji će biti obuhvaćeni monitoringom, a na osnovu analize saznanja dobijenih bazom podataka.

3.1.3.5.1 ŠUME Cilj– Revitalizacija i obezbedjenje stabilnosti šumskog ekosistema poboljšanjem njihovog sastava, strukture i kvaliteta. Aktivnosti:

1. Donošenje godišnjih plansko - programskih dokumenata

• Donošenje godišnjeg Programa upravljanja, se donosu u skladu sa Zakonu o Nacionalnim parkovima i utvrđuje mjere i aktivnosti kako za šume, tako i za ostale prirodne i radom stvorene vrijednosti.

• Donošenje plan zaštite šuma od požara, na osnovu Zakona o zaštiti i spašavanj (sl.list 13/07) za sve organizacione jedinice koje imaju nadležnost nad šumama u su obavezne donijeti godišnji Plan zaštite šuma od požara. Ovaj plan se donosi na godišnjem nivou, mora biti usklađen sa Nacionalnim akionim plano i obrađuje egmente kao što su procjena ugroženosti, preventivne mjere, mjere za brzo otkrivanje, gašenje i sanacija požarišta.

2. Sanitarne i mjere njege šuma i šumskog zemljišta

• evidentiranje, obilježavanje i uklanjanje vetroizvala, snegoizvala i bolesnih stabala

• uspostavljanje higijene u šumi (šumski red, uklanjanje drugih otpadaka i činioca koji narušavaju ambijentalno-estetsku funkciju, kao i materijala pogodnog za prenamnoženje štetnih činioca)

• unapređenje stanja šuma u šumskih kompleksa kroz koji prolaze turističke staze • prodaja drvne mase dobijene realizacijom sanitarnih mjera sa unaprijed

predviđenih mjesta. • pošumljavanje – popunjavanjem ugroženih sastojina sa autohtonim vrstama • sanacija i obnova oboljelih šumskih kultura • sanacija degradiranog šumskog zemljišta

3. Instrukcije privatnim vlasnicima šuma u Parku

57

• uspostavljanje tačne granice između privatnog i državnog vlasništva šuma • utvrđivanje privatnog vlasništva u zonama sa strogim režimom • unapređenje saradnje sa vlasnicima šuma u Parku • omogućavanje korišćenja drvne mase dobijene realizacijom sanitarnih mjera

4. Uspostavljanje multifunkcionalne baze podataka

• instalacija softverskih i hardverskih elemnata za formiranje baze • programiranje prostorne baze podataka (GIS) • prikupljanje i unos podataka • uspostavljanje sistema korišćenja podataka u cilju lakšeg upravljanja šumskim

resursima.

5.Praćenje stanja šuma

• Praćenje ugroženosti i opšteg zdrastvenog stanja šuma i šumskog zemljišta u Parku sa posebnim osvrtom na šumske rezervate, uključujući sledeće aktivnosti: terenske obilaske, definisanje i sprovođenje mjera za zaštitu i očuvanje područja pod strogom zaštitom

• Praćenje štetnih insekatskih vrsta u zaštićenim šumskim kompleksima.

Cilj- Prilagođavanje sistema upravljanja šumama u NP-u sa standardima EU

Aktivnost : Inventarizacija identifikovanih šumskih staništa datih u Aneksu I Habitata

Direktive EU 92 / 43 EEC od 22. 07 1992. Treba obezbjediti inventarizaciju za područja NP,,Lovćen’’ čiji će se rezultati koristiti za prostornu analizu šumskih i drugih habitata na području NP-a i CG uopšte (definisanje mreže Natura 2000 u Crnoj Gori),

Inventura će se sprovesti kroz primjenu standardne metodologije koja obuhvata:

• rad u kacelariji – na osnovu postojećih literaturnih podataka i dokumentacije kojom raspolažu NP-ovi, u softveru Q-GIS 1.3.0. sa podlogom / rasterom u razmjeri 1:25000 i „ready made“ fajlovima koji će se obezbjediti od Zavoda za zaštitu prirode

• rad na terenu – provjera, dopuna i dodatno kartiranje navedenih šumkih staništa.

Cilj-Unapređenje edukativne funkcije šumskih ekosistema:

Aktivnost :

58

- Javne rasprave i edukativno - prezentativne aktivnosti - Obogaćivanje Informativnih centara sa tematikom o šumarstvu: Brošura o

šumskim rezervatima, brošura o ponašanju u šumama NP,,Lovćen’’, Poseban akcenat treba staviti na četinarske(bor krivulj,munika, crni i beli bor) i lišćarske vrste( planinski javor I bukva), kao i brošura o Emerald šumskim staništima .

3.1.3.6. FAUNA

3.1.3.6.1. Herpetofauna - Vodozemci i gmizavci Cilj: Očuvanje staništa sa jedinstvenom herpetofaunom

• Praćenjem stanja vodene akumulacije-jezero ispod Jezerskog vrha • Preuzimati prikladne mjere zaštite ukoliko se ukaze potreba • Informisanje i podizanje svijesti o biološkom značaju jezera i njenih stanovnika

3.1.3.6.2. Ptice Cilj: Upravljanje staništem jarebice kamenjarke(Alectoris graeca)i uspostavljanje dugorcnog monitoringa

• Kartiranje potencijalnih staništa • Prikupljanje podataka o gniježđenju • Uspostavljanje platforme za monitoring kroz akcione planove kreirane kroz

primjenu metodologije praćenja stanja, najprikladniju za teren Lovćena • Praćenje sezonske dinamike • Praćenje biološkog ritma i ponašanja kao i mjesta u lancu ishrane

3.1.3.6.3. Sisari Cilj- Invertarizacija sisara na području nacionalnog parka

• Dobijanje inicijalnih podataka od službe zaštite Parka

59

• Na osnovu dobijenih rezultata sa terena i saznanja iz literatu formiraće se jedinstvena baza podataka

• Praćenje brojnosti stanja i staništa populacija krupnih sisara (divlja svinja, medved, vuk)

Cilj- Uspostavljanje dugoročnog monitoringa populacija vuka i medvjeda

• Pronalazenje prikladene metode za sagledavanje nultog stanja populacije • Pravljenje akcionih planova za zaštitu i unapredjenje • Brojnost i sezonska dinamika • Kartiranje potecijalnih trajnih stanista bitnih za odgajanje mladunaca • Sprovodjenje istraživanja migratornih puteva u cilju boljeg razumjevanja njihove

biologije, ekologije i ponašanja.

Cilj- Prezentacija aktivnosti vezanih za očuvanje vuka, medvjeda i njihovih staništa

Aktivnosti:

• Promocija kroz informativno-edukativni materijal • Prezentacija, njihove ekologije, ponašanja i vrijednosti • Popularizacija naučno-istraživačkog rada kroz saradnju sa državnim i

međunarodnim institucijama iz segmenta zaštite životne sredine.

3.1.3.7. GLJIVE Cilj- Inventarisanje vrsta gljiva i pravljenje Check liste.

Aktivnosti:

• Dobiti podatke na osnovu terenskog rada i literaturnih podataka; • Inicirati istraživanja i izvršavati ih u saradnji sa ekspertima iz zemlje i

inostranstva.

Cilj: Identifikacija međunaradno i nacionalno značajnih vrsta gljiva i preduzeti adekvatno ih zaštititi. Aktivnosti:

• Dobiti podatke na osnovu terenskog rada; • Utvrditi stanje populacija značajnih vrsta, i izvršiti njihovo kartiranje. • Predložiti mjere zaštite.

60

Cilj: Identifikacija važnih staništa gljiva (IFA)

Aktivnosti: • Dobiti podatke na osnovu terenskog rada; • Izvršiti kartiranje važnih staništa gljiva. • Predložiti mjere zaštite.

3.2. OČUVANJE KULTURNIH VRIJEDNOSTI

3.2.1. Podsticanje arheoloških istraživanja Cilj- Hronološka determinacija i zaštita ostataka materijalne kulture ranijih epoha

na prostoru Ivanovih korita

Aktivnosti:

• Kod nadležne institucije inicirati i pokrenuti arheološka istraživanja na praistorijskim gomilama na lokalitetu Blatište,

• Kadrovski podržati istraživački rad, • Angažovati stručni tim iz nadležne institucije za realizaciju projekta, • Pružiti stručnu i fizičku pomoć prilikom izvođenja arheoloških iskopavanja, • Redovno pratiti aktivnosti na terenu, • Konzervacija i adekvatna prezentacija pronađenih arheoloških nalaza.

3.2.2. Podsticanje očuvanja tradicionalnih graditeljskih vrijednosti Cilj- Zaštita i valorizacija izvornog arhitektonskog nasljeđa

Aktivnosti:

• Sakupljanje i dopuna podataka istraživanjima na terenu i kroz literaturu, • Dokumentovanje postojećeg stanja autentičnog graditeljstva, • Stručna podrška i insistiranje na poštovanju tradicionalnih formi i građevinskih

materijala pri izgradnji novih ili rekonstrukciji starih objekata (putem organizovanih sastanaka ili individualnih kontakata),

• Iniciranje revitalizacije katuna u duhu izvornog i tradicionalnog graditeljstva, • Uspostavljanje aktivne međuinstitucionalne saradnje i koordinacije sa

ustanovama koje se bave zaštitom graditeljske baštine, • Inicirati kod nadležne institucije pokretanje procedure pravne zaštite graditeljskih

cjelina i objekata koji imaju spomeničke vrijednosti.

61

3.2.3. Digitalizacija i promovisanje kulturno-istorijskog nasljeđa Cilj-Elektronsko dokumentovanje kulturne baštine i prezentovanje putem

štampanog materijala

Aktivnosti:

• Ažuriranje baze podataka po segmentima (dokumentovanje stanja spomenika, vrijednih objekata i cjelina idr.)

• Ažuriranje bibliografije kulturno-istorijskog nasljeđa Lovćena, • Evidentiranje i dokumentovanje pokretnog fonda: crkvene knjige, ikone,

arheološki nalazi i ostala artefakta od značaja za kulturnu baštinu, • Digitalizacija starih fotografija i umjetničkih slika sa motivima Parka), • Digitalizacija postojećih arhitektonskih projekata nepokretnog spomeničkog

fonda, • Na osnovu sopstvenih istraživanja sa terena, kroz literaturu i arhivsku građu i

odabrane fotodokumentacije, izrada i štampanje stručnog i promotivnog materijala (tekstovi, katalozi, lifleti, brošure).

3.3 UNAPREĐIVANJE INFORMATIVNO PREZENTACIONIH EDUKATIVNIH SADRŽAJA PARKA

3.3.1. Unapređivanje Centra za posjetioce Cilj-Promocja i razumjevanje Nacionalnog parka Lovćen i prihvatanje od strane od strane svih posjetioca (domaćih i stranih).

Aktivnosti:

• Dopunjavati zbirku eksponata • Centar osim promocije prirodnih i kulturnih bogastava mora imati jasnu

edukativnu funkciju • Obezbeđivanje promotivnih i edukativnih materijala koji će konstantno biti

dostupni svim kategorijama posjetioca • Poboljšati kvalitet interpretacijske službe • Osmisliti interaktivne digitalne prezentacije prirodnih i kulturnih vrijednosti Parka • Organizovanje tematskih radionica • Uska saradnja sa lokalnim i vanjskim školama • Izrada edukativnih programa za učenike • Edukacija učenika

62

3.3.2. Unapređivanje i održavanje edukativnih sadržaja Cilj-Dugoročnim programima omogućiti kvalitetan boravak posjetiocima, porast kvaliteta ponude, razvoj infrastrukture sa minimalnim uticajem na okolinu proširivanje ponude Parka.

Aktivnosti:

• Uspostaviti edukativni centar za skolske grupe s mogućnošću jednostavnog smeštaja jednog školskg razreda

• Osmisliti edukativni, inerpretacijski i promotivni materijal za ciljne grupe posjetilaca

• Osposobiti nadzornike za obavljanje edukacije i interpretacije prirodnih i kulturnih vrijednosti Parka

• Kotinuirano i kvalitetno promovisati Park na nacionalnom i međunarodnom tržištu • Osmisliti interaktivne interpretativne tematske programe za posjetioce (ptice

parka, bilje parka, šume parka..) • Postaviti edukativne sadržaje za određena područja • Pojačati promociju edukativnih programa Parka • Uklopiti naselja u sistem posećivanja i interpretacije

3.3.3. Unapređivanje i održavanje pješačkih, biciklističkih, rekreativnih staza i vidikovaca Cilj- Sigurno posjećivanje i kretanje posjetilaca po ozačenim stazama uz strogo pridržavanje pravila ponašanja u Nacionalnom parku.

Aktivnosti:

• Opremiti staze dodatnim informativnim, tematskim mobilijarom • Očuvanje infrastrukturnih elemenata u sistemu staza • Zaštita i praćenje stanja (uklnjanje ptencijalno opasnih stabala, sanacija

antropogeih uticaja) • Poboljšarti infrastrukturu parka i prilagoditi neke djelove osobama sa posebnim

potrebama • Postavljanje i održavanje informativnih tabli • Odrediti potencijalno opasne lokacije radi sigurnosti posjetilaca i signalizirati

63

3.3.4. Unapređivanje sistema upravljanja posjetiocima Cilj-Omogućiti kvalitetne posjete posjetiocima uz visok stepen organizovanosti i minimalan moguć negativan uticaj na ekosistem NP Lovćen (porast kvaliteta ponude, proširivanje ponude)

Aktivnosti:

• Vršiti stalno anketiranje posjetilaca (kako bi se znalo ispunjava li način tražene predpostavke , potrebno je provoditi ankete prema potrebi prilagođavati)

• Dugoročni programi nadgledanja posjetilaca i kontrole da bi se procijenili ili minimizirali negativni uticaji

• Praćenje stanja broja posjetilaca i njihovo zadovoljstvo • Izrada ciljnih tematskih programi obilazaka Parka • Stalni nadzor nad brojem posjetilaca • Otvoriti alternativna odredišta na području parka • Za neke visokoposjećene zone izraditi studiju prihvatnog kapaciteta-dnevne

sezonske limite • Izraditi novu koncepciju posjećivanja u skladu sa prihvatnim kapacitetom

3.4. Unapređivanje stanja ambijentalne higijene ( upravljanje sa otpadom)

Cilj: Obezbjeđenje visokog kvaliteta čistoće i ambijentalne higijene na

prostoru parka.

Aktivnosti:

• Svakodnevno sakupljanje otpada i njegovo odlaganje u koordinaciji sa službom za komunalne poslove opštine Cetinje

• Obezbjedidi prikladne kese za smeće koje će se dijeliti posjetiocima koji ulaze u Park

• Na svakom ulaznom punktu potrebno je na panoima predstaviti standarizovane znakove zabrane bacanja otpada

• Izraditi liflete kojima će se posjetioci informisati i edukovati o značaju očuvanja zaštićenog područja od otpada

• Pojačan nadzor na visoko frekventnim područjima • Postavljanje kompozitnih WC-a na sezonskim lokalitetima u okviru poboljšanja

postojeće infrastrukture (izraditi Plan postavljanja u toku sezone na pojedinim lokacijama koje se smatraju frekventnim)

• Izmjestanje kanti iz sistema pješackih staza

64

• Uz ulaznicu za Park dijeli se i letak koji će upućvati na potrebu da se otpad ne ostavlja u zastićenom području i da se napuštanjem teritorije Parka iznosi ili se odlaže na jednom mjestu (kontejner na ulazu)

• Osigurati kvalitetan odvod otpadnih voda kao i prečišćavanje otpadnih voda na savrmen nači

• Uspstavljanje saradnje sa lokalnim stanovništvom u svrhu ostvarivanja eliminacije otpada ili divljih deponija

• Oranizovati edukativan rad, tematske raionice za lokalno stanovništvo

3.5. UNAPREĐENJE SARADNJE SA KORISNICIMA PROSTORA PARKA

Na prostoru NP Lovćen svoju djelatnost obavlja više subjekata, koji imaju karakter organizovane ustanove, ustanovljene od strane države. To predpostavlja i neophodnost saradnje svih tih subjekata sa nacionalnim parkom u cilju optimalizacije rješenja o načinu korišćenja prostora parka. Sa jedne strane određeni subjekti na prostoru parka imaju određene djelatnosti, a sa druge strane je park čija prvenstvena uloga je očuvanje prirodnih resursau održivom stanju.

Kao korisnici parka na ovom prostoru nalaze se sledeći subjekti: JU Mauzolej, JU Lovćen-Bečići, Radio difuzni centar I Vojska CG.

Cilj- Unaprijediti kvalitet saradnje sa svim nosiocima privrednih i javnih djelatnosti koje kao krajnji rezultat imaju uzajamno razvijene aktivnosti koje doprinose većem kvalitetu ponude parka

Aktivnosti:

• kontinuiran rad na poboljšanju infrastrukture parka • bolja zajednička saradnja i razumijevanje sa obje strane • kvalitetna i pravovremena razmjena informacija • redovno servisiranje obaveza prema parku od strane korisnika prostora, što je

u skladu sa važećim odlukama i propisima o naknadi

3.5.1 Unapređenje saradnje sa lokalnim zajednicama Cilj- Unaprijedjenje saradnje sa lokalnim zajednicama po svim aspektima u narednom planskom periodu

Aktivnosti:

65

• Uspostavljanje efikasne komunikacije sa lokalnom upravom prijestonice Cetinje

• Unapređenje saradnje sa nosiocima turističkih djelatnosti (LTO, turističkim agencijama, udruženjima ugostitelja itd.)

• Unapređenje saradnje sa mjesnim stanovništvom u kontaknoj zoni Parka • Unapređenje saradnje sa korisnicima prostora Parka • Unapređenje saradnje sa proizvođačima suvenira i autohtonih proizvoda,

3.6. UNAPREĐENJE SARADNJE SA INOSTRANIM I DOMAĆIM ORGANIZACIJAMAI DONATORIMA

Cilj – Unaprijediti saradnju sa inostranim organizacijama i donatorima

Aktivnosti:

• Rad na zajedničkim projektima sa ADA(Austrijskom razvojnom agencijom) i Regionalnom razvojnom agencijom za Bjelasicu i Komove. Projekti će se odnositi na poboljšanje turističkih kapaciteta parka i razvoju edukativne funkcije;

• Realizacija projekata iz oblasti podrške razvoju turizma i promocije od

strane GTZ;

• Rad sa drugim donatorima i međunarodnim organizacijama koje iskažu interes za prostor NP Lovćen;

• Iznalaženje drugih međunarodnih izvora finansiranja za konkretne ekološke programe, naučno-istraživačke aktivnosti koje du u funkciji ili predstavljaju nadgradnju Plana upravljanja;

3.6.1. Unapređenje saradnje sa domaćim organizacijama Cilj: U svim segmentima unaprijediti saradnju sa lokalnim steik holderima sa područja, i gravitacione zone NP Lovćen Aktivnosti:

• Unaprijediti saradnju sa Prijestonicom Cetinje

66

• Unaprijediti saradnju sa lokalnim turističkim organizacijama: Cetinje, Budva, Kotor, Herceg Novi na zajedničkoj i koordiniranoj promociji vrijednosti nacionalnog parka;

• Unaprijediti saradnju sa lokalnim zajednicama koje rade na proizvodnji zdrave hrane, domaćih proizvoda, starih zanata i dr;

• Unaprijediti saradnju sa svim ostalim organizacijama i koji su interesno vezani za park;

3.6.2. Unapređenje saradnje sa NVO sektorom biće jedan od prioriteta nacionalnog parka Lovćen Aktivnosti:

• Evidentiranje svih NVO organizacija zainteresovanih za prostor NP Lovćen;

• Realizacija zajedničkih promotivnih aktivnosti; • Realizacija naučno-istraživačkih aktivnosti; • Koordinirani nastup u realizaciji ekoloških programa i aktivnosti; • Koordinacija volonterskih akcija NVO organizacija na održavanju

ambijentalne higijene parka; • Tehnička i u skladu sa mogućnostima finansijska podrška aktivnostima

koje NVO sektor sprovodi na prostoru parka;

3.7.UNAPREĐIVANJE PREKOGRANIČNE SARADNJE

Crna Gora kao država ima mogućnost korišćenja predpristupnih fondova EU, I to kroz više komponenti. Prvi pozivi objavljeni su sredinom prošle godine, I nacionalni parkovi su sa svojim partnerima bili aplikanti za više projekata iz podkomponente prekogranične saradnje I Jadranskog programa. I u narednom planskom periodu parkovi će podnositi aplikacije za konkretne projekte, a koje će se odnositi na mjere iz oblasti turizma I zaštite životne stredine.

67

3.7.1.Komponenta IPA

IPA (Instrument for Pre-accession Assistance) je Instrument za pretpristupnu podršku tj. novi finansijski instrument Evropske unije koji je stupio na snagu od 1. januara 2007. godine.

Prekogranična saradnja predstavlja okvir za ubrzane ekonomske integracije u cilju smanjivanja postojećih razlika u nivou razvijenosti prekograničnih regiona, kao i za unaprjeđenje sveobuhvatne kulturne, socijalne i naučne saradnje između lokalnih i regionalnih zajednica. Obuhvatajući predstavnike sa obije strane granice, koji zajednički prolaze kroz različite korake u procesu, vođeni zajedničkim interesom, razvijaju se dobrosusjedski odnosi. Krajnji rezultati bi trebalo da budu ekonomski prosperitet pograničnih regija, politička sigurnost i bezbjednost u regionu i što lakši i brži proces evropskih integracija.

Prekogranični i transnacionalni programi saradnje se realizuje u okviru IPA II kompomponente-prekogranična saradnja.

Crna Gora učestvuje u:

• četri bilateralna susjedska programa: 1.Crna Gora – Albanija 2.Crna Gora – Bosna i Hercegovina 3.Crna Gora – Hrvatska 4.Crna Gora – Srbija

• dva transnacionalna programa: 1.Program saradnje jugoistočne Evrope 2.Mediteranski program

• Jadranskom susjedskom programu

Programi se sprovode periodično, kroz raspisivanje Javnih poziva za podnošenje prijedloga projekata (Call for proposals)

NP ’’Lovćen’’ će u skladu sa svojim interesima u narednom planskom periodu pripremati programe i projekte za ovu programsku oblast, koji će biti u skladu sa unapređenjem održivog razvoja i bezbjedne životne sredine u regionu. Aplikacije će biti podnesene EK za one projekte za koje se utvrdi da postoji realan interes nacionalnog parka i za koje se budu pronašli relevantni partneri iz Hrvatske, BiH i država korisnika Jadranskog programa.

68

Slijedeći proces pridruživanja Crne Gore EU, očekuje se da našoj zemlji budu dostupni i drugi fondovi EU, koje će NP ’’Lovćen’’ koristiti u skladu sa svojim interesima i kapacitetima za implementaciju.

3.7.2. Ostalo Poslednjih godina Park je uspostavio saradnju sa više zaštićenih područja iz

okruženja, a naročito sa zaštićenim područjima u Hrvatskoj i BIH. Saradnja se uglavnom odnosila na razmjenu informacija i iskustava, kao i zajedničko učestvovanje u aplikaciji projekta prekogranične saradnje. NP ’’Lovćen’’ će i u narednom planskom periodu kontinuirano nastaviti i širiti oblasti saradnje sa drugim nacionalnim parkovima i zaštićenim oblastima.

3.7.3 . NAUČNO-ISTRAŽIVAČKI RAD (SMJERNICE) Kako je nacionalni park Lovćen jedno od najinteresantnijih područja za naučno-

istraživački rad, u narednom planskom periodu treba posvetiti veću pažnju. Naučna istraživanja moraju biti sistematična, ciljna, i u funkciji zaštite parka, i valorizacije njegovih prirodnih resursa.

Shodno postavljenim uslovima, naučno istraživački rad treba usmjeriti na dvije fokusne cjeline:

• Dalja istraživanja speleoloških objekata u nacionalnom parku • Istraživanja ukupnog biodiverziteta u parku • Istraživanja predionog diverziteta

Služba Javnog preduzeća i Uprava parka pružaće logističku podršku svim referentnim naučnim institucijama u zemlji i inostranstvu, i sa više senzibilnosti podržati naučno-istraživačke aktivnosti, kako individualno istraživačkog, tako i ekipnog karaktera. Ovaj park i njegov prostor su zbog svoje biološke i predione raznovrsnosti intereantni za naučno-istraživačke aktivnosti raznog profila.

69

3.8. POBOLJŠANJE I UNAPREĐENJE INSTITUCIONALNIH KAPACITETA

3.8.1. Uspostavljanje istema upravljanja inforormacijama i monitoringa na nivou Parka saglasno sistemu upravljanja na nivou Javnog preduzeća Shodno savremenim sredstvima komunikacije neophodno je uspostaviti efikasan sistem upravljanja informacijama i efikasan sistem protoka informacija na relaciji Park-stručne službe javnog preduzeća. Za takav pristup neophodno je uspostaviti sledeće sistemske pristupe:

• Dobro postavljanje organizacionog sistema saglasno unutrašnjim aktima Javnog • preduzeća • Pravovremen odabir i selekcija informacija • Postojanje efikasnih organizacionih i stručnih sposobnosti zaposlenih unutar • stručnih službi i Parka • Uspostavljanje propisa i procedura za upravljanje informacijama

3.8.2.Uspostavljanje sistema upravljanja finansijama na nivou javnog preduzeća Javno preduzeće za nacionalne parkove Crne Gore u skladu sa Zakonom o

nacionalnim parkovima (Sl. List CG br. 56/09) je pravno lice osnovano Zakonom za upravljanje nacionalnim parkovima kao u organizacionim jedinicama.

Srdestva za rad Javnog preduzeća obezbjeđuju se:

• iz budžeta Crne Gore,u skladu sa godišnim programima, planovima upravljanja i projektima u oblasti zaštite životne sredine.

• Iz naknada za korišćenje dobara za korišćenje dobara nacionalnih parkova; • Iz donacija.

Budući da Javno preduzeće upravlja nacionalnim parkovima na osnovu plana ipravljanja i godišnjih programa upravljanja, koji u svakom nacionalnom parku(pojedinačno) sadrže, stanje, cilje i aktivnosti vrlo eksplicitno definisane sa neposrednim izvršiocima, svi izvori prihoda, radi doslijedne primjene Zakona i propisa o platnom prometu u zemlji, se slivaju na žiro-račun javnog preduzeća.

Naravno, Javno preduzeće može otvoriti više računa kod više banaka i svakako u više gradova.

Preduzeće kao pravno lice, kroz platni sistem(koji se satoji od seta instrumenata i sistema međubankarskog transvera) omogućava protok novca i time determiniše ekonomsku politiku i finansijso poslovanje.

70

Saglasno navedenom utvrđuje se operativni cilj osposobljavanja upravljačkih struktura po svim osnovama za upravljanje sistemom finansija i njegovo praćenje od strane rukovodne strukture Javnog preuzeća

3.8.3. Uspostavljanje sistema kontrole i praćenja planiranih aktivnosti

Sistem kontrole kao i praćenje planiranih aktivnosti potrebno je sprovoditi kako na nivou NP „Lovćen“ tako i na nivou upravljačkih struktura Javnog preduzeća.

Godišnjim planom upravljanja preciziraju se nosioci planiranih aktivnosti i njihova dinamika sa potrebnim finansijskim sredstvima i izvorima finansiranja.

Sistem kontrole u NP „Lovćen“ posebno je potrebno da sprovode upravljačke strukture Janvog preduzeća, kao i direktor NP „Lovćen“ i Šef službe zaštite.

Efikasan sistem kontrole i praćenja planiranih aktivnosti je najvažnija predpostavka za uspješan i kvalitetan rad.

4.DINAMIKA REALIZACIJE PLANA

4.1 DEFINICIJA PRIORITETA(PO GODINAMA) Nacionalni park i upravljačke strukture Javnog preduzeća u skladu sa Zakonom o nacionalnim parkovima izrađivaće godišnje programe upravljanja, kao izvode iz petogodišnjeg plana.

Shodno strateškim ciljevima datim u petogodišnjem planu za svaku godinu biće definisani prioriteti, koji će se naročito odnositi na sledeće segmente upravljanja prostorom Parka:

• Fizička zaštita prostora; • Stručna zaštita prirodnih vrijednosti i kulturno-istorijskog nasleđa; • Unapređenje i održivo korišćenje resursa nacionalnog parka • Unapređenje informativno prezentacione i edukativno funkcije parka • Unapređenje saradnje sa lokalnim strukturama; • Unapređenje prekogranične i ukupne međunarodne saradnje Parka;

Svi ovi aspekti biće inkorporirani u godišnjim programima upravljanja i upravljačke strukture će voditi računa da implementiraju aktivnosti po svojim prioritetima.

71

4.2 DEFINICIJA NOSIOCA (SUBJEKATA) ZA REALIZACIJU PLANA S obzirom na Zakon o nacionalnim parkovima i unutrašnje akte Javnog

preduzeća, za upravljanje prostorom parkova nacionalnog parka zaduženo je ovo preduzeće uz sinhronizovano djelovanje sa službama organizacionih jedinica, kako bi se plan efikasno sprovodio u praksi.

Shodno navedenom, možemo posmatrati realizaciju i nosioce subjekata kroz tri komplementarna i međusobno povezana nivoa:

• Za fizičku zaštitu prostora zadužena je služba fizičke zaštite koja se nalazi pod neposrednom rukovodnom kontrolom direktora organizacione jedinice;

• Stručnu zaštitu, kao i razvoj i unapređenje prirodnih i radom stvorenih vrijednosti parka implementiraće služba za zaštitu, razvoj i unapređenje nacionalnih parkova. Ista služba organizovaće i koordinirati međunarodnu saradnju parkova, kao i pripremu projektnih prijedloga koji za cilj imaju obezbjeđivanje odgovarajućih donacija za park.

• Za promociju, edukaciju i interpretaciju prirodnih i radom stvorenih vrijednosti baviće se služba za edukaciju, marketing i promociju.

• Naravno sve planske aktivnosti sprovodiće se uz koordiniran rad stručnihslužbi sa nivoa Javnog preduzeća, direktora parka i službe za fizičku zaštitu prostora, koji će za sve aktivnosti pružati neophodnu logističku i tehničku podršku na samom terenu.

• Materijalno tehnička sredstva za efikasan rad i implementaciju plana upravljanja saglasno godišnjem finansijskom planu usmjerava menađžment Javnog preduzeća, na čijem čelu stoji direktor kao odgovorno lice.

4.3 GODIŠNJI PROGRAMI UPRAVLJANJA(OPERACIONALIZACIJA PLANA)

Shodno članu 14. Zakona o nacionalnim parkovima za operacionalizaciju plana upravljanja donosi se godišnji program upravljanja. Njega donosi javno preduzeće u skladu sa Prostornim planom posebne namjene i planom upravljanja, uz predhodnu saglasnos Ministarstva.

Saglasno Statutu Javnog preduzeća godišnje Programe upravljanja parkom donosi i usvaja Upravni odbor.

U skladu sa istim ovim zakonom Javno preduzeće dužno je dostaviti jednogodišnji program resornom ministarstvu do 30. Novembra tekuće godine za narednu godinu.

72

Čl. 15 zakona o nacionalnim parkovima taksativno su pobrojane mjere i aktivnosti koje ovaj program treba da sadrži.

Godišnje programe upravljanja priprema služba za zaštitu, razvoj i unapređenje uz neophodnu koordinaciju i inpute od strane direktora organizacionih jedinica.

5.FINANSIJSKA SREDSTVA ZA SPROVOĐENJE PLANA

5.1. Procjena sredstava po godinama Na nivou Javnog preduzeća za nacionalne parkove Crne Gore izrađuju se godišnji finansijski izvještaji i godišnji finansijski planovi. Finansijski plan za jednu godinu se radi na bazi prihoda i rashoda ostvarenih u prethodnoj godini i procjene prihoda po osnovu korišćenja dobara i pružanja usluga u narednoj godini, te odobrenih sredstava državnim budžetom za narednu godinu.

Kod procjene potrebnih sredstava za sprovođjenje plana za petogodišnji Plan upravljanja 2011-2015 god, kao relevantni su uzeti sledeći elementi:

1. Bruto plata i ostala primanja zaposlenih 2. Materijalni i drugi troškovi koji prate poslovanje 3. Konkretni programi koji se odnose na park

Za nacionalni park Lovćen u troškove ljudskih resursa ulaze bruto plate zaposlenih u nacionalnom parku kao i dio bruto plata Stručnih službi srazmjerno broju zaposlenih u nacionalnom parku Lovćen prema ukupnom broju zaposlenih u svim nacionalnim parkovima. Takvim ključem se dijele osim bruto plata i ostali troškovi, dok se finansiranje programa projektuje prema planu potrebnih sredstava za angažovanje konkretnih poslova i izvođenja odredjenih radova u nacionalnom parku. Godišnji rast troškova projektovan je po stopi od oko 4%.

73

Slijedi tabelarni pregled procjene sredstava u Eurima po godinama za nacionalni park Lovćen:

Elementi 2011.godi

na 2012.godi

na 2013.godi

na 2014.godi

na 2015.godi

na

Trošk.ljudskih resursa

158.000 164.000 170.000 177.000 184.000

Ostali troškovi

81.000 84.000 87.000 90.000 94.000

Finansiranje programa

40.000 42.000 44.000 46.000 48.000

UKUPNO 279.000 290.000 301.000 313.000 326.000

5.2. Procjena ukupnih sredstava za sprovođenje plana Na osnovu procjene godišnjih potrebnih sredstava za sprovođenje Plana upravljanja 2011-2015. god. za nacionalni park Lovćen dolazi se do ukupnih sredstava neophodnih za realizaciju plana. Slijedi tabelarni pregled procjene sredstava u Eurima za Plan upravljanja 2011-2015. god. za nacionalni park Lovćen : Elementi

2011-2015. godina

Troškovi ljudskih resursa

853.000

Ostali troškovi

436.000

Finansiranje programa

220.000

UKUPNO

1.509.000

74

Prema Zakonu o nacionalnim parkovima Javno preduzeće za nacionalne parkove Crne Gore a samim tim i nacionalni park Lovćen sredstva za rad obezbjedjuje iz sledećih izvora:

1. Iz državnog budžeta 2. Iz naknada za korišćenje dobara, odnosno sopstvenih prihoda 3. Iz donacija i 4. Drugih izvora u skladu sa zakonom

Upravljanje finansijama uopšte a, posebno, finansijskim rizikom u savremenim uslovima postaje preduslov opstanka gotovo svakog subjekta. Javno preduzeće može se reći kod upravljanja finansijama ima dvije vrste rizika i to rizik kod ostvarivanja planskih prihoda i rashoda kao i rizik da li će se ostvariti planirana sredstva iz budžeta. Od ostvarivanja prihoda iz budžeta kao i sopstvenih prihoda zavisiće i realizacija Plana upravljanja. Donacije kao mogući oblik finansiranja Nacionalnim parkom nije moguće preciznije definisati ovim planom, već se kroz godišnje programe upravljanja može jasnije definisati njihov obim.

6. OCJENA SPROVOĐENJA PLANA

6.1. PRAĆENJE SPROVOĐENJA SA NIVOA RUKOVODNE I UPRAVLJAČKE STRUKTURE

Za neposrednu konkretizaciju planiranih aktivnosti biće zadužene stručne službe javnog preduzeća i službe parka. O dostignutim ciljevima i ostvarenim rezultatima iz plana, iste strukture podnosiće periodične pisane izvještaje direktoru preduzeća, kao najodgovornijem licu za efikasno funkcionisanje sistema. Praćenje realizacije plana mora imati pravilan funkcionalni odnos, uz konstanto praćenje dinamike ostvarenih aktivnosti i poštovanju hijerarhiskog nivoa uspostavljenog u okviru Javnog preduzeća i njegovih organizacionih jedinica.

Izrada godišnjih izvještaja o sprovođenju Programa upravljanja.

Kao dobra praksa u svim organizovanim i uređenim sistemima je izrada izvještaja o napretku realizacije plana upravljanja za svaku predhodnu godinu. Izvještaj treba da sublimira projekciju ostvarenih razultata za predhodnu godinu, i da generali presjek i analizu ostvarenih ili eventualno neostvarenih aktivnosti za predhodnu plansku godinu.

75

Izvještaj o realizaciji godišnjeg programa upravljanja, shodno čl. 15 Zakona o nacionalnim parkovima, javno preduzeće dostavlja Ministarsvu do 1. Marta tekuće godine za prehodnu godinu.

Izvještaj o radu pripremaju stručne službe Javnog preduzeća, direktori parkova, uz neophodnu koordinaciju menadžmenta i direktora preduzeća.

7. SMIJERNICE I PREPORUKE

Plan upravljanja Nacionalnog parka Lovćen je nakon Prostornog plana posebne namjene osnovni dokument za upravljanje prostorom Parka, njegovim razvojem i održivim korišćenjem prorodnih i kulturno istorijskih vrijednosti. U njemu se sublimiraju osnovni interesi i ciljevi koji usmjeravaju uređenje i korišćenje prostora i osiguravaju zaštitu prirodnih procesa u Nacionalnom parku.

S obzirom da prostor parka zahvata teritorije dvije opštine (Cetinje i Budva) vodilo se računa da se osim korišćenja postojećeg Prostornog plana posebne namjene za nacionalni park Lovćen i njegovu zaštitnu zonu, inkorporiraju prostorno planske smijernice koje postoje za ove dvije opštine a tangiraju prostor Nacionalnog parka.

Vodeći se premisama održivog razvoja i smjernicama definisanim IUCN-a kategorizacijom sa posebnom pažnjom tretiratće se:

• Zaštita prirode i kulturno istorijskih vrijednosti kao primarni cilj; • Održavanje prirodnih procesa sa kontrlolisanim uticajem ljudskih aktivnosti na

prirodno okruženje; • Zaštita biodiverziteta i unapređenje predionih raznovrsnosti parka; • Posebna pažnja na zaštiti i unapređenju šumskih ekosistema; • Izrada i održavanje baze raspoloživih podataka o stanju flore i faune u

Nacionalnom parku, unapređujući ih novim saznanjima iz ovog domena istraživanja;

• Podsticati naučno istraživački rad na prostoru parka; • Uređivati turističku infrastrukturu Parka (centri za posjetioce, pješačko-

rekreativne, biciklističke i edukativne staze, uređenje vidikovaca idr.); • Uspostavljanje efikasnog sistema upravljanja posjetiocima; • U slučaju izgradnje žičare Kotor-Lovćen pristupiti alternativnim rešenjima o

upravljanju posjeta i načinu korišćenja prostora parka; • Edukacija lokalnog stanovništva i posjetioca o prirodnim i kulturno-istorijskim

vrijenostima Parka; • Njegova efikasna promocija u zemlji i inostranstvu;

76

• Održavanje ambijentalne higijene na visokom nivou; • Sanacija vodoizvorišta Ivanova korita; • Unapređenje saradnje sa korisnicima prostora Parka, lokalnim strukturama i

NVO sektorom; • Unapređenje prekogranične i ukupne međunarodne saradnje; • Ostale mjere iz Plana

Shodno navedenom cilj upravljanja Nacionalnim parkom Lovćen mora biti specifičan, uzimajući u obzir različite fizičko-geografske i biotičke uslove, kao i pitanja vlasništva i interesa uz uvažavanje potrebe očuvanja staništa. Sve to mora biti praćeno povećanim nivoom finansiranja kako od strane državnog budžeta tako i stvaranja uslova za povećanja sopstvenih prihoda i donacija kako bi se na efikasan način implementirale gore navedene smijernice i ispunili ciljevi definisani planom upravljanja za svaku stratešku oblast pojedinačno.

77

Bibliografija: 1. Prof. Dr Branko Radojičić – Geografija Crne Gore, Društvena Osnova; DANU – Podgorica, 2008

2. Master Plan razvoja turizma (inovirana verzija) Podgorica, 2008

3. Nacionalna Strategija Održivog Razvoja – Podgorica, 2007

78