16
Ngā pāpāho uaua: te kōrerorero me ngā taiohi mō ngā mea e mātakitaki ana rātau WHAKAAHUA: Chris Traill, NZ

Ngā pāpāho uaua - OFLC...ki ngā mātua ki te tiki āwhina i te mea kei te māharahara katoa rātau kei uru ki te raruraru – ka kōpāpā katoa rānei. Kia maumahara, ka nui ake

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • 1

    Ngā pāpāho uaua:

    te kōrerorero me ngā taiohi mō ngā mea e mātakitaki ana rātau

    WHA

    KAAH

    UA: C

    hris

    Trai

    ll, N

    Z

  • 2

    “Anei te mea. Kei te whakaawetia tō taiohi e ngā mea e mātakitaki ana ia. Ko te tangata tika hei āwhina i a ia me tērā ko koe, tōna matua, kaitiaki rānei. Ko te kaupapa o tēnei aratohu he āwhina i a koe ki te āwhina i a ia" – TE KAIWHAKAMĀTAU MATUA DAVID SHANKS

    2 NGĀ PĀPĀHO UAUA

  • NGĀ PĀPĀHO UAUA 3

    Ka taea e ngā taiohi ngā mea katoa i runga i ā rātau pūrere – ahakoa te wāhi, ahakoa te wā. I te mea kua tino taunga rātau ki te ao matihiko, e tika ana me whai rātau i ēnei whai wāhitanga mō te whakawhitiwhiti, mātauranga, whakangahau hoki.

    Engari ka taea anō ngā mea e kite ana rātau te pā kino i a rātau. E mōhiotia ana tēnei mai i ngā rangahau ā-ao, ā mātau ake rangahau 1, me te kōrerorero tonu ki ngā mātua me ngā taiohi puta noa i te motu. Kei te kimi ārahitanga ngā taiohi – e mōhio ana mātau nā te mea i kī mai rātau.

    E mōhio ana mātau ki tēnei nā te mea kei te māharahara ngā mātua me ngā kaitiaki mō ngā mea e mātakitakina ana i roto i ngā whitiāhua, whakaaturanga pouaka whakaata, kēmu me ngā paetukutuku2.

    Mā ngā mātua whiwhi taiohi i te kāinga tēnei aratohu. He tohutohu whaitake i roto hei āwhina i a koe:

    1. Me whitiwhiti kōrero mō te pāpāho whakangahau me tō taiohi

    2. Me whakatenatena i a ia ki te arohaehae i ngā mea e mātakitaki ana ia

    3. Me kōrero mō ngā take tapu, uaua rānei

    4. Me tautoko i tō taiohi mēnā kei te auhi ia nā tētahi mea i mātaki ia

    Kāore e taea e koe ngā mea katoa e kite ana ngā taiohi, engari ka taea e koe ia te whakapakari kia angitu ia mā te tuku akoranga hei āwhina ki te whakarite i ngā pāpāho uaua.

    1 Ngā Taiohi o Aotearoa e Mātakitaki Kōeretanga, OFLC, 20172 Ngā tamariki me ngā taiohi e noho tuwhera ana ki ngā ihirangi pāpāho, OFLC/UMR, 2017

  • 4 ME TĪMATA KI TE KŌRERO

    Me tīmata ki te kōrero: te kōrerorero mō ngā wheako pāpāho me ngā taiohi

    TĪMATAHIA NGĀ KŌREROHe māmā noa te tīmata. Me whiriwhiri i te wā tika mōu ki te kōrero ki tō taiohi mō tētahi mea e mātakitaki ana koe, e pureitia ana rānei, ka pātai atu ki a ia mō ngā mea e mātakina, e pureitia ana rānei e ia. Me kōrero mō ngā mea e pai ana ki a koe me ngā mea kāore e pai ki a koe.

    Ka āwhina ngā mea e mātakina, e pureitia, e pānuitia, e whakarangona atu ana rānei e ngā taiohi i tō rātau tiputanga. Ko te kaupapa o tēnei wāhanga mō ngā kōrerorero e pā ana ki ngā mahi pāpāho a tō tamaiti mā te whakawhitiwhiti mō ngā wheako me te kōrero mō ngā mea e mātaki ana koe. I ngā wāhanga e whai ake ka tirohia ngā ihirangi uaua, ā, me pēhea te whakarite i te auhi, engari me tīmata me ngā mea taketake.

    PĀTAI atu ki tō taiohi mō ana whakaaturanga pouaka whakaata/tuihono e pai ana ki a ia, ana hongere pai rawa rānei i YouTube. He aha i pai ai ki a ia? Ko wai ngā kiripuaki pai rawa ki a ia, ā, me ngā mea kāore e tino pai rawa? Ki te kore koe e kōrero mō ngā mea take iti noa, ka uaua te kōrero mō ngā take nui me ia.

    Ina tau tō wairua mō te kōrero mō ngā whitiāhua, whakaaturanga, kēmu hoki, ko te tikanga ka nui ake te tūponotanga ki te mātakitaki tahi i ngā pikitia.

  • ME TĪMATA KI TE KŌRERO 5

    ME PUREI TAHI, MĀTAKITAKI TĀHI RĀNEIMe pātai koe ki tō taiohi mō tētahi whakaaturanga e pai ana ki a ia, ka mātaki me ia, ā, ka kōrero mō ngā mea kei runga i te mata.

    Ka taea anō e koutou ko tō whānau tētahi whitiāhua te mātakitaki tahi, me tīmata rānei i tetahi pō whitiāhua riterite tonu. Me whakarite wā ki te mātakitaki tahi i tētahi pikitia – ahakoa ehara i te pikitia ka mātakina e koe.

    Mēnā kāore tō taiohi i te hiahia mātakitaki i tētahi whakaaturanga me koe, kei te pai tērā. He nui ngā take mō tēnei, ā, e mōhio ana tātau he pai kē ake ki ngā taiohi te mātakitaki pikitia ko rātau anake, i te taha o ō rātau hoa rānei. Me whakaaro pea koe ki te mātakitaki i te whakaaturanga

    PĀTAI atu ki tō taiohi mō ōna whakaaro mō tētahi mea i mātakina e kōrua – mā tēnei ka tuwhera mō ngā whitiwhiti kōrero haere tonu. Me whakaatu koe kei te whakaaro nui koe ki tana tirohanga, ahakoa pea ka whakahē koe i tētahi wā.

  • 6 ME TĪMATA KI TE KŌRERO

    ko koe anake kātahi ka kōrero atu ki ia mō te pikitia. Kāore pea koe e hiahia ana ki ngā whakaaturanga e pai ana ki tō taiohi, engari kaua e tino whakahē i aua ihirangi, ina kāore pea ia e tino hiahia ki te kōrero ā muri ake.

    ĀWHINA: kei te hiahia koe ki te tīmata i ngā kōrerorero? Kimihia tētahi mea e whakaaturia ana ngā kiripuaki kanorau, uaua rānei, tētahi mea rānei e pā ana ki ngā raruraru taumaha, taupatupatu rānei.

    TE WHAKAMAHI PĀPĀHO WHAKANGAHAU HEI TAPUTAPU AKORANGA He whai wāhitanga whaitake pea te mātakitaki tahi me te kōrerorero mō ngā pāpāho whakangahau. Ka nui ngā karere kei rō pāpāho mō te āhua o te iwi, me pēhea te āhua o te tangata, ā, me ngā mea tika me ngā mea hē. Me whakamahi i ngā mea kei runga mata hei whai wāhitanga ki te kōrero me te ako – ka whakatītina i tō tamaiti ki te āta arohaehae i ngā mea e mātakina e ia.

    PĀTAI atu ki tō tamaiti mō ngā mea e pai ana ki a ia, ā, he pēhea te whakaatu a tētahi whitiāhua, whakaaturanga rānei i ngā kiripuaki me ngā take rerekē.

    ĀWHINA: he rerekē te kite a tēnā, a tēnā i te pāpāho. Me whakatenatena i ngā taiohi ki te whai whakaaro ki ngā tirohanga a ētahi atu.

    PĀTAI atu ki a ia mēnā he tika tētahi whitiāhua. Ka pērā anō i te ao tūturu?

  • ME TĪMATA KI TE KŌRERO 7

    PĀTAI atu mēnā ka whakamahia e tētahi whitiāhua, whakaaturanga i ngā whakaaro kiritoka mō te tāne me te wahine, ngā tāngata nō mātāwaka kē rānei. He aha ngā karere ka pā ki ngā taiohi i tēnei?

    ĀWHINA: me mōhio hoki ko ngā mea ka kite tātau i roto i ngā whitiāhua, whakaaturanga, kēmu hoki ko ngā kaingākau, tirohanga hoki ērā nā te hunga nā rātau i hanga.

    PĀTAI atu mēnā e whakaaturia ana ngā mutunga iho tūturu o te whakarekereke. He tikanga pai anō mō te whakarite rīriri? He aha ngā karere e whakaputaina ana e te whakamahi whakarekereke?

    "E pai ana ki ahau te kōrerorero noa me te whakawhitiwhiti i te mea i āta whai whakaaro ahau ki ngā mea e mātakitaki ana ahau, ka mutu mēnā i rata ahau ki aua mea e mātakitaki ana ahau" – KAIWHAKAURU TAIOHI KI TE RANGAHAU OFLC

    ME KŌRERO NOA IHOKāore ngā taiohi e aro atu pēnā kei te tohutohuhia rātau. Kia maumahara, me noho kōkau ngā kōrero. Ki te tau te wairua o ngā taiohi ina kōrero noa ana mō ngā pāpāho ko te tikanga ka tuwhera ā rātau kōrero ki ngā mea i mātakitaki ia he tapu, he whakararuraru rānei.

  • 8 NGĀ IHIRANGI UAUA

    Ngā ihirangi uaua:

    He tikanga pai te tuari ataata, whakaaturanga, kēmu hoki hei ako, ā, he ngahau. Mā ēnei wheako ka ngāwari ake ki tō taiohi te haere atu ki a koe mō ngā tautoko mēnā i kite ia i tētahi mea uaua, whakaauhi rānei.

    TE KŌRERO MŌ NGĀ TAKE TAPUHe whai wāhitanga rawe ngā whitiāhua, whakaaturanga, kēmu hoki mō te kōrero mō ngā take tapu – pērā i te whakapeto whakapōauau/waipiro, mate whakamomori, whakaweti, koeretanga, karihika rānei.

    Māmā ake ai ki ngā taiohi te kōrero mō ēnei mea mā te whakahua i tētahi kiripuaki, he tāhuhu kōrero rānei, kaua te kōrero mō rātau ake, mō tētahi rānei e mōhio ana rātau.

    Ehara i te mea me mōhio koe ki ngā whakautu katoa, ā, mēnā e uaua ana ki a koe te kōrero mō tētahi take, kei te pai tērā, me kōrero atu! Ko te mea nui kei te wātea koe ki te kōrerorero noa.

    te kōrero ki ngā taiohi mō ngā ihirangi pāpāho tapu, auhi rānei.

    PĀTAI atu ki tō taiohi he aha ōna mōhio ki ngā take kua whakaarahia, ā, me ōna whakaaro mō te whakaaturanga o ēnei take ki te pikitia. Me maumahara koe ki te whakarongo me te manaaki i ana whakaaro.

  • NGĀ IHIRANGI UAUA 9

    ĀWHINA: me mātara koe ki te kōrero mō te āhua o te whakaatu i ngā mahi ai me ngā whanaungatanga i roto i ngā pāpāho. Me kōrero mō ngā whanaungatanga whakakoha me te whakaaetanga. Me maumahara koe ka whiwhi tohutohu ngā taiohi mai i ngā mea e kite ana rātau i runga pikitia, ā, e kitea noatia ana ngā whanaungatanga kino i runga pāpāho whakangahau.

    ĀWHINA: pērā anō i ngā pakeke, ka tino wehi ngā taiohi ki ngā mea pērā i ngā whakarekereke taihara nā ngā mea e kite ana rātau i te pāpāho. Mēnā kei te māharahara tō taiohi, me kī atu ehara i te tūturu ngā mea e kitea ana i roto i te pāpāho.

  • 10 NGĀ IHIRANGI UAUA

    ME NOHO KO KOE TE TANGATA E RAPU TAUTOKO AI IA…

    I te nuinga o te wā kāore ngā taiohi i te hiahia ki te haere ki ngā mātua ki te tiki āwhina i te mea kei te māharahara katoa rātau kei uru ki te raruraru – ka kōpāpā katoa rānei. Kia maumahara, ka nui ake ō kōrerorero me tō taiohi mō ngā pāpāho whakangahau noa, ka rata haere ake ia ki te kōrero mō ngā ihirangi tapu, uaua, whakaauhi rānei i kite ia.

    …engari kia maumahara kāore koe i te noho takitahi.

    I ētahi wā kāore e rata te wairua o tō tamaiti ki te kōrero ki a koe, ā, he pai noa tērā. Mēnā ka hiahia ia ki te kōrero ki tētahi atu, me whakatītina i a ia ki te kōrero ki tētahi tuakana, kaiako, tumu kōrero, pakeke rānei e whirinaki ana ia.

    ĀWHINA: ki te haere atu tō taiohi ki a koe me tētahi raruraru e pā ana ki te whakamahi pāpāho, kaua e tango i tana pūrere hei tiaki i a ia. Kei pōhēhē ia kei te whiua ia, ā, kāore pea e hoki anō ki a koe ki te tono āwhina ā muri ake.

    “…kāore e taea e koe te aha i muri mai me ngā mea pērā engari me ngana ki te whakawareware atu ka waiho" – KAIWHAKAURU TAIOHI I ROTO I TE RANGAHAU OFLC

  • NGĀ IHIRANGI UAUA 11

    TE WHAKARITE I TE AUHI: me aha mēnā ka auhi tō taiohi nā tētahi mea i kitea ia

    He ngahau pea te mātakitaki i tētahi whitiāhua whakamataku, engari ko ngā mea ngahau ki ētahi he tino whakamataku, kāhuirangi rānei ki ētahi atu. I ētahi wā ka taea e ngā whakaaturanga a te pāpāho i ngā mea pērā i te mate whakamomori, koeretanga, tūkino kararehe te whakaoho i te tokopā me te auhi i roto i te tangata.

    Ki te tino ohorere tō taiohi ki tētahi mea i kitea i runga mata, me pātai atu he aha ia i ohorere ai, ka āwhina i a ia ki te āwhina i a ia ki te kōrero mō ngā āhuatanga i pā ki a ia.

    ĀWHINA: tirohia ōu ake kare ā-roto i mua i te urupare, ā, me noho mauri tau ina kōrero ana. Ka hē tonu te whakamāori a ngā taiohi i te māharahara mō te riri – nō reira me whakamōhio atu koe kāore koe i te riri. Mēnā kei te māharahara koe, me kōrero atu.

    ĀWHINA: me whakaaro pono koe ki tō taiohi mēnā kei te pāmamae ia ki tētahi mea i kite ia, ahakoa he rorirori, he moemoeā noa iho te whakamataku, whakararuraru rānei i a ia. Mā te kōrerorero ka āwhina i a ia kia mōhio ai ia kāore he raruraru ki a ia.

    Kāore e taea e ngā taiohi te whakahaere ngā mea katoa e kite ana rātau – engari ka taea e rātau te ako me pēhea te urupare ki ngā ihirangi whakaauhi. Kia maumahara, ka iti haere te pānga mai o te ohorere i roto i te wā, ā, ka āwhina hoki te kōrerorero.

    ĀWHINA: me kōrero mō te pānga mai o te pāpāho ki a koe i mua – i pāmamae, i mataku rānei koe i tētahi whitiāhua?

    ĀWHINA: kia maumahara ka taea e koe te tiki āwhina (tirohia te rārangi o ngā rauemi kei te mutunga o tēnei aratohu).

  • 12 WHAKAMAHINGA PĀPĀHO HAUMARU AKE

    ME WHAKATĪTINA I NGĀ WHAKAMAHINGA PĀPĀHO WHAKAUTE

    Me whakamaumahara i ngā taiohi ina mātakitaki ana rātau i tētahi mea whakamataku, pūraurau rānei, me whai whakaaro ki te hunga kei ō rātau taha e mātakitaki ana. He mea hira anō tēnei mō ngā wā kei te

    taha rātau i ngā hoa i te kura tae atu ki ngā tāina i te kāinga.

    Whakamahinga pāpāho haumaru akeMā te whakawhitiwhiti kōrero me tō taiohi mō tana whakamahi me tōna mārama ki ngā pāpāho whakangahau ka āwhina ki te whakapakari i a ia anō me tōna māia, manawaroa anō hoki. Anei ētahi atu tikanga ka taea e koe te tautoko wāhi pāpāho haumaru ake mō ngā taiohi.

    ĀWHINA: me whakamihi koe ki tō taiohi mō tana mahi tika – me hari tōna ngākau.

    "Tekau mā whā te pakeke o taku kōtiro, ā, i tērā wiki i whakaatuna

    e tētahi tama he ataata poro māhunga nā ISIS i kitea e ia i runga 'ipurangi'. Ka nui te

    ngaukino i a ia" – MATUA I WHAKAURU MAI KI TE WHITIWHITI KŌRERO A OFLC

  • WHAKAMAHINGA PĀPĀHO HAUMARU AKE 13

    MĒNĀ KEI TE MĀHARAHARA KOE MŌ TĒTAHI MEA E MĀTAKITAKI ANA IATirohia he pae arotake tuihono mā ngā mātua. Ina whiwhi mōhio anō koe ko ngā ihirangi, me whai wā koe ki te kōrero atu ki tō taiohi.

    ME Ū KI NGĀ WHAKATAURANGA TAUKei reira ērā hei āwhina i a koe. Me pānui i ngā tuhinga whakatūpato mō ngā mōhiohio mō te take kua rāhuitia ā- taipakeketanga. Me whakatītina i tō tamaiti kia whai anō i tēnei, otirā mēnā kei te whiriwhiri i tētahi mea hei mātakitaki me ngā mea tamariki ake.

    ĀWHINA: kua whakaurua atu e mātau ngā hono whaitake i roto i tā mātau rārangi rauemi i te mutunga o tēnei aratohu – tirohia te Common Sense Media, (www.commonsensemedia.org), te Internet Movie Database (www.IMDb.com) rānei mō ngā taipitopito āmiki mō ngā whitiāhua me ngā whakaaturanga.

  • 14 WHAKAMAHINGA PĀPĀHO HAUMARU AKE

    TE WHAKATAU TIKANGAHe mea nui ngā ture mō ngā pāpāho. Ka ngana mātau ki te whakapiki i te pakari me te manawaroa o ngā taiohi, engari kei reira ētahi mea kāore e pai mō rātau ki te mātakitaki. Me ngana koe ki te āta kōrero i ō whakaaro – ki te kore koe e hiahia kia mātakitaki, purei rānei ia i tētahi mea, te haere rānei ki ētahi paetukutuku, me pono koe mō ngā take e pēnei ana ō whakaaro.

    Me kōrero koe ki tō taiohi mō ōna whakaaro ki ngā mea e tōtika ana – ko te tikanga ka whakaaro nui ia ki ngā tikanga mēnā ka āwhina ia ki te whakarite i ērā, ā, ka whakaū tēnei i te whanaungatanga o te pono.

    ĀWHINA: he utauta whaitake ngā whakahaere mātua, tātari rānei mā ngā tamariki, taiohi rānei – engari he wāhi paku noa tēnei o te rongoā. I a koe e whakatipu i te pono me te māramatanga mō tana whakamahi pāpāho tērā pea kua kore koe e hiahia ēnei whakahaere.

    ĀWHINA: he āwhina anō te aroturuki i te whakamahi a ngā taiohi i ngā pāpāho, engari me pono anō koe mō tēnei. Kaua e tūtei! Ka rangirua i a koe ngā whakaaro mō te tūmataitinga, he whakatītina i ngā mahi huna, ā, ka iti ake te tūpono o te haere atu o tō taiohi ki a koe mō ngā āwhina, tohutohu rānei.

    ĀWHINA: ka kitea e koe ā mātau whakatauranga ōkawa o Aotearoa i ngā whare pikitia, i runga DVD/Blu-ray, me ētahi (kaua te katoa) ratonga roma whitiāhua tuihono. Me tirotiro e koe ngā ratonga roma takitahi kia mōhio ai he aha ngā whakatauranga e whakamahia ana e rātau.

    Kia tūpato i ngā ihirangi i whakatauhia he 'RP' – ka kaingākautia pea e ngā taiohi engari māu e ārahi mēnā kei raro rātau i ngā tau kei te tapanga.

  • WHAKAMAHINGA PĀPĀHO HAUMARU AKE 15

    NGĀ RAUEMI MĀ NGĀ MĀTUA ME NGĀ TAIOHI:Ngā mōhiohio mō ngā whitiāhua, whakaaturanga pouaka whakaata me ētahi tau pāpāhoTe Tari Whakarōpū Tukuata, Tuhituhinga: www.classificationoffice.govt.nzCommon Sense Media: www.commonsensemedia.orgInternet Movie Database: www.imdb.comTe kimi i ngā whakatauranga whitiāhua o Aotearoa: www.fvlb.org.nzThe Light Project: https://thelightproject.co.nz/

    Te whakaweti tuihono me ētahi whanonga tuihono kino Netsafe: www.netsafe.org.nz | 0508 638 723

    Ngā waea āwhina me ngā mōhiohio mā ngā mātua me ngā taiohiMāori Helpline: www.alcoholdrughelp.org.nz/helpline/services/maori-helpline/ | 0800 787 798Tāne Ora Alliance – suicide prevention helpline: 0800 828 8656Depression Helpline: www.depression.org.nz/get-better/your-identity/maori | 0800 111 757, patowaea koreutu 4202Lifeline: www.lifeline.org.nz | 0800 543 354, free text 4357Youthline: www.youthline.co.nz | 0800 376 633, free text 234Suicide Crisis Helpline: 0508 828 865Kidsline: www.kidsline.org.nz | 0800 54 37 54The Lowdown: www.thelowdown.co.nz | patowaea koreutu 5626Common Ground: www.commonground.org.nzSkylight: www.skylight.org.nz | 0800 299 100Rape Crisis: 0800 883 300OUTLine: www.outline.org.nz | 0800 688 5463What’s Up: www.whatsup.co.nz | 0800 9428 787

    Mō ētahi atu mōhiohio tirohia ngā mōhiohio a Helplines i www.mentalhealth.org.nz

    Kaua e tatari kia hē rā anō ngā āhuatanga, kua kore rānei e taea e koe, me kī rānei ka noho koe mō taua Kōrero Nui Kotahi. Ka whakawhirinaki atu ngā taiohi ki a koe kia arahina rātau e koe ki te ara tika, te tautoko i a rātau ki te whakarite i ngā pāpāho mō rātau anō, me te whakaū i ā rātau ake whakatau.

  • WHAKAPĀ MAI

    Kei konei mātau ki te āwhina: whakapā mai mā te īmēra, waea, Pukamata, Tīhau rānei ka tirotiro i tā mātau paetukutuku mō ētahi atu mōhiohio

    www.classificationoffice.govt.nzinfo@classificationoffice.govt.nz

    0508 236 767www.facebook.com/nzoflc

    www.twitter.com/nzoflcwww.instagram.com/nzoflc

    HE MEA WHAKAPUTA TĒNEI ARATOHU E TE TARI WHAKARŌPŪ TUKUATA, TUHITUHINGA

    (TARI WHAKARŌPŪ)

    Level 1, 88 The TerraceWellington