ÑAWPA YACHAYKUNA, KUNAN LLAQTA YACHAYKUNA PACHAP

UNQUYNINPIWAN

Bernardo Rozo Parlaykuna jukchaq

Juan Revollo Valencia Qhichwaman tikraq

Qallariy qillqaynin

Runakuna chanta llaqtakunap kawsaynin yachaykamaymantapacha kunan llaqtakunap

yachayninku ima atiyniyuq kasqanta mask’aykacharikuspa jamukun. Kay Awya Yalamanta

wakin yachayniyuq runakunaqa chay sapa kuti musuq imakunata churarakuy chay qhapaq

chanta jatun yachay kallpachasqanta ñinku, mayqintaqcha chay ciencia ñisqa kachkan, jinapi

chay cienciallamin runap kawsaynin jawa chiqan kaqtaqa taripasqanta ñinku, jinallataq

pachap kawsaynin jawapis, chaywantaq chay wak yachaykuna kaqkunaqa mana mana

qhapaq yachaykunajina1 kasqanta qhawachin, mana chayqa cienciachu ñispa, astawanpis

runakunap yachaykunallan kasqanta ñinku, maytaqchari chay unay llaqtakunap

yuyayninkullapi qhatirisqan kaqtajinalla, chayri unay unay yachaykunalla kasqanta imapis

nillankutaq.

Chay yachaykuna mask’ay jawa llakiy qallarikusqanwantaq –maykunacha machkha ima

kutikunapi qhatirispallapuni kachkanku- chay yachaykunaqa mana chinkarisqanta

qhawachikuyta qallarin: astawanqa ichapis kay musuq yachaykuna kaqkunawanqa chay

yachaykuna mana rikusqajina karankuman. Chaywan kay suyunchikpiqa juk yachay

kaqkunamanta wak allin yachaykuna kasqanta yuyasunman.

Chaymantajinataq chay yachay ch’uyanchaymanta2 parlakun, chayqa kikin ruway

t’aqakunamantapacha3, mask’ay ruwayninmanta4 chantapis imakuna apaykachakunku

chaykunamantapacha kanan tiyan; chaywanqa tukuy imakuna, yachaymanta parlaspaqa,

watiqmanta t’ukurisqa chanta qhawarisqa kanan tiyan: wak laya yachaykuna kasqanta

riqsipay chantapis apaykachay, ichapis astawanqa kunan llaqtakunap yachayninkumanta,

jinallamantataq imaynamantachus yachaykuna ruwakuq kasqa chaykunatapis riqsinallataq

kanman, chaypi chay simiñiqllata yachay apaykachakuqkuna, qhawasqapi yachay

apaykachakuqkuna manaqa chay qhawasqa chanta uyarisqañiqta yachay apaykachakuqkuna

kaqkunata kallpachana kachkan; imaynamantachus yachaykuna unaymantapacha

ruwarakamuspa kasqanku chaykunata sut’iman qhawachina kanman; chaykunawantaq

kunan qhapaq yachaykunap yuyayninkuna kaqkunata chantapis imayna mask’ay ruwaynin5

1 Qhapaq yachay. Saber supremo. Saber científico. Ciencia.

2 Yachay ch’uyanchay. Descolonización del saber. 3 Ruway t’aqa. Disciplina. 4 Mask’ay ruway. Metodología. 5 Imayna mask’ay ruwaynin. Método científico.

kaqkunata watiqmanta t’ukurina kachkan. Imaynakunamantataq kunan mayqin yachaykuna

mayqin yachaykunamanta astawan allin kasqanta qhawachinapaq yanapachkanchik?

Chaykunamanta parlaspallapunitaq, kunan kutikunapiqa, chay yachaykunamanta parlaspa,

unay yachaykunamanta, ñawpa yachaykunamanta, kunan llaqtakunap yachayninkunamanta

parlaspallapuni, mayqinkunatacha mana qhapaq yachaytajinachu riqsinku chayri

apaykachanku, sapa kutipis astawan chaykunamanta parlakuchkan, imaraykuchus ichapis

chay ciencia, allinta t’ukurispa qhawarisqamanjinaqa, manachus tukuyninchu allin kawsayman

llaqtakunata apachkanman kasqa, chayraykutaq kunanqa kay ayllu llaqtakuna,

unaymantapacha jallp’ayuq llaqtakuna yachaykunan kasqanta qhawarikuchkan,

imaraykuchus chaywan ichapis pachap kawsayninta, pachap samayninta, sach’akunap

kawsayninta, uywakunap kawsayninta imapis qhawaspa chanta allinta apaykachaspa runap

kawsaynin allinman rinanpaq manaqa allin kawsayman chayananpaq ñisqa kachkan. Kay

llakiyqa kay laya t’ukuriykunata ruwayman waqyariwanchik, ch’aqwariyman,

mask’aykachariyman ima tanqanarikuna kanman, imakunachus suyunchikpi qhatirichkan

chaykunata qhawarispa.

Kaykunata qhawaspa, kunanqa, maykamachus kay llakiykuna jawa yachayniyki kachkan

chaykunamanjina, imaynatachus qam kay llakiykuna jawa t’ukirinki, chaykunamantapacha

kay tapuykunata ch’uyanchariy:

Imamantataq “unay yachaykuna” manaqa “ñawpa yachaykuna” kaqkunamanta

parlaspa parlachkanchik?

o Imaynatataq llaqtakuna pachap unquyninmanta jark’anapaq yachaykunata

apaykachanku?

o Llaqtakunap yachaykunanku chiqanmantapuni chay pachap ch’ampaynin

kaqkunata ch’uyanchanmanchu?

Ima yachaykunataq kunan suyunchikpi pachap unquynin jawa kaqkunata

riqsinkichu?

o Ima yachaykunataq chakra llaqtakunapi chanta ayllu llaqtakunapi pachap unquynin

ch’uyanchanapaq kanchu?

o Ima yachaykunataq chayri ima ruwaykunataq kay suyunchikpi pachap unquynin

ch’ampaykunata ch’uyanchanapaq kaqkunata chanta apaykachakuqkunata

riqsinkichu? Mayqinkuna kaqkunata mask’arispa riqsichiy.

o Ima yuyaykunataq ñawpa yachaykuna jawa, chay yachaykunata juqharinapaq chayri

ñawpaqman tanqarinapaq, apaykacharikuchkan chayri ruwaykacharakuchkan?

Imakunataq kay llaqtanchikkuna yachaykunata juqhariypi, chay yachaykuna

pataman chayachiypi, kikin qhapaq yachayman juqhariypi, qhatiriran?

o Kay llaqtanchikkuna yachaykunata jatun yachay wasikunaman, p’anqakunapi

riqsirachiyman, chay laya ruwaykunallachu ruwana kachkanman?