Nazar Look 2012-01

ISS

N 2

069-4

784

TOMRÎĞA KÎRÎM TATARLARÎÑ TURUŞ-MAMURIYET MEĞMUWASÎATTITUDE AND CULTURE MAGAZINE OF DOBRUDJA’S CRIMEAN TATARS

5 - Shalyapin Festival to Feature 12 Operas - Denis Valeev

6 - Turkmenistan Culture Days - Inci Bowman

8 - Kókten sesler (I, Temúçin) - Taner Murat

14 - Photoshop15 - Kím yaş tókmez

ótmegíne - Johann Wolfgang Goethe

16 - Úzúlgen şeşek - Mehmet Núzet

24 - Sona (II) - Yusuf Mahuldur

Oşak/January 2012Sene/Year: 2Sayî/Issue: 131/2012

ww

w.n

azar

-look

.com

Chin

a Let

The U

yghu

rs Fr

ee!

Hist

ory I

s Not

A To

y, Th

ey A

re C

itize

ns O

f Anc

ient T

roy!

Nazar Look 3

ÍŞÍNDEKÍLERCONTENTS

BAŞ KABÎMÎZDAON THE COVER Inci Bowman Túrkmen múğewherlerí tagîp resímge turmakta. Inci Bowman posing with Turkmen jewelry Resím/Photo: Inci Bowman

NAZAR LOOK

Tomrîğa Kîrîm Tatarlarîñ turuş-mamuriyet meğmuwasî

Attitude and culture magazine of Dobrudja’s Crimean Tatars ISSN: [email protected] FOUNDER & EDITOR-IN-CHIEFBAŞ-NAŞIR Taner Murat EDITORSNAŞIRLER Emine ÓmerUyar Polat COMPUTER GRAPHICSSAYAR SÎZGAĞÎSÎ Elif AbdulHakaan Kalila (Hakan Calila) CREATIVE CONSULTANTSESER KEÑEŞÇÍSÍ Gúner Akmolla

Copyright reverts back to contributors upon publication.The full issue is available for viewing online from the Nazar - Look website.For submission guidelines and further information, please stop bywww.nazar-look.com

CONTRIBUTORSMEMBALAR Andrey GryshchukBorasan Ahmet (Ametov)Denis Valeevdreamstime.comJenny ZhouKazanTimes.comNizamiy Ibrahim (Ibraimov)

4EU Must Press Ukraine at Summit to Stop Police Abuses - Amnesty International

5Shalyapin Festival to Feature 12 Operas - Denis Valeev

6Turkmenistan Culture Days - Inci Bowman

8Kókten sesler (I, Temúçin) - Taner Murat

14Photoshop

15Kím yaş tókmez ótmegíne - Johann Wolfgang Goethe

16Úzúlgen şeşek - Mehmet Núzet

18Tatarlar (XIII) - Gúner Akmolla (Ghiuner Acmola)

24Sona (II) - Yusuf Mahuldur

26Atalar sózí - akîlnîñ kózí

www.nazar-look.com

4 Nazar Look www.nazar-look.com

AMNESTY INTERNATIONAL PRESS RELEASE16 December 2011

EU Must Press Ukraine at Summit to Stop Police Abuses

AI Index: PRE01/626/2011

Endemic abuse by Ukraine’s police force needs to be strongly challenged during the EU-Ukraine summit on 19 December, Amnesty International said today.

Monday’s planned summit in Kyiv has been a source of diplomatic tension as the EU continues to criticise Ukraine’s politically motivated prosecution of former Prime Minister Yuliya Tymoshenko.

“The EU has to keep human rights on the agenda, and pressure Ukraine to stop its epidemic of police criminality,” said Heather McGill, Amnesty International’s researcher on Ukraine.

“Ukraine’s police continue to torture and extort money from victims with effective impunity. It is not uncommon for the victims to find that they are prosecuted in reprisal for their complaints about torture.”

In a recent report, Amnesty International highlighted the Ukrainian police force’s widespread criminal misconduct, and its frequent use of torture, beatings, and fabricated charges to boost crime solving statistics.

No evidence of a crime: Paying the price for police impunity in Ukraine, revealed how police are rarely punished for their crimes because of a system that relies on colleagues in the local prosecutor’s office to investigate. The Ukrainian Ombudsperson’s office stated that they received 5,000 complaints about police torture and other ill-treatment last year, but only 10 police officers were prosecuted.

One fresh case is that of lawyer Dmytro Karpenko, who faces trial on 29 December on charges of resisting arrest and assaulting police officers, after being detained, and beaten by police on 17 August in the town of Cherkasy. He could face up to 6 years in prison.

Police officers detained him while he was trying to see his client, and beat him in a police station corridor for about two hours. He spent more than a week in hospital with concussion, kidney damage and heavy bruising.

When Karpenko complained about his treatment, the local prosecutor’s office charged him with assaulting the police officers who beat him. The Cherkasy Appeals Court threw out the charges after viewing CCTV evidence of the police officers aggressively seizing Karpenko, forcing him to the floor and dragging him into a police van.

However, the assault case against the lawyer was re-opened on 28 November in violation of Ukrainian law, by the prosecutor’s office in Kirovograd, a town 100km away from Cherkasy.

“The Ukrainian authorities must stop the abuse of its citizens by the very people tasked to protect them. The best way to do this would be to establish an independent body for investigating crimes by police,” said Heather McGill.

Region Europe And Central AsiaCountry Ukraine

Nazar Look 5www.nazar-look.com

The program of the 30th Shaliapin international opera festival named after F. Shaliapin will include 12 operas and 2 major gala concerts combining the best performances of performers invited to the festival. The festival’s repertoire is traditionally based on the Tatar Opera and Ballet Theatre’s own productions, including the latest premieres – “Carmen”, “Lucia de Lammermoor”, “Madame Butterfly”, “Rigoletto” and “La Traviata”.

The programme will also include operas from F. Shaliapin’s famous repertoire – “Boris Godunov” by Musorgsky and “Aida” by Verdi. The parts of the restless Tzar Boris and ruthless priest Ramfis were landmark ones in Fedor Shaliapin’s career. The comic opera “Figaro’s Wedding” will be performed as a concert.

The festival will open on the 1st February 2012 with a premiere of P.Tchaikovsky’s “Evgeny Onegin”. The newest version of the popular Russian opera is a result of the joint effort by conductor Mikhail Pletnev, director Mikhail Panjavidze and designer Igor Grinevich. This year’s innovation is a play staged by the Mariinski Theatre, “The Enchanted Wanderer”. The world premiere of the play, composed by Rodion Schedrin in 2002 by the request of the New York Philharmonic was a great international success. The Wanderer was first performed in Russia in 2007 by the Mariinski Theatre’s soloists and its orchestra.

The stage version premiered in July 2008 during the international music festival White Nights Stars, which aroused a great interest from the audience and the press. “The Enchanted Wanderer” has never been shown in Kazan. The play will be performed by the Mariinski Theatre’s soloists, orchestra and choir with over 150 singers.

The 30th Shaliapin Festival will end with two major gala concerts on the 16th and 17th February, 2012. Due to the high demand for tickets among Kazan opera fans the Opera Theatre limited the festival ticket sales to a maximum of 4 tickets per customer.

All tickets to the performances of XXX International Opera Festival named after Shalyapin are on sale since the 23rd December.

Denis Valeev

Find more news from Tatarstan at KazanTimes.com

Shalyapin Festival to Feature 12 Operas

http://kazantimes.com





Washinghton, DC - A series of events celebrating the 20th anniversary of Turkmenistan's independence took place in Washington, DC, 28-29 November 2011.

A symposium and a concert were held at the Library of Congress, followed by a reception and an exhibition of carpets, weavings and jewelry at the Meridian House the next day.

The presentations by the Turkmenistan Folk Ensemble singers, dancers and musicians were outstanding. Sponsored by the Smithsonian Institution, Library of Congress, U.S. State Department, Ministry of Culture and Embassy of Turkmenistan, and Chevron Corporation.

Inci Bowman

Turkmenistan Culture Days


Photos: Inci Bowman

kalmayîm, mínaw kîzmetşí kîzîmîzdan başka bírew yok, katîmda. Bír túrlí úrkúp kalayatîrman. - dep ğalbardî koğasîna Borokğin Kuwa.

- Hakk taşlayman, hakkîñ bar! - dedí Túrúk-Ulğin, túşúne kalîp.

- Sóz sîrasî kelgende íşíñ arasîndan bonî mañlay sayîp ayîrsañ, árúw bolîr. Bellí bolmaz, diymen, endíden soñ. - dewam ettí kîskaayaklîsî.

- Toktap tur, ayse - diy koğasî - bo meseleníñ şáresín tabîp şîgawuyayîk. Geşen kúnler, míndan bír adîmlîk yer, bíraz aşada, bír ğurt kelíp yerleşken edí. Bo kelgen koñşîmîznîñ, ekí apakayî bar. Hem úy íşíndekísín tuta, hem bosagasîn geşmegen ekínğísín. Ekewúnden de bír súrúw balasî bar. Tínewún, aşadakî otlakka barganda, o yerde kóríşíp lafka turgan edík. Ána, akîlîmdan geşmedí ya, geşken bolsa o wakît aytar edím. Mína, şúndí barîp konîşawuyayîm, bakalîm ne diyğek ekenler, yardîmğî bolîr ekenler mí?

Bolarnî aytîp tîşka şîktî. Otlaknîñ kenarîndan ğúrúp, aşa betke kettí. Tereklíkníñ etegíne barganda, o yerde kîzmetşísín katîndan geştí. Ğiwan kîzmetşísí, Borolday Suyalbiy, Dayîr man Boznî bagîp tura, Túrúk-Ulğinníñ ekí şeğaat ğuyruk atî.

- Borolday, kayday íşler? Alay şiy yerínde mí? - sorap geştí Túrúk-Ulğin.

- Árúw, akay! Yerínde, alay şiy. - diy kîzmetşí, kolîndakî şîbîknî sallay-sallay.

- Atlarga suw berdíñ mí? - dep sorap turdî Túrúk-Ulğin.

- Ğañî barîp keldík, múrenníñ şokragîndan. - ğewap bere kîzmetşísí.

- Borolday, men aşagaşîk, geşenlerde kóşíp yerleşken koñşîmîzga barayatîrman. Bír tînîşta kaytîp kelírmen. Ogaşîk sen úy betke kulagîñnî salîp tur, ğeñgeñe bír şiy kerekse ğuwurup barîp yardîm etersíñ. - dewam ete Túrúk-Ulğin.

- Árúw, sen raát-raát barîp kel, akay. Men mínda kóz-kulak bolîrman. - diy Borolday.

Soñra, atlarîna bír ók taa atîp:- Ulá, suw bermegensíñ mínaw

Kesím 1Kók

Temúçinníñ aslî tamîrîn, Kók Bóríní,

Tañrî yarattî.Kók-Bórí Kuwa Maralnî alîp barabar

úy bolgan soñ, Teñízní geşíp, Burkan Kaldun Daknîñ mañlay yagîna şîktîlar. O yerde, Onan Múrenníñ akkankóz betíne barîp yerleşken soñ, kóp geşmeden Kuwa Maral bír ul taptî. Batağîkan dedíler, şo balaga.

Batağîkannîñ bír ulî boldî, atî Tamağa.

Tamağanîñ bír ulî boldî, atî Kóriyğar Mergen.

Kóriyğar Mergenníñ bír ulî boldî, atî Agujam Bóríwul.

Agujam Bóríwulnuñ bír ulî boldî, atî Saliy Kağaw.

Saliy Kağawnuñ bír ulî boldî, atî Úyken Nidún.

Úyken Nidúnnúñ bír ulî boldî, atî Sem Soğiy.

Sem Soğiyníñ bír ulî boldî, atî Karğuw.

Karğuwnuñ bír ulî boldî, atî Bórzegíday Mergen.

Bórzegíday Mergen Moñgolğin Kuwanî alîp tuttî, ondan bír ulî boldî. Balanîñ atî Túrúk-Ulğin edí.

Kesím 2Elamet

Túrúk-Ulğin, Borokğin Kuwanî alîp úy

boldî.Borokğin Kuwa, Túrúk-Ulğinníñ

bosagasîn geşer-geşmez, awurayaklî kaldî. Toylarîndan tam dokîz ay bolayatîr edí. Ğaznîñ dinkalasî. Konagîn tam Onan Múrenníñ akkankózníñ katîna kurgan edíler. Baárníñ başînda o yerge barîp, şondan berítlí kîbîrdamay o yerde kalgan edíler. “Onan Múrenníñ şokrak suwî bek yakşî bola eken tapkanga”, dep aytîla edí. Bírgún:

- Ğanîm, Túrúk-Ulğin, yakînlarda tabağakman, gálba. Katîma bírewní tabîp akelseñ, taa árúw bolîr edí. Yardîmsîz


Taner MuratKókten sesler

I-ínğí tom

Temúçin Konîşma asarlarSusma basarlar


atlarga. Suwsuz bonlar, haywanlarnî suwsuz tutasîñ. Derege aket atlarnî! Men sení aşsîz-suwsuz tutaman mî? - diy Túrúk-Ulğin.

- Bírtaa aketiyím, akay! - sekíre Borolday atlarnî şeşíp.

O atlarîn şeşkenşík, Túrúk-Ulğin ízlekní tebíp, tereklík ánaw yagîna şîkkan edí. Şayîrda koñşî awulî kóríne.

- Kayîrlî kúnler, koñşî! - dep bara Túrúk-Ulğin.

- Koş keldíñ, koñşî! Ğúr, kír! N-íşlep ğúresíñ, kayîr mî? - dep karşîlay koñşîsî.

- Kayîrî kayîrdîr fakat sízden bíraz yardîm karap ğúremen. - diy Túrúk-Ulğin, úynúñ íşíne kíríp.

- Ne yardîmî? Elímízden kelgendiy bírşiy bolsa, tiysetewuyayîk.

- Koñşî, yakînlarda biykem tabayatîr. Bír ibanay sorap keldím.

- Bíz bolîrmîz, bíz bolîrmîz. - diy koñşînîñ apakayî. Bíz ekí tanemíz, kayîrlîsî man, ekewmúz de kelíp, bo íşníñ başîna şîgîp alawuyarmîz. Kaáretme, kaáretíp turmañîz. Kaşanga bekliysíz?

- Ána, ne bíliyím? Yakînlarda, taa. Gúdúrtúsí kóp, ğawganî yok.

- Gúdúrdep tursa, ğawar endí. Ayse, bíz şogaşîk bír kóríşsek, kîskaayaklîñ man, árúw bolîr edí.

- Sabîr etíp tur, terakay, apakay! - diy úy sabîsî. Mína, koñşîmîz síptí keliyatîr, úyúmúzge. Tokta, bírer kîmîz íşiyík te, soñra ózí kaytkanda, o man barabar ketersíñ. Barîp, degeníñdiy, kîskaayaklîsî man bír kóríşíp kal, ne konîşağak bolsañîz da konîş. Tabağak zamanî kelgende de, bír adîm yer tuwul mî, şo? Bírewní ğuwurtawuyar, barawuyarsîz!

Apakay bír kade ketíríp Túrúk-Ulğinge tuttura. Kolsîz-kabzasîz, kíşkenekíy şómíş gibí bír şanak kadesí. Kadeníñ tîşîn, awuzuna yakîn, Kîtay usta kollarî bír sîra mawî dallîk-şeşeklík men oyalaganday, súslep salgan. Túrúk-Ulğinníñ ekí kolî man alîp tutkan bardagîna, apakay kîmîz kuya. Kadeníñ yarîsî tolganda, mísápír yawaş başîn sallaganîna, toktay.

Kîmîzîn kóteríp íşken soñra, sápírímíz:

- Saw bolîñîz! - dep kadení konakbayga geşíre.

- Tañrî razî bolsîn! - diyler.Konakbay da kóteríp íşe, bír sîra.

Ánawnî-mínawnî sóz etíp, bíraz añlatîp turalar.

Bo arada, úyde kalgan Borokğin Kuwa, kapîga şîgîp, tîşarda íş men ogîraşîp turgan ğaş-ğaş kîzmetşísíne ayta:

- Kîzîm, Boroldayga bakîrsî. Ánaw

tereklíkníñ katîndadîr. Şalt Túrúk-Ulğinní barîp şakîrsîn, aşada ğañî kelíp yerleşken koñşîlarîmîzga kadar bargan edí.

Kîznîñ ekí kózí akîygan, awuzun aşîp kalgan:

- Way, ne bolayatîr? Bírşiy bolayatîr mî, yoksam?

- Bolayatîr, gálba. Barîp Túrúk-Ulğin akañnî şakîrîñîz!

Kapîda kalîp, kîznîñ artîndan karay. Kîz inğe-inğe sîğawul sesí men:

- Borolday! Borolday! Túrúk-Ulğin akanî şakîrsî! Şalt! Şalt! - bakîrîp, tereklík betke ğuwura.

O yerde bírew yok.- Tew, tew! - diy kîz.Sesí kîsîlayatîr, kózlerí torlanayatîr.

Aylanîp úy betke karay, Borokğin Kuwanîñ kapîdan karap turganîn kóre:

- Yok! Borolday yok, mínyaklarda!Borokğin Kuwa aşa betke kol sallay.

Kîz suw betke ğuwura.- Uf! Uf! - diy awurayaklî. Men

şaşîrağagîma bonlar şaşîralar. Aşaga barağagîna, o suw betke kaşa. Ka-ter ekenmen bo kîznî? Awuzaşîk bíraz. Ózím barmasam bolamayğak.

Şay dep yawaş-yaşaş, sîzlay-sîzlay, solîgîn zor tartîp tereklík betíne kete.

Borolday uzaktan kîznîñ bakîrîp-şakîrîp, ekí kolîn hawaga sallatîp, keliyatîrganîn kóríp, Dayîrnîñ ústúne atlawuya:

- Ne bolayatîr? - dep.- Kuwa Biyke tabayatîr.- Awuzuñnî aşîp turma, Kuwa

Biykeníñ katîna barîp, katîndan kîbîrdama, sakîn! - dep ğel gibí kete.

Boz da kalmay artîndan. Kîz:- Way, ni-yşler ekenmen? Men taa

kúnnúñ ka-yerden tuwup ka-yakka barîp batkanîn bílmiymen. Tew, ka-ter ekenmen? - dep, ğîlana-ğîlana úyúne kayta.

Túrúk-Ulğin, koñşîsî man ekínğí kadení kóteríp:

- Kadeníñ bírsí yarar, ekísí karar, úşúnğúsí zarar. - dep kaytağak bola edí, tîşardan tuyak sesí kelgende.

Şîgîp karasalar, ğeldiy, Borolday keliyatîr:

- Akam, bolayatîr! Bolayatîr! - dep bakîra-bakîra.

- Toktañîz, toktañîz, bízde barayîk! - dep şîktî úy sabîsîñ apakayî da, ağele-ağele etíp.

Şo-bo degenşík, yokardan bakîrgan başka bír ses kele. Túrúk-Ulğinníñ kîz kízmetşísí:

- Yardîm, şalt! Kuwa Biyke mín-yerde,

Şonday añlaşîp, onday ettíler. Bír koldan koñşîlar aşaga ğuwurup akeleler, kerek şiylerní. Obír koldan Túrúk-Ulğinníñ kîzmetşísí yokarga ğuwurup úyúnden akele, lázîm şiylerní. Túrúk-Ulğin de, Boroldaynî şakîrîp ğorawşî artîndan ğíbere:

- Tez, atka míníp, Arşa Şitúnesíne maybet bar. O yerge barîp, şitúnení kúntabarîña alîp, şayîr betke kara. Aşa bette narus awnuñ kenarînda tar bír otlak bardîr. Otlakta, tawnuñ etegínden ayrîlîp tím-tík turgan úş narus bardîr. Şonlarga yakîn, tawnuñ ğúregíne aşîlgan ğolşîktan ketseñ, bír tînîşta tawnuñ ortasînda ğayîlîp turgan yakşî bír otlakka barasîñ. Bír dere de agîp geşe o yerden. Ána, şo yerge yerleşken bírkaş şadîr bar. O îrknîñ arasînda bír kartiy bardîr, ğorawşî. Şo kartiy:

Doksan yaşagandayAwuzî tíşí boşagandayArkasîna karasañ ğaydayKambîrîna karasañ ayday.

Túrúk-Ulğin bonlarnî da koşîp úyrete,

kîzmetşísíne:- Şo kartiy men konîşkan edím, bardîr

kaberí. Menden bo sózlerní aytîp, onî alîp keleğeksíñ:

ózín ğoytayatîr. Yardîm! - başîn wurup, kollarîn sallap şakîra.

Alaysî yokarga ğuwurawuydular. Tereklerníñ arasînda ğerge uzanîp turgan awurayaklîga síptí Túrúk-Ulğin barîp yetíşe, artîndan koñşîlar, apakayî man balasî man şîbîrîşîp keleler.

- Árúwsúñ mí? Árúwsúñ mí, biykem? Neñ bar? Ğîgîlîp koydîñ mî? Mína, koñşîlarnî alîp keldím. - dep abdîray Túrúk-Ulğin.

– Ğîgîlmadîm, árúwmen. Sáde bíraz esímní ğîyayîm, dep otîrgan edím. - diy apakayî.

- Ka, bíz karap alayîk! Aydî, alayñîz ányakka taban tartîlîp turuñuz bíraz. Sízden solîşîn al-almay apakay, hawasîn kurutasîz. - dep şîga koñşînîñ ekí apakayî.

Tartîlîp bekliyler. Kóp geşmiy, ibanaylar kúlúmsúrep, Túrúk-Ulğinníñ katîna kelíp:

- Alay şiy ğolînda, Túrúk-Ulğin, kaár-etkendiy bírşiy yok. - diyler.

- Ayse úyge aketiyík, şonî. - diy Túrúk-Ulğin.

- Endí, yok. Tapkanşîk bo yerden kîbîrdatmasak, taa árúw. - diy ibanaylar, bír seste.

- Ne aytayîm, bo yerde bolîr mî? Úygeşík ne kadarlîk yer?

Ekí apakay kúlúştí ğíberdí:- Kader şonday aşîlîp túştí. Balañ

tuwada tuwağak eken. - diy bírewsí.Obírsí de katîla:

- Ğatak ta bírOtlak ta bírKamîrîn aşîtkanda,Şadîr da bírTuwa da bírZamanî tolîp tapkanda.

Kúleler. Bíraz ewel korkîp algan

Túrúk-Ulğin de:- Ózí ne diy, ne ayta? Başka wakît

murunumdan şîgarîp turmasîn, bo meselení. - dep kúlmege başlay.

- Bíz kóríştík, añladî. Endí sen boşîna ğanîñnî sîkma, mín-yerde íşníñ başînda bíz barmîz, ya. Mína, bírewmúz katînda kalîr, bírewmúz ballarnî alîp úyden alay kerek şiyní bír tînîşta taşîp şîgarmîz. Bonday etíp yapsak apakayîña da, balaña da, taa yakşî. Añlaysîñ mî? Sen sáde, ğanîñ ístese, tuwağak balaña bír ğorawşî şakîr. Ístemeseñ, başka wakît ta bolîr, başka wakît şakîrîrsîñ, balañ bír aynî totîrganşîk. Lákin "tuwganda balanîñ katînda ğorawşî bolsa, taa kayîrlî" eken, şay dep aytîla.


Pho

to: N

izam

iy Ib

rahi

m (I

brai

mov

)


Deñízde ğol bolmaytanKanatsîz kuş uşmaytanAkkan suwlar kaytmaytanBúlbúlsúz gúl aşmaytan.

Awuzuñ aşsañ ğoldaĞîlarsîñ ğana-ğanaYetíşseñ wakîtîndaKuwandîrtkan sadaka.

- Uşup kettím, akay! - diy Borolday.- Mínaw yaktan, kesme ğolîndan

ketewuy! Arşalîktan, şo kyor ğollardan ketíp, Arşa Kabîrgasîn sîrtîn kesseñ, ánaw yagîna tora múren şayîrîna barîp túşesíñ. Adaşîp, oñgarîp turma, sakîn. - diy Túrúk-Ulğin, kolî man Arşa Kabîrgasîn kósteríp.

- Adaşatanman mî, endí? Kózímní baylasañ da barîp kelírmen, akam. Kaáretme, şúndí kaştîm, şúndí kaytawuydum! - diy bala.

Soñra, oynay-oynay turgan atnîñ awuzun ğíbere beríp, arşalîkka dogrî tebe.

Ğiwanî ketken soñ, Túrúk-Ulğin ni-yşleğegín bílmiy kala. Kîskaayaklîsî ğatîp turgan yerge başîn uzatîp:

- Bar m-eken, başka kerekken şiyler? - dep, sesín kótertíp soray.

- Músaade, sabîr, tîñgînlîk! - dep, keseler.

Túrúk-Ulğin koñşîsîn alîp, úyúne bara:

- Aydî, endí mením kîmîzîm dadîn karap alayîk! Sîra mende, baba bolayatîrman! - dep.

Úyge barîp, bíraz otîrgan soñ, íşkí men bardaknî alîp, kaytîp tereklíkníñ kenarînda, salkînda, uzanîp otîralar. O yerde kade kótere-kótere, otîrîp añlatkanda, wakît geşkenín tuymay kalalar. Bírden, atî kan-ter íşínde, kart ğorawşunî aldîna kuşaklap alîp tutkan, Borolday kaytîp kele. Kartiyní attan túşúreler.

- Ay, toktañîz! Toktañîz, ózíme keliyím! Kayîrsîzlar, men kartman, kart! Atka míner hálím kalmadî! Arşalîktan, taşlîktan tepmek hálím kaldî mî, mením? Óleğekmen, Tañrîm, óliyatîrman! - dep kîşkîra kartiy, kolînda tayagî man arkalarîna wura-wura, barîp ózín bír terekníñ astîna ğíberewuyup.

- Ka-ttíñ, Borolday, kartiyge? - dep soraylar.

- Akay, ka-tiyím? Elşílígímní yapkan soñ, ğuwunmasîn, kíyíníp kuşanmasîn bekledím. Soñra, bír telegege ógíz ğektíriyatîrganîn kórgende, atîma kóteríp kaşîrawuydum! Yoksa, yarîn saba yetíşíp keleğek edík.

- Bakîrmadî mî? - dep kúlúşeler.- Bakîrmaytan mî? Şoyerde, úş ğígít

artîma túşewuydular. Atîmnî toktatîp, aylandîm. "Kartiy - dedím - kaytar şonlarnî. Men ne seníñ arabañ artîndan ğúreğek wakîtîm bar, ne bonlar man tóbeleşeğek wakîm bar" Kaytardî, "Bar kaytîñîz! - dedí - men árúwmen, Onan Múrenníñ tam mañlay akkankózíne baraman, Túrúk-Ulğinge" dedí.

- Ayse nege bakîra-bakîra tura?- Akay, bírtaa daknî kesíp keldím, ya.

Kalbî bírazşîk hîzlî da keldík, korkkandîr bíraz. Şúndí "Mení sîkî tut, tîgîrîp ketmiyím, kaşîrma!" diy, şúndí "Ziyadesí men sîkma, kabîrgamnî sîndîrağaksîñ!" diy.

- Yakşî, dogrîsîn yapkansîñ, Borolday! - diy Túrúk-Ulğin, kúlúmsúrep.

Soñra kartiyníñ katîna otîrîp, góñílín aşmaga karay:

- Kartiy, dert etme! Ğaş bala, şaşîrgandîr o da. Saw-saglam keldíñ ya sen, korkî hakkîñnî da tanîrman. - dep şîbîrday.

- Ay-hay, balam, ay-hay. Onîñ yaşînda bolgaydîm, akîlîm, şúndúgúsí bolgaydî, ka-típ oynatîr edím men seníñ ğígítíñní, ka-típ! Ózímní kaşîrtîr edím mí, men? Ózímní kaşîrtkanşîk, ózím tutup kaşar edím onî! - diy kartiy de, ózíne kelíp.

- Íy, hiy, hiy, hiy! - dep kúlúşeler.- Maalesef mende ne takat, ne solîk

- Tiyme maga! - dep, tak etíp wura.- Konîşma, men men! - dep, tak, taa

da wura.Abînîp-súrúnúp apakaylarnîñ katîna

bara.- Síz - diy kartiy ibanaylarga -

aldîmdan geşmeñíz, sakîn! Eñkíyíp otîrawuyuñuz.

Soñra sîzîla-sîzîla turgan awurayaklî man bíraz konîşîp, hálín karay. Kózín ğumup, bír-ekí dakka oñga-solga sallanîp, íñgírdep muwulday:

- Îñg, îñg, îñg! Îm, îm, îm!Túrúk-Ulğinníñ katîna barîp, ayak

ústúnde sallana-sallana, gene íñgírdep-muwuldap, ekí kolîn aşîp okîmaga başlay. Ara-sîra, tereklíkníñ obír kenarîndan, koñşî ballarnîñ sesí şîga. Terek-terekten uşup sekírgen kuşlarnîñ sayramî hawada tomalana-tomalana kete. Kúneş ekíndíge kelgen. Tereklík kaltîray, tíríldiy "Îñg, îñg, îñg!"

Bír máálde, íñgírdep turgan kartiyníñ ğeñín, bírew artîndan sílkíp tartkanday bola. Okîmasîn kesmeden, yawaş artîna karay. Kózlerín akîytîp, kabagîndan şîkkanday, awuzî aşîk, ibanaylarnîñ bírsí sessíz, toñîp kalgan. Ğorawşî kesmiy íşín. Kózín ğumup, aşaga-yokarga ekí-úş kere başîn sallap, añlaganîn ayta. Soñra kolî man, yerín kósteríp, yeríne kaytarîp ğíbere. Başta kîbîrdamay kalgan apakay, arkasîna bír tayak ğabîşkan soñ, başîn sallap kete. Ğorawşî da, okîp şîga:

- Tew, tew! - dep apakaylarnîñ bolgan yeríne órseñliy.

O yerde ibanaylar, gene sessíz, tuwgan balanî kóstereler. Kart ğorawşî kózín ğumup túşúnúp kala, soñra túşúnden sekíríp turganday kele:

Kîsmetímíz keñiyatîrElametlí bala tuwdîUlusumuz oñayatîrKuday bízge de karadî.

- Awuzuñuznî ğelge aşîp, ne katayîp

kaldîñîz? Kayîrsîzlar! Elamet, elamet! Turuñuz, óbíşíñíz, kuwanîp ğúrúñúz! - dep bakîra kartiy, abînîp-órseñlep.

- Awuzuñuznî aşîp turmañîz, kara mañlaylîlar! Kayîrlî bír kún yaşayatîrmîz! Kuwanîñîz! Níşan taşîgan bala tuwdî! Elametlí bala tuwdî! Ak mañlaylî tuwdî! - dep bakîra kartiy.

Balanî kórmege herkez ğuwura-ğuwura iteşíp bara. İbanaylarnîñ bírsí balanî nenesíne kósteríp tura. Nenesín yúzí aşîlîp kúliyatîr. İbanayî ulun yakîn aketíp, nenesí

kaldî, balam! Mení óteberí sîgîp taşlasañ, kabîrgalar-omîrgalar sînîp kettí. Maga "Úf" dep, óteberí úfúrseñ, artîma túşúp kettím. Bek te tebe-tebe keldík, ya! Kelgen ğolîmîz da, aslî ğol tuwul! Tím-tík kayalîk. Gene árúw kózím gúzelğe kórmiy yoksam ótím patlap bo yergeşík tírí ğetmez edím.

Soñra, sîzîlgan awurayaklînîñ sesín eşítíp:

- Ni-yşliy apakayîñ, árúw mí? Toktap tur bír ekí dakka, taa, esímní árúw etíp ğîyayîm da, soñra kararman men de íşíme.

- Apakayîm án-yerde, tereklerníñ arasînda! Sen ara-sîra yarîm kade kaşîrasîñ mî, kartiy? - dep soray Túrúk-Ulğin, bír kolîna kîmîznî, bír kolîna kadení alîp.

- Eee, balam, ewelí kaşîratan edím. Endí, bo yaşta, úyúmdekílerím maga tiysetelerdír, taa. "Tîgîrîp kalîr" dep korkalardîr. Aş ólmekten tok ólmek árúwdúr, balam, kuysî sen maga da bír tane! - dep ğîltîrattî kartiy kózlerín, tolî kadení kóteríp salîp.

Soñra, awuzun súrtúp:- Saw bol, balam, igí kíşísíñ!

Nazarîñdan belí! Ka, terakay yardîm etsí! Ayak ústúne turağak bolaman. - dep, bír kolînda tutkan tayagîna tíreníp, Túrúk-Ulğinníñ yardîmî man, turdî.

Gene kózíne karay, soñra şîbîrdap:- Balam, mende artîk kóz kalmadî.

Bereket gene nazarnî kóríp ayîraman. Eñ bek añlaganîm, nazardîr. Seníñ nazarîñ igídír. Soyîñ, şegírdegíñ igí, balam. Bo nazarîñ, Tañrî yardîmî man, tuwağak balaña da geşer. Kímní tutaman degen edíñ, şo?

- Borokğin Kuwanî.Kart ğorawşî kózín ğumup túşúnúp

kala, soñra túşúnden sekíríp turganday kele.- Sayí! Bílemen, bílemen, anasîn-

babasîn bílemen. Apakayîñnî mínaw kadar ekende kórgen edím. - diy, tayagî man kósteríp. Úş-dórt yaşînda, kokla gibí bír kîzşîk edí. Árúw, árúw, balam! Kuday yardîm etsín! - diy, gene şîbîrdap.

Soñra, bakîra-bakîra:- Ka, kóriyík te, anaynî! Ka, kóriyík

te, boz gúzelní!Koltîgîndan tutup, Túrúk-Ulğin

yardîm eteğek bola. Kartiy tayagî man karşîlay:

- Tiyme, tiyme! Tiyme endí, maga! Ózím ğúremen! Ğúrmesem, keletanman mî? Boktan kaberím bolmasa, ğúretanman mî? Tiyme sen, tiyme! - diy, tayagî man akaynîñ kolîna-ayagîna wurup.

- Sen, endí, mín-yerde otîrîp íşkíñe karay ber! - dep, tak etíp, wura kartiy Túrúk-Ulğinge.



ewlatnîñ mañlayîn óbe:- Merak ete herkez. - diy anasî.

Herkezge kóster! Elmaz mañlaylî ulumnî, herkezge kóster!

Bír kaytîm, betlerí sararîp, herkez sessíz, buwulup kalsa da, soñra kuwanmaga başlaylar. Ğúmle ğemaát şaşîp-şaşîp siyír ete:

- Way, ne kadar gúzel bír bebiy! Mañlayî da ne kadar şáylí-maylî, seníñkíñdiy-menímkímdiy tuwul, herkezníñkísínden ap-ayîrî! - diyler.

Soñra ğanlî-ğanlî ses men: - Yaşasîn! Yaşasîn Túrúk-Ulğinníñ ulî!

Tañrîga bíñ şúkúrler! Kuday, aylanîp, yúzún bízge de kósteriyatîr! - dep, kîyîr-şîyîr bakîrîşalar.

Herkez kúyğan íşíne kíríp bír órseñge ogîray. Kuwanîp ğoşalar, şayîrnî şîñlatalar:

Sílíñíz kózíñízníKók yúzí aşîlayatîrSelamlañîz kúneşníKara kúnler ketiyatîr.

Aşîñîz maktaw KókkeTílegíñíz şîgayatîrKaybîmîzdan kaberníElametlí beriyatîr.

Óbíñíz şógíp ğerníĞer kîbîrdap toktayatîrBataklîktan kalkîmîzŞabalanîp şîgayatîr.

Ílíñíz şít terekkeTeregímíz oñayatîrTîşawlangan îrgîmîzSaglam tamîr atayatîr.

Alîñîz dawul tozînHawa kulak salayatîrDawul sesí sagînîpĞel de esíp toktayatîr.

Oynañîz tebe-tebeOmîrga túzeliyatîrEwlatlarîmîz endíKambîr sílkíp atayatîr.

Şalîñîz ğalpak-ğalpakKantarmamîz kobayatîrBuwulgan bogazîmîzSes-dawuş şîgarayatîr.

Şîgîñîz taya-toñaAwur hawa okîyatîrKanundur eskí ádetUyugan kan kîzayatîr.

Gezíñíz úyden-úygeAyak emín basayatîrŞatañlamadan endíTopallar kîdîrayatîr.

Kúlúñúz şarpîldatîpKolîmîz şeşíliyatîrŞolaklîk kúnlerímízArtta kalîp pítiyatîr.

Karañîz ewlatlargaTílí şîgîp tuwayatîrĞeñgí koşîk ezberlepKarîndan kóz aşayatîr.

Ğayîñîz ana tílínTíl súyegí íríyatîrKurup kalgan erínlerSuwlanîp kîbîrdayatîr.

Míníñíz tóbelergeAna ğónler bekliyatîrSîrt, kún betí, kúnbatarKol sallap şakîrayatîr.

Karañîz uzaklargaMezarlar ğîbîrdayatîrAtalar súyekleríTak-tok etíp kaytayatîr.

Ázírleníñíz ğolgaUlusumuz turayatîrTopragîna kuwulganAtlantîlar awayatîr.

Bakîra-bakîra, sekíre-sekíre,

şakîralar: - Elamet, elamet, fazlalîk elametí!

Elamet, elamet, ústúnlúk elametí! Elamet, elamet, elametlí mañlay tuwdî! Ím taşîgan mañlay tuwdî!

Borolday otlap turgan bír atka sekíríp mínewuya. Atnî oynata-oynata şakîra, Burkan Kaldun şalkalana:

- Tañrîga şúkúr, Tañrî bízge de kúliyatîr! Kuday bízní de kóriyatîr! Mújde, mújde, Túrúk-Ulğinníñ tokmaktay bír ulî boldî! Borokğin Kuwanîñ tokmaktay bír ulî boldî! Mañlayînda da Kudaydan níşan taşîy, elamet, elamet!

(dewamî keleğekke)


PHO

TOSH

OP

Bal

akla

va -

Lap

si b

y A

ndre

y G

rysh

chu

k


Kím yaş tókmez ótmegíne Kím yaş tókmez ótmegíneKím keşesín heş kaybetmez kaárdenĞîlap ğañgîz tóşegíndeO kabersíz, Kók, kuwetíñízden. Kîsmetímíz kolîñîzda.Gúna atîp pîkaregeĞan şektíresíñíz soñraBútún hesaplarîn ódetmege.

(Terğúmesí Taner Murat)

Joha

nn W

olfg

ang

Goe

the


Meh

met

Núz

et

Úzúlgen şeşek Ayt, şeşegím! Ayt sîrîñnî neden kaldîñ bo hálga?Ogîraştîñ mî sen de yoksa, sewda degen hayalga? Kayda tuwduñ, kayda óldíñ, kaydalarda búyúdúñ?Aşîlîp kuwnamaz burun neşín şay-típ kúyúdúñ? Tuwgan yeríñ tawluk, taşlîk, kayalîk ya ğar m-edí?Ósken yerleríñde insan ya ğanavar bar m-edi? Yoksa akkan suw yanînda óz kiyfíñe óstíñ mí?Kokîganda şeşeklerníñ hepsín ğolîn kestíñ mí? Aylî, nurlî keşelerde oynaşkanda yîldîzlar,Suw boyînda koltîklaşîp dolaşkanda ğaş kîzlar Kóre kalîp ğettíler mí, ey zawallî, başîña?Olar seníñ dúşmanîñdîr, bakmazlar kózyaşîña. Tabiyattîr! Herşiy dúlberlík men dúşman kazanîr,Yalñîz, suwuk, şírkín bolgan, óz-ózíne bazanîr. Madem ke, sen yaraşîksîñ hem de yakşî kokîñ bar..Men de dermen: Ey, karípşík! Úzúlmege hakkîñ bar!


Kollarîn súrtkende , kartî - ğaşî ayta tura : "Kayîrlî sîpralar bolsîn , Úyken toyîña kîsmet etsín ! "

- Ya , dedí bakîrîp , akay sesí men Amzaşî'lî Elmaz tatay , uzakta bolsa kóyí , o hağíge akraba bola .

Şúndí 53 yaşîndaman , Moterem úyken toynî 25'te yasasa , men kaş yaşînda bolîp kelermen onîñ úyken toyîna ? Ey , aytînîz maga ?

- Kaşta bolağan , tatam, dedí bír şîrtlî ğaş kelínşek , ana án-iyerde kart kurtkalar , awuzlarînda tíş kalmagan , iyeklerí men aşaylar , ama şîñnî aytîp salalar !

- Bízímkíndiy kartlîk , saga da kîsmet etsín , kadam ! dedí de , ayakka kóteríldí şo ğerín eñ kartlarî , 80'nî kópten geşken , yaşîn unutkan Patme abay , bír kóyíñ tuwul , alay kóyleríñ abayî . Ekí - úş seneden bertlí eñkíyíp-búkleníp ğúre ama toydan-loksadan , ğîyîndan-duwadan heş kalmay . Bazî ayta oga kîzîp kelíní , 60'nî geşken Ómíriye , "Sení ğoyttî ólím , ya da başka kóyden karay" . Oga da ózí ğúrekten kúlkíler saldîra !

Koraz tellemesí şart bolgan ğaşlar úşún . Korazîñ manasîn kaşan bolsa bílemíz , erkeklígíñ kîymetín sembolî . Onîñ úşún ğaşlar karaylar eñ balaban hem de eñ yakşîklî koraznî , onî usulğasîna ádetke kóre keseler , başî man vuğudun tutkan terísín kesmeden . Bolay-tseñ , súslegende başî tím - tík tura o korazîñ ! Soñra temízlene koraz , píşíríle , hem de suwutula . Kóp renklí káát , ánaw ğîmşak soyîndan , ğíptiy etíp kesíle , gúrdelanîñ inğesíndiy , tógereklendíríp aylandîrîla , yapîştîrgan soñ koraznîñ ústúne heşbír yerín boş taşlamadan . Ey , herkez bílmez onî tellemege ama şúndí Seyitmamut man Amet ogadar yakîştîrganlar inğe káátlerní bír de kuwurtkanlar kîrmîzî ,

sarî , mawî , yeşíl , ka-típ te otîra kuşşuk , bír kere tellengen koraz ! Bo tellí korazga súnnet bolgan ballar bek kuwanalar , ánaw yapîştîrgan kamîrnî bíle aşaylar sábiyler , bír de tatlî diyler ! Koraz tellengende dawulğî hawasîn şaldî , taa bír fazla kuwet men wurup dawulga :

"Tellí korazîm ,

Pullî korazîm !

Korazîmnî telledíler

Daldan dalga uşurdular ! "

Hawanîñ toktaganîndan anladîlar toyğîlar koraznîñ telleníp pítkenín , oynatîp ta sekírtílgenín . "Ey , rahmetlí bolmagan bolsa Yaya akay , bo koraz taa bír árúw bolar edí" degenler tuyuldî kalkîñ arasînda .

- Yarîn ğemaát erte buyurunuz , kúreş bar , kúreş ! Pelwanlar keleğekler dórt bír yaktan koşkarnî almaga , meşhur pelwanlar , Kayriy pelwan , Mambet pelwan , Kurtuwap pelwan ! Hağînîñ bo laflarîna bek kuwanganlarîn tuydurdular kartî - ğaşî bakîrîp-şakîrîp , şîjgîrîp , zaten bellí bírşiy edí , ádet bolîp alîştîrdîlar kalknî teran barlîlar , kúreş yasap súnnet toyda , at şabîştîrîp úyken toyda ! Fazîl hağí de aşa kalmayğak ya obír hağílerden , Azaplar kalmayğak ya Kerağî'day kóyníñ artînda ?

Bír ses ústúnde bakîrîp dagîldîlar úyleríne , kalaw kóşelerínde ğaşlar añlatalar ta bolganlarnî , bolağaklarnî . . . Kartlar yuklar ama ğaşlar endí lámbalar sondî degende , wurarlar úyleríñ sápír kîz bolgan úyleríñ penğíreleríne kîzlarnî şakîrîp añlatmaga , án-yak – mín-yak , boş laflar , ğaşlîknî súygí men totîrgan laflar . . .

Akşam aytîlganînday erten men pelwanlarîñ arabalarî , katlarînda atlîlarî kóy ğaşlarî man akmaga başladîlar sîrttan-kîbladan Azaplar`ga . Bazîlarî , Kayriy pelwandayî , akraba bolamîz dep dogrî súrdí toy úyúne . Başkalarî , Kurtuwap degen pelwan , ózíne bek gúwengen bír akay , taa Malşuwa`dan toktattî arabasîn kóy kenarîndakî kîrîmlî teríğí Rayim`níñ úyúnde . Eñ soñînda Mambet pelwan keldí toyga . Bo arada toy azbarî toldî kíşíler men ; karasañ árúw etíp , Azaplar'lîlardan taa kóp yabanğî kelgen . . . Kaydan da tuyganlar , ya ?

Anaw - mínaw etkenşík úyle yakînladî , bo balaban pelwanlarîñ katîna bírkaş ğaş ta şîktî kóyden , súnnet bolağak ballar katolay man kóyníñ íşín gezíp kelgenşík kúreş te başladî . Ka-yakka karasañ kóy íşínde tolîşkanlar şakîrtuwlar ! Nege


Tatarlar (XIII) Gúner Akmolla (Ghiuner Acmola)

karayğagîñ bílmiysíñ , kúreşke mí , katolaynîñ súsúne mí , sábiy ballarîñ gúzellígíne mí ? Moterem`de bír tokîz bar ama neler men totîrîlgan ! Kólek , şewre , kenarî iyne oyalî ğawluklar , testímallar , hepísíde úyde tokîlgan yúpek suwlarî man súslengen , órneklerí şeber kîskaayaklîlarîñkî ! Ánawbír balalarîñ başlarîna kíygen pesler taa Mekka`dan , atlarîñ kulagîndakî şewreler kúmúş ğíbí men íşlengen , alay kelgen sápír balalarda da ğawluk bar , kîz bolsîn , ul bolsîn , oyalî ğawluk kókregínde sallana ! Zurnanîñ sesí taa Mustapaş'ka eşítíle , hele kúreş úşún aytîlgan hawa , "dúmpúldetíp" attîra kúreşníñ kattîsînda zayîf tabîlgannî ! Alay kalk şaştî ánaw pelwan Kayriy`ge ka-típ kóteríp attî ekí solayak man karşîsînda kurultulî Kurtuwap'nî !

Súnnetçî akayîñ da íşí yok , Kayriy koşkarnî kóteríp oynatkanda azbarîñ ortasînda algan balalarnî şo súslí kîyafetlerí men , kólekleríñ bír kollarî man kóteríp , aylandîrada-aylandîra havadan taa elamet şaltlîgî man çúnkí bo kúreştekí hawa bek şalt ritim men şalîna eken Kîrîm`nîñ şól betínde . Ya yorgînlîktan , ya da korkîdan "ne bolağak eken" dep , Moterem`níñ şîrayîn sarargan kórdí hağí Fazîl , ayttî şo yerde akrabasî Ómer'ge :

- Úla Ómer , yeter endí , bo kalk zewukka toymayğakka uşay ! Balalar yorîldîlar . Ómer Moterem'nî kóterdí , başka akaylarda ánawbír ballarnî kartlar "Tekbír Alla ga" başlap . Azbarîñ eñ uzak ğerínde , kalawga tayanîp , Şeripe ğîlay , oga da ğesaret beríp turalar beş - altî apakay taa .

Bír ses "ay , abay" dep eşítíldí , Fazîl işaret ettí Ruknedin`ge , o da kettí ğuwurup , "mújde"-nî aytmaga kalaw başînda ğîlagan tiyzesíne :

- Tatay , tatay , kózaydîn ! Kózaydîn ! Mújdení maga ber , Moterem boldî , boldî !

- Way , bír de árúw súnnetşî eken , dep apakaylar başlarîn sallap-sallap konîşkanda aralarînda Kavlamet akayîñ Oriye'sîñ sesí ayîrîlîp şîktî :

- Árúw súnnetşî bolîr ya , az ğúrmedí soraştîrîp hağí - akam ! E - hey , ka-yerlerde ğúrmedí o eñ yakşînî alayîm dep , hem ballar saglam bolsînlar dedí , hem de toyîm yakîşsîn , dedí . Onday , ya , Şeripe totay , ayt sen bírşiy eger onday bolmasa ? Ne zorîm bar yalan aytayîm ?

Şeripe ğewabîn bergenşík Ómírzade ebanay tatay konîştî şîlay dep :

- Men bírşiyníñ dogrîsîn aytarman , onday . Bek soraştîrdî , tanîş - bílíşten , kím eñ yakşî súnnetşílígín ete . Soray-soray sokîr Istambul'ga bargan diyler , bízím háğí mí tapmayğak ? O taa bala ekende babasî úşún hağí bolîp keldí , kím taa beğerdí onî ? Kím , 14 - 15 yaşînda bolîp ta , hağí hakkîn kazansîn ?

- Pera abay bízge kolîn sallap bír işaretler ete kálba, toktañîz teray barîp sorayîm ne aytağak eken , dep Şeripe kettí aşkanaga . Kelse ne kelsín , baş kazanşî terler íşínde ogadar ateş ğangan oşaknîñ başînda oga yakînlap ayttî :

- Şeripe totay , mínaw zawallî Pakize íşíne saklagan dertín , saga bírem aytmagan . Ne dersíñ oga ? Oyse , senden payda keler edí , ama baygîş , óz - ózíne kawurulgan , ya . . .

- Neday dert , Pakize – t'tam ? Ayt , payda tiyer , zarar kórmezsíñ . Ne aytkanlar onî kartlar , "tógerek setín ğaw bolsîn , úyúñ íşí saw bolsîn" , dep ? Akayîñ kasta , ya ?

Ğewap bereğegíne Pakize zavallîdan bír bólík ğîlaw eşítíldí , bír aradan soñra sesí tuyuldî , toktalîp konîşkanîndan bazî laflar anlaşîlmadî . Neyse , dertín añlaştîrdî bíraz soñra :

- Garîp babalarî bírkaş kúnden bertlí kan kusa , şímdí de ğatkan tóşegínden tur-almay , óleğek dep bek korkaman , taliysíz balalarîm óksíz kalağaklar , men de babasîz óstím , bílemen neday zor . Bakîrdî , sesín toktat-almadan bakîrîp ğîladî . . . Arada bír ayta : "Kaysî kapîda tíleníp ğúrerler , sabiyşíîklerím ! Bawurşuklarîm ! " Ungur-ungur ğîladî .

Şeripe toktatağak bolganda Pera kolîn salladî "Bîrak boşansîn zawallî" degendiy etíp . O da bîraktî .

- Bonday kalabalîk sáátte lafka otîra bolar ! dep hağí kírdí ; hálleríñ kórgen soñra , yawaşîladî .

Pakize`ge karap , ağînîklî sesí men ayttî :

- Abdurayim hoğa-akay dedí ke , heş kaáretme , Alla sení taşlamaz zorda , zaten kaysî tatar kóyímízde aştan óldí de , ya da unutulup kaldî da , yardîmsîz-merhametsîz ? E - e - e ? Ayt aydî ? Sen de bízímkísíñ . Balalarîña da Alla kîsmet berer , kaydan-kaydan ! Men de óksíz óstím , ya ? Korkma , aydî şúndí sîpralarnî tíziyík , de , Pakize , de ?

Háğíníñ bo sózlerí adamakîllî ğesaret



bergendiy boldî karíp Pakize tatayga ; şalt-şalt beğerdí sínílerge etní botkanîñ ústúne tízíp, koşapnî kuyup deren toprak sawutlarga , katlamalarnî bokşalardan şîgarîp sínílerge yerleştírdí . Zaten her şakîrtuw katlamanî totîrîp kelgen koğaman síníníñ ústúne bol etíp şekerní sepken ; bazîlarî bal salganlar ústúne ; ka-típ aytmasînlar soñra ğîllar boyî bo ğerleríñ kalkî-muslumanî neday árúw toy , bol-zengín toy yasadîlar ullarîna hağí Fazîl man Şeripe , Azaplar'da , bo zemanîñ başînda , hoğanîñ-efendíníñ aytkanînday asîrlarîñ başînda ?

Bonday laflarnî eşíte kalgan kúreşníñ ortasînda el - alemden şaylî Senya kîz . Tutkan olarnî bala akîlînda ğúregíñ derenínde , añlamasa da kîymetlí bolganîn bílíp başîn kóteríp karagan hem kenarda otîrgan kalkka , hem de kúreşken pelwanlarga , soñrada toyga kelgen kíşílerge . . . Oga dep tígílgen katipeden uzun entárí , kawerengí bolsa da kúmúş túymelerí men akşamlarî penerlígíñ ğarîgînda ğaltîr-ğaltîr ete , bay kîzîñ kibarlîgîn belletíp . Katînda Nasiya akrabasî kíygen láğivert katipeden entárí , túymeleríñ bír órnekte kúmúş íşlemesí añlata ke bír túkkáandan alîngan mal , belkí de barabar alîngan bola bo aytuwlî toyga . . .

Zaten kîrîmtatarlarî watandan algan terbiyelerí men Dobruğa`da bíle yaşayîşlarîn ilerí súreler , heş deñíştírmeden tertípní , belkí de korkîp modernizma ketíre-bíler yaman uzaklaşmaknî ; ya da unutmaknî ; ekísí de tehlikelídiy kóríne milletíñ írímesíne dayir ilerí de . . . Bo uzak hem yabanğî ğerlerde , herşiy bolar . . .

K Ó Y M E K T E B Í

Altî yaşîn totîrganda Moterem abiysíndiy Senya da kóy mektebíne başladî. Halalarîñ koğasî Reşit molla okîta edí balalarnî. O zaman, mektep ğamînîñ katînda taştan kalalgan bír kíşkene bina edí, bír katlî, balaban bír oda bír de bír hayatî bar edí. Sîra degen şiyler 10-15 ğîl soñra keldíler kóyge. Senya odaga kírgende bír duwardan bír duwarga uzangan beş sîra rakle kórdí, arkalarîndada túz şókken ballar ğerde otîrganlar. 10 santim geñíşlígínde, 25 santim yúkseklígínde, rakleler ayaklarîn torasîndakî kalîn kerestelerge dayanalar.

Aldînda kîzlar otîra, arkada ullar, hem de nekadar arkaga ketseñ kózleríñ men

balaban balalarga rastlarsîn! Bír penğíre bolgan odada tórde bír mínder, ústúnde Reşit molla otîra edí. Katîndan heş eksílmiy edí uzun tayak we o man eñ arkada otîrgannî da kóteklemege yetíşe edí. Bírkaş tane taa kîzîlşîk agaşîndan kesílgen kîska tayaklar da tura edíler katînda, olar man balalarîñ ayaklarîna wura edí. Bo ayak tóbelemesíne bíz "palaka" der edík. Kóyde bír molla bola edí, onî herkez tanîp saya edí, o da başînda sarîgî, arkasînda ğúbbesí men ğúre edí. 1906 senelerínde kóy tatar mektebínde balalar sáde din derslerí kóre edíler, molla akamîz úyrete onlarga Kuran, ğúzlerní de barabar bíldíríp.

Senya mektepní bek súye eken, bo súygí onîñ ğúregínde başladî taa úş yaşînda bolganda çúnkí abiysí Moterem`den kereklí kaberlerní tuydî mektep denílgen medeniyet sembolîna dayir.

Úş yaşîndan bekledí mektebíñ kapîsîn o úşún aşîlağagîn, ogadar telaş íşínde bekledí ke abiysí oga kúle edí, kîzlarnî mektepke almayğak molla dep, ya da kîzlarnî ullar hergún mektepten kaytkanda kótekliyğekler dep. Kaysîna inansîn? Ne mollanîñ, ne de ullarîñ kótegínden korkmagan Senya kórdí şúndí ne árúw şiy bolganîn bo mektep denílgen ğer! Ezber bíle edí artîk ğúzlerní, abdiyení, elifbanî.

Molla da meğbur boldî tanîmaga kîz balanîñ zekiy hem meraklî bolganîn, hele geşken soñ dersleríñ ekínğí sîrasîna, Amme, Tebarek, Yasin`ge. Eñ árúw etíp ezberlegen talebesí Senya boldî, bírínğílík men geştí Kuràn dersleríne. Anğa bo ázírlíklí derslerden soñra geşebíleler talebeler Kuràn dersleríne. "Kuràn`ga túşmek" dep bílíngen mektep zamanî bek balaban merak man, kóy kalkîn kaberí men, ayileleríñ yardîmî man bola edí, bayramday bír torenler yaratîp ğemaátíñ íşínde. Kuràn`ga başlagan bala eñ ğañî urbalarî man kíyíndíríle edí, babasî ya da anasî bírkaş kilo kurîu ğemíş dagîta edí


balalarga, mollaga para bere edí, ğañî şamaşîr we bonday şiyler.

Senya o kúnní ka-típ unutsun? Erten men temíz, akşam ğuwulgan şáşlerín órdí nenesí, ekí tane uzun, arkasîna sarkkan şáş, uşuna da kîzîl gúrdela saldî, ústúne ğañî koyî kîrmîzî katipe entárí, ayagîna da kara teríden potinler! Onday kîz yoktîr dúnyada deseñ, yalan tuwul! Balalîgîna barîp kunaktan ğuwurup kettí tîşarga, taa damda toktadî îrgatlarîna kósteríp, hem de

tekrar aytîp olarga Kuràn`ga túşeğegín!

Nenesí Şeripe ázírlegen edí kurî ğemíşleríñ katîna salîp, hağí úyúñ bollîgî man, katlama hem de kurabiye, ğevez, fîndîk, Pazarçîk bombonlarî.

Bír yagînda abay, ánawbír yagînda Şúkúrzade ğenganay, Senya da "bír han kîzîñ" kîyafetínde kóyíñ ortasîndan geşíp mektebíñ aldîna kelgende kórdíler azbarnî bala man tolî, kalpe aldlarînda, muwallím akaylarî katlarînda, ázír tura herkez "Vedduha" aytmaga!

Keş kaldîm dep ğîlayğak bolganda Senya, molla yakînladî, bakşîşlarîn kuwanîp aldî Şeripe`níñ kolîndan, şalt bolîp kîznî saldî balalarîn turgan ğeríne, ortada oga ğer yasatîp-tîgîp hem de işaret etíp kalpege. Inğe seslerí ğangîrdaganda Fazîl hağí de keldí başka bír-ekí babalar man, o yerde bolganlar ana-baba, kartanalar-kartbabalar, hepísí de, kózlerí ğaşka tolîp súygí taşîp ğúreklerínden karşîladîlar toplî, búgún Kuràn`ga túşkenlerní.

Ğemaát úşún"Kuràn`ga túşmek" diniy hayatka kírmek, milletíñ hem de diníñ kayîp bolmayğagîna bír arka kibí kóríne.

Bo heyeğanlî dakkalardan soñra veliyler úyleríne kayttîlar, molla kabul etken bakşîşlarîn bír kóşege saldî, o da bíle, her sene hağí ya bay balalarî túşmiyler Kuràn`ga, bonday kîymetlí bakşîş ta her sene kelmiy hoğaga!

-Ballar! dedí molla Reşit, seslerí ğatîşkan soñ balalarîñ. Búgún kíşkene talebeler úşún eñ kîymetlí kún, onlar endí şîgardîlar aralarîndan Senya'nî, o geştí sabaktaş bolîp ortanğîlarga, demek bízím II-nğílerge kírdí. Herkez ğutsun ğemíşní, barabar okîmaga başlayğakmîz búgúnkí dersní. Konîşmak yasak!

Mollanîñ bo sózlerí herkezní merak ettírdí, ama eñ kóp Senya'nî, yedí yaşînda kîz ewlat, kózlerí ğaltîray Kuràn`ga karap okîganda, mollanîn her aytkanîn emírdiy kóríp, kîymîldamay otîra sîrasînda, şúndí ondan, belkí de ekí-úş yaş balaban bolganlarîñ katînda.

Bonlarîñ bazîlarî, Kîyaseddin, Nureddin akranlar Moterem akasîna ama koy bagîp, şólge ketíp kaldîlar gerí dersten, şúndí yetíştí Senya artlarîndan, Moterem de Kóstenğí`de okîy, Rúşdiye mektebínde, Ali efendí men. Hem onda okîy, hem de onîñ úyúnde otîra dep bír aytîldî kóy ğemaátíñ arasînda. Artîndan yetíştí mínaw zekiy kîz,

Pho

to: N

izam

iy Ib

rahi

m (I

brai

mov

)

parlay mî, parlay derste. Bírew bílmiy ama, dersleríñ sonînda onî kúnnegen ullardan kótek aşamamak úşún Senya torbasîndan şîgarîp mektebíñ arkasînda ulkumlarnî bere yaramaz ballarîñ başlarîna, Nimet'ke hem de Mursel`ge!

Ka-tsín kîzşîk? Ullar hem balabanlar, hem kuwetlíler, hem de vahşiyler, olardan taa árúw dersín bílgen kîzga bonday bír vergí saldîlar, ne ózlerí kótekliy, ne de başkalarîna músaade eteler, herkez memnun, hağíníñ ulkumî, kurabiyesí, kîygaşasî şay geze kóyníñ bír maállesínden ánawbír maállesíne!

-Mínaw kîz, úyde ogadar aşamay, ne-gadar mektepke alîp kete, dedí bírgún Şeripe kórgende torbada altî balaban ulkumnî.

Sesín şîgarmadî Senya, aytsa eger hakkîykatnî belkí de ózí de, ballar da kótek aşayğaklar úylerínde, ya, o da soñra ka-típ ketíp keleğek mektepke? Akayda ğók mínda onî korîmaga! Bonday, yarî zewuk, yarî korkî, balalîk hálí men Kuràn okîmasîna başladî, hem de aylar geştí. Bírgun úylerínde konîşmalar Senya'nî baya úzdí. Akasî Moterem artîk ketmiyğek Kóstenğí`de Rúşdiye mektebíne! Sebebín bek árúw añlamasada Senya tuydî abaynîñ ğîlamasîndan zawallî ulşuk tap bitlegen hoğanîñ hanîmîñ sebebínden! Sert hem şefkatsîz apakay, ne temízlíkní korîy, ne de ótmekke toydîrgan balalarnî! Akay da suwuklangan, tóşegí suwlanîp, sasîp kalgan, abay man kîzmetşíler zor-zor temízledíler ğún tóşekní...

Aríf day da aytkan ke bolay-típ bala okîmaz! Bonlarnî bílgen Senya bek kuwandî, endí onî heşbír bala kóteklemez, bírózí tuwul mektepte, akasî bar!

Zaten 1910 ğîlînda kóyge Istambul`dan keldí Ali Riza Efendí degen bír Túrkiye okîmîşî. Azaplar tuydî şay-típ Túrkiye`de bolgan Jon Túrklerní! Bo muwallímíñ atî Hafîz Hasan edí, Ali Riza`nîñ úyúnde kalmasî ğan arkadaş bolîp Azaplar`nîñ ğemaátín duygulandîrdî oga karşî. Bonday túşúnğeler men ístedíler onî da muwallím etmege kóyleríne, osmanlî kímlígí bolsa da onî rumen húkúmetí kabul ettí úyretmenlík wazifesíne. O zamanlar rumen húkúmetí bek yakşî karşîlay edí túrk-tatarlarnî, aslînda memurlarîñ kóbísí túrk'ní tatardan ayîrmay edí, o igílíkte bír maksat man edí, memleketten túrkler kóşkende Túrkiye`ge, boşala edí Dobruğa kóylerí hem de şóllerí, o zaman bo ğerlerde rumenleríñ ózlerí bek az bírşiy edíler...

Aynî zamanda bo yerde yaşagan túrk-

tatarlar bek milletşí edíler, bek te korka edíler balalarîn hristiyanlaşma teklikesínden. Bo sebepten balalarîn ğíbere edíler okîmaga taa Istambul`ga, taa Şam`ga, taa Kayire`ge. Oga da balaban kuwet kerek edí, Istambul`da okîmak bek yakşîdîr ama bek te palîga mal bola edí Dobruğa`da yaşagan kîrîm tatarlarîna...

Bo hálde bolgan kóylerní añlamak kerek, aralarînda rumenğe bílgen bek az tabîla edí ya da heş ğok edí, Azaplar'da eñ ilerísínde diyík úş-beş kíşí tababílseñ anğa! "Abdiyek"ní pítíríp mektepke soñ bergenlerge "kara tanîdî" dep ayta edíler, ğahillerden ayîrîp olarnî háríflerní tanîganlarî úşún... Kóstenğí`de bírkaş pîkare ayileníñ ballarî beduwa okîmak úşún askeriy mektepleríne baş wurganlardîr, olar da sene soñra túrk-rumen subaylarî boldîlar, bolarnî bonday tuygan Senya sabîrsîzğa bekliy mektebíñ aşîlganîn. Ánawbír balalar oysem ğalbaralar Alla`ga mektep aşîlmasîn dep!

Bonlarnî tuygan tiyzesí Munire, ğaş kîz o wakîtta, ğañî kabul etmege başladî ğaşlarnî odasîñ penğíresíne, hağí babaydan korkîp ama Senya`dan saklamadan, çúnkí bo kíşkene yaramaz herşiyní bíle, ara-sîra laf ata sîpradan soñra:

-Bo kîzîmîz bízím, mektebíne aşîk mî, ne? Ğazîñ sîğagînda bíle defter alîp, tebareke okîp ğúre, sabiy! Hafîz da keldí şúndí kóyge!

Lafîn şay pítírgen Munire`ge arada bír ğewap bere Aríf akasî, oda muwallím:

-Ne añlaysîñîz síz, Hafîz Hasan Efendí onday okîy ke kóyímíz onday kíşí kórmedí hem de kórmez! Kuràn`dan başka ózlígínden, bo aydîn kíşí şiir de úyrete ballarga, hem de onîñ ğabalamasî man şalt yasala îşkola degenímíz, rumenler berdíler kereste, ğam, kîramet, kíreş, taş bíle, hem de zorlaylar îşkola pítsín dep! Balaban bír sînîf, biro, maksus ekí oda rumen muwallímí úşún, aşkana bíle yasaldî...

-Ne kerek rumen muwallímí, bízde rumen ğók, dep bakîra oga Munire.

-Ğók rumen, ama, belkí de bolîr, bolmasa da bízní de bo millet dep sayalar, ístiyler rumenğe okîtmaga!

Añlatmaga merak Arif ama kím sesliy de, kím añlay onîñ aytkanlarîn? Bazî tatar bílmiy taa kanun şîkkanîn 7 yaşîndan 12 yaşînaşîk mektepke ketmege borîğlî bolganlarîn, bo bír meğburiyet ekenín, hem de kúnde ekí sáát rumenğe, 3 sáát túrkçe


okîmalarîn keregín. Endí mektepler aşîlağak degende kóyge heş tatarğa bílmegen bír Busuyok atînda rumen muwallímí keldí, o zawallî añlayalmadî neşín tatarlar onî súymedíler; bekledí mektebíñ aşîlmasîn yakşî etíp tanîşmaga kereklí múnasebetlerní.

Yazîñ kúnlerí sayîlî, orak-harman kóylíleríñ kúnlerín bírer-bírer kúzge karşî súre. Balalar oynap toyalmaylar, yazîñ sepasîn súrúp korada terekleríñ salkînînda koklalarîn tízgenler kîzlar, ana-baba oyînîn ertenden akşamgaşîk uzatîp, karînlarî bek aşkanda otlarîñ tatlî suwlî soyîn bala îştasî man suwurup...

Şonday, kóy mektebí men bala oyînlarîn arasînda, ana-baba katînda, ayileníñ tatlî koyînînda, Senya`nîñ balalîgî bahtiyarlîk íşínde geştí. 1906 senesín baárínde Nayîm ul kardaşî tuwdî, o man barabar oyînlarî súrdí, bo arada toylar, súnnet toylar, duwalar, tíş mús'urler, loksa toylar, hele o bayramlar totîralar kóyníñ heş deñíşmeden, kóp ğîllar súrgen, sessíz ama sonsuz ómírín.

Hepsínden taa bek deren tuya Senya kabal sesín, kóyíñ Yúksel atlî şobanî, akşam ústúnde, koy sawanîñ art kalawuna tayanîp, kawalnî parmaklarîñ oyînînda serbest otîrtîp şala, onday şala ke kart-ğaş, hağí Fazîl`nîñ azbarînda yaşaganlar, hele Munire, etiyatîrgan íşlerín taşlaylar kawal sesíne ğîmşap...

Şay árúw şala şoban Yúksel kúliyatîrgan ğîlay, ğîlayatîrgan kómíle bam-başka bír dúniyaga, artîk lafsîz, sáde tuygular we súygúler íşínde kalîp, hem úmit bolgan bír dúniyanîn barlîgîna inanîp... Onî bek súye Senya totay kîz, koklasîn ya da oriyatîrgan şorabîn ala, ğíbín kolîndan tayîp túşkenín tuymay kala sessíz we yaradîlîşlî tuygularga dalîp... Onîşîn o herwakît, abay ya da Pakize tatay şiybórek píşírgende, ózí aşamazdan ewel şoban Yúksel`ge akete. O da bír óksíz bala, onî hağí tabîp ketírdí úyúne taa Kara-Ómer merasîndan, bír ğawunlî kúz hawasînda. Yúksel şoban bek nazík bír îrgat, heş sesín kóteríp bakîrmaz, haywanlarnî bíle înğîntmayîm dep otlata, suwga ayday, damga tîga... Onday bír bala. Tiyzesí Munire de bek súye kalba kawal sesín, o da neğí

karasañ Yúksel`ge ya sút, ya ayran, ya başka bír kerekní akîlîna túşúrup katînda tabîla. Kaş kere abay bakîrdî oga "akîz, taşla şobannî ózíne" dep. Hem de abay bílmiy taa neler kóre hem bíle Senya totay kîz! Bír ğuma akşamî, endí kawal sesí toktaldî degende, Yúksel'íñ otîrgan kalaw kenarîna dogrî ketkende, o akşam ústí karangîsînda kîzşîk kórdí, ama bírewge aytmadî, Munire tutup kolîndan Yúksel'íñ kulagîna şîbîrday edí bírşemekíyler!

-Kaday, aytma, de? Bírewge aytma, de? sózlerí men artînda ğúrdí bír aygaşîk ğalbarîp, şiybórekleríñ etlí yerín oga uzatîp Munire!

Bír kere taa, kar ğawganda, tîtîs bír kún edí, ya ğuma ya da perşembe, koy sawanîñ íşínde ekewí dúrkí şala: "Ay, way, sarîmsak, bíz n-íşlermíz sagînîşsak! "

Bírşiyler taa ayta edíler ama, onî añlayalmay kaldî Senya, kene de bírewge aytmadî! Eger aytsa abayga aytar, zaten babayga bonday zewuk aytîlmaz ke! Abay Munire'ní sóger ama onî da sóger: "ne bar saga o yerde" dep... Senya da bílgenlerínden yarîsîn añlap, yarîsîn añlamadan, aytmay bírşiy, kibar kórínmege ázírleníp, bolay-típ te Munire`den ístegenín kazana. Bayram ğemíşleríñ torbasîna sala, herkez bílse de Munire`níñ ne-gadar súygenín tatlî şiylerní, şúndí heş korkmay úydekílerní şaşîrtîp. Ózí aşamay dayanganîndan başka, "nankyor kolîndan kóríp ogîraşa onîñ torbasîn, sáde hağí babay-abay alar tuymasînlar Yúksel`ge áneler túşúngenín! Şúndí Senya bír awuş kíşkene koy-sîyîr súyeklerín alîp, onlar da aslînda akalarîn zengínlíklerí, illa óstíler de unuttular, ğun boyamasîndan kalgan şîlapşîlarga tîgîp şîgara olarnî, kîrmîzî, yeşíl, sarîga boyap, kúnge karşî ğaltîratîp aşîklarnî. Olar yoklar zararnî kórmege, oynay-geze ğúreler endí, sáde ğerín kógín bîlaşîgî boyasî, ğeteğek! Aslîna karasañ bo boyamaknî Senya`ga ázírlegen kene Munire tatay boldî, taşladî boyalî şîlapşîlarnî, elekenlerní, kalawun katîna, şîktî kettí tuwarlarîñ aldîna. "Ne bar oga, ğetken kîzga? " dep ayta abay kîzganda, ama o Munire`ge ne de Abîlğapar`ga kîzmay ke? "Ána mením óksízlerím" dep, olarnî da sîypalay ballarî man barabar... kîzganda terakay bakîrgan bolsa olargada soñra "hağí tuymasîn" degen korkîsî da bar, ya! Şolay aylandîra lafnî... Sankem álem añlamay...



Îrgat: Omaş man ğazma ázír bolîr dedíñíz…Bay: Şúndí! (Ğîmşap) Şúndí ketírermen.

Bay şîga.

Îrgat: Ne bolgan baygîşka. Şîrayî şogadar agardî.

Baynîñ uzun-uzun kîşkîrmasî eşítíldí.

Baygîş mîrzam. Îşîmnîñ soñînaşîk ka-teğegímní bílmedím, kaytîp şartîñnî ğeríne ketírermen diy edím. Soñra, kún batkanî man akîlîma şo keldí: Kara ógíz kúlsúñ dep, erínín ğîrttîm; alaman oynasîn dep, art ayagîn sîndîrdîm; saban da şîñlasîñ dep, tegerşígíne agaş şóbín tîktîm. Şo man, tegerşíkníñ jaykîldap-maykîldaganî man kelíp şîktîm. Pítín ğól kara ógíz kúlúp, alaman da oynap keldí. (Bay ketken yakka karap) Bayga da ne bolgan?... Şîrayî túrleníp kettí…

Bay kíre.

Bay: Mína saga omaş man ğazma. Otîr aşa.

Îrgat aşamaga otîra.

Bay: Aydî, şartnî eda etíp beğergensíñ. Koylarîmnîñ katîna bararsîñ, semíz-tok bolgan soyîn we kózíñe karagannî soyîp, alîp kelírsiñ. Kawurulgan et we íşíne de toralgan soganşîk man ózímní sîylamak ístiymen. Mení árúw etíp tîñla. Koynîñ etí ğetmese, arkañdan ğetmegenín kesíp alîp etke koşarman, Añladîñ mî?...

Îrgat: Ebet, aştan-suwvdan árúw añlagan mîrzam. Kózíme karagan semíz koynî kîzganmay soyarman.

Bay: Aydî, bar íşíñní kara.

Îrgat şîga.

Dokîzînğî lepka

Bay: Zayde! Zayde! Ka-yerdesíñ şo?...

Zayde şabîp kíre.

Zayde: Ne boldî?! Bay: Tembel, şakîrganda ne kelmiysíñ?... Ne

etesíñ ánda?Zayde: Way, akay, ne aytasîz… Sabaktan

soganlarnî kazma man kazîp şîgardîm. Pítínní ólenler baskan, zor man…

Yedínğí lepka

Bay ústúne ğórgannî ğabîp, esnep şîga.

Bay: Pítín keşe yuklamadîm. Endí kózíme yukî kírgende, ánaw tembel tak-tuk, tak-tuk şokíşí men uyattî. Bîlay etíp aylandîm, şolay etíp aylandîm, soñra "ğok" dedím ózíme. Erínmeden turup, azbarîmdan ğaz koy korasîna kuwdum. Hem buyurgan íşímní eter, hem de haywanlarga karawul bolîr. Ka kóriyím de, ne etken?

Saknanîñ merkezínde turgan balaban koltîknîñ katîna barîp.

Árúw! Kolî túz eken. Árúw! Ertengeşík aylandîm, aylandîm, soñra yukladîm. Ebet, yukî kaşkan soñ, kayday yukî bolağak?

Koltîkka otîra.

Yuklaganîm man şekararzlî túş kórdím. Peterburk'ta ekením. Karşîmda marúşkeler "Şípte tellení" oynaylar. Rus mîrzalarî bír-bírín ózíp kîzmet etmege aşîgalar. Bírewí miywa ketíre, başkasî şerbet men kurabiyeler; şay-kawe, ğantîklar, kawurulgan etler, pilawlar… Rus çarî da olarnîñ ústúnden kîşkîrîp: "Tez bolîñîz, tembeller!" bakîrîp sóge. Kayday árúw hayaletler, a! Tatlî, şekearlí hayaletler!

Şo arada şîyîldagan-vîyîldagan şamata eşítíle. Şamata hep yakînlaşa.

Bo taa ne eken?... (Uzakka karap) Way! Way! Karasa-a! Óz ózíme îşanmayman. Kara ógíz kúle! Alaman da oynay! Saban şîñla-ay!!! Kara sen şo îrgatka. (Kamşîsîna ğabîşîp). Tokta sen, kelsí katîma!

Sekízínğí lepka

Îrgat kíre.

Îrgat: Mína, bízde keldík. Buyurgan emíríñízní beğerdím, şartîñîzdan da şîkmadîm, pítín mîrzalarnîñ akasî.

Bay: Kóremen, kóremen (zor man ózín tuta).


Yusuf MahuldurSona (II)(Ilkenler úşún masal)

Kîrîm búlbúlí, dostîm Seitabla Memetov'ga bagîşlayman…

Iştirak etken şahîslar: BayZaydeÎrgat


Bay: Şo wakîtkaşîk şîkarmagansîñ. Ebet, ólen basağak.

Zayde: Úyleden soñ tîynakka kelgen ğóllarnî temízliyím dedím. Ğawun ğawsa ğîlgalardan suw árúw aktarîlmay, ğóllarî pítín ğabîk…

Bay: Ana-a-a. Sen de anañ-babañday tembelsíñ. Şetten turup, tîynakka suw tolmaganîn abaylamagansîñ.

Zayde: Men ka-típ ğetíştíriyím?... Bír ózíme kîyîn bolganîn bílesíz…

Bay (bírden betíne wurup): Boldî! Kóp sólenme dep kaş kere ayttîm saga. Haramnîñ balasî, tembel!... Ne aytağak edím şo?... Kara, unuttum aytağagîmnî…

Zayde (yawaş): Ğanîmnî ayamay íşliymen, bo da mení taa wura.

Bay: Ne mîrîldaysîñ taa? Ne aytağak bolasîñ?... Ğetíştír-almaganîña kím kabaátlí? Tez dawranmak kerek. Kîş kelíp ğapalak-ğapalak kar túşkenín bekliysíñ alelem.

Koltîkka otîrîp, kolîna bîzîynî alîp oynay.

Metíyden bír şanak turşî alîp, taliyarga sal. Ótmek te tílersíñ. Kazan túbún ğak. Ánaw… îrgat koynî soygandîr endí. Bar şakîr onî, etní ketírsíñ. Zayde, toktasî… Altîdan soñra ne bola?

Zayde: Yedí.Bay: Soñra?...Zayde: Sekíz.Bay: Soñra?...Zayde: Dokîz.Bay: A-a, kolay-ğeñgíl eken. Altî, sekíz, dokîz.Zayde: Ğañgîş.Bay: Neşín?...Zayde: Altîdan soñ yedí bola.Bay: Bílemen. Altî, yedí, dokîz…Zayde: Ğok.Bay: Ne-ye?... Kene ğók mî?Zayde: Altî, yedí, sekíz…Bay: Men de şolay diymen de.Zayde: Síz sekízní aytmadîñîz.Bay: Altîdan soñra mî?...Zayde: Ğok, yedíden soñ.Bay: Aydî, ne bolsa da… Bar ánawnî kara!

Oğaknî ğagîp, kazannî as!

Zayde şîga.

Onînğî lepka

Bay: Tembeller. Epsí mením moynîmdalar.

(Bírazdan) Bír, ekí, úş, beş, altî, sekíz, on! Tokta ğangîş. Bír, ekí, úş, dórt… sekíz, yedí, on!... Ğok. Kaydîy şo?... A-a, altînî unutkanman. Altî sekízden soñ mî?... Bír, ekí, úş, dórt, beş, yedí, altî, sekíz, dokîz… Terakay awur mením úşún. Bír-ekí íşlerímní togrîlagan soñ hárplerní úyrenmek kerek. Rakamlar mením úşún awur.

Zayde kíre. Taliyarnîñ ústúne

tílengen ótmek, şanakta turşî, taa başka aşlar sala.

Bay: Ey, katun. Kade men şişení unutma. Ánaw… îrgatka ayt tez bolsîñ; endí keşe bolağak. Etní parlap kazanga salîrsîz. Kóp etíp sogan da torarsîñ íşíne. Búgún terakay ózímní sîylamasam bolmayğak.

Zayde şîga.

Kerişçte bír kitap aldîm. Şonday árúw. Meğmuwa eken. Bírew bolmaganda karayîm şonî.

Ğastîk túbúnden meğmuwanî şîgarîp, kolîna ala.

O-o, mína!... U-u-u. Kara katunlarga, kayday árúwler. Bízim nogay katunlarnîñ katununa koy sasîgîndan bar-almaysîñ. Şogadar sasîylar. Mína, mínawlarga karasa!... Kaptansîz… Şáşlerî ak, ayaklarî uzun… Karasa-a-a!... (Başka sayipege karap) O-o, u-u-u!... Bo taa árúw eken. Prantsîzlarga uşap kete. Şáşlerí kuwurşuk… Erínlerí kîzîl… şakîrganday… va-ay!... (Meğmuwanî ğabîp tura). Ğok, kar-almayman. Şonday árúw katunlar!...

Ánda-mínda ğúrgen soñ, meğmuwanî kolîna alîp kene de otîra.

Vay-vay, bo taa gúzel!... Ay ğanîñdan ay-la-nay!... Ak, kolîma túşken bolsa edí, bíler edím ne etmege… (Başka sayipege karap) Alla berse şolay bere eken! Kara, kara!... Men diymen şolar bír bolmayğaklarîñ apakaylarî. Mendiy bayga… mîrzaga rastkelmez ebet.

Kene meğmuwanî ğabîp avantsçenaga şîga.

(Tantana man) Ğo-yok! Mendiy bay-zengín mîrzaga Peterburk'ta tuwul da… ánaw Prankistannîñ paytaktînda ğaşamak kerek!... Men ille maksatîma ğetermen! Az-kóp rakamlarnî úyrendím. Bír, ekí, úş, altî, sekíz, on! Ana-a!!! Sabaktan háriplerní úyrenmege başlarman. Okîmaknî úyrengen soñ, prantsîz tílín úyrenermen. Ne mením úşún Bakşasaray, Peterburk?! Maga balşîkta tuwul da Awrofada ğaşamak kerek!...

Zayde şaşkan kózlerí men kíre. Betí dertlí bolganîndan, Bay bír şekíy bolganîn añlay.



Para paraga tartar.

Para parlagan bazarda.

Para tapsañ sayîp al.

Parasîn bergenníñ dúdúgí şalîr.

Parasîz bazar - kepínsíz mezar.

Parmak awuruwî başîmda.

Sagîr eşítmese de uydurur.

Şaka-şaka, ğúrek ğaka.

Sakîngan kózge şóp túşer.

Şakîrganga bar, şakkandan kaş.

Şala-şala uydura.

Şalt atka kamşî zarar.

Şam ğolî túm-túz.

Şáresín tapkan et aşar.

Şáresízden şiybórek.

Sargaydîm soldîm dertíñden.

Sarî altîn kara kúnge.

Sarî maydan kîl tarta.

Sayîlî kún tez óter.

Şaytan başka, ğin başka.

Şaytannî añsañ, tokmagî.

I am aCrimean

Tatar

I have

my millennial history

I have

my millennial culture

I have

my millennial language

Any other

denomination is

NoT oKAY!

Documents

Nazar Look 2012-01