Nathalie Clayer eshte profesore ne fushen e historise ne EHESS (Paris), drejtuese kerkimesh shkencore ne CNRS (Paris), ne departamentin CETOBAC ( Qendra e studimeve turke, osmane, ballkanike dhe te Azise Qendrore, CNRS-EHESS-College de France). Studimet e saj jane perqendruar kryesisht mbi fene, nacionalizmin dhe proceset e shtet-formimit ne Perandorine Osmane dhe ne Ballkan, e ne menyre te. ve~ante ne mesin e shqiptareve. Nder librate saj te fundit jane Aux origines du nationalisme albanais. La naissance d'une nation majoritairement musulmane en Europe (Paris, Karthala, 2007), Islam in the Inter-War Europe (London, Hurst, 2008), botpar nen drejtimin e saj dhe te Eric Germain, dhe Conflicting Loyalties in the Balkans. The Great Powers, the Ottoman Empire and Nation-Building (London, Tauris, 2011), botuar nen drejtimin e saj dhe te Hannes Grandits e Robert Pichler. Ky liber, i cili eshte sjelle per here te pare ne shqip nevi tin 2009 nga "botime perpjekja", eshte botuar ne Greqi nevi tin 2009 dhe ne Turqi nevi tin 2012, nderkohe qe eshte ne proces botimi edhe ne vende te tjera.

ISBN 999430253-1

9 789994 302536

Nathalie Clayer N alhalie Clayer

botime perpjekja botime perpjekja

Botimi n origjinal: Aux origines du nationalisme albanais La naissance d'une nation majoritairement musulmane en Europe ditions Karthala. Paris 2007

Botimi i dyt

ISBN 978-99943-0-253-6

NATHALIE CLAYER

N fillimet e nacionalizmit shqiptar

Lindja e nj kombi me shumic myslimane n Evrop

ditions Karthala, 22-24 BdArago, 75013 Paris Prktheu nga origjinali:

pr botimin shqip botime prpjekja Artan Puto

Shtypur n shtypshkronjn "Marin Barleti" - Tiran 2012 botime prpjekja

TABELA E LNDS

Hyrje 9

PJESA E PAR SHOQRIA, SISTEMET E IDENTIFIKIMIT

DHE RRJETET E SOLIDARITETIT N KAPRCYELLIN E SHEKUJVE XIX-XX

1. Shumsia dhe fluiditeti i mekanizmave t identifikimit 21 Identiteti etnogjuhsor 22 Identitetet familjare, t farefisnis dhe klanore 25 Solidaritetet e fshatit dhe identitetet krahinore 28 Identifikimet socioprofesionale 32

2. Identitetet fetare 39 Nj apo m shum identitete myslimane? 41 Komunitetet e krishtera, ortodokse dhe katolike dhe grupet e tjera t vogla fetare 46

3. Dallimet krahinore 53 Sanxhaku i Shkodrs: nj krahin e "veant" 56 Vilajeti i Kosovs: "ligji i krerve" 66 Sanxhaku i Dibrs: nj partikularizm i ndezur 79 Shqipria e mesme "rreth bejlerve" 85 Vilajeti i Janins prball Greqis 92 Sanxhakt "maqedonas" t Kors, Manastirit dhe Serfixhes 106 Diaspora 117

PJESA E DYT ZHVILLIMI I SHQIPTARIZMIT.

NGA LUFTA E KRIMES DERI N LUFTN GREKO-TURKE

4. Fillesat 141 Fillimet e albanologjis perndimore dhe ndikimi i saj 144 Italo-shqiptart n krkim t origjins s tyre 153 Protestant n shrbim t nxitjes s gjuhs vendase 162

Hyrje

Q prej fundit t viteve 1980, nacionalizmi mbetet nj faktor qendror i transformimeve polititike t ndodhura n Ballkan dhe m gjer, n Evropn Juglindore. N analizat q bhen mbi kt tem, ai vazhdon t jet nj element i pashmangshm, duke ln n hije shum aspekte t tjera t zhvillimeve dhe konflikteve q doln n drit pas rnies s regjimeve komuniste.

Disa nga analistt shohin te kto zhvillime t vrullshme nj "rikthim" t nacionalizmave ballkanike t cilat, n shekullin XIX dhe n fillimet e shekullit XX, tronditn rajonin dhe tr Evropn. sht e vrtet se transformimet aktuale mund t shikohen t lidhura me t njjtin proces t formimit t shteteve-kombe, i cili ende nuk ka mbaruar n kt pjes t Evrops edhe n kt fillim t shekullit XXI. Megjithat, t parit e gjrave si "rikthim" sht ngushtsisht i lidhur me iden e nj periudhe kohe ndrmjetse, gjat s cils nuk ka ndodhur asgj, ose pothuajse asgj- nj periudh "ngrirjeje" q ka ngurosur marrdhniet ndpretnike n rajon. Mirpo, shoqrit ballkanike kan evoluar shum gjat shekullit XX, gjat periudhs kohore midis dy luftrave, Lufts s Dyt Botrore, dhe mbi t gjitha nn regjimet komuniste. Nga ana tjetr, po t shihet shtja m nga afr, sht e leht t konstatohet se shfaqjet dhe shprehjet e ktyre nacionalizmave sot nuk jan t njjta me ato t shekullit XIX. Le t marrim shembullin e nacionalizmit shqiptar q ka prekur Shqiprin

dhe, n mnyr t veant, ish Jugosllavin (Kosovn dhe Maqedonin), pas t cilit disa shikojn t ravijzohet nj "shtje shqiptare". N vitet 1990, Kosova u b nj nga vatrat m t rndsishme t nacionalizmit shqiptar. Por, si do ta shohim edhe m posht, n shekullin XIX nuk ka qen kshtu: nacionalizmi shqiptar n at koh u zhvillua n radh t par n diasporat e Italis, Greqis, Rumanis, Perandoris Osmane, si edhe n krahinat e Jugut t Shqipris. Ndrtimi i nj identiteti kombtar shqiptar n Kosov sht nj fenomen shum m i vonshm, q mori shtat n kuadrin e Jugosllavis titiste.

Nacionalizmat ballkanik t shekullit XIX i prkisnin nj konteksti shum m t ndryshm nga ai i pas Lufts s Ftoht. Meqense kishin t bnin me pjesn jugore t Gadishullit, ato ishin t lidhura kryesisht me fatin e t krishterve nn sundimin osman, me krijimin e shteteve-kombe nga ana e popullsive t krishtera nn mbrojtjen e Fuqive t Mdha, me legjitimimin e sovranitetit t shteteve dhe pushteteve t reja, me procesin e ndrtimit t shtetit dhe me "modernizimin" q ato sillnin pas vetes, por gjithashtu edhe me politikat irredentiste q synonin t "lironin" vllezrit q vuanin ende gjendjen e "robris".

Por 'mund t thuhet pr nacionalizmin shqiptar t shekullit XIX? Larmia e besimeve fetare n mes t shqiptarve, shumica tyre myslimane dhe mungesa e shtetit a priori nuk mund ta fusnin kt nacionalizm n t njjtin kuadr. Prgjithsisht, ai sht par si nj rast q ka nj specifik t qart kundrejt nacionalizmave t tjera ballkanike.

Ai do t ishte m i vonshm, sepse besnikria e myslimanve ndaj Perandoris ishte m e fort. Nse koha e shfaqjes s tij mbetet objekt i debateve dhe interpretimeve t ndryshme' historiant kan rn n nj mendje prsa i prket dy ose tri periudhave kye n zhvillimin e tij: 1878, 1905 dhe 1912-1913.

Viti 1878 prkon me formimin e t famshmes "Lidhja e Prizrenit", nj ngjarje kjo e konsideruar me t drejt si shfaqja e par publike e nacionalizmit shqiptar. Por, ajo ndonjher sht paraqitur n nj mnyr shum t mitizuar si mbledhja e par e shqiptarve t krahinave t ndryshme, madje e delegatve q prfaqsonin t gjith shqiptart, e t gjitha krahinave dhe t t gjitha besimeve. Po ashtu, "Lidhja", e cila vazhdoi deri n vitin 1881, sht paraqitur gjithmon n nj drit mitizuese

I Pr kt tem shiko Faensen, 1980: 1-5.

edhe si qeveria e par shqiptare n epokn moderne. Historiografia komuniste i ka dhn nj pesh t madhe edhe vitit

1905, si vit i revolucionit rus dhe i formimit t ets s par (grup guerrilasish) nacionaliste shqiptare.2

Megjithat, n pjesn m t madhe t studimeve, periudha e dyt kye sht 1912-1913. Ajo lidhet me shpalljen e pavarsis s Shqipris nga Ismail Qemal bej Vlora (28 nntor 1912) dhe e njohjes s principats shqiptare nga ana e Fuqive t Mdha m 1913, "viti i mbrapsht" pr disa, meqense nj pjes e rndsishme e territoreve t banuara trsisht ose pjesrisht nga shqiptar do t duhej t qndronte jasht territorit t shtetit t ri.3

Nj tjetr specifik e nacionalizmit shqiptar sht se ai do t prpunohej duke u mbshtetur kryesisht mbi gjuhn dhe jo mbi fen si n rastin e nacionalizmave t tjera t rajonit, pr shkak t disa besimeve fetare n mesin e shqiptarve- mysliman, ortodoks dhe katolik. Ai do t kishte edhe m tepr pengesa pr t kaluar sesa nacionalizmat ballkanik: jo vetm ndarjet fetare, por edhe kundrshtimin e autoriteteve osmane dhe t vendeve fqinje, si edhe mungesn e nj shteti ..t formuar, si kishte ndodhur n rastin e Serbis dhe Greqis duke filluar nga vitet 1830, t Rumanis n fillim t viteve 1860 dhe t Bullgaris n vitin 1878. Me nj fial do t ishte nj nacionalizm t cilit iu desh t zhvillohej pa nj mbshtetje t jashtme, kundrejt dhe kundr t gjithve dhe me nj karakter mbrojts.

Disa prej karakteristikave q renditm m lart nuk jan plotsisht t gabuara. Megjithat, ato shpesh vijn nga nj lexim tepr i fjalprfjalshm dhe i drejprdrejt i ligjrimit nacionalist. Duke vshtruar titujt e veprave kushtuar ktij problemi, nuk sht e vshtir t konstatohet se ky lexim dallohet shum pak nga temat e "rilindjes", "zgjimit" ose "rizgjimit kombtar", q i kan pr zemr nacionalistt. Kur sht fjala pr "lvizjen kombtare" ose pr "lvizjen e lirimit kombtar", ato jan, po ashtu, jo fort larg nj lloj finaliteti dhe nj lloj ideje lineariteti.

Si shum pjes t tjera t historis shqiptare, studimi i nacionalizmit shqiptar vuan nga mungesa e punimeve t mirfillta ose e punimeve q t mos jen t prekura nga paragjykimet ideologjike. N prgjithsi, njohuria jon mbi historin shqiptare duket shum e vonuar n raport me 2 Kjo dat ishte e rndsishme n analizn e historianes ruse Irina Senkevi (Senkevitch 1959). 3 Kjo shprehje sht prdorur nga shkrimtari shqiptar Ismail Kadare pr titullin e nj prej romaneve t tij "Viti i mbrapsht" ( L'anne noire, Kadare 1987).

Hyrje 11 10 Nefillimet e nacionalizmit shyiptar

12 N fillimet e nacionalizmit shqiptar

Hyrje 13

njohurit q kemi mbi historit e popujve t tjer ballkanik. Arsyet jan t shumta: historiografia shqiptare sht zhvilluar shum von. Ajo e ka zanafilln praktikisht t nesrmen e Lufts s Dyt Botrore, athere kur vendi po mbyllej.pak nga pak ndaj bots s jashtme dhe kur dialektika nacional-komuniste po bhej e pashmangshme. Prodhimtaria lokale n kt fush, por edhe ajo e huaj, ndonse n nj mas m t vogl, u gjenden t mbrujtura me element t lidhur me kto konstruksione nacionale dhe ideologjike. T gjithve atyre q merren e q shkruajn mbi shqiptart u duhet ende sot t paguajn pr kto vonesa dhe shtrembrime. Nse studimet e tyre nuk mbshteten drejprsdrejti mbi burime dhe nuk prpiqen t kuptojn funksionimin kompleks t shoqris, ato do t riprodhojn vese klishet e pruara nga historiografia, t cilat shpesh jan shum afr me ligjrimin nacionalist.

Megjithat, nuk ka pasur kurr nj trajtim t vetm mbi nacionalizmin shqiptar. Pa dashur t japim nj tablo t plot mbi gjendjen e krkimeve n kt fush, mund t vihet re ktu ekzistenca e kategorive t mdha interpretuese. N Shqiprin e Enver Hoxhs, ku historiografia ishte e brumosur me "lvizjen kombtare shqiptare" dhe me "ndrgjegjen kombtare", toni u dha nga dy vllimet e para t "Historis s Shqipris", botuar n Tiran m 1959 dhe 1964.4 Ligjrimi nacionalist i fundit t shekullit XIX dhe fillimit t shekullit XX, i rimarr pa shum ndryshime, ishte ngjyrosur me luftn e klasave. Bejlert, pashallart dhe antart e klerit paraqiteshin si pengesat e "rilindjes kombtare". Aty-ktu mund t pikasej nj lloj prirjeje pr "territorializim". Pr shembull, nj historian saktsonte se rrnjt e nacionalizmit gjndeshin n Shqipri dhe jo n Itali, n mesin e italo-shqiptarve.5 N nj mnyr t ngjashme, historiografia shqiptare q u zhvillua paralelisht n Jugosllavi ka ngulmuar nga ana e saj mbi rolin e shqiptarve t Kosovs dhe Maqedonis.6 Prsa i prket paragjykimit ideologjik t tipit marksist, at e gjejm edhe

Islami, Frashri (botues), 1959 dhe 1964. Disa versione m t shkurtuara t ksaj vepre jan botuar gjithashtu edhe n gjuht perndimore. Shih pr shembull Pollo dhe Puto (botues) 1974.

Kondo 1977, letr e 15/10/1866. Shih pr shembull, Rahimi 1969 dhe Cana 1982. Nj historian shqiptar i Maqedonis,

Hasan Kaleshi, pretendonte se historiografia shqiptare e Shqipris e minimizonte nga ana e saj rolin e shqiptarve t Maqedonis dhe t Kosovs n lvizjen kombtare shqiptare (Kalegi 1976: 215). Senkevi 1959; Sokolova 1979.

n analizat.e historianve t bllokut t vjetr t Lindjes, si n rastin e Irina Senkevi dhe Bojka Sokolova.'

Tek shqiptart q kishin ikur nga vendi dhe i kishin shptuar regjimit komunist, dhe q kan shkruar n t njjtn koh, sigurisht q mungonte interpretimi n kuptimin e lufts s klass. Megjithat, interpretimi i tyre sht shum i afrt me at t kolegve t tyre t Shqipris dhe Jugosllavis.8 Punimi i Stavro Skndit botuar m 1967, ndonse i mbrujtur me iden e "zgjimit kombtar", mund t konsiderohet si studimi i par i thelluar mbi kt tem, duke shfrytzuar si burimet perndimore, ashtu edhe ato shqiptare. Prve mungess s paragjykimeve komuniste, ajo q e dallon kt punim m shum nga historiografia q u zhvillua n Shqipri sht vnia n pah nga njra an e mbshtetjes s Austro-Hungaris dhe Italis dhe, nga ana tjetr, e dallimeve krahinore dhe fetare n zhvillimin e nacionalizmit shqiptar.9 N Shqiprin komuniste, kombi ishte nj dhe homogjen. Dallimet duheshin fshir.

N Perndim, historian t tjer kan botuar monografi mbi naciona-lizmin shqiptar, duke i sjell publikut perndimor nj njohje faktike m t sakt t ktyre zhvillimeve, por nuk kaii marr parasysh as funksionimin e shoqris shqiptare dhe as trajtimet e reja teorike n lidhje me studimin e nacionalizmit. Nj vit pas veprs s Stavro Skndit do t dilte libri i Peter Bartl, i cili prqendrohej tek roli i myslimanve shqiptar n "lvizjen kombtare pr pavarsi".1 Dy monografi t reja pan dritn e botimit n Gjermani n vitin 1980: ajo e Johannes Faensen, shum e detajuar n planin prosopografik, dhe ajo e Bernard Tnnes q krkonte rrnjt e politiks s Enver Hoxhs." Pikrisht n kt koh George W. Gawrych shkruan nj nga studimet e para mbi shqiptart n Perandorin Osmane, bazuar mbi burimet osmane12 duke ndjekur shembullin e nj pararendsi n kt fush: Hasan Kaleshi, nj historian shqiptar nga Maqedonia, i cili dilte disi nga linja e historiografis zyrtare jugosllave.'3

Tronditjet politike t viteve 1980-1990 shtyn shum autor, shqiptar dhe jo shqiptar, t'i ktheheshin historis dhe.shtjes kombtare shqiptare.

8 Shih Zavalani 1966 dhe 1971; Ermenji 1968.9 Skndi 1967. ' Bartl 1968. " Faensen 1980. '2 Gawrych 1980. "Duke filluar nga vitet 1960-t n Jugosllavi ekzistonte nj liri shprehjeje m e madhe sesa n Shqipri, ku pr historianin ishte shum e vshtir t dilte nga linja.

N kohn kur teorit e nacionalizmit po merrnin shtat dhe kur nj gjenerat e re antropologsh po i futej terrenit shqiptar, kto studime, nga ana e studiuesve joshqiptar, t realizuara shpesh me urgjencn q krkonte momenti, u ngjajn m shum prmbledhjeve. '4 N veprat e studiuesve shqiptar, ligjrata pak a shum "monolitike" e periudhs komuniste i ka ln vendin sot nj shumllojshmrie interpretimesh q i prgjigjet pozicioneve t ndryshme politike dhe/ose identitare t lidhura me kontekstin aktual.15 Pr shembull, disa do t kishin prirjen t kmbngulnin mbi rolin e komunitetit katolik n zhvillimin e nacionalizmit shqiptar, qoft pr t rehabilituar popullsin katolike t prndjekur nga regjimi komunist, qoft pr t treguar'"oksidentalizmin", q do t thot pr t prforcuar "karakterin oksidental" t kombit shqiptar.16 T tjer do t kmbngulnin mbi rolin e luajtur nga shqiptart e veriut (gegt), ose veanrisht t kosovarve, duke i zhvendosur shqiptart e jugut (toskt), roli i t cilve dukej i rndsishm n interpretimin q bhej n kohn e komunizmit, n rangun e "bashkpuntorve" t pushtetit osman. T tjer do t nnvizonin aspektin demokratik t "lvizjes kombtare shqiptare", jo m n sensin e demokracive popullore, por n sensin e demokracis perndimore tek e cila aspirojn sot shqiptart. Mirpo, nse kto trajtesa t reja kan meritn se po sjellin krisje n vizionin tepr homogjen t "lvizjes kombtare shqiptare", ato, megjithat, nuk na ndihmojn t kuptojm as trsin e fenomenit dhe as kompleksitetin e tij t vrtet.

Gjithsesi, duhet t prmendim ktu nj prpjekje t par pr refleksione nga ana e disa autorve mbi mitet n historin e Shqipris, q u botua koht e fundit n nj libbr nn drejtimin e Stephanie Schwandner-Sievers dhe t Bernd J. Fischer.17

Personalisht, q nga fundi i viteve 1980 kisha filluar t'i shtroja pyetjen vetes mbi nacionalizmia shqiptar prmes nj studimi mbi tarikatet n Shqipri, q m von mori formn e nj artikulli, tema e t cilit ishin marrdhniet e ngushta midis njrit prej ktyre tarikateve - tarikatit

Pr shembull: Vickers 1995; Noel Malcolm 1998; Fischer: 21-54; Bozbora 1997. '5 Midis t tjerave shih Qosja 1995 (q megjithat ruan nj retorik t ndikuar shum nga ideologjia marksiste); dhe, n nj trajtes shum m shkencore, Blumi 1998 dhe 2003. 16 Clayer 2001.

Schwandner-Sievers, Fischer 2002. 18 Clayer 1995.

bektashi- dhe nacionalizmit shqiptar." E kisha analizuar kt fenomen nga nj kndvshtrim jo shum i gjer pr sa i prket konstruktimit, ligjrimeve dhe terminologjis nacionaliste. N fakt, kisha marr si t vrteta historike shum prej "traditave t shpikura" q, pr hir t s vrtets, jan ende t pranishme n shum studime. Por, gjithsesi, teksti me t drejt hidhte drit mbi rolin e rrjetit bektashi n prhapjen e botimeve n gjuhn shqipe, n msimin e leximit dhe t shkrimit n kt gjuh gjat dekadave t fundit t periudhs osmane, mbshtetjen q pjesa m e madhe e bektashinjve i dha alfabetit latin, etave shqiptare dhe futjes s nacionalizmit n doktrinn e tarikatit. Megjithat, ai studim nuk mund t'i prgjigjej pyetjes: prse ky tarikat heterodoks dhe doktrina e tij kishin luajtur nj rol t till n zhvillimin e nacionalizmit shqiptar?

Hapja e vendit, shfrytzimi i literaturs vendase, i shtypit nacionalist shqiptar t fundit t shekullit XIX dhe fillimit t shekullit XX, si edhe zbulimi i pasuris s arkivave austro-hungareze m shtyn ta zgjeroj fushn time t studimeve, q deri n at koh ishte kufizuar me trajtat e islamit dhe identitetet fetare myslimane, n prpjekjen pr t'iu prgjigjur ksaj pyetjeje. Kam pasur mendimin se shtja e nacionalizmit shqiptar, shpesh her e mbrthyer mes klisheve dhe instrumentalizimit, mund t rishikohej, duke propozuar nj rilexim t teksteve baz dhe nj shqyrtim m t thelluar t tr kompleksitetit t mekanizmave social dhe politik, q kan qen n themel t zhvillimit t tij.

Bhej fjal n radh t par pr t kuptuar se si u mundsua ndrtimi i nj identiteti kombtar shqiptar dhe n far mnyre identiteti i ri ndrlidhej me tipet e tjer paraardhs t identitetit kolektiv, t cilt nuk u zhdukn: n mnyr t veant sht fjala ktu pr identitetet fetare, por edhe pr ato krahinore, socioprofesionale ose breznore. Nga ana tjetr shtja nuk duhej shtruar si nj histori komuniteti, por prkundrazi t studiohej nj fenomen, nj ideologji, nj identitet pa e izoluar at nga identifikimet e tjera politike dhe kombtare dhe pa sugjeruar, duke u nisur nga nj qasje finaliste, se ky identitet ka prekur nj grup t paracaktuar n mnyr homogjene dhe, si prfundim, totale.

Gjithashtu, kjo shtje duhej vendosur n nj kuadr ballkanik dhe evropian, por mbi t gjitha n nj kuadr osman, duke i analizuar konstruksionet identitare n vijim t transformimeve t shpejta politike dhe shoqrore q shteti osman njohu q prej fillimit t shekullit XIX. Prkrah ndryshimeve strukturore, q n disa shtresa t shoqris i dhan

14 Nefillimet e nacionalizmit shqiptar 1 Hyrje 15

16 N fillimet e nacionalizmit shqiptar Hyrje 1 7

dor shfaqjes s nj identifikimi kombtar, duh6hin nxjerr n pah strategjit individuale dhe kolektive q prcaktuan pozicionimin e individve prkundrejt nj kombi shqiptar n formim e sipr, duke iu prshtatur ndryshimeve t kontekstit politik dhe shoqror.

Pr kt kam zgjedhur t analizoj s pari zhvillimin e botimeve nacionaliste- dhe sidomos t shtypit- q n rastin shqiptar mund t konsiderohen si treguesit e shtysave t para nacionaliste. Ktu sht pasur parasysh q dinamikat e ktij procesi t vendosen n koh dhe hapsir, t vihen n dukje profilet shoqrore t aktorve t prfshir n kto.aktivitete dhe lidhjet e mundshme q mund t ekzistonin midis tyre. N kt mnyr, u prqndrova mbi shtjen e rrjeteve t natyrave t ndryshme q luajtn rolin e tyre n zhvillimin- jo domosdoshmrisht linear-t nacionalizmit shqiptar: rrjetet e aktivistve, rrjetet e lexuesve dhe rrjetet e partizanve q u shfaqn n fazn e fundit t mobilizimit n terren, kur shqiptarizmi nuk lidhej vetm me shprndarjen e botimeve. Prve ksaj, pr t dhn kompleksitetin e fenomenit, m duhej t merrja parasysh ekzistencn e shkallve ndryshme. Shkalla krahinore ose lokale bhej veanrisht e domosdoshm, pr shkak t rndsis s marrdhnieve me pushtetin n pozicionimin e individve ose grupeve t individve.

Ka qen po ashtu e nevojshme t analizohej prmbajtja e botimeve-libra dhe gazeta- me qllim paraqitjen e shumllojshmris s konstrukteve t shqiptaris, por edhe t niveleve t ndryshme t ligjratave dhe lidhjeve t mundshme midis tyre, si edhe t fenomeneve t hibridizimit me konstruksione t tjera identitare. Duhet t nnvizoj n kt pik se, duke shqyrtuar lidhjen midis ktyre konstruksioneve dhe krkesave kulturore, sociale dhe politike- t drejtprdrejta ose jo- termi "shqiptarizm" mu duk m i drejti, pr t prshkruar faktin e ndrtimit n sensin modern t nj forme t shqiptaris.'9 Nocioni i "nacionalizmit" sht n fakt shum i ngusht, sepse sht shum i lidhur, n kuptimin q njihet zakonisht, pas ides s krkesave pr sovranitet politik, pr autonomi ose pavarsi. Prkundrazi, t flassh pr shqiptarizm, i cili prmbledh t gjitha tipet e konstruksionit t nj shqiptarie q lidhet me iden e ekzistencs s nj

19 Termi "shqiptarf" sht prdorur n tekst pr t treguar identitetin kombtar shqiptar, n kuptimin e ndjenjs dhe t vetidentifiki mit. Ndrsa termi "shqiptarizm" sht prdorur n kuptimin kur veprohet, kur kryhet nj veprimtari n emr t identitetit kombtar ose pr ta krijuar ose pr ta prhapur at. (Shnim i prkthyesit).

Burimet q kam prdorur n kt studirn jan n radh t par shtypi dhe librat shqip t kohs, kujtimet e disa aktorve t periudhs dhe burimet konsullore, t cilat, edhe nse jan t paragjykuara, duket se jan veanrisht t rndsishme pr rastin n fjal. Duke pasur parasysh prfshirjen e administrats austro-hungareze n formimin e identitetit kombtar shqiptar, arkivat e Monarkis Dualiste jan shum t pasura n pasqyrimin njhersh t veprimtaris s konsujve n fushn e shqiptarizms dhe t shqetsimit pr t'i raportuar administrats s tyre sa m imtsisht ngjarjet dhe ndjenjat e popullsis. Po ashtu, kam konsultuar arkivat konsullore italiane dhe franceze, meq Italia ka qen rivalja kryesore e Austro-Hungaris dhe Franca nj aktore m neutrale n pjesn perndimore t gadishullit Ballkanik. Prve ksaj, kam prdorur edhe burimet osmane: nga njra an vjetart zyrtar t provincave ballkanike, q m kan lejuar t analizoj imazhin e shqiptarve si ka qen vizatuar nga autoritetet osmane, dhe nga ana tjetr, regjistrat e biografive administrative t funksionarve. Me ndihmn e ktyre t fundit kam mundur t kem nj pamje t nuancuar t integrimit n administratn osmane t popullsive t studivara, t nivelit t tyre arsimor dhe t mobilitetit t tyre. Pr munges kohe, nuk kam mundur t shfrytzoj m tej burimet e arkivave osmane, dhe sigurisht q kjo prbn edhe nj prej mangsive t ktij punimi. Po ashtu, nuk kam mundur t shfrytzoj arkivat angleze dhe t ndrioja m mir rolin q ka mundur t luaj Britania e Madhe n koh t ndryshme gjat periudhave t krizave q kan tronditur Ballkanin. Krahas botimeve shqip dhe dokumenteve t arkivave, m kan ndihmuar shum studimet ekzistuese dhe n veanti monografit mbi nacionalizmin shqiptar. Prsa u prket punimeve q u jan kushtuar personazheve, qyteteve ose krahinave, ato kan qen aq t vlefshme saq m kan lejuar t kaloj nga njra shkall n tjetrn dhe t "zbres" n nivel lokal dhe individual.

Pr ta mbyllur, do t doja t falnderoja t gjith ata, t cilt n nj mnyr apo tjetr, m kan dhn ndihmn e tyre gjat dhjet vjetve t puns time, dhe pikrisht Ernst Petritsch i Haus-Hof und Staatsarchiv i Vjens, Svetlana Ivanova dhe Rossitza Gradeva n Sofje, Anca Popescu n Bukuresht, personelin e Babakanlik Ar5ivi n Stamboll, Sinan Kuneralp n Stamboll dhe Ahmed Ywr Ocak n Ankara, M arsela Duraj e Biblioteks Kombtare n Tiran, Andreas Sideris e Biblioteks Gennadios n Athin, Petrit Nathanaili i Universitetit t Tirans, profesor Remzi

18 N fillimet e nacionalizmit shqiptar

Prnaska, si edhe shum koleg shqiptar me t cilt kam bashkpunuar, por edhe Gilles de Rapper, Leonidas Embiricos, Nikos Sigalas, Renaud Dorlhiac, Franois Georgeon, si edhe Jacqueline Sublet, Philippe Gelez, Eliane Dypuy, Arlette Clayer, Alexandre Popovic, t cilt i kan kushtuar koh leximit t pjesve ose tr dorshkrimit. Po ashtu Paul Dumont, Gilles Veinstein, Marc Gaborieau, Stephane Yrasimos, Michel Sivignon dhe Michel Hau, t cilt pranuan t jen antar t nj jurie q miratoi zhvillimin e krkimeve, pasi u paraqit nj variant i par i ktij studimi, pa harruar ktu pjesmarrsit n seminarin tim, gjat s cilit materiali mori form pr her t par.

Dhe, s fundi, dua t falnderoj n mnyr t veant Jean-Franois Bayart dhe botimet Karthala q pranuan t botojn kt libr.

Paris, shkurt 2005.

M duhet t shtoj se n momentin e prfundimit t dorshkrimit dhe prgatitjes s tij pr botim, u nda prej nesh Stphane Yerasimos. Fatkeqsisht u nda prej nesh shum hert e ktu nderoj edhe kujtimin e tij. Ai kishte shprehur nj interes t madh pr t lexuar kt tekst, ndoshta sepse nj prej t parve t tij rridhte nga trevat q jan objekt i ktij studimi...

PJESA E PAR

SHOQRIA, SISTEMET E IDENTIFIKIMIT

DHE RRJETET E SOLIDARITETIT N KAPRCYELLIN E SHEKUJVE

XIX-XX

1

Shumsia dhe fluiditeti i mekanizmave t identifikimit

rfila ishte struktura e shoqris n gjirin e s cils u zhvillua nacionalizmi shqiptar duke filluar nga gjysma e dyt e shekullit XIX?

Cilt ishin sistemet e identifikimit mbi t cilt ose prkundr t cilve u formsua nj identitet kombtar shqiptar? Si funksiononin rrjetet e solidaritetit n kt shoqri, n saj t t cilave kto ideologji, si ishte shqiptarizmi, mundn ose nuk mundn t prhapeshin? Kto jan pyetje q u duhen dhn prgjigje prpara se t fillohet me analizn e konstruktit ideologjik t nacionalizmit shqiptar dhe mekanizmave socio-politike q e mbajtn at n kmb.

Sigurisht q ktu kemi t bjm me nj shoqri q nuk ishte statike. Zhvillimet e vrullshme politike, ekonomike dhe shoqrore q ajo prjetoi qysh nga koha e fillimit t Tanzimatit (reformat e ndrmarra nga autoritetet osmane n shekullin XIX) dhe deri n fund t periudhs osmane ishin nga ana e tyre t rndsishme dhe t shpejta. Ndryshimet jan thelbsore n ndrtimin e identiteteve t reja q, n njfar mnyre, jan edhe produkt i tyre. Prpos ksaj, bhet fjal pr nj shoqri komplekse, shumetnike, shumgjuhshe, shumfetare, n t ciln ekzistonte nj shumsi dhe nj fluiditet mekanizmash identifikimi. Prpara s t studiojm rndsin e identiteteve fetare, dhe m tej veorit e konfigurimeve krahinore, me t cilat, prve t tjerash, ishin t ndrlidhura identitetet e reja kombtare, do duhej t shqyrtonim m n imtsi kt kompleksitet q e bn t vshtir vet prkufizimin e kontureve t "shoqris shqiptare".

Shumsia dhejluiditeti i mekanizmave t identifikimit 23 22 Njillimet e nacionalizmit shoiptar

Nse e vendosim n kuadrin e saj politik- at t Perandoris Osmane n t ciln ajo ishte integruar q prej shekujve XIV-XV, shoqria q sht tem e ktij studimi, ajo e krahut perndimor t gadishullit Ballkanik (ose e personave q vijn prej andej), do t kuptohej m mir se bhet fjal pr nj pjes t nj mozaiku t madh; nj mozaik i lvizshm, pr shkak t lvizjeve t popullsive, t ndryshimeve demografike jo t njjta, por edhe pr shkak t konvertimeve (dhe t kalimit nga nj grup fetar n tjetrin) ose lidhjeve t ndryshueshme me grupe t ndryshme etnike, pr shembull prgjat nj procesi turqizimi, shqiptarizimi, sllavizimi ose greqizimi, i ndihmuar nga multilinguizmi, nga prkatsia fetare ose nga nj identifikim socioprofesional.

Identiteti etnogjuhsor

Amund t prcaktojm ne me saktsi se kush jan shqiptart n nj ontekst ku kufijt midis grupeve etnike jan tepr t mjegullt? A ka ekzistuar nj protonacionalizm shqiptar? N lidhje me kt n veprn e tij t famshme Eric Hobsbawm shqyrton rastin shqiptar dhe konstaton kompleksitetin e tij. Ai vren se shqiptari i zakonshm i shekullit XIX nuk ndjente detyrimisht ndonj afdrsi me t tjert. Ktu ai i referohet shembullit t udhrrfyesit t Edith Durham, nj djalosh i ri i malsive t Veriut, i cili, kur i than se shqiptart e Jugut kishin kisha ortodokse deklaroi se: "Ata nuk jan t krishter, por tosk". Nj shembull tjetr do t ishte edhe rasti i emigrantve t par n Shtetet e Bashkuara, t cilt nuk prcaktoheshin si shqiptar. Hobsbawm nnvizon gjithashtu se, n shembullin e Naim Frashrit (1846-1900), i cili shkroi se `Ne nuk jemi vese nj fis dhe nj familje, ne jemi t nj gjaku dhe kemi t njjtn gjuh', pioniert e themelimit t kombit shqiptar parashtruan argumente m bindse sesa gjuha pr t zgjuar solidaritetin. N prkufizimin e msiprm gjuha vjen n vend t fundit.'

Njlloj si Hobsbawm, mund t vihet n dyshim fakti q gjuha t ket

' Hobsbawm 1992: 71-72. Mund t shtohej ktu se n lidhje me ortodokst serb t Vraks (nj fshat i gjendur jo larg Shkodrs), djaloshi udhrrfyes i Edith Durham, ai vet nj katolik i bindur thoshte se: "kta njerz nuk jan t krishter, ata jan vese grek" (Durham 1985: 17).

qen nj ngjizs i vrtet protonacional te shqiptart. Si do ta shohim, gjuha do t ishte pr veprimtart e shqiptarizmit po aq e rndsishme sa 'ishte pr nacionalistt grek, serb, armen, turq ose t tjer. Shqiptart flisnin dialekte t ndryshme pak a shum t ndrkuptueshm, por kt pik do ta prek kur t flitet pr identitetet krahinore. Pothuasje e privuar nga tradita e shkrimit, n erekun e fundit t shekullit XIX, gjuha ishte ende shum e varfr, e mbushur me huazime turke, greke, sllave dhe italiane. Multilinguizmi ishte nj gj shum e zakonshme, ku donjra nga gjuht prdorej n situata t caktuara. Turqishtja ishte gjuha e administrats, greqishtja dhe italishtja ishin gjuh t tregtis, ndrkoh q n disa krahina shqipja ose gjuha sllave mbeteshin pr nj prdorim m privat. Pr rrjedhoj, identifikimi me nj gjuh nuk vinte edhe aq i natyrshm.2

Le t marrim tani kriteret e tjera q E. Hobsbawm i konsideron t ken qen ngjizs protonacional: origjina e prbashkt, feja dhe mbi t gjitha ndrgjegjja politike e prkatsis n nj njsi politike t qndrueshme. N rastin shqiptar, prkatsia fetare, q ishte e ndryshme, nuk mund t prbnte bazn e nj protonacionalizmi, ndonse si do ta shohim m tej identifikimi fetar shpesh do t ishte nj element n'ndrtimin e identitetit kombtar shqiptar, ashtu si ka qen edhe pr identitetet e tjera kombtare ballkanike. Ndrgjegjja e prkatsis n t njjtn njsi politike t qndru-eshme - q nuk ekzistonte jasht vet Perandoris Osmane- nuk mund t ishte nj ngjizs protonacional. Nga ana tjetr, ndrgjegjja etnike duket se sht cilsuar si shum e fort. Pr shembull, Niyazi Berkes shpjegon se shqiptart, njlloj si arabt, kishin ruajtur asabiyye-en (parimi solidaritetit t racs) tradicionale, t ciln turqit nuk e kishin? Megjithat, nse shohim me vmendje at q shkruan Margaret Hasluck n lidhje me solidaritetin n rastet e hakmarrjes, ndrgjegjja etnike dukej se nuk ishte gjithmon e-gjall:

"Solidariteti kombtar [lexo etnik ose protonacional] ishte i njohur n zonat kufitare t diskutueshme ku sllavt dhe shqiptar jetonin afdr njri-tjetrit. Nqoftse nj shqiptar ishte vrar nga nj sllav, ather n shenj hakmarrjeje nj shqiptar i fardoshm do t vriste nj sllav t fardoshm. N kt mnyr ky krim do t vinte

2 Hobsbawm 1992: 76. 3 Berkes 1998: 319

kundr njra-tjetrs familjen shqiptare dhe at sllave. Kjo ndjenj kombtare ishte kaq e fort saq, megjithse nuk kishte ndonj dashuri t veant midis gegve (shqiptarve t veriut) dhe toskve (shqiptarve t jugut), asnj geg nuk do t kishte lejuar nj sllav q t vriste nj tosk pa krkuar m pas q t vriste nga ana e tij nj sllav. Duke qen m pak luftarak, tosku nuk ndjente nj shtys t till. Nse ndonj nga ant e tij ose ndonj geg do t vritej nga fqinjt e tij bullgar ose grek, ai do t'ia linte merakun e marrjes s hakut familjes s viktims".4

Ksisoj, duke u gjendur prball sllavve, shqiptart e veriut do t duhej t'i konsideronin t gjith shqiptart, duke prfshir ktu ata t jugut, si antar t "familjes s tij", gj q nuk ndodhte m me shqiptart e jugut, tek t cilt ndrgjegjja etnike nuk ishte shum efikase. Ky ndryshim ndjenjash dhe sjelljesh nuk duhet t'i mvishet dhe aq mungess s karakterit luftarak, se9 ndryshimit t strukturs shoqrore t cils do t'i kthehem m posht. Ktu mund t'i drejtohemi edhe nj her vrejtjeve t E. Hobsbawm, kur ai arrin n prfundimin se ndrgjegjja etnike ka luajtur nj rol shum t dobt n lindjen e nacionalizmave moderne.5

N fakt, do ta shikojm se identiteti kombtar do t zhvillohet m leht te shqiptart e jugut sesa te vllezrit e tyre t veriut.

Por, nga ana tjetr nuk dukej q ndrgjegjja etnike t ishte kaq e zhvilluar te shqiptart e veriut. Prve Lidhjes s Prizrenit n 1878 (e cila n realitet nuk ishte vetm shqiptare) dhe disa kuvendeve t tjera t prgjithshme (ose mexhlis) t mvonshme q nuk ishin m tradicionale dhe q u nxitn nga arsye politike, duket se nuk ka pasur kurr m par mbledhje ose bashkime, q t sillnin bashk n mnyr t natyrshme t gjith shqiptart e veriut. sht fjala pr kuvende t vjetra t prgjithshme, karakteri i t cilve dukej mitik.'N t vrtet, solidariteti nuk ishte kaq "kombtar" si e pretendonte Margaret Hasluck.

4 Hasluck 1954: 226. Hobsbawm 1992: 84-89.

6 Kshtu n shekullin XV, shqiptart e veriut qnkeshin mbledhur pr t dgjuar Lek Dukagjinin, zotin e pjess m veriore, t debatonte pikat e ligjit zakonor me Sknderbeun, zotin e veriut t Shqipris s Mesme. (Hasluck 1954:148).

Pr ta mbyllur me problemin e vshtirsis s prkufizimit t kufijve t sakt t nj "shoqrie" ose t nj "etnie" shqiptare, mund t shtronim ktu shtjen e prdorimit t termit arnavut (n turqisht "shqiptar"). far kihej parasysh me kt fjal n Perandorin Osmane? Ka mundsi q n varsi t periudhave dhe rrethanave, domethnia e tij t ket qen e nj natyre etnike, por edhe gjeografike- i vihej do personi q e kishte prejardhjen nga trojet shqiptare-ose grupeve socioprofesional- i prdorur pr t treguar grupe t caktuar ushtarsh ose rojesh. S fundi, edhe sikur t pohonim se mund t veojm nj brtham shqiptare mbi bazn e gjuhs dhe t kodit t nderit (bess), nuk duhet harruar se individ me origjin vllahe, sllave, ndoshta turke dhe greke, iu bashkuan shqiptarizmit, madje u bn edhe poet q i knduan shqiptaris moderne. Pr m tepr, prtej identifikimit etnik, ishin t shumta identitetet kolektive shum m efikase.

Identitetet familjare, t farefisnis dhe klanore

XIC shoqrit e krahut perndimor t gadishullit Ballkanik, prkatsia n nj familje dhe n nj farefisni ishin tregues shum t fort.

Sistemi ishte patriarkal, ndiqte vijn atrore dhe patrilokal7 Identitetit t farefisnis i korrespondonin rregulla ekzogamie pak a shum strikte dhe rregulla solidariteti n rast hakmarrjeje. Megjith dukjen e saj uniforme, struktura e lidhjeve familjare n realitet ndryshonte nga nj krahin n tjetrn, sipas madhsis s familjeve (brtham familjare ose familje t mdha n numr), shkalls s farefisnis dhe solidaritetit.

N fakt, n jug, gjat shekullit XIX duket se po fanitej ekzistenca e familjeve t mdha n numr, domethn shum familje q jetonin nn nj ati, q prodhonin dhe konsumonin bashkarisht. Pr shembull, n fshatin e Labovs, jo larg Gjirokastrs, ishte zakon q pasuria t'u prkiste t gjith antarve t familjes. Vllezrit jetonin dhe punonin s bashku pas vdekjes s babait, por fmijt e tyre ndaheshin. Mirpo, duke filluar q nga fundi i shekullit XIX vllezrit filluan t ndaheshin pas vdekjes s

' Kur nusja shkon te shtpia e burrit. (Shnim i prkthyesit).

24 N fillimet e nacionalizmit shqiptar Shumsia dhe fluiditeti i mekanizmave t identifikimit 25

26 N fillimet e nacionalizmil shqiptar

babait.8 Ky fenomen nuk vrehej n veri, n veanti n zonat malore, si edhe n fushat e Kosovs, t Metohis dhe t Maqedonis, ku ndarja bhej me nj ritm m t ngadalt. Nga ana tjetr, sht pikrisht n kto krahina ku edhe sot gjenden familjet e mdha n numr, t ngjashme me zadrugat e sllavve t jugut. Kto njsi baz t shoqris gege, t quajtura shpi dhe t drejtuara nga i zoti i shpis, mund t prmblidhnin deri n dyzet, d.m.th 80 persona, dhe m rrall prtej 80 vetve.9

N veri (dhe ne disa krahina t jugut, si n Labri, n juglindje t Vlors), shpija nuk ishte vese shkalla e par e nj strukture segmentare dhe shpit ishin t lidhura me njra-tjetrn. Kshtu shum shpi t dala nga ndarjet e mparshme formonin nj mhall, d.m.th jetonin n nj lagje t fshatit dhe respektonin gjithmon ekzogamin dhe solidaritetin n rast hakmarrjeje. Ndrkoh q shum mhall formonin nj vllazni ekzogame. N disa krahina, shum vllazni formonin nga ana e tyre nj fis, i cili kishte nj unitet territdrial dhe nnkuptonte edhe nj solidaritet shoqror. Kto farefisni ekzogame, q zinin nj territor t caktuar (zako-nisht nj lugin t ndar nga relieve n mnyr t qart nga t tjerat) dhe drejtoheshin ngapleqsia, ekzistonin vetm n zonn q prfshinte veriun e Shqipris aktuale, duke u shtrir paksa n Mal t Zi dhe Kosov.

Sipas etnologut shqiptar Rrok Zojzi, sistemi tipik fisnor ekzistonte vese n veriun e Shqipris, n t dyja e ant e Drinit. M n jug, n krahinat e Dibrs, t Matit, n malet e Krujs dhe t Tirans, shoqria ishte strukturuar n fise t vogla ose n deg fisnore, ndrkoh q n fushat e ndodhura n perndim (fusha bregdetare) dhe n lindje (Kosova dhe Maqedonia), shoqria ishte organizuar n familje q e kishin origjinn nga fise t ndryshme, t lidhura mes tyre nga njsit territoriale t quajtura bajrak n shqip dhe bayrak n turcjisht."'N kt mnyr, do t ishte abuzive q shoqria shqiptare n trsin e saj t prshkruhej si fisnore ose klanore, si vazhdon ende shpesh t bhet.iNga ana e tyre, kur vet shqiptart flasin sot pr klane, sa her q bie fjala pr politikn, ata prdorin nj neologjizm (klan, ose klanore pr fisnore), n t njjtin kuptim figurativ q e prdorim edhe ne kur duam t tregojm grupime. Q prej shekullit XIX, Shqipria e mesme, Shqipria jugore, Kosova dhe

Meksi 2000: 56 dhe 57. ' Shih Byrnes (botues) 1976; Rrapi 1988: 149-153 dhe Trifunovski 1988: 149- '" Zojzi 1962: 24.

Shumsia dhe fluiditeti i mekanizmave t identifikimit

27

Maqedonia nuk ishin zona fisnorei mnyr t veant n krahinat jugore, fjala fis kishte kuptimin e familjes, farefisnis, por jo t klanit. Nga ana tjetr, praktika e hakmarrjes po fillonte t shuhej.

Prsa i prket Kosovs dhe Maqedonis, ku jetonin dhe jetojn edhe sot shum shqiptar me origjin prej zonave fisnore t Shqipris s veriut, sht fakt q t gjith e njohin origjinn e fisit " dhe se ajo sht edhe nj tregues i shqiptaris. Mund t mendohet se edhe grupe popullsish joshqiptare bn t tyren origjinn fisnore t mitizuar si pasoj e nj procesi shqiptarizimi'. Deri n fund t periudhs osmane kjo origjin nnkuptonte ekzogamin," por ajo ndoshta nuk nnkuptonte m solidaritetin absolut n rast hakmarrjeje, si ishte zakoni n malsit e Shqipris s veriut." N fakt, largsia territoriale e antarve t ktyre fiseve dhe kushtet socio-politike lokale bn q organizimi fisnor; q deri n at koh lidhte me qindra, ndoshta mijra persona, t mos ekzistonte m pr shkak t mungess s nj solidariteti efikas. Vetm familjet e mdha n numr dhe vllaznit qndruan ende n kmb. Njsit m t mdha t ktyre grupimeve ishin bajraget, njsi territoriale t krijuara nga alitoritetet osmane pr t mobilizuar n rast lufte popullsit nn sundimin e tyre. Ato udhhiqeshin nga bayraktari/bajraktari, funksioni i t cilit ishte i trashgueshm. Pjesa m e madhe e lidhjeve t solidaritetit ndrtoheshin rreth figurave t tjera, "krerve" q ia kishin dal t kishin pushtet n shoqri, duke prdorur lidhjet farefisnore, por gjithashtu edhe lidhjet e fshatit dhe ato krahinore.

" N vitet 1940-t, J. Trifunovski vrente a contrario se shqiptart e Maqedonis perndimore q vinin nga krahinat jofisnore t Shqipris s Veriut, si pr shembull Mati, Luma ose Zadrima, nuk thonin se e kishin origjinn nga nj fis (Trifunovksi 1988: 127). 12

Shih Reinecek 1991: 43-44. 13 NC shekullin XX, sipas Trifunovskit, ky rregull strikt u zbut dhe zbatohej vetm pr pjestart q e kishin origjinn nga i njjti fis, q jetonin n t njjtin fshat ose n fshatrat perreth (Trifunovski 1988: 132). 14 1\1C teori solidariteti fisnor ishte kaq i fort n malet e Shqipris s Veriut, saq ai mbizotronte mbi ndarjet fetare. Por, ndonjher n praktik gjrat ishin ndryshe. Dhe kjo po t nisemi nga rasti i njmbdhjet familjeve Bytyi q kishin mbetur t krishtera dhe q nxiteshin parreshtur nga pjesa tjetr e fisit q t kalonin n fen islame. Ato krcnoheshin t mos u jepej m ndihm (ktu ishte fjala sigurisht pr hakmarrjen), deri edhe me prjashtimin nga fisi (Clayer, 1998: .22).

Shumsia dhe fiuiclitett i mekanizmave t identifikimit

29 28 N fillimet e nacionalizmit shqiptar

Solidaritetet e fshatit dhe identitetet krahinore

Drkatsia n nj fshat (katund) ose n nj lagje t qytetit i lidhte 1 shum fort individt mes tyre. shtjet e prbashkta rregulloheshin nga nj kshill pleqsh (pleqsi), i cili, sipas ligjit zakonor, merrej pr shembull me mbrojtjen e rrethinave nga cubat, me vrasjet dhe me djegiet, me punt e prbashkta, me mirmbajtjen e rrugve dhe t vijave t ujit t fshatit, me mbrojtjen e tokave dhe t kullotave. Pr shembull n Zerqan, n krahinn e Dibrs, do njeri nse dgjonte tre shkrepje pushksh duhej t paraqitej n vendin e caktuar, prndryshe dnohej sipas rregullave. Po ashtu, do familje duhej t bnte gjasht dit pun pr fshatin.15

N lidhje me fshatin Izniq n verilindje t Kosovs, Tafil Boletini shkruante se aty funksiononin tre kshilla: i pari pr t mbajtur rendin, i dyti merrej me bujqsin dhe i treti me kullotjen n pyjet e gshtenjave. Fajtori q shkelte rregullat ndshkohej menjher dhe ndshkimi ekzekutohej nga i gjith fshati. N varsi t rndsis s gabimit t br, ndshkimi shkonte nga therja e nj kau deri te djegia e shtpis. Mishi i kafshs u shpmdahej njerzve t varfr. Sipas zakonit, ishte e ndaluar t dilej me arm n brez n sheshin e fshatit, kjo edhe pr ata q ishin n gjak. N sheshin e fshatit ishe i lir, sepse aty ishe n besn e t gjith fshatit.16

N fshatrat e krishtera, n gjysmn e dyt t shekullit XIX, pleqsia mbikqyrte edhe shtjet q kishin t bnin me kishn dhe shkollat, me emrimin e priftit dhe t msuesit, t cilt paguheshin nga t ardhurat e fshatit, si edhe me zgjidhjen e mosmarrveshjeve t vogla Kshilli i pleqve duhej t mbronte edhe nderin e fshatit ose t lagjes. Eqrem bej Vlora tregon pr nj histori t ndodhur n Vlor n vitin 1906. Antart e Kshillit t Pleqve t lagjes Muradije kishin ardhur pr ta takuar e pr t'i krkuar nj mendje me qllim vnien n vend t nderit t cnuar nga nj banore e ve. Q prej dhjet muajve kjo e fundit takonte rregullisht do nat nj burr dhe kishte mbetur shtatzan.'8

15 Clayer 2000b: 227. Boletini 1996a: 82. Meksi 2000: 70.

is Vlora 1968: 156 dhe n vijim.

Nj fshat mund t lidhte aleanc me nj fshat fqinj ose edhe .mund t ishte n konflikt me t.19 Solidariteti midis fshatarve tregohej n rastet e emigracionit t prkohshm (kurbet n shqip dhe gurbet n turqisht). Ata niseshin bashk, ndihmonin njri-tjetrin n vendet ku shkonin, ruanin lidhje t ngushta me fshatin, duke u quajtur gjithmon si pjes e bashksis. N Maqedoni, edhe pas fundit t periudhs osmane, fshatrat shqiptare prbnin njsi t vrteta shoqrore, me pun, pasuri dhe detyra t p rb as hkta .2

Prtej prkatsive familjare, farefisnore dhe solidaritetit t fshatit ose t lagjes, identitetet krahinore luanin nj rol relativisht t rndsishm. N disa krahina, ekzistonin solidaritete zakonore, q shfaqeshin n formn e kuvendeve t rregullt, ose jo, ku takoheshin prfaqsuesit e fshatrave. Kshtu, n zonn e Dibrs s Siprme, ekzistonte nj zon e quajtur "Gryka e Madhe", q lidhte Krujn me Dibrn dhe gjat s cils shtriheshin tet fshatra, midis t cilve Zerqani ishte fshati kryesor. Kjo zon ishte nj ndr "Nnt Maler' e Dibrs.2' Po kshtu, n jugun e Shqipris s sotme, krahinat e Rrzs dhe t Lunxhris thrrisnin nj kuvend bashkarisht dy her n vit: n prill n manastirin e fshatit t Trbuqit dhe n gusht n manastirin e Saraqinishtit. Delegatt (dy nga do fshat) shqyrtonin me kt rast shtjet q lidheshin me t dy zonat dhe rregullonin konfliktet midis fshatrave.22

Zakonisht, pyetjes "nga je?", njerzit i prgjigjeshin n radh t par nga Berati, Gjakova, Gjirokastra, Kora, Dibra, Kolonja, Devolli ose nga Mati. Kjo do t thoshte se ata identifikoheshin jo me fshatin ose me lagjen e tyre, por me nj krahin rurale ose me nj qytet, gj q shpesh nnkuptonte nj qytet me rrethin e tij. N fakt, pr arsye gjeografike, ekonomike, administrative dhe fetare, fshatrat ishin t lidhura me tregun,' qendrn administrative, me beun pronar tokash ose mbledhs taksash, me shkolln, me medresen (shicoll fetare myslimane), me kishn, me xhamin ose me teqen (institucion i dervishve) kryesore.

Pr mendimin tim, shkalla krahinore ka pasur nj rol themelor n

19 Kshtu, pas rnies s Ali pash Tepelens, fshati i Smokthins bri nj aleanc (taraj) me fshatin Brataj kundr atyre t Trbait dhe Vels pr shtje q lidheshin me kufijte midis fshatrave. (Dervishaj 1999: 11-12).

Trifunovski 1988: 158-161. 21 Clayer 2000b: 223. 22 Meksi 2000: 71.

30 Njillimet e nacionalizmit shqiptar Shumsia dhejluiditeti i mekanizmave t identijikimit 3 1

ndrtimin e lidhjeve midis njerzve n gjirin e shoqris. Aty nyjzoheshin, prve lidhjeve familjare, edhe pjesa m e madhe e krushqive, t cilat b-heshin sipas rregullash pak a shum strikte ekzogamie, jasht familjes dhe shpesh jasht fshatiti, por edhe lidhjet miqsore, lidhjet padron/klient, kreditor/ debitor, msues/nxns, mjeshtr/irak, shits/blers, dhe t tjera si kto.

far mund t thuhet pr shkallt mbikrahinore q prbnin edhe nngrupet e mdha dialektore dhe kulturore, pikrisht ansamblin geg n veri dhe ansamblin tosk n jug, t cilt i kemi prmendur m lart? N fillim t shekullit XIX, ndryshimi geg/tosk ishte shum dallueshm, si e tregon edhe rasti i udhrrfyesit t ri t Edith Durham i cituar m lart. Rreth mesit t shekullit XIX Johann Georg von Hahn vrente se midis gegve dhe toskve kishte nj antagonizm t trashguar nga t part e tyre. Kjo dilte n pah kur t dyja palt merrnin pjes n fushatat ushtarake osmane, ose kur nj pal drgohej pr t shtypur trazirat e nxitura nga pala tjetr." Ktu mund t'i referohemi edhe anekdots s treguar nga Friedrich Markgraf. N vitin 1924, n kohn e revolucionit q vuri ball pr ball mbshtetsit e peshkopit Fan Noli dhe ata t Ahmet Zogut, ai shikoi shum afishe t vna n muret e dyqaneve t Elbasanit, t cilat tregonin nj ur, si simbol t bashkimit t Shqipris dhe para saj qndronin nj geg dhe nj tosk duke shtrnguar duart me poshtshkrimin: Tosk dhe Geg- pem n nj deg [fruta t nj peme]. Por, n pjesn m t madhe t rasteve gega ishte i zhgarravitur.24

Sipas Rrok Zojzit, Gegria (ose Gegni) dhe Toskria (ose Toskni) jan disa grupe krahinash q dallohen nga pikpamja historike dhe etnografike, pr arsye ekonomike dhe politike. Ato ndryshojn po ashtu n nivelin e t folmes (t dyja grupet dialektore jan relativisht t ndryshme),25

nga kultura materiale (pr shembull n veshjen e burrave: pantallona t ngjitura pas trupit pr gegt; fustanell pr toskt; qeleshe pr gegt dhe takije pr toskt) dhe nga kultura artistike (muzika polifonike te toskt dhe monofonike te gegt). Kto grupe duhej t ishin formuar n shekullin e XVIII n kohn e pashallqeve t mdha (t Shkodrs dhe t Janins) dhe kufiri i tyre do t binte afrsisht mbi lumin

23 Hahn 1854: 13. Pr konsullin e Francs Auguste Dozon (Dozon 1878: 162), kto dy mnyra identifikimi shpesh nnkuptonin "iden reciproke t prmimit dhe t urrejtjes". 24

Markgraf 1930: 35. " N mesin e shekullit XIX Johann Georg von Hahn i krahasonte t dy dialektet me "Hoch" dhe me "Plattdeutsch", duke menduar se gegt dhe toskt nuk kuptoheshin n takim t par (Hahn 1854: 12). M von, Konstantin ekrezi shpjegonte se dy persona analfabet e kishin t vshtir t kuptoheshin midis tyre (ekrezi 1919: 187-88).

Shkumbin q lag Elbasanin n Shqiprin e mesme.26 Mund t shtohet se struktura sociale (nj vazhdimsi m e spikatur

e strukturave t familjeve t mdha n numr, madje n disa raste e strukturave fisnore n veri), feja (me nj mbizotrim t myslimanve sunit dhe t katolikve te gegt dhe me nj prani m t fort t myslimanve bektashinj dhe t krishterve ortodoks te toskt, por ksaj teme do t'i rikthehemi m posht),27 ndikimet kulturore (italiane dhe sllave te gegt dhe greke te toskt) ose ende m tej, nj autonomi m e madhe e nj pjese t gegve prkundrejt administrats perandorake bnte q dallimi midis gegve dhe toskve t binte m shum n sy.

N fakt, prsa i prket gjuhs nuk ekzistonte ndonj kufi i qart midis gegve dhe toskve, por ishin m tepr variacione q vinin e shtoheshin n mnyr progresive nga nj grup dialektesh te tjetri. A. Dozon shkruante:

"E vrteta sht se nuk ka nj vij t qart demarkacioni dhe se duke u ngjitur nga jugu n veri dhe duke shkuar nga perndimi n lindje, ndryshimet n gjuh dhe shqiptim jan gati t pandjeshme, ndrkoh q ndryshimi m i madh sht ai midis dialektit t Shkodrs dhe atij t Epirit t poshtm".28

N t njtjn mnyr edhe prsa i prket veshjes, Johann Georg von Hahn ishte m i nuancuar kur fliste pr dallimin midis "gegve" dhe "toskve": ai vrente se fustanella mbahej edhe n veri, ndonse m rrall, ndrkoh q pantallonat e gjera nuk ishin t panjohura n jug dhe se qylafi i kuq mbahej kudo.29 Prsa i prket muziks monofonike ajo ndeshej edhe n jug.

Nse dallimi geg/tosk u prforcua dhe u transformua gjat shekullit XIX, kjo lidhej, si do ta shohim m tej, me konstruktimin e nj identiteti kombtar shqiptar dhe, n njfar kuptimi, edhe vet ky dallim ishte i konstruktuar. Nga ana tjetr, t dyja kto bashksi nuk ishin homogjene dhe nuk nnkuptonin detyrimisht ekzistencn e lidhjeve t solidaritetit. N mnyr t veant te toskt, n at koh, dalloheshin dhe ende dallohen

26 Zojzi 1962: 19-21. 29 J.G. Hahn i dallonte gegt nga toskt nga ritet e pjess s krishter t popullsis: katolikt geg dhe ortodokst tosk (Hahn 1854:29). 28 Dozon 1878: 16. 29 Hahn 1854: 29.

Shumsia dhe fluiditeti i mekanizmave t identifikimit 33 32 N fillimet e nacionalizrnit shaiptar

shum qart tre nnbashksi: ai i toskve t vrtet midis Shkumbinit dhe lumit Vjos, ai i labve, n zonn midis Vjoss, Adriatikut dhe lumit Pavllo dhe ai i amve q gjendet n jug t ksaj nnbashksie." Rrok Zojzi e ndan po ashtu Gegrin n 5 nngrupe, q ndryshojn n mnyr t dallueshme nga kushtet gjeoekonomike, strukturat shoqrore dhe tiparet kulturore: Gegnia e vrtet, n veri t Shkumbinit, Lekni ose Dukagjini, prgjat bregut jugor t Drinit, Malsia, n veri t Drinit, fusha bregdetare e Shqipris s veriut dhe s fundi fushat n lindje (Kosova dhe Metohija ose Rrafshi e Dukagjinit, t cilve u duhen shtuar fushat e Maqedonis). Ai ndan gjithashtu Toskrin jo n tre po n katr njsi, duke ndar nga Toskria fushn bregdetare q shtrihet midis Shkumbinit dhe Vjoss q quhet Myzeqe." Por nse do t donim t ishim edhe m t sakt do t arrinim n fakt te rrethet dhe krahinat, pr t cilat folm m par, n nivelin e t cilave formoheshin pjesa m e madhe e Iidhjeve t solidaritetit.

Identifikimet socioprofesionale

Drve prkatsis n nj krahin, n nj fshat, n nj farefisni ose n

nj familje, si edhe prkatsis fetare, pr t ciln do t flasim n mnyr m t hollsishme pr vet rndsin e saj, ekzistonin edhe identifikimet sipas grupeve shoqrore ose profesionale. T qenit bej ose aga (pjestar i paris, por i nj rangu m t ult sesa bej), sheh (kreu shpirtror i nj tarikati), ulema (antar i shtress s dijetarve fetar mysliman), antar i klerit katolik, i klerit ortodoks, t qnit tregtar, t'i prkisje nj esnafi zanatesh,32

t qenit bujk ose bari, i ri ose i moshuar, qytetar ose fshatar, t'i prkisje "shtress s mesme" q po formohej n fund t shekullit XIX, ishin edhe kto tregues t lidhjeve t veanta n shoqri. Edhe t qenit i pasur ose i varfr kishte rndsin e vet. Pr shembull, Vangjel Meksi shpjegon se n nj fshat si ai i Labovs dalloheshin fshatart e pasur, ata mesatarisht t pasur dhe t varfrit, t cilt n prgjithsi e shisnin krahun e puns te t tjert. Vizioni "barazitar"

au Shih pr shembull Ibrahim-Manzour-efendi 1827: I-XXXIX; Hahn 1854: 15-16. 31 Zojzi 1962: 23 dhe 49.

" Organizimi i esnafeve q dikur kishte clen shum i fort n planin social- pr disa edhe n planin fetar-, ishte dobsuar shum gjat shekullit XIX. Pr kt tem shih Shkodra 1973.

dhe "demokratik" i organizimit zakonor, q haset shpesh sot, sht shum i shtrembr.'kjo pr arsye se emri dhe pozita e paris s fshatit, q ndr t tjera do t thoshte mundsi pr t pritur n shtpi mysafir, ishte pjesrisht e lidhur me pasurin personale ose at familjare."

Prpara se t analizojm specifikn e do konfigurimi krahinor, si edhe identifikimin te nj brez i caktuar, do t ndalemi n mnyr t veant n rastin e bejlerve, te kjo "shtres e re e mesme", e cila luajti nj rol t dors s par n zhvillimin e shqiptarizmit.

N shoqri bejlert formonin nj grup ose disa grupe t veanta. Ata ndaheshin n disa kategori sipas pasuris dhe ndikimit q kishin, "bejlert e mdhenj", "bejlert e mesm", dhe "bejlert e vegjl". N Shkodr, nga njra an, ishte paria q kishte pasur pushtetin brez pas brezi, si Bushatllinjt dhe Gjylbegramsh, dhe, nga ana tjetr, bejlert dhe disa agallar t mdhenj, .t cilt ishin bejler n mnyr honorifike. Grat e t parve quheshin hanme, ndrsa t t dytve merrnin emrin hanko ose hanka.34

Karakteristikat e bejlerve shiheshin, n radh t par, te lidhjet martesore shum t forta midis tyre, meqense natyra e tyre ishte shum endogame.35 Kjo endogami mund t ishte strikte, si n rastin e familjes Vlora deri n shekullin XVIII: n at koh martesat bheshin brenda gjirit t vet familjes. N vitin 1820, Ismail bej dhe Beqir aga ishin martuar me dy kushrira t dyta. N shekullin XIX, endogamia bhej brenda nj grupi familjesh. Ksisoj, familja e Vlorajve vendosi lidhje martesore me familje t tjera t mdha shqiptare (Toptani nga Tirana, Biaku nga Elbasani, Vriont nga Berati, Arsllan-Pashalli nga Gjirokastra dhe Delvina). Familja Zogolli, e mbretit t ardhshm t Shqipris, Ahmet Zogu, u lidh nprmjet martesave me familjet Biaku n Elbasan, Toptani n Tiran, Alltuni n Kavaj, oku n Dibr dhe Ohr, Hoxholli dhe Doshishti n Dibr, Kryeziu dhe Gjakova n Gjakov.3

Sipas Eqrem bej Vlors ndiqej shembulli turk, por n t njjtn koh vendoseshin lidhje familjare q t ishin n t njjtin nivel social." N kt

Shih Meksi 2000: 58, Shtpani: 19; dhe Trifunovski 1988: 158. 34 Bushati 1998: 325-326. "--Ne lidhje me Kosovn, Gjergj Rrapi shkruan se endogamia ekzistonte "te bejlert dhe pashallart, q bashkpunonin drejprdrejt me autoritetet turke" (Rrapi 1995: 76). Pr nj krahasim me bejllkun e Bosnj-Hercegovins, shih Lockwood 1975: 29-30. " Vlora 1973: 133. 37 Vlora 1968: 58-59.

34 N fillimet e nacionalizmit shqiptar Shutnsia dheiluiditeti i mekanizmave t identifikimit 35

mnyr krijoheshin disa rrethe aleancash n varsi t rndsis ekonomike dhe shoqrore t familjes. Po kshtu, kishte lidhje martesore edhe midis familjeve t nj statusi pak m t ult: familjeve tagallarve. Megjithat, n ndryshim nga ajo q ndodhte n Shqiprin e mesme dhe t jugut, ku bejlert bnin kujdes q t mos i copzonin pasurit dhe t'i ndanin me t tjer, n Shkodr bejlert hynin n lidhje martesore me agallar.38 sht interesante t vrehet se kto lidhje kryheshin mbi baza krahinore, por jo n nj kuptim t ngusht. Lidhjet e Vlorajve shtriheshin deri n vilajetin e Janins (Berat, Gjirokastr, Delvin) dhe n Shqiprin e Mesme (Elbasan dhe Tiran). Ato t Zogollve shkonin nga Mati deri n Dibr, Ohr dhe Gjakov dhe nga ana tjetr deri n Tiran, Kavaj dhe Elbasan.

Kto familje t mdha, q numronin disa dhjetra, n shqip quheshin oxhaqe (nga turqishtja oxhak, me kuptim t njjt q do t thot edhe "vatr"), ose der e madhe. Sipas Eqrem bej Vlors, kto fjal vinin nga koha kur shtpit e familjeve t mdha dalloheshin nga dera e madhe." N t vrtet, n shekullin XIX banesat e bejlerve dalloheshin nga t tjerat. Bhet fjal pr konakun, d.m.th pr shtpi t mdha me haremllkun (pjesa e shtpis e rezervuar pr grat dhe pr jetn familjare) dhe selamllku (pjesa pr burrat dhe pr mysafirt), q shpesh gjendej n mes t nj baheje t madhe dhe e rrethuar me mur t lart. Kto shtpi dalloheshin edhe pr rehatin q ofronin. Eqrem beu shton pr shembull edhe ekzistencn e hamamit n konakun familjar t Vlorajve, meq higjena i ishte futur atij si shprehi q n mosh t njom si nj shenj e t qenurit bej. Kur ai nuk pranonte t bnte banj i thuhej se:

"t varfdrit lahen nj her, t vdekurit lahen dy her, hoxha lahet tre her pr t kryer ritet fetare, nusja lahet katr her ditn e dasms dhe t pasurit lahen pes her".4

Njlloj si edhe praktikat martesore, n prgjithsi mnyra e jetess s familjeve bejlere ishte ajo e familjeve t mdha osmane.4' Tradicionalisht arsimimi i fdmijve u besohej tutorve dhe msuesve, t cilt ngarkoheshin pr t'u msuar n mnyr t veant gjuht orientale (turqisht, arabisht dhe persisht) dhe parimet baz t fes islame.42 Por,

" Bushati 1998: 327. 39 Vlora 1968: 9, shnimi 9. 4 Po aty: 14. 41 Bushati 1998: 325-327. 42 Frashri 1990:45.

aty nga mesi i i shekullit XIX, bijt e bejlerve filluan t shkojn gjithnj e m shum n shkollat e reja osmane, n shkollat e krishtera q ishin hapur n Perandori ose u drguan pr t studivar n Evrop.

Shekulli XIX shnoi edhe vendosjen e bejlerve n qendrat urbane: prpara se t shkonte t banonte n nj lagje t jashtme t qytetit, familja Vlora jetonte n nj kala n fshatin e madh t Kanins q binte mbi gjirin e Vlors. Toptant zbritn nga Kruja pr n Tiran. Familje t tjera nga malet e veriut t vilajetit t Janins u vendosn n Janin, n Kor ose n Manastir. Po n kt mnyr u vendos n Janin edhe familja Frashri, nj fis bejlersh t rinj e t vegjl, nga e cila doln vllezrit e famshm Abdyl, Naim dhe Sami. Ky fenomen shkonte dora dors me heqjen e regjimit t timareve,inarrjen me tregti dhe integrimin n administratn osmane. Pasi kishte qen intendent i kreut t nj njsie trupash t parregullta (bashibozuksh), babai i Frashrllinjve, Haliti,e iu fut tregtis s vajit, leshit dhe lkurve, ndrkoh q bijt e tij hyn n administratn e provincs dhe at perandorake.43 S fundi, rregullimi i brendshm i banesave bejlerore, si edhe veshja e antarve t ktyre familjeve ndoqi gjithnj e m shum modelin allafranga.`reth vitit 1900, familja e Fuat beut nga Tirana i blente veshjet n Paris dhe disa dhoma t konakut t tij ishin rregullur sipas stilit francez."

Banesat dhe mnyra e jetess s ktyre familjeve ishin sigurisht tregues t nj pozite dominuese n shoqri. Familjet m t vjetra dhe m t mdha ishin ato q nxirrnin midis tyre brez pas brezi sanxhakbeun (Arsllan-Pashalli-Libohova n Janin, Vlorajt, Begollt nga Peja nxirrnin sanxhakbeun e Dukagjin-Shkodrs, Hoxhollt e Dibrs, sanxhakbeun e Ohrit). T tjer kishin marr n periudha kohe m t vonshme titullin e beut sepse nj prej t parve t tyre kishte pasur postin e sanxhakbeut. Pas Tanzimatit, titulli iu dha t gjith funksionarve t lart t administrats dhe t gjith oficerve t lart. Tani nuk bhej m fjal pr nj kategori t mbyllur dhe homogjene. Mund t bheshe bej me disa mnyra: ose npr-mjet trashgimis, ose nprmjet pasuris, ose edhe nprmjet forcs."

Cilado qoft mnyra e ndjekur pr t marr titullin, beu gzonte respektin e popullsis pr shkak t pozits s tij ekonomike dhe shoqrore.

43 Po aty: 39 dhe n vijim. 44

Degrand 1901: 186. 49 Grmenji 1915: 9-10.

36 N fillimet e nacionalizmit shqiptar

Eqrem bej Vlora kujton se kur ishte fmij, Mehmet efendiu, msuesi i tij i fes, e merrte do t premte te xhamia e pazarit,- sbashku me kushririn e tij, t shoqruar nga nj sekretar dhe dy shrbtor. Njerzia n dyqane dhe n kafene i prshndeste dhe ata ua kthenin prshndetjen duke br nj temena, nj prshndetje orientale me dor, e cila prek gojn dhe ballin.46 Konsulli Degrand ishte dshmitar i t njjtave skena edhe n Tiran: "Kur nj nga kta bejler t pasur kalon mes prmes pazarit, zakonisht i ndjekur nga nj shpur njerzish t armatosur, puna ndrpritet menjher n rrugicn ku ai kalon: ustallart dhe irakt ngrihen n kmb dhe rrin gjith respekt prpara ders s dyqanit t tyre pr ta prshndetur". Gjat lvizjeve t tyre bejlert shoqroheshin nga nj ose dy djelmosha (trima), njri i rrinte prpara dhe hapte rrugn mes njerzve me nj ibuk dhe tjetri ecte mbrapa.47

Nj shenj tjetr e rndsishme e pozits s beut ishte edhe detyrimi pr t qen mikprits. Shtpit bejlerore i kishin dyert gjithmon t hapura. Mysafirt n kalim e sipr gjenin shtroje dhe pr t ngrn nselamllkun e shtpis. Rreth viteve 1850-1860, gjat dits s pazarit n shtpin e Vlorajve hanin buk rreth dyqind persona." Prve mysafirve t rastit dhe numrit t madh t shrbtorve, do der e madhe kishte tarafin dhe duaxhinjt e vet, t cilt Eqrem bej Vlora i prshkruan si parazit, d.m.th. si persona q rronin n kurriz t familjes. Sipas tij, nj familje e madhe kishte nga 40 deri n 50 veta q bnin pjes n tarafin dhe n duaxhinjt e saj.' Kur kto familje zotronin ifliqe, "kolont" ose mditsit i nnshtroheshin autoritetit patriarkal t beut, nga i cili ishin krejtsisht t varur ekonomikisht.

Prve ksaj, beu luante shpesh edhe rolin e arbitrit dhe t kshilluesit. Eqrem bej Vlora bn fjal pr nj ose dy raste, n kohn kur ishte n Vlor n kalim e sipr, kur njerzit vinin dhe i krkonin nj mendje. Ai sjell edhe rastin e Muhamet bej Klcypes ( vdekur n vitin 1941), t cilit njerzit e Klcyrs i drejtoheshin si arbitr kur pleqt e fshatit nuk arrinin t merrnin nj vendim qoft edhe pr shtje private: kjo sepse ai ishte beu, ka do t thoshte se ai dinte m shum; Muhamet beu nuk kishte asnj pozit zyrtare, asnj ofiq, por ai ishte i pari i vendit,

46 Vlora 1968: 16.; Degrand 1901: 188. 47 Bushati 1998: 326; Boletini 1996b: 101. 48 Vlora 1968: 23. 49 Po aty: 20.

Shumsia dhejluichteti i mekanizmave t identifikimit

37

dhe njerzit e shihnin edhe si baba." N raste t tjera beu luante zakonisht edhe rolin e ndrmjetsit midis popullit dhe administrats.2

Duhet shtuar ktu se bejlert dalloheshin nga pjesa tjetr e popullsis ngaq ata ishin t prjashtuar nga gjakmarrja, domethn se askush nuk merrte gjak ndaj beut: Oxhaku s 'pagon gjak."

Prgjithsisht, do kr oxhaku kishte ndjeksit e tij, numri i t cilve t lejonte t kuptoje edhe ndikimin q kishte. N rast kOnflikti, disa prej tyre e kishin t detyrueshme t paraqiteshin t armatosur. Degrand e prshkruante n kt mnyr:

"Kshtu, ndikimi i ktyre shtpive ishte i madh. Sa m t madh n numr ta kishin tarafin, aq m t fuqishm ishin krert e tyre. N Mesjet ajo varej nga numri i ushtave, sot n Tiran thuhet se aksh shtpi nxjerr 300, 500 pushk. Mjafton nj thirrje e beut, kur e krkon nevoja, q t gjith miqt t rendin drejt tij t gatshm pr ta mbshtetur".53

Ajo q. vlen pr bejlert vlen n nj shkall m t vogl edhe pr parin myslimane t nj rangu m t ult, agallart ose t tjer. Kshtu, n disa krahina, shtpit e familjeve m t rndsishme ishin t ngjashme me ato t bejlerve, duke prfshir ktu edhe detyrimin pr mikpritje si tregues i pozits s tyre dhe nevojn pr mbajtur n kmb nj rrjet influence".54

Njlloj si edhe n rastin e nacionalizmave t tjera, prpos paris myslimane tradicionale (bejler, agallar, krer, shehler dhe ulema) dhe klerit t krishter q dominonte shoqrin, u krijua n shekullin XIX n qytetet e trojeve shqiptare dhe n diaspor nj "klas e mesme" pak a shum e shprndar, por gjithsesi nj tharm i mbar pr zhvillimin e identitetit t ri kombtar. Nga ana ortodokse, ajo u formua n saj t daljes s nj borgjezie tregtare,'e cila, duke filluar me shekullin XVIII, krijoi lidhjet e saj brenda dhe jasht Perandoris Osmane. Ajo ishte po ashtu produkt i zhvillimit t rrjetit t sistemit shkollor n kuadrin e institucionalizimit t miletit (komunitet i besimit) ortodoks n Perandori

50 Po aty: 156-157.

51 Vlora 1911a: 66-67.

52 Vlora 1973: 231.

53 Degrand 1901: 188; shih gjithashtu Vlora 1968: 57.

54 Hasluk 1954: 21.

38 Nefillimet e nacionalizmit shqiptar

dhe i themelimit t universitetit n Athin, n mbretrin e re greke, i cili prgatiste pikrisht msues, mjek dhe jurist. Nga ana katolike kishte dal nj borgjezi tregtare, e ndikuar nga zhvillimet ideologjike dhe kulturore q ndodhnin n Itali dhe Austri. S fundi, prsa i prket myslimanve, reformat i dhan shkas formimit t nj klase funksionarsh, burokratsh dhe ushtaraksh q dilnin nga shkolla t reja ku msohej frngjishtja dhe ku qarkullonin ide pozitiviste.'/Do t'i rikthehemi ktij grupi (q kishte n gjirin e tij disa bejler t vegjp'dhe inteligjencs q doli nga gjiri i tij m me hollsi n kapitujt e mposhtm. Ktu do t nnvizojm thjesht se treguesi identitar q e karakterizonte kryesisht kt grup ishin kontaktet q ai kishte me jasht dhe ndikimi q ushtruan mbi t disa rryma ideologjike dhe politike perndimore.

Shpejtsia me t ciln ndodhn ndryshimet si n planin politik, ekonomik dhe social n gjysmn e dyt t shekullit XIX, solli n mnyr t natyrshme diferenca t rndsishme n formimin, mnyrn e jetess, mendsin dhe botkuptimin (Weltanschauung) e brezave t mvonshm. Ky ndryshim, sinonim i moskuptimit, i divergjencave, madje i tensionit dhe konfliktit, do t shfaqej n t gjitha nivelet. Kjo shihet qart n rastin e fshatit t Labovs, t prmndur m lart dhe t dokumentuar mir. Fshatart ishin t ndar n dy grupe, "t rinjt" dhe "t vjetrit", q prplaseshin ashprsisht n lidhje me administrimin e pasurive t fshatit. "T rinjt" akuzonin "t vjetrit" se abuzonin me pasurit e fshatit. N mbarim t shekullit XIX, "t rinjt" lidhn besn dhe dhan fjaln n manastirin e Trbuqit. Pas ksaj ata u akuzuan nga "t vjetrit" se po vepronin n kundrshtim me sulltanin. "T rinjt" donin t kishin gjithashtu edhe kishn e tyre. Ata iu drejtuan dhespotit t Gjirokastrs pr t emruar nj prift. Por ky i fundit refuzoi, duke e konsideruar kandidatin si nj "revolucionar"."

shtjet financiare, politike dhe fetare, ku dukeshin m tepr kundrshtit midis t rinjve dhe t vjetrve, ishin nj lmsh i ngatrruar pr t'u zgjidhur. Si do ta shohim edhe m tej prkatsia n nj brez ishte nj element q do t luante rolin e tij n shprehjen e identitetit kombtar shqiptar. Por nj nga identifikimet me t cilat do t ndrlidhej identiteti i ri kombtar shqiptar ishte identifikimi me nj grup fetar, i cili ishte themelor edhe pr vet funksionimin e institucioneve osmane.

2

Identitetet fetare

ur bhet fjal pr fen te shqiptart, jo rrall dgjohen hamendsime IN.t tilla se ata i karakterizon "shpirti i pakt fetar", "siprfaqsia e besimit", madje edhe nj "toleranc" e veant. Megjithat, a nuk do t shkruante Pashko Vasa, nj nga veprimtart -e par t shqiptarizmit, n nj nga poemat e tija programatike, me ann e s cils donte t'i jepte frym shpirtit shqiptar:

"Shqyptar! Me vilazn jeni tue vram, dhe me njiqind eta jeni shprndam, sa thone kemi fe, sa thon kemi din, njeni thot jam turk, tjetri jam latin"?'

Duke prshkruar zhvillimin e ndrgjegjes kombtare, Eqrem bej Vlora shkruante se n agim t shekullit XX, masa e popullsis shqiptare ishte apatike, dhe se askush nuk e ndjente se i prkiste nj populli. Sipas tij kishte gjithmon dy fronte shum t ndara. N njrin gjendeshin tre t katrtat e popullsis, e cila pyetjes "far jeni ju?", prgjigjej TUrk elhamdMilLdh [mysliman, shyqyr Zotit!]. Ai erek q mbetej, ortodokst dhe n nj shkall m t vogl katolikt, quheshin kaur, d.m.th. "t pafe", dhe n njfar mny,re myslimant i shihnin ata si nj element i huaj brenda popullit shqiptar.2 Dhe mund t sillnim disa shembuj t till.

N t vrtet, shtja e "fanatizmit", ose n t kundrt e "siprfaqsis" s fes dhe e "tolerancs" s shqiptarve nuk sht e

' Cituar te Skndi 1967: 169-170. Vlora 1968: 129-130. " Meksi 2000: 58-59.

Identitetet fetare 4 1 40 N fillimet e nacionalizmit shyiptar

shtruar mir. Pik s pari, nuk mund t bjm prgjithsime. Si do ta shohim, dallimet krahinore dhe lokale jan t konsiderueshme. Prve ksaj, shkalla e besimit dhe e praktikimit sht nj gj, ndrsa pohimi i identitetit komunitar i bazuar mbi prkatsin fetare, sht nj gj tjetr. Ktu mjafton t shohim mungesn e martesave t prziera ose, n rastin e kundrt, kahjen e qart t shkmbimeve martesore: nj mysliman nuk mund t'i jepte vajzn e tij nj t krishteri, ndrkoh q e anasjella ishte e mundur. A nuk mund t vrejm edhe sot n Shqipri nj mbyllje t qart sociale midis bashksive t krishtera dhe myslimane, ashtu si e ka treguar Gilles de Rapper n studimin e tij mbi Devollin, krahin n juglindje t vendit? Si e shpjegon edhe autori, "gjithsecili mbetet i lidhur, me bashksin e tij fetare, sepse nuk bhet fjal vetm pr nj bashksi kulti ose besimi, por edhe pr nj bashksi elczistence'"-

N Perandorin Osmane t pas Tanzimatit, me institucionalizimin e "sistemit t mileteve", shoqria e krahut perndimor t gadishullit Ballkanik nuk i shptoi njfar prforcimi t identiteteve t prcaktuara nga prkatsia fetare. N fakt, megjith barazin e shpallur nga Tanzimati, ndryshimi mysliman/i krishter teorikisht shihej pr shembull te detyrimi i shrbimit ushtarak pr myslimant dhe te kompensimi nprmjet pagess s nj takse t veant pr t krishtert (bedel-i askeriyye)keformat patn si rrjedhoj edhe zhvillimin e nj rrjeti paralel t arsimit: nga njra an, ai i shkollave publike t hapura pr t gjith, por q frekuentoheshin shum rrall nga t krishtert dhe q i shtohej rrjetit t shkollave myslimane tradicionale (medrese), dhe, nga ana tjetr, rrjeti i shkollave t mileteve t krishtera, q si do ta shohim, vetm n disa raste ndiqeshin nga myslimant. N kt mnyr kishte shtresa t shoqris gjithnj e m t gjera q po arsimoheshin n kultura t ndryshme: n kulturn orientale, n at greke, italiane ose sllave. S fundi, n nj rrafsh ngusht-sisht fetar dhe pikrisht n saje t aktiviteteve misionare, rregullat po bheshin m t rrepta dhe suaza fetare e popullsive po theksohej gjithnj e m shum. Duke qen se individit i duhej t prvetsonte n mnyr m rigoroze norma identitare q e dallonin nga t tjert, kufijt midis komu-niteteve fetare po bheshin m t qart. Si e ka shpjeguar edhe Bernard Heyberger, n prgjithsi pr t krishtert e lindjes konfesionalizimi po i afrohej ideologjive kombtare.4

Futja e shkrimit n fushn fetare, njlloj

de Rapper 1998: 412-423.

si n fushn laike, nuk ishte pa lidhje me kt fenomen. Q prej shekullit XIX, ligjrata dominuese, q priret t theksoj

identitetin kombtar shqiptar, i minimizon qoft identitetet fetare, qoft fenomenin e mbylljes s komuniteteve fetare midis tyre, sepse duket se ato prbnin nj penges n afirmimin e ktij identiteti kombtar.5 Megjithat, do t shohim se kjo kundrshti sht m komplekse sesa duket, sepse pr t arritur deri te masat, veprimtart e shqiptarizmit nuk mund t shmangnin identitetet fetare q kishim mbetur themelore n marrdhniet shoqrore dhe politike. Cilat ishin kto identitete fetare?

Nj apo m shum identitete myslimane?

Prve diversitetit etnogjuhsor q mundi t luaj nj rol n lidhjen midis identitetit kombtar q po lindte dhe atij mysliman, ajo q na intereson ktu sht t nxjerrim n pah larmin e identiteteve myslimane dhe t lidhjeve q ishin krijuar mbi bazn e prkatsis fetare islame. Islami nuk praktikohej nga t gjith n t njjtn mnyr. Aty ktu ndesheshin grupe myslimansh q ishin konvertuar pak a shum von. Kishte gjithashtu edhe kripto t krishter, q shpesh prkufizohen si besimtar q n publik ndjekin islamin, ndrsa n jetn private respektonin parimet e krishtrimit. Por, nuk duhet t mbivlersojm rndsin e tyre si bhet ndonjher sot me qllim t minimizohet identiteti fetar n mesin e shqiptarve mysliman. T kriptokrishtert gjendeshin kryesisht n Shqiprin e mesme, n krahinn e Shpatit, af& Elbasanit, n krahinn e Cma Gora (Mal i Zi), e ndodhur midis Shkupit n Maqedoni dhe Gjilanit n Kosov, dhe n disa fshatra t tjer n pjesn perndimore t Kosovs s sotme. Nga ana tjetr, si ka sugjeruar edhe Ger Duijzings, kto popull-si nuk ishin domosdoshmrisht t ndrgjegjshme se praktikonin dy tradita t ndryshme fetare, njrn haptazi dhe tjetrn fshehurazi. Kategoria e kripto t krishterve mund t konsiderohet si e "shpikur" nga Kisha katolike gjat shekullit XIX me synimin pr rikristianizuar ata.6 (-/

4 Heyberger 2001. Ndalimi i fes n Shqipri n epokn komuniste (1967-1990) sht shprehje si e politiks

staliniste dhe shembullit kinez, po ashtu edhe e ksaj fryme. 6N lidhje me kt problem shih "The martyrs of Stubla. Albanian ctypto-catholics and the Franciscan mission" n Duijzings 2000: 86-105; dhe Clayer 1998.

42 N ftllimet e nacionalizmit shqiptar Identitetet fetare 43

Te myslimant, shkalla e fetaris ndryshonte nga nj krahin n tjetrn, nga nj familje n tjetrn, nga nj brez n tjetrin. N varsi t mjedisit, identiteti mysliman mund t lidhej me identifikime t tjera: familjare, t fshatit, t qytetit, krahinore, shoqrore dhe politike. Ai mund t lidhej edhe me identitetin osman kur shtrohej problemi i njohjes s autoritetit t Sulltan-Kalifit, n emr t t cilit zhvillohej n t gjitha xhamit lutja e s premtes. Pr disa t tjer, nprmjet pelegrinazhit q zhvillohej pr n Mek, ky identitet mund t merrte formn e nj identifikimi me umma, bashksin e t gjith myslimanve..S fundi, pr ulemat, njerzit e arsimuar n mnyr tradicionale n medrese, dhe pr njerzit fetar t nj rangu m t ult si imamt dhe hoxhallart, t cilt gzonin nj prestigj dhe autoritet n shoqri, identiteti mysliman dyfishohej edhe me identitetin socioprofesional

-

Midis myslimanve disa ishin t lidhur me sektet mistike dhe disa jo. Antart e sekteve (tarikat n turqisht) i merrnin msimet e para nga nj sheh, udhheqs shpirtror, dhe bashk me nxnsit e tjer njihnin autoritetin shpirttor t tij, t cilit i nnshtroheshin trsisht. Ata merrnin pjes s bashku n ceremoni rituale n vende t posame q quheshin teqe, ose zavije, ku lutjet e rregullta shoqroheshin nga ushtrime q mund t t onin n gjendje trans. Shehu vlersohej si mbajts i barakas hyjnore dhe kishte ndikim edhe n jetn joshpirtrore. Njlloj si beu, ai ishte njeriu t cilit i drejtoheshin pr t marr kshilla ose pr t zgjidhur konfliktet dhe hakmarrjen. Ksisoj, lidhjet e solidaritetit t formuara rreth shehut ishin shum t forta. Dhe sa m e fort ishte karizma e tij, aq m t forta ishin edhe kto lidhje. Lidhje m t gjera mund t formoheshin rreth shum teqeve q u prkisnin t njjtit sekt, n varsi t lidhjeve shpirtrore dhe joshpirtrore q ekzistonin midis shehlerve.

N krahinat q na interesojn, "islami i teqes" ishte n shum raste shprehja dominuese e islamit, veanrisht n zonat relativisht t largta. Sekti m i prhapur ishte padyshim Halvetiyye (sekti i halvetinjve). Lidhjet e tij ishin t zhvilluara n Kosov-Metohi, n Maqedoni, n krahinat e Lums dhe Dibrs s Poshtme, n rrethinat e Tirans, dhe mbi t gjitha n jugun e Shqipris s sotme, rreth Bilishtit, Tepelens, Gjirokastrs, Prmetit, Mallakastrs,7

Kurveleshit, Delvins, Vlors, Beratit, ku ekzistonin shum teqe fshati. Nj tjetr sekt, ai i Kadiris, kishte ngulimet e tij n Kosov, Maqedoni dhe n Shqiprin e mesme. Duke filluar nga

' Mehmet Shehu, numri 2 i regjimit t Enver Hoxhs ishte bir i nj shehu halveti nga teqeja e fshatit orrush n Mallakastr.

gjysma e dyt e shekullit XVII, ose fillimi i shekullit XVIII, n disa zona malore t Dibrs, ishte futur nj form e veant e Kadiris, e cila kishte kontribuar n strukturimin fetar, shoqror dhe politik t disa grupe fshatrash q i kishin shptuar autoritetit osman t drejtprdrejt. Gjetiu ishin thurrur lidhje t sekteve t tjera, si ishte ai i Sa 'diyye, dhe Rifa 'iyye dhe mbi t gjitha ai i Bektashinjve, t cilit do t'i rikthehemi m hollsisht n faqet e mtejshme.8

Nse kjo shprehje mistike e islamit dhe aspekti i tarikateve t tij, q mund ta quanim edhe "islami i teqes", kontribuonte n ndrtimin e rrjeteve t veanta t solidaritetit, teorikisht ajo nuk binte ndesh me islamin e xhamis. Ndonjher shehlert ishin vet ulema ose shrbyes fetar t rangut t ult. Teqet mund t ishin t lidhura me xhamit. Por nuk ndodhte prher kshtu. Kundrshtit m t forta dhe m domethnse "teqe/xhami" pr fenomenet q po studjojm duket se u prvijuan n shekullin XIX midis myslimanve q i prkisnin sektit bektashi, dhe t tjerve.

N fakt, bektashinjt i prkisnin nj tarikati me doktrin shum heterodokse dhe sinkretike, i cili kishte ardhur nga Anadolli qendror. Nse do ta gjykonim nga dshmia e Ibrahim Manzour efendiut, nj renegat alzasian q n fillim t shekullit XIX kishte kaluar tre vjet n oborrin e Ali Pashs s Janins, bektashizmi, pasi kishte deprtuar n disa territore shqiptare q prej shekujve t kaluar, duke filluar nga mesi i shekullit XIX, nisi t bnte ithtar t shumt mesa duket midis toskve (n nj kuptim t ngusht) q paraqisnin tashm nj ndjenj t fort "aleviane". Ky sekt u prhap veanrisht n gjysmn jugore t Shqipris s sotme:

"Njlloj si perst, nj pjes e madhe e myslimanve tosk9 ndjekin sektin e Aliut, dhndrit t Muhametit; ky sekt i quajtur Shija, ose AW, njihet si heretik nga myslimant e sektit t quajtur Sun i, parimet e t cilit ndiqen nga familja mbretrore dhe t cilit i prkasin t gjith muhamedant e Turqis evropiane dhe n prgjithsi t Perandoris osmane. Kta shqiptar t sektit t Aliut shihen me tmerr dhe prbuzje nga t gjith myslimant e sektit t sunive, t cilt nga

Mbi kto sekte, shih Popovic I994a; Clayer 1990: Clayer 1994; Clayer 2000b. KCtu Ibrahim Manzour bn fjale pr toskt n kuptimin e ngusht t ksaj fjale, d.m.th.

pr banort e krahinave t Mallakastrs, Beratit, PCnnetit, Tepelens, Gjirokastars dhe Klcyrs.

Ideniitetet fetare 45 44 N fillimet e nacionalizmit shyiptar

ana e tyre, prbuzen m butsisht nga ana e pasueve t Aliut, q i thrrasin ata me epitetin moavia, pr shkak t kalifit me t njjtin emr q mbretroi n Damask dhe q i bri ball me sukses dhndrit t Profetit. Kam dgjuar tosk npr rrugt e Janins q t'u thrrasin qenve me emrin moavia, kur duan t'u japin buk. Toskt e ktij sekti kan nj respekt shum t madh pr dervisht me parime t lirta dhe t tr jan t lidhur me ndonjrin nga urdhrat e shumt t ktyre bredharakve. Do t zgjatesha shum n kto shnime, nse do t fusja ktu dogmat dhe moralin e ktyre dervishve, guximi dhe trimria e t cilve t habisin: i kam njohur vet me themel, pasi iu bashkova m 1817, i shtyr nga kurioziteti, nj urdhri dervishsh me emrin Rufai. Ndjeksit e Aliut kan neveri pr ulemat, d.m.th. pr klerin dhe njerzit e ligjeve myslimane".''

N shembullin e F.W.Hasluck sht shkruar shpesh se ishte Ali pasha i Janins (vdekur m 1822), ai q i dha dor deprtimit t sektit t dervishve. Nse sht dukur sikur ky sundimtar, i cili donte t krijonte nj zon influence personale n perndim t Gadishullit t Ballkanit, prdori sektet e dervishve, un e kam sqaruar tashm se bektashinjt nuk ishin t vetmit q prfituan prej tij. Dokumentet arkivore osmane tregojn se ai mbshteti m shum shtrirjen e halvetive ose t sadijve, se sa at t bektashinjve." Prpos ksaj, vetm pak koh pas vdekjes s Ali pashs, autoritetet osmane i dhan nj goditje t rnd sektit t bektashinjve. M 1826, n vazhdn e shtypjes s trupave t jenierve pas urdhrit t sulltan Mahmudit II (por kjo ngjarje nuk ishte domosdoshmrisht shkaku i vetm), ky sekt u ndalua zyrtarisht n t tr territoret e Perandoris. N tr hapsirn q shkon deri te kufijt shqiptar, teqet e ktij sekti u shkatrruan ose zyrtarisht u bashkuan me sekte t tjera, veanrisht me at t nakshbandive.

' Ibrahim Manzour effendi 1827: I-XXXIX. N lidhje me tendencn e tyre alevian (prirje pr Aliun), mund t gjenden t dhna pr gjysmn e dyt t shekullit XVII te Evlija elebi-u, n mnyr t veant n lidhje me Gjirokastrn. N fakt udhtari i famshm prmend n shnimet e tij se ka shum njerCz midis banorve t qytetit q msojn persishten, nderojn Aliun dhefamiljen e tij dhe mallkojn Moavin dhe Jezitin. Ai shton se ata krcejn dhe bjn festa pr Nevruzin, ditn e Hizirit, ditn e Kasmit, ditn e Sari Salltikut, si edhe festojn t dy bajramet. Shih Dankoff, Elsie (botues), 2000: 84-85. " Clayer 2002.

Kjo mas i detyroi bektashinjt t kalojn n klandestinitet, por nuk i pengoi sektet e tyre t njohin n vijim nj prhapje edhe m masive, n mnyr t veant n jugun shqiptar. N fakt, nse shikohen datat e themelimit t teqeve t bektashinjve n territorin shqiptar n fund t periudhs osmane, konstatohet se n pjesn e tyre m t madhe ato u themeluan pas vitit 1850, madje edhe pas 1878. N librin Historia e Bektashinjvet, botuar n Tiran m 1929, shkruhet pr shembull se prpara themelimit t teqes s Prishts (n juglindje t Beratit) nga ana e Baba Tahirit n krahinn e Skraparit dhe t Beratit rreth vitit 1850, besimtart bektashinj mund "t numroheshin me gishtat e dors". N saj t veprimtaris s ktij personazhi, sekti do t shtrihej n krahinat malore t Skraparit, Dshnics, n pjesn e Toskris s Tepelens, n nahijen e Beratit dhe t Mallakastrs s Siprme, krahina kto q ndodhen n Berat dhe Tepelen, t cilat do t bheshin zonat e jugut t vendit ku do t mbizotronte elementi bektashi.12 Bektashizmi u prhap edhe m n veri, n veanti n krahinat e Martaneshit, Dibrs, Tetovs dhe Velezhit (n Maqedoni), dhe n Gjakov (n KosovC).13

Ku dalloheshin bektashinjt nga myslimant e tjer? Bektashizmi ishte para s gjithash nj sinkretizm. Ktu nuk kemi t bjm me nj doktrin dhe nj trsi praktikash t ngrira; ato kan evoluar sipas periudhave dhe krahinave, sipas mnyrs s prthithjes s elementve t ndryshm t besimit. Nga ana tjetr, ai sht thellsisht heterodoks. N fillim t shekullit XV, nn ndikimin e propagands safavide, ai prftoi nj ngjyrim t ri, her shiit dhe hersufi. Me kalimin e kohs bektashizmi bri t tijat edhe elemente t tjer me prejardhje t ndryshme, pikrisht nga akhizmi (form q rrjedh nga futuwwa, nj lloj "kalorsie myslimane"), nga hurufizmi (doktrin gnostiko-kabalistike), dhe nga herezia e shehut Bedreddin Simavi (vdekur m 1416). Megjithse ka disa pika takimi midis tyre, nuk sht e sakt q bektashizmi t konsiderohet si shiizm stricto sensu, si sht paraqitur n shum studime mbi shqiptart.

'2 [Ali Tyrabiu],1929: 80-81. 13 Mbi bektashizmin n Shqipri shih Clayer 1990; mbi shtrirjen e tij n Maqedoni dhe n Kosov shih Hasluck 1929, vC11.1I: 523-525; kontributet e Nimetullah Hafiz-it dhe Liliana Maulovic-Marsol, n Popovic, Veinstein (botues) 1995; si edhe Popovic 2000.

Pr sa i prket praktikave, zakonisht bektashinjt nuk kryejn pes lutjet q krkohen nga islami sunit dhe nuk frekuentojn xhamit, ndonse, n disa qendra urbane, ka bektashinj q shkojn n xhami. N fund t viteve 1920, nj baba bektashi shqiptar i vendosur n Egjypt rindrtoi dhe pajisi nj xhami n nj nga lagjet e Gjirokastrs''Praktika e beqaris te dervisht, te babat dhe dedet, e dallonte n mnyr t qart sektin e bektashinjve nga sektet e tjera.'5

N shekullin XIX, n gjirin e miletit t vetm mysliman "t prshkuar" nga nj rrjet institucionesh (xhami, medrese) dhe nj hierarki e centralizuar, ekzistonin, pra, edhe lidhje t shumta solidariteti t sekteve q prqendroheshin rreth shehlerve dhe babave. N kapitujt vijues do t shohim se, pr shkak t arsyeve politike, n krahinat e studjuara do t formoheshin pak nga pak dy identitete t dallueshme komunitare: nj identitet mysliman sunit dhe nj identitet mysliman bektashi.

Komunitetet e krishtera, ortodokse dhe katolike dhe grupet e tjera t vogla fetare

se ndarja e elementit mysliman ndodhte n nj mnyr gjysm zyrtare, t krishtert ishin t ndar n mnyr zyrtare n dy

komunitete fetare- ai i ortodoksve ose rumve dhe ai i katolikve ose latinve-, me besime, liturgji, vende t kultit, hierarki shpirtrore, shkolla dhe organizime shoqrore t ndryshme. E prbashkta e ktyre dy komuniteteve ishte se gjat shekujve kishin psuar nj erozion t rndsishm, si pasoj e konvertimit n islam t nj pjese t besimtarve t tyre. Megjithat, duket se pr arsye para s gjithash politike, ritmi i ktyre konvertimeve nuk ishte i njjt si pr njrin, ashtu edhe pr tjetrin. Shekulli XVII, i karakterizuar nga luftrat midis Perandoris Osmane dhe Fuqive katolike (Venediku, Austria), nuk kishte qn i favorshm pr katolicizmin, ndrsa shekulli XVIII u b dshmitar i prplasjes s

14 Demokratia, Gjirokastr, nr.155, 12/5/1928: 4, dhe nr.228, 19/10/1929: 2. 15 Si pasoj e mosnjohjes s tyre, vzhguesit e huaj i fusin shpesh n t njjtn kategori dervisht me bektashinjt. Mbi bektashizmin shih Birge 1937, si edhe vllimin e botuar nga Popovic dhe Veinstein 1995, ku gjenden referenca t tjera t shumta. Shih po ashtu Clayer 1996.

Perandoris me Rusin, gj q i kishte vn ortodokst n nj pozit delikate. Komunitetet katolike dhe ortodokse dalloheshin midis tyre edhe nga fakti se t part e kishin qendrn e tyre shpirtrore (Romn) jasht shtetit osman, ndrkoh q t dytt e kishin pasur gjithnj hierarkin e tyre brenda Perandoris. S fundi, komunitetet ortodokse ishin shum m heterogjene n planin etnogjuhsor sesa komunitetet katolike t veriut. N shekullin XIX, kisha ortodokse njohu nj "copzim kombtar" q nuk ndeshet tek katolikt.

Elementi ortodoks i krahut perndimor t Gadishullit ballkanik prmblidhte shqiptar, grek, arumun, sllav dhe cigan. N vitet 1766- 1767, kur u mbylln Patriarkata e Pejs dhe Arqipeshkvia e Ohrit, t gjith u lidhn shpirtrisht me Patriarkann e Stambollit dhe hierarkin e saj. Duke filluar nga gjysma e dyt e shekullit XIX, krijimi i shteteve t para ballkanike (Serbi, Greqi, principatat rumune) dhe rritja e "nacionalizmave ortodokse" uan n krijimin e rrjeteve rivale q mbshteteshin te hierarki t dallueshme nga njra-tjetra dhe te prdorimi i gjuhve liturgjike (dhe t shkollimit) t ndryshme. Me njohjen q i bri sulltani Ekzarkatit dhe miletit bullgar n 1870, ortodokst e Ballkanit u pran n "patriarkist" dhe n "ekzarkist". Megjithat, n krahun perndimor t Gadishullit, Ekzarkati nuk pati shum ndjeks. N po t njjtn mnyr; por n vitin 1905- pra, shum m von- autoritetet osmane do t njihnin nj milet vllah (ose arumun).16 Prsa i prket Patriarkatit t ashtuquajtur ekumenik, ai pati nj prirje gjithnj e m t madhe pr t qn prues i helenizmit. Sigurisht q kto zhvillime patn pasojat e tyre pr ortodokst shqipfols, sepse aty ndrthurreshin marrdhniet midis identiteteve kombtare q po lindnin, statusit ekonomiko-shoqror dhe identitetit fetar.

N nivelin lokal (fshat ose qytet), komunitetet ortodokse gzonin autonomi n administrimin e shtjeve t tyre t brendshrne, gj q kontribuonte n ngjizjen e identitetit t tyre lokal dhe fetar, d.m.th. t dallimit nga myslimant dhe katolikt kur t vinte rasti. Prpara reformave t Tanzimatit, komunitetet nuk kishin rregulla t prcaktuara rigorozisht.

16 N rastin vllah, nuk pati njohje t ndonj ekzarhati. Me iraden e majit 1905, sulltani u jepte vllahve t drejtn pr t zgjedhur muhtarin (kryetar bashkie, kreu i nahijes ose i lagjes), t kishin prfaqsuesit e tyre n kshillat krahinore (mexhlis) dhe t hapnin institucione shkollore. N lidhje me kt shih Peyfuss 1974: 85-95.

Identitetet fetare 47 46 Nefillimet e nacionalizmit shyiptar

48 N fillimet e nacionalizmit shyiptar

Kodikt, libra n t cilt ishin regjistruar llogarit dhe vendimet e komunitetit, shrbenin si guid. Nj her n vit, zakonisht n fillim t dimrit, kur aktiviteti ekonomik kishte rn ose n rast nevoje, nn kryesin e dekanit ose t priftit thirrej Mbledhja e Prgjithshme q mblidhte njerzit mbi 25 vje. Aty diskutohej mbi shtjet q lidheshin me komunitetin n trsin e tij, pastaj shqyrtoheshin llogarit vjetore (t ardhurat dhe shpenzimet) e komunitetit dhe t kishs s tij. S fundi zgjidheshin, zakonisht midis personaliteteve m fisnike, antart e dy organeve ekzekutive t asambles: "Demogerontia" (Kshilli i Pleqve) dhe "Epitropia". "Demogerontia" merrej me problemet administrative dhe sociale t komunitetit. Ajo zgjidhte konfliktet, gjykonte shtjet dhe merrte vendime (pr vendosjen e gjobave). Ajo ishte prgjegjse pr taksat q komuniteti duhej t'i paguante shtetit. Ajo kishte detyra t karakterit komunal, si ishte pr shembull mbikqyrja e pronsis mbi hapsirat publike. "Epitropia" merrej me administrimin e t ardhurave (dhurata, testamente, etj), me qllim ndrtimin dhe mirmbajtjen e kishave dhe t shkollave, si edhe me ndihmn pr njerzit nevojtar.

Nj nga pasojat e Tanzimatit ishte strukturimi i mileteve jomyslimane. N vitet 1860-1862, n kuadrin e riorganizimit t instancave komunitare, mileti ortodoks (i rumve) u pajis me rregulla t reja. Si pasoj, u prforcua struktura vertikale e miletit, me ruajtjen e t drejtave t Patrikans s Stambollit, konsolidimin e rolit t hierarkis fetare dhe ngritjen e strukturave laike n nivel mbikrahinor. N nivel lokal, transformimet duket se u bn n nj mnyr progresive. Nse merret shembulli i bashksis s vogl ortodokse t Tirans, vrehet se duke filluar nga viti 1834, "Mbledhja e Prgjithshme" drejtohej nga metropoliti i Durrsit ose prfaqsuesi i tij. Rregullat e reja u futn n Kor duke filluar nga viti 1866 dhe kryesisht n 1876. Ishin mbi t gjitha reformat e administrats s krahins (krijimi i mexhliseve t prziera-mysliman dhe t krishter-duke filluar nga viti 1845 dhe ligji mbi vilajetet i 1871) ato q ndryshuan marrdhniet midis autoriteteve politike lokale dhe komuniteteve ortodokse, si edhe, n njfar mnyre, marrdhniet midis myslimanve dhe t krishterve ortodoks, por pa i fshir dallimet midis tyre. Kto ndryshime n t vrtet e kufizuan autonomin e komuniteteve ortodokse vetm n shtjet fetare dhe arsimore. Por, n t njjtn koh, si n planin fetar ashtu edhe n at arsimor, kto komunitete u integruan m tepr n rrjetin ortodoks (madje greko-ortodoks) n shkall perandorie,

Identitetet fetare 49

rrjet ky q dominohej nga Patriarkana dhe shoqrit kulturore si Syllogosi epirot i krijuar n vitin 1871."

Pr katolikt e krahut perndimor t Gadishullit- t shprndar kryesisht midis gjysms s veriut t Shqipris, jugut t Malit t Zi, n Kosov-Metohi dhe n Maqedonin aktuale- nuk ishte edhe aq problem marrdhnia midis identitetit etnogjuhsor dhe identitetit fetar. Nga njra an, ata ishin pothuaj t tr shqipfols. Nuk kishte vese disa grupe t vogla katoliksh sllavofon n pjesn verilindore t vilajetit t Kosovs. Njlloj si Kisha Ortodokse, edhe Kisha Katolike nuk angazhohej drejtprdrejt me shtjet kombtare. Pjesa m e madhe e klerit fetar t rangut t lart dhe nj pjes e madhe e misionarve aktiv q vepronin n mes t popullsive ishin italian ose dalmat. Si do ta shohim, n mnyr indirekte Kisha u shndrrua n nj pruese t intervencionizmit politik prmes protektoratit t kultit t ushtruar nga Austria (m pas Austro-Hungaria). Administrimi i institucioneve katolike vinte si rezultat i nj aksioni t trefisht: atij t Roms (d.m.th. t Vatikanit dhe Kongregacionit t Propagands Fide), atij t Vjens dhe atij t vikarit apostolik me qndrim n Stamboll. Edhe fuqi t tjera katolike nuk mungonin t prziheshin ose t ndrhynin n dobi t popullsive katolike t ktyre krahinave. T tilla ishin Franca, veanrisht n rastin e Mirdits, dhe Italia. Duhet vrejtur se katolikt latin nuk formonin nj milet t institucio-nalizuar sipas rr