Natyra shqiptare në trashëgiminë e bimëve mjekësore–aromatike GIZ versioni perfundimtar... · Me qëllim që të mbështetet ruajtja dhe mbrojtja e biodiversitetit për bimët

Natyra shqiptare në trashëgiminë e bimëve mjekësore–aromatike

1

Natyra shqiptare në trashëgiminë e bimëve mjekësore–aromatike

(Përshkrim monografik i 40 llojeve mjekësore–aromatike me ndikim në qendrueshmërinë ekonomike të komuniteteve në zonat malore të Shqipërisë)

Tiranë, 2013

2

Imprint

Botuar ngaDeutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH

Zyrat e regjistrimitBonn dhe Eschborn, GjermaniFriedrich-Ebert-Allee 4053113 BonnDag-Hammarskjöld-Weg 1-565760 Eschborn

‘Ruajtja e Agro Biodiversitetit në Zonat Rurale të Shqipërisë’ Rr. Skenderbej, Pall.4, Ap.15Tirana, AlbaniaT +355 42 258 650www.giz.de/en/worldwide/20445.html

Dhjetor 2013

Shtypur ngaShtypshkronja “PEGI”Adresa: Lundër, Tiranë

Dizenjimi dhe faqosjaEndrit Kullaj, Dep. Hortikulturë dhe Arkitekturë Peizazhi, Fklt. Bujqësisë dhe Mjedisit, UBT, Kodër-Kamëz. Tiranë

TekstiPjesa e përgjithshme dhe shtojcat: Prof. Asoc. Endrit Kullaj, Universiteti Bujqësor i Tiranës, Menaxher i Përgjithshëm i Sonnentor shpk (eksportues bimësh aromatike bio) Inxh. Ferdin Liçaj, Shoqata Kombëtare e Përdoruesve të Pyjeve dhe Kullotave Komunale, Menaxher i Cilësisë, Sonnentor shpkPjesa e veçantë dhe shpjeguesi terminologjik:Ferdin LiçajEndrit Kullaj

Foto e kopertinës: Shtogu (Sambucus nigra)

Shënim: Përgjegjësia për përmbajtjen tërësore dhe saktësinë e informacionit që përmban ky botim është e autorëve.

Të drejtat e rezervuara: ©GIZ

Për llogari të Ministrisë Federale Gjermane për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ekonomik (BMZ)

3

Pasqyra e lëndësHyrje.......................................................................................................................................................................5

PJESA E PËRGJITHSHME: Grumbullimi i Kontrolluar dhe i Qëndrueshëm i Bimëve Mjekësore dhe Aromatike...................................................................................................7

PJESA E VEÇANTË: Monografi të Bimëve Mjekësore dhe Aromatike Kryesore.................................14Aguliçja................................................................................................................................................................15Arra.......................................................................................................................................................................17Arrësi dushk i vogël...........................................................................................................................................19Barbleta...............................................................................................................................................................21Barpezma njëmijëgjethëshe...........................................................................................................................23Bari i patës...........................................................................................................................................................25Bliri fletëvogël....................................................................................................................................................27Dafina...................................................................................................................................................................30Dëllënja e zezë...................................................................................................................................................33Ferra.....................................................................................................................................................................36Frashëri i zi..........................................................................................................................................................38Gërdeci.................................................................................................................................................................40Gështenja............................................................................................................................................................42Hithra...................................................................................................................................................................45Kamomili.............................................................................................................................................................47Konopica.............................................................................................................................................................49Krasta...................................................................................................................................................................51Kulumria..............................................................................................................................................................53Lajthia..................................................................................................................................................................55Lulebalsami........................................................................................................................................................58Luleshtrydhja.....................................................................................................................................................60Luleshurdha........................................................................................................................................................62Mështekna..........................................................................................................................................................64Mjedhra...............................................................................................................................................................67Molla e egër........................................................................................................................................................69

4

Murrizi njëbërthamësh....................................................................................................................................71Qershigla.............................................................................................................................................................73Rigoni i bardhë...................................................................................................................................................75Rigoni i kuq.........................................................................................................................................................77Salepi me njolla..................................................................................................................................................79Sanëza..................................................................................................................................................................81Sherebela............................................................................................................................................................83Shpatorja.............................................................................................................................................................86Shtogu i zi...........................................................................................................................................................88Tërfili i kuq.........................................................................................................................................................91Trëndafili i egër..................................................................................................................................................93Trumëza e malit.................................................................................................................................................95Thundërmushka................................................................................................................................................97Urthi.....................................................................................................................................................................99Vjezhdulla e bardhë........................................................................................................................................101

Shtojca 1. KËRKESA ORGANIZATIVE DHE OPERACIONALE DHE STANDARDET HIGJENIKE PËR OPERATORËT...........................................................................................................................103Shtojca 2. KRITERE CILËSORE PËR LËNDËN E PARË.........................................................................105Shtojca 3. LEGJISLACIONI, RREGULLORET E STANDARDET NË SEKTORIN E BIMËVE MJEKËSORE DHE AROMATIKE..................................................107

Shpjegues terminologjik................................................................................................................................109

Referenca..........................................................................................................................................................113

5

Hyrje

Shqipëria karakterizohet nga një larmi e madhe biologjike dhe natyrore. Në veçanti, zonat malore të saj përfaqësojnë habitate të rëndësishme për llojet shtazore dhe bimore të rralla, disa prej të cilave gjenden vetëm në Shqipëri. Ato strehojnë një larmi të madhe bimësh dhe racash, të cilat kanë një potencial ekonomik që ende nuk është shfrytëzuar plotësisht. Biodiversiteti po shkatër-rohet gjithnjë e më shumë, kryesisht për shkak të veprimtarisë njerëzore, por edhe si rezultat i ndryshimeve klimatike, duke çuar në një fragmentim të mëtejshëm të habitateve, veçanërisht ato alpine. Trysnia për përdorimin e burimeve natyrore, si nga popullata vendore ashtu edhe sektori privat dhe investimet publike është mjaft e lartë. Administrimi i zonave të mbrojtura dhe përdo-rimi i qëndrueshëm i biodiversitetit nga aktorë publikë dhe privatë, ashtu edhe nga shoqëria civile në Shqipëri, nuk zbatohet në masën e duhur. Bimët mjekësore dhe aromatike janë pjesë e atyre produkteve të biodiversitetit që mund të përdoren për përfitime ekonomike. Kohët e fundit, sektori i bimëve mjekësore po udhëhiqet nga kërkesat e tregjeve ndërkombëtare dhe kombëtare. Situata nuk është aspak e konsoliduar pasi kërkesa po rritet, dhe për shkak të mungesës së njohurive, procesi i zinxhirit të produktit nga mbledhja në përpunim dhe shitje mund të çojë në produkte të pastandardizuara ose pasoja për ruajtjen dhe mbrojtjen e tyre. Me qëllim që të mbështetet ruajtja dhe mbrojtja e biodiversitetit për bimët mjekësore dhe aromatike, ekziston nevoja për të rritur njohuritë e atyre që janë të përfshirë në mbrojtjen, admin-istrimin por edhe atyre që bëjnë pjesë në sektorin privat e që janë pjesë e zinxhirit të produktit. Gjithashtu, është me rëndësi që të shtohen njohuritë e aktorëve lidhur me produktet, shpërndarjen gjeografike, karakteristikat, mbledhjen, përpunimin dhe kërkesat e tregut, me qël-lim përmirësimin e zinxhirit të vlerës së bimëve mjekësore për të arritur një hyrje në treg dhe respektimin e standardeve të tij. Ky botim përmban informacionin dhe njohuritë shkencore të lartpërmendura dhe është i nevojshëm për një game të gjerë aktorësh: mbledhësit e bimëve mjekësore dhe nxënësit që marrin pjesë gjatë sezonit të vjeljes si edhe administratën pyjore, e cila ka për detyrë të garantojë përdorimin e qëndrueshëm të barnave natyrore. Formati, struktura dhe gjuha është përshtatur për grupet e synuara të përmendur më lart. Ajo përmban një pjesë të përgjithshme, me udhëzime të përgjithshme në lidhje me mbledhjen e bimëve mjekësore dhe aromatike, duke renditur standarte specifike në lidhje me higjenën dhe kushtet e punës. Këtu përfshihen edhe udhëzime për manipulimin e kujdesshëm të lëndës së parë

6

që është potencialisht helmuese apo alergjike. Pjesa e përgjithshme shoqërohet edhe me citimin e legjislacionit vendas në fuqi për mbledhjen e bimëve mjekësore dhe aromatike si dhe standard-eve ndërkombëtare të sektorit. Në pjesën e dytë të botimit, atë të monografive të bimëve mjekësore e aromatike, struk-tura përmban emërtimin shkencore e vendor, një përshkrim të bimës, kryesisht botanik, i vlef-shëm për vjelësit dhe përpunuesit me qëllim identifikimin e llojit. Përshkrimet e përdorura janë të qarta dhe të kuptueshme nga lexuesit. Lexuesi do të vërejë se përshkrimi është përmbledhur maksimalisht, me një stil shumë lakonik, që i përshtatet atij të një manuali. Kujdes i veçantë i është kushtuar përshkrimit gjeografik, duke përcaktuar zonat e përhap-jes, zonat fitoklimatike, lartësinë mbidetare, abundancën, vendndodhjet tipike (male, vargmale, lugina, etj. si dhe rrethet e lokalitetet përkatëse). Statusi i kërcënimit është shënuar në rastin kur bima është e tillë, mbështetur në listën e kuqe sipas urdhrit të Ministrisë së Mjedisit. Të dhënat autekologjike përshkruajnë kushtet e parapëlqyera për llojin në lidhje me dritën dhe tokën, siç është tekstura e tokës, shkëmbi amnor, pH dhe përmbajtja e ushqyesve, lagështia e tokës, temperature e ajrit, etj. Biotopet, shoqërimet bimore, fitosociologjia është përshkruar mbështetur në përcaktimet dhe kriteret akademike. Autorët janë përpjekur të vendosin foto ilustruese, të qarta për lexuesin dhe përdoruesin, të marra nga zona të ndryshme të Shqipërisë nga vetë autorët gjatë punës së tyre me grupet e vjelësve. Për përgatitjen e monografive, veç përvojës së gjatë të autorëve në terren me vjelësit, përpunuesit dhe tregtuesit e bimëve mjekësore e aromatike, si dhe në trajnime të shumëta, është përdorur një literature e gjerë, vendase dhe e huaj, kryesisht shkencore, e cila është cituar në fund të botimit. Broshura është botuar në gjuhën shqipe dhe angleze me qëllim që të shërbejë si një bazë e mire për përdorues ndërkombëtar dhe kombëtar.

7

PJESA E PËRGJITHSHME

Grumbullimi i Kontrolluar dhe i Qëndrueshëm i Bimëve Mjekësore dhe Aromatike

8

A. Grumbulluesit/Punëtorët1. I gjithë materiali bimor mjekësor duhet të jetë në përputhje me standartet e përgjithshme për higjenën e ushqimit dhe për kushtet e punës (shih Shtojca 1).

2. Në rastet e bimëve me helme alkaloide, duhet të merren masa për të garantuar shëndetin e mirë të grumbulluesve dhe përpunuesve.

3. Grumbulluesit dhe personeli përpunues duhet të mbrohen nga kontakti me materialin bimor helmues apo alergjik me anë të veshjeve mbrojtëse të posaçme.

4. Personat që vuajnë nga sëmundje infektive ngjitëse apo që kanë plagë të hapura nuk duhet të jenë në kontakt me materialet bimore.

5. Grumbulluesit duhet të kenë njohuritë e nevojshme botanike për të njohur bimët që do të grumbullojnë. Këtu përfshihet: identifikimi i bimës, karakteristikat dhe përhapja e saj, kërkesat për hijezim, lagështia, toka, etj.

6. Grumbulluesit duhet të jenë në gjendje të dallojnë llojet që duhet të mblidhen me lloje të përafërta apo të ngjashme me qëllim shmangien e rezikut të shëndetit publik apo kanosjen e bimëve të tjera.

7. Grumbulluesit duhet të kenë njohuri të mjaftueshme për kohën më të përshtatshme për mbledhjen e bimëve, teknikat dhe mjetet që përdoren, si dhe për kushtet e teknikat e tharjes dhe manipulimit.

8. Nëse grumbulluesve u mungojnë njohuritë e nevojshme, atëherë Shoqatat e Përdorimit të Pyjeve dhe Kullotave Komunale apo Shoqëritë Tregtare të Bimëve Mjekësore duhet të marrin masa për trajnimin, mbikqyrjen dhe dokumentimin. Trajnimi i personelit sipas teknikave të përcaktuara në këtë manual është i detyrueshëm.

9. Grumbulluesit e bimëve mjekësore duhet të udhëzohen për të gjitha çështjet që lidhen me mbrojtjen e mjedisit dhe mbrojtjen e llojeve bimore. Këtu përfshihet informacioni për ligjet dhe udhëzimet për mbro-jtjen e llojeve.

B. Grumbullimi1. Shoqëritë tregtare dhe organet e ruajtjes së pyjeve duhet të caktojmë mbikqyrës (supervizorë) për iden-tifikimin dhe verifikimin e sasive dhe llojeve të grumbulluara të materialit bimor si dhe punës së grumbul-luesve.

2. Grumbullimi duhet të kryhet në përputhje me legjislacionin në fuqi për ruajtjen dhe përdorimin e qën-drueshëm të llojeve bimore.

3. Mënyrat e grumbullimit nuk duhet të shkaktojnë dëmtimin e mjedisit ku rriten bimët duke garantuar në këtë mënyrë kushtet optimale për ripërtëritjen e llojeve të bimëve të grumbulluara.

9

4. Llojet e bimëve të përcaktuara si specie të rrezikuara nuk duhet të vilen përveç rastit kur merret autoriz-imi i organit përgjegjës (Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave).

5. Grumbullimi duhet të kryhet në zona të pandotura ose në largësi të caktuar nga burimet e ndotjes (rrugët, industria, vendbanimet, zonat bujqësore apo vendet e depozitimit të plehrave). Largësia përcakto-het në bazë të kushteve të vendosura nga organi që bën çertifikimin organik të bimës.

C. Rregullat bazë për grumbullimin e qëndrueshëm1. Llojet bimore duhet të grumbullohen vetëm kur kanë cilësinë më të mirë të mundshme për përdorimin përkatës. Prandaj çdo grumbullues duhet të presë të marrë miratimin nga shoqata apo shoqëria tregtare për fillimin e sezonit të grumbullimit.

2. Duhet të grumbullohet vetëm sasia e përcaktuar nga pjesa e caktuar e bimës, siç kërkohet nga shoqëria tregtare apo shoqata - asgjë tjetër.

3. Materiali bimor i dëmtuar duhet të përjashtohet nga tregtimi i materialit bimor mjeksor për eksport ose të etiketohet për prodhimin e esencave.

4. Bima duhet të grumbullohet në kushtet më të mira të mundshme duke shmangur vesën, shiun ose lagështinë ajrore, siç përmendet në monografitë e bimëve.

5. Përpara se të përdoren, mjetet prerëse duhet të pastrohen për të zvogluar ndotjen.

6. Pjesa e mbledhur e bimës nuk duhet të jetë në kontakt të drejtëpërdrejt me tokën. Duhet të mblidhet dhe të transportohet menjëherë në kushte të thata dhe të pastra.

7. Gjatë mbledhjes duhet të shmanget medoemos përzierja e pjesëve të mbledhura me lloje të tjera që rriten në zonë.

8. Në rast se grumbulluesit përdorin thasë gjatë mbledhjes, shoqëria tregtare duhet të shpërndajë thasë të rinj për çdo sezon, kryesisht prej bezeje siç shpjegohet në monografitë e bimëve.

9. Të gjithë vendet e depozitimit të bimëve duhet të jenë të pastra dhe të pandotura nga materiali bimor i mëparshëm. Gjatë kohës që nuk përdoren, këto vende duhet të mbahen të thata, pa dëmtues apo minj, bagëti apo kafshë të tjera shtëpiake si dhe të dezinfektohen me gëlqere.

10. Pjesët bimore të mbledhura që janë tulore duhet të dërgohen sa më parë në paisjet e përpunimit për të shmangur fermentimin. Duhet të shmanget dëmtimi mekanik dhe ngjeshja e materialit bimor të freskët që mund të çojë në ndryshime cilësore të padëshirueshme. Në këtë drejtim, vëmendje i duhet kushtuar tejmbushjes së thasëve apo vendosjes së tyre pirg.

11. Materiali bimor i grumbulluar duhet të mbrohet nga dëmtuesit, minjtë dhe kafshët shtëpiake. Çdo masë e marrë për mbrojten nga dëmtuesit duhet të dokumentohet.

10

12. Ndalohet përdorimi i helmeve apo pesticideve si masë mbrojtje. Mbrojtja nga dëmtuesit duhet të bëhet në mënyrë mekanike me ndihmën e dyerve të mbyllura, rrjetave për insektet, vijave me gëlqere, etj.

13. Në rastin e mbledhjes së rrënjëve ose zhardhokëve, 80% e gjithë bimëve të zonës së grumbullimit nuk duhet të preken.

14. Në rastin e mbledhjes së gjetheve, duhet të lihen 70% e gjetheve të bimës.

15. Në rastin e mbledhjes së luleve, 30% e luleve të çdo bime dhe 20% e tërë bimëve nuk duhet të preken.

16. Kur mblidhen farat, 30% duhet të lihen për të lejuar ripërtëritjen e tyre.

17. Kur mblidhen frutat, 20% duhet të lihen për ripërtëritje.

18. Duhet të grumbullohen vetëm bimët me karakteristikat e përcaktuara nga STASH.

19. Metodat e ndaluara të vjeljes së bimëve janë të qëlluarit me shkop (përveç rastit të dëllënjave), heqja me zor e pjesës së bimës, sharrimi zinxhir i degëve.

Ç. Trajtimi pas grumbullimit1. Trajtimi paraprak përfshin proçese si larja, prerja përpara tharjes, ngrirja, tharja. Kjo është vetëm një ren-ditje e të gjithë proçeseve, por vetëm në pak raste, siç është rasti i ndonjë rrënje, do të kërkohen proçese si larja. Pra nuk kemi të bëjmë me një radhë proçesesh që duhen kryer për çdo bimë. Të gjitha këto trajtime duhet të jenë në përputhje me ligjet dhe udhëzimet përkatëse.

2. Pas mbërritjes në ambjentet e përpunimit, materiali i grumbulluar duhet të shkarkohet dhe të hiqet menjëherë nga thasët. Përpara se të bëhet trajtimi paraprak, materiali nuk duhet të ekspozohet drejtëpër-drejt në diell, me përjashtim të rasteve kur kështu e kërkon ndonjë bimë (si tek rrënjët). Materiali i grum-bulluar duhet të mbrohet edhe nga lagështia e lartë dhe reshjet.

3. Në rastin e tharjes natyrore në ajër, e cila nuk duhet kryer në mot të vrenjtur, materiali bimor duhet të hapet në një shtresë të hollë. Nëse moti është i ftohtë, lokalet duhet të ngrohen. Për të siguruar qarkullimin e mirë të ajrit, kornizat ku është vendosur për t’u tharë materiali, duhet të jenë të ngritura në një lartësi të caktuar nga toka, gjithnjë mbi 25cm.

4. Ndalohet tharja drejtëpërdrejt në tokë dhe ekspozimi në diell. Për të shmangur formimin e mykut apo kërpudhave, duhet të bëhen përpjekje që të arrihet një tharje e njëtrajtshme e materialit të freskët bimor, nën 14 përqind lagështi. Këshillohet mbulimi I materialit bimor për tharje për ta mbrojtur nga kondensimi i vesës së mëngjesit.

5. Me përjashtim të tharjes së hapur në ajër, kushtet e tharjes si temperatura, dhe koha e tharjes duhet të përcaktohen duke marrë në konsideratë pjesën e mbledhur të bimës (rrënjë, gjethe apo e tërë bima). Kur natyra e veçantë e përbërësve të bimës kërkon trajtim të veçantë për shkak të karakteristikave të për-

11

bërësve aktivë, si vajrat esencialë, duhet të ruhet një gamë e përcaktuar temperaturash. Duhet bërë kujdes me kohën e tharjes pasi tharja e tepërt bën që materiali bimor, veçanërisht gjethet, të shkërmoqen. Në këto raste, produkti duhet lënë të ftohet gjatë natës e më pas të paketohet.

6. Lënda djegëse gjatë tharjes së drejtëpërdrejt duhet të kufizohet në përdorimin e gazit butan, propan ose gazit natyror.

7. I gjithë materiali bimor duhet të kontrollohet dhe të kalohet në sita për të eliminuar produktet nën stan-dartin e kërkuar ose trupa të huaj. Sitat mbahen të pastra dhe riparohen rregullisht.

8. Duhet të përdoren kosha për hedhjen e mbeturinave të cilat boshatisen dhe pastrohen çdo ditë. Koshat duhet të jenë te shënuar qartë si kosha për mbeturinat.

9. Duhet të regjistrohen me hollësi kushtet individuale.

D. Paketimi1. Për të mbrojtur prodhimin dhe për të ulur rrezikun e prekjes nga dëmtuesit, këshillohet ambalazhim sa më i shpejtë.

2. Materiali bimor duhet të ambalazhohet në thasë apo arka të pastra, të thata e mundësisht të reja. Për produktin bimor i cili thith shumë lagështi, përdoren thasë letre me dy shtresa.

3. Etiketa duhet të jetë e qartë, e fiksuar mirë dhe që nuk është e përbërë nga lëndë helmuese.

4. Informacioni në etiketë duhet t’i përmbahet standartit të kërkuar nga legjislacioni vendas për etiketimin dhe nga blerësi.

5. Materiali ambalazhues që do të ripërdoret duhet të pastrohet dhe të thahet mirë përpara përdorimit. Duhet të shmanget ndotja nga përdorimi i përsëritur i thasëve.

6. Materiali ambalazhues duhet të ruhet në një vend të pastër e të thatë, larg dëmtuesve dhe pesticideve, dhe ku nuk hyn bagëtia apo kafshët shtëpiake. Duhet të merren masa për të shmangur ndotjen nga për-dorimi i thasëve prej fijesh plastike. Fijet plastike brenda në materialin bimor mund të çojnë në refuzim të produktit.

Dh. Ruajtja dhe transporti1. Materiali i tharë i ambalazhuar duhet të ruhet në një godinë pastër, të thatë, të ajrosur mirë, ku temper-aturat luhaten pak dhe që ka ventilim. Stivimi i thasëve bëhet në mënyrë të tillë që të mundësojë ventilimin e duhur (largësia nga muret, korridore të lira ajrimi, etj.). Nëse qëndrimi në ruajtje është relativisht i gjatë (mbi një muaj), ato lëvizen vazhdimisht.

2. Në rastin e transporit në sasi të mëdha, është e rëndësishme të garantohen kushte të thata. Për më tepër,

12

për të zvogëluar rrezikun e mykut, kërpudhave apo fermentimin, këshillohet përdorimi i kontenierëve të ajrosur ose mjete të tjera transporti me ventilim.

3. Ambjentet e ruajtjes dhe mjetet e transportit duhet të jenë pa pesticide dhe materiale të tjera helmuese.

4. Fumigimi duhet të bashkërendohet me klientin dhe të raportohet në dokumentim. Për fumigimin e magazinave, do të lejohen vetëm substanca që lejohen nga legjislacioni shtetëror. Përdorimi i preparateve fumiguese si p.sh. fostoksina janë të ndaluara në prodhimin organik.

E. Dokumentimi1. Të gjithë proçeset dhe proçedurat që mund të ndikojnë në cilësinë e produktit duhet të dokumentohen.

2. Duhet të dokumentohen rrethanat e jashtëzakonshme gjatë periudhës së rritjes që mund të ndikojnë në përbërjen kimike të materialit bimor, siç janë kushtet ekstreme të motit apo dëmtuesit.

3. Është shumë e rëndësishme të dokumentohet lloji, sasia dhe data e grumbullimit.

4. Përdorimi i agjentëve fumigues duhet të dokumentohet. Ritheksojmë se për çertifikimin organik, fu-migimi është i ndaluar.

5. I gjithë sigurimi i materialit bimor dhe fazat e përpunimit duhet të dokumentohet, ku përfshihet, habitati i zonës së grumbullimit, klima, toka dhe rrethanat e tjera që mund të ndikojnë në cilësi.

6. Vendndodhja gjeografike e zonës së grumbullimit duhet të përshkruhet sa më saktë që të jetë e mundur (harta të shkallës 1:25.000). Secili grumbullues duhet të identifikojë zonën e tij në hartë.

7. Të gjithë grumbulluesit e një zone të përcaktuar duhet të identifikohen me një kod (kodi i grumbulluesit, data e vjeljes, produkti dhe cilësia (organike apo konvencionale).

8. Materialet bimore të grumbulluara nga zona të ndryshme gjeografike do të përzihen vetëm nëse garan-tohet që përzierja është homogjene. Këto proçedura duhet të jenë të dokumentuara mirë.

9. Midis çdo grumbulluesi dhe shoqërie tregtare duhet të lidhet një kontratë me shkrim. Kontrata duhet të përmbajë një marrëveshje që i referohet udhëzimeve të dhëna në këtë Manual.

10. Dokumentacioni që duhet të mbajë shoqëria tregtare blerëse përfshin hartën e zonave të grumbullimit (shkalla 1:25.000), dokumentet e blerjes në formën e faturave dhe lista-blerjesh, ditar të përpunimit, listë e asortimenteve (organike/konvencionale), dokumentet e shitjes në formën e faturave dhe ditareve të shitjes.

11. Për ndarjen e cilësive konvencionale/organike duhet të përdoren kontenierë të ndryshëm (p.sh. etiketë e gjelbër për cilësinë organike – etiketë e kuqe për cilësinë konvencionale).

12. Për materialin bimor konvencional/organik duhet të përdoren vende të ndryshme dhe të identifikuara

13

qartë për trajtimin pas-mbledhjes.

13. Për ruajtjen e materialit bimor organik/konvencional duhet të përdoren ambjente të ndryshme.

14. Duhet të mbahet dokumentacion i veçantë për blerjen, përpunimin dhe shitjet e produkteve organike/konvencionale. Në rastin e cilësisë organike, fjala “organike” duhet të përmendet në të gjithë faturat dhe ditaret.

14

PJESA E VEÇANTË

Monografi të Bimëve Mjekësore dhe Aromatike Kryesore

15

AGULIÇJA

Emërtimi shkencor: Primula veris L., subsp. macrocalyx. Sinonim. P. officinalis Hill. Emërtime vendore: lulja e qyqes

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 10-30 cm. Hemikriptofite. Lulëzon në periudhën Prill-Maj.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEGjethe vezake, llapa e së cilës sa vjen e ngush-tohet në drejtim të bishtit, me dhëmbëzim jo të njëjtë anash, me push ose pothuajse pa push në faqen e poshtme, e rrudhosur, me nervurat në formë rrjeti. Kërcelli lulembajtës është më i gjatë se gjethet dhe mbulohet me një push të imët. Lulet kanë formë këmbane me bisht të gjatë, me ngjyrë të verdhë squfuri, të pajisur me pesë pikëla ngjyrë portokalli në majë të gypit, ndon-jëherë të kuqërremta, me erë të spikatur, të ven-dosura në një lulesë shumëlulëshe me bishta të hollë, me push të imët e të harkuar nga e njëjta anë.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur, por mjaft e rrallë në zonën mes-dhetare. Shkon deri në 2000 m lartësi në katin alpin.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura me baza, pak a shumë të pasura me elementë ushqyes, me pH bazik deri në lehtësisht acid, toka mjaft të thata e të freskëta. Veçori dalluese për llojin: neutrokalcikol, mezokserofile.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIGjëndet në lëndinat që shtrihen mbi tokat gëlqerore, në ledhe arash dhe në shpate të barëzuar; në pyjet e ahut të përzier me dushqe, në dushkajat e formacionit (Carpinion betuli), në përzjerie të dendur me (Pru-netalia spinosae), ahishte të thata (Cephalanthero-Fagion), lëndina (Mesobromion erecti), livadhe (Arrhen-atheretalia elatioris, Molinion caeruleae).

Aguliçja

16

PJESËT QË VILENKryesisht lulet pa bisht

PERIUDHA E VJELJESMars-Maj

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Lulet këputen pa bishtin e tyre, hidhen në një trastë bezeje dhe transportohen për në mjediset e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e luleve bëhet në vënde të ajrosur, pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga ndotjet e kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Shtresa e luleve që hapen për tharje nuk duhet ta kalojë trashësinë 2 cm. Ato përzihen çdo 6 orë me një krehër druri me bisht të gjatë. Në rastin e tharjes së tyre në pajisjet diellore, shtresa e luleve në sirtarë bëhet 4 cm e trashë. Pas tharjes lulet pastrohen nga fijet e barishteve, apo nga lëndët e huaja. Ato ambalazhohen në thasë bezeje të cilët vendosen në rafte.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë mjaltdhënëse. Rrënja është tepër ekspektorante (pastron sekrecionet e gëlbazës nga rrugët e fry-mëmarrjes dhe qetëson kollën), mesatarisht diuretike dhe antireumatike si dhe ngadalëson mpiksjen e gjakut. Edhe gjethet kanë vetitë e rrënjëve por më të dobëta në veprim. Për lulet mendohet se janë sedative dhe rekomandohen për hiperaktivitetin dhe pagjumësinë, veçanërisht të fëmijëve. Vetitë antispazmodike dhe anti-inflamatore të luleve të aguliçes i bëjnë ato potencialisht të dobishme në trajtimin e azmës dhe gjendjeve alergjike të tjera.

Aguliçja në habitatin e saj, Dibër.

17

ARRA

Emërtimi shkencor: Juglans regia L. Emërtime vendore: arrë

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEDru gjetherënës me lartësi 20-25 m dhe me jetëg-jatësi 300-400 vjet. Monoik. Lulëzon në Prill-Maj në varësi nga lartësia mbidetare. Pjalmohet me anë të erës.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESETrung i shkurtër, kurorë e madhe, e rrumbul-lakët, e dallueshme. Lëkura fillimisht gri në të bardhë, e lëmuar pastaj më e zbehtë dhe me të çara gjatësore. Degët e trasha, me palcë të ndarë në drejtimin e tërthortë, me gjurmë gjethesh në formë ‘V’. Sytha të spikatur, me shkallë, ngjyrë të errët dhe pa push. Gjethet të këmbyera, të për-bëra me 5-9 gjethëza vezake, të mëdha (gjatësia 6-15 cm), e fundit më e madhe, e plotë, pa push. Bishti i fryrë në bazë. Lulet mashkullore në gathë anësorë të varur ndërsa lulet femërore në perig-onë katër pjesësh, të vendosur në vile mbaruese. Fryti quhet arrë dhe përbëhet prej bukës që ndahet në dy thelbinj, prej gujadës (endokarpi i drunjëzuar) dhe prej zhguallit (perikarpit) që e mbështjell. Piqet gjatë periudhës Gusht- Tetor.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Lloj me origjinë nga vëndet ballkanike, e kultivuar qysh prej epokës galo-romake dhe e kultivuar nga pak gjithandej. Takohet e kultivuar dhe njëkohësisht e mbirë spontanisht në terrenet natyrorë duke shkuar deri në lartësitë 1200 m mbi nivelin e detit. Përhapet sidomos në luginën e Shkumbinit, dhe buzë ujërave të Llëngës në rrethin e Librazhdit, në lagjen ‘Valë’ të Martaneshit ku formon grumbuj të vegjël, në luginën e Shalës, në Kolgecaj, në Krumë, në Lumë, në Zall-Dadhë, në Kthellë, në Shëngjergj, në Lunik, në Moglicë, në Vithkuq, në Katund, në Fratar, etj.. Rritet në të gjithë vëndet me toka gurishtore të freskëta në përzjerje me mëllezën, lajthinë, blirin etj., në masive të kufizuar me klimë të butë dhe pa ngrica pranverore.

STATUSI I KËRCËNIMIT EN A1b - lloj i rrezikuar

Gjethëzat dhe frutat e arrës.

18

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKEKërkon klimë mjaft të butë; e ndjeshme ndaj ngricave pranverore, sidomos në vëndet e rajonit të Shqipërisë veri-lindore. Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura në baza, me pH bazik deri lehtësisht acid, me materiale të ndryshëm, sidomos të lehtë e të pasur, lymor-argjilor, lymor, ranor dhe gurishtor. Lloj mezofil dhe mesatarisht lagështidashës. Veçori dalluese: neutrofil.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILloj nën-spontan në disa pyje kodrinorë (Alno-Padion); dushkaja (Carpinion betuli), në pyjet më panja, në pyjet me blinj (Lunario-Acerion, Tilion platyphyllis).

PJESËT QË VILENGjethëzat dhe frutat

PERIUDHA E VJELJESPër gjethëzat, Gusht-Shtator ndërsa për frutat, Tetor-Nëntor.

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Duhen përdorur shkallë. Gjethet e vjela grumbullohen në një mjedis të shtruar me beze të pastër dhe prej tyre ndahen gjethëzat e dëmtuara nga insektet dhe sëmundjet e ndryshme që mund t’i kenë prekur. Fru-tat shkunden me një shkop të gjatë dhe grumbullohen në fletët e plastmasit të shtruara për këtë qëllim poshtë kurorës.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËPas zgjedhjes së gjetheve ato mblidhen dhe hapen për t’u tharë në rrjeta të posaçme, në mjedise të ajëro-sura, nën hije dhe të mbrojtur nga kafshët e shpendët shtëpijakë. Pas tharjes së plotë të tyre, gjethet duhet të jenë me ngjyrë jeshile dhe jo të nxira. Pastaj ato futen në thasë bezeje dhe prodhimi magazinohet në mjedise të ajërosur dhe pa lagështirë. Frutat, pasi zgjidhen, thahen në një raft me panel diellor.

PËRDORIME DHE VEÇORIThelbinjtë e arrës janë të ngrënshëm. Gjethja dhe zhgualli janë të hidhur, me veti astringjente, tonike, an-ti-skrofuloze, anti-leukorreike, vermifuge, rezolutive dhe detersive. Vaji është vermifug. Arra ka dru homogjen, me pore të mëdha, me ngjyrë të ndryshueshme sipas prejardhjes. Durameni me ngjyrë të errët në gri, nga e errët në të zezë pak a shumë me damarë, dendësi mesatare, i fortë, dru që punohet lehtësisht, përkulet mjaft mirë, me vlerë të madhe, shumë i kërkuar. Përdoret për prerje për pllaka zbukuruese, në punime artistike, në qytat e armëve, në torneri, skulpturë. Druri i rrënjëve jep nje element shumë figurativ, shumë zbukurues (kur shfrytëzohet deri në kufirin e zi). Taninat e lëvores e të zhguallit të frytit përdoreshin dikur për ngjyrosje (‘zhguall arre’). Të kultivuar gjënden varietete të përmirësuar për prodhimin e frutit.

19

ARRËSI DUSHK I VOGËL

Emërtimi shkencor: Teucrium chamaedrys L. Emërtime vendore: teukër (sipas emrit të princit të Trojës që zbuloi veçoritë mjeksore të bimës, të cilit i është dedikuar gjinia).

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 10-25 cm. Kamefite. Lulëzon në periudhën Korrik-Shtator. Përhapet me anë të erës.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBima është e mbuluar me një push të imët. Kërcelli ka lastarë të shumtë, pjesa fun-dore e të cilit është pothuajse e drunjë-zuar, mbuluar me qime. Kërcejtë të hollë, të shtrirë ose të përhapur, më pas gjënden të ringritur të cilët mbajnë në bazën e tyre rrënjë adventive. Gjethet e përkundrejta qëndrojnë për një kohë të gjatë, të paji-sura më një bisht të shkurtër, vezake ose të zgjatura me cepa në bazën e tyre. Pjesa e gjërë e tyre është pak e fortë, me ngjyrë te gjelbër të mbyllur, që shkëlqen nga faqja e sipërme. Lulet kanë ngjyrë purpuri, hera-herës të bardha, pothuajse pa bisht, në qer-thuj që formojnë një fre pak të zgjatur me lulet e kthyera nga e njëjta anë. Kupa me nënpetla është e kuqërremtë, mbuluar me qime të shumta, në formë këmbane, me pesë dhëmbë heshtakë, me madhësi të njëjtë.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Në pëgjithësi gjëndet kudo, por mungon në zonat silicore. Shkon deri në 1800 m mbi nivelin e detit duke nisur nga zona kodrinore deri në katin nën-alpin.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura me baza, pak a shumë të pasura me el-ementë ushqimorë, me pH bazik deri në lehtësisht acid; toka mjaft të thata deri në të thata. Lloj thatë-sirëdashës deri në nivel mesatar. Veçori dalluese: kalcikol, mezokserofil.

Biotop i arrësit në malin e Bulqizës

20

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIShkëmbenj, rrungaja çakëllore në shpate mali, lëndina të thata, pyll i rralluar (dush-kajë ose pyll me pisha), sidomos në tokat që gjenden mbi shtrat gëlqeror. Haset në anëve të pyjeve (Geranion sanguinei), shkurreta (Berberidenalia), dushkaja (Quer-cion pubescenti-petraea), pyje me pisha të tokave gëlqerore (Erico-Pinetalia), dush-kaja mesdhetare (Quercion ilicis), lëndina (Ononidion striatae, Festuco-brometea).

PJESËT QË VILENMajat lulore ose e gjithë bima

PERIUDHA E VJELJESKorrik-Shtator, kur bimët janë me lule

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Korren me drapër ose me gërshërë. Ndalohet me ligj shkulja e bimëve me gjithë rrënjë.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e bimëve të korrura duhet të bëhet në hije, në vënde që ajrosen vazhdimisht, që janë të mbrojtur nga pluhurat dhe nga ndotjet me karakter të ndryshëm. Për shtrojë përdoret beze ose rrjetë najloni e posaçme. Pas tharjes, bimët pastrohen nga fijet e barishteve, nga kërcejtë dhe nga lëndët e huaja. Pastaj ato ambal-azhohen në thasë beze të pastër të cilët etiketohen sipas standardeve të kërkuar dhe vendosen në mjedise të ajrosur e të mbrojtur plotësisht nga lagështira.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë mjaltdhënëse. Efikase kundër përdhesit, reumatizmës, problemeve të stomakut, etheve dhe rrufës. Bima është përdorur edhe për të ndihmuar në rënien në peshë dhe është një përbërës i zakonshëm i verërave tonike. Arrësi dushk i vogël është përdorur për shpëlarje goje për dhembje gryke si dhe locion për të shëruar plagët. Ka veti tonike, stomaçike dhe antiskrofuloze. Mund të kultivohet si bimë zbukuruese (si bimë e vëndeve çakullorë).

Biotop i arrësit në Shalë, Dukagjin

21

BARBLETA

Emërtimi shkencor: Melissa officinalis L.Emërtime vendore: shelinok, bar blete, milcë

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare me shumë degë. Rritet e lartë 30-80 cm. Hemikriptofite. Lulëzon në peri-udhën Qershor-Gusht.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEGjethet të përkundrejta, në formë vezake, me bisht, krejt me push, me erë si të limonit. Gjatë-sia e gjetheve nga 6-8 cm dhe gjërësia nga 3-5 cm, me majë të rrumbullakët, ngjyrë e gjelbër e çelur. Lulet dalin nga majat e bisqeve dhe janë të vendosura në cima sqetullore me nga 6-12 lule, kanë ngjyrë të bardhë dhe ndonjëherë me nuancë rozë. Kërcelli mbajtës i luleve është më i gjatë se gjethet dhe është i mbuluar me një push të imët. Kupa ka formën e këmbanës, është me dy buzë leshtore në pjesën e jashtëme. Kurora e lules është dybuzore (njëra e drejtuar lart, tjetra poshtë), me gyp të hollë cilindrik e të përkulur në të cilin gjënden katër thekë. Fryti përbëhet nga 4 akene në formë vezake me ngjyrë të murrme, me gjatësi 1.5-2 mm dhe 0.75-1 mm gjërësi.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur. Mjaft e rrallë në zonën mesdhetare. Shkon deri në 2000 m lartësi në katin alpin.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura me baza dhe me elementë ushqimorë, toka jo të thata por të freskëta (tokat ranore-argjilore dhe tokat e pasura me humus janë mjaft të preferu-ara për milcën), pH bazik deri në lehtësisht acid. Parapëlqen vënde që i rreh dielli. Veçori dalluese: neutro-kalcikol, mezokserofil.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILëndina që shtrihen mbi tokat gëlqerore, ledhe arash dhe shpate të barëzuar, shkurreta, pyjet e ahut të

Barbleta

22

përzier me dushqe, dushkajat e forma-cionit (Carpinion betuli), në përzjerie të dendur me (Prunetalia spinosae); lëndina (Mesobromion erecti), livadhe (Arrhenatheretalia elatioris, Molinion caeruleae).

PJESËT QË VILENGjethet dhe majat lulore

PERIUDHA E VJELJESQershor-Gusht

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Vjelja e gjetheve bëhet para, gjatë dhe pas periudhës së lulëzimit, ndërsa vjelja e majave lulore bëhet gjatë pe-riudhës së lulëzimit. Vjeljet duhen bërë në ditë pa diell e të freskëta për të ruajtur humbjet e ndjeshme të vajit eterik aromatik që përmbahet në pjesët e bimës. Pesët e vjela transportohen në pikën e grumbullimit për t’i dërguar më pas në vëndet e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e gjetheve bëhet në vënde të mbrojtur nga ndotjet e ndryshme, me korrente të bollshme ajërimi që të sigurojnë një tharje sa më të shpejtë pasi pjesët e barit të bletës nxihen shpejt dhe e humbasin cilësinë e kërkuar. Për këtë arësye tharja e pjesëve të vjela rekomandohet të fillojë menjëherë pas vjeljes së tyre në vëndet e përhapjes së bimëve duke përdorur hijet e drurëve e të pemëve që gjënden rrotull. Shtresa e gjetheve që hapen për tharje nuk duhet ta kalojë trashësinë 3 cm; ato përzjehen çdo gjashtë orë me një krëhër druri me bisht të gjatë. Pas tharjes gjethet ose majat lulore pastrohen nga fijet e barishteve, apo nga lëndët e huaja. Ambalazhohen në thasë beze të cilët vendosen mbi një dysheme druri të ngritur nga toka në vënde pa lagështirë e të mbrojtur nga pluhurat.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë mjaltdhënëse. Ka veti bakteriostatike, antivirale, eupeptike, qetësuese e sistemit nervor, antispazmo-dike, karminative, koleretike, vulnerare, anti-inflamtore e mukozave të tretjes dhe e atyre të frymëmarrjes, simpatolitike.

Barbleta në toka të abandonuara, Shalë, Dukagjin

23

BARPEZMA NJËMIJËGJETHËSHE

Emërtimi shkencor: Achillea millefolium L.Emërtime vendore: bar nozëll, bishtamith, ermen

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 15-60 cm. Hemikriptofite. Lulëzon në periudhën Qershor-Nën-tor. Pajlmohet nga insektet. Shpërnd-ahet me anë të erës ose nga milingo-nat.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESERizoma zvarritëse. Kërcelli me push, shpesh leshtor. Gjethja me kontur të zgjatur të shtrirë, çiftpendore, me segmente gjatësorë të shumtë, të pav-endosur në të njëjtin rrafsh. Braktet mbështjellëse gati pa push. Lulet janë kaptinëza të vogla me diametër 3-5 mm, të vendosura në vastak të dëndur në anët e degëve. Në periferi të shtratit gjënden lule femërore ndërsa në qëndër të shtratit lulet janë dys-eksore me 5 dhëmbë. Lulet janë të bardha, hera-herës rozë ose purpurinë, me gjuhëz më të shkurtër se mbështjellësja.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Kudo, me përjashtim të rajonit mesdhetar. Arrin gjer në lartësitë 2500 m, nga kati kodrinor në atë malor. Në vëndin tonë gjëndet mjaft e përhapur, kryesisht në rajonet veriore, lindore dhe jug-lindore, përfshirë edhe malet e rajonit të Shqipërisë së mesme (mali i Dajtit, Mali me Gropa, mali i Shëngjergjit, mali i Bizës).

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës. Shkon në toka të pasura me baza, pH bazik deri në mesatarisht acid, toka mesatarisht të thata e të freskëta. Lloj mezohigrofil dhe mezokserofil. Veçori dalluese: neutronitroklin.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILivadhe, lëndina, pyje të dritësuar, plantacione. Ahishte e përzier me dushkajë (Carpinion betuli), në vënde

Barpezma, Pogradec

24

të zhveshur (Cytision scopariae), li-vadhe (Arrhenatheretalia), lëndina (Festuco-Brometalia, Seslerietalia var-iae).

PJESËT QË VILENMajat e lulëzuara

PERIUDHA E VJELJESPërkon me fillimin e periudhës së lulëzimit.

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Majat e lulëzuara priten me drapër ose me gërshërë në gjatësitë 15-25 cm sipas kërkesave të blerësve. Bëhen tufa të vogla të cilat lidhen me fije bari dhe vendosen në një anë thesi për t’u transportuar në vëndet e grumbullimit. Tufat futen duke i sistemuar në thasë të mëdhenj të cilët transpor-tohen për në mjediset e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËPara tharjes, tufat me maja lulore hapen dhe pastrohen nga bimët e zverdhura, gjethet e kalbura dhe papastërtitë e ndryshme. Bimët priten sipas standardit të kërkuar. Për një tharje më të mirë, bimët vihen përsëri në tufa të vogla të cilat varen në tela të shtrirë duke i tendosur ose në shtresa të pastra mbi dys-heme ose në trinat e shtëpive. Nuk lejohet tharja e bimëve në diell. Pas tharjes, lagështia e bimëve duhet të jetë 10%. Bimët vendosen në thasë beze të pastër të cilët sistemohen mbi paleta druri, në mjedise të mbrojtur, me dritare ajrimi me sita dhe të lyer me gëlqere.

PËRDORIME DHE VEÇORIVeti tonike, e hidhur, stimulante, antispazmodike, rrudhëse, antihemorroidale, emenagoge dhe hemosta-tike.

Biotop i barpezmës, Kurvelesh, Tepelenë

25

BARI I PATËS

Emërtimi shkencor: Polygonum aviculare L.Emërtime vendore: rejcë e zogjëve, bar të thekmit, bar pate

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore njëvjeçare që rritet e lartë 10-20 cm. Lulëzon në periudhën Maj-Nëntor. Pjalmohet me anë të insekteve. Përhapet nga zogjtë.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEKërcelli i drejtë, i degëzuar dhe shpesh i shtrirë. Gjethet heshtore të gjata ose vezake-hesh-tore, me bisht shumë të shkurtër. Gjethet e vendosura mbi kërcellin kryesor shumë më të gjëra se ato të degëve. Lulet me ngjyrë të gjelbër, anët e tyre të kuqërremta ose të zbardhura të mbledhura si kordon në anët e gjetheve. Fryti i rrumbullakët.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur në fusha, anës rrugëve, anës lumenjëve, në vënde të shkelur, si bar i keq në të mbjellat, duke filluar nga zonat e ulëta deri në zonat malore si në: Myzeqe, Korçë, Tiranë, Elbasan, Kavajë, Shkodër, Gjiro-kastër, Tepelenë etj., në zonën mesdhetare paramalore dhe në zonat e ulëta e të mesme malore. Shkon deri në 2000 lartësi mbi nivelin e detit.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dritë dashës dhe gjysëm hijedashës. Skon në toka mbi shkëmbenj gëlqerorë ose mbi shkëmbenj ranorë e rano-argjilorë. pH lehtësisht bazik deri në lehtësisht acid, toka mesatarisht të thata e të freskëta. Lloj mezofil në higroklin.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILëndinë me bar, anët e rrugës këmbësore, midis pllakave të kalldrëmit në zonat urbane, shtrat lumi (Cype-rus longus, Phragmites australis, Tamarix parviflora, Saccarum ravenae).


Bar i patës ngjitur në trotuar

26

PERIUDHA E VJELJESGjatë gjithë periudhës së lulëzimit

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Majat e lulëzuara të bimëve korren me drapër dhe futen në thasë të mëdhenj bezeje me pak ngjeshje deri sa për një kohë prej tri orësh të mbërrijnë në mjediset e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e majave lulore bëhet në vende që ajërosen, në hije dhe pa rrezik ndotje nga plu-hurat, kafshët dhe shpendët shtëpijakë. Për shtrojë përdoret rrjetë najloni e çertifikuar ose beze e pastër. Nuk lejohet përdorimi i plastma-sit. Pas tharjes majat lulore pastrohen nga fijet e barishteve, nga kërcejtë dhe nga lëndët e huaja. Ambalazhimi bëhet në thasë bezeje të cilët vendosen në dysheme druri të ngritur nga toka.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë mjaltdhënëse. Ka veti astringjente, ton-ike, ekspektorante, mukolitike, hemostatike (si pakësimi i rrjedhjeve të shumëta menstruale, ndërprerja e gjakrrjedhjes nga hunda apo mby-llja e plagëve që kullojnë), vermifuge dhe diure-tike. Përdoret në rastet e diarreve dhe hemorroideve, përdhesit, kollës, bronshiteve, reumatizmave. Në mjekësinë veterinare përdoret si dekoksion kundër diarreve të derrave.

Bari i patës, në anë të Lanës, Tiranë

27

BLIRI FLETVOGËL

Emërtimi shkencor: Tilia cordata Mill.Emërtime vendore: bli, bli mali

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEDru që rritet deri në 20-30 m lartësi. Makro-fanerofit. Gjetherënës. Jetëgjatësi e madhe deri në 500 vjet. Lëshon këmbëza nën tokë. Llastarizon nga cungu. Dyseksor. Lulëzon në periudhën Qershor-Korrik. Pjalmohet nëpërmjet insekteve. Shpërndahet me anë të erës. Në 20-30 vitet e parë rritet ngadalë, pastaj rritja e tij shpejtohet deri në moshën 60 vjeç.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEKurorë e gjerë dhe e hapur, e rrumbullakët, me degë të harkuara që vinë duke u rral-luar. Lëkura fillimisht gri-e gjelbër, e lëmuar, e ndritshme pastaj gri-kafe, me të çara gjatësore, jo shumë e trashë. Degët e reja të ndërkëmbyera, pa push, të ndritëshme, me ngjyrë kafe në të verdhë ose të kuqe. Sythat të dalë, në formë të rrumbullakët, pa push, të gjelbër ose të kuqërremtë, me dy lëfostra të dukëshme. Gjethet të ndërkëmbyera, të gjata nga 3-8 cm, të gjera 2-5 cm, në trajtë zemre, me majë, me dhëmbë të imët e të mprehtë anës, pa push, me bisht të gjatë të shogët, nga sipër ngjyrë e errët, nga faqja e poshtme me ngjyrë të gjelbër të hapur, pa shkëlqim, me tufa qimesh ngjyrë ndryshku në këndet e nervurave. Lule të rregullta, me ngjyrë të verdhë në të bardhërëme, 4-12 lule të vendosura në cima të varura në një bisht të ngjitur përgjatë një brakti gjethore të qëndrueshme. Fryti i tharë është një kokërr e vogël (kapsollë), e rrumbullaktë, me diametër 5-8 mm, me brinjë jo shumë të dala, me push, me gujavë të hollë, piqet në Shtator-Tetor.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Takohet në pyje të lartë me ah si dhe në pyjet e zonës kodrinore mesdhetare me lloje fletorë të përzjerë (dushqe, frashër, panjë mali, plep i egër, mëllezë etj.). përhapet ne lartësitë 500-1500 m. Në katin kodrinor dhe në katin malor të zonave: Malësi e Madhe, Tropojë, Kukës, Lurë, Çermenikë, Librazhd, Shpat-Elbasan, Mokër-Pogradec, Mali i Zi-Lubonjë, Frashër-Përmet, Theollog-Leshnicë, Mali i Peshtanit dhe Mali i Luzatit (Tepelenë), etj..

Bliri në lulëzim, Radojë, Shalë, Dukagjin

28

STATUSI I KËRCËNIMIT CR A1c - lloj i rrezikuar

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj gjysëm-hijedashës. Haset në toka mjaft të pasura me baza, pH neutral në acid, toka argjilore, lymore kalkare, mjaft të thella. Lloj mezofil dhe mezohigrofil ne rajonin mesdhetar.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITO-SOCIOLOGJIPyje të lartë, pyje ripikolë (Alno-padion, Pop-ulion albae), ahishte e përzier me dushkajë (Carpinion betuli), pyjet e luginave (Lunari-o-Acerion).

PJESËT QË VILENLulet, gjethet

PERIUDHA E VJELJESQershor-Korrik, kur kanë çelur 1/3 e gonxheve

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Lulet vilen me dorë duke përdorur gërshërë të posaçme me ndihmën e një shkalle të përshtatëshme. Nuk lejohet prerja e degëve apo goditja e tyre me shkop. Lihen 30% e luleve pa u vjelë për efekt ripërtëritje natyrore të llojit dhe për bletët. Gjethet vilen në 30 % të masës së tyre.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e luleve dhe e gjetheve bëhet në vënde të ajrosur pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga ndotjet e kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Vendosen në trina ose rrjeta najloni të posaçme. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër dhe jo fletë plastmasi; tharja në tharës të posaçëm lejohet gjer në temperaturën 40°C. Shtresa e luleve dhe e gjetheve që hapen për tharje nuk duhet ta kalojë trashësinë 3-5 cm. Përzihen çdo gjashtë orë me një krehër druri me bisht të gjatë. Pas tharjes lulet dhe gjethet pastrohen nga ndonjë lëndë e huaj dhe ambalazhohen në thasë bezeje të cilët vendosen në rafte në vëndet e ruajtjes.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë mjaltdhënëse. Lulet kanë veti antiseptike, qetësuese, sudorifike dhe diuretike. Lëkura ka veti anti-in-flamatore ndërsa kambiumi është kolagog dhe antispazmodik. Lulet përdoren zakonisht për të ulur ten-

Bliri fletëvogël në një varrezë fshati, Shalë, Dukagjin

29

sionin, veçanërisht kur e ka origjinën nga faktorë emocionalë. Përdorimi afatgjatë trajton tensionin sistolik të shoqëruar me arteriosklerozë. Druri është homogjen, në kufijtë e rrathëve pak i dallueshëm, lehtësisht i nënvizuar nga paren-kima fundore dhe një farë poroziteti fillestar. Enët (poret) janë të shumta, me diametër të shprehur, të shpërndara, të izoluara ose të vendosura në rreshta të shkurtër rrezorë. Kambiumi dhe pjesa e zëmrës nuk dallohen. Druri merr ngjyrë të verdhë ose të kuqërremtë, të bardhëremë ose me nuancë rozë, hera herës i damarëzuar me të gjelbër. Ndonjëherë ka njolla të vogla palcore dhe erë pluhuri. Druri ka dendësi të dobët, pritet dhe punohet lehtësisht në zdrukthëtari, në torneri dhe në skulp-turë. Ka tkurrje të fortë në tharje, stabilitet të mirë vëllimor pas tharjes dhe përdorimit të parë. Druri është pak i fortë, i papërshtatshëm për përdorime të jashtme dhe shfaq qëndrueshmëri të mirë në gjëndje të thatë.

Biotopi i blirit në Peshtan, Tepelenë me pjesmarrje midis llojeve të tjera pyjore

30

DAFINA

Emërtimi shkencor: Laurus nobilis L.Emërtime vendore: dafinë, dafne, dhafnë, lar, lur, luvar.

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEShkurre, e cila në kushte të mira stacionare rritet si dru me lartësi nga 10-15m dhe diametër 40-50 cm. Mezofanerofite, gjethembajtëse. Lastarizon fuqishëm. Lloj dioik, që lulëzon në periudhën Mars-Maj. Pjal-mohet nga insektet dhe përhapet nga zogjtë e kafshët.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBimë me erë të mirë, pa push, e gjelbër. Kër-celli, degët dhe gjethet janë të ngritura përp-jetë. Lëkura është e zezërrëme. Gjethet të ndërkëmbyera, të lëkurta, të qëndrueshme, me bisht të shkurtër, të gjelbëra me shkëlqim nga sipër, më të zbehta dhe me gjendra nga poshtë, me valëzime gjatë buzëve. Lulet me bisht të bardhë në të kafejtë, të bashkuara në 4-6 ombrella të vogla të cilat qëndrojnë në bishta të përbashkët që dalin nga sqet-ullat e gjetheve. Në bazën e çdo ombrelle ka brakte në formë lëfostre me ngjyrë kafe. Lulet dioike, të bardhërëme, me erë të mirë. Rreth-lulja petëlore me 4 ndarje të njëjta që bien. Ka 8-12 thekë. Fryti është një drupë elipsoide me ngjyrë të zezë i cili përmban vetëm një farë. Piqet në muajin Tetor.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Gjendet si lloj spontan në zonën e shkurreve mesdhetare gjethembajtëse. Ndjek faqet e thepisura të lug-inave shkëmbore të lumenjëve malorë, të bregut të detit në pjesën jugperëndimore të vëndit. Gjendet gjithashtu në shpate të veçantë të kësaj zonë në pjesmarrje me shkurret e tjera gjethembajtëse siç është prralli (Q. coccifera L.), ilqja (Q. ilex L.) etj..; theksojmë në Konispol, në Butrint, në Delvinë, gjatë bregut të detit në Himarë, në Pasha-Liman, në Karaburun, në Paloreng tek Fusha e Dukatit (Vlorë), në Mesaplik, në luginën e Bënçës, në Nivicë, në Koshtan e në Dhëmblan (Tepelenë), në grykën e Këlcyrës (Përmet), në Drizar (komuna Fratar) dhe në Poçem (Mallakastër), në kalanë e Tures (Kavajë), në shkallën e Cudhinit (Krujë), në

Dafinë gjatë lulëzimit, Tiranë

31

shkallën e Tujanit (Tiranë), në Grykën e Manatisë (Lezhë), në Malin e Bajzës, në Malin e Gjymtit, Pentar (Shkodër).

STATUSI I KËRCËNIMIT EN A1b - lloj në rënie të shpejtë

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKEParapëlqen vendet me dimër të butë. E toleron hijen. Haset në toka të pa-sura në baza me një shtresë humusore. pH pranë vlerës neutrale. Shkon në toka me shtresa të trasha që vijnë nga alterime të ndryshme koluvionale ose aluvionale. Lloj me amplitudë të gjërë në drejtim të rezervave ujore në tokë dhe të bilancit hidrik në të. Veçori dal-luese: lloj me amplitudë të gjërë.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIShkurre ose dru mesdhetar i zonave të ngrohta që rritet mbi toka të trasha (Quercion ilicis), hera herës si pjesmarrës në dushkajat gjethembajtëse të katit të sipërm mesdhetar, në sipërfaqe të lokalizuara gjatë rrjedhjeve ujore (Alnion incanae).

PJESËT QË VILENGjethet

PERIUDHA E VJELJESNëntor-Shkurt

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Degëzat dyvjeçare priten me gërshërë të posaçme ose me thikë të mprehtë. Ato grumbullohen në një anë thesi dhe transportohen për në pikën e grumbullimit për t’u futur në thasë të mëdhej (hararë) të cilët shpihen në mjediset e përpunimit. Duhet mbajtur parasysh rregulli se një sipërfaqe me dafinë duhet vjelë një herë në dy vjet. Për këtë arësye, çdo sipërfaqe e destinuar për prodhim gjetheje duhet të ndahet në dy pjesë të njëjta me qëllim që te çdonjëra prej tyre të rikthehemi një herë në dy vjet. Lejohet prerja e 30% të degëzave dy vjeçare te çdo bimë.

Dafina në biotopin e saj në Dhëmblan, Tepelenë

32

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e degëzave të prera bëhet në mjedise të posaçme (hangar, tëndë, koçek ose papafingo). Degët e prera shkohen si vergje në fije metalike të forta dhe varen nëpër tavane ose anës mureve për t’u tharë sa më shpejt. Pas tharjes teknike (lagështira 10%) gjethet rishikohen duke eliminuar ato me ngjyrë të pan-atyrshme, të dëmtuara prej insekteve të ndryshëm ose nga lëndë të huaja që mund të jenë rastësisht me to. Masa e gjetheve të standardizuara ambalazhohet në thasë të rinj bezeje, të etiketuar më parë sipa kërke-save të blerësve. Thasët vendosen në rafte druri të ngritur mbi sipërfaqen e tokës, në vënde të mbrojtur e të ajërosur.

PËRDORIME DHE VEÇORIGjethet përdoren në kuzhinë për gatime të ndryshme me mish dhe peshk. Gjethet dhe frutat janë antiseptikë, sedativë, stimulant, sudorifik, karminativ, emenagog dhe për-doren kryesisht për të trajtuar çrregullimet e aparatit tretës të sipërm dhe lehtësimin e dhembjeve të artri-tit. Kur përdoren në gatim, gjethet nxisin tretjen dhe përvetimin e ushqimit. Vaji që nxirret nga kokrrat e dafinës shëron mrekullisht kyçat që dhëmbin. Një lloj përgatese (ti-zanë) nga gjethet e dafinës bën të mundur lehtësimin e dukshëm të tretjes së ushqimit dhe shërimin e sëmundjeve të stomakut. Dru me erë të këndëshme, e si shkurre përdoret për gardhime ‘të gjallë’ për të mbrojtur kulturat bujqësore nga erërat e dëmshme. Lloj i kultivueshëm kudo në mjediset urbane, në parqet e shlodhjes, pranë shtëpive të banimit dhe në sipërfaqe të mëdha për prodhimin e gjethes së kërkuar nga tregjet.

33

DËLLËNJA E ZEZË

Emërtimi shkencor: Juniperus communis L.Emërtime vendore: dëllinjë, dëlli, dulli, dëllënjë e zezë, dëllënjë e egër, dullenjë

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEShkurrezë gjethembajtese, shkurre ose dru i vogël që rritet me lartësi nga 0.7-2 m dhe në kushte të favorshme merr trajtën e një druri që mund të shkojë gjer në lartësinë 4-5 m. Mikrofanerofite. Jetëgjatësi e madhe, deri në 440 vjet. Dioike. Lulëzimi është mjaft i fshehtë dhe ndodh në muajt Shkurt-Maj. Pjalmohet nga insektet dhe përhapet nga zogjtë.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEQëndron në mënyra të ndryshme: e shtrirë, me kurorë të drejtuar lart ose me degët e varura (sipas varietetit). Gjethet janë si gjilpera, të qerthulluara me nga tri të tilla. Gjatësia e tyre shkon nga 6-21 mm dhe gjerësia 1-3 mm. Janë të gjëra, të drejta, me majë dhe më një vijë të bardhë në faqen e sipërme. Qëndrojnë pa rënë deri në 4 vjet. Lulet janë monoike ose dioike. Fryti një kokërr sferike, mishtake e rrumbullakët (4-8 mm diametër), e gjelbër kaltëroshe në vitin e parë, e zezë në blu gjatë pjekjes dhe ka shijen e njohur të dëllënjës. Në majë ka një gropë në trajtë ylli me tre krahë. Brenda frytit gjenden tri fara të vogla me lëvozhgë të fortë trekëndëshe. Piqet në vjesh-tën e vitit të dytë. Emri krahinor i frytit është ‘gollogungë’.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Përhapet kudo në zonat malore të Shqipërisë. Mbërrin deri në lartësitë 1800 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor në katin nën-alpin. Takohet më dëndur në zonën e ahut e të dushqeve; gjëndet më tepër në malet e zhveshur, në malet dhe në alpet e veriut: në Pashtrik e në Gjallicë të Lumës, në Munellë e në Malin e Shenjtë të Mirditës, në Korab, në Lurë, në Dejë e Masdejë, në Malin e Skënderbeut, në Malin e Allamanit, në malet e Shëngjergjit e të Martaneshit, në malet e Zerqanit, të Librazhdit e të Polisit, në malet e Jugut si në Mokër, Gorë, Gramoz, Moravë etj..

Bimë dëllënje me fruta, Çajup, Gjirokastër

34

STATUSI I KËRCËNIMIT VU A1b - lloj i pëkeqësuar

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKEDiell-dashëse, mjaft rezistuese ndaj të ftohtit dhe thatësirës, por parapëlqen klimë të butë. Gjëndet më shpesh në stacione të thatë e të diellëzuare. Lloj termofil, indiferente ndaj teksturës së tokës, shkon në vende ranore dhe toka argjilo-gëlqerore ose argjilore me prejardhje nga shkrirja e shkëmbejve gëlqerorë. Zë vënd gjithashtu në tokat e cekëta. Veçori dalluese: lloj pionier me amplitudë shumë të gjërë.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIVende të thata, lëndina barishtore me Xerobromion erecti ose me Mesobromion erecti, shkurreta (Ber-beridenalia) që përparon drejt një dushkaje pushtore ose një ahishteje të përzier me dushkajë pak a shumë kserofile. Vende me shqopë. Prania e saj dëshmon shpesh herë për ekzistencën e një dinamike progresive të bimësisë, të ndërprerë gjatë një kohe pak a shumë të gjatë nga kullotja e tufave me të imëta.

PJESËT QË VILENFrutat e pjekur

PERIUDHA E VJELJESPas pjekjes së frutave; kjo periudhë në vëndin tonë përkon gjatë muajit Gusht (zakonisht nga 7-17 Gusht, pavarësisht nga pozicioni gjeografik i vendndodhjes se bimëve). Pas kësaj faze vjelja e frutave vazhdon deri në muajin Tetor.

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Vjelja e frutave bëhet duke shtruar poshtë kurorave të bimëve një rrobë të pastër. Shkundja e frutave bëhet me dorë ose me shufër të fortë druri. Kokrrat e mbetura pas shkundjes me shkop vilen me dorë.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e frutave bëhet në kapanone tharjeje ose në diell. Kur thahen në diell zgjidhen vende të ajrosura mjaft mirë që janë të mbrojtura nga ndotjet e mundëshme. Trashësia e shtresës së frutave duhet të jetë

Biotopi i dëllënjës në Gramsh

35

rreth 5 cm. Frutat përzihen gjatë ditës 4-5 herë nëpërmjet një krëhëri prej druri. Pastrimi i frutave nga gjethet, frutat e prishur ose nga mbeturinat e ndryshme bimore mund të bëhet para ose pas tharjes së tyre. Pastrimi i frutave realizohet me sita ose me triorë elektrikë. Në këtë proçes bëhet edhe ndarja e tyre në cilësitë përkatëse sipas standardeve që kërkohen nga blerësit. Tharja zgjat deri sa lagështia e frutave të ketë zbritur nën 20%. Amabalazhimi i prodhimit bëhet në thasë beze të pastër të cilët janë etiketuar para-prakisht. Thasët e mbushur vendosen në vënde të mbrojtur mjaft mirë nga lagështira, insektet, pluhurat dhe tymërat e ndryshëm.

PËRDORIME DHE VEÇORIFrutat përdoren me mjaft sukses në prodhimin e pijes së njohur alkoolike, xhinit. Bima ka veti tonike, stomaçike, diuretike, sudorifike, shumë antiseptike brenda aparatit urinar, stimulante dhe depurative. Druri është aromatik dhe punohet mjaft mirë. Përdoret për skulpturë, për fabrikimin e mobileve artistike dhe objekteve të vegjël të tornerisë.

36

FERRA

Emërtimi shkencor: Rubus fruticosus L.Emërtime vendore: ferrë, ferrmanë, ferrmanzë, manaferrë, therrë e zezë, ferrëlakës

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKENën-shkurre që rritet e lartë nga 1-3 m. Kamefite. Gjethembajtëse ose gjetherënëse. Lastarizon (kërcej dyv-jeçarë) dhe shtohet natyralisht me përpajna. Dyseksore. Lulëzon në peri-udhën Qershor-Gusht. Pjalmohet nga insektet dhe përhapet nga kafshët.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEKërcej dyvjeçarë, pak a shumë me gjëmba, me qoshe, fillimisht qën-drojnë të ngritur përpjetë, më pas harkohen duke u markotuar vitin e dytë. Gjethet vezake, të ndërkëmby-era, të përbëra, të palmuara, me 3-5 gjethëza të dhëmbëzuara, me stipula lineare, me majë në krye, ngjyrë hiri në të bardhërëme. Lulet të mëdha, biseksuale, të rregullta, me ngjyrë të bardhë ose tëndafili, të grumbulluara në panikëla të shumta në fund të degëve. Frutat gjenden në drupola të bashkuara, të gjelbër, të kuq dhe më pas të zinj.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur, veçanërisht në zonën e ulët e të mesme malore dhe në zonën malore; më rrallë në zonën mesdhetare. Shkon deri në 1600 m lartësi, kati kodrinor dhe kati malor.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës, por toleron hijen. Nuk frytëzon shumë, veçse në vënde të hapura. Shkon mirë në toka pak a shumë të pangopura, me pH lehtësisht acid në acid, para së gjithash lymore ose lymore-argjilore, ranore ose gurishtore etj.. Lloj mezofil. Veçori dalluese: acidiklin.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIPyll, ledhe arash, anëpylli, toka djerr. Tipe të ndryshëm pyjesh (Querco-Fagetea) dhe shkurreta (Prunetalia

Frutat dhe gjethet e ferrës

37

spinosae).

PJESËT QË VILENGjethet, frutat

PERIUDHA E VJELJESGjethet vilen gjatë periudhës së lulëzimit ndërs frutat pasi të jenë pjekur.

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Gjethet këputen me gërshërë krasitëse duke mbajtur dorashka doku të fortë për të mbrojtur duart nga gjëmbat. Fillimisht bëhet prerja e degëve të mëdha të cilat coptohen nga 1m. Degët grumbullohen në vënde të caktuar ku u merren gjethet të ci-lat, pasi grumbullohen në thasë bezeje të mëdhenj, transportohen drejt mjediseve të tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e gjetheve bëhet në vënde të sheshtë, të ajërosur mirë e të mbrojtur nga çdo lloj ndotje. Zakonisht për këtë qëllim shfrytëzohen tarracat dhe verandat e shtëpive. Ambalazhimi i gjetheve të thara bëhet kur gjethet kanë 10% lagështirë.

PËRDORIME DHE VEÇORIFrutat (të pjekur) janë të ngrënshëm, prandaj përdoren në industrinë ushqimore për prodhimin e reçelnave dhe për distilimin e rakisë së njohur të manaferrës. Gjethet dhe llastarët e rinj janë astringjentë, tonikë, diuretikë dhe depurativë. Janë përdorur vazh-dimisht për shpëlarjen e gojës dhe forcimin e mishrave të dhëmbëve apo mbylljen e ulçrave të gojës, si gargarë për dhembjen e fytit dhe si dekoksion për të lehtësuar diarrenë dhe hemoroidet. Shumë e pëlqyer nga drerët e sorkadhet ashtu si dhe llojet e tjerë të kësaj gjinie.

Biotop i ferrës në Mallakastër

38

FRASHËRI I ZI

Emërtimi shkencor: Fraxinus excelsior L.Emërtime vendore: frashën, frashr i zi, frashën i zi, frashën uje, frashër.

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEDru që rritet i lartë nga 20-30 m. Makro-fanerofit, gjetherënës me jetëgjatësi 150 - 200 vjet. Lëshon lastarë nga qafa e trungut. Poligam. Lulëzon në Prill, shumë më për-para gjethëzimit. Pjalmohet dhe përhapet me anë të erës.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESETrungu i drejtë i hollë, shpesh i dy-degë-zuar. Maja e kurorës e ngushtë, e zgjatur në kushtet e pyllit. Lëvorja fillimisht e lëmuar, gjelbëroshe që merr nuancë gri dhe me mjaft të çara për së gjati, gri-bezhë. Ka sy-tha të mëdhej, të zinj, pa shkëlqim, të rrum-bullakët. Degët e reja të përkundrejta, të trasha, pak a shumë të shtrira, me gjurmë të shumta gjethore. Gjethe të përkundrejta, të përbëra, pendore, me 7-15 gjethëza ovale, me majë, të dhëmbëzuara anash, pa push, më të gjata se 6 cm. Lule në buqeta (melthe) të dëndura në fund të degëve; mashkulloret të rrumbullakëta e të zezërëme, femëroret më të zgjatura, me nuancë vjollcë. Lule një-dy seksore, pa mbështjellës (rrethlule). Samarat të vendosura në vile të thara që qëndrojnë vazhdimisht pa u shkëputur nga degët.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Përhapet kudo, me përjashtim të rajonit mesdhetar. Shkon deri në 1400 m lartësi mbidetare, nga kati ko-drinor në katin malor.

STATUSI I KËRCËNIMIT CR A1b - lloj në rënie

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKEParapëlqen kushte të freskëta në vënde të pjerrët e të hijezuar. Nuk i do ngricat pranverore. Lloj diell-

Frashër i zi në Shalë, Dukagjin

39

dashës ose gjysëm hije-dashës. Haset në toka të pasura me baza, me pH bazik deri në neutral ose lehtë-sisht acid, toka të pasura, aluvione ose koluvione, argjila, lymore, argjila me prejardhje nga shkëmbenjtë gëlqerorë. Lloj mezofil në mezohigrofil (por që gjëndet gjithashtu mbi substrate mjaft të thatë në pyje të hapur, me një shtat të reduktuar. Veçori dalluese: neutronitroklin.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIPyll i freskët, ledhe arash, buzë e prrenjëve me ujë, vënde mjaft të pjerrët e të hijezuar. Pyje ripikolë (Al-no-Ulmenalia), ahishte-dushkajë, dushkajë (Carpino-Fagenalia), ahishte, ahishte-bredhishte (Abieti-Fage-nalia), pyje në faqet e shtretërve të lumenjëve dhe përrenjëve malorë (Lunario-Acerion); të llastarizuar nga rrënjët (Corylo-Fraxinenalia).

PJESËT QË VILENGjethëzat

PERIUDHA E VJELJESQershor-Korrik

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Gjethet këputen me dorë. Gjethëzat ndahen nga bishtat e gjetheve që në fillim dhe futen në një trastë të cilën vjelësi e mban me vete. Pas vjeljes masa e gjethëzave transportohet drejt mjediseve të tharjes. Koha më e madhe gjatë së cilës gjethëzat mund të mbahen në thasë pa u hapur për t’u tharë është 6 orë. Pas kësaj ato fillojnë e nxihen duke u shmangur nga kushtet e standardit të kërkuar. Vilen vetëm 30% e sasisë së gjetheve për çdo bimë. Pesa tjetër lihet pa u prekur.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e gjethëzave duhet të bëhet në vënde me rryma ajri të vazhdueshme, në hije, larg shpendëve dhe kafshëve shtëpiake dhe ndotësve të tjerë të mundshëm. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Shtresa e gjethëzave që hapen për t’u tharë nuk duhet ta kalojë trashësinë 10 cm. Ato përzihen çdo 6 orë me një krëhër druri me bisht të gjatë. Pas tharjes teknike (lagështira 10%) gjethëzat rishikohen dhe pastrohen nga bishtat e gjetheve, nga fijet e barishteve, ose nga lëndë të huaja që mund të jenë rastësisht me to. Masa e gjethëzave ambalazhohet në thasë të rinj bezeje, të etiketuar më parë sipas kërkesave të blerësve. Thasët vendosen në rafte druri të ngritur mbi sipërfaqen e tokës, në vënde të mbrojtur e të ajërosur mirë.

PËRDORIME DHE VEÇORIGjethet janë një ushqim mjaft i mirë për kafshët shtëpiake. Gjethet dhe frutat janë diuretikë, anti-reuma-tizmalë, antipërdhes, sudorifikë, tonikë dhe laksativë. Lëvorja është aromatike, tonike, astringjente, febrifuge dhe ekspektorante. Bimë zbukuruese, veçanërisht varieteti ‘pendula’ me kurorë vajtuese.

40

GËRDECI

Emërtimi shkencor: Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng.Emërtime vendore: gërdes, rrush arushe, mareshtë

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKENën-shkurre me lartësi 50-200 cm. Kamefite. Gjethembajtëse. Dyseksore. Lulëzon në periudhën Mars-Kor-rik. Pjalmohet me anë të insekteve dhe shpërndahet nëpërmjet zogjëve.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEKërcej të shtrirë, zvarritës ose të përkulur; kërcej cilindrikë, degët të shkurtra. Sythat anësorë të ngushtë, ovoidë me majë, përg-jithësisht çelin të tërë. Gjethet të plota, vezake, pa push, të trasha, të lëkurta, të shkëlqyeshme nga sipër (si të lyera me llak), me një rrjetë nervurash nga ana e poshtme, të qëndrueshme gjatë dimrit, ato të degëve të reja pak a shumë me qerpikë leshtorë. Bisht i shkurtër, me pak push. Lu-let të rregullta me ngjyrë të bardhë në rozë, të vendosura në vila mbaruese me nga 5-12 lule secila. Kupa me 5 vriguj, kurora si këm-banë me 5 vriguj të shkurtër, petlat 5-6 mm, me lobe të harkuara nga jashtë. Çelin në periudhën Mars-Korrik. Fryti, një bakë e rrumbullakët e kuqe, me diametër 4-6 mm, përmban shumë fara të vogla.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Mjaft e përhapur, në pyje të rralluar, në kullotat subalpine, në vënde të zhveshur të zonës së ahut si dhe në alpet e veriut, në malin e Hekurave, në Gjallicë, në Malin e Thatë etj., në lartësitë nga 300-2400 m, nga kati kodrinor deri në brezin e sipërm të katit subalpin.

STATUSI I KËRCËNIMIT LR cd - rrezik i ulët

Gërdeci

41

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj gjysëm-hijedashës gjer në dielldashës. Kushtet optimale i gjen në klimën e tipit kontinental, në katin nën-alpin. Shkon në toka të pasura në baza, të varfëra në azot, me pH neutral në acid, toka pa gurë, ranore ose gurishtore, gëlqerore, argjilë e dekarbonatizuar, lymore. E gjejmë në toka të cekëta me thellësi mesa-tare, të thata. Lloj mjaft kserofil. Veçori dalluese: kserofil me amplitudë të gjërë.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIPyje të rralluar (pisha), zona shkëmbore-çakullore (rungaja mali), lëndina barshkurtra me tapet bimor të dëndur, çeltira ose nën-pyll i dritësuar nga ahet e tharë (Cephalenthero-Fagion); në pyjet e hartinës të ven-dosur mbi shkëmbenj bazikë (Erico-Pinetalia) ose shpesh acidë (Deschampsio-Pinon); në vëndet nën-al-pinë (Vaccinio-Piceetea: Rhododendro-Vaccinion, Piceion abietis); vënde të thatë (Juniperus nanae).


PERIUDHA E VJELJESGjatë gjithë vitit, në kohë të thatë

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Vjelja bëhet me dorë duke krasitur degët e reja në masën 30%. Masa e vjelë futet në thasë bezeje të pastër dhe transportohet në vëndin e grumbullimit për t’u dërguar me kafshë ose me mjete transporti të kontrol-luar, në mjediset e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja bëhet në hije, në vënde plotësisht të ajërosur ose poshtë trinave. Pas tharjes teknike (kufiri: 10% lagështirë), gjethet shkëputen nga degëzat nëpërmjet shirjes me shkop. Ndarja e gjetheve nga degët dhe kërcejtë e hollë që rezultojnë pas shirjes bëhet me dorë. Në fund bëhet një pastrim i përgjithshëm ku veçohen gjethet e verdha, të ndryshkura, të kalbura ose ato të dëmtuara nga insektet e ndryshëm. Masa gjethore ambalazhohet në thasë bezeje të etiketuar paraprakisht sipas standardit të kërkuar nga blerësi. Thasët vendosen në rafte në vënde të pastër e të mbrojtur.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë mjaltdhënëse dhe me fruta të ngrënshëm. Ka veti antiseptike, diuretike dhe astringjente; është një prej antiseptikëve më të mirë natyrorë për aparatin urinar kundër cisteve dhe uretriteve akute dhe kronike por jo kur në të njëjtën kohë kemi edhe një infeksione të veshkave. Gjethet japin ngjyrime të ndryshme: të zezë, gri, kafe të mbyllur dhe dikur janë përdorur për reg-jien e lëkurëve.

42

GËSHTENJA

Emërtimi shkencor: Castanea sativa Mill., C. vesca Gaertn; C. vulgaris Lam.Emërtime vendore: gështenjë, kështenjë, kështejë

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEDru i madh që rritet i lartë nga 20-35 m. Makrofanerofit. Gjetherënës, me jetëgjatësi 500-1500 vjet. Në moshë të re rritja është e shpejtë. Lastarizon fuqishëm në pjesën e poshtëme të trungut. Monoik. Lulëzon në periudhën Qershor-Korrik. Pjalmohet me anë të erës.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESETrungu i drejtë. Kurora e gjërë, e rrumbul-lakët. Degët janë të trasha e të shtrira anash. Lëkura ështv fillimisht me ngjyrë gri dhe e lëmuar, më vonë merr ngjyrë të mbyllur në të zezë, e trashë dhe me të çara për së gjati. Degët e reja me kënde e me bulëzime të trasha gjethore, ngjyrë e kuqe e zënë në bazë, mban luspëza. Sythat janë ngjyrë kafe në të kuqërremtë, ovoidë, të dalë, me dy shkallëzime, gjë e cila mund të mos haset më, pasi shikon të tjerë. Gjethe të këmby-era, të mëdha, heshtake, të dhëmbëzuara, gjatësia 10-20 cm ndërsa gjerësia 4-8 cm, me nervurë pëndore. Gjethet janë pa push dhe të ndritëshme nga sipër, lehtësisht me push të imët, me nervura të dala nga ana e poshtëme. Lulet mashkullore janë të vendosura në gathë cilindrikë, të drejtuar gjatë lulëzimit. Lulet femërore kanë ngjyrë të verdhë, me erë të fortë sperme, janë të grupuara nga 1-3 dhe dalin në fund të gath-ëve mashkullorë. Çelin në muajin qershor.

Frutat dhe gjethet e gështenjës, Bruz Mal, Krujë

Gështenjë në lulëzim, Radojë, Shal, Dukagjin

43

Fryti (gështenja) ka ngjyrë të errët, të qartë gështenjë e zënë. Mbësht-illen 1-3 të tillë në një zhguall me gjëmba që ndahet në katër pjesë. Piqet në Shtator-Tetor.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Gjendet pothuajse kudo në rrethet: Shkodër, Malësi e madhe, Tropojë, Kukës, Dibër, Lezhë, Tiranë, Po-gradec, Delvinë, etj.. Shkon deri në lartësitë 1000 m mbi nivelin e detit.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj relativisht termofil, dielldashës ose edhe gjysëm hijedashës. Haset në toka mjaft të varfëra në baza dhe të varfëra në shkëmbenj gëlqerorë, me pH mjaft acid. Përbërja e tokës mund të jetë e ndryshme, pa gurë ose gurishtore, ranore ose lymore; toka mjaft të thata dhe mjaft të freskëta. Veçori dalluese: acidifil me amplitudë të gjërë

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIPyll natyral, mbjellje në shkallë të gjërë (në ahishte të përzjerë me dushkaja, dushkaja me lloje gjetherënës ose me lisa tape), pyje acidifilë (Quercion robori-petraeae, Luzulo-Fagenion), dushkaja të kryesuara nga bungëbuta që rriten në toka acide (Quercion pubescenti-petraeae).

PJESËT QË VILENGjethet, frutat.

PERIUDHA E VJELJESGjethet vilen në muajt Korrik-Gusht, frutat në Shtator-Tetor.

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Vjeljet bëhen duke përdorur një shkallë ndihmëse të posaçme e cila zhvendoset vazhdimisht rrotull kurorës. Ngjitja në degët e sipërme të drurit bëhet duke u siguruar me litarë nga njerëz të stërvitur që e realizojnë këtë punë. Gjethet vilen me dorë ndërsa frutat e veshur me zhguaj shkunden me shkop.

Biotop i gështenjës, Melan, Dibër

44

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËGjethet thahen në rrjeta të mëdha të cilat ngrihen në vende të hijezuar e të ajërosur. Frutat thahen në diell ose në një raft me panel diellor të projektuar enkas për këtë qëllim. Ngjyra e gjetheve pas tharjes duhet të jetë e gjelbër uniforme, e pa njollosur nga sëmundjet dhe e pa shpuar nga dëmtuesit. Prodhimi i realizuar duhet të jetë i pastër nga lëndët e huaja dhe i mbrojtur nga ndotjet mikrobike. Pas tharjes ai ambalazhohet në thasë beze të cilët vendosen në dysheme druri të ngritur nga sipërfaqja e tokës.

PËRDORIME DHE VEÇORIGjethet janë ekspektorante dhe astringjente. Infuz-ioni i gjetheve të gështenjës përdoret për trajtimin e kollës së mirë, bronkiteve dhe pezmatimt të bronkeve. Përgatesa forcon membranat e mukusit dhe pengon kollën e vazhdueshme. Dekoksioni i gjetheve ose lëvores është me vlerë për gargarat kundra dhembjes së fytit dhe mund të përdoret edhe për diarrenë. Gjethet përdoren për trajtimin e gjend-jeve reumatike, për lehtësimin e dhembjes së pjesës së poshtme të shpinës dhe gjithashtu për çlrimin e artikulacioneve ose muskujve të ngrirë. Gështenja është dru frutor me vlerë ushqimore për kokrrat e ngrënëshme të cilat shërbejnë edhe për prodhim mielli. Dru heterogjen me nyje të verdhë në kafe pak a shume i qartë dhe me blanë të bardhë në të verdhë. Ka erë tanine, dendësi mjaft të lartë. Punohet mirë dhe çahet mjaft mirë me sëpatë në kufirin e blanës me myjen. Një metër kub dru gështenje peshon 550-740 kg. Druri gjen përdorime të shumta: pjesë për mjete dhe vegla të ndryshme si: piketa, shtylla mbajtëse në bujqësi, bastunë, zhalona, gardhe, degë vozash, pllakëza, pjesë për ndërtim çatish, rabotè për veshje muresh, shtiza të vogla, shkallë ngjitëse, parkete, panele, zdrukthtari, kabinete, prodhime artistike, pjesë druri të përkulura, panele fibre, brumë letre (pas nxjerrjes së taninit), prodhim tanine. Dikur përdorej për shtylla miniere. Defektet: përdredhje e trungut, ndjeshmëri në ngjyrë (Phytophtora cinnamoni) dhe kanceri i lëkurës (Nectria spp.). Për ngrohje ka cilësi mesatare, vlen për t’u përdorur vetëm në oxhaqe të mbyllur pasi duke u djegur përhap vazhdimisht shkëndija të mëdha dhe nxjerr tym.

Pemë gështenje, Melan, Dibër

45

HITHRA

Emërtimi shkencor: Urtica dioica L.Emërtime vendore: hithër, hithëz, hiths, hithi, hithe, hotha, hithra

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 40-100 cm. Hemikriptofite me rizoma. Lulëzon në periud-hën Qershor-Tetor. Dioike.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBimë e gjelbër në të mbyllur, e mbuluar me qime djegëse ose jo. Rizomat janë zvarritëse, të degëzuara, me ngjyrë të verdhë. Ka kërcej të fortë, të drejtë, të padegëzuar, në prerje tërt-hore katrore ose të rrumbullaktë. Gjethet e mëdha gjer në 15 cm të gjata, të përkundrejta, me formë vezake, mbarojnë me majë, lehtë-sisht të përdredhura, me dhëmbë të shquar në formë trekëndore. Bishti shumë më i shkurtër se llapa. Lulet njëseksore (hera herës dysek-sore), dalin nga sqetullat e gjetheve në frerë të degëzuar që janë më të gjatë se bishtat. Perig-oni i mbuluar me push. Fryti një kokërr e vogël, e shtypur, në formë vezake.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur në të gjithë vëndin tonë. Gjëndet më rrallë në rajonin mesdhetar. Shkon deri në 2400 m lartësi nga kati kodrinor në katin alpin.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura me baza dhe me elementë ushqimorë (me azot, fosfor), me pH neutral; tokë e përbërë nga material argjilor, lymor ose gurishtor e ranor; toka të freskëta, të lagështa. Lloj higroklin. Veçori dalluese: neutronitrofil higroclin.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILedhe arash, gropa, nomè stanesh, anëve të pyjeve, nëpër buza, në pyje të freskët me toka të pasura, pranë vëndeve të banimit, në rrënoja. Epifit mbi shelgun e thyeshëm (Salix fragilis); anës (Calystegion sepia); rënoja (Artemisietea), hapsira pyjore (Epilobietalia angustifolii); kultura bimore (Chenopodietea); pyje të

Bimë hithre

46

rrallë (Salicion albae, Alno-Padion, Pop-ulion albae)

PJESËT QË VILENGjethet, rrënjët

PERIUDHA E VJELJESGjethet: Maj-Qershor; Rrënjët: Shta-tor-Nëntor dhe Mars-Prill

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Bimët korren me drapër duar-duar, pastaj merren në një faqe thesi për t’u transportuar në vëndet e grumbullimit. Për të shmagur nxirjen e gjetheve dhe njëkohësisht djegien e duarve, bimët korren dhe lihen në vënd për t’u tharë. Pastaj grumbullohen lehtësisht pa pasur nevojë për doreza. Rrënjët pasi shkulen me kazëm, transportohen me thasë për në burimet me ujë të pastër për tu larë mirë. Duhet mbajtur parasysh se nuk duhen grumbul-luar të gjitha bimët e gjetura në një vënd por vetëm 30% e numrit të tyre; pjesa tjetër duhet lënë e paprekur (për të farëzuar). Nga rrënjët vilen vetëm 20% e sasisë së tyre, pjesa tjetër lihet në vënd pa u prekur.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTufat me bimë hapen për t’u tharë në diell e në vënde të ajërosur, të mbrojtur nga ndotjet e mundëshme prej kafshëve dhe njerëzve. Ndarja e gjetheve nga kërcejtë bëhet me dorë duke përdorur dorashka të buta prej bezeje. Pas tharjes gjethet duhet të kënë ngjyrë të gjelbër të errët. Rrënjët e lara mirë, shpihen per t’u tharë në vënde të posaçme me diell dhe me rryma ajrimi të mjaftueshme.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë ushqimore (supa e njohur e hithrës). Hithra ka kryesisht veti diuretike, tonike, astringjente, hemo-statike dhe anti-alergjike. Ajo përdoret në sëmundjet e rrugëve urinare, cistitet, në parandalimin e gurëve në veshka, në artrite, artrozë, përdhes etj.. Gjethet rrisin prodhimin e qumështit të gjirit ndërsa rrënjët frenojnë zmadhimin e prostatës.

Bimë hithre, Shalë, Dukagjin

47

KAMOMILI

Emërtimi shkencor: Matricaria chamomilla L.Emërtime vendore: kamomilë, kopër mace, lule shingjergjit, kamomilë, lule e qenit, maraqe

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore njëvjeçare që rritet e lartë nga 10-50 cm. Dyseksore, autogame dhe ento-mogame. Lulëzon në periudhën Maj - Korrik.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBima qëndron në trajtë tufe, pa qime, aroma-tike. Kërcelli i drejtuar lart, cilindrik, me push, me palcë, me ngjyrë të gjelbër dhe pak i pur-purt në pjesën e poshtëme. Kurora e degëzuar, e drejtuar përpjetë ose e rënë. Rrënja e hollë, boshtore, ngjyrë e bardhë në krem, hyn cekët në tokë. Gjethet janë të vogla, të këmbyera, me push, tripëndore ose dyfishpëndore të prera. Kaptinat e luleve janë të vendosura një nga një, në majë të një bishti me gjatësi 7-10 cm dhe kanë madhësi të ndryshme (diametri nga 10-25 mm). Fryti është një aken i vogël me gjatësi nga 0.5-1.1 mm dhe gjerësi 0.25 mm, në trajtë harku, i lëmuar.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur, në vënde me bar, në vënde të pakultivuar, buzë rrugëve këmbësore, në oborret e shtëpive të banimit. Shpesh e kultivuar si bimë mjeksore me vlerë tregu. Shkon deri në 1200 m lartësi mbi nivelin e detit duke filluar nga fushat gjer në luginat alpine të vëndit tonë: Fier, Lushnje, Tiranë, Elbasan, Pogradec, Korçë, Berat, Kolonjë, Shkodër, Dibër, Vlorë.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës; toka të pasura me baza, pak a shumë të pasura me elementë ush-qimorë; PH bazik deri në lehtësisht acid; toka mjaft të thata e të freskëta; veçori dalluese: neutrokalcikol, mezokserofil.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJINë lëndina të thata, anëpylli, rrugë këmbësore, oborre shtëpish, mjedise rurale dhe rrotull rënojave; anëpylli (Origanetalia); dushkajë pushtore (Quercus pubescenti-petraeae)

Bimë kamomili, Sinaballaj, Kavajë

48

PJESËT QË VILENLulet pa bisht

PERIUDHA E VJELJESMaj-Korrik

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Lulet këputen me dorë ose me një krëhër të posaçëm. Kaptinat këputen pa bishtin e tyre (ose bishti të mos jetë më i gjatë se 1-2 cm), hidhen në një trastë bezeje dhe transportohen për në mjediset e tharjes. Duhet tre-guar kujdes që lulet e kamomilit të grumbullohen në vënde të pa spër-katur me agrokimikate (pesticide, herbicide, etj). të cilët gjënden zakonisht pranë pemtoreve dhe ngastrave me kultura perimore të trajtuara.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËMjediset e tharjes duhet të jenë të hijezuar, të mbrojtur nga çdo lloj ndotësi, pa lagështirë dhe me rryma ajërimi të vazhdueshme. Lulet hapen në një shtresë me trashësi 3 cm dhe nuk përzihen gjatë ditës sepse përzierja ndikon në pluhurosjen dhe në prishjen e cilësisë së kaptinave. Pas tharjes standard (me 10% lagështirë) kaptinat ambalazhohen në thasë të rinj prej bezeje të cilët të jenë etiketuar më parë. Thasët e mbushur me lule kamomili vendosen në rafte të posaçëm, të ngritur nga toka, në mjedise të mbrojtur e të ajërosur.

PËRDORIME DHE VEÇORILulet kanë veti anti-inflamatore, antispazmodike, sedative (qetësues), karminative, anti-alergjike, analgjez-ike, antalgjike, anti-diarreike, anti-nevralgjike, anti-reumatizmale, aperitive, digjestive, tonike.

Bimë kamomili në përhapje

49

KONOPICA

Emërtimi shkencor: Vitex agnus-castus L.Emërtime vendore: kamomilë, kopër mace, lule shingjergjit, kamomilë, lule e qenit, maraqe

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEShkurre që rritet e lartë nga 1-4 m. Kamefite. Gjetherënëse. Llastarizon fuqishëm nga qafa e kercellit pasi pritet. Lloj dyseksor. Lulëzon në periudhën Qershor-Korrik. Pjalmohet nëpërmjet insekteve.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBimë me erë si të rrëshirës me lëkurë gri në të verdhë. Degët e reja pothuajse katërkëndore të veshura me push. Gjethet të përkundrejta, të rënëshme, pëllëmbore me 3-7 ndarje të plota, pa bisht, me majë të hollë, të gjelbëra sipër, lehtësisht me push nga poshtë. Lulet në nuancë blu në rozë, të vogla, të bashkuara në qerthuj të dukëshm që formojnë frërë të gjatë të ndërprerë. Kupa e vogël me dhëmbë trekëndorë, tri herë më të shkurtër se gypi. Kurora 5-10 mm, e ndarë pothuaj në dy buzë me madhësi të ndryshme. Fryti, një drupë sferike me ngjyrë të zezërëme në të kuqerrëme që e kalon pak kupën, me diametër 3-4 mm, me erë të këndëshme.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Gjendet e përhapur rrallë. Takohet vetëm në rajonin mesdhetar, në katin e nxehtë mesdhetar dhe në katin e mesëm.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj termofil me sjellje dielldashës. Toka të ngopura, me pH bazik dhe mesatarisht acid. Struktura e tokave ku haset më shumë bazohet nga tipe të ndryshëm aluvionesh, më shpesh e imët (argjila). Toka me rezerva të mira ujore, stacione me bilanc ujor të favorshëm. Veçori dalluese: termo-fil, mezofil në mezohigrofil.

BIOTOPE, FORMACIONEBIMORË, FITOSOCIOLOGJIBregu i ngrohte i detit në zonën mes-dhetare, gjatë rrjedhjeve stinore të ujërave. Buzë pellgjeve, nëpër këne-tat bregdetare, në xhepat e ngrohtë moçalorë (Nerio-Tamaricetea)

PJESËT QË VILENFrutat

Konopicë me fruta

50

PERIUDHA E VJELJESMuaji Tetor

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Vjelja bëhet me dorë duke përdorur gërshërë krasitëse. Masa e frërëve me kokrra të pjekura si të piperit futen në një thes të pastër dhe transpor-tohen në vëndet e grumbullimit për t’u sistemuar më vonë në mjediset e përpunimit.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËFrërët me kokrra shkoqen me dorë për t’u ndarë prej kërcellit kryesor dhe atyre anësorë. Kokrrat e grum-bulluara në njërën anë shoshen për të bërë ndarjen përfundimtare të tyre nga kërcejtë, nga bishtat e vegjel dhe kokrrat e vogla jashtë standardit. Prodhimi i standardizuar në këtë mënyrë ambalazhohet në tharës të rinj bezeje dhe sistemohet në rafte të posaçëm të mbrojtur nga lagësh-tira, pluhurat dhe ndotjet e ndryshme.

PËRDORIME DHE VEÇORIMajat lulore kanë veti sedative, soporifike, stupefiante, ndërsa frutat janë diuretik, stimulant, karminativ, aperitiv dhe galaktogjen.

Bimë konopice në luginën e Lumit Vjosë

51

KRASTA

Emërtimi shkencor: Thymus serpyllum L.Emërtime vendore: krastë, zhumricë, stërkundës

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare që zvarritet për tokë. Degët e saj qën-drojnë të ngritura përpjetë me lartësi 20-30 cm. Dyseksore. Pjalmohet nga insektet, përhaper nga kafshët. Lulë-zon gjatë periudhës Maj-Tetor.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAK-TUESEGjethet të ndërkëmbyera, vezake të vogla. Lulet trëndafili, të bardha ose të purpurta, me formë vezake, të grupuara në kallinj të shkurtër mbi kërcej lulorëtë pajisur me disa gjethe. Kupa me 5 dhëmbë, dybuzore. Kurora petëlngjitur është më e madhe se kupa. Ka 4 thekë. Fryti ovoid, i rrum-bullakët, me 4 akene.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur. E rrallë në zonën mesdhetare. Gjëndet deri në 2000 m lartësi nga kati kodrinor në katin malor.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës. Toka të pasura me baza, pH bazik deri në neutral. Toka mjaft të thata e të freskëta, me kullim, e të lehta, të pastra, me përmbajtje gurishtore, lymore ose ranore. Veçori dalluese: neutrokalcikol, mezokserofil.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILëndina që shtrihen mbi toka gëlqerore, ledhe arash dhe shpate të barëzuar. Në dushkajat e formacionit (Carpinion betuli), lëndina (Mesobromion erecti), livadhe (Arrhenatheretalia elatioris).

Bimë kraste, Shëngjergj, Tiranë

52


PERIUDHA E VJELJESGjatë periudhës së lulëzimit

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Majat e lulëzuara korren me drapër gjatë orëve të paraditës (pas orës 10), kur vesa është larguar nga bimët. Nuk lejohet shkulja e bimëve me gjithë rrënjë. Majat lulore hidhen në një trastë bezeje të pastër të cilën e mban vjelësi me vete. Masa e lulesave të grumbulluara futet nëpër thasë bezeje të pastër duke i ngjeshur lehtë për t’u transportuar në mjediset e tharjes dhe përpunimit.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e lulesave mund të bëhet në diell ose në dhoma të shtruara me beze të pastër e të ajërosura mjaft mirë. Mjediset e tharjes duhet të jenë të siguruar nga ndotjet me origjinë të ndryshme. Prodhimi quhet i tharë kur lagështira të jetë ulur në nivelin 10%. Pas tharjes standard, me një shufër druri, bëhet ‘shkartisja’ e luleve dhe e gjetheve nga kërcejtë lulorë. Masa e rezultuar kalohet në një shoshë të posaçme për të ndarë fijet e barit, lëndët e huaja dhe kërcejtë nga lulet dhe gjethet. Prodhimi përfundimtar ambalazhohet në thasë bezeje (të etiketuar paraprakisht) të cilët magazinohen në mjedise të mbrojtur nga lagështira, pluhuri dhe insektet e ndryshëm. Thasët vendosen në rafte druri të ngritur lart nga sipërfaqja e dyshemese.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë mjaltdhënëse, me veti antiseptike, antifungale, anti-katarrale, tonike, stimulante, antispazmodike, diuretike. Mund të përdoret si infusion ose shurup për të trajtuar gripin dhe të ftohurën, dhembjen e fytit, kollën, kollën e mirë, infeksionet e kraharorit dhe bronkitet. Ndihmon për të pastruar hundët e zëna, sin-ozitet dhe të probleme ngjashme. Është përdorur për të nxjerrë krimbat tek fëmijët si dhe për problemet e gazrave dhe dhembjeve të barkut. Nga jashtë mund të përdoret për të trajtuar mastitin (inflamacione të kraharorit) ndërsa infuzioni për të larë plagët dhe ulçrat.

Biotop i krastës në Shalë, Dukagjin

53

KULUMRIA

Emërtimi shkencor: Prunus spinosa L.Emërtime vendore: kulumbri, kullumbri, kulmri, kulmuri

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEShkurre me lartësi nga 1-4 m, nano-mikrofanerofite. Gjetherënse. Jetëgjatësia mbi 50 vjet. Lastarizon mjaft fuqishëm. Dyseksore. Lulëzimi në Prill, përpara gjethëzimit. Pjalmohet nëpërmjet insekteve dhe përhapet nga zogjtë. Konsiderohet si lloj pionier. E vetmja nënspecie e ndryshme e gjetur në vëndin tonë është dasy-phylla Schur., e cili është hasur në Lumë të Kukësit.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEShkurre e dëndur me shumë llastarë. Lëkura është fillimisht kafe e lëmuar, pastaj e vijëzuar horizontalisht me ngjyrë gri në të zezë. Degët kafe në të zezë, me shumë gjëmba, të rrumbul-lakta, me push të imët. Sythat të shkurtër dhe pothuaj të rrum-bullakët. Gjethe të ndërkëmby-era me madhësi të ndry-shueshme, por më shpesh me madhësi të vogël (gjatësia 1-2.5 cm, më të mëdha te llastarët) me formë ovale, me majë të mprehtë, të dhëmbëzuara imët, pa push nga sipër, me push mbi nervurat nga poshtë. Lulet të rregullta, të bardha, të vogla (1 cm diametër), të vendosura mbi bishta të shkurtër nga 1 ose 2 përgjatë degëve. Fryti është një bërthokël sferike, me diametër 10-15 mm, blu në të errët, kumbullor.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E gjëndur kudo në lartësi të vogla mbi nivelin e detit. Shkon deri në 700 m lartësi në katin e sipërm mesd-hetar, në katin kodrinor dhe në atë malor të poshtëm.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura në baza dhe në azot, me pH bazik deri në lehtësisht acid. Përbërja mekanike e tokës nga materiale të ndryshëm, pa gurë ose pak gurishtor, argjilë,

Kulumbri, Mitrovicë, Kosovë

54

lym. Lloj mezokserofil ose mezofil. Veçori dalluese: neutroklin

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIGardhe, anë pyjesh, toka djerr, pyje të rralluar. Lëndina (Brometalia), shkurreta (Prunetalia spinosae), pyje gjetherënës (Fagetalia sylvaticae, Qercetalia pubescenti-petraeae), pyje të lokalizuar anës rrjedhjeve ujore (Alno padion).

PJESËT QË VILENLulet dhe frutat

PERIUDHA E VJELJESLulet në muajin Prill, ndërsa frutat në periudhën Korrik-Gusht

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Degët 2-3 vjeçare të bimës priten me gërshërë të posaçme ose me një thikë të mprehtë. Pasi grumbul-lohen në një vënd të përshtashëm, degëve u merren lulet të cilat këputen me gjithë bisht dhe hidhen në një trastë bezeje për t’u transportuar më pas në vëndet e grumbullimit e të përpunimit të tyre. Lejohet të priten vetëm 30% e degëve 2-3 vjeçare të bimëve. Lulet nuk duhet të qëndrojnë shumë kohë në trastën e vjelësit sepse nxihen shpejt dhe prodhimi del jashtë cilësisë së kërkuar nga standardi. Frutat vilen me dorë dhe hidhen në shporta të posaçme që i mbajnë vjelësit me vete. Rekomandohet përdorimi i dorezave prej doku të fortë për shkak të pranisë së gjëmbave në degët e bimëve. Pas vjeljes, frutat grumbullohen dhe transportohen me kosha të mëdhej për në mjediset e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja teknike e luleve bëhet në panele diellorë ose në mungesë të këtyre pajisjeve në trina të ndërtuara për këtë qëllim. Lulet konsiderohen te thara kur lagështira në përmbajtjen e tyre të ketë zbritur në masën 10%. Pas tharjes, lulet futen në thasë të rinj letre ose bezeje të etiketuar më parë dhe sistemohen në rafte të rregullt në mjedise të mbrojtur nga lagështira, pluhurat, insektet etj..Frutat thahen në sirtarë (në trina ose në dhoma me ngrohje artificiale). Shtresa e frytave që thahen duhet të jetë gjer në 4-5 cm. Frutat gjatë tharjes përzihen me një krëhër druri me bisht të gjatë çdo 3-4 orë. Pas tharjes (lejohet lagështira deri në 12%) frutat futen në thasë të rinj bezeje, të etiketuar më parë, dhe sistemohen në vënde të ngritur mbi dysheme druri, pa lagështirë, pa pluhura dhe insekte.

PËRDORIME DHE VEÇORIKulumritë e ngrënëshme, në gjëndje plotësisht të pjekur, përdoren për përgatitjen e një alkooli. Lëkura dhe fruti janë astringjentë. Lëkura është febrifuge. Lulet janë diuretike dhe laksative, ndërsa gjethet depu-rative. Druri është i fortë dhe i ngjeshur, me duramen në rozë në kafe ose në kafe të zezëremë, me pore të dukëshme në trungjet e vjetër. Përdoret në ndërtimin e gardheve të gjallë rrotull tokave bujqësore etj..

55

LAJTHIA

Emërtimi shkencor: Corylus avellana L.Emërtime vendore: lajthi

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEShkurre me lartësi 2-4 m, mikrofanerofite. Gjetherënëse, me jetëgjatësi të vogël. Lëshon këmbëza nga poshtë dhe lastarizon fuqishëm pas cungimit. Monoike. Lulëzon në Janar - Mars. Pjalmohet me anë të erës dhe shpërndahet nga kafshët.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEKërcej të drejtë (sidomos ata që dalin si këmbëza nga poshtë). Lëkurë, fil-limisht e hollë, e lëmuar, e murrme, që merr nuancë gri. Degët e reja me push të imët, të pajisura me qime të drejta gjendrore me ngjyrë të kuqërre-mtë. Sythat të vegjël, të dalë. Gjethet e ndërkëmbyera të mëdha, me diametër 5-12 cm të gjata dhe 6-9 cm të gjëra, nën-rrethore në trajtë zemre, anës me dhëmbë të dyfishtë, të dhëmbëzuara, të pushëzuara imët, me bisht shumë të shkurtër. Lulet mashkullore janë të vendosura në gathë të verdhëremë që varen poshtë, të gjatë 2-8 cm, janë të vendosur në bazën e degëzave një vjeçare; çelin para gjetheve. lulet femër formojnë sytha të vegjë (burbuqe), me shtylla të kuqe. Fryti (lajthi) është i mbështjellë me brakte të gjethëzuara të prera në majë. Piqet në shtator.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E gjëndur kudo në zonat mesdhetare dhe në ato mesdhetare paramalore. Shkon deri në lartësitë 1700 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor gjer në bazën e katit nën-alpin, euro-aziatik (me tendencë nën-at-lantik dhe nën-mesdhetar). Në vëndin tonë gjëndet në luginën e Bogës, në luginën e Shalës, në Gjerbës, Çorovodë, Potom, Ogrenj, Radanj, në malin e Topovës, në pyjet e Leshnicës, në pyllin e Rexhinit (Kurve-lesh), në pyjet e fshatrave që gjënden rrëzës së malit të Korabit (Dibër), në parkun kombëtar të Jablanicës,

Lajthi

56

në Sllovë e në Sllatinë, në Vajkal (Bulqizë), në Gurrën e madhe, në Bërzeshtë, në Trebinjë, në Çezmë, në Pocest (Dibër), në Cangonj, në Bitinckë, në Bozhigrad, në Nivisht, në Damjanec, në Leshnjë, në Lubonjë, në Kurtes, në Navoselë, në pyjet e Vukëlit, të Vrithit, të Toplanës, të Gjonpepajt, të Krumës, të Kolosjanit, të Berishës, të rrëzës së Munellës, në malin e Shenjit, në Rrëzë-Dejë e në Masdejë, etj..

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj gjysëm-hijedashës ose hijedashës. Haset në toka pak a shumë të pasura në baza, pH bazik deri në le-htësisht acid. Strukturë e pastër ose gurishtore, lymore, argjila pa acid karbonik. Kushte hidrike optimale, mezofile. Veçori dalluese: neu-troklin me amplitudë të gjërë.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIShkurretë, pyll, gardhe, pinjollë nga sistemi rrënjor. Shkurretë (Prunetalia spinosae), në pyje kodrinorë (Carpinion betuli) e në pyje malorë (Fagion sylvati-cae), në pyjet e greminave (Lu-nario-Acerion, Tilion platyphyl-lis)


PERIUDHA E VJELJESKorrik-Gusht, kur gjethja është në fazën e vegjetacionit aktiv dhe në Tetor-Nëntor, kur frutat janë pjekur plotësisht.

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Gjethet këputen me gërshërë dhe grumbullohen në një përparëse që vjelësi e mban të lidhur përpara bar-kut. Sasia e grumbulluar në përparëse zbrazet herë pas here në një thes bezeje të madh (harar) i cili më pas transportohet për në mjediset e tharjes. Frutat vilen po ashtu me dorë dhe hidhen në një trastë të vogël të varur në qafën e vjelësit i cili pasi e mbush atë, e zbraz në një thes bezeje për ta transportuar në mjediset e tharjes.

Biotopi i lajthisë, Kolosian, Kukës

57

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e gjetheve bëhet në rrjeta të posaçme najloni, të shtrira në vënde që ajërosen, në hije e të mbrojtur nga pluhurat, nga ndotjet prej kafshëve dhe prej shpendëve. Pas tharjes, gjethet pastrohen nga kërcejtë ose nga lëndët e huaja, ambalazhohen në thasë bezeje dhe magazinohen përkohësisht në dhoma me dysheme druri e pa lagështirë. Kokrrat thahen në raftin me panel diellor.

PËRDORIME DHE VEÇORILajthi të ngënëshme. Dru me nuancë rozë ose rozë e mbyllur, mjaft i tendosur dhe i përkulshëm; përdoret për prodhimin e mbajtësve të fidanëve të mbjellë në një pemtore ose të hunjëve për rrethimin e sipërfa-qeve të ndryshme. Dikur në punime zbukurimesh, rrathë vozash, në doreza dhe pllakata zbukurimi për sh-kak të drurit të rrënjëve i cili është me damarë. Mjaft i mirë për tu djegur pasi qymyri i lajthisë lëshon mjaft nxehtësi dhe qëndron për një kohë të gjatë në zjarr. Dikur i përdorur për vizatim dhe për prodhim pudre. Ka varietete të shumtë të kultivuar për prodhim frutash. Rrënjët shpesh janë të mikorizuara me qëllim prodhimin e kërpudhës së njohur ‘tartuf’.

58

LULEBALSAMI

Emërtimi shkencor: Hypericum perforatum L.Emërtime vendore: lule basani, agurdhusë e shpuar, balç, baç, bar i të premit, lule maji, balq, lulja e gjakut

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 25-100 cm. Hemikriptofite. Lulëzon në periudhën Maj-Kor-rik. Autogame.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBimë pa push me kërcell nëntokësor të drunjtë. Kërcell i drejtë i fortë, i rrum-bullakët, me dy qoshe te dala mjaft të dukëshme. Gjethe pa bisht, eliptike ose lineare, pa finesë, më të qarta në faqen e poshtëme, të gjitha me lobet e pikëluara me gjëmdërra të përsh-kueshme nga drita dhe anëve me pika të zeza. Lule të mëdha, me ngjyrë të verdhë intensive (diametri 2.3-3.5 cm), të vendosura në panikula të gjëra. Nën-petla me majë të mrehtë, të pikëluara me të zezë, pa qime. Petla të pikëluara me të zezë, disimetrike, të dhëmbë-zuara vetëm në njërën anë. Kapsulë ovale, shumë më e gjatë se kupa.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Shumë e përhapur, më pak në rajonin mesdhetar. Takohet deri në lartësitë 2000 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor gjer në katin nën-alpin, nga zona e ullirit gjer në zonën e ahut.


TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës.Toka pak a shumë të pasura me baza, pH neutral ose lehtësisht acid. Toka lymore (ranore ose gurishtore), mjaft të thata deri të freskëta. Lloj mezokserofil në mezofil.

Lulebasami, Shalë, Dukagjin

59

Veçori dalluese: neutroklin me amplitudë të gjërë.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIAnës rrugëve, në shpate mali, buzë përroskave me rrjedhje ujore, toka djerrë, çeltira dhe pyje të prerë rrafsh. Lëndina (Thero-Brachypodietalia, Brometalia erecti, Sedo-Scleranthetea), anëpylli (Origanetalia); vënde (Calluno-Ulicetea), pyje të prerë (Epilobietalia angustifolii), livadhe (Arrhenatheretalia).


PERIUDHA E VJELJESGjatë periudhës së lulëzimit, kur lulet nuk kanë çelur të gjitha por një pjesë e tyre (50%).

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Pjesët mbitokësore të bimës korren me drapër në gjatësinë 30 cm dhe lidhen në tufa të cilat sistemohen në një anë thesi dhe transportohen për në pikën e grumbullimit. Nuk duhet të korren 30% e popullatës së bimëve.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e bimëve të korrura duhet të bëhet në vënde të ajërosur pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga ndotjet e kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Pas tharjes kërcejtë lulorë pastrohen nga fijet e barishteve, nga bimët që kanë lule me ngjyrë kafe të errët apo nga lëndët e huaja. Bimët e thara sipas treguesit të standardit ( 10% lagështirë), ambalazhohen në thasë bezeje të etiketuar më parë. Thasët vendosen në rafte të ngritur nga toka, në vënde të mbrojtur, të ajërosur dhe pa lagështirë.

PËRDORIME DHE VEÇORIBima është stimulante, digjestive, diuretike dhe vulnerare.

60

LULESHTRYDHJA

Emërtimi shkencor: Fragaria vesca L.Emërtime vendore: dreth, drethe, dredhëz, luledredhë, shtrydhëz, luleshtrydhë, gërdhe

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 5-30 cm, hemikriptofite. Llulëzon në periudhën: Prill-Korrik. Pjalmohet nga insektet dhe përhapet nga kafshët.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEStolone të shumtë, të zgjatur, me lë-fostër midis nyjeve. Kërcej që arrijnë shpesh pak përmbi gjethet, të veshur me push, pa gjethe ose me 1-2 brakte lulore. Gjethet dalin nga baza e kërcel-lit të bimës, janë të pajisura me bisht të gjatë me 3 gjethëza ovale, me push të imët nga sipër, të dhëmbëzuara me dhëmbë jo-simetrikë, të mpre-htë, shpesh të kuqërremtë në faqen e sipërme, të gjitha ose të paktën anësoret, pa bisht. Dhëmbët fundorë po aq të mëdhenj ose më të gjatë se fqin-jët e tyre. Lule të bardha me madhësi mesatare (12-15 mm diametër). Nën-petalet e kupës dhe vetë kupa janë të shtrira. Shtrati i lules i rrumbullaktë ose konik, mishtor, i mbushur me fruta, të kuqe ose shumë rrallë të bardha që shkëputen lehtësisht.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Shumë e përhapur, pothuajse në të gjithë hapsirën e Shqipërisë, por rrallë në rajonin mesdhetar. Shkon deri në 1600 m lartësi mbi nivelin e detit, në katin kodrinor dhe në atë malor, gjithkund në pyje e lugina.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Toka mjaft të pasura me baza, gjithashtu të pasura me elementë ushqimorë, me pH neutral deri në lehtësisht acid. Toka të pastra, ranore ose gurishtore: argjilë nga de-karbonatimi i gëlqerorëve, lymore. Toka mjaft të freskëta dhe mesatarisht të thata; lloj mezofil; veçori

Luleshtrydhja, Theth, Dukagjin

61

dalluese: neutroklin me amplitudë të gjërë, heliofil

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIPyje të rralluar, ledhe, rrugë, sipërfaqe pyjore që priten rrafsh. Lëndina mezofile, hapsira pyjore të prera rrafsh (Epilobietea angustifolii), pyje (Fagetalia).

PJESËT QË VILENRrënjët, gjethet dhe frutat

PERIUDHA E VJELJESRrënjët në vjeshtë e në dimër. Gjethet gjatë lulëzimit dhe pas kësaj periudhe. Frutat në periudhën e pjekurisë.

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Pasi i vilen frutat (në se ka), rrënjët nx-irren nëpërmjet një vegle të thjeshtë me dy veshë (çapë, sqepar); bimët e shkulura shkunden plotësisht nga dherat dhe vendosen në një trastë të madhe bezeje që e mban vjelësi me vete. Bimët e shkulura transportohen në vëndin e përpunimit, ku priten dhe ndahen pjesët nga njëra-tjetra (rrënjët dhe gjethet). Në çdo tri bimë do të lihen dy të tilla pa u shkulur. Nëse do të vilen vetëm gjethet, atëhere vjelja bëhet me dorë duke i këputur gjethet. Frutat vilen gjatë verës. Për grumbullimin e tyre përdoren shportat e njohura të cilat varen në njërin krah të vjelësit.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËPas pastrimit te tyre, rrënjët dërgohen në dhoma të posaçme, me temperaturë të lartë (40-50°C) për t’u tharë. Gjethet thahen në vënde të hijezuar me korrente ajërimi. Pas tharjes gjethet dhe rrënjët pastrohen nga lëndët e huaja që mund të kenë ngelur bashkë me to. Për ambalazhimin dhe ruajtjen e pjesëve të bimëve veprohet njëlloj si për bimët e tjera të ngjajshme. Frutat transportohen për t’u tregëtuar ose për t’u konsumuar të freskëta.

PËRDORIME DHE VEÇORIFryti është i ngrënshëm. Luleshtrydhet janë aperitive, diuretike dhe astringjente.

Luleshtrydhja në Bjeshkët e Thethit, Dukagjin

62

LULESHURDHA

Emërtimi shkencor: Taraxacum officinale Web., T. dens-leonis Desf..Emërtime vendore: qumështore, lule-gomari, lule tambli, luleshurdhë, lule dylli

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare pa kërcell që rritet e lartë 5-40 cm. Hemikriptofite me rozetë, lulëzon në periudhën Mars-Nëntor. Pjalmohet me anë të insekteve dhe përhapet nga era dhe nga milingonat.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESERrënja e fortë, e shtrirë rreth e rrot-ull bimës (strumbullare). Bishti i lules i drejtë, mban në krye një kaptinë të vetme me petale llapore në ngjyrë të verdhë. Gjethet të mëdha, të vendosura në një rozetë në bazën e bimës, me ngj-yrë të gjelbër, pa push, pendore me të çara, në trajtë trekëndëshi me majë të mprehtë. Mbështjellëse me brakte të plota ose të dhëmbëzuara drejt majës, të jashtëmet të shtrira ose të kurbuara drejt bazës. Të gjitha pjesët e bimës kur këputen me dorë nxjerrin një lëng të bardhë si qumësht.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur por më e rrallë në rajo-nin mesdhetar. Shkon deri në 2000 m, nga kati kodrinor në katin alpin.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës. Haset në toka të pasura me elementë ushqimorë, me pH neutral deri në lehtësisht acid. Toka pa gurë ose me përmbajtje gurësh, argjilore, lymore; toka të freskëta ose shumë të freskëta. Lloj mezofil. Veçori dalluese: neutronitroklin.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILëndina, çeltira, pyje të rralluar, rrugë, kopështe, hapsira pyjore (Epilobieta angustifolii); lëndina (Arrhen-

Luleshurdha

63

atheretalia elatioris, Plantaginetalia majoris), rrënoja (Onopordetalia), kultura llojore (Chenopodietae), pyll i rrallë (Fagetalia).

PJESËT QË VILENGjethet, rrënjët

PERIUDHA E VJELJESGjethet në Maj-Qershor; rrënjët në vjeshtë, pranverë, ndërsa kur është e kultivuar shkulja e tyre bëhet në muajin Korrik me një parmëndë.

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Gjethet priten me një thikë të harkuar, të dhëmbëzuar si drapëri, deri 1 cm mbi tokë. Rrënjët shkulen me parmendë ose me vegla të posaçme dore. Rrënjët nuk duhet të jenë të vyshkura, as të lehta në peshë.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËPara vendosjes së tyre në vëndet e tharjes, rrënjët duhet të jenë të pas-truara nga balta dhe të qëruara nga qafa e tyre. Për pastrimin e rrënjëvë përdoret ujë i rrjedhshëm, i pastër ndërsa qafa pritet me thikë të mprehtë. Gjethet thahen në diell ose në kapanone tharje të ajërosur mirë. Rrënjët thahen gjithashtu në diell në vënde të ajërosur mjaft mirë ose në furra tharje të posaçme.

PËRDORIME DHE VEÇORIGjethet e luleshurdhës konsumohen në sallatë. Ka kryesisht veti diuretike, detoksifikuese, tonike e hidhur dhe kolagoge. Duke qenë diuretike, gjethet trajtojnë tensionin e lartë duke zvogëluar vëllimin e lëngjeve në trup. Rrënja e luleshurdhës është një prej drogave më detoksifikuese.

Luleshurdha

64

MËSHTEKNA

Emërtimi shkencor: Betula pendula Roth. B. alba L. Emërtime vendore: mështekn, krahjetë, lajthi e egër, mështek, mështekër, mustekën, mushtekën

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEDru i lartë 20-30 m, makrofanerofit. Gjetherënës me jetëgjatësi 100 vjet. Rritje e shpejtë në moshë të re, pasi kalon 5-6 vitet e parë. Lëshon këmbëza nga rrënjët dhe, në raste të veçantë, lastarizon te qafa e trungut (afër sipërfaqes së tokës). Monoik. Lulëzon në Prill-Maj. Pjalmohet dhe shpërndahet me anë të erës.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESETrungu i drejtë, kurora pak e dëndur me degët e ngritura lart, të cilat vinë në rënie. Lëkura fillimisht e lëmuar, e bardhë, shkëputet në shirita horizon-talë, bëhet e zezëremë, e trashë dhe me të çara të çregullta në bazën e trungut. Degët e reja ngjyrë kafe në ngjyrë ndryshku të mbyllur, të përkulëshme, të ndritëshme, pa push, mbuluar me kathë ngjyrë gri të çelur. Sythat konikë, të shtrirë, ngjyrë kafe. Gjethet të ndërkëmbyera, 2-7 cm, trekëndore ose rombike, me majë të gjatë të mpre-htë, të dhëmbëzuara në mënyrë të çr-regullt, pa push. Gjethet e reja ngjitëse, të vjetrat të shogëta. Gathët meshkuj në mbaresa pa bisht të varur, gjatësia 10 cm kur piqen. Gathët femërorë në nën-mbaresa të ngritura lart, më të vegjël (gjatësia 3 cm), me bisht. Lobet me lëfostra trekëndore, kone të varur, që shpërbëhen mbi dru. Frutat të vegjël me dy flatra cipëthata, piqen në Qershor-Korrik.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Gjendet kryesisht në rajonin Veri-Lindor të vëndit, në grumbuj pyjorë të vegjël në zonën e ahut duke mbër-ritur gjer në lartësitë 2000 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor në katin nën-alpin, në rrethet: Tropojë, Kukës (Pashtrik, Koritnik, Gjallicë, Shishtavec, Korab); në male të tjerë të Shqipërisë Veri-Lindore e Lindore si: Pylli i Duriçit-Bulqizë, Livadhi i Kokës-Valikardhë, Pylli i Rinas-Qarrishtë, pyjet e Zhavorrinës e të Bred-

Mështekna

65

hishtes-Rajcë (Librazhd).

STATUSI I KËRCËNIMIT CR B2e - lloj në rënie të vazh-dueshme

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës që nuk përballon dot konkurrencën e llojeve sho-qërues. Haset në toka shpesh të varfëra në baza. Ka kërkesa të pakta ushqimore, toleron pH shumë të ndryshueshëm. Shkon mirë në toka ranore, lymore, gurishtore ose arg-jilore-gëlqerore; toka të thata në torfike. Ka tolerancë e madhe ndaj përmbajtjes në ujë por është lloj i ndjeshëm ndaj thatësirës së tejzg-jatur. Veçori dalluese: lloj pionier, kënaqet me pak ushqim dhe u përshtatet të gjithë substrateve toksorë.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIPyje të dritësuar ose të degraduar, vënde të zhveshur, pyje acidifilë (Quercetalia robori-petraeae), pyje të tjerë kodrinorë acidifilë ose kalcikolë (Carpino-Fagenalia), pyje malorë (Fagion sylvaticae, Luzulo-Fagion), grumbuj që janë të lokalizuar anës rrjedhjeve ujore (pyje ripikolë) (Alno-Padion); formacione në kufi me pyllin (Piceion abietis).

PJESËT QË VILENGjethet, gathët

PERIUDHA E VJELJESGjethet vilen gjatë periudhës së lulëzimit (muaji Maj), kur ato janë më aromatike dhe më ngjitëse. Gathët vilen në periudhën e fillim-pranverës kur ata fillojnë të fryhen (grumbullimi i tyre mund të bëhet edhe në muajin Shkurt kur moti e favorizon këtë).

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Për vjeljen e gjetheve priten degë dy-vjeçare me gërshërë krasitieje. Gathët priten gjithashtu me gërshërë të posaçme, bishtëgjata e të lehta të cilat nuk lejojnë rënien e tyre në tokë. Pjesët e vjela grumbullohen

Pyll me mështekna buzë përroit, Shishtavec, Kukës

66

veças dhe futen në thasë të posaçëm prej beze për t’u transportuar në mjediset e përpunimit.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËGjethet, pasi ndahen nga degët, thahen në dhoma të ajërosura ose në diell. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Pas tharjes futen në thasë të mëdhenj (hararë) prej bezeje të pastër. Gathët thahen së bashku me degëzat. Ata lihen një kohë të gjatë për t’u tharë në vënde të freskët, sepse temperatura e lartë e ajrit i shpërbën. Pas tharjes teknike (10% lagështirë) gathët ndahen nga degët dhe pastrohen nga bishtat, futen duke u ngjeshur lehtë në thasë beze të pastër e të etiketuar më parë sipas kërkesës së blerësit. Thasët me gjethe dhe me gathë sistemohen veç e veç në vënde të mbrojtur, të lyer me gëlqere e të ngritur me paleta druri mbi sipërfaqen e tokës.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë diuretike, depurative, anti-dartroze dhe anti-reumatizmale. Infuzioni i gjetheve shpejton largimin e mbetjeve në urinë dhe është i dobishëm për gurët në veshka dhe në fshikëzën e urinës, gjendjen reu-matizmale dhe përdhesin. Në kombinim me bimë diuretike përdoret për të zvogëluar mbajtjen e ujërave dhe djerësitjen. Limfa e mështeknës ështe mesatarisht diuretike. Esenca e gjetheve është antispektike dhe përdoret rëndom në përgatesa për trajtimin e ekzemave dhe psoriazës. Dekoksioni i lëvores së mështeknës përdoret si locion për problemet kronike të lëkurës. Lëvorja mund të macerohet në esencë dhe të përdoret për dhembjet reumatizmale të nyjeve. Dru i bardhë i verdhërem ose me ngjyrë ndryshku të lehtë, me njolla palcore, me dendësi mesatare, që përpunohet lehtësisht. Përdoret si pastë për letër, panele prej fibre dhe pllaka tallashi, torneri, doreza veglash. Dikur bëheshin bobina për mbajtjen e fillit të makinave qepëse. Në zdrukthëtari gjen përdorim në prodhimin e mobiljeve speciale, lapsa të ndryshëm. Në derulim, si prodhues i shkëlqyer i rimesos së hollë, ambalazh, objekte zbukurimi. Dru që imiton arrën sepse ngjyroset mjaft mirë. Lëndë djegëse e mirë që e ruan flakën për një kohë të gjatë, gati pa tym, dikur i përdorur për furrat e bukës (nxehtësi e madhe që mban gjatë).

67

MJEDHRA

Emërtimi shkencor: Rubus idaeus L. Emërtime vendore: mjedhër, midër, malinë, njetër

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKENën-shkurre me lartësi nga 1-2 m. Kamefite. Gjetherënëse. Lëshon këmbëza natyralisht dhe lastarizon kur pritet, kërcej dyvjeçarë (të gjethëzuar). Dyseksore. Lulëzon nga maji në Gusht. Pjal-mohet me anë të insekteve dhe përhapet nëpërmjet zogjëve.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEKërcej dyvjeçarë, të ngritur lartë, të pajisur në vitin e parë me gjëmba të vegjël të kuqër-remtë që më pas marrin nuancë blu, me pak gjëmba. Gjethe të ndërkëmbyera, të për-bëra, pendore, me 3-7 gjethëza të dhëmbë-zuara (ajo e fundit më e madhe), e gjelbër në blu nga pjesa e sipërme, e bardhë nga poshtë. Frërët fundorë ose anësorë, gjethet në kërcej 2 vjeçarë. Ka lule të rregullta, të vogla me diametër 1 cm, të bardha në nu-ancë të gjelbër. Frutat janë mana të kuq, me erë të këndëshme që bashkohen në frërë.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Gjendet kudo nëpër male, më rrallë gjetkë (në fusha, sidomos në zonat veri-lindore të vëndit; në lartësitë 100-2200 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor në katin nën-alpin). Në zonën e ahut: në malin e Çikës, në malin e Çipinit, në Bolenë, në malin e Qelqëzit, në Opar, në pyjet e Gorës, të Mokrës, të Vërçës, të Shpatit, të Bërzeshtës, të Martaneshit, të Dejës, të Lurës, në Munellë, në Cukal, në Qafëthore etj..

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës, toka të pasura me baza të ndryshme, toka mjaft të pasura me azot, me pH të ndry-shueshëm. Shkon në toka me përmbajtie pak a shumë gurishtore, lymore, argjilore, ranore, mbi shkëmbenj silicorë ose gëlqerorë. Lloj mezofil. Veçori dalluese: neutroklin me amplitudë të gjërë, heliofil.

Gjethet dhe frutat e mjedhrës, Topojan, Kukës

68

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIÇeltira, anët e pyjeve, pyje të rralluar, njollëzime të zhveshur nga prerjet rrafsh e pyjeve (Sambuco-Salicion, Epilobietea), disa tipe pyjesh me vitalitet të pakësuar nën mbulesën e tyre (Fagetalia sylvaticae)

PJESËT QË VILENGjethet,frutat

PERIUDHA E VJELJESGjethet vilen në periudhën e lulëzimit në Maj-Gusht, ndërsa fru-tat në kohën e pjekurisë së tyre, në muajt Korrik-Shtator, kur gjethja është e pjekur dhe lëshon dyllë në gishta gjatë vjeljes së saj.

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Gjethet ndahen nga kërcejtë pas krasitjeve që u bëhen bimëve. Fru-tat vilen drejtpërdrejtë me dorë dhe hidhen në shporta.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e gjetheve të mjedhrës bëhet si për llojet e tjerë: në rrjeta najloni të ngritura ose në beze pastër të shtrirë në vënde të ajërosur e në hije; frutat, duke qenë se janë shumë delikatë për t’u tharë, rekomandohet të përdoren për këtë qëllim rafte të posaçëm me panel diellor. Shtresat e frutave që krijohen në sirtarët e raftit nuk duhet të jenë më shumë se 4-5 cm të trasha. Pas tharjes gjethet dhe frutat pastrohen nga kërce-jtë, fijet e barit dhe lëndët e huaja. Frutat ambalazhohen në thasë beze dhe në arka druri që sistemohen në vënde të sheshtë dhe pa lagështirë

PËRDORIME DHE VEÇORIFruta të ngrënshëm, përdoren për prodhimin e reçelnave e të shurupëve. Gjethe dhe lastarët e rinj me veti astringjente (rrudhëse), tonike, diuretike dhe depurative. Gjethet favorizojnë lindjen e kollajshme, mendo-het nëpërmjet forcimit të muskujve gjatësorë të uterusit, duke rritur fuqinë tkurrëse dhe kësisoj lehtësuar lindjen. Dekoksioni i gjetheve mund të përdoret për të lehtësuar diarrenë. Të përdorura nga jashtë, gjethet mund të shërbejnë për shpëlarjen e syve kundër konjuktiviteve, të gojës për probleme të ndryshme ose si locion për ulçërat, plagët ose rrjedhje të tepërta vaginale. Lloj i pëlqyer mjaft nga drerët dhe sorkadhet në dietën e tyre ushqimore.

Mjedhra në Surroj-Arren, Kukës

69

MOLLA E EGËR

Emërtimi shkencor: Malus sylvestris Mill. Emërtime vendore: mollë e egër

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEShkurre ose dru i vogël me lartësi nga 6-10 m, mikro-mezofanerofit. Gjetherënës. Jetëgjatë-sia 70-100 vjet. Dyseksore. Lulëzon në Prill-Maj. Pjalmohet me anë të insekteve.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESETrung i shkurtër, i përkulshëm, pak a shumë me vija gjatësore, me lëkurë të zënë në gri, me pllakëza luspore. Degët me gjëmba: të gjatat, me ngjyrë të errët në të kuqe, ndërsa të shku-rtërat me gjurmë gjethore unazore. Sythat të vegjël, me push, të ngjitur me degët. Gjethet të ndërkëmbyera me bisht të shkurtër, me push të imët kur janë të reja, pastaj pa push. Llapa vezake, e mprehtë, e dhëmbëzuar, me tri-katër palë nervura. Lulet e rregullta, të bardha me nuancë rozë, të mëdha 3-4 cm diametër, me thekë të verdhë, janë të vendosura në buqeta me nga 4-8 lule. Fryti, një mollë e vogël me ngjyrë të verdhë në gjelbëroshe me diametër 3-4 cm, me shije majhoshe.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur, e shpërndarë kudo, rrallë në ra-jonin mesdhetar. Shkon deri në 1300 m lartësi duke filluar nga kati kodrinor në katin malor.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës por toleron gjithashtu hijen. Haset në toka të pasura me baza, me pH shumë i ndry-shueshëm; toka me strukturë të pastër ose me përmbajtje gurësh, argjilore, lymore ose nga depozitime aluvionale. Lloj mezofil. Veçori dalluese: lloj me amplitudë shumë të gjërë.

Fruta të mollës së egër, Shëngjergj, Tiranë

70

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJINë pyje të rralluar, në ledhet e tokave bujqësore, në pyjet kodrinorë (Alno-Padion), në ahishte të përzjerë me dushqe, në dushkaja (Carpinion betuli), në shkurreta (Prunetalia spinosae); më rrallë në pyje acidifilë (Quercion robori-petraeae).

PJESËT QË VILENFrutat

PERIUDHA E VJELJESShtator-Nëntor

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Frutat vilen me dorë dhe jo me shkundje me qëllim që të mos vriten. Ato hidhen në një trastë bezeje të pastër e cila qëndron varur në supin e vjelësit dhe pastaj futen në kosha të mëdhenj për t’u transportuar normalisht në mjediset e përpunimit e të tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËFrutat përzgjidhen duke veçuar të krimburat që nuk i pranon tregu, priten në riska të hollë me trashësi 2-4 mm. Vendosen në rrjeta metalike inoksi për t’u tharë në vënde me korrente të vazhdueshëm ajëri. Përdoren gjithashtu furra tharje të ndërtuara enkas për këtë qëllim.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë mjaltdhënëse. Lëkura ka veti tonike, astring-jente dhe febrifuge. Gjethet janë diuretike. Druri ngjan mjaft me atë të dardhës por ka një duramen me ngjyë të kafe të çelur në të kuqërre-mtë, dallohet nga kambiumi i bardhë në të kuqërre-mtë. Gjen përdorime në skulpturë, torneri, doreza veglash etj. Digjet mjaft mirë dhe çliron shumë nxehtësi. Përdoret si nënshartesë për drurët frutorë.

Mollë e egër, Parpujë, Shëngjergj, Tiranë

71

MURRIZI NJËBËRTHAMËSH

Emërtimi shkencor: Crataegus monogyna Jacq. Emërtime vendore: murriz, murris, morriz

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEShkurrezë ose shkurre, ndonjëherë edhe dru i vogël që rritet i lartë nga 2-10 m, me diametër trungor deri në 30-40 cm; nanofanerofite në mezofanerofite. Lloj gjetherënës. Jetëgjatësia deri në 500 vjet. Lastarizon mjaft kur pritet në bazën e kërcellit. Dyseksore. Lulëzon në Maj. Pjalmohet me anë të insekteve. Përhapet nëpërmjet zogjëve. Lloj i ndjeshëm ndaj një stuhie bakteriale.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESELëkura e moçme ka ngjyrë gri-kafe në të zezërëme, me cipëza të holla. Degët me gjëmba, të lëmuara, ngjyrë gri në të hirtë. Sythat të vegjël, rrethorë, të verdhërëmë. Gjethet të ndërkëmbyera me 3-7 lobe (vriguj) të prera, të dhëmbëzuara, me sinuse të thellë dhe me nervura të ndryshueshme, llapa jo qartësisht në qoshe, e zgjeruar te baza, qartësisht e gjelbër nga sipër, e gjelbër në blu nga poshtë. Buqeta me lule me erë, mbi degët të shkurtëra. Lule të rregullta, të bardha, me një stil të vetëm. Lulëzon në Maj. Frutat ovoidë, në madhësine e qiqrës, me ngjyrë të kuqe, qëndrojnë pak a shumë gjatë në degët, në përgjithësi kanë një bërthamë të vetme. Piqen në shtator.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur. Shkon deri në lartësitë 1600 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor në katin malor. Është murrizi më i përhapuri në vëndin tonë.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka mjaft të pasura me baza, me pH bazik deri në lehtë-sisht acid. E gjejmë në toka me ose pa gurë, lymore, ranore, toka mjaft të thata gjer në të freskëta. Veçori dalluese: lloj me amplitudë të gjërë.

Murrizi njëbërthamësh, Shishtavec, Kukës

72

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIVende me pyll të dëndur, toka djerr, shullanë, ledhe arash, gardhe, anë pylli, pyll i hapur; shkurreta (Prun-etalia spinosae), dushqe me push (Quercion pubescenti-petraeae), dushkaja, ahishte-dushkaja (Carpinion betuli, Quercion robori-petraeae), ahishte (Fagion sylvaticae), pyje të thatë me pisha (Erico-Pinetalia), pyje bregorë (Alno-padion)


PERIUDHA E VJELJESGjethet në periudhën e lulëzimit dhe pas saj ndërsa frutat në Gusht-Shtator

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Frutat vilen me dorë duke i shkundur bimët ose grumbullohen me një krëhër të posaçëm si në vjeljen e kokrrave të dëllënjës. Gjethet këputen me dorë. Vilen 30% e sasisë së gjetheve. Vjeljet duhet të bëhen në mot të mirë e të qëndrueshëm, pa lagështirë. Për të lejuar ripërtëritjen dhe përhapjen e llojit, 20% e sasisë së frutave lihen pa u vjelë. Pjesët e vjela futen në trasta të veçanta që i mban vjelësi të trupëzuara gjatë punës.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e gjetheve bëhet në vënde të ajrosur mirë, pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga ndotjet e kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Shtresa e gjetheve që hapen për t’u tharë nuk duhet ta kalojë trashësinë 2-3 cm. Ato përzihen çdo gjashtë orë me një krëhër druri me bisht të gjatë. Frutat thahen në kapanone tharje me temperaturë 50-60 gradë C.; lagështia e gjetheve pas tharjes duhet të jetë 10% ndërsa e frutave lejohet deri në 14%; frutat duhet të jenë të pashtypura, me shije të ëmbël, pak në të athët dhe pa krimba.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë mjaltdhënëse. Fryt i ngrënshëm, i përdorur në distileri, në përgatitjen e reçelnave dhe në pastiçeri. Vetitë: tonik, astringjent, antiseptik dhe antidiabetik; kokrrat janë tonike, astringjente, dezinfe-ktante dhe antiseptike, të pasura me provitaminën A e cila shton mprehtësinë e vështrimit. Boronicat e pjekura janë mesatarisht laksative për shkak të përmbajtjes së sheqerit. Megjithatë, frutat e thara janë shumë lidhëse dhe kanë një veprim antibakterial. Dekoksioni i frutave të thara është i dobishëm për tra-jtimin e diarresë tek fëmijët. Përmbajtja e lartë e antocianinave tek boronica e bëjnë atë një trajtim të vlefshëm për variçet, hemorroidet dhe dobësimin kapilar. Dekoksioni i frutave përdoret për shpëlarjen e gojës. Gjethet mund të jenë të dobishme në gjendet paradiabetike por nuk e zëvendësojnë trajtimin kon-vencional. Mund të përdoren për infeksionet e aparatit urinar.

73

QERSHIGLA

Emërtimi shkencor: Vaccinium myrtillus L. Emërtime vendore: qershi toke, qershi e egër, rrush mali, thrashegër

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKENën-shkurre me lartësi nga 20-60 cm, kame-fite. Gjetherënëse. Jetëgjatësia 30 vjet. Rrënjëzon natyralisht nga prekja e degëve në tokë (markoto-het). Dyseksore. Lulëzon në periudhën Prill-Qer-shor. Bimë autogame, përhapet nëpërmjet kaf-shëve.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEKërcej të drejtë, të shumtë e të degëzuar. Degët e reja të gjelbëra, këndore, pak a shumë me krahë, të hollë. Gjethet të ndërkëmbyera, të vogla, me gjatësi 1.5-2 cm, vezake, të dhëmbëzuara, pa push, poth-uajse pa bisht. Lulet nga 1 ose 2 të vendosura në sqetullat e gjetheve, të rregullta, kanë formën e një këmbane të fryrë, me 4-6 lobe mjaft të shku-rtëra, ngjyrë rozë, me një bisht shumë të shkurtër, të kthyera me kokë poshtë. Nënpetlat të gjelbëra, të ngjitura në petale, shumë të vogla. Fryti ovoid blu në të zezë, me madhësinë e një kokërr bizeleje, piqet në Korrik-Gusht.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur në male dhe në pyjet me lagështirë, që përbëhen nga lloje halorë dhe drurë fletvegjël, Para-pëlqen vendet e sheshtë që nuk shkelen shpesh nga tufat e kafshëve. Në vëndin tonë përhapet kryesisht në rajonin e Shqipërisë së mesme, në rajonin verior e në atë veri-lindor (alpet e veriut: Tropojë, Pukë, Mirditë, Peshkopi, Kukës, Shishtavec, Martanesh, në Jablanicë, në malet e Shpatit, të Vërçës, të Mokrës etj.). Haset shumë rrallë ose aspak në rajonin mesdhetar dhe në rajonin Jug-Perëndimor. Shkon deri në lartësitë 2500 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor gjer në katin nën-alpin. Lloj cirkumboreal.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKEZë stacionet me lagështirë atmosferike të lartë. Lloj gjysëm hijedashës, që bëhet dielldashës në lartësi. Toka të pasura me humus, pak a shumë gurishtore, lymore, ranore; toka të pa ngopura; me pH acid. Lloj mezofil. Veçori dalluese: kryesisht acidifil.

Qershigla, Bicaj, Kukës

74

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIGjendet në pyje, në grumbuj të rrallë, në vënde të pashkelur. Pyje nën-alpinë (Vaccinio-Piceteae), pyje acid-ifilë, kodrinorë dhe malorë (Quercion robori-petraeae, Luzulo-Fagenion); në vënde të zhveshur (Cytision scopariae), vende të pashkelur (Genisto-Callunion).

PJESËT QË VILENLulet, gjethet, frutat

PERIUDHA E VJELJESLulet në Prill-Qershor, gjethet në Gusht, frutat e pjekur në Korrik-Gusht.

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Vilen gonxhet e fryra në pragun e çeljes së tyre. Frutat vilen pa bisht pasi kanë marrë ngjyrë të kuqe dhe janë të forta në shtypjen që u bëhet me gishta. Asnjë pjesë nuk rekomandohet të vilet kur nuk ka ngjyrën e duhur. Si rregull lihen pa vjelë 20% e frutave, 70% e gjetheve dhe 30% e luleve. Gjatë vjeljeve përdoren doreza prej doku të fortë.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e luleve dhe gjetheve bëhet në vënde të ajrosur pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga ndotjet e kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Lagështia mesatare pas tharjes nuk duhet të kalojë 10%, ndërsa për frutat jo më tepër se 12%. Frutat tha-hen në mjedise të mbyllur, në kapanone ose në furra tharje.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë mjaltdhënëse. Fryt i ngrënshëm, i përdorur në distileri, në përgatitjen e reçelnave dhe në pastiçeri. Qershigla ka veti tonike, astringjente, antiseptike dhe antidiabetike. Kokrrat janë tonike, astring-jente, dezinfektante dhe antiseptike, të pasura me provitaminën A e cila shton mprehtësinë e vështrimit. Qershiglat e pjekura janë mesatarisht laksative për shkak të përmbajtjes së sheqerit. Megjithatë, frutat e thara janë shumë lidhëse dhe kanë një veprim antibakterial. Dekoksioni i frutave të thara është i dobishëm për trajtimin e diarresë tek fëmijët. Përmbajtja e lartë e antocianinave tek qershigla e bëjnë atë një trajtim të vlefshëm për variçet, hemorroidet dhe dobësimin kapilar. Dekoksioni i frutave përdoret për shpëlarjen e gojës. Gjethet mund të jenë të dobishme në gjendet paradiabetike por nuk e zëvendësojnë trajtimin kon-vencional. Mund të përdoren për infeksionet e aparatit urinar.

Masivet me qershigël (ngjyra e kuqërreme); biotop qershigle; Bicaj, Kukës

75

RIGONI I BARDHË

Emërtimi shkencor: Origanum heracleoticum L. Emërtime vendore: rigon

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë shumëvjeçare që rritet e lartë nga 30-80 cm, hemikriptofite. Lulëzon në muajt Qershor-Gusht.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBima ka erë të fortë, ka ngjyrë të gjelbër, mbulohet nga qime ngjyrë hiri. Kërcelli i degëzuar, i ngritur përpjetë. Gjethet të përkundrejta, me bisht të shku-rtër, vezake, me buzë të plota ose lehtësisht të çara. Lulet me ngjyrë të bardhë, rrallë herë me nuancë rozë të vendosura në kalli të zgjatur në mes të kërcellit. Kupa është cilindrike e rregullt, me pesë dhëmbë të njëjtë. Kurora është buzake me gyp të gjatë në formë cilindrike me ngjyrë të bardhë (shumë rrallë me nuancë rozë). Fryti përbëhet nga katër akenëza në formë vezake me pak qoshëza.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Gjendet mjaft e përhapur në zonat me klimë mesdhetare nga jugu në veri. Nuk takohet në zonat malore të Shqipërisë së mesme, veriore dhe asaj veri-lindore. Takohet deri në lartësitë 1800 m mbi nivelin e detit duke filluar nga kati kodrinor deri në brezin e poshtëm të katit nën-alpin.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm hijedashës. Shkon në toka të pasura në baza, me pH bazik ose lehtësisht acid; e gjejmë në toka ranore, gurishtore gëlqerore, mjaft të thata. Lloj mezokserofil. Veçori dalluese: neutroka-lcikol mezokserofil.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILëndina, anët e pyjeve, dushkaja që shtrihen në zonën mesdhetare; lëndina (Bromion erecti), anët e pyjeve (Geranion sanguine, Trifolium medii), dushkaja me bungëbutë dhe bungë (Quercion pubescenti-petraeae), ilqishte (Quercion ilicis)


Rigon i bardhë, i kultivuar

76

PERIUDHA E VJELJESQershor-Gusht, në periudhën e lulëzimit të plotë

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Bimët korren me draper dhe me to bëhen tufa të vogla të cilat lidhen me fije të forta bari. Tufat ven-dosen në drejtim të ndërkëmbyer në një anë thesi dhe transportohen për në mjediset e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e tufave të rigonit të bardhë bëhet mbi një rrjetë të shtrirë najloni, në një vend të ajërosur, në hije. Pas tharjes tufat kqyren me kujdes, pastrohen nga fijet e barishteve të tjera, ambalazhohen në thasë bezeje, etiketohen dhe magazinohen në mje-dise të mbrojtur dhe pa lagërshtirë. Nëse tregu e kërkon prodhimin të shkoqur atëherë tufat e thara do t’u nënështrohen proçeseve të shirjes me shkop dhe të shoshjes në shosha me vrima 4-5 mm me qëllim që të ndahen gjethet dhe lulet nga kërcejtë e bimëve.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë me erë të këndëshme që përdoret si erëz në përgatesat ushqimore (kryesisht mishrat). Ka veti tonike, stimulante, stomaçike, diuretike, purgative dhe antispazmodike.

Rigon i bardhë, i kultivuar

77

RIGONI I KUQ

Emërtimi shkencor: Origanum vulgare L. Emërtime vendore: çaj mali, çaj i egër, rigon i kuq

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë shumëvjeçare që rritet e lartë nga 30-80 cm, hemikriptofite. Lulëzon në muajt Korrik-Shtator.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEErë e fortë. E gjithë bima ka në shumicën e rasteve ngjyrë të kuqërremtë në vjollcë, mbulohet nga qime. Kërcelli katror, i degëzuar, mund të rezistojë gjatë dimrit në gjëndje të tharë. Gjethet të përkundrejta, palët e të cilave këputen në anën e djathtë, me bisht, ovale, të gjëra mbi 15 mm, të pajisura me dhëmbë të vegjël. Sythat boshtorë sqetullorë janë të zhvilluar. Lulet rozë të vendosura në kalli katërkëndorë që ng-jan me një korimbë. Braktet me nuancë vjollcë e tej-kalojnë kupën e cila është si një tub me 5 dhëmbë pothuaj të njëjtë, pa qime.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Gjendet mjaft e përhapur, më rrallë në rajonin perën-dimor. Takohet deri në lartësitë 1800 m mbi nivelin e detit duke filluar nga kati kodrinor deri në brezin e poshtëm të katit nën-alpin.


TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm hijedashës. Shkon në toka të pasura në baza, me pH bazik ose lehtësisht acid. Toka gurishtore gëlqerore, mjaft të thata. Lloj mezokserofil. Veçori dalluese: neutrokalcikol mezokserofil.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILëndina, anët e pyjeve, dushkaja që shtrihen mbi zonën mesdhetare ose në zonën mesdhetare; lëndina (Bromion erecti), anët e pyjeve (Geranion sanguine, Trifolium medii), dushkaja me bungëbutë dhe bungë

Rigoni i kuq, Mokërr, Pogradec

78

(Quercion pubescenti-petraeae), ilqishte (Quercion ilicis).


PERIUDHA E VJELJESKorrik-Shtator, në periudhën e lulëzimit të plotë

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Bimët korren me draper dhe me to bëhen tufa të vogla të cilat lidhen me fije bari të forta. Tufat vendosen në drejtim të ndërkëmbyer në një anë thesi dhe transportohen për në mje-diset e tharjes

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e tufave të rigonit të kuq bëhet mbi një rrjetë të shtrirë najloni, në një vend të ajërosur, në hije. Pas tharjes tufat kqyren me kujdes, pastrohen nga fijet e barishteve, ambalazhohen në thasë bezeje, etiketohen dhe magazinohen në mjedise të mbrojtur dhe pa lagërshtirë. Nëse tregu e kërkon prodhimin të shkoqur atëherë tufat e thara do t’i nënështrohen proçesit të shirjes me shkop me qëllim që të ndahen gjethet dhe lulet nga kërcejtë e bimëve.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë me erë të këndëshme që përdoret si erëz në përgatesat ushqimore. Vetitë kryesore janë ato tonike, stimulante, stomaçike, diuretike, purgative dhe antispazmodike. Rigoni i kuq ndihmon për qetësimin e gazrave dhe nxit rrjedhjen e tëmthit. Duke qenë tejet antiseptik, mund të përdoret për trajtimin e proble-meve respiratore të tilla si kollat, tonsilitet, bronkitet dhe azma. Konsiderohet si nxitës i dobishëm i men-struacioneve. Vaji i holluar mund të përdoret nga jashtë për dhembjen e dhëmbëve ose kyçeve.

Vjelja e rigonit të kuq, Dhëmblan, Tepelenë

79

SALEPI ME NJOLLA

Emërtimi shkencor: Orchis mascula (L.) L. Emërtime vendore: salepi me pika, salepi me njolla

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 20-50 cm. Gjeofite me tuberkula. Lulëzon në periudhën Maj-Qershor.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBimë pa push. Tuberkulat krejt ovoide. Gjethet e shtrira, me majë, oblonge shpesh me njolla të zezëreme, të bazës më të shumta se kërcelloret. Gjethja e sipërme nuk e arrin lulesën, zakonisht me njolla kafe. Lulet të shumta lehtësisht të purpurta, vjollcë ose trëndafili, të vendosura në kalli cilindrik. Kërcelli jo bosh. Brak-tetë janë sa vezorja, të pajisura me 1-3 nervura. Tepalet e jashtëme pak a shumë mbarojnë me majë, anësoret të shtrira, të ngritura lart, dy të brendëshmet të afruara. Buzla me pikla ngj-yrë purpuri, me tri lobe (vriguj) të parregullt, e mesmja e rrumbullakosur. Eperoni po aq i gjatë sa vezorja, horizontal ose ngjitet lart.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E përhapur në të gjithë Shqipërinë, rrallë në rajonin mesdhetar. Mbërrin deri në 2600 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor në katin alpin.


TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Toka të pasura me baza, pak a shumë të pasura me elementë ushqimorë, pH bazik deri në lehtë-sisht acid; toka lymore (të pastra, ranore ose gurishtore), argjilë me prejardhje nga shpër-bërja e shkëmbinjëve gëlqerorë. Toka të thata:

Salepi me njolla, Shishtavec, Kukës

80

lloj mezokserofil. Veçori dalluese: neutrokalcikol, mezokserofil.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILëndina të thata, livadhe në male, dushkaja të përzjera me shkozë, dushkajë me lloje pushtorë; lëndina (Mesobromion erecti), livadhe (Arrhenatherion elatioris, Triseto-Polygonion), vënde të rrahur nga era (Genistion lobelia), dushkaja, ahishte të përzjera me dushqe të thatë (Carpinion betuli), dushkajë me lloje pushtorë (Quercion pubescenti-petraeae).

PJESËT QË VILENTuberkulat

PERIUDHA E VJELJESPas periudhës së lulëzimit, përkatësisht në muajt Korrik-Gusht

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Tuberkulat nxirren nga toka nëpërmjet një vegle të posaçme me dy veshë të gjatë (çap, sqepar). Ky veprim bëhet kur të jenë pjekur farat të cilat duhet të shkunden nga vjelësi në vëndin e shkuljes së bimës, pas rimbushjes së tij me dheun e rezultuar dhe ri-nivelimit me sipërfaqen e tokës. Shënim: Shërbimi i sugjeruar më sipër është i domosdoshëm të kryhet nga vjelësi për të siguruar ri-m-birjen e bimëve të reja në të ardhmen dhe për të shmangur gjithashtu zhdukjen e llojeve të tjerë të kësaj gjinie (theksojmë: O. latifolia, O.laxiflora, O.masculata, O. palustris, O. provincialis, O. pallens etj.). Sido-qoftë, praktikisht, një ndërgjegjësim i tillë në shkallë të gjërë shihet i pa-arritëshëm për t’u përvetësuar nga masa e vjelësve, prandaj rekomandohet kultivimi i salepëve në toka bujqësore të përshtatëshme, në pajtueshmëri me kushtet klimatike që kërkon seicili prej llojeve të kësaj gjinie.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e tuberkulave bëhet në diell ose në trina të posaçme. Mund të përdoren me sukses edhe furrat e tharjes me temperaturë 40-50°C. Një mënyrë tjetër tradicionale është shkuarja në vergje e tuberkulave (si tespije) të cilat varen në tavane për t’u tharë gradualisht për një kohë të gjatë. Tuberkulat e thara kanë kon-sistencë kockore, ngjyrë bezhë në të kafejtë si e patates. Masa e tharë në këtë mënyrë futet në qeska prej bezeje të pastër ose kuti duri të posaçme të cilat etiketohen paraprakisht sipas kërkesave të standardeve dhe vendosen në rafte në vënde të mbrojtur.

PËRDORIME DHE VEÇORIPërdorimi aktual mjekësor kufizohet në trajtimin e diarresë dhe aparatit gastrointestinal të irrituar tek fëmijët. Tuberkulat përdoren në industrinë ushqimore për përgatitjen e miellit të salepit i cili ka një përdo-rim masiv si përvalesë e njohur me të njëjtin emër.

81

SANËZA

Emërtimi shkencor: Gentiana lutea L. Emërtime vendore: sanzë, bar zemre, agushe, sancë, ksanë, raven

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 50-200 cm. Hemikriptofite. Lulëzon në periudhën Korrik-Gusht. Pjalmohet me anë të insekteve.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBimë krejt pa push, pak a shumë e blertë në të kaltër. Rrënjë të trasha mishtake me gjatësi 60-90 cm dhe trashësi 2-12 cm, cil-indrike, të degëzuara. Kërcell i fortë i drejtë, i rrumbullaktë, nga brënda bosh (me trashësinë e një gishti), i padegëzuar. Gjethet e përkundrejta shumë të gjera, vezake që kanë nga 5-7 nervura të cilat përfundojnë në të njëjtën pikë. Gjethet e bazës poshtë janë me bisht. Të tjerat janë pa bisht dhe të kundërngjitura me kërcellin. Lulet të verdha, të pajisura me bisht të shkurtër, të vendosura në qerthuj në sqetullat e gjetheve mbi gjysmën e sipërme të kërcellit. Kurora e lules e hapur si yll me 5-6 petale me maja të holla. Fruti është një kapsulë ovoide që përfundon me një majë pak të zgjatur. Përmban shumë fara të vogla me formë vezake.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Mjaft e përhapur në zonën e ahut e të dushkut, në luginat e vargmaleve veriorë e veri-lindorë, në luginën ndërmjet Korit-nikut dhe Gjallicës, në zonën malore të Lurës, Bulqizës, Vajka-lit, Kaptinës së Martaneshit, etj., në zonën malore ndërmjet Bogës, Shalës dhe Dukagjinit; në Krujë (Qaf-Sh-tamë), në Tiranë (Bastar, Shkalla e Tujanit, Guri i Bardhë, Shëngjergj), në Librazhd (malet e Çermenikës deri në 1500 m mbi nivelin e detit, malet e Qarrishtës, malet e Dragostunjës, malet e Zgozhdit).


TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës, me sjellje të ndryshme sipas lartësisë mbi nivelin e detit dhe ra-

Sanëza

82

joneve ku gjëndet. Në lartësi të vogla kërkon toka të pasura në baza, pak a shumë gëlqerore. Diell-dashëse. Në lartësitë malore rritet në toka pak a shumë të pasura në baza; argjilore, lymore (pa gurë ose gurishtore). Mjedis i freskët, mjedis i thatë. Veçori dal-luese: mezokserokalcikol i anëve në rrafshnalta. Lloj me amplitudë të gjërë në mal.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILëndina, dhe çeltirat në pyje, kullota, pyje të rralluar; anët e rrafshn-altave (Geranion sanguinei), pyll me pisha (Erico-Pinion), ahishte e thatë (Cephalanthero-Fagion), lëndina gëlqerore në lartësi (Sesle-rion variae), lëndina (Mesobromion erecti), lëndina acide të lartë-sive (Nardion strictae) dhe pyje dhe vënde të zhveshur nën-alpinë (Rhododendro-Vaccinion)

PJESËT QË VILENRrënjët

PERIUDHA E VJELJESKorrik-Gusht ose gjatë vjeshtës, pas vitit të shtatë të jetës së bimës

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Shkulja e rrënjëve bëhet me bel ose me kazmë. Rrënjët e shkulura pastrohen nga dherat dhe copat e kalbura që mund të kenë. Pastaj priten në copa me gjatësi 15-20 cm dhe grumbullohen në një vënd të posaçëm për t’u transportuar në mjediset e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e rrënjëve bëhet në diell ose në furra të posaçme. Tharja natyrale bëhet në trinat ose në tarracat e shtëpive. Trashësia e shtresës së rrënjëve duhet të jetë 4-5 cm. Gjatë ditës rrënjët përzjehen 2-3 herë deri në tharjen e plotë të tyre. Tharja artificiale bëhet në dhoma të ngrohura me stufa ose me kaloriferë. Tem-peratura duhet të jetë 40-50°C. Tharja pranohet sipas standardit kur lagështia e rrënjëvë të këtë zbritur në nivelin 10-12%. Rrënjët e thara duhet të ruhen në thasë plastikë të çertifikuar për ushqime. Grykat e tyre duhen mbyllur mirë sepse rrënjët e sanëzit e thithin mjaft shpejt lagështirën e ajërit. Thasët ruhen në vënde të mbrojtur nga lagështira, nga pluhurat, nga minjtë dhe insektet.

PËRDORIME DHE VEÇORIRrënjët e bimës: tonike, aperitive dhe febrifuge.

Sanëza, Shishtavec, Kukës

83

SHEREBELA

Emërtimi shkencor: Salvia officinalis L. Emërtime vendore: sherbelë, stërbelë, shërebelë, bedunicë, millo, mirocfakë, hamocfakë, dunic mali

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKENën-shkurre shumëvjeçare e zonës mesd-hetare paramalore. Rritet e lartë nga 25-80 cm lartësi. Kamefit. Lulëzon në periudhën Maj-Korrik, në varësi nga nënzona klima-tike ku gjëndet biotopi i bimës. Pjalmohet më anë të insekteve. Përhapet me anë të zogjëve dhe reshjeve.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEDegët janë me seksion katror. Kërcejtë njëvjeçarë janë të hollë, të butë, me ngj-yrë hiri në krem, mbuluar me push të imët. Degët e vjetra janë të shogëta, lëvorja me luspa ngjyrë hiri në kafe. Gjethet të përkundrejta, çiftpendore, eliptike-g-jatësore në heshtake, të trasha, nga poshtë janë me push të dëndur ngjyrë hiri në argjënd, nga sipër me nuancë të blertë. Lulet janë të vendosura në një kalli të rremë (3-8 lule). Kurorat janë dybuzore. Kanë ngjyrë vjollcë në blu deri në rozë, rrallë e bardhë. Kupa në formë këmbane me gjatësi 10-15 mm, me 5 dhëmbë secila. Fryti përbëhet nga katër akene trekëndëshe. Farat janë të rrumbullakta, sferike, me diametër rreth 2mm, me ngjyrë kafe të errët.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Në toka gurishtore, që ngrihen mbi shkëmbinj karstikë gëlqerorë. Toka të thata, të freskëta që shtrihen përgjatë zonës mesdhetare paramalore, nga bregdeti i Adriatikut deri në bregdetin Jon. Takohet në lartësitë 150-1200 m mbi nivelin e detit gjatë pjesës perëndimore të vëndit duke filluar nga mali i Rensit, mali Bar-bullushit, në malin e Taraboshit, në të gjithë zonën e Zadrimës, në zonën e Malësisë së Madhe, në të gjithë shpatet kodrinorë e malorë të rrethit të Lezhës, në Milot, në malin e Krujës. Në qarkun e Dibrës: Sopot, Sofraçan, Vrajk, Fushë-Bulqizë, Dushaj-Bulqizë, Draj-Reç. Në rrethin e Tiranës: në malin e Dajtit. Në rrethin e Elbasanit: në malin e Krrabës, në fshatrat Lelen, Bidhullë, në malin e Shashicës e të Shebsanit. Në malin e Tomorrit, në malin e Raçit (Skrapar), në malin e Miçanit, në malin e Shpiragut, në malet Dhëmbel, Nemërçkë (Përmet); në malin Golik, në malin e Gribës (Lopës), në malin e Gllavës, në luginën e Bënçës (Tepelenë), në

Sherebelë, Mali i Krujës

84

malin e Kollovasë e në malin e Çelnikës (Leskovik), në malet e Gjirokastrës e të Delvinës; në malin e Melesinit, në malin e Karaburunit, në Rrëzën e Ka-nalit, në malin e Çikës dhe gjatë gjithë vijës bregdetare deri në Shënvasil të Sarandës.

STATUSI I KËRCËNIMIT VU A1b - lloj i përkeqësuar

TË DHËNA AUTEKOLOG-JIKELloj dritëdashës dhe gjysëm hi-jedashës. Toka që gjenden mbi shkëmbenj karstikë gëlqerorë, me pH lehtësisht bazik deri në lehtësisht acid. Toka mesatarisht të thata e të frekëta. Lloj mezokserofil.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIFormacione shkurretash në zonën mesdhetare (Rosmarinion officinalis) si dhe mbi zonën mesdhetare (He-liathemo italici-aphyllantion monspeliensis)

PJESËT QË VILENBuqetat me gjethe

PERIUDHA E VJELJESVjelja e parë bëhet në periudhën 15 Qershor-15 Korrik, ndërsa vjelja e dytë në përiudhën 15 Shtator-15 Tetor. Vjeljet e buqetave bëhet kur gjethja është pjekur, ka marrë ngjyrën gri në argjënd dhe lëshon dyllë në gishta gjatë vjeljes së saj.

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Korren me drapër buqetat me gjethet e reja të bimës (nje buqetë ka 3-8 gjethe). Buqetat grumbullohen në një trastë që vjelësi e mban me vete. Buqetat e grumbulluara shkarkohen në thasë të mëdhej (hararë) në pikat e grumbullimit të cilët transportohen me kafshë ngarkese ose me mjete transporti për në vëndet e tharjes.

Biotopi i sherebelës në Faqen e Rame-Dhëmblan, Tepelenë

85

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e gjetheve të sherebelës bëhet në vënde të sheshtë, të hijezuar, që ajrosen vazhdimisht dhe janë të mbrojtur nga plu-hurat, tymërat dhe nga ndotjet e kafshëve e të shpendëve. Për shtrojë rekomandohet të përdoret beze e pastër dhe jo plastmas. Pas tharjes gjethet pastrohen nga fijet e barishteve, nga kërcejtë dhe nga lëndët e huaja. Ambalazhohen në thasë bezeje të cilët sistemohen në dysheme druri të ngritur 10-20 cm mbi tokë.

PËRDORIME DHE VEÇORINë industrinë kozmetike, esenca e gjetheve përdoret si aromatizues i parfumëve dhe i sapunëve. Në industrinë kulinare përdoret si erëz në gatesat e shumllojshme me mish. Sherebela ka veti astringjente, antiseptike, aromatike, karminative, estrogjenike, antisudorifike, tonike, stimulante, stomaçike, emenagoge, antispazmodike, febrifuge, rezolutive, cikatrizante. Kuron çr-regullimet nervore, marrjemendjen, të fikëtit, gjëndjet depresive. Stimulon të gjithë organizmin, rregullon sekrecionet e rrugëve të tretjes, qetëson diarrenë për shkak të vetisë rrudhëse, rregullon fluksin menstrual dhe qetëson reaksionet e dhimbshme duke luftuar çrregullimet që sjell menopauza. Kombinimi i vetive antiseptike, qetësuese dhe rrudhëse e bëjnë ideale për thuajse të gjithë tipet e pezmatimeve të fytit dhe të përdorur gjerësisht për gargara. Përdoret gjithashtu për ulçrat e gojës dhe të mishrave të dhëmbëve.

Sherebelë, Shalë, Dukagjin

86

SHPATORJA

Emërtimi shkencor: Iris pallida Lam. Emërtime vendore: lule shpatë, lule shpati, lule zambak, shpatore

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare, rritet e lartë 30-80 cm. Lulëzon në periudhën Prill-Maj. Pjalmohet me anë të insektëve.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBima është e pajisur me rizomë të trashë zvarritëse. Ka kërcell të fortë, cilindrik, në pjesën e sipërme i degëzuar. Në raste të veçanta degëzimi fillon që nga niveli i bazës. Pjesët e rrethlules janë me ngjyrë vjollcë të zbehtë, të jashtmet kanë formë vezake të përmbysur me qime të verdha. Të brëndëshmet janë gjithashtu në formë vezake të përmbysura që ngushtohen në madhësinë e thoit. Lulet kanë erë të këndshme. Farërat janë të mëdha, të cepë-zuara dhe me ngjyrë të kafejtë në të kuqërremtë.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Rritet në formacione shkëmborë, gëlqerorë. Takohet kryesisht në Tiranë (Petrelë, mali i Dajtit, Brar), në Përmet (mali i Nemërçkës), Shkodër (Bahçallëk, lugina e Shalës, lugina e Thethit etj.).

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dritë dashës. Haset në toka gurishtore që gjënden mbi shkëmbenj gëlqerorë, me pH lehtësisht bazik deri në lehtësisht acid; toka mesatarisht të thata e të frekëta. Lloj mezofil.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILivadhe gurishtorë, shpate me shkëmbej gëlqerorë

PJESËT QË VILENRizomat

Shpatorja

87

PERIUDHA E VJELJES15 gusht-1 shtator

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Shkulja e rizomave bëhet me vegla të posaçme si ç’janë kazmat e vogla me bisht të shkurtër të tipit ‘alpin’, me sqep të gjatë e me presë të mpre-htë. Shkulet vetëm gjysma e sasisë së rizomave, ndërsa gjysma tjetër nuk preket fare. Gropëza e krijuar pas shkuljes ri-mbushet përsëri me dheun e gërmuar dhe ngjishet fort me këmbë duke e rrafshuar. Rizomat e vjela hidhen në një trastë bezeje që vjelësi e mban të trupëzuar me vete.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËPara se të transportohen në vëndet e tharjeve, rizomat më parë lahen me ujë të pastër e të rr-jedhshëm, pastaj qërohen prej lëvores dhe prej rrënjëzave të tyre. Rizomat thahen në vënde me korrente ajri të vazhdueshëm, në hije. Rizomat e qëruara hapen mbi korniza druri të gjëra me rr-jetë metalike të tendosur që vendosen njëra mbi tjetrën dhe qëndrojnë të ngritura nga sipërfaqja e tokës. Pas tharjes së plotë copat e rizomave ru-hen në vazo qelqi ose ambalazhohen në thasë të posaçëm prej letre.

PËRDORIME DHE VEÇORINë industrinë kozmetike (pafumeri, sapuneri). Ka kryesisht veti diuretike, ekspektorante.

Shpatorja në habitatin e saj

88

SHTOGU I ZI

Emërtimi shkencor: Sambucus nigra L. Emërtime vendore: shtog, shtok

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEShkurre ose dru i vogël që rritet i lartë nga 2-10 m, mikro- deri në mezofanerofite. Gjetherënës. Jetëgjatësia deri në 100 vjet. Lëshon këmbëza nga rrënjët dhe llastari-zon te qafa e kërcellit. Dyseksore. Lulëzon në Qershor-Korrik. Pjalmohet me anë të insekteve dhe përhapet nga kafshët.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESETrung i përkulshëm, shpesh i shtrëmbër. Lëvorja fillimisht ngjyrë gri, e hollë dhe me kathe, më vonë bëhet gri-bezhë, me luspa, e zgavëruar. Degët e reja me palcë të bardhë. Mbi sipërfaqen e lëkurës ka lenticela (njolla poroze) të shumta. Sythat ngjyrë kafe, ovoidë-me majë, me 4-5 lë-fostra; gjethet të përkundrejta, të përbëra nga 5-7 gjethëza ovale, me majë fundore të gjatë e të hollë, me dhëmbëza anash, me pak push mbi nervura, me bisht të shkurtër, me ngjyrë të gjelbër të mbyllur. Korimbat fundore me diametër 10-14 cm. Lulet të rregullta të bardhërëme, me aromë të spikatur. Fryti një bakë e vogël e zezë, e rrumbullaktë që mbahet mbi një bisht të hollë me ngjyrë të kuqërremtë. Ka tri bërthama të zgjatura.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E kudogjëndur por nga pak gjithkund, vetëm në zonat malore. Shumë e rrallë në rajonin mesdhetar. Mbër-rin deri në 1600 m lartësi mbidetare.

STATUSI I KËRCËNIMIT VU A1b - lloj i përkeqësuar

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura me baza dhe shumë të pasura me azot,

Lule shtogu, Sllovë, Dibër

89

ne pH bazik deri në neutral; tokë argjilore, lymore, argjilore gëlqerore. Lloj mezofil që vlerëson kushtet higrosiafile: stacione mezohigrofile (me përmbytje të mundshme) dhe ruderale (që mbin në rënoja). Veçori dalluese: neutronitrofil higroklin.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIPyje të freskët, ledhe arash, brigje lu-menjsh, rënoja, anë pylli; sipërfaqe pyjore të prera rrafsh, (Sambucus salicion), pyje ripikole (Alno-Padion), shkurreta (Pru-netalia spinosae), pyje luginorë (Lunari-o-Acerion), pyje të ndryshëm (Fagetalia), plantacione me robinie.

PJESËT QË VILENLulet dhe frutat pa bisht

PERIUDHA E VJELJESLulet vilen kur fillojnë të hapen (Prill-Qer-shor), ndërsa frutat pasi të jenë pjekur, në periudhën Shtator-Tetor

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Lulet nuk çelin të gjitha në të njëtën fazë. Për këtë arësye vjelja e tyre vazhdon gjatë gjithë periudhës së lulëzimit. Vjelja realizohet kur çelja e luleve të jetë e pjesëshme. Vjelja bëhet gjithmonë në kohë të thatë në orët e paradites. Kaptinat këputen me gërshërë dhe grumbullohen në një shportë ose në një kanistër të cilen e mban vjelësi me vete. Lulet e vjela nuk duhet të qëndrojnë më tepër se dy orë pa u hapur për tharje. Si rregull, 30% e luleve lihen pa u vjelë.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËMjediset e tharjes duhet të jenë mjaft të ajërosur e të pastër. Kaptinat me lule mund të lihen 2-3 orë në diell për të larguar lagështirën e shumtë që ato përmbajnë. Pastaj dërgohen në vënde të ajërosur në hije ku lihen për t’u tharë plotësisht. Frutat grumbullohen gjithashtu në shporta ose në kanistra dhe dërgohen per t’u tharë në trina ose në furra tharje me temperaturë 40-50°C. Ambalazhimi i prodhimeve bëhet në thasë beze të pastër. Pas tharjes kaptinat shkoqen me dorë, pastrohen nga kërcejtë, shoshen dhe ambalazhohen në thasë të posaçëm prej bezeje të pastër e të etiketuar paraprakisht sipas kushteve të standardit. Thasët e mbushur me lule shtogu vendosen në rafte. Në këtë mënyrë veprohet edhe për frutat.

Fruta shtogu në pemë, Fushë Çajup, Gjirokastër

90

PËRDORIME DHE VEÇORI Frutat janë mjaft të vlerësuar nga zogjtë. Ato janë të ngrënshëm nga njerëzit kur janë pjekur plotësisht dhe mund të përdoren në industrinë e reçelnave. Bimë me veti sudorifike, diuretike, anti-inflamatore, purgative, vomitive, detersive dhe rezolutive. Lulet janë ideale për kollën, të ftohtin dhe gripin ndërsa infuzioni i tyre është qetësues dhe ndihmon në uljen e temperaturës. Po kështu, lulet tonifikojnë veshjen e mukozës së hundës dhe fytit duke rritur rez-istencën ndaj infeksioneve, prandaj dhe rekomandohen për katarrin kronik, infeksionet e veshit, alergjitë dhe kandidiazën. Infuzioni ndihmon për zvogëlimin e sëmundjes së ethes së kashtës nëse merret disa muaj përpara fillimit të sezonit të kësaj të fundit. Duke nxitur djerësitjen dhe urinimin, lulet nxisin largimin e mbetjeve nga trupi dhe janë me vlerë për rastet e artritit. Frutat janë të pasur me vitaminë C dhe janë përdorur për reumatizmë dhe të kuqtë e madh (erizipelën), një lloj infeksioni i lëkurës. Janë mesatarisht laxative dhe ndihmojnë diarrenë. Druri me kambium të bardhë në të verdhëremë deri në të verdhë të qartë. Durameni më i kafejtë (i verdhë në kafe), por shpesh pak i dallueshëm. Palca gjer në 1 cm diametër, mjaft homogjene, mesatarisht e dendur dhe e fortë.

91

TËRFILI I KUQ

Emërtimi shkencor: Trifolium rubens L. Emërtime vendore: bisht-dhelpër, bisht-lepuri, tërfil kok-kuq, tërfil i kuq

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 20-60 cm. Hemikriptofite. Lulëzon në periudhën Qershor-Gusht. Pjalmohet nëpërmjet insekteve dhe përhapet me anë të erës.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBimë pa push, me rizomë të fortë. Kërcell i drejtë, i fortë, me shumë gjethe. Gjethet e sipërme të nën-këmbyera. Gjethëzat të dhëmbëzuara si me gjëmba, oblonge-me majë ose eliptike (të gjata 4-5 cm, të gjëra nga 10-15 mm) të forta, me nervatura dhe me dhëmbë të vegjël anëve. Lëfos-tra të mëdha me majë të hollë, me buzë të dhëmbëzuara shumë lehtë, të ngjitura pas bishtit të gjetheve ne 1/2 e gjatësisë së tyre. Lulet të kuqe në të purpurt, rrallë e bardhë, të shumta (të gjata nga 12-15 mm), të ngritura lart, të grupuara në një kokë cilindrike me gjatësi 80 mm, gjërësi 20-30 mm, e vetmuar ose çift. Kupa me gyp pa push nga ana e jashtëme, e pajisur me 20 nervura me dhëmbë të qimëzuar për së gjati, jo të njëjtë.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Gjendet shumë e rrallë në Veri dhe e rrallë në rajonin e Jugut. Në pyje të dritësuar ose në kullota. Përhapet në katin kodrinor dhe në atë malor duke mbërritur gjer në lartësitë 1600 m mbi nivelin e detit.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKERritet shpesh në stacione të ngrohtë. Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura me baza, me pH bazik deri në neutral; toka pa gurë, ranore ose gurishtore, argjila me prejardhje nga shpërbërja e shkëmbejëve gëlqerorë, lymore-gëlqerore, lymore; toka të thata. Lloj mezokserofil. Veçori dalluese: neu-

Tërfili i kuq

92

trokalcikol, mezokserofil.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIÇeltira pyjore, shkurreta, lëndina, pyje të rralluar (dushkajë, pyll me pisha), çakullnajë, sidomos mbi sub-strate gëlqerorë; anë pylli (Geranion sanguine), dushkajë pushtore (Quercion pubescenti-petraeae), pyll me pisha mbi gëlqerorë (Erico-Pinetalia), lëndina (Mesobromion erecti).

PJESËT QË VILENKaptinat cilindrike pa bisht

PERIUDHA E VJELJESGjatë periudhës së lulëzimit, Qershor-Gusht

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Lulet këputen me dorë, pa bishtin e tyre, hidhen në një trastë bezeje dhe transportohen për në mjediset e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e luleve bëhet në vënde të ajërosur pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga ndotjet e kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Shtresa e luleve që hapen për tharje nuk duhet ta kalojë trashësinë 2-3 cm. Ato përzjehen çdo gjashtë orë me një krëhër druri me bisht të gjatë. Në rastin e tharjes së tyre në pajisjet diellore, shtresa e luleve në sirtarë bëhet 4-5 cm e trashë. Pas tharjes lulet pastrohen nga fijet e barishteve, apo nga lëndët e huaja. Ato ambalazhohen në thasë bezeje të cilët vendosen në rafte të ngritur mbi sipërfaqen e tokës.

PËRDORIME DHE VEÇORI Bimë mjaltdhënëse. Bimë ekspektorante dhe diuretike. Lulet kanë veti astringjente dhe vulnerare. Tërfili i kuq përdoret për trajtimin e problemeve të lëkurës, zakonisht e kombinuar me barna të tjera pastruese si Arctium lappa dhe lëpjeta kaçurrele (Rumex crispus). Si ekspektorant mund të përdoret për kollat me spazma. Vetitë estrogjene të tërfilit të kuq mund të ndihmojnë për problemet e menopauzës.

93

TRËNDAFILI I EGËR

Emërtimi shkencor: Rosa canina L. Emërtime vendore: trëndafil i egër, trëndafil qëni, kaçibardh, krymbythkë, tranafil qeni, trandafilok, kromë bythe, kaçë, rodhostan i egër, therrë e kuqe

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEShkurrezë që rritet e lartë nga 1-3 m, nano-fanerofite në mikrofanerofite. Gjethe-rënëse. Dyseksore. Lulëzon në periudhën Maj-Korrik. Pjalmohet nga insektet dhe përhapet nga zogjtë. Shënim: në vëndin tonë ka me dhjetra va-rietete të këtij lloji. Disa prej tyre janë: var. Adenotrichia, var. Blondaeana, ssp. Du-malis, var. semibiserrata, var. spuria, ssp. Lutetiana, var. Fissideus, etj..

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEShkurre me gjëmba. Kërcelli i drejtuar lart ose pak i shtrirë me gjëmba shumë të fortë, të harkuar, të shumtë , me të njëjtën formë. Gjethe të ndërkëmbyera, të për-bëra, tek-pëndore, me 5-7 gjethëza ovale pa bisht, pa push ose lehtësisht me push përgjatë nervurave. Stipulat të ngjitura për bishti. Lule të vetmuara ose në panikula në formë ombrelle me 2-7 lule; lule të rregullta, rozë e venitur, me erë të këndëshme, me nënpetla me majë, të ndara, të rënshme. Fryti ovoid, i kuq.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E përhapur gjithkund. Takohet deri në lartësite 1600 m mbi nivelin e detit, në zonën mesdhetare paramalore. Në katet kodrinorë dhe malorë: nëpër ledhet e arave, në anët e pyjeve, në shkurreta, në shpate.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj diell-dashës. Haset në toka të pasura në baza, me pH bazik në lehtësisht acid, toka argjilore, lymore, aluvionale ranore. Lloj mezokserofil deri në mezofil. Veçori dalluese: neutrokalcikol-mezokserofil.

Trëndafili i egër

94

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIGardhe, ledhe, anë pylli, pyll i dritësuar, lëndina të thata; shkurreta (Prunetalia spinosae).

PJESËT QË VILENFrutat dhe petlat

PERIUDHA E VJELJESFrutat piqen gjatë periudhës Gusht-Nëntor. Vjelja e tyre rekomandohet përpara pjekjes së plotë të tyre, kur tuli është ende i fortë e me ngjyrë të kuqe të çelur. Petlat vilen në periudhën e lulëzimit (Maj-Korrik). MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Vjeljet bëhen me dorë si për frutat ashtu edhe për petlat e trëndafilit. Pprodhimet e grumbulluar futen në trasta bezeje të pastëra për t’u transportuar në mjedistet e tharjeve.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËFrutat thahen në furra tharje ose në dhoma të posaçme ku qarkullon ajër i ngrohtë në temperaturën 40-50°C. Frutat konsiderohen të tharë plotësisht kur kanë fituar konsistencë të fortë kockore, janë me lëkurë të lëmuar ose të rrudhur, kanë formë vezake ose të rrubullaktë dhe ngjyrë portokalli ose të kuqe. Petlat thahen në vënde mjaft të mbrojtur në trina të posaçme ose në tharëse me panele diellorë të posaçme për këtë qëllim. Në rastin e tharjes së tyre në pajisje diellore, shtresa e luleve të hapura në sirtarë bëhet 4 cm e trashë. Petalet konsiderohen të thara sipas kushteve të standardeve kur të jetë ruajtur plotësisht ngjyra dhe forma natyrale e tyre. Pas tharjes, frutat dhe petalet ambalazhohen në thasë bezeje të pastër, të etike-tuar paraprakisht sipas kërkesave të blerësve të cilët vendosen në rafte druri të posaçëm.

PËRDORIME DHE VEÇORITuli i frytit është i ngrënshëm (reçelna). Lulet janë laksative ndërsa frutat astringjentë, diuretikë dhe antiskorbutikë. Trëndafili i egër ka nivele tejet të larta vitaminash. Kur konsumohet i freskët, siguron vitamina dhe ushqyes të tjerë në një formë lehtësisht të përvetueshme nga trupi, duke e bërë shurupin e frutave një pije ushqyese për të vegjlit. Përmbajtja e taninave e bën një kurë të butë për diarrenë. Frutat janë mesatarisht diuretike. Veç këtyre, frutat zvogëlojnë etjen dhe zbusin inflamacionet gastrike. Druri ka ngjyrë të qartë: të bardhë në të kuqërremtë ose në të kafejtë, me zonën fillestare gjysëm-poroze.

95

TRUMËZA E MALIT

Emërtimi shkencor: Satureja montana L. Emërtime vendore: kraskë, shtermen, trumz, razgon, vjesker

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKENën-shkurre që rritet e lartë 15-50 cm, kamefite. Gjethembajtëse. Ripërtërihet nëpërmjet sythave që prod-hohen në degëzimin nëntokësor. Dyseksore. Pjalmohet me anë të insektetve dhe përhapet me anë të erës. Lulëzon në periudhën Qershor-Shtator.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEKërcej që varen poshtë me degë që ngri-hen përpjetë, të papërkulshme, me katër qoshe të rrumbullakuara. Degët të shogëta, të pjerrëta, të veshura me gjethe të shumta. Gjethet të përkundrejta, të lëkurta, gjatësore, me majë të mprehtë, më të vogla në këndin e bazës, me shkëlqim dhe pa push në të dy faqet, me qerpikë në buzët e tyre, që kalojnë ndërmjet ny-jeve. Lulet trëndafili ose të bardha, në ko-rimbe të vegjël që varen dhe bashkohen duke formuar grumbuj të gjatë fundorë të njëanshëm. Kupa tubore, me 5 dhëmbë të shogët, paksa jo të njëjtë, petalja mjaft e dalë, me tub të gjatë nga 6-7 mm. Fryti një aken ngjyrë kafe, ovoid, me tre kënde, grupuar në katër.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Përhapet kudo në zonën mesdhetare paramalore (kati i mesëm dhe i sipërm i kësaj zone) në masive të kufi-zuar. Shkon deri në 1500 m lartësi mbidetare, nga kati kodrinor deri në katin malor. Në faqet rrëzë maleve, në skarpatet e përrejëve, në vëndet çakullorë, rungajat e maleve. P referon shullanët shkëmborë gëlqerorë që i rreh dielli gjatë ditës.

STATUSI I KËRCËNIMIT VU A1c - lloj i përkeqësuar

Trumëza, Mali i Bulqizës

96

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës. Haset në toka gëlqerore, të kulluara, lëhtësisht të pasura ose të varfëra me lëndë organike, me pH lehtësisht bazik deri në lehtësisht acid; toka mjaft të thata e të freskëta. Veçori dalluese: mezokse-rofil në kserofil, kalcikol.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILëndina të pjerrëta (Ononidetalia) shpate shkëm-borë, rrungaja çakullore që i rreh dielli, në shkur-reta të rralluara (Helianthemo-Aphyllanthion) në toka të thata djerr, anës pyjeve.


PERIUDHA E VJELJESNë prag të lulëzimit

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Priten me drapër majat e gonxhëzuara të bimëve (që në prag të lulëzimit) në gjatësinë 10-15 cm. Lihet pa u prekur 30% e popullatës së bimëve. Masa e vjelë futet nëpër thasë dhe transportohet në mjediset e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja bëhet në vënde të mbrojtur nga pluhurat, kafshët, shpendët dhe ndotjet e tjera që mund të vinë nga ajëri. Tharja bëhet në hije në vënde të ajërosur mirë. Si shtrojë përdoret vazhdimisht beze e pastër. Pas tharjes bëhet shirja e masës së majave lulore me një shkop druri. Pas ndarjes së gjetheve dhe të luleve nga kërcejtë e hollë të majave lulore, bëhet shoshja e tyre në shosha të posaçme. Prodhimi i pastër futet nëpër thasë beze të pastër e të etiketuar paraprakisht sipas kërkesave të blerësve. Thasët vendosen në rafte të ngritur mbi tokë.

PËRDORIME DHE VEÇORI Bimë mjaltdhënëse. Erëz në përgatesat ushqimore në kuzhinë. Ka veti antidiarreike, antiseptike, karminative, dermatologjike, digjestive, tonike, stimulante, ver-mifuge. Qetëson gazrat dhe stimulon tretjen, duke ndihmuar në qetësimin e fryrjes së stomakut dhe dhimbjeve të barkut. Është ngrohës dhe është përdorur për infeksionet e kraharorit dhe bronkitet. Esenca është shumë antibakteriale dhe mund të përdoret për trajtimin e kandidiazës dhe problemeve të tjera kër-pudhore.

Trumëza, Shalë, Dukagjin

97

THUNDËRMUSHKA

Emërtimi shkencor: Tussilago farfara L. Emërtime vendore: thundërmushke, thundërz

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 10-30 cm, gjeofite (hemikriptofite). Lulëzon në periudhën Mars-Prill. Lulet shfaqen përpara gjetheve. Pjalmohet me anë të insekteve dhe përhapet nëpërmjet erës.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEQafa e kërcellit është shumë e shkurtër, me rizoma. Kërcelli i mbuluar me qime të buta, i pajisur me lëfos-tra në formë ovale me majë, gjysëm-mbështjellëse, të forta, me vija të holla paralele që shfaqen në fazën e pjekurisë së luleve. Gjethet zhvillohen pas luleve, dalin të gjitha nga baza e bimës, me bisht të gjatë, poligonale (mund të arrijnë gjer në 20 cm gjërësi), pothujase të rrumbullakta, të dhëmbëzuara e kën-dore te buzët, të gjelbëra nga sipër, të mbuluara me qime pushore të bardha ose gri nga ana e poshtëme. Lulja, një kaptinë e drejtuar lart në majë, e vetme me diametër 12-15 mm, e përkulur pas lulëzimit. Lulet të verdha, ato si llapa rreth e rrotull tejkalojnë lulet e tubuluara që ndodhen në qëndër dhe braktet.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Mjaft e përhapur në të gjithë Shqipërinë, gjer në lartësitë 2300 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor në katin nën-alpin përkatësisht nga zona bregdetare gjer në zonat malore të vëndit si në: Tiranë, Shkodër, Malësi e Madhe, Mat, Krujë (Qaf-Shtamë), Dibër, në rrethin e Librazhdit, të Pogradecit, të Gramshit, të Korçës, të Kolonjës, të Përmetit, të Gjirokastrës, të Delvinës, të Tepelenës, të Mallakastrës etj..

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj dielldashës. Shkon në toka të varfëra në humus, toka të pasura në baza, me pH bazik ose lehtësisht acid; toka lymore, argjilore ose argjilore me prejardhje lymore nga shkëmbejtë gëlqerorë; toka mjaft të freskëta, shpesh me djersitje apo me rrjedhje të vogla ujore në sipërfaqe. Lloj pionier. Higroklin; Veçori dalluese: heliofil në toka të freskëta.

Thundërmushka

98

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJILloj pionier i rrugëve, i fushave, i çeltirave pyjore, i brigjeve të lumenjëve, i skarpateve, i tokave të vidhisura; çeltira të lagështa (Calystegion sepii), ugare (Sisymbrion).

PJESËT QË VILENLulet dhe gjethet

PERIUDHA E VJELJESGjethet gjatë stinës së verës, lulet vilen në fillim të pranverës

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Gjethet këputen në gjysëm të bishtit. Nuk vilen gjethet e reja që janë ende me push përsipër. Nuk vilen gjithashtu gjethe me njolla të murrme ose gjethet e shpuara nga insektet. Lulet vilen kur nuk kanë çelur ende. Këputen kaptinat e tyre, hidhen në një trastë bezeje të pastër që e mban vjelësi në krah dhe trans-portohen për në mjediset e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e luleve bëhet në vënde të ajërosur, pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga ndotjet e kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Shtresa e luleve që hapen për tharje nuk duhet ta kalojë trashësinë 2 cm. Ato përzjehen çdo gjashtë orë me një krëhër druri me bisht të gjatë. Në rastin e tharjes së tyre në pajisjet me panel diellor, shtresat e luleve në sirtarë duhet të jenë me trashësi 4 cm. Pas tharjes lulet ambalazhohen në thasë bezeje të etiketuar paraprakisht, me peshë standard, të cilët sistemohen në rafte të ngritur mbi sipërfaqen e tokës. Gjethet thahen në trinat e shtëpive ose në dhoma të ajërosura mirë, të shtruara me beze të pastër. Fillimisht ato mund të ekspozohen në diell për të larguar lagështirën e tepërt, por pastaj duhet të futen në mjedise të hijezuar e të thahen sipas standardeve të kërkuar. Pas tharjes, gjethet pastrohen nga lëndët e huaja dhe nga fijet e barishteve. Gjethet futen në thasë të etiketuar paraprakisht dhe me peshë të standardizuar. Ato sistemohen në vënde të mbrojur, të ngritur mbi sipërfaqen e tokës me anë të paletave prej druri.

PËRDORIME DHE VEÇORIBimë mjaltdhënëse. Bimë pektorale, si drogë dhembjeqetësuese dhe ekspektorante efikase, thundërmushka është një prej kurave më popullore në Evropë për trajtimin e problemeve të kraharorit. Përdoret edhe si një trajtim i posaçëm për kollat spazmodike. Bimë e kultivuar si zbukuruese dhe fiksuese e skarpateve që djersitin ujë dhe tokave të vidhisura.

99

URTHI

Emërtimi shkencor: Hedera helix L. Emërtime vendore: urdhje, urdh, urth, hurdhje, brushtullë, bërshlem, urdhëz

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKEBimë kacavjerrëse e cila arrin 30 m gjatësi, fanerofite kacavjerrëse. Gjethembajtëse. Dyseksore. Lulëzon Shtator-Tetor. Pjalmohet me anë të insekteve dhe përhapet nga zogjtë.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEShkurrezë me kërcell gjarpëror, shtrihet në tokë ku lëshon rrënjë adventive ose qepet nëpërmjet kapëseve të shumta që nxjerr përgjatë kërcellit. Gjethet të ndërkëmby-era, me bisht, të lëkurta, të ndritëshme, të qëndrueshme, forma si gjethja e panjës por me nervura të shquara e përbërë nga 3 ose 5 lobe trekëndore. Gjethet e degëve që marrin dritë dhe lulëzojnë janë të plota, kanë formë vezake dhe maja të mprehta. Lulet janë me nuancë të gjelbër të vendo-sura në ombrella fundore, të dukëshme dhe me shumë rreze të mbuluara me push të imët. Frutat të rrumbullakët, të zinj në blu (drupa), me një rreth në majë, piqen në periudhën Mars-Maj.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Shumë i përhapur në të gjithë Shqipërinë, takohet deri në lartësitë 1200 m mbi nivelin e detit. Rritet në katin kodrinor gjer në atë malor, nën-mesdhetar, nën-atlantik.

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKELloj gjysëm-hijedashës ose hijedashës por që nuk lulëzon, as frutifikon pa praninë e plotë të dritës. Në përgjithësi nuk ka parapëlqime të forta karshi pH të tokës ndërsa qepet nëpër drurë vetëm në stacionet e pasur. Rritet në toka të pastra, në ato ranore ose gurishtore. Në toka argjilore, lymore, toka mjaft të fre-skëta. Lloj mezofil. Veçori dalluese: neutroklin me amplitudë të gjërë.

Bimë urthi me fruta, Erind, Gjirokastër

100

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJIPyje, gardhe, shkëmbenj, mure, parqe; pyje kodrinorë dhe malorë (Querco Fagetea), shkurreta, gardhe (Prunetalia spinosae)


PERIUDHA E VJELJESShtator- Tetor

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Vjelja e gjetheve të urthit ka vështirësi për shkak të faqeve të shkëmbenjëve masivë apo trung-jeve të drurëve mbi të cilët qepet zakonisht bima. Mënyra më prak-tike është përdorimi i veglave pre-rëse (gërshërë, çaki etj) të pajisura me bisht të gjatë për të prerë de-gëzat dhe llastarët e bimës.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËTharja e gjetheve të urthit bëhet, si për çdo bimë tjetër, në vënde të ajërosur, të hijezuar dhe të mbrojtur nga pluhurat, prej ndotjeve të kafshëve ose të shpendëve. Për shtrojë përdoret rrjetë najloni ose beze e pastër. Nuk lejohet të përdoret fletë plastmasi. Pas tharjes gjethet pastrohen nga kërcejtë, nga lëndët e huaja. Veçohen gjethet e zverdhura etj. dhe ambalazhohen në thasë bezeje të cilët vendosen në një dys-heme druri të ngritur nga toka.

PËRDORIME DHE VEÇORI Frutat janë mjaft të vlerësuar nga zogjtë e në veçanti nga pllumbat, por kujdes, janë helmues për njeriun. Gjethet përdoren për të kuruar inflamacionet e rrugëve të frymëmarrjes, bronshitet kronikë dhe për të qetësuar kollën.

Bimë urthi (majtas me ngjyrë të gjelbër në të verdhë, djathtas me ngjyrë të gjelbër të errët), Erind, Gjirokastër

101

VJEZHDULLA E BARDHË

Emërtimi shkencor: Viscum album L. Emërtime vendore: vjeshtull, veshtull, dishëll, eshël, mishnjë, nemë, veshk, vezhdull

KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKENën-shkurre hemiparazite që rritet e lartë 20-50 cm. (subsp. V. abietis Wiesb. rritet deri në 120 cm); nano-fanerofite. Gjethembajtëse. Dioike. Lulëzon në Mars-Maj. Pjalmohet me anë të insekteve dhe shpërndahet nga zogjtë

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESEBima ka formë të rrumbullakët, degëzim dikotomik i rremë, shpesh i përkundrejtë. Degëzim i gjelbër, i rrumbullaktë, i thye-shëm, pa push. Gjethet të përkundrejta, vezake-të zgjatura, të plota, pa bisht, le-htësisht mishtake, të gjata nga 2-8 cm. Lulet shumë të vogla, në glomerula të verdha fundore me nga 5-6 lule, që dalin në sqetullat e gjetheve. Frutat janë kokrra të vogla tulore, të bardha me shkëlqim, me diametër rreth 6 mm, piqen për dy vjet, bien në tokë në fillim të vitit të tretë, me ngjyrë të verdhërëme për vjezhdullën e bredhit.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE Gjendet e përhapur sipas rajoneve, por rrallë takohet në rajonin mesdhetar. Mbërrin deri në 1300 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor në atë malor.

STATUSI I KËRCËNIMIT VU A1c - lloj i përkeqësuar

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKEGjendet më shpesh në pyjet me pisha e bredha. por edhe mbi plepa, mollë, blinj, vadhëza, shelgje, robinie, murrizë; rrallë, shumë rrallë në dardhë, qershi, lajthi, shkozë. Në raste të veçantë haset mbi dushqe dhe

Vjezhdull në trungun e një peme

102

vidha, mbi gështenjë dhe ullinj. Asnjëherë mbi ah.

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSO-CIOLOGJIEpifite

PJESËT QË VILENDegët e reja së bashku me gjethet, gjethet

PERIUDHA E VJELJESGusht-Shtator, para formimit të luleve

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES Vjelja bëhet me gërshërë krasitëse. Masa e degëve të reja me gjethe ose e gjetheve futen në një thes të pastër dhe transportohen në vëndet e grumbullimit për t’u sistemuar më vonë në mjediset e tharjes.

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELËDegët e reja ndahen pjesë-pjesë dhe hapen në dys-hemetë e dhomave të ajërosura ose të trinave të shtëpive. Gjatë ditës mund të përzihen dy herë me anën e një krëhëri të drunjtë me bisht të gjatë. Tharja e gjetheve bëhet gjithashtu në dysheme të shtruara para-prakisht me beze të pastër ose në rafte me rrjeta metalike të ndërtuar enkas për këtë qëllim. Tharja kon-siderohet e përfunduar kur lagështira e pjesëve të bimëve ose e gjetheve të ketë mbërritur në treguesin 10%. Më pas masa e tharë futet në thasë standard të etiketuar paraprakisht të ilët sistemohen në vënde të ruajtur, të ngritur mbi sipërfaqen e tokës.

PËRDORIME DHE VEÇORI Bimë helmuese, kur merret në doza të mëdha. Bimë hipotensive (ul tensionin arterial) dhe diuretike; përdoret kryesisht për uljen e tensionit dhe artitmisë, të ankthit dhe nxitjen e gjumit. Në doza të vogla lehtëson panikun, dhimbjet e kokës dhe përmirëson aftësinë për t’u përqendruar. Rekomandohet për tringëllimën e veshit dhe epilepsinë dhe mund të përdoret për trajtimin e hiperaktivitetit tek fëmijët. Në mjekësinë antropozofike, ekstratet e fru-tave injektohen për trajtimin e kancerit dhe efikasiteti i vjezhdullës si një trajtim kundra kancerit ka qenë objekt i një kërkimi shkencor të gjerë dhe nuk ka dyshim që disa përbërës të saj, veçanërisht viskotoksinat, shfaqin një aktivitet antikancerogjen. Kokrrat janë mjaft të pëlqyera prej zogjëve, sidomos prej mëllënjave.

Vjezhdulla mbi pemë

103

Shtojca 1. KËRKESA ORGANIZATIVE DHE OPERACIONALE DHE STANDARDET HIGJENIKE PËR OPERATORËT

1. Kërkesa organizative dhe operacionale

- Zonë e çertifikuar

- Veprimtaria e grumbullimit e njohur sipas regullave të BE-së për furnizimin me lendë të parë organike

- Kontratë shitje dhe kultivimi e nënshkruar

- Përputhje e plotë me formulat / recetat

- Përdorim i peshoreve të kalibruara

- Kontrolle periodike të cilësisë

- Në raste të mungesave: zbatim korrekt të masave për të mënjanuar përsëritjen e tyre në të ardhmen

- Mbajtja e shënimeve

- Aprovim i kontrolleve të cilësisë

2. Standarde higjenike

2.1 Rregulla të përgjithshme

- Ndalim i pirjes së duhanit

- Asnjë person i paautorizuar nuk lejohet të hyjë në magazine dhe zonën e përpunimit.

- Kontrolle periodike për insekte në magazine dhe zonën e përpunimit

- Ndalohet kategorikisht hyrja e kafshëve në të gjithë magazinenën dhe zonën e përpunimit.

- Objektet e qelqit (përveç gotave, aparateve matës) janë të ndaluara në magazinë dhe të gjithë zonën e përpunimit

2.2 Higjena personale

- Larje të plotë të duarve në fillim të punës, pas çdo vajtje në banjë dhe çdo ndërprerje tjetër të procesit të punës

- Në rast të produkteve të hapura: kërkohet përdorim i mjeteve mbrojtëse ndaj flokëve dhe doreza një përdorimshe.

- Jo bizhuterira (varëse, vëth, orë, byzylyk, unaza etj.) – përveç unazës së martesës

- Jo thonj të gjatë dhe/ose të lyer

- Në rast inflamacionesh, abseses, plagëve të hapura ose sëmundjeve të tjera infektuese ndalohet marrja pjese në paketime dhe apo mbushje

104

- Rroba të pastra pune

2.3 Magazina / zona e përpunimit

- Makina, asete, mjete transporti dhe qese paketimi të të gjitha llojeve të pastra

- Raftet për ruatje të myllura (të ruajtura nga lagështira dhe parazitë) në paleta

- Toka/dyshemeja e përshtatshme për larje

- Sipërfaqe pune të sheshta të përshtatshme për larje

- Lavaman me sapun dhe peshqira për duart njëpërdorimëshe

- Përdorim i shiritave për tenjat dhe grackat e minjëve si masa kontrolli parandaluese për parazitët

105

Shtojca 2. KRITERE CILËSORE PËR LËNDËN E PARË

A. Bimët aromatike gjethore (në më të shumtën mblidhen gjethet)

Thatësia: bimët aromatike dhe frutat mund të përmbajnë deri max. 10 % të lagështirës së mbetur për t’u konsideruar si të pranueshme për magazinim

Fraksionet e imta: gjethet dhe bimët e coptuara deri në 3 mm: nuk duhet të kalojnë 10% të peshës totale

Cilësia: ngjyra të qëndrueshme dhe intensive; mundësisht të mëdha, gjithë struktura e gjethes duhet ruajtur; pjesa e ruajtur duhet të jetë 99% e pastër; jo e zverdhur, kafe, gjethe me pulla apo të ndryshkura

Përpjesa e shkopave: nuk duhet të kalojë 3% të peshës totale; jo shkopa të mëdhenj; jo shkopinj të copëtuar

Papastërtitë: 1) lejohet maks. 1% pjesë të huaja– fije, bar, fara dhe bimë të tjera dhe kokrra të shtypura/thërmuara 2) asnjë lendë të huaj – gurë, copa dheu, ndotje me origjinë nga kafshët apo ekskremente, qelq, metal 3) përjashtim total të farave bimore dhe pjesëve të frutave të dëmshme apo toksike

Sëmundje dhe infektimi nga parazitët: parandalimi nga myku, ndryshku, vrugu, aglutinimi, kalbëzimi kërpudhor, tenja, larvat dhe parazitë

E RENDËSISHME!!!: kontroll parandalues për parazitë – aplikim shiritash për tenjën dhe gracka të minjve dhe vëzhgime të rregullta. Karremat për minjtë/kuti me karrema.

Për ndryshime thelbësore në cilësinë e produktit përgjegjës është grumbulluesi. Ndryshimet në cilësi do të raportohen bazuar në marrjen e mallit në dorëzim dhe/ose rezultateve të mostrës. Pas tërheqjes së vëmendjes për herë të tretë mbase ndërpritet kontrata. B. Erëzat

Thatësira: erëzat duhet të përmbajnë deri max. 8 % të lagështisë së mbetur

Cilësia: A – aromë, ngjyrë, madhësi dhe formë tipike – pjesa duhet të demostrojë 99% pastërti

106

Papastërtitë: 1) lejohet max. 2 % pjesë të huaja– fije, bar, fara dhe bimë të tjera dhe kokrra të shtypura/thërmuara 2) asnjë lendë të huaj – gurë, copa dheu, ndotje me origjinë nga kafshët apo ekskremente, qelq, metal 3) përjashtim total të farave bimore dhe pjesëve të frutave të dëmshme apo toksike (psh. kokërr murrizi – lat. datura stramonium)

Sëmundje dhe infektimi nga parazitët: parandalimi nga myku, ndryshku, vrugu, aglutinimi, kalbëzimi kërpudhor, tenja, larvat dhe parazitë

E RENDESISHME!!!: kontroll parandalues për parazitë – aplikim shiritash për tenjën dhe gracka të minjve dhe vëzhgime të rregullta. Karremat për minjtë/kuti me karrema.

Për ndryshime thelbësore në cilësinë e produktit përgjegjës është grumbulluesi. Ndryshimet në cilësi do të raportohen bazuar në marrjen e mallit në dorëzim dhe/ose rezultateve të mostrës. Pas tërheqjes së vëmendjes për herë të tretë mbase ndërpritet kontrata.

107

Shtojca 3. LEGJISLACIONI, RREGULLORET E STANDARDET NË SEKTORIN E BIMËVE MJEKËSORE DHE AROMATIKE

A. Legjislacioni shqiptar§ Ligji Nr. 10120, datë 23.4.2009, “PËR MBROJTJEN E FONDIT TË BIMËVE MJEKËSORE, ETEROVAJORE E TANIFERE NATYRORE”§ Ligji Nr. 9385, datë 4.5.2005, “PËR PYJET DHE SHËRBIMIN PYJOR” i ndryshuar (aktualisht ka një projektligj që e zëvendëson tërësisht këtë ligj)§ Ligji Nr. 9199, datë 26.2.2004, “PËR PRODHIMIN, PËRPUNIMIN, CERTIFIKIMIN DHE TREGËTIMIN E PRODUKTEVE “BIO”§ Ligji Nr. 9867, datë 31.1.2008, “PËR PËRCAKTIMIN E RREGULLAVE DHE TË PROCEDURAVE PËR TREGTIMIN NDËRKOMBËTAR TË LLOJEVE TË RREZIKUARA TË FAUNËS DHE TË FLORËS SË EGËR”§ Ligji Nr. 9587, datë 20.7.2006, “PËR MBROJTJEN E BIODIVERSITETIT”§ Ligji Nr. 8934, datë 5.9.2002, “PËR MBROJTJEN E MJEDISIT” i ndryshuar§ Ligji Nr. 9863, datë 28.1.2008, “PËR USHQIMIN”§ Urdhër i Ministrit të Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave, Nr. 146, datë 8.5.2007 “Për miratimin e listës së kuqe të florës dhe faunës”.

B. Legjislacioni i BE§ Rregullore e Këshillit (EC) Nr. 834/2007, datë 28.06.2007 “PËR PRODHIMIN ORGANIK DHE ETIKETIMIN E PRODUKTEVE ORGANIKE”§ Rregullore e Komisionit (EC) Nr. 889/2008, datë 5.09.2008 “PËR DETAJIMIN E RREGULLAVE PËR ZBATIMIN E RREGULLORES SË KËSHILLIT (EC) Nr. 834/2007 “PËR PRODHIMIN ORGANIK DHE ETIKETIMIN E PRODUKTEVE ORGANIKE”§ Regullore (EC) Nr. 178/2002 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit, datë 28.01.2002 “PËR PARIMET E PËRGJITHSHME DHE KËRKESAT E LIGJIT TË USHQIMIT, QË PËRCAKTON AUTORITETIN EVROPIAN TË SIGURISË USHQIMORE DHE PËR PROCEDURAT QË LIDHEN ME SIGURINË USHQIMORE.§ Regullore (EC) Nr. 852/2004 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit, datë 29.04.2004 “PËR HIGJIENËN E MALLRAVE USHQIMORE”

B. Standarde§ Udhëzimet e OBSH “PËR PRAKTIKAT E MIRA NË KULTIVIMIN DHE GRUMBULLIMIN E BIMËVE MJEKËSORE” (GACP)

108

§ Standardi UNI EN ISO 22005:2008 “PËR SISTEMET E GJURMUESHMËRISË”§ Standardi GLOBAL G.A.P. “PËR PRODHIMIN BUJQËSOR”§ Standardi global i bujqësisë organike “IFOAM” dhe standarde të tjera vullnetare për bujqësinë organike § Standardi kombëtar organik i SHBA “NOP” § Standardi kombëtar organik i Japonisë “JAS” § Standardi ISSC-PAM “PËR MENAXHIMIN E VJELJES SË BIMËVE SPONTANE”§ Standardet ISO 22000 dhe 22003, grupojnë dhe zbatojnë standarded IFS dhe BRC, si dhe standardi FSSC (Food Safety Systems Certification 22000)§ Sistemi HACCP (Hazard Analysis of Critical Control Points - Analiza e Rreziqeve për Pikat Kritike të Kontrollit)§ Standardet mbi përgjegjshmërinë sociale dhe të drejtat e punëtorëve§ Standardet mjedisore ISO 14000§ Codex Herbarum 2009§ Codex Alimentarius§ Praktikat e Mira të Përpunimit

109

Shpjegues terminologjik

AKEN – një fryt joçahës, i thjeshtë, i tharë e me një fare në të cilën mbështjella e fares nuk ngjitet në perikarp (bliri, frashëri)ANALGJEZIK - që pakëson ose largon dhembjenANTIDARTROZË - lufton pllakat e thata në lëkurëANTISKORBUTIK – që parandalon ose kuron skorbutin (sëmundje që shkaktohet nga mungesa e vita minës C)ANTISEPTIK - shkatërron ose pengon mikro-organizmat që shkaktojnë infeksionANTISPAZMODIK - që qetëson konvulsionet dhe spazmat muskulareAPERITIV – që ka ndikim nxitës mbi oreksin për të ngrënë ushqimASEKSUAL (RIPRODHIM) – çdo proces riprodhimi, siç është ndarja (qelizore) ose çelja e sythëzimi, që nuk ka të bëjë me bashkimin e gameteveSHOQËRIM BIMOR - njësia bazë e klasifikimit fitosociologjikAUTOGAMI - pllenim i një individi nëpërmjet pjalmit të tij (vetëpllenim)BAKË - fryt krejtësisht tulor i cili përmban një ose më shumë fara (boronica)BESHIK - që lufton kollën dhe e lehtëson nxjerrjen e sekrecioneve nga mukozat e rrugëve të frymëmarrjesBËRTHOKËL – një fryt i thjeshtë, tulor, me prejardhje nga një karpel i vetëm, zakonisht me një farë, tek i cili mbështjella e brendshme e frytit është e fortë dhe mund të ngjitet me farën (kumbulla)BIOTOP - tërsia e faktorëve fiziko-kimikë që dallojnë një ekosositem ose një stacionBULB - një kërcell nëntokësor i shkurtër i mbuluar nga gjethe të zmadhuara dhe tulore që përmbajnë ushqim të depozituarCIMË - një vile lulore zakonisht me majë të sheshtë ose të mysët ku boshti kryesor dhe çdo degëzim për fundon me një lule që hapet përpara se lulet nën të ose në anë të sajDEPURATIV - që pastron gjakun duke hequr mbetjet (detoksifikues)DETERSIV - që pastron plagët dhe ulçeratDIOIKE – njëseksore; që ka element mashkullorë dhe femërorë (ose thekorë dhe vezorë) në individë të ndryshëm të së njëjtës speciesEDAFIK - që i ka tëbëjë me tokënEKOTIP - një variant i përshtatur vendorisht i një organizmi, që dallon gjenetikisht nga ekotipet e tjeraEKSPEKTORANT – stimulon kollën dhe lehtëson nxjerrjen e sekrecioneve që vinë nga rrugët e fymëmarrjesEMENAGOG - që provokon shfaqjen e rrjedhjeve menstruale;ENDEMIC - thuhet për një lloj i cili takohet vetëm në një rajon të caktuar;EPIFIT - një organizëm që rritet mbi organizmin tjetër por që nuk është parazitës mbi të;

110

EUTROF - i/e pasur në elementë ushqimorë dhe kësisoj mbështesin një populate të dendur bimore, dekompozimi i së cilës ngordh jetën shtazore duke e privuar atë nga oksigjeniFANEROFIT - bimë drunore (dru, shkurre, shkurrezë) sythat e ripërtëritjes të së cilave gjënden të vendosur në lartësinë mbi 25 cm nga toka;FAZË - etapë e cila i përket një bashkësie bimore të veçantë, evolucionit të të brëndshëm të një stadi dinamikFEBRIFUG - që lufton ethen dhe shfaqjet e sajFORMACION BIMOR -është një bashkësi llojesh bimore, disa prej të cilave mbizotërojnë, duke përcaktuar kësisoj një peizazh tipikGJEOFIT - bimë e cila i ka organet e ripërtëritjes në tokëHELIOFIL – çdo organizëm që tërhiqet nga sasi të mëdha të dritës së diellitHEMIKRIPTOFIT - bimë shumëvjeçare e cila i ka sythet e ripërtëritjes në nivelin e tokësHEMOSTATIK - që favorizon koagulimin e gjakut duke ndërprerë ose pakësuar gjakrrjedhjenHERMAFRODIT - thuhet për një organizëm i cili ka si organin riprodhues mashkullor ashtu edhe atë femërorHIGROFILE – që jeton ose rritet në një mjedis të lagështHIGROKLIN - lloj që priret më tepër në mjedise toksore dhe ajrore që janë të lagështKALCIKOLE - lloj që shkon mire në tokat e pasura me karbonat kalciumi. Sinonime: kalçifite, kalçifileKAMEFITE - bimë, sythat dimërorë të së cilës janë të vendosur në ose pak mbi sipërfaqen e tokës (p.sh. boronica, shqopa)KAPSULË - fryt i thatë me dy, tri ose më shumë të çara në majë që shpërthejnë në pjekurinë e tijKARDIOTONIK -që rrit efikasitetin e të tkurrurit të zemrësKATH - fryrje e lëkurës në një vënd që merr fomën e një sythiKLIMAKS (BASHKËSI) - stadi përfundimtar në një seri suksesioni; natyra e tij është e përcaktuar kryesisht nga klima dhe toka e një rajoniKOKRRIZA PJALMI – një mikrospor që përmban një mikrosporang të maturuar ose mikrogametofit të pamaturuar (gametofit mashkullor); kokrrizat e pjalmit ndodhen në bimët me farëKOLAGOG - që nxit sekrecionin e mëlçisëKOTILEDON - gjethe e farës; përthith zakonisht ushqimin tek monokotiledonet dhe depoziton ushqim tek farëveshurat e tjeraKSEROFITE - thuhet për një bimë e cila mund të zërë vënd normalisht në një mjedis të thatëLAKSATIV - nxit zbrazjen e zorrësLËFOSTËR - 1) pllakëz e vogël me gjethëza membranore (hera herës mishtore) dhe pak a shumë e fortë, që shoqëron dhe mbron disa organe (rizomat, bishtat e gjetheve, sythat) 2) çdo brakté e trashë dhe e fortë e koneve të koniferëveMELIFERE (mjaltdhënëse) - thuhet për një bimë, nektari i së cilës grumbullohet nga bletëtMEZOFIL – që rritet mire në kushte mjedisore të ndërmjetme ose mesatare; ndonjëherë të kufizuara në

111

kushtet e lagështisë mesatare, ose të temperaturës mesatareMEZOTROF – që ka një nivel mesatar të ushqyesve të treturMONOKOTILEDON -bimë, embrioni i së cilës ka vetëm një kotiledon; një prej dy klasave të mëdha të farëveshuraveMONOIKE - që ka pjalmore dhe karpele të prodhuara në lule të ndara në të njëjtin individNEUTROFIL - parapëlqen ose shkon mirë në një mjedis pa teprinë e acidit ose bazësNEUTROKLIN - thuhet për llojet që priren të rriten më mirë në mjediset toksorë me pH neutralNEUTRONITROKLIN - term përcaktues për llojet që tentojnë mjediset toksore ku mungon azotiNJËSEKSORE - thuhet për një lule e cila nuk përmban veçse pistile ose thekëOLIGOTROF - shumë i varfër në elementë ushqimorë, shumë acid dhe që nuk lejon veçse një aktivitet biologjik të reduktuarOVULË – një strukturë në bimët me fare që përmban gametocitin femëror me qeliza vezë, kur të gjitha janë të rrethuara nga nucela dhe një ose dy mbulesa; kur maturohet, një ovulë bëhet një farëPEKTORAL - i dobishëm për lehtësimin e çrregullimeve të kraharorit ose të sistemit të frymëmarrjesPIONIER -thuhet për një lloj ose për një bimësi që është e aftë të zaptojë terrene të zhveshur dhe veçanërisht ata që gjënden në stadin fillestar të një serie dinamikePISTIL - një emërtim i përdorur ndonjëherë për t’ju referuar karpeleve individuale ose një grupi karpelesh të shkriraPJALM - një emërtim kolektiv për kokrrizat e pjalmitPOLIGAM - thuhet për një lloj i cili ka si lule dyseksore dhe lule njëseksore në të njëjtën bimë ose në bimë të veçantaPOLIMORF - që paraqet forma të ndryshmePURGATIV - që favorizon nxjerrjen e mbetjeve nga zorrët (shpesh me irritim të mukozës intestinale)RIPIKOL - i lokalizuar kryesisht përgjatë vëndeve ku rrjedhin ujëratRRETHLULE, PERIANTH – petlat dhe nënpetlat të marra së bashkuRRËSHINOR -që prodhon rrëshirë; emër i përdorur zakonisht për koniferëtSEDATIV - qetësues i nervaveNËNPETLA - një prej strukturave lulore më të jashtme, një njësi e kupës; nënpetlat zakonisht mbështjellin pjesët e tjera lulore në syth;NËN-SHKURRE –bimë drunore me shtat të vogël gjer më 50 cm te e cila majat barishtore te degëve të saj thahen gjatë stinës së dimrit (boronica, shqopa, grathateli);SOPORIFIKE - që ka efekt gjumë-ndjellës; sinonim: hipnotikeSPAZMOLITIK – qetësues i muskujveSPERMAFITE - bimë fara;SPORE – një qelizë riprodhuese, zakonisht njëqelizore, e aftë të formojnë një individ të rritur pa shkrirje me një qelizë tjetërSTACION - shtrirje territorial me sipërfaqe të ndryshueshme, e njëllojtë për nga kushtet fizike dhe

112

biologjike, nga përbërja bimore dhe struktura e bimësisë spontaneSTOMAÇIK – shërben për të tonifikuar stomakun, duke përmirësuar funksionin e tij dhe shtuar oreksinSTUPEFIANTE - substancë analgjezike që shkakton habi ose eufori të vazhdueshme, përdorimi i së cilës mund të shpjerë në një varësi ose çrregullime të rënda.SUKSESION BIMOR - në ekologji, ecuria e rregullt e ndryshimeve në përbërjen e bashkësisë që ndodh gjatë zhvillimit të bimësisë në cilëndo zonë, nga kolonizimi fillestar në arritjen e klimaksit tipik të një zone gjeografike të caktuarSUDORIFIK - që nxit djerësitjenTEPAL - një prej njësive të rrethlules që nuk diferencohet në nënpetla dhe petlaTERMOFIL -thuhet për një bimë e cila rritet me pëlqim në vënde të ngrohtë e të diellëzuarTOKSIK - që përmban helmVASTAK - një vile lulore me bishta lulorë të poshtëm përpjestimisht më të gjatë kështu që lulet formojnë një kaptinë të sheshtë ose pakëz të mysëmVULNERAR - që ndihmon përtharjen e plagëve dhe shërimin e lëndimeve

113

Referenca

Buzo, K. (1991). Bimësia e Kullotave dhe e Livadheve natyrore të Shqipërisë. Tiranë 1991Demiri, M. (1981). Flora Ekskursioniste e Shqipërisë. TiranëGarnier, G., Bezanger-Beauquesne, L., Debraux, G. (1961). Ressources medicinales de la Flore Française. Paris VIGuinochet, M. (1973). Phytosociologie. ParisKullaj, E. and Çakalli, M. (2011). Sustainability of the medicinal and aromatic plants sector – socio economic value and policies for Albania. Lambert Academic Publishing, Germany ISSN. 978-3-8443-3170-7Mitrushi, I. (1955). Drurët dhe shkurret e Shqipërisë. Tiranë 1955Papadhopulli, G. (1976). Bimët Mjeksore të Shqipërisë. TiranëPrimavera, A. dhe Dulja, Xh. (2012) Menaxhimi i cilësisë në prodhimin e bimëve aromatike dhe mjekësore. VISRameau, C. , Mansion, D. Dumé, G. (1989) Flore Forestière Française (Guide écologique illustré, tome 1 -PLAINES ET COLLINES). Institut Pour Le Developpement Forestier. ParisRameau, C. , Mansion, D. dhe Dumé, G. (1993) Flore Forestière Française (Guide écologique illustré, tome 2 - MONTAGNES). Institut Pour Le Developpement Forestier. ParisRameau, C. , Mansion, D. Dumé, G. dhe Gauberville, C. (2008) (Guide écologique illustré, tome 3 - RÉGION MÉDITERRANÉENNE). Institut Pour Le Developpement Forestier. Paris

Burime në internet: http://serres.u-bourgogne.fr/sommaire.php3http://herbierfrance.free.fr/http://www.tela-botanica.org/page:flore_de_france

Burimi i fotografive:Ferdin Liçaj, fotot në faqet: 19, 20, 22 - 28, 31, 34, 37, 38, 42 (poshtë) - 52, 56, 58, 61 - 65, 68, 71, 74, 76 - 79, 81 - 87, 91, 95 - 97, 101 dhe 102Endrit Kullaj, foto në kopertinë dhe në faqet: 15 - 17, 21, 29, 30, 33, 36, 42 (lart), 53, 60, 67, 69, 70, 73, 75, 88, 89, 93, 99 dhe 100Wikimedia, foto në faqen 40 Summitpost.org, foto në faqen 55

114

Documents

Natyra shqiptare në trashëgiminë e bimëve mjekësore–aromatike GIZ versioni perfundimtar... · Me qëllim që të mbështetet ruajtja dhe mbrojtja e biodiversitetit për bimët