15
Nan Adzera Health

Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

Nan Adzera Health

Page 2: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

HIV da AIDS Nan Gan

ISBN: 9980-0-3435-1

Nan Isa Fagan Gin

Garam da sagat mingʼa Papua Niu Gini isangʼ 6 milien. Bawaʼa

Desemba 2007 ugu da itsanga ibi garam gar 60 tausen mingʼa Papua

Niu Gini iyu maramuas HIV sib imingʼ i biʼ gan. Garam uwayant fain

itsangan da ini ibiani, mingʼa udzuf 10 fada 15 mangan aga da garam

gar mingʼa wasaʼ i 1.5 da 3 milien bungʼ ayu maramuas HIV da

ampibingan bungʼ agingʼ rinin i AIDS da namamp. Garam gar mpada

gamp wasaʼ santan mingʼa PNG iyu maramuas HIV da rinin gingʼan

AIDS iyus rib mpada taun. Garam uwayant ini ibi waʼa udzuf 3

mangan aga, da mani garam 6 mingʼa wasaʼ i garam 100 mpada

gamp wasaʼ ampibingan mingʼa PNG bungʼ ayu maramuas HIV.

Papiar arani ini sisingʼ wasi i HIV da AIDS. Ini maramuas HIV yatup i

garam gar ibianungʼ, da sanab tsanganda runggan sib i anungʼ udan.

Da ini sanab mpada tayangʼ garam gar fain uda rinin gingʼan AIDS

ugu.

HIV and AIDS Information Adzera Text by the Adzera Translation Team

Morobe Province

Pictures by Ruth Toy

Version 3.0, May 2010

Printed at SIL, Ukarumpa, E.H.P., Papua New Guinea

Page 3: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

3

Maramuas HIV da rinin gingʼan AIDS:

HIV ( Human Immunodeficiency Virus ) igi maramuas isiʼ

aru mangan. AIDS igi rinin gingʼan maisan bingan i marumuas HIV

inang da iwaʼ.

Biʼ suda ngants mingʼa wasaʼ i garam gar nidzunggan irim

sib i siata rinin gingʼan rai. Da bida maramuas maisan HIV

igi atangʼan da irasu biʼ suda ngants igi riniurun gan. Da

gubuʼ maramuas fain atangʼa i nidzunggan, da rini-urun

gan imaʼ i siata rai.

Page 4: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

4

U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi

da gubuʼ u raraba ribarangan.

Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin

fain angu bungʼ asantingʼ nabi maramuas igi impa wasaʼ i

biʼ ma imaʼ.

Maramuas HIV isangʼ kupa wasaʼ i garam gar nidzunggan

sangʼa ukam ma udzuf fain, da agi wasangʼ i sruʼa gin. Da

bitsintaʼ rib idzuwai uda maramuas HIV igi sib isangʼ i rima

maramuas igi isiʼ angu da rib fain.

Ampan ampibingan uda maramuas HIV igi sib anungʼ isruʼ

gin ibi ribarangan iyu sib u.

Rib santan uda maramuas HIV igi bungʼ amamp i rinin

gingʼan maisan AIDS mingʼa wasaʼ i udzuf 2 fada 10, bida

ribarangan mamida uda marasin ARV.

Nam idzuwai igi bungʼ santingʼ garam ma sagat uda HIV?

Page 5: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

5

Sanab uda HIV da AIDS:

Garam gar uda HIV igi da maramuas HIV igi imingʼ wasaʼ

i biʼ gan da rini gurun bida ani: mami iran da guri gurun da

fugi gurun. Garam da sagat uda HIV sib isangʼ i riman da

mangan bida rini gurun gan atangʼa fadan da mangan.

Garam da sagat ampibingan iyu maramuas HIV igi i

sanab ruta mangan uda HIV sib araraʼa i ruan.

U sangʼ i udan bida u ruta garam ma sagat uda

maramuas HIV sib araraʼa i ruam.

Bida u

ruta rib

mara

maran

araraʼa i

ruam,

da u tus

muantsi

tsiraʼ

gin.

Bida sagat mangan uda maramuas sib da wangundan,

da isangʼ i riman da narunggan, da gubuʼ mamaʼ mitan

rungʼ gingʼa wangun wasaʼ, ma gubuʼ magangʼan, ma

gubuʼ tutan.

Bida u gingʼa rinim da gingʼa hausik, da dudaʼ ruas rima

biʼ maramuas igi mingʼa gin da agu, da u bungʼ ayu HIV.

Bida nil ma nam bararang ntanga ma safa garam uda

HIV sib in, da tipa ntanga ma safa agu gin, da agu sangʼ i

udan.

Page 6: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

6

Marasin HIV da AIDS rumingʼ, ma?

Marasin ntanga garam in

ma numan i rima sib i

anungʼ uda HIV imaʼ. Da

marasin ma nam fain imaʼ i

siata rinin gingʼan AIDS rai

ma isa maramuas HIV

funub.

Marasin ARV ( anti-

retroviral ) bungʼ arim rib

uda HIV sib i mpada gubuʼ

rungʼ guntiʼ. Bungʼ arim sib i maramuas HIV anungʼ utusa i

ruan da gubuʼ garam igi runuman. Da nanum marasin ARV

natsungʼ dudaʼ nan gan nida angu. Bida maran samudan ma

tanginda rai da HIV bungʼ atip nautus i ruan, da garam nagingʼ

rinin i AIDS.

Bida dudaʼ ruas intsaʼa garam biʼ gan da santingʼa bida uda

HIV sib, da arangan isangʼ i uda marasin ARV mingʼa hausik

tsiraʼ fain mingʼa PNG. Da dudaʼ ruas nakar i binganggan naruʼ

papiar mingʼa hausik aru uda marasin gin igi. Rib uda HIV sib

da nati nafa hausik natsungʼ gubuʼ maran, da dudaʼ ruas

tsangandan da rubungʼ ayu marasin ARV fain.

Marasin tipa mingʼa gamp ma fain rantsa mingʼa maket

wasangʼ i siata AIDS ma HIV rai u. Nigi marasin umpur.

Garam da sagat uda maramuas HIV, raiyi da bungʼ amamp i

rinin gingʼan AIDS, da bitsintaʼ ARV isangʼ i rima ribarangan sib

i mpada udzuf rungʼ guntiʼ pas bida ribarangan rungʼ udan

atsungʼa gubuʼ gan.

Wampa tayangʼ runggam bini da watsanga runggam sib i u

anungʼ tusa muantsi i uda HIV da AIDS u.

Page 7: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

7

A, B, C — Sanab tsanganda runggam sib i anungʼ uda

maramuas HIV da rinin gingʼan AIDS:

A = ABSTINENCE — Nan arigi wainggan ibiani: Bida u

mamida uda finim ma suda gabum da wapaʼ ruam i anungʼ

araraʼan u.

B = BE FAITHFUL — Nan arigi wainggan ibiani: Uda finim

ma suda gabum sib da namingʼ da agam angu. Da anungʼ

kupa i ruam da araraʼa yungan u.

C = CONDOM — Nan arigi wainggan ibiani: Bida u garam

mamida atangʼa warangʼ i nan A da B, da watsuf ngantsam

kondom da gubuʼ santan yauba nam.

Page 8: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

8

Gubuʼ sib angu u ruta rib fain

yauba ruam, da watsuf kon-

dom faʼ angu.

Watsuf kondom natsungʼ i

sanaban rururungan.

Bida gabunggam ma fining-

gam nangan da ruta rib fain

yauba ruan, da watsuf kon-

dom i mpada tayangʼ rung-

gam i maramuas HIV. Da bida agu ruta rib fain yunga sanab

ringampa sib, da gubuʼ santan u nida ruta fininggam ma

gabunggam gingʼan, da watsuf kondom i mpada tayangʼ

arangan i HIV.

Bida gabunggam ma fininggam uda maramuas HIV sib, da

watsuf kondom da gubuʼ sib angu u nida ruta gingʼan.

Itip kondom igi garam gan da sagat gan. Da agi bungʼ ayu

kondom igi utaʼ angu namingʼ hausik ma klinik ampibingan.

Bida u atsufa kondom faʼ rururungan, da u bungʼ arim rung-

gam sib i anungʼ uda HIV. Da bitsintaʼ sanab atsufa kondom

anungʼ itsungin muantsi santan sib u. U sangʼ i rungʼ uda

maramuas igi.

Maram wafur nam idzuwai bungʼ awaʼ da u narum rusam bi-

da raman da rinan mampa sib i rinin gingʼan AIDS.

Kondom sanaban atsungʼa gin:

Page 9: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

9

Sanab fain u mpada tayangʼ runggam i anungʼ uda HIV da

AIDS:

Anungʼ tipa ntanga ma safa rininggam i nil ma nam bara-

rang fain ntangan ma safa rib fain sib in.

Gubuʼ dudaʼ ntanga agu da wagutin i ntanga agu i nam faʼ

angu.

Bida u gingʼa hausik da nida rima biʼ da agu, da wagut i

dudaʼ ruas i intsaʼa biʼ igi mungʼ sib raiyi. Bida maramuas

HIV maʼa gin, da namus riman da agu.

Page 10: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

10

Sanab bini rinan uda HIV sib rima sisun da narunggan:

Gubuʼ rinan uda maramuas HIV rima narun sib, da narim

sisu gurun angu rutin nasangʼ mamaʼ narun ukaman waʼa

6. Ukaman waʼa 6 sib, da rinan natangin sisun riman rai,

da narim nam gadan da mpui da susu mingʼa situa.

Nayu kap da sipun sapan angu da narim mpui, bampingʼ

gurun, muli gurun, da susu gin. Da anungʼ rima i botol da

rima rutin u.

Anungʼ rima sisu gurun mpruʼan da nam gadan da mamaʼ

narun u. Bida mamaʼ narun igi gada nam ma numa mpui

sib, da watiri sisun riman rai wanting. Da anungʼ tipa riman

u.

Anungʼ tusa maram i sagat mangan da rima sisun da u

narunggam u.

Page 11: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

11

Sanab mpada tayangʼ rib fain uda rinin gingʼan AIDS sib:

AIDS igi isangʼ rinin gingʼan fain aga. Rib uda rinin gingʼan

igi utupan ma rinun rusan nampa tayangʼ gin bini namingʼ i

gan ungaran.

Rib uda rinin gingʼan AIDS nafa tsanga dudaʼ ruas i sanab

fain rima sib.

Bida ribarangan uda marasin da warim sib i maran fura i

uda atsungʼa sanab dudaʼ ruas nida rutin.

Mpada tayangʼ rib gingʼa rinin i AIDS wasangʼ i rima

maramuas HIV da agu.

Rib gingʼa rinin i AIDS utupan da rinun rusan da ampan

mararam maran nari gin da nayung ampi rutin da narim

sib.

Page 12: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

12

Sanab tsiraʼ i uda

maramuas HIV ibiani:

ruta manga uda HIV

araraʼan, rinan riman

da gubuʼ apingʼa

narun, da uda biʼ

maramuas mingʼa gin.

.

U wasangʼ uda maramuas HIV i sanab bida ani:

Ruta manga uda HIV mpruʼa ruam gadan nam i umpiʼ

bitsintaʼ ma numa mpui i kap bitsintaʼ, ma gada nam i manga

uda HIV pletan, sipun gan, ma fokan;

Nubunamp garada manga uda HIV da tipa garada agu;

Manga uda HIV mara gurun ma uwats-uwatsan tsururuʼa ra-

gun i agu;

Tiasa rinim i manga uda HIV bruʼ gan ma atsufa i ngarukui

gan;

Ruta manga uda HIV mpruʼa ruam i ungar isiʼ mangan;

Ruta manga uda HIV mpada ungar bitsintaʼ;

Ruta manga uda HIV mpruʼa ruam nanga gum;

Ma ruta manga uda HIV mpunga ruam, rataʼa bangim, ma

arimpa ruam.

Page 13: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

13

Rinin gingʼan AIDS igi barabin tsiraʼ bingan imingʼ PNG:

Mingʼa 2008 da garam iruʼrun mingʼa wasaʼ i garam 100

mingʼa PNG iyu HIV sib. Garam uwayant tsiraʼ ampibingan

imuaruts ibi waʼa 2012 da garam 5 mingʼa wasaʼ i garam

100 bungʼ ayu HIV, da bungʼ autus i ruan nasu tsiraʼ sung

angu, bida garam mamida mpada tayangʼ runggan i sanab

igi.

Nam tsiraʼ bini agi santan rungʼ nangan da aruani ibiani,

agi natsanga runggangʼ sib i anungʼ yunga sanab maisan

igi wasaʼ u.

Agi nampa tayangʼ utupangʼ da rinungʼ rusangʼ idzuwai

waʼan da rinin gingʼan AIDS igi, da anungʼ tirida rai u. Agi

marangʼ nari i ribarangan angu.

Page 14: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

14

Hausik

ampibingan da

VCT senta mingʼa

PNG isangʼ intsaʼa

biʼ i HIV.

VCT senta wainggan ibiani: Voluntary Counseling and

Testing Centre. Bida u maram furan, da wafa nigi, da

garam gum bungʼ arut agu nani nan da naintsaʼ u biʼ gam.

VCT senta santan inang gum i intsaʼa biʼ i maramuas HIV

igi utaʼ angu. Da rib aru rima biʼ igi angu bungʼ asruʼ i biʼ

gan igi iwaʼ ibianungʼ.

U wasangʼ uda marasin ARV nasangʼ ribigi intsaʼa u biʼ

gam da sruʼa bida u yu HIV sib.

VCT senta imingʼ Mutzing Sab Helt Senta, Ramu Sugar

Haussik, da Angau Haussik, Lae.

Intsaʼa biʼ i HIV:

Page 15: Nan Adzera Health file4 U wasangʼ i sruʼa i garam ma sagat uda maramuas HIV igi da gubuʼ u raraba ribarangan. Sanab dudaʼ ruas uda biʼ da intsaʼan mpruʼan da marasin fain angu

15

“...this is a very grave concern for the people of Papua New Guinea because the epidemic is affecting the young, productive people of our

society.”

“...nigi isu barabin tsiraʼ bingan da agi garam

Papua Niu Gini, i wain ibi rinin gingʼan maisan

[AIDS] igi iwaya rib rinifaʼ waʼan da nanga gum i

rima agi kantri gangʼ sib.”

The Governor General, His Excellency, Grand Chief Sir Paulias Matane, GCL, GCMG, LStJ

(EM-TV Tok Piksa programme, Dec 2005)

Printed with funding from: PNG National AIDS Council