Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Nan Adzera Health
HIV da AIDS Nan Gan
ISBN: 9980-0-3435-1
Nan Isa Fagan Gin
Garam da sagat mingʼa Papua Niu Gini isangʼ 6 milien. Bawaʼa
Desemba 2007 ugu da itsanga ibi garam gar 60 tausen mingʼa Papua
Niu Gini iyu maramuas HIV sib imingʼ i biʼ gan. Garam uwayant fain
itsangan da ini ibiani, mingʼa udzuf 10 fada 15 mangan aga da garam
gar mingʼa wasaʼ i 1.5 da 3 milien bungʼ ayu maramuas HIV da
ampibingan bungʼ agingʼ rinin i AIDS da namamp. Garam gar mpada
gamp wasaʼ santan mingʼa PNG iyu maramuas HIV da rinin gingʼan
AIDS iyus rib mpada taun. Garam uwayant ini ibi waʼa udzuf 3
mangan aga, da mani garam 6 mingʼa wasaʼ i garam 100 mpada
gamp wasaʼ ampibingan mingʼa PNG bungʼ ayu maramuas HIV.
Papiar arani ini sisingʼ wasi i HIV da AIDS. Ini maramuas HIV yatup i
garam gar ibianungʼ, da sanab tsanganda runggan sib i anungʼ udan.
Da ini sanab mpada tayangʼ garam gar fain uda rinin gingʼan AIDS
ugu.
HIV and AIDS Information Adzera Text by the Adzera Translation Team
Morobe Province
Pictures by Ruth Toy
Version 3.0, May 2010
Printed at SIL, Ukarumpa, E.H.P., Papua New Guinea
3
Maramuas HIV da rinin gingʼan AIDS:
HIV ( Human Immunodeficiency Virus ) igi maramuas isiʼ
aru mangan. AIDS igi rinin gingʼan maisan bingan i marumuas HIV
inang da iwaʼ.
Biʼ suda ngants mingʼa wasaʼ i garam gar nidzunggan irim
sib i siata rinin gingʼan rai. Da bida maramuas maisan HIV
igi atangʼan da irasu biʼ suda ngants igi riniurun gan. Da
gubuʼ maramuas fain atangʼa i nidzunggan, da rini-urun
gan imaʼ i siata rai.
4
U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi
da gubuʼ u raraba ribarangan.
Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin
fain angu bungʼ asantingʼ nabi maramuas igi impa wasaʼ i
biʼ ma imaʼ.
Maramuas HIV isangʼ kupa wasaʼ i garam gar nidzunggan
sangʼa ukam ma udzuf fain, da agi wasangʼ i sruʼa gin. Da
bitsintaʼ rib idzuwai uda maramuas HIV igi sib isangʼ i rima
maramuas igi isiʼ angu da rib fain.
Ampan ampibingan uda maramuas HIV igi sib anungʼ isruʼ
gin ibi ribarangan iyu sib u.
Rib santan uda maramuas HIV igi bungʼ amamp i rinin
gingʼan maisan AIDS mingʼa wasaʼ i udzuf 2 fada 10, bida
ribarangan mamida uda marasin ARV.
Nam idzuwai igi bungʼ santingʼ garam ma sagat uda HIV?
5
Sanab uda HIV da AIDS:
Garam gar uda HIV igi da maramuas HIV igi imingʼ wasaʼ
i biʼ gan da rini gurun bida ani: mami iran da guri gurun da
fugi gurun. Garam da sagat uda HIV sib isangʼ i riman da
mangan bida rini gurun gan atangʼa fadan da mangan.
Garam da sagat ampibingan iyu maramuas HIV igi i
sanab ruta mangan uda HIV sib araraʼa i ruan.
U sangʼ i udan bida u ruta garam ma sagat uda
maramuas HIV sib araraʼa i ruam.
Bida u
ruta rib
mara
maran
araraʼa i
ruam,
da u tus
muantsi
tsiraʼ
gin.
Bida sagat mangan uda maramuas sib da wangundan,
da isangʼ i riman da narunggan, da gubuʼ mamaʼ mitan
rungʼ gingʼa wangun wasaʼ, ma gubuʼ magangʼan, ma
gubuʼ tutan.
Bida u gingʼa rinim da gingʼa hausik, da dudaʼ ruas rima
biʼ maramuas igi mingʼa gin da agu, da u bungʼ ayu HIV.
Bida nil ma nam bararang ntanga ma safa garam uda
HIV sib in, da tipa ntanga ma safa agu gin, da agu sangʼ i
udan.
6
Marasin HIV da AIDS rumingʼ, ma?
Marasin ntanga garam in
ma numan i rima sib i
anungʼ uda HIV imaʼ. Da
marasin ma nam fain imaʼ i
siata rinin gingʼan AIDS rai
ma isa maramuas HIV
funub.
Marasin ARV ( anti-
retroviral ) bungʼ arim rib
uda HIV sib i mpada gubuʼ
rungʼ guntiʼ. Bungʼ arim sib i maramuas HIV anungʼ utusa i
ruan da gubuʼ garam igi runuman. Da nanum marasin ARV
natsungʼ dudaʼ nan gan nida angu. Bida maran samudan ma
tanginda rai da HIV bungʼ atip nautus i ruan, da garam nagingʼ
rinin i AIDS.
Bida dudaʼ ruas intsaʼa garam biʼ gan da santingʼa bida uda
HIV sib, da arangan isangʼ i uda marasin ARV mingʼa hausik
tsiraʼ fain mingʼa PNG. Da dudaʼ ruas nakar i binganggan naruʼ
papiar mingʼa hausik aru uda marasin gin igi. Rib uda HIV sib
da nati nafa hausik natsungʼ gubuʼ maran, da dudaʼ ruas
tsangandan da rubungʼ ayu marasin ARV fain.
Marasin tipa mingʼa gamp ma fain rantsa mingʼa maket
wasangʼ i siata AIDS ma HIV rai u. Nigi marasin umpur.
Garam da sagat uda maramuas HIV, raiyi da bungʼ amamp i
rinin gingʼan AIDS, da bitsintaʼ ARV isangʼ i rima ribarangan sib
i mpada udzuf rungʼ guntiʼ pas bida ribarangan rungʼ udan
atsungʼa gubuʼ gan.
Wampa tayangʼ runggam bini da watsanga runggam sib i u
anungʼ tusa muantsi i uda HIV da AIDS u.
7
A, B, C — Sanab tsanganda runggam sib i anungʼ uda
maramuas HIV da rinin gingʼan AIDS:
A = ABSTINENCE — Nan arigi wainggan ibiani: Bida u
mamida uda finim ma suda gabum da wapaʼ ruam i anungʼ
araraʼan u.
B = BE FAITHFUL — Nan arigi wainggan ibiani: Uda finim
ma suda gabum sib da namingʼ da agam angu. Da anungʼ
kupa i ruam da araraʼa yungan u.
C = CONDOM — Nan arigi wainggan ibiani: Bida u garam
mamida atangʼa warangʼ i nan A da B, da watsuf ngantsam
kondom da gubuʼ santan yauba nam.
8
Gubuʼ sib angu u ruta rib fain
yauba ruam, da watsuf kon-
dom faʼ angu.
Watsuf kondom natsungʼ i
sanaban rururungan.
Bida gabunggam ma fining-
gam nangan da ruta rib fain
yauba ruan, da watsuf kon-
dom i mpada tayangʼ rung-
gam i maramuas HIV. Da bida agu ruta rib fain yunga sanab
ringampa sib, da gubuʼ santan u nida ruta fininggam ma
gabunggam gingʼan, da watsuf kondom i mpada tayangʼ
arangan i HIV.
Bida gabunggam ma fininggam uda maramuas HIV sib, da
watsuf kondom da gubuʼ sib angu u nida ruta gingʼan.
Itip kondom igi garam gan da sagat gan. Da agi bungʼ ayu
kondom igi utaʼ angu namingʼ hausik ma klinik ampibingan.
Bida u atsufa kondom faʼ rururungan, da u bungʼ arim rung-
gam sib i anungʼ uda HIV. Da bitsintaʼ sanab atsufa kondom
anungʼ itsungin muantsi santan sib u. U sangʼ i rungʼ uda
maramuas igi.
Maram wafur nam idzuwai bungʼ awaʼ da u narum rusam bi-
da raman da rinan mampa sib i rinin gingʼan AIDS.
Kondom sanaban atsungʼa gin:
9
Sanab fain u mpada tayangʼ runggam i anungʼ uda HIV da
AIDS:
Anungʼ tipa ntanga ma safa rininggam i nil ma nam bara-
rang fain ntangan ma safa rib fain sib in.
Gubuʼ dudaʼ ntanga agu da wagutin i ntanga agu i nam faʼ
angu.
Bida u gingʼa hausik da nida rima biʼ da agu, da wagut i
dudaʼ ruas i intsaʼa biʼ igi mungʼ sib raiyi. Bida maramuas
HIV maʼa gin, da namus riman da agu.
10
Sanab bini rinan uda HIV sib rima sisun da narunggan:
Gubuʼ rinan uda maramuas HIV rima narun sib, da narim
sisu gurun angu rutin nasangʼ mamaʼ narun ukaman waʼa
6. Ukaman waʼa 6 sib, da rinan natangin sisun riman rai,
da narim nam gadan da mpui da susu mingʼa situa.
Nayu kap da sipun sapan angu da narim mpui, bampingʼ
gurun, muli gurun, da susu gin. Da anungʼ rima i botol da
rima rutin u.
Anungʼ rima sisu gurun mpruʼan da nam gadan da mamaʼ
narun u. Bida mamaʼ narun igi gada nam ma numa mpui
sib, da watiri sisun riman rai wanting. Da anungʼ tipa riman
u.
Anungʼ tusa maram i sagat mangan da rima sisun da u
narunggam u.
11
Sanab mpada tayangʼ rib fain uda rinin gingʼan AIDS sib:
AIDS igi isangʼ rinin gingʼan fain aga. Rib uda rinin gingʼan
igi utupan ma rinun rusan nampa tayangʼ gin bini namingʼ i
gan ungaran.
Rib uda rinin gingʼan AIDS nafa tsanga dudaʼ ruas i sanab
fain rima sib.
Bida ribarangan uda marasin da warim sib i maran fura i
uda atsungʼa sanab dudaʼ ruas nida rutin.
Mpada tayangʼ rib gingʼa rinin i AIDS wasangʼ i rima
maramuas HIV da agu.
Rib gingʼa rinin i AIDS utupan da rinun rusan da ampan
mararam maran nari gin da nayung ampi rutin da narim
sib.
12
Sanab tsiraʼ i uda
maramuas HIV ibiani:
ruta manga uda HIV
araraʼan, rinan riman
da gubuʼ apingʼa
narun, da uda biʼ
maramuas mingʼa gin.
.
U wasangʼ uda maramuas HIV i sanab bida ani:
Ruta manga uda HIV mpruʼa ruam gadan nam i umpiʼ
bitsintaʼ ma numa mpui i kap bitsintaʼ, ma gada nam i manga
uda HIV pletan, sipun gan, ma fokan;
Nubunamp garada manga uda HIV da tipa garada agu;
Manga uda HIV mara gurun ma uwats-uwatsan tsururuʼa ra-
gun i agu;
Tiasa rinim i manga uda HIV bruʼ gan ma atsufa i ngarukui
gan;
Ruta manga uda HIV mpruʼa ruam i ungar isiʼ mangan;
Ruta manga uda HIV mpada ungar bitsintaʼ;
Ruta manga uda HIV mpruʼa ruam nanga gum;
Ma ruta manga uda HIV mpunga ruam, rataʼa bangim, ma
arimpa ruam.
13
Rinin gingʼan AIDS igi barabin tsiraʼ bingan imingʼ PNG:
Mingʼa 2008 da garam iruʼrun mingʼa wasaʼ i garam 100
mingʼa PNG iyu HIV sib. Garam uwayant tsiraʼ ampibingan
imuaruts ibi waʼa 2012 da garam 5 mingʼa wasaʼ i garam
100 bungʼ ayu HIV, da bungʼ autus i ruan nasu tsiraʼ sung
angu, bida garam mamida mpada tayangʼ runggan i sanab
igi.
Nam tsiraʼ bini agi santan rungʼ nangan da aruani ibiani,
agi natsanga runggangʼ sib i anungʼ yunga sanab maisan
igi wasaʼ u.
Agi nampa tayangʼ utupangʼ da rinungʼ rusangʼ idzuwai
waʼan da rinin gingʼan AIDS igi, da anungʼ tirida rai u. Agi
marangʼ nari i ribarangan angu.
14
Hausik
ampibingan da
VCT senta mingʼa
PNG isangʼ intsaʼa
biʼ i HIV.
VCT senta wainggan ibiani: Voluntary Counseling and
Testing Centre. Bida u maram furan, da wafa nigi, da
garam gum bungʼ arut agu nani nan da naintsaʼ u biʼ gam.
VCT senta santan inang gum i intsaʼa biʼ i maramuas HIV
igi utaʼ angu. Da rib aru rima biʼ igi angu bungʼ asruʼ i biʼ
gan igi iwaʼ ibianungʼ.
U wasangʼ uda marasin ARV nasangʼ ribigi intsaʼa u biʼ
gam da sruʼa bida u yu HIV sib.
VCT senta imingʼ Mutzing Sab Helt Senta, Ramu Sugar
Haussik, da Angau Haussik, Lae.
Intsaʼa biʼ i HIV:
15
“...this is a very grave concern for the people of Papua New Guinea because the epidemic is affecting the young, productive people of our
society.”
“...nigi isu barabin tsiraʼ bingan da agi garam
Papua Niu Gini, i wain ibi rinin gingʼan maisan
[AIDS] igi iwaya rib rinifaʼ waʼan da nanga gum i
rima agi kantri gangʼ sib.”
The Governor General, His Excellency, Grand Chief Sir Paulias Matane, GCL, GCMG, LStJ
(EM-TV Tok Piksa programme, Dec 2005)
Printed with funding from: PNG National AIDS Council