NHAN Clio CHI Con ngt•6i chifah ra ph•i la m6t chtl nh•n. Kh6ng nhtlfig l•tm cht• c•c vqt du.ng c•fi thi•@ cho mifih m• trt•bc h• v• tr•n h• 1• l•tm

Kim Dinh o

NHAN Clio

HAR'VARD-YENCTIlNG UBRAiI• HARVARD UNIV•RSII• • DIVINITY AVENUI

(•AMB•DGE, MAS& 0•1•

THANH NI•-N QU(•3 GIA

XU•'T B,•N

KIM DINH

NHAN

THANH NI•N QU0• GIA xu£•

DUNG

ChuOng 1

2: 3: 4: 5:

6

7

9

10: 11:

NH/•N CH0. THIt}N KHO•. •)I.A KHO'I. NH/• KHO•. TH/•N PH •.AN CON NGU0] XUYI•N QUA TRIllS? L• .•N D(•. CON NGU0-I QUA NHUI•G Nt•T

C0. THUY]• THI•N M•.NH. THU'DI•-RA MOT KH• HII?,,U S•)•G: T,•N S• TI•H. TI•NH M•NH HAY V_•-D•- CUfJ C/•qH CI)A CON NGtiO}. Mhb NGU(J• QU/•N TI•.

KET.

Phu. trtldng THO•I I),AI D/•Jq T•.C.

NHAN CHI

Con ngt•6i chifah ra ph•i la m6t chtl nh•n.

Kh6ng nhtlfig l•tm cht• c•c vqt du.ng c•fi thi•@ cho mifih m• trt•bc h• v• tr•n h• 1• l•tm cht• ngay chifih bdn th•n mifih, t•m h6h mifih, v•.n h.• mifih.

V.•y m•t k•¢ la. thay cho t3i nay con ngt•3i ch[ l•t m6t n6 1•, kh6ng nhtlfig trong l•;i sinh s6hg, 16"i h•mh t•c ma lu6n trong 16• caha ngh•'m?• 1• ra phdi thi• 1.•p d't•.0c n•/a nh•n cht] ngay trong d•6. t cam nghi• ngay t• d.6t 1•; ttid•g

no.

10 NH,•N CH0

ThS" nhtlng c16 l& diSfi cho t'6i nay h•h nht/ kh6ng m6t n&i tri• hoc hay 8•c 1¢ n•o &2 thSnh

t•u, tr•i lai hSfi hS• 8g m4c nhiSn ch@ nh•n nhdffg tiS• •8• nh•ffg nguySn 1• cWng nhd cung c•ch suy tff

ca• nghfd8fi th•ng d8fi ch6•n6 18 hda con ngd8i. D@ lfi 1• do s•u xa

gi•i nghi• Di sao cho t•i nay c•c nSh

thuyS• 1¢ td ra v6 ti•h sd trong vi•c gi•i phdng con

ngdSi. V•y day 1• 8i• ch6ng ta cSfi ph•i kh•i c6ng ngay tff d•t 1• tgdfig nfiy vfi c•u hdi d•h ti•n dfft ra 1• tgi

sao cdc-n•fi tri•{ thuy•} dgv6 tifih ch• nhgn vfi cffng c6'tifih trgng n6 1•

con ngg3i. Sd'di•hff v•y vi- •t ':

hen tang ngoa* con ng•Si, nSi theo Vi& Nho l& 8gt n• tr•n thigh hay d{a tam dich 1• duy tgm hay duy v•t, v& do dd lgm v&o c•nh vong thgn hay vong ba•, cg hal thugt ng•d• ndi l•n sg qu•n bah g6•

con

nggSi m& theo Vi& Nho l& c•i 8•c cffa thigh cffa ((nhdn gia k) thi6n d{a chi d•c;;. Sd di)a• tri• thuy•{ dg vong thSn vfkh6n• nh•n ra hai c•i g6• •6, hoffc c6

the thgy nhffng khgng bi•{ cu

th•'hda chffng de tr6

th&nh muc ti•u phqc vu con vg• ng•m,, nen tri•{ vgn

h&nh trong duy thi•n hay duy d{a (hogc duy tSm hay duy v4t), V•y Cu th•'thfthi•n dia chi d•c 1• gi} N• n6i theo cga ((Thigh vi4n d{a phaong);: (trOi tr6n

vu6ng), thf d6 15 t¢ do va bifih s;n. T¢ do 8i •6i thi•n

vi•n chi'cdi gi-tr6n dg} kh6ng c'6 han cqc, gi•i m6•. Theo dd thigh chi d•c c6 nghig la con ng•6i chi'th•c

NH,•N CHU 11

st/ l& ngtt•i khi dt*6c, htidng' m6t n•fi tit do chgn chi•h, vi-chi' cS the nd mSi ph•/t triS• hS• moi kh•i ngng cu'a m•nh, l& nht/fig ti•fn na•ng an sgu trong

cm m•nh mgng v6 bi•n, v6 t• ttt• l& t• do, th•'n•n tit do lt•-m6t b6• g6•, v.gy m& cgc tri•{ hoc cta" thg} bai trong vi•c tranh tht{ n•l• ttt do, nhtl sgchdfig minh sau clgy. D&ng kh{•C, el•'duy tri-tt• do dfi m{Si l•t that ttt d• bring ngang, thu.6c xg h6.i cuing cgB co" m6t n•fi tang kh•c kh6ng kdm phgfi quan tro.ng, did l& •n vi" kh6ng gn 1• ch•. Mu6h khdi ch& thi-ph•{i En, m& d•'moi ngtt•i &l.•c s6fig thi-mqi ngtiSi phgi/tttoc gn, vi'th•' mfi c•h d•h ..... the che qugn phgn t&i san, go.• 1• biflh sa'n, n•n bifih sgn l•t m.6t g6• kh•{c, vSi cdia chi cla'c;; hay lit d!a phti4ng.-Dttnh rdng kh6ng c6 bifih san cuing c6 thg•c6 •/n, nhttng 86 1• cfii gn qffa 1• thu6c ltim m• tt• do kh6ng c6n hop v(5i b6h -(cthi& chi d-•;;..ViTv,•y cgfi bifih sdn nhti m6,.t c6.i g6• th• hal.

Nhtt tha'tff do cufig nhff bihh.sdn lfi hal yah t6" b•eu thi bdn chg{ nan con

"" "^" cau tao ngd•l: thleu a•n thi he• s6hg, thi•fi ttt do thf s6fig kh6ng cbn lfi c;ii s6hg cu•i ngt•i, mfi lfi cub d-ofin cffff, ct•a cl6fig rift, ga, ch, &i•. V,•y kh6ng ch6 ¢ t(Si hai di•fia 86 l•t vong th•n, vong b6ri, cho n•n s•i m,ang ct•a tri• 177 ph;ii lfi gi6p con.ngt/6i thttc hi.•n d-t•6.c hai mu.c ti•u no. Nhting cho tSi nay chtia ndi nfio d-at &t6c hai muc ti•u tr•n,.;n•n

12 NH,•,N CHO

k6' lfi chtia cd cu6,,c gidi: ph6ng con ngt/3i. Vi-n6fl

kh6ng tti bdn thi'lai c6,ng sah, cht/a c6 bifih sdn. C6n

tti do thi-rn%i t,@ t•h 6•cidt d•n chtl cht/a d•u d•t &t.6c nMn cht;.

N•fi ta go, i tu,' do l•t n6i c6n bifih san lfi a•n, thf b•n c6.ng sah (ha• ta.m cho nhtl the') m•i ngh[iI•fi ch0 fin (nghf'd•fi khffc vSi cho a•n th#c s.tt), b•n tg do m•Si nghf'di•.{l cho n6i*. Nhd v.•y b•n kia mgi l•t c6" dci t3i

Na chi dtcG vfi b•n n•ty m(3i lfi c6' ctat thigh chi d•i•.

Cd hal d• vong b6ia vi•con ngtl6'i kh6ng lfi thigh chi dg•. cuSg kh6ng l•t dia chi d•/•, m•i l•t c• hal t3•y l•t

chin ly" n•fi tahg, m• ngao ng•in thay cho tgi nay h•i•

nhtl cht/a n•r/tri• hoc n•to nMn ra d:•6c cWmfi ph•it tri•fi thfinh b; ttl6hg hoat dg.ng, T•i• ca' cbn m6t chi•fi n•n to•tn n6i nhtiffg chuy•,n di•u &iu, xa

vO• con

ngt/6'i. Vi'th•'m• co" m6t thdm tra, ng xa'y ra 1• thi•n

chi' gidi ph6ng con ngtl3i c6 the/a, nhting kh6ng ai d•" •; d•h b6h goc, n•n tr•n the g•o•, phe tti do cu'ng nht/

phe c6,ng sa]a, cd bring tri•.u ngu6i hy hi,fi th•n tam

d•'phu.c vu con ngtl6'i, mfi trong thtlc tKlai chifih 1•

dang hop tac v•o vi•c r6n luy{n cho vtifig them nhttfig

C•u n•y phdi hi,fi dqc d•i xuy•n qua hOn 20 thS"k• vffa

qua. Hi•,n nay d-•" c6 st• cdi tieh. Nht/ng v• cbn m•i, chda d-a.t tang.

NHAN CH6 13

xi•fig xi•h tr6i bu6,c con ngt/Si, cu•g nht/tti66 doat

them i• quy•fi l•tm ngttSi cSn s6t l•i, d•fi nS• c6 n6i:

cK•'t• thidn h9 y•u nhau, Ddhg xUOng vd d(nh dWcao bf•g Thdm tr•ng •6 dff xdy rabgi thi•fi minh tri•i,

hay i• ra t•i thi•fi m6t tri• 1¢ ffdt n•fi m6ng tr•n con

ng•3i. V the ngg6i ta cfi ti• t9c truy•fi dat n•fi gido duc c•g nhff quan ni•m cffa xg h•i phat xu• t•quq t6c La-Hi x•a, mfi kh6ng mgt l•fi nhifi cho rKc•i mdng cff dd thugc loai n•o. Hda cho n•n nhfl ga @ trflfig v•t, con nO'ra kh6ng chiu theo m•, m• d6i s6hg da6i na6c. Gon nga6i d#t n• tr•n thigh hay •ia c•ng gi6fig nhfl v•y: thigh ch(thi-mu6h lain dn cho ng¢•i, mfi h#u qffa c6ng vi•c cffa mifih l•i quay ra •fin @

con ngu6i. Qffa thflc &Ong d•fi d•h h& ng•c ldt t0fin b•g thigh chi[ Ta hgy th• •i xa hdn, r•ng hdn •'th@ s• th¢c rid. Tr•c h• h•y •i vao lich sh, l•n tri•} hqc •u T•y cfii nhifi t6hg quht thi-sg nMn ngay ra nh•fig truc trgc ve ha• n•n tang k•a.

Ta bi• t6' sfl tri• hgc T•y Pha0ng lfi b6 ba Socrate, Platon, Aristote. V•y mfi c• ba g•fi ch• nh•n ch•'d6 n6 l• (thu•c b6fi tq do hay 1• thi•n chi daft). HOn the" n• cbn cho dd 1• su' c•fi thi•, vi" kh6ng c6 n6 1• th[ l• ai lfim vi•c, mfi thi•fi nga6i l•m vi•c thfxffh•i sgp do. Bdl the Arlstote bfio chaff

chi6fi tranh, vi-n6 15 phuong ti•.n giu'p cho c6 ch/6. c n5

1•, 6ng khSng cho chi6n tranh 1• xg6, dd chgfig qua chi' 15 cuSc sawn n5 1•, rest cdch ngang nhi6n, 5ng dg dShg ho'a vi& bd n5 16 vgi vi& di s•n th6, ttt• d6hg hda ngtlo'l v61 Vat v4y. ;'

Chtlng ta n•n nh8 rgfigj tri6{ hoc Tay/•U ch•ifig qua 1• vi•c ngi dfii Platon, Aristote. Th@ ba'o sao

mu6n thg h• trb ci• cLfi da• r,•p maff nhtl the• chgJag h•: bao gig bi•} rbi b6 saEh' dg nhifi thgr•g v&o than

pMn con ngtl@i m5 suy tit, cu-ng k(m thi-ch'i 1• dgi v6i lg cu-ng 1@ 6°s•fch. N66 Aristote gi•ii nghig cgn do

n6 1• b•g nhi& ddi (tg do l& Mu qua cu'a xd la.nh!), thi-m6n cl• lai: gi•ii nghig bg-ng t6.i, ho•c ba•Flg hifih

ph.at do t6i. M& y" ni6m t6i d-tt6c duy tri-n6n ch6:d8

n6 1• cu/ag ctti0.c duy tri-cho tbi ng•ty d-ti0.c k}r thuat

pha" v• D•'ndi Cu the thl che do n6 1•. &16.c gidm bfst

kh6' ctlc t& nh• nhtl•g c•ii ti6fi ky• thuat ctla c•ii

khoang qufing c8'con vat k4o xe 6'th6fk)th(t 10,

nhtifig ky•thu.•t ch,ay t•u thuy6fi t• th6"k• 13 trd'di*.

R6i sau

d6 ky thugt ti6fi daft thi-mSi c6 xdy ra s• l•n ct;a vi6c bgi be5 ch•'d6, n6 1•,:

* Attelage moderne et le gouvernail d'6tambot fi Charnigre. (Lresclavage par M. Lengelle, Paris, 19 5 5, p. 31).

NHAN CHO 15

Hoa K•r bgi bd nffm 1808 Anh 1833 Ph•p 1845 B6 tD•o Nha 1856

Xem bafig tr•n ta tha• vi.•c gi•ii phdng n6 16 chi' xdy

ra v•to luE khoa hoc ky•thu.gt.dd'ti•Ja ma, nh, n6n phdi ndi d6 1• M. qua cu'a ky•thu.gt chd kh6ng do thuy•{ 1•; n•to h&. Dtl bi• nhti•g chtl~ttr do, bihh d-dfig, dfi co'&i6c tri6• hqc ndi 16n cuing chgdg qua lfi h6 h6t theo d'u6i, theo lu-d-6ng v.@ th6i, ch(• thgc ra thi6fi n6h tdng, v• do d6 thi6fa hi@ ndng.

Vi'th6"m• n6 daft daft st(. thttc thLl hal lfi ch•'d6 n6 1• dd kh6ngdTti.6c bgi b6 m• chi'thay 376'i hifih thSc hay lfi chuy•a chg3. Thi" du c•ii nan ngti3i b6c 16t ngti6i dg tfi' n6 1•, chuy•fi ,sang n6ng n6. R6) t• n6ng n6 chuy6il sang thd, thuy6h/•u Chau the'k}; 19, r6-i t• do" chuy6fi sang daft c6' ca'c dan nhtl6c ti6fi, hodc tiaf• n6"i dff•Si ch•" d6, c6.ng sdn ct4"tr6'n6n m6t th[t n6 16 c6ng t6t: n6 16 kh6ng nhtifig trong t•ng mi•fig ccSm m•t cd d•fi 18i ndi, cdi nhifi, cam nghi[nghe ngdng, c•i ctlSi. Toha lai kh6ng th6' d•@ ch•'d?6 n6 1• d6ft ch6• kh6h chng hon &ldc nd•.

Nhtt v.@ lfi ch•d6 n6 16 chi'd6'i da.ng tht/• cd cttt6,C bgi b6 dam Hay cd th•'n6i 16n sd thttc dahg bu6fi hon nttg, l•t kf thuat ct• gi•ii ph6ng n6 I•. thf tri6i: hQC (tt* bdn v•t c6.ng sail) lai n6 16 ho'a no"tr6'la.i

"16 NH,•N CHO

dti6i hifih thai khoa hoc h6n, chtt'thtic t•'ch•'d6 n6

1• chtla d-ti6, c

bffi bd. Vi-tti do v6fi g•(n li•fi vSi ch•'d6. quoin ph•n t•i san, v.@ m• quy•fl tti sdn tuy•.t d-•;i v•h &i,6c duy tri-v•, hi•n nay tr6'n•n

phdn d6. ng la.i 1.@ ra ch•'d,6 v6 s•in, nhting t•u trung v•h lfi ttl bdn, chi'thay d6'i chtl. Vi-th•" m• lian h•

giti• con ngt•bi vdi nhau van chl la li•n h• chu n6 ch[i chtia c6 li•n hfi ngtt•i v6i ngti6'i.

Cho n•n cu6"i cflng ph•ii k• lu•n l•t nh•n loai

v•fi thiaia tg do vfi bihh sdn ttl• thi•(a hai bdn g6"c con

ngti•i. Hi•n nay hal cht(c6ng b•ng v• tu.' do dang &/6c nh• nh6't6i r• nhi•fi, nhttng kh6ng ctat &l•.c c6ng hiau nfio kh•c ngo•i vi•c n6i l•n stl thi•a salt

cu• hal c•i ctd, y nhtl ngti•i ta chi'n6i tSi r•ng khi

rffng d-au. Cu•g v@. hi.•n nay c6ng b•ng v•

r•6i to• nhi•ia lfi ta.i cht•ng l•m b•nh, c•ng n6i nhi•h

cfing t6 ra l• con b•nh tr•fia trgng.

X•t t•Si c•n nguyan thi-nhtt Nietzsche nh•n x•t

lfi ta.i chang ai &ia ra &•6.c htldng di,

m6.t cto•n. Ctih kh6ng ngtl•i chin. <<Un seul.troupeau, pas un berger•.

Tai sao? Vi-cho t6i nay m•3i co" tri• d#t n•fi

tr•n thigh hay d•a, n•n chi'c6 phu. ng sff. cho trOi, cho

d/•}, cho ky•thu.•t, cho ti•h tfii, m• chtta phu.ng sg cho

con ngtl•i, vi-th•'thi.•n chi•phu.ng sq con ngtiSi kh6ng thi•fi, nhtlng thi•fi mS.t n•h tri• X•y tr•n nh•n chtl

NH,•N CH0 17

tirlh, thfinh ra thi•6 t•t" c•[. Vfi dd lfi ch6-mu6h gdp

phSfi cu• b6 triS? ly" nhSn chff nfiy, m6.t nSfi triS? nhgN vSn d6,ng ctSt la, quyS• lfim ngttSi, d-era chfi quySfi do" cl£t vfio chifih ray con nga8i. M6t nSfi triS• nh•m tao dgi s6fig

an nhiSn thanh tho•it cho c•i thSn 18fi tSm, cho mgi ngtt6'i kh6ng ph•n biSt t6n gi£o, m•tu da, tti ban hay v6 sdn, mfi lfi g[/i tSi

con ngtiSi xdt l•t ngttSi, tti•

con ngttgi nhSn chff tt/miflh dinh do.at vS"s6"pMn miflh, m• kh6ng ph•ii hi sinh mifih dS' di n6 18 cho trSi hay &i?. DSy s•" lfi m6t cu6c ca'ch m.ang vi-dai nhS? trong vi.•c gi•i phohg

con ngti6'i, cTdg

d-tia con ngtigi vfio .ph•fl dS• cda miflh, ndi miflh lfim

chu' nh•n 6ng, d•' cd th•'ch•n dtit nhtthg lo •u g•y n•n do trSi do d•?, v• dttdc s6fig thanh tho•ft

an nhi•n, do d-d tri•? 17; nh•n chtl cu•g go.i lfi tri• l•,an vi. V.@ nd xin d:tl6,

c quy•fi k•u gqi nht• sam •HO•NGIJ(JiH•Y DO• Kt•TF .L .AI•,

Do" lfi 15i k•u g9 d•fi ti•n cttl.•c nghe tr•n refit &i• n•y. CS.ng san k•u gqi •(hN nhti•g ngt•Si v5 sffn ha• d:ofin k• la.b•. H.•u ctu•i 1• bao tri•.u ngt•Si sah)) dg m• cirri. Cu•g nhtt nhtigg 15i h6 ((hd• c[c ngti•3i cfing tSn gia6 h2y 8ofin k•} laj)• d-£g•y n•n bao cu6c chi•fi tranh tSn gia'o. Vi-th•[ l•fi nfiy ph•i hS: h6• ngtt•si mfi khSng cSn gf theo sau, chi' bi•} ngttSi nhtl m6.t nh•n chti. Vi" lfi nh•n chfi n•n nd sff

18 NH,•N

kh6ng ndi <<hdi ca'c c6ng nMn hazy ctoAn k6• la.i>•, ho;c <<h6• ca6 ngt•8i da trdng, hay hgi c•c ngti6'i da

vgng, hay hgi nht•fig ngt•Si ngh6o, h• nhtffig ngCtSi d-ang bj dan a•p bdc 16.t hay dogn k• lab>. MA chi'ndi

co" rest ti4fig Ng•&i tinh r6ng khSng g£ngoa.i lai pha vgo d6; ch• langt•8• vg chi•tr6n cttbng vi.'d6 con ngtt6'i pMi dogn k• la.i, d•' pM bd nhtifig xi•hg xidh do

thi•n hay di.a dg tao ra d•'con ngttSi tr'4 lai: 0'nhg cda

mifih cI6'mihh td 1Am cht• l•:•, 1Am m•t vua trong ba

vua 1h tr&i, d3"t, nggdi. D•y lh dia vi v•da cao

cd v•a

qMn bihh nh• cub con ngttSi mg cho tSi nay chtia c6

nOl nen tri6• thuy• nAo bi& dat v• vi-v,•y d•y s• 1A

dish chuhg ta thtl" kh•i cgng trong quy• nay* dtl•i ti•fig vang vo, ng cu'a cgu:

i•HSi ngt•6i h£y •to/m k•{ labl

Nhtl dtt(•c hi8n r0~trong ba bfii d•h 1• Thien KhSi, D!a Kh•i, Nh•n KhO].

II. THI -N KHSI

THE LU'C CUA M•)T KHOI DOAN

Ch• thi•n 0" dgy chi6c hiSh 1• nhttffg tin ttfdfig v4" thgfi thdnh qdi

ma hiSn hifih trong vdn hda dtigi danh t•f tMfi thoai. Lich sit vgn hda cho thg}5 t•m thtid

con ngti6:i d6• vSi tMfi thoai r•f khdc nhau: tff tin tti•ng tuy•.t 86• (rid lfi thigh khbi) cho t3i ch61 bo" hoAn toAn (ctd 1A dja khdi), c6n vdi nMn khSi th• than, thoa• lai 1A tgfn g¢dng pMn cMeu kM trung

20 THII•N KHd•

thdc bdn ch• cu'a m6t n•fi vdn hob. D6 l& nhtiEg trang s•ch c6'xtta nh• v& chi4fi gi•ii m6t ca'ch trung thfinh nh•'t c•ii vff tru. quart vfi nh•n sinh quan cu'a' m6t nh6m d•n, cua mol kh6i ngdbi.

Theo C16 th£ th•h thoai chifih lfi di san tinh th;ifi cub tf:ng dRn t6.c, c6 the'dang dt•'ti?n hi• nhd•g khuynh htl6•ag, nhti?g th•'gigi bgn t•m cu'a m6"i ctofin

ngd•i. V,•y n•n quan ni•m col th•ih thoai l& giai cloan

ti•h lu•in 1); (prdlogique) giai dCoan c•ih dang th•h thoai nhd nhdfig bttgc nhtl kh•i ctoan ctla m6t n•fi v2n hSa. N•6 ga.t sang b•n. nhtlfig trttSng hop ngo.ai 16 d•'nhifi m6t c[ch t6hg qu'at, chtl tro.ng d•ia nhtt•g di•ha then ch6} thi-

ta se" ti?n ra thgia thoai nhtlffg kh•Si ctoan d-gc bi•,t-

d•' hi•fa m6t n•fi van ho5 nh•f din. h.. ((Ngu'6'i sao

chitin bao vdy)• m• ta co" the" dich sang Phgp-v•n: <<dis-tool ton monde et je te dirai qui tu espy. HaZy ndi cho ta nghe v•caE theft thoai cu'a ngtie, (chitin bao cua ngttai cto') r6-i ta se-n6i cho ngttOi bi•i ngti6i ai, va"n hda cu'a nguoi xgy tr•n n•fi tahg nfio, khdi d•a t• ct•u. Ndi theo tri•{ hoc hi•n dai th• khdi d-oan

ctia m6. t n• tri• thgc trung t•m chida gigi a'nh hudng v&o cac van d•'nhti

trung t•m di•fn to• ra chu vi. KhSi doan cld tri•{ hi•,n da, go, lfi <<sg kiln sO kh•b• (le fair primitif) tti• lfi sd kiln c16n g•an nh•t kh6ng the #an lflgc them

THICN KHO] 21

dttdc ntiS. Vi-th•'nd c6 fifth cdch n•fi m6ng c1•h n6]" ta c6 the no• nhd Holderlin: NgdSi ta b• d:•6 lain

sao thi'sgk• thdc nht/v@.

Theo tri•'t Nho ta ph•n ra ba kh6i d-oan Thi•n, Di,a, Nh•n, theo c•u cThi•n dia nhdn van ,dt ch• bon dc•>.

ThiSn l& trd vfio nSfi hoc vgfi kh•6i c$oan tti'thfih thoa, i, khi thrift thoai Cld 8tt6c d-a,i chffng tin ttt6fig d6 ctu" cl•' bi nd sai s•i. Chang ban nhdffg dgn nht• Phd- nicien th?y theft Moloch ph•ii gi•{ ngdSi cI• te than. 13' giai dtoan nay chifih lfi thgh minh, chda lfi thgia thoa.i.

Thgia thoai chi' d•fi sau giai clo.an go.i lfi d:ia kh•si ttt• giai d-oan kh6ng cbn tin vfio nhtt•g truy•n v•'th•fi nhti lfi thrift minh, m• chi'coi c•6 nhflfig huy•fi thoa, c•fi ga.t bd, hay chi'coi l& truy•.n c6" tidh kh6ng c6n ditl sd• hfl6fig d•E con ngdSi. Quy• hfl6fag d•i• d-o" ph•ii chuy• sang ly" tri'suy lu•.n mfi sah ph•fia chifih y•fi lfi nhdffg 1; ni•m rift

ra tff sti v•t htih hifih h,dp cho gi•ic quan. Nhdn khbi cu•g dang 1• tri'nhti clia kh•i nhflng khdc 6' hal m6. t l& b•n tran l?f tri'c6n dang tham t•m linh, th• d•fi ct6"i ttl6.ng hoc h6i cufig nhti phu.ng stt l& chifih

con ngt¢6i cu. th•] con ngttgi s6fig trong xttdng trong

thit. Vi-th•" d-d6.c gqi l• nh•n tho,ai, tti£ nhtl•g huy•fi thoai m• trong d-6 con ngttSi d-o'ng vai chfi ch6i,-196

22 THII•N KHO]

lfi nhan thoai nail khSng 1h thah thoai vfi chifih dd lfi ndfi mofig cho thuy• nhan chfi.

Chifih vi'm6"i li•n h• mat thi•? git/• thafi thoai v6i tri• 13; nhan vgn nhd v.•y n•n bay gi6' chffng ta

carl doc lai if trang thah thoai cu•t m6t sS'dan ti•u bleu.

M6T SO TH•N THOAI C/• BAN

1. Thrift thoai .Hi-L.ap. H6siode lfi rest thi si•Hi-L•p thigh vg tri•? ly',

6ng n6i vgg6• ti•h lofii ngt/Si nhd sau: •(TrSi (Oura- nos) vfi t)a• (Gaea) pho• hop chng nhau sinh ra m6t gi6fig gqi lfi Titan, lfi nh•Tag ngtlSi k•r la. c6 khi lfi 50 d•i6, cdkhi lfi m6t tr•m tay.

Ouranos kh6ng tfa nhtlhg con a); ndn bd• chu'ng giam cd lai trong am phti (Tartare). Nhdng Me khSng tlng cti' chi' bao tfin d-6 mBi xfi cKc

con gi•

cha. M6.t drill t•n lfi Th6'i (Kronos) ctt(ng ra

iJaha nhan c6ng tdc thi hfinh dd tifih dd; Me Daf ra• vui rating li•h trao cho

con ThSi m6t cfii li•fia c6 lt•'i rgng cda. Khi TrSi d•fi thffm vd Da•, co" D•m-(T•be) le•o de• theo sau, d•fi khi tihh au y•fn trfio l•n, thi-bS'Tr6'i quah qui• 6m ngay laj,

me Da•. Nhan lu? vtldfig vii

d6 Kronos li•fi x6ng :d•fi xdo cha ra t•ng mdnh r6-i

THII•N KHO• 23

vaf xu6fig ctai dddng ma•u chdy lai la•ng bi•fi thfinh nhtl•g thafi gi•,n dd•(Furies). C6n chung quanh nhtl•g mleng thit

no1 16fih b•iah tr•n mfft ntld¢ song ctdnh vao xfii bot l•n, v•t td bot a• sinh ra nhti•g nTtha•a Vdnus (Aphrodite). Lfim xong vi•c ct6 Kronos lai k6o ca'c anh

em Titans l•n chiafia laj, dinh Tr3i (Olympe). Anh em t6n Kronos lan ngai vua; Kronos k• ban

vo• chi lfi Rhea. Theo 13i ti•n tri cu•t cha Tr3i v•t me •)•it •, thi- Kr.onos s•" b! m6.t trong c•(c con

ha• trua• ng6i n•n h•Rh6a sinh ra d-tl6,c ctda

con nfio thl- Kronos li•ia a•n thit h•, trfi' c6 Z•us et£ d-tl6c me gia•a vfio hang sau tr•n d-a'o Cr•te. Quh th•.t khi l•n Z•us d• ti.fia c•fch trua't quy•fi cha lfi Kronos; b•t Kronos ph•ii nhd h• c•c con ra, vfi glair ca'c Titans xu6Jag lbng da• sinh ra lo•ti ngtl•i. T• da• Z•us lfim chd t•'tr6'i da•, dfft tru, s6•tr•n nffi Olympe lfi nggn nt•i

cao nh•i• b•n Hi-L.ap vfi kh6'i dTafi sinh ra c•ic

thafi cuing nhti con ngd6i, b•i Z•us ph•ii lbng nhi•fi

con gai trail gian; d•m nfio Z•us cuhg xu6fig b6"bi•h •ia Trung Hal de mo ga•, nhd do" nhi•t ngt•i c6 h 9 ma•u v6• Than minh. Ca'c th•a d•h vang ph.uc m•nh l•nh ctla Z•us, trY/c6 nfthaE Junon 1•

em sinh d6i cu'a Z•us .vfi cu•g lfi v0, Z•us, th[ kh6ng chiu vi'tirlh bfi ra•: danh d-a" chua ngoa, n•n c6 treo tbng teng giti• tr•i, hal chan bi buOc d•f them vl•o cho n.d.ng[ Tuy 6ng gh• nhtt th•'nhdng bfi cu•ag

24 THII•N KHO'I

g6fn: c6 l•h b• tr6i cff.Z6us; may nh& c6 theft Bria- r6e g6 cho m(Si thofm.. D•n Hi-L.ap m•ng 16•th•h Z6us v& Junon r• tong trung dSng cho 6ng ngfiy thd m/m gqi la Jeudi (Jovis Dies), c6n Junon thi-kifih thahg sdu n6n gqi 1• Juin.

Ngo•ti ra d•n Hi-L.ap cu•g c6n th& mff theft Venus tifih fifth dd~tdn hay ti6h 16ng cffu oafi: Ngfiy kifih 1• thd'sdu (Vendredi). Roma th& theft chi6fi tranh Mars nhi6fi h6n Hi-L.ap n6n l•r thdng Mars l&m &/fi nffm. Hai d•n La-Hi c6n th& theft bdm rd6u t6n lfi Bacchus• Gu6c rtt6"c gqi l& baccanales, khi dam rtl6k v6" di6h c•i6;n thi-n d•nam r@ la.i m•t.

Trong ca'c Titans c6 Japer sinh ra m6t con t6n 1• Prom6th6e •tl6.

c theft Minerve cho 16n tr6i ch6i. Prom6th6e nh& co hSi ct6 m3i a•n c• lflh dem vK soi cho tr•fi the bot trim to•. Cha;ag may Z6us ph•t gmc ra ctfl6.c rn'6i b• Prom6th6e tr6i tr•n ndi Caucase cho chim k•h k•h ct•fi m6c gan. Nhdng h• ban ngfiy chim mo'c d• bao nhi•u gan thi-ban diem lai moc ra

nhi•u. Sau 13 :th•'h• Prom6thde d-flbc cbi tr6i, nhtlng Z6us c•a-cteo vfio tai h•n mS.t vbng salt c6 mi•fig dd ti•u bi•fa cho ndi Caucase, vh go.i la c•i nh•a <dginh M•nh>> nghi• la phdi d-au kh6" m•Si tr6ng bi•f dfl6c m6t cdi g•. B•i v.@ ngfl3i ta 1,@ cirri th&-Prom6th6e 6'Acad6mie d•'ghi nh6"dn c•a" &fa lda xuong c6i •m

u n•y vh trong nghy l•kifih ho tS'chfl• nhdffg cu6c

THI#N KHO•I 25

ch.ay duafi, nhtl ta thai?7 cbn truy•fi tu.ng ngAy nay the van h6.i*. erong

2. Theft thoa.i Babylon. D•fi ti•n c6 Thfii hoang: <<Vfio thSi d-ai O'tr•n

eh¢a c6 gl-gqi •¢dc 1• trbi, dtl6i chda cd chi go, d-ffdc l/t &i?. Bi•h ctai dudng Apsu l•i cha ca• th•ih pha nttSc v•o v•3i Th•ii hoang Tiamat d•'sinh

ra ca'c thrift t[• t6n con cha'u. D• &ifi cdc v•t b•t d•l 16fi l•n vfi th•nh hifih. -DSt nhi•n ntffth•/ri Tiamat kh•i c6ng gi•? h• moi th•h kh•c /t•' cho Thai hoang rest mifih cai tri. Nhtlng Thai hoang vf l•i Thdi hoang (16.n x6n kh6ng co" th(• tff nfio h•) n•n cai tri he nao d-ti6c. Bo•. vay m•Si xdy

ra m6t cuSc gig c6 th•ih Marduk ph6hg mi.•ng th6'i' ra/•6t'iuafig gi6 manh v•t dflng khi[giSi mffa trdn d-•' lfim thfinh m6t tr•n ba'o t.at vfio m6N Tiamat chir•h lu• nd ra d•'chdc nuS[ theft Marduk, bu.ng Tiamat ttth kh• ph6hg l•n, Marduk d•m cho m6t nhdt vfio b.ung Tiamat li•h n6' tan tfinh. Theft Marduk li•fi Tiamat l•m' hai, m6t mi•fig treo l•n.lfim trOi, c6n mi•fig kia trdi

ra lfim

* Mythologie Greeque et Romaine de Commelin. Ed: Gerner. Paris.

26 THI•N KHO]

Sau cld th•f• Marduk l•r d•? s6t nhfio vgi h2n huy6} mihh mfi tao dgng n•n lo&i ngd3i c•6' phu, ng sfl. c•c th•h. Ldc ctd con ngti3i h@ c6n 8/6n s6 d6"tnfit nht/th6 v•,t, m?i v6-sau m•Si c6 m6.t lofii di th•h ntl•

c• ntl•t ngtt3i, nhttng kh6n sting nht• mgt hia• tri6? d.ay cho .ngt/Oi thai c6 hi6h bi6} cdc nghe.* thua.*t, khoa

ho.c, c•ch thdh x@ th&nh, v& it" nhi6g lu.•t 16. Nhflng rac cufig vi-nht/fg lust 16 ct6 m& sinh ra chuy6,n rol:

c•c theft gi•.n lofii ngd•i m& ho drg d.flng n6n v•khgng turn lua.*t n6n mdi l•m h6hg thdy d• ti6u di6t lo&i

ngtlSi. May nho-c6 th• minh tri•} t6n 1• Ea d6.ng ti•h thtldng nh•n loai ra tay cfih v6•: m6.t ngttOi lfi Sahamasnapisthim vg v.6 con 8ng tavgo tgu.

Nd6? d•ng 16n cuSh cu6.n, they ngtt3i trSi nhtl cd rdc.

Ca? th•h their th6"li6fi kh6c lo• nghi6fi r•fng nghi-d-•fi sq da.i d6.t cu'a mihh vg hdi nhau: t• nay 1£• ai ct•ng cho Chffng ta. {)ang khi @ Sahamashnapisthim nh3 c6

CUO1 tfiu n6n sSftg sot, vfi cung ct6"ca, n tr6n 8ihh n'ui

Nisir. Thoat ti6n 6ng th• m6t con chim c•u di do

tha'm tifih hiflh r6-i sau d6 6ng d•ng 16-v•t cho cfic

theft. Ca'c theft nh•n l•'v•t v•Si sfl, bd•ngO-v• bi6• dn.

Ca'c th•-n hff m6i, their r•} t6}... Ca'c theft xtfm

xff Mu lai tr6n cffa 16•nht/d•n ru6-b•. Tr6n ct•y 1• m•r c•u truy•.n th• thoai m•ff.

Sau ct•y chtfng ta thd'ti•n doc ra •; nghiff. Tr•n d£ ndi ccf hai 15• ti6• thou th• tho.ai,

THII•N KH(3i 27

mSt l& coi theft thoai nht/st/ki6n lich st/', hail& coi th•/• thoai ch• la theft thoai. L6"i

sau n&y m•i d-t/•ng 16"i cffa tri6• gia s6" b&n v6-sau, 6'd•y ch] b&n lo• m6t.

L6"i ti@ nh•n theft tho.ai nhfl lich s•t lh coi th• thoai nhfl bi6fi c6"/[2xa'y

ra 6"reSt n6i, trong rest. thai k•r nh• di.nh nfio dd c6 thttc s•, n6n cht/a lh th•i• thoai mh chiflh lh theft minh lhm chd t6'di6• d6.ng

'•" va the mere tin •{d de tr6 thanh lfl, c

lt/6.ng CO_n_ ngdol, d&n @ bi6h lich st£con ngt/b'i thfinh nht/•g trang d•fn ma'u ct•a cuSc tranh •fl cho n6fi tff. do con ngttb'i. {)6•di sdt tht/c tai h6n chufig ta hazy nhifl qua lich rest vfii nOi dg ti6• nh•n th•f• thoai nhtI lfi st/ki6n lich stl'.. Babyl6n, Assyrie, Hi-L.ap v.v.., m• chffng ta da-ph•fc boa v•i ndt chung v6-th•ft thoai cda ho thS•r h.Su qt[a

ra sao.

-Babylon: ((T6n gi•o d6"i v•i ho cl•i 1• v•fi d•" nghi lg hiflh tht• h6n la v•fl ctg d-&i sShg trong sa.ch gd6ng m•ff. GiffSao 1• d•ng cffng vfi tu.ng cho•u'm6t s6" kinh hat nfio d-d, cbn b6n ngofii c6 ^" the khoet refit ngtlSi f16• dich, cat ray chin tfl nh•n, ho•c nflbng" s6fig trong lt/& hShg m& khgng cho 1• m•[ 16ng the5 minh. Sau d6 di theo ki6u tflq'ng Marduk di6F• lai kich cu& thS• ch6• 8i v• s61•g lai

v.v...>>. Quan ni6m thS/• nhfl thffl• lo cho thSFt chd%6 lo chi cho

con ngt•Si.

28 THI•N KHO•I

-Ddn Assyrie: Th• th•if• Ashur, 1• tMh ma•t

trSi cd tifih hi•fi chi•fi vfi kh6ng thtl6ng kd thfi d•ch; c•ii da.o ho theo chi.'c6{ d.ay cho dgn ngoan ngo•n vgng ph.uc cg• tr•n v& bi•{ cgh cho &16c nhi•fi gn

hu• cu• thgfi thdnh b[ng ma thugt vfi s•it tg m.ang

ngtlSi, Trong m6.t bia mBi ti• ra &i6,c, ngtte3i ta 8oc

th@ nht• sau: <<T• cd nhtl•g chi•fi sfbai train nfiy ctg

ph.am t6.i d•fi thg•l Ashur v• ti•a cgch ch6hg d6• :v•Si trgFn... TrgFa d-g cho nh6 ltGi chffng ra

kh6i mi.•,ng v• ti•u di.& chgng, nhtlhg kg s6hg s6t thi• tr• cho

thi•u t&q. chgn tay chffng dig bi, gi•t ra kh6i th•n the'

vfi n•m cho ch6 cho heo gm Trong khi thi hfinh

nhtlhg vi•.c nfiy thi-trgFn di• lfim vui lbng. cfic 8ai

-Vua x(i Moap tan l• Mesha diggi•{ con.

truong'" nam m• t•'thgfi dia'xin thgia gitip gigi v•y th•nh:-khi thfinh d-tt6.c thoRt ha.n, vua

cho 1• nh•¢ dn thgfi mfi

ditidc thffng trgn nan 82 gi•{ them 7,000 ma.ng n•tiesi D 9 Thai d-• t.a dn theft.

-Thdff Moloch dtl6¢ nhttffg d•n nhtl Ph6ni-

cien, Carthage thff; h 9 phgi diem con dgh d•' ta" s6hg; khi d-tia tr• bi dgt ;vfio hai bgn ray ttt,6ng giO cao ra

di•ng trtl6c th[ liah tut v•o trong bu.ng ttt6,ng dang dtt6c hung 83, me

ditldi, tr• phdii &ifig d# ta• kh6ng &tac td ^" dau thtt6ng hay ti•i

ra m6t gigt nttO• met.

Nail nh8 k oc l•i td dgfi b• k,nh...

THII•N KHd 29

M6• l•ifi t•'nhti v.•y ngu6i ta ntldfig s6r•g co" c•i trffm dt•a tr6. M6. t d.ao d'Carthage ca'c nh& trt/6hg gig d'i mua trd nh• ngh6o vg dg t•" thay; nhffng ndm 307 trti6) dti6ng li.ch th•nh b'.l vgy, ho sd thgfi thinh n6 n•n ca'c nhfi qtli t.6c ph•i &ta chiflh

con cffa mifih rat L•Ih aj, 200 tr• bi d6}. Nhi•fi n6i ngtl3i ta &inh tr6hg diahh chi•ng di•' l•h dt tiafig tre' th6t

vao ltia. vang khi bi b6 D6 1-• kS' s6 qua mgt v•i trtl3ng hop ch[i c6n

bia{ bao nhiSu ntiS. Ban s6" ndi d;6 lfi nhtifig d8n man

tO. Kh6ng dT8u• trifih 86 vffn minh mg• dSn vga noq trSn cuing et•

cao lgm r6i. Tuy the mox khi v•/n minh

cao lan, tifih tr.ang trSn C6 b3t ban,

no thtl&ng biafi th•ii v•t try' nSn tinh t•'hdn nSn khd nhgn ram& th6i, cht• chtia hS• na.n giS{ ngttbi ngay d-ti0, c, kh6ng giaf nhi8[i thff giS• it: Nh•t tffng kh6ng ti8h nu6i con, m•t vgfi ph•ii d;dng g6p ctS"x8y cg• dian ct•i thl- di@ cuing l& m6.t hifih thfii s•t

Cho n•n nhti•g viac sgt t•'nhd v•.y vgff cbn kdo dhi trong nhgn loai tuy dt[6i nhtl•g high tht• bi•h thhi vh nhe bSt di di&i pM5, nhting ngtlSi ta la.i dgnh nhti•g trS•g k•n mang tan khdc, chgfig ban nhti: nh•n lo.ai, ttt6ng lai, t• do, kh•' ha.nh... T•n tuy d-.ep nhting th,ttc ra did l& nhdSg Moloch mSi bao ngtl•i w3 v3i. Bolchevich thi•du d:•gia{ tffng tr•m tri•u ngtigi.

30 THII•N KHO]

B•y giO chu/ag ta bhn chifih t• n6i d•y dff ph•t xuS• n6• nh•n bdn cffa •u Gh•u thSi Phgc.hflng m• nga6i ta hay coil& n6• nhSn bdn

cao nhSf, n6d kh6ng 18 duy nhSt..

Tuy thUta thS• ndi dSy th•h thoai cufig dffc6 thSi 6•c •6n nMn nh• 1• l•ch s•. Gon ngdBi theo

quan ni•m c6'truy6h Hi,L•p thu6c d6ng d6i Titan

tfi' t6n cub thSh linh nh•

v$y 1• con c•a cdc th•h theo nghiff huyS} th6fig sinh

1•. Ghihh s• xuS• sinh do d6ng d•i th•h minh. •6 mgi &m lai cho con ng•Si quydh l•m ng•6i: vffthS' nhdSg dSn ngo•i bang hay nga6i khgng sinh b6i th•h •h 1• n6 1• kh6ng •c quy•fi l•m ng•6i. B•i

quart ni•m nhff th• n•n h•fi h• gia phd cub nhdffg t6ng t•c ldfl d•fi d•a ra t6n mht thrift lfim t6ng t6? G6 d• s6" t6n th•h cho c•c gia difih 16h 1• vi-n6i cdc

theft, vi•c ngo•i t•h hay c• loan lu•n kh6ng bi coi

1• m6t t6i m• chi'l• mgt truy•n thfl6ng fifth. Sau

n•y ta- th• nhi•fi l•fi vi•c san s6 vO hay vi•c cho

mflOn v0 4a6c khuy•fl khifih*. Lycurgue ch•'nhao cab k• kh6ng cho v6 •i nfm vbi nh•g ng•3i kh6e 4•' c6 con xinh* c•ng ph•t xu•( t• quan ni•,m Tffm l•i ban •h Hi-Lgp tin th• tho•i nhfl Kinh

* Civ. IV. Tr. 17 & 14.

THItN KHO] 31

Tha'nh v• tin ph•i sinh rabbi d6ng m•u th•fi minh mgi 1• ngtihi tfl do. Chifih ni6fia tin n•y ctd d:•,t n6h cho ch6" d6. n6 18 trflm 16n d•fi c6 86fl bdy tam mtl6i phSh trffm dSn chffng.

Cuing Chifih t6• quan ni6m tr6n m8 ndy sinh n6h nh•n b•n cu'a Hi-L.ap, nhflng d6 chi' 1• nail Inh•n b•n d•h tranh ma kh6ng l& n6• nhSn b•n

an nhi6n nhSn chh, NS• nhSn bdn cl6 ph•t xuS• te vi•.c con cdc thSh ch6'ng d6i c•c theft, nan tMt ra cht/a 1• nh•n bdn m• lh th•h b•n ch6fig nhau, chSfig thflc su," c6 d6"mfiu, lnh thi'du rff nha• 1• c•i ch6• cu'a Socrate d• bi dn th vi'ch6hg dtS] th•h minh. So'di~nht• v.•y vfd•n cht•ng fin tttdhg nhflfig truy•,n theft thoai coi nht/ li.ch s{/ c6 thqc, r•i lust ph•p, ch6" dS, v• tu.c 18 d•fl c•in c(i tr6n st/tin ttt6hg n•y. t96i s6fig quSk gia nh0"d6 m• fftt6c thft ch•t v• theft thoai tro'th•nh c•ii h6h thi6ng li6ng cu• da• ntt6c. Sau n•ty d6•qu64 Hi-La.p bi tan v6•" v•n minh Hi-L.ap s.up d6' mS, t ph•fi lo•fi l•t vi-cKi hSh d-6 d• t•'t th0?

Nhttng ai l•m cho hb• d-6 •" tat thd. T.ht•a chifih l• nhfl•g ngt•6i nhtt Socrate, Sophocle, Euripide;

32 THI•N KHOi

&t6,c ngtlOi ta kifih trgng nhd l& nhd•g nh& sa•ag 1.•p ra nh•n bdn hqc. Nhtlng tai sao ho lai l&m mg.t vi6c co" hal cho ntl6h ho nhtl the• ]96 1• thdm !d.ch. L• vi-sd tin td6ilg v&o th•fi thoai chi'h.dp v(•i c•ai chfang, cho

con ngtiOi se khai ch• phdc, tin tti6hg th@ tMh linh moi ndi, va dS• thSfi lfim nhttffg vi•.c v6 ly" nhtt gi6• cha re.e, y6u thigh td... ngt/Oi ta cuing kh6ng d•t v•fi ct•7 cho hay lbng tin ttI6hg tht•6'ng r• mfi , qua'ng. Nhdng d?fa m6. t giai doan ti•fi ho•i nao d6, cd m@ pMfi ttt' tinh anh nh•n ra ch6~v6 1•; kia, ho so sa'nh hoc hdi, m3i nh•n

ra nhtl•g dti•fi trdi ngtt6.c, nhi•t• khi r• tai ha.i, nhttr•g la.i d-tl6.c d-#t vao mi.•ng cu'a theft minh, thanh thtl'th•fi xu• hi•n nht• thi•n ttt, ghen t.i, thfl odn, nhd nhen, attl moi t•.t x•fi. Nhtlfig c•i old c6 the" •ifi tang nhtt•g chin ly" s•u xa nao d6, nhtlng l•iu ngay ngtl6i ta

d• m•? y" th•c va nay chi' c6n a k6 hoach k• cai tri ca" duy tri-'lam ph•16ng thK bdt dai chtlng v•ng phu.c mifih dK h6n. Bah dai chfmg v•ing ph9c nha c•n quyafi, thiTkh6, nhting, n6i ph•i v•ng ph.uc theft minh thi-d6. 7 t• cd ] trong d•n gian d-6fi tin nhti th4"va •h kinti sO th•h uy ltt¢ hon

con ngtl6i biB? bao: VSng ph.uc th•h la chf 1}•, ma kh6ng ng8 :cttlfig

sau thSh 'minh la ca'c nha chuySn chS:

Mahh kho6 do" co'thS)r•i( t6• cho s 0. bdo v8 xa

z

h6i, nhtlng vi-dg deS' mSf tinh boa nSn tMfi thoai

THII•N KHOi 33

l•h dt con ngttSi d:6h mtt• d6 tan t• g•y c6ng n0i nhtlgg ngtl3i d; ti6h hda

cao dtl d6' nh•n ra va th6"la h 9 ph•ii &lhg 16n tranh &ifi b6nh vdc con ngti6i, va 46 la ngay khai sinh ra

tri6• hoc tttd la lu'c con ngtl8i thtl6 d@ khSi gi•id m6 huy6h thoa.i, gki• m6 ma thu•t: m•/'t ho d•h d•fi m6'ra, h9 kh6ng th6 ch• nh•n la th.•t nLl• nhtlfig cKi ho v•a nhifi ra a8 m6.ng. H9 tin cash d-dnh thrift anh em d6' khSi mang a•h n.dng v6 16"i. Thg la xa'y ra cu.6c xung d6. t gitl•" ho v6i th•h, hay &fng hdn vSi dfim d6ng c6n dang ba'm vao th•i5 thoai nhtt ba'm 1@ t•fn vdn ctffa r6i. Khi &/m d6ng th•[¢ c6 ngtl3i mu6h v•i? t•in vKn ct6 di thi- ^" tat nhi•n h9 pha• t• vg, ho col cfii m3 tin tti6fig kia quan trgng nhtl m6t s6fig m.6t c6n, kh6ng ph•i ctla ri•ng aima la cffa c'a m6t d•n t6.c, m6. t qu6• gia, la hti•ng hoa tinh th•h ddm bdo

an ninh cho ntto• cuBg nhtt cho t•ng ca nMn, n•n col nhttgg ngt•3i d-d cl6.ng dc•h c•ii di s•in thi•ng li•ng 66 la nhti•g t6i nh•n, vi ph.am d-•h c•ii c6•: .... tuy, ca• hon thi•ng

cua ho.. :t)d lfi 1}; do stl ba• bd'm6,t Socrate, m6t Euripide, ma.t Aspasie... torn lai la t• cd nhttffg ng¢3i ba• s6fig d3i song suy ttt d.ffa tr•n 1?; trl. M,6t if t•n tuo• k•' tr6n Chl la 8ai di•n cho bi•} bao ngu'c•i kMc tr•ii qua ca'c d-•i/ta kho s6,/lff pha• li•6 ch• vi•tranh cho ttl do

con ngtt6i kh6i a•h thrift tho.ai. b•n Hi-L.ap la 1@ theft thoai c6'truy•fi d-g ch• it"

34 THII•N KHO•

ra trong gi6i tri'thd• vfi 16i cu6fl theo cd sd tan rZ cu'a d•'qu6• Hi,L .ap.

D6 la thdm tr.ang cho n•fi nhan b•n Hi-Lap: d•nh d6' cld6c thah tho.ai nhdng m6.t trfi.t b6p ch• tinh thah qu6k gia; thtic la ((gi• d;tl6c chu6.t nhdng d6• lu6n cd nha•. Va tha'm hal h6n ntis la nab nhan ban mgi thi• l•p kh6ng dkifig nob thanh ra. •rong c6ng vi•c cu'a cdc tri• gia, phah •i•u cfl.c thi•nhi•[l, ph• tifih cdc th• ff vi-nah nh•n ban dd chda d-a.t t6i n•h mdng s•u tha•n la tam linh thF dg bi. ngff q.uy trtl4'c 16i• thafi thoai kMc xua• phfft ttEmi4fi C.•n 196ng truy•h sang dtt•si .hifih thtlh cdc tgn gido g67 6' Babylon, Assyrie, Ai C•p... Cdc tgn gido nay cd nhi4fi y•6 t6" tidh c.ttc gi6fig vgi Kyt6-g•a'o, n•n nhi•fi•gia'o ph.u clff h6-nghi la qu ma bay b!a d•" lam lac hti0fig loai ngti3i kh6ng nhih ra dtl6c Chfa-cdfi-th•: Chifih nhti•g y•fi t6" ti61• cttcc't6 (y•u ngtl•i kh6ng ph•n bi.•t d-•ng ca•) dff la cdchifih &[nh 46' n• nhan Mn v•a m&i xua• hi•n chtla trft bd dt•6c ti•h d•'cda theft ,tho.ai, thi" d.u giai ca£) ba• bifih 8•/ng, vi-th• bi qMt nga do m@ t6n gia'o m6i tran vao. Chifih vi" vay ta cali hoc th4m ..... "^'

ve may t6n g•ao nay de h•eu rff nguy4n do.

THII•N KH•I 35

NHIJ•G L• DO NG/• GUC CVk Nt}•q NH/•,N B/• HI-LAP Vao khodng thd k3• thti b6h trtl6• dtldng lich

cdc da.o mi•ia Can •)6ng khbi dab tran vao Hi-Lap, Roma va ca'c mi•h ph.u c•.n t)ia Trung Hdti. Tha• dt•c}.c Hi,L.ap nhan l•u croci trtl6c nha• la Dionysos v(•i nhdfig l•-nghi trqng the' crY'k} ni•,m sd. hab h6•, cu6.c tit'

nan va phu. c sinh cda thafi nay ma ngtI•i

ta coi la Chua-ctiu-the. Ngti&i ta gi• con ga ct•c dtl6.c dBfig hob v•3i 8flag cu'tl chu6. c, r6] cdc ngtl6'i dfl. t•'u6hg m•u th6ng c6ng 6n lanh.

B•n xfi Cappado c6 d.ao th6 nff thah t•n Ma v•'sau lan trfin sang x(l Ionie va Italie. Ca• tff cu'a n•tha• nay go.i la fantici, vi'cfg•fi d•fi th3 gqi la fanum. Lu'c t•'ttl th[ ho nha•, mffa theo nh.ip k•n •6/lg va tr6flg pha'ch, nh.ip &fnh cang ngay tang mau cho ctah lu8 ((xua• thah• thl-ho c•n ray l• mdu v• l•n tt•6-ng va nhtl•g ngdOi dfl 1K T¢ t•'ntl~thah Cib&le thi-thtl•ng ttt hoan. Giao thi,•p vbi tMh th•nh i• khi c6 Idi: kh6ng ma• cdi

no cuing m• chi kia d•' bi•fi 16 sfl. vong than cu'a con ngtl•i.

Na•th?th Isis: NhUng n•;i hc3n cd Cib•le va Ma la ntfthah Isis tfl Ai C,•p truy•h b• ra mau le: d6 me dau thddng, lan tua• va hay

an fii ke" flu phi•fi, ch6hg cu'a nti-thafi t•n la Osiris chl6,c ngtl6i ta l•s6'ng la.i trgng the." ho rt/6• td.6ng thar• qua

36 THII•N KHO•I

&COhg phS" va h•it rang trbi. <<Chtfng tact; ti•n lai dt•Oc Osiris r6-b>. Con cffa hai thfih la Horus ma trong cgc bti• cham ng¢0i ta th•/bng th@ Isis b•'tr•n tay. Ltfc ki.•u qua cdc ph6" ngtlbi ta doc kinh c•fi x¢ng tu.ng la ba ntl•vttOng tr•n trbi, la <<sao

bi•h>>, la <<Me

Thigh ChLfa>>. Trong cat t6n gi•o thi.nh ctat thOi nay thffda.o th3 Isis gi6hg Ky-t6 nhi• nh• vi-li.ch• sh r• ca;n d.6ng, l•nghi d• tinh luy•.n, ca nha.c trong buS'i l•'r• du dtl6ng VSi cgc td t•'v•n a'o trdng d•h hSt t6c kith tri• thigh hanh l•~r£• tri.nh trgng, vSi stt kifih n•" ngaOi n• va ni•fn nO' d6n nh•n moi ngtt•i b$•. ph•n qu8• ti.ch, giau ngh6o, c•dng crib.. Vi-th4 "dao Isis truy•h manh sang Hi-L.ap the" k)) th(d bSh tm16"c dtl6ng li.ch, r8-i truy•h sang d-a'o Sicile the" ky' thai ba, vg x•m nh.•p Roma t•t the" ky" th• hai, d•' r8] lan ra

chng khdp d•'-quSt Roma. Ngay nay ngtt3i ta c6n

ti•n th@ dfid, c d•6 va• d'c•c vhng chung quanh tDia

Trung H•i, tr•n sSng Seine, sang Danube, cho d•fi cd Londres b•n Anh.

Eleusis: Ng0ai ra co" ntff'th•h Eleusis cuing

ndng d-tidc nhg2 tSi. Ngtibi nh,•p d.ao hay phdi fin

chay, tam•" trong mSt ndi da~ chi' dinh de• ray^" rtta' mihh ca'ch thi•ng li•ng, phki th6 tS.i (di• lain cho N6ron rfi• ng.ai ngfing) /loan lam l•t•'thfih thtlOng lfi bang mSt con

heo. •d la vai tSn g•ao no• hdn cu• rest cao tr•o

THII•N KHOi 37

t6n gi•o Cfi.n t96ng tran sang Hi•L.ap, Roma, thou, lain chifn m• naF• nh•n bdn v•a nhtl mgc*.

L3/DO CU6C T/•I "" 5.

CHIEM CIJA THUg THO .AI Dlf• HI-NH THI)C T6N GI•O

W. I/Jurant d:u:a ra mS• ly'do sau d•y:

a/ Nhtlgg t6n gia'o mSi ka'tr•n d£y kh6ng co' nhtiffg truy•.n quft 6 la•ng nhtt loa.n lufin, d-am m• sac du.c, vSi nhttffg chuy•.n cha con, v6 Ch6fig mtlu hai nhau nht/ kith theft thoa.i Hi-L,ap, trfti lai mang theo m6t c•i gffthi•ng li•ng, c6 ?; nghifi"

cao hdn nhtl theft Eleusis chiu ch• ....

roi song la.i tt/6.ng trdng cho thi•n :nhi•n ^'• d• mua xu•n lai mo• nfi'm tan rui mha dang d:ua n6•...

b/ Ca'c t6n gi•o c6 tiflh cdch phd"bi4fi va bao dung kh6ng ph•n bi•.t gid•" ngtt3i ngo.ai qu68 vc•i chiflh d•n Hi-L.ap, git/• giau va ngh4o, gitt• ngu6i thong dong va ng,¢•i n6 1.•. T•} c• mo.i ng¢3i kh6ng ph•n bi•.t sang h•n, nam nut• n6 16 hay. thong dong ct•h &t6,c coi nht/nhau trt•dd mSt ca'c thor/m(•i, do d6 ca'c tghg l@ ngh•o tui•g va n6 l• tin theo rg{

mau.

* w. Durant. Story of Civ.

387THI•N HO :

•:•;• ¢•2J•ai ;6 nhd•g l•hi•ieanh, daTmfii. 16ng nhd .n.•;tha.n•,.Cyl•ele.:va Isis la bi ai dang hi. dau thtidng day v6 r•f gih•g tgng triad b&: m.e sgh h6o thShg ^' kho trong 63i. D;tha'lai c6

maim. 86ng..nen• r•t ,hap cho

la c•i af thugc.w•n n h8 daa•tr4n ly, tr•:ch•,

co mot s6" o .n.hflna nha m th,¢c ma• lanh hm.. nm, D• v•y nSh

cti" "• h" nhSmbdn •Sd n .co. mann • eno•aa p a,than;t-ho•

:ke le•.nhgng ehffa 8u.,yeu mng.:.chac

ve t•i:do eungmh•.86c lgp >,•,s•n.•N,&• . nhgfig di•. then •ch•} .-ngv. thiTnhgn bdn

•' .• •:e• th

n rana. H>La• tranh dau ng•i thF cu•g c6, nhflng chga chg•

g •a van

bao ho m•l. •, Sen gg6c• n•an ban trun• :t:•g•,• nh•.

Cuo•.cun•ch,nh•met hoe ha• nhin• n•h• nhgn b;n sugng, ma loai trg thgfi thoai va tSn gi;o ra ngoM thfkhgng d• sg•

am mm d•y thi•ngli•ngbdo__ t• 8•6c to quoc, nh• l&

sau khimh:g•g

THI•N KHO'I 39

y quay ra chahg d6• nhau, thi-ngtt6:i ta d•m nghi ng6" v8 kh•i na•ng tri thffc cu'a ly tr{: nhtihg h•. thahg cud Aristote, nhtlffg lgu n@

ra nhttffg ngtlSi nhu? Pyrrhon nghi nga' cho/iah c•i sti hi.•n htt• cu'a

van v•it. :Dang lu-c d6 16ng tin tt•dfig lfi diafi c•ifi th•et cho

con ngti3i khang kdm corn ba'nh, cho nan nghi nga' chi lfi tra.ng th•ii 'bg• aft, vfi chifih bail tMn Pyrrhon lu'c va'gifi d2trd'nan gi•o s•'thti.ang pM•n trong thi xg cda 6ng, attiOc mgi ngttgi cung kirih nhtt b•ic ttl ta:

Zdnon khang tin linh haft hg•g safig, nht•ng daft Sen•que c•ng man ph•fi Stoi•ien thf d-g nai vg thian cung v& •m phff y nhtt mat tiff 86-cu'a phfii Eleusis, vfi ttFd@ tria• hqc Stoktu e d-gd•o baflg tham tifih ch• thg5 ho.c... Td.u trung Stoktue dg d-dng g6p vfio via.c ngq tri cu'a tinh theft :Dgng Pht/ang tran vain minh Hi/L.ap. Trda"c khi bi Roma chinh ph.uc, Hi Lap da•thai 1• Hi-L .ap.

The la cang vi.ac ki6fi ta.o nail nh•in bdn bi bd do' dang t• d@. Hi-L.ap CuBg nhti

sau nfiy Roma thu•Ong hay n6i daft quyah ldi raft nhia• ngdOi ban ta lay l•m qfi trgng cao ca,dam ra tr•ch c(/vgn boa Vi& Nho khang bia• tranh

rd•ag c•c nail tria• T•iy, lu•.t quyah l•i 1• tai daft 80% dgn chu'ng m•i{ mqi quyala l•.i, m• quan trqng hdn cd 1• quyah l&m ngt*&i, t36

40 THII•N KH•'I

ch•/rlg qua l& lust <(chi'n6i N6i nhi•fi 8•fi quy•h ldi vl-bi•'t bao ngt/•i bi tu'd• m• quy•fi lfim ngtt3i. Humanum paucis vixit genus: nh£n loai Chl song cho m6.t thi•fi

so.

Ch0 tdi ng•y nay ngttOi ta thtl•,ng d•'cao tri• hoc Hi-L.ap coi nhtt et6.c nhg•: v6 nhi trong vi.•c g£y n•n nhgn bdn, nhttng x6t lax thgfi cldo mbi thg} rghg nd chtla thgnh c6ng d:4'thi• l•.p m6t khoa nhgn bdn

trung tha.c g6/n b•n trong lfi chi6fi ki6h siau linh, b•n ngofii l•i tr6 lieu cho moi ngtiSi chi6.c tt¢ do v•t 8.6c 1.•p trong tfii sdn. Vfthi•fi nhtifig y•fi t6" d6 n•n nh•n ban tM? bai k6o theo nhtifig khuy4• di•in sau:

1/Nhtihg tr4n gi.gc v6 nhgn dao do 3; h.• ggy ra.

2/ Qui ch•" n6 16 d:tidc duy tri-mien vi• &idc tri•? hoc b•nh vqc.

3/ t)ia vj phu.c tfing qul khdt khe cu'a ngu'bi d:&n b•,

4/Thi•[1 chff l•~n•n s6•ig bu6ng lung. 5/ Ca" nMn qua trdfi thief 6/ Khgng 1.•p

no• mht n•fi ttl do hofi blnh. Tifih trgng do' dang cu'a nh•n bdn

n 9 v£ff k6o dfii nhd the" khi chuyah sang Roma. Nc•i cl•y ngt•3i cha vgg c6n &16.c quy•fi, gi•{ con, ch6hg c6n d:ti.6c quy4fi gi•{ v.d hu6hg chi n6 1•., th[ kh6ng nhti•g ha• mfi cd v4 con dg6 lfi <<cu'a>• cgr• trong ray chd (ma- nicipia): N•h tr6h thi" sg bi. cl6ng dinh vfio th.•p gi•.

THII•N KHO] 41

Ngay tht•3ng n6 nh£u tholi thug d•il d.ip dai le th• pha•

ra dgfa vbi th6 dtf; hogc gi• lg• nhau cho chti gi•ii tr'i. H 9 phai ch• nhtf v.•y t•ng ng•n tgng va.n. Trong tafn cu6c do da, d-•'Auguste t6' chtic, mtt3i ngfin ngtt3i bi. chef trong d:g6 trt/gng. Ai kh6ng t6 ra h•/m h6' gia• la't thi'bi thigh

c hti vao mdt cho them h•ng hdi: ban sang xua ngtl6i ra cho thff dti•dn th.it, ban trt;a xua ra cho khala gi•i bdn ch6i.

Trtl6• t£• bi ki.ch c•6, c•ic nh• tfi thtl6, c•fc tri• gia kh6ng nhti•g d-£ kh6ng phdn c16•, lai cbn hoan ngh•nh. Pline &F tdn dt/ong ho•ng d•'•?rajan c6 c6ng t6" chtlc nhtl•g cu6,c vui/off lao, d•'gia tdng lbng hhng duhg cu'a d•n chung. Tacite chl nha.n x6t: ¢•Tuy c6 d6" ma'u th,•t nhttng d:tt6c c£i tofin lfi mdu ngti3i h4m). Cic6ron vi•f: •Vui thff bi• bao, gin1 tri dti6ilg n•o cho m6. t tinh th£h d•cYd•.c nh•n ban hda, cttt4c tinh luy•.n khi

xem m.6t con vg.t bi. n•tt3i sgn &'nh trt/ng nggc, hay m.6t trong nhtlffg k8 gi6fig ta, m6.t ngtt&i y&i du6"i bj x6 b•si m6.t con thff manh me-- hon•). Chi'cd S6n4que ndi l•n du'o.

c m*,ot hal c•u khdc gigng: <{Con ngttOi .m6. t wit thi•ng li•ng 86"i v6i

con ngtt3i la.i bi. d-era gi•f d:@lfim tr6 mua vui t•?)). Nht•ng rngj• ti41ig ctd chf lfi m6.t con nha.n la.c lo•ti gitlg mfia d6ng gid tuy•.Tr•n gh•'h•tng d:•6:: cdc sc•gifl htgz, cdc hdng ttg t•'cu•g d•h mua vui nht/tM" cd... vfi sff the'

42 THI•N KH(•I

•' dl•u v•fi nfm li-dd. M•'i sau nay nh5 kinh ta'ti•h

men, lddng t•m con ngttSi dff6.c tht/• tmh, m& nd ban /1i nhd bd't /1i d•h nhd tuc n5 1.•, hay l& m•

nhaBg cu.6c da.i hi• thi'nguy•n @ lh do cfn c•/ngo.ai tai, nhd dat kh6ng cbn, chda quoc Roma nhttng c6 c•tt6c rest naÉ nh•n ban trung thffc lain nab mo'ng, ahh hab'ng theft thoai v•fi cbn ct• nKng tr•n th•'cha" x• h6. i.

TH(J•I PHUC HLfNG, Thai phu,

c hdng cta6.c go.i lg thai nh•n b•n

nhtlng that ra clo" mai l& tr8 lai 4. vm sdch v6 H•-L.ap

nhi•f• h6n l& sang ta, o. Do v.@ m•i khi n6i clai• nh•n th• to• m6. t s6"s•ch cfa ban la ngflol ta lian ta6hg taft 4.

Hi-L.ap tranh d$fi cho tq do con nga3i ch6fig v6i th•h thoai v• g9 i 1• •c6' dia• nh•n vffn>) (les humanit6s) nhtlng x•y tran nguyan talc duy nh•n (anthropologie, hodc anthropocentrique) nghiff l&

con ngtt3i ctff6.c coi nhtt thdc tha" b•t kin kh6ng c6 lian ha n&o vbi Trai hay Da• chi cd, tdf: lfi thfl'ngtlOi tr•tu ttt6.ng con ngt•bi cu•

ao mgng duy y, thi•fl m• china kith t•m linh vff'trm t)•fi thai phu, c hdng tha'k•r. 16, nail nh•n ban c16 iltt6.c khai tha'c trd la, nhtlng v•ff d•t tran nab cu• tuy c6 them dtgi ch6t tia• b6 do lt/dng tri, cht• c6n tria• v• m6t chi&i duy ly'.

Do ct6 nhang .thuyet cu)t Aristote, Platon chtf

THI•N KH(•i 43

trt•6ng chE'd6 n6 la lfi c•fi thi• cho xff h6i v•fi cttt6c tlep tuc ba'o va v• truyafi bf• cho d•fl thai mgi. Nh•g tri• gia nh• Hobbes, Darwin, Machiavel, Hegel... v•fi bi•n h6 cho vi•c dang vd lffc ..... 8• chlem 3oat v• b6c 16t ca• d•n nha•c. Ong Burckardt dinh nghiff tleu tinh th• phgc hung lfi s• kha• phdra cdnhdn. Theo t6i dd chi'l• sfl bag th• cho

con nga•i qffa l•u nay •6c ch• y•fi thfdi t•i ch6-qu• ddng gqi 1• cd nh•n ch• nghi£, t• 1•

con nga•i s6fig bu6ng lung, kh6ng cff •o s6fig. Trong su6} thOi c6' A u Chau nh8 cd t6n giad duy tri-tr•t t•, nh•ng b•6• sang th6'i m•i h9 g• gch t6n gigo m• chaa tin ra dOOc d•o 1•m ngoSi trung thflc th• dg b•bc v•o the" k• 19 18 thOi khoa hoc c0 khi'tiS• 18n tang b•ng r•N r6 l•m gt mqi gi• tri nh•n vgn v• d• chin l•n con ngabi. M•t d•ng d• n6i • sdn ra nh•g qufii thai nh• phdt-xff, q oc-xa v• c•ng san. Phdt-xi} dahg ho•

con ngaa'i vai chifih phil mg hq gqi 1A nhg nffdt• Qufi• xd t•n di•t nh•ffg ngdai kh•c chffng t•c• COng s2n gi•n lffdc

con nga•i v&o y•fi t6"kinh ch•. D&ng kh•c d6• ngoqi d2 tru di•t bi•} bao d•n t•c d•'chi•M d• dai. Nguy•n m•t vi•c bu6n nga•i da den d2 ti•u. di•t tai hai tr•m tri•u nh•n mgng.

Kant viii: •Sfl b• c6ng do c;c naod T@ •u ph•m d6• v•i d•n cffc nadc b•n ngo&i ngay tff bu6• ti@ xu• d•fi ti•n lain cho chang ta ph•i r•ng mifih

4• THII•N KH•"I

kinh h•i. Ho coi vi@c kha•n phd ra cab d•n da m;'&u la

mht sti chinh phu. c: M}7 Ch•u, nhtifig mi•/a cu• d•n

da den, nhtfSg •do cd d6- gia v j, d6"i v6• hq lh nhttfig d• kh6ng cd ch•, v[ ho col nhtlgg d•n ban th6'nht•

kh6ng cd T•f ca' nhti•g vi•,c KS lh vi•.c l&m cu• nhti•g ct•ng qu6• khoe mifih lfi sfng cta.o vfi mffc

h9 ph.am pha'p ng.•p d•a t6i a•, ho v•fi t• xting mifih

thu6. c

dao chifih th6fig ngang vSi ca'c kd &i6c Chtla

chon*>>. S.tt thief n4fi nh•n bdn c-tZ 1• m6t trong nha•ng 17¢ do col rd ma.ng s6fig cdc d•n t6.c khdc, d6?lg th3i :lh cffn nguy4n g•y n•n ccm khu'ng ho'ang tinh

theft 16h lao hi•n nay m• chtta bi•} bao gi6 mgi

thofit khdi. Ngti6i ta v• mong chb sg xu•} hi•n cu}i

m6t nha ph•n t•m lich sli da'ctlfi gc• ltt6ng t•m con

ngtt3i kh6i a•h n6 1• theft tho.ai. Chtia gift xong gch th•h thoai thi•l•tm sao

cd d•6.c nh•n bah. Tuy•n Ng6n Nh•n Quy•fi cda

Li•n Hi.•p Qu6• chaWg ha.n (1948) chtta phfii do m6t

n•fi tri•? if co" cgn c6 siau hifih ma mSi lh nh¢ffg the" chU thu6.c trung t•hg cda lttdng trivfi n4fi kinh t•"

thi.nh vtt.6ng 1• nhtifig cdi kh6ng bao giO vtid.t qua

nh• gigi th6ng thtt3ng va trttc ti•.

* Trdng theo W:Durant: Vies et Doctrines des Philosophes, Payor, P. 316.

III.

-DIA KH( I

((NGU(•I L/• CON V•T BII• SUY

Dia kh6i lfi khbi d-oan ctia nhttffg tri•f thuy• x•y dd.ng tr•n f ni•m v•'thi4n nhi•n nhtt ca? tri• 1•; c6' xtta cda Hi-L.ap, x@ tr•n ntlSc (Thalds), ltiJt (Hdraclite)

v.v.., vi-the" tri• gia ctia h 9 i•ttd.c go.i lh nht•r/g nh3 v#t l:• hay thidn nhi•n ho.c (physiciens hay naturalistes). •9o" lh m6t n•fi tri•} ly" c6' d:.at stf minh high xa'c di, nh cda khoa ngubi ta. quen go.i 1• hifih hgc, nhtfng chifih

ra lh khoa tr•(c diia (do c•[t.).

46 DIA KHO•I

Platon cho dS-trSn cd•t trttSng ct•a 6ng cSu

((nul n'entre ici, s'il n'est pas g•om•tre)), kh6ng nMn ai v&o hoc nh.•p m6n nSfi kh6ng ph•i 1• m6.t tr•c dia gia. Do 86 ta hiSh cI¢•c hi•h bo'ng Platon che

r6p nSh nh•n ban/•u Ch•u v6i tiSu chuSfi t6"i hSu la

st/ minh hiSh kh•ch quan cffa sO v•.t, d•ng cho c•

v4t 1• nga&i. Khi con ngdSi ph•i qui chiSfi v&o pha.m tr•

st• v•t th£ nS• nhSn bdn s• bi •6' khu6n theo kiSfi st•

vSt. NgttSi cl• kh•3i xt•0fig ra vi•.c 86 1/t Aristote

vbi c•u dinh nghi•" <<ngdbi l& con v•t bia• suy 133> (animal raisonnable: zoon logon ekhon). D• 1/t cau

dinh nghi•" c• hd6hg d• cdc khoa nMn v•n c6 •ai

nam trong su6• 25 the" k•}. SO' di•'n6 &t6c u• the"

des vi-n6 ct• &ldc thi• l•p t• m6t hdo •r r• ctdng ca

ngo.'i l& c6" gdng cdfi gd~con ngd3i ra kh6i v6ng ki•ha

to• cu•t theft thoai h• tr'a lai cho con ngfl6l ne /16c

l•.p. Nhflng s¢ pha'n d6.ng laj theft thoai d• di qua trdfi

n4n v6 tihh c•u d/inh nghi• tr•n dg bi•fi con ngtt•i ra m8t v•t th4'nhtl bao v•t th•'trt• liihh kh•c.

Gdc nh& tfl ttl6•g hi•n d'a,i ph•t gidc ra rffhg

c•u d.inh nghig tr•n vfla l•t m6.t "bdn tdm trdc tuy.•t v•-sfl vong th•n v•a cffng lfi m6t trong nhtlffg cgn nguy•n l&m n@

ra t•f cd nhtt•g dti•T• sai lS•n m•t

ngd•i ta dff ndi v•-con ngtl6'i. B•i the' t•: ca" ca'c tri• gia tfl- g•h m6t the" k}• nay d/•fi hop st/• xda bd

tgI.A KH01 47

nhdfig a'c qffa do c•u di,nh nghi• tr•n. Max Scheller ban v•quan ni•m con ngdSi dd

cd vi•: <<C•i l•tn ldfi cffa th6"k}I 18, c•i l•fn chi'ttt'cho

s6" ki@ cda tt/ td6•g nh•n ban tha'k}; ra lfim m•fi cho v•n h6a m,6t con ngd?•i d-tt6c hleu hofin to•n theo hiflh tht•c cu•t m6, t htt• th•'bi• suy ly, hi•n di•n ndi mgi ngd•i y nht/nhau*)•

Schopenhauer vi•: <<Quan ni•.m ngd•i nhd con v•.t suy 1• l& rn6.t sai l•n ph6'qufit d•a•cd l•u ct6i, c•fi phdi dttdc gay b(; •i nht/m6,t s.d:'gid tao 16fi lao cdn de**>>.

Heidegger biflh lu•n nhtl sau:

<•N6fi mo•ng c•u dinh nghiE d6 lfi thd v•t. (zoologique), chifih trong khung ca'nh ctla c•u dinh nghi• tr6n mfi quan ni6m v•-con ngd•i ct/a Au T•y cuOng nhtt t•} cd nhti•g gf lfi t•m 1);, lu•n 1•, tri thtt• 1Mn nMn ban c•a chldc ki6h tao. {)a-tff l•u chffng ta bi. xi6u bat trong m'¢316n x6n ct•a nhfi•g ); " tflong va kh•i ni6m mt•.6n t¢ trong ca• m6n ct6. Ctl'sfl nd c•t n6fi

* L'h0mme et histoire. P. 143.

** Animal rationale, Cette vieille et universelle erreur de principe, cet 6norme proton pseudos doit 6tre 6cart6 avant- tout (W. Durant, Vies et Doctrines. P. 345).

48 O•A KH0•

tr•n m6t cau dinh nghig sa doa: Da• 1• rest c•i u, chSn d-t•Sng ti•h. Cbn c•ii

u

th(l hai chihh 1• stl cafn do'an khSng cho bgn v•-con ngtrSi. Hai u

d6 lgm t• li•.t 16ng ham mu6h hoq v•-con ngtlSi. Tihh tra, ng ngy k6o theo m6,t stt xdo trSn vg h8h loan trong c•ic ti•u chuah cu-ng nhd thai d6, cu'a chffng ta, vg haft nht/kh6ng cbn ai bi• dttdc ph•ti c•n cd tr•n cgi gi'trong nhttBg khi c•h nhtl•g quy•? di.nh quan tro.ng, dibi cd s• th£• trier vh trung thttc di dgi vdi stt high bi• st/'m•.nh***>>.

Do" 1• mSt hai nhan chtlhg trong trgm ng•n. Cd th•'ndi 1• qua ntl•t tri•'t hoc hi•n dai et6fig thanh thda ma. cau dinh nghi• ngdSi lg m6. t con vat bi•} suy

*** Cette dgfinition de l'homme est au fond zoologique. C'est dans le cadre de cette d•finition qu. a 6t• b•itie la con-

ception occidentale de l'homme. Tout ce qui est psychologie, •thique, th•orie de connaissance, anthropologie; depuis longtemps nous sommes ballot6s dans un p•le-mSle confus d'id•es et de conceptions qui sont emprunt•es • ces discip- lines. Du fait que la d•finition de l'homme sur laquelle tout

repose repr6sente d•j& une d6cadence. Cet 6tat entraine perturbation et confusion darts nos critSres et presque personne ne sait plus, ni sur quel point, ni selon quelle alter- native les d•cisions qui comptent doivent 8tre prises quand jutement il faudrait qu'• la grandeur de la volont• historiale

se joignent la p•n6tration et l'authenticit• du savoir historial. (P. 155-156).

, 2. C•N DO CUA S• TRU.C TR•.C

Trdo• h• 1• chWcon vat c6 hal dii•ha hc'ng. Di•in tht• nha• chtla sau dG, b•n dtt•si

con vat cbn c6 th•o m6.c, vfi dtl•si ntl• c6n c6 qu•ng kim d•a} cho n•n co" th• 'ndi lfi chi•fi ngang cht/a d•t• r6,ng d•' bao qudt.^, ta} c• ctt•c da• (di,a chi cttt'c). Cgn bring dgc ditt.Oc bmu th.i bang cht•suy ttl thfla.i qufi n6ng cht/a sau dd d4fi d6 ti6in tht/•, v6 tht/c." Tht/c

ra chtl-bmt'^" suy ttl chi'l• ddd dcgc tru'ng (note c aractenstNue ), ch(/kh6ng ph•i lfi nguy•n ly" carl ta, o (principe constitutif). Cho

n•n c6 bi• bao ngd6i kh6ng suy td,.ca• tr6 con, lffc ta ngtl kh6ng suy tt/mfi va• lfi ngt/•i. Cd hai y•fa t6' con v•.t vfi suy t¢ nhtt v.•y kh6ng did d•'cal5 cho

con ngt•i l•.do t6h tai td than. Do dd n6 ngFn go, n ldn trong md'pham, tr•l st¢ v•.t, cho m•i t•Si theky^" 18 khoa si•u hifih .....

co alien vaff c6n &i,6c go, i 1• tri• 1); d6.ng v•t, ho@ si•u ,hiflh X hob (Philosophie:zoologique ou la Mdt,aphysique chimiqiae).

Nhan did khi hoc v•-con ngt•6i thi'nht•ffg pham trfl v•.t 1)• kia d-aoc dflng y nguy•n cho n•n m•i go, lfi kh•Si daft t• st/vat, ttf&'a lfi •

v• vay. Khuynh ht•Sn•

SO DI.A KHOI

tht( hai n•y that ra khSng ph•i do Aristote khfii xt/6•g, m• chifih lh do nhffm Ioniens cu•g gqi nhdm thigh nhi•n hoc m• ngUbi sa•ng 1.•p

ra 1• Thales.

Trong cfii hoc cuba ho., con ngtlSi bi. g•c sang m6.t b•n. t• cd ch6 3• d•G &t6c dS' dS• ra d•'ti•n high bah the'

sff, v4t, tranh ludn mien man cho bi•t bdn th•'dFd la

ndO• hay l• hodc khf.., cbn con ngtl•i thf b! qu•n

di hg'm t.• hdn ntt• l•t bi sdt nh.fip v•to stt v.fit; th•'l•t tri•'t hoc tr6' n•n xa

la vf3i con ngtihti, Socrate 37 th(tc

cttt6c mol nguy d6, n•n c•£ k•u g9 ca'c tri•'t gia pha• b6 st;. v•t dt•' tin vKho.c h6i con ngdOi, l•r th•n ph.fin ngttOi l•tm trung t•m suy nghi.•m: ((Ng•2Oi di, ng•ldi h@ t•, hoc bi•f vd•chi(•h mifih ng•Oi di dy&•. H6 l•n

c£u dd Socrate thi•t cd c6ng v• ca• tri• gia d:2 ghi c6ng cho Socrate khi g9 6ng 1• ngu'•i c1• ti•n

kdo tri• 13; xu6fig khdi thigh d•' c•t nd tr•n d•a. Quit that ctd l•t m6t khu'c qu(t lich st} nhd c•(c tri•

gia tuy•n dttdng. Aristote d-a-cS c6ng httdhg t•r•g t•eng go.i cua Socrate khi b•m d•fi con ngt/Si, chtfng ta ctff ghi cMng tiara n•ty v•to •a kh•i nghi•t 1• d:fft sang giai c•o,an m(3i

sau thidn, so ra thi'g£h

con ngtl0i hdn &lbc m6t bt•sC. Nht/ng Aristote th•

bai vi-ct• kh6ng kh•i d• t•f con ngtt0i cho n•n

khfng dti tdi ndi. Ta th{/ ctt(• x6t s•u v•o cugc

hff0fig ctd mbi th•, nd c•ch ma.ng d-tt6c v•phi•t chd the' hc•n l•t W-phi(t thu tri, nghi• 1• v•-phi•

•IA KHOi 51

chti thY" nh•ifi manh c•fi ly" tri'suy lu•n ch6hg thd• thoai lfi c•fi dt/a v•0 tin tu, dhg, n•n mgt cu6c "" tr6 ve vol con ng•i nhflng chffa cfing t•t, ch•a b•n •fi Cfing lf: m3i •i t3i 1• tri'•2 v6i, d•ng lgi, m• If t{i thi-•u fly phfii 1• ph•h s•u th•m cffa

con ng•o•: b•n trong ly tr• con cff ti•N th•a v• r63 cbn cd c6i t8m linh.

M•i t6i Kant m•i kh•m phff ra gi•i ban cda 1• tri'nh•ng cu•g chu'a ng0 d•fi b•n ngo•i If tri'cbn cff c•i chi nffff, ph•i ch8 8•fi the" k] g•fi d•y m•i ng&_ d•fi nh•gg c•i b•n ngo•i l/tri'nh• ti•N th•c, v6 thd•. D6 i• v•h• th•

Cbn 7•-phiff dd• t#•ng kh•h quan thi chuyen •6ng cffa Socrate' kh6ng quan trgng mong mu6fi m• cd lff cbn g•y thi& hai 1• v£trg6fi kia tuy hgc v•-su v•t nhflng 1• nha•g sff v•t cu

thd'(n66)., lfl•, khi'v.v ..). Chfl'nhff t• Socrate thfbfin v•'nidm cub h• thd; ta3 lfi bfin vg•hu•g cd trRu t;•ng. Nh• v•y cu•g c6n ni•m 4•hc vdt thd'ho• chfl chffa ph•i

con ng•Si l•m trung t•m hoc hdi nh¢ Socrate ch• trd6ng. Khdc nhau m6t d•ng hgc v•-s 0 v•t ridng bier,

cu thd; cbn• m•t dang hgc v•-• niqm s• vdt chung, trRu tff•ng, m• tr•u t0•ng 1• cdi bring dahg, c•i t•6hg td•ng v•-sfi v•t, nha v•y 1•

xa thffc taj, xa •N s6•g, xa cu

tha[ OK I• 1• do khi• cho Nietzsche t6"cgo

52 -DIA KH(•I

Socrate lfi ngtiSi ti•u di•t khoa hoc*, v• ndfi th•':k• thfi ba

sau n•y kh6ng nh6 ddoc sq ti•i3 xu'c vSi b•fi khi" c6i m6' b•n Alexandrie, thf khoa hoc Hi-L.ap d£ bi ti•u ma l•u r6•.

SU LIJ-A ]9/•0 CI•A NHIJ•G C.•kl HIEN NHII•N

Day lfi ch6•cd the' hdi tai sao m•t hddfig di tai hai nhtf kia lai d-tI6c shng m6. tuy6n dd6ng, v• dab dao cho bao thgh•, tri• hoc v4-sau?

Thtla vftifih chat minh x•c, khfc tri•} mfi 1• tr'i clem lai chott/ ttl6fig, trhi h•n v6i st/ 18 mO am u

trong thafi tho.ai, vfi nha't lfi nd cd tifih cha} d:6.c 1.•p, con ngtIN c6 the' dung ngay 1?; ffi cu• miihh, khdi cab nai ct•fi thafi v?/a xa x6i v•/a 16" bich mfi m6t dab 6c tht/4 tifih kh6ng th•'n•o chal• thuan dttdc. H6n &Ifig v•cu6c ti•h h6a

con ng¢3i mfi nhifi thfday l• m6• bd+h ti•fi quy• li.•t carl thia• d6' ctda d•fi 6c khoa hoc khdch quan. Do d6 phafi d6ng thanh ni•n tri'tht)c Hi-L•ap lao theo htidfig mBi khi•fi a'nh htidfig cu•i Socrate trd'n•n ma*nh li.•t, cd n•ng ld.c ct6.

c chi•fia

* Socrate an6antit la science. Vol puissance. T. II. P. 23.

-DIA KHO} 53

d6h n6• lafi ha• sang phah nhan v•'n. O'day mfi cu-ng theo 16] khdch quan xdc thi•} thf lfi vong bdn qu6n ma• bdn chat

con ngtt3i v6h lfi mot v•.t chuy•fi kh6ng dt•,6c ph@,xdc dinh. Th•'nhtlng doc dfii tr•n 25 th•'k• d£ kh6ng ai nghi ng3 •fi tifih ch• gid ta, o (trCu ttl,•ng) h,ep h6i vfi v•.t 1¢ cu'a ?5 nil.m, mffc cho, n6 d6' khu6n lu6n ca' dab ffc nh•in loai. Gusdorf vi•: •Ng•ty nay. b•n •u Chau h•-ai mu6h di v•to tria} hoc lfi y nhtf phdi chui qua hal cdi k.ep c6"li•n tid•

.., m6.t do Socrate v• m6t do 16) luan l•;thd.c nghi•m*

>•.

Hffy la• m6.t vi" du cu'a Wolf mfi 16• ph•in loai cdc ng•tnh tri• hgc cffa 6ng pha'n chia•a trung th•nh hdn h•fi c•ti i6"i quan niam dia kh6i d'tr•n Vfi &i dfing lau dM trong ca'c tht• bdn trier hoc /•u Chau. Wolf cIfft siau hifih t6fig qu•it l•tm trung tam tri• ho.c, v.@ m•t do" l& khoa hoc v•'htt•l the' (ontologie g6ne- ral) v• nhttng van dd'gi6hg, thd ban the

ve su' vat. C6n ca'c khoa hoc kh•c nhd tam ly; luan 1?; xff h6i chl la s# @ du, ng cffa khoa hoc htt• thai nghi• lfi theo phifdng ph@ vfi pha.m trfi cu'a nd. Ta n•n nh• s6i n6'i nha't' trong tri• hqc c6'/ti•ri 1• •vafi c•g b•n

* Deux goulots d'6tranglement successifs. M6tap. Tr. 8.

54 {)IA KHO•I

the' cu'a c•c y' ni6m>> quen goi l& Ia question desuni-

verseaux, ttih hdi rEng y" ni•m sq htl5 (on•ologie) cd thtlc chang, thi" d.u 7¢ ni•m con ng•.a co" ch•/ng hay ch• la danh t• su6ng. N•h cho la danh t•f suSng thi-go.i la ph•i duy danh (nominalist), C6n cho rgng co" thi-gqi la duy thdc va trong di•va•ng duy thtic dg tha•hg the: Sd tha•g the" nay chifih la s•. din con ngttSi xuShg. h6" vong thgn, vi-d•-cao y" ni6.m tr•tu tttd, ng b•n tr•n

con ngtt?•i cq th•J Dd chifih la thuy4• dinh m•nh &/ thfng thuy•f tff do con ngd•i. Xem the" &i bi•'t @ htc cu'a hd5 the' ho.c manh d:•fi d:6, nao. Nd 3c6" khu6n

tron yen con ngdOi theo y" ni•.m stl hd• hay la ha5 the' hoc. D6 la biafi th•'cu'a vgfi.c-t4"ba'n tM'so nguy•n v•

van v•.t cu• nhdm Thales, H6raclite xda, v,•y tai sao

no" lai thdng the{ ThLta vi'n6 rd rang minh ba.ch la dish ct•r sd• h•t} d•h, va qu'a nhi•n nd r• t6• cho sd, hoc hdi.

L6"i x• dgt c•da Wolf n•f• dt/f•g v•-phddng di•.n gido khoa ma x6t thi-cd &tdc c•i lo,'i la rgr•.t, thu•n

tiC.n, va d•6 sao ahh htl6hg khSng can h• lfm; nh¢ng

x6• v•'phddng di•n sinh thanh (g6n6tique) thf

quan trgng cffa n6 that la tan kh6h: vf lffc d6 khoa ^h si•u hifih to g qu•it s6 lieu bi•n cho moi khoa k4' c•

nh•in ba'n, ca'c nguy6n tfc ph•tdng ph@ va pha.m trfi, t• cd &id.c gd•ra do y" ni•m chung vSi khi•i ca.nh ti•n

thi•n duy nil.m, td4 1A trLt• khi kha'o s•t va thi"

DIA KHO• 55

nghi•.m (v•-vff tr.u) ho•c b•n ngoai carh xffc con

ngd3i va nhttSg m6[ tihh giaE ngd3i vSi nhau. Ndi m6t cdch thSng th¢Sng 4•c d6n gidn hda d•fi chng d• m• chgp l•n

con

ngu'3i, khi•h con nggSi s6fig that b4 ta6fi dogt bi•

bao 1• y•6 t6" cd nh•n, ti•h caN, ti•h the&.. Rg rang lg cli gi•6ng cu• t•n c¢@ Procuste d•t nan nh•n l•n tr•n: thh'a thffch•t, thi• thf k6o ra cho t6i bg•g i" g •ng. Coi nh•n loai d•u d•u c•ng nh¢ nhau, c•ng m•t n•h lu•n 1• kh•ch quan cd th•'ph6 h•p h• t• c• t•6 l& bd •i ph•h

cu th•'v•-ng•8i sghg

trong hogn c;nh cg th• 9•y. Chihh trong b•fi khi'tri•} hqc thi•n nhi•n duy

ni•m dd dd ph•t sinh ra cdc h• thShg t• t•6•g khi•fi con ng¢6i b• ta6• doat h•h h•f nh•n phil, nh•n cash vg coi nh¢ ph•6ng ti•n s•n xu•. H• mqi gi• tr• bi th• dinh theo l•ng sS' kith m•t. m6n hgng,

con

ng•Oi cd gi• tri lg tai nd c6 ihh cho mht.c•i gi•dd, ngogi nd, mg nd ph•i h•6hg tSi d•'tiN 1/do tgh tai.

Cdi quan ni•m d6 dg d•m r•c s•u trong con

ngdSi th0i dai •fi no1 chlnh nhd•g trigt hoc

kh6i x•0fig l•n v•i hdo y, c•d g6-con ng•3i khdi ((vong th•m• k• c•c l•i v• v6 tifih xa v& con nga6i nh• m•t tifih vqt (nature morte), m#t cdi mdy xud•, m6t con s6:v6 h6fi nfio dd nh• M2c-xi• l& m6t thi'd• d•ng bu6•.

S6 •!A KHG•

Diah d6 c6 phfii chfdo may mdc c4 khi'xui nan chgng? Kh6ng hs• nhd tha'. Tuy cd khi%6 l•m cho thai d6. tran tr6' th•tnh tr•/n trgng v•t hiafi nhian d•fi mti• d.6 g•iy ph•fi n6 trtlSc t•m thd6 nh•n loai nhting c£n do ph•ii ...... tun tc•l ch6~ngu6h goc xa

hdn, nghi5 m•i tff d?yi Socrate. Nan nh8 ra•fig chifih Socrate bi a'n th hifih ltfc Hi-L.ap chlta c6 then mdy, cuhg nh¢ su6"t th3i Trung c6' ch¢a c6 c6 khi: tha'm•t con ngtrhci v•fi bi. quan niam theo pha, m tr6 chifih c•i thil" nh•in bdn thiafi n6i t•m theo 16] d6.ng v•t hoc kia dg lfim ph•ft sinh ra nhti5g cha'd6 d6.

c

chiafn Haft <<duy chihh phti>> (•tatisme)ct•a Hegel hay phdt-xi• v£ c6.ng sdn t6n th8 t.gp down nhti chfi tha' d6c t6n, daft b6p ngh.et con ngtlOi t• ri4ng d.6c d•io... Ta their kh•i diarh sai l•rn du'a di xa

bia• bao. Ban Viah :D6ng Turn Tti' dTa ph• n•to mc•' dip cho m6n sinh eti 16] n•y, co" ngti6'i vi'6ng vSi Socrate c•' ch6"dd k6o tria• hoc ttt. tr3i xu6fig d• khi 6ng tuyan b6" cthi•n nhdn b• tlg•ng dl•> vfi t• kht*6• nhtifig iu•n bfin vEtr3i. Tuy 6ng r• c6 13f vi-ch6hg la.i nhtlfig suy tti tai d.i

ma thu•t nhd •)6fig Trgng Tht•, nht•ng m6n sinh 6ng lfi H•m. Phi Ttt'v•t ok pha'p tri eta-cao qu•n chd etafi 8.6 chuyan cha" k6o dfii su6• 20 tha" k•}. Tom lai cd EI6ng hay T•y haVd• khSi /:l•u tE Dia thi" r6-i trtt6• hay sau cuing sF d• daft m6t thtf tri& hoc vong thdn: ndi to•tn vK

B!A KHO• 57

v•t tha'm& qu•n chd thd'n6, tdm ridng bidt.

D.ESCARTES V(JI NGU(•I M/•Y

Tifih tra.ng quan chu' the d-6 dTa k6o d&i su6{ cho t6i Descartes ettiOc xung tu. ng lfi cc6ng t6'trid't hoc m6• vi-cd c6ng khaln phd ra

cht• tha'(la d6cou- verte du su]et), kha'm pha'ra c•ii t6i, cdi Ego.

C6 thgt thEchdng? Thtia do" chi'lfi m6t thoai d£ etti6c thiai3 v&ng (16gende dorde) do b6 ba Cousin, Ravaisson, Lgchelier dfin ca'nh. Cousin thfinh c6ng ngng Descartes lan h&ng tridf gia lob b6 ba eto" ci£ thfinh c6ng duy tr[ eta.i ly" d6,c quy•fi cho Descartes su6t h6n m.6t tha'k•. S# thfinh c6ng no dd'l•tm cho tria• hoc Phdp lfii lai m6t tha'ky' tr•n dTtiEng nhgn v•n hoc.

L3; do lfi vi-c•i chu" tha'do Descartes phdt gi•c ra chi'co" cdi 'tan, b6i thoat sinh ra n6 dd trO'nan ctlfig ng• tt•h lfi d; tr0' nan bah tha'(substance pensante) cd trnOng et.6 nhtt vg.t chg• kh6ng c6n chtft chi lfi siau th6; cho nan thay vi•d-tia lai dn idh no" c&ng l•tm cho banh cG tham trg• trgng.

V[ Descartes dT£ phgn ta'ch ttl ttI6hg ra kh6i xftc

thgn b£ng cash ga.t bd linh h6tl. BSi 6ng cho linh lfi c•i gi-trung gian gitig xdc v& tinh thgfi nan nd 13

J

i;¸

58 tg[A KH•I

m0 kh6ng d@ dfig nhtlfig y•u sahh cfia 5ng l& sd high nhi•n v& ph•n minh (6vidence et distinction), th•'l& c6n co" mht b•n l& xdc mfi 6ng go.i b•n kia l& t•t duy, mfi 6ng ctff biOfi ra m6.t bah thd'td duy vfi tO d@ hai d:•tng kh6ng c6n li•n lac chi v6i nhau ntl?. Descatres dg cd the no1: cTdi chd}' hdn ld mot thdn xa•)>, <<Je nit absolument que je sois un

corps>>. Nhifi ngt/•i di d-t•ng 6ng cffng khgng ddm tin lfi co" that hay chang... 0ng ph•i nai ct•fi 16ng trung thqc cu• Thi•n Chtla, vi'Chda ddpha'n l& cd, n•n 6ng m6"i ddm tin lh co" tha nh•n, co" vff tru. Ngdhi-ta kh6ng high d-t/6c n•fi sg thu.'c hai b•n kh6ng cd li•n h• chi vd'i nhau thi l&m

sao xa'c lai ct£ d:6. ng a•n nh.ip vdi tff duy &r6.

c. L&m sao khi t6i mu6• di thf hai Chin lai ct£d6.ng theo y" nghi~cda tgi. Ta chi'vi•c nhg ct•h nhtlfig thuyet

cua cdc ngttOi theo 6ng d:ff safig ch•" ra d•'gidi nghi• stt c•t •6,ng fin nh.ip vd'i td tddhg r< Thi'du, Leibnitz cho d6 la mg.t sd 8i8fi hc;a tiSh chS" (harmonie prddtablie). Malebranche gidi nghig bdhg thuyS{ nhgn d.ip (occasionalisme): nh8n dip suy tt/ thi-xdc ta• d6,ng... D6 1• nht•ffg C6"gdng 88'gidi nghid hay 6ring hdn 1,• 3;•'vd vi6 sg ph•n li& gittff xa'c th•in vh tt• duy, c6n trong thttc t6"d•d6,

c hdnh dd, ng y nha chia lid that s.d, tri6• hoc kh6ng chi.u quan salt sg v•.t thdc t6• ma chi' suy lu•n tr6n nht/fig ?f ni6m ti6n thigh, n6n nh• la lufi •to" d•u •ta•cd thgc nghi•m. i

DIA KHOi 59

V•t If cu'a Descartes chi'lh m6t md'suy lu•n ti•n thigh tofin b6. thi•fi hdn

quan s•t. Voltaire kh6ng ng•ifi nga.i cho d-6 l& m6t t ti <<tleu thuya• kh6o x•O rid.t>> (roman ing6nieux) vh Daremberg ph•[i, th6} l•n ra'•g: •Descartes d2 dt•a v&o sinh ly] d'da vfio suy ttt cWng nha trong khoa gidi ph•ff nhdfig stt l•?n ld•m6i cbn nhi• hc•n lfi nht•rTg l•?n ld•th•i xtla m& 6ng •£ ph•t di>>, ToN lai v•.t l?f cu'a Des- cartes lh m6. t khoa v.•t if lu.n ba.i gieo tai boa.

Tha'm thay ch6 g•y tai ho.a d6 chi" cd nhtifig tria• hgc gia tinh y" l•m m6i nh•n ra, c6n d6"i v3i nhttfig ngt/6i c•iu na hihh thrift thi'chifih ch6•di• d6 la.i tro' th&nh may mdn cho Descartes. $6" lfi trong khi nt•6• Phdp 1.@ la.i cha'd6, qu•n chtl (Restauration 1814), thi-v@a

muon phdn lai tt6ng 16"i cdch m.ang b•g cdch bah v• n•fi ctao Ctt•c" t.•p truy•fi, d6flg thai la.i mu6h d-tin nh•n ca" khoa hpc d• kh6] d•h ph•t tri•fi. Nhting ctdn nhS.n khoa hoc mgi mfi ct6fig th3i mu6h duy tri-n6ri d.ao 1); cff lfi di6• h•t• kh6ng th6" lfim dtlOc dd• vOz ,•u Chdu lu• d-o`, vi•trong thqc te khoa hQc ph•ft tri6fi manh dff lung lac nhi6• m6"i tin tuong co, nhttng ch6"/t6 1814 lai

suc .duy tri• L&m th•'n&o b•y glo, kh6ng le-nggn can khoa hoc d•"cttfi v£n lu.•n 13;? •i•h d-d kh6ng n•n vi khoa hoc orang ti•fi manh. T6} nh•fi lfi c6 bdo t6• dttd.

c ca" hai v•t chifih vf the" thuy• cu• Descartes ctt/c•c

60 D[A KHO•

coi nh¢ limb thu6• hay nh& cho gidi ph•ip dftn hoft. B6i chdng Descartes chd tr•ic3ng tff duy vft th•n xfic kh6ng dn nh•fin chi t6i nhau nan suy tt• ctl'vi•c hoar d6.ng theo nhtl•g nguyan ¢ tac c6' truyafi riang biat. Cbn xdc th•n chuyan lo v• khoa hqc cd khi'cd'viac ti•fi bt•6•c, ho tin lft nh5 di 16• d6 hai dftng s• khSng cab tr6' chi nhau.

Nhft c•iffl quy•h tifih tofin nhd v.•y c6 8tlng chgng? •D•y lft k• quh: trt•o• ha• v•-m•,t tri•t 7 thi- d6 lft tri• 1)• nhi. nguyan cl•" d-t/0c 8•j, 8•h chng t6.t vft tr6' thftnh m6.t thd•tri•( hgc tho•tt xa? (philosophie desincarn6e) cd le t6•t cho thian th•h o' d•u cha•ng (Ang61isme) chd'kh6ng a•n nhfm Chi t6i

con

ngtl3i ta, tha. Chifih cht• trtIdng dd cu• Descartes d£ dtta tri• hoc Ph•p di vfto con dtl6ng• <<lift

xa th,dc ta.i m.6t c£ch nga.o ngha[ d• kh6ng-dda tran quan sdt, raft cu•g chsdg da•cho c£c khoa hoc khfic dt•6,

c tia• nhS.n vfto cung tha•nh d.ai hoc, Nhtlfig ngtl5i nht/ Binet c6' d•6ng cho t•m ly thd.c nghiS.m thi kh6ng bao gi5 dti6c mSi d.ay, Ribot thi'nh5 thaqttc m& vfto d;t•O.c nhting kh6ng bao gi5 d-t•.6c ph•p thi•nghi•.m, m.•c d•fi 6ng chu' trtlbng t•m 1); thqc nghi.•m. •Dd lft m6.t vM thi" du v•Tt•m l•. Ca•c khoa kha•c nhd lich sti: x5 h6,i, nh•n hoc cuing chiu chung m6t s6" ph•.n vft nail cd dtt6c nh•n vfio thi•cu•g ph•ii v•ng theo la- 16] cda td duy ,(cogito). Khoa siau hifih tt• thu mifih

D!A KH(Si 61

]ai v• d•c chi'm6t catch nga•o man vi•na• d-ti6c d6c quy•fi d6• vdi cu•g nht• ch6hg <'

vo• t• c•i moi khoa

khan>>. Chifih b•i• khi'd6c chuyan vft kh6p ki• dd da

lftm cho tSc gi• Ph•p mang n.•ng tifih chS• duy ni.•m thay vi" d;i sSt v6• thSi cu6c 8a'quSn bifih v•n hob ct•a mifih thi lai ^' lan tr£nh thSi cu6,c. SiSu hifih dff trd' thftnh m6t tri/Sng d.ay cakh tr6fi la•nh th•.c taxi, 18jr vi.Sc gi•i nghi• nhtt•g lSi cfia mifih cho

ra lftm m•n nguy•n*.

Ka• qua thtl•hai lft c£c kkoa ko, c nkdn vcfn nhu3

x• h6. i, stl' k)7, tSm ly] nhSn chffng ph•li xa lift tria•

hoc raft h9 co" ctd ly do col lft m6. t thtVm6 m6.ng m•y gi6 vi•v,Sy ca• khoa do" cuhg la.i di vfto ng(• bi• ttik lft hS• c6n cd tha'g.•gp nhau tran m6. t dia h.at nfto ntlL Ca6 khoa nfty cftng ngfty cftng •i s•u vfto chuySn m6n thi•cfing

xa c•/ch con ngttSi toftn dish,-nSn cftng lift kh6i d-6• ttt,6ng, cftng tr6' nan ha• sti6 chili vu, n ma'nh v• d-a•nh m•i•

con ngtlSi .thd. c ta.i. t3iafil nfty

d;tt4c cat tria• gia bfin d•fi rS•nhiafi**. O'd•iy chi'xin

* Bien plut6t de marcher avec leur 6poque et d'6chapper fi leur 6poque... au lieu d'6tres attention au r6el.., la m6ta- physique est devenue une 6cole de fuite devant le r6el. Elle se constitue en technique sp6cialis6e et se contente de pour- suivre l'ex6g•se de son propre discours. (Introduction

aux sciences humaines. Gusdorf. 20).

62 -DIA KHC•i

nhdc d•h m6t chuy•n y" nghiff c6 tifih ca'ch t6hg k• hon ch 8[• dct•6.c Gusdorf ctg c.•p 6' cu6• sa'ch Introd. cu'a 6ng (tr. 472). D6 l•t vi.•c gdp c6ng ct/a t•ng trffm

nh& nhan ho.'c M?7-qu6k trong quy•fi <(Anthropology Today>) dt•6i quy•h ctla 6ng Knocker thu6.c da.i hoc dagng Chicago 1953. K•? qua cub c6ng trifih Vl eta1 ct6 l•t vi•.c phfii c6ng nhan ra•fig ca4 nh•t chuy•n m6n l•ng danh qu6• ta'kh6ng hi,fi d-t•6c nhau vf h 9 kh6ng ndi cfing mS.t ng6n ng• hdn th•'nt/5 ngtt3i ta cd lo au mfi hdi kh6ng bi• ho cd dish gl-ph•i n6i vc}i nhau chdng?

Xem ra ca'c nh•t nhan hoc cd'm6t tifih ca'ch chung l•t ta• c• ct•' tam d•fi nht/•g vail c•g khdc nhau. Nhan hoc 1• hdi sd'chung ct•a ho xem ra lai trd'n•n ly sd" &la m6• chuy•n gia cti mgt hd6fig cash bi•t nhau. C&ng di sau c•ng xa

nhau bi•fi bier. Vdi tifih tra.ng tr•n ta phdi k• lu•.n rfng

hifih su6ng cuffg nht/ khoa hoc su6ng c•fi thft ba.i, c•fi ca'e khoa nhan vdn hgc pha• bat ray vc• khoa Si•u hifih>). T• nhi•n kh6ng phdi th(/ si•u hifih ti•fi chK ki•fi Descartes, Kant, Platon hay Aristote, mang nKng tifih cha? vat ho• phi•fi di•.n; nhttng carl m6t n•fi si•u

** •<Situation spirituelle de notre temps)> cua K. Jaspers, ((R•v61ation et Tradition>) cua Jank616vitch.

D!A KHOi 63

hifih khdc tt•dng h.dp v61 con ngd3i to•n di•n cd b•"

sau n6i tam, cd st/ ri•ng bi.•t dS.c d-do. V• ct6 do xua} hi•n cu'a tr•to lt/u trlet ly Htqn sinh.

"DO•G GdP CIJA HI•N.SINH

Ngt•0i ta dfing danh tt2 Hi•n sinh d•'chi'trho lt/u tri& ho.c hi•.n dai. Hg. kha'c nhau ra{ nhia6, nht/ng c6 mawr di•n tddng d-6iag sau day:

Trtt6• h• l& ho trd lai lair con ngU•i Idm

tffO. ng suy tff: ho tS'ca'o tri• hqc c6'di• kh6ng bi• gi-dSfi

con ngdSi. Bgi lair va, t chS• v6 .hS•a v• nhtlffg cO cau chSt l•tm trung tam caha hdfig.

<<SiSu hiflh ..... co dlen hifih nha ..... glal cluyet van 8e

trtt6fi khi dfft var• ctS• n8n met hoc tr6'th•mh m6t traSng d.ay phi nhan bah (deshumanisation) bdi n6 chi' c5•

sao theo d;uS• chan 11; tuy•.t d6"i, nghi'thgt vS-vat cha• 8a• tiSn>). Trong quySr• Mythe et Mdtaphysique (243), gi•o sd Gusdorf c6 viS} dbng thafi tri•t nhd sau: (<Pham vi ct•a 17/tri'suy luan l•t mS.t n6i ro^•ag, khSng co" tam tihh, tdbhg tu'd.ng tiSfn tht/•; n6 1• m6.t chan khSng tuy.•t dS•, m& mS• sg nhttb'ng ba6"c cho nhan bah, cho tiflh ngtlSi dS• bi kS' nhd t6.i pha.m td• tha'nh linh>>. Ndi cu the he tac gia n•0 dam dfing hihh afih trong v£n, dam viS• v6"i c•

64 D!A KHOi

tam h6fi, ca" ti6/n thti• nhd nha•g .Montaigne, Voltaire, Pascal, Goethe, Nietzsche...

nh& v¢n mfi kh6ng phfii l•,tri• gia. Vi• tria• ph•i qui chi•ti vfio tri• hoc c6" dish m& kh6ng ctt•6c la• thl du (; ca'c ng&nh kha• hay 6" d•i s6hg.

Di• tht( hal 1• Hi•n sinh chtl trd6ng trd lai

kh6ng ph•ii v• con ngti•i tr•u tti6.ng mfi 1• con ngffSi

co'thit c6 xt•6ng, con ngl/6i s6fig cl6.ng. Hi•.nsinh h6

h•to trd'la.i vO• cu. the' ch6"ng la.i tri• ho.c co &en v•

no"/tff pham cfii t.6i c6 1.•p hda con ngttSi, kh6ng la.i n•i.con ngut6i m6,• td6ng quan n&o vSi thSi gian. Hi•n sinh h6 to l•n rfng

con ngd•i Hi.•n sinh

trong thai giam•, <•6" trong the" giam• (•tre dans le

temps, •tre dans.le monde). Rift ra kh6i kh6ng thSi

gian, con ngffSi chi' cbn. l& nhttfig h6fi ma kh6ng thgt (forme de fant6me).

Do dd <<Si•u hifih tg Aristote cho tdi Voltaire chi' 1• m6t thtl •nhgn bah tr•n mgy, cda ngtiSi md

m6. ng;h6n kdm v6 thdb'ng v6 ph.at, d•' bi, duy v•t khinh bi'v& th•[i bd cti nhtl m6t hifih thtla suy ttt 16] thai, m6.t mSn xa

xi'cho giai c•i3 trtt6•g gi•t*)). B?tn

v• thtl" nh•n b•in 15• ni•m did, Berdiaeff nh•n xdt nd

l& thtf nh•n bah m6t chi•t• (•thtt'nh•n ba]a tr'a ngu.y

* M•tap. Gusdorf. 133.

-DtA KH0i 65

dg gi•f ch• con ngtf3i ca thai bhi t¢ ch6"i kh6ng

nhifi nh.•n bfin tifih v6 cfng cu'a con ngti6'i**•. V[

th•t•c gia t•ep: •(1)• /l•fi lu• phdi v•et'^"

ra khoa b•nh vffc. con

ngtl6i, kith thi•'t m6t khoa ba• v•. nh•n chu'ng. Cho tdi nay t6n gia6, huy•fi ni•m vfi tri• hoc /1• lfi phi nh•n, v• nhff v.@ theo m6t stt di•ff bi•h n6i ta, kh6ng the' thoht, ttt• lfi d-ffa tSi duy kiln v6 thafi* * * >).

t)6 lfi ctai d•' bdn ca•o tra.ng ctla HiSn sinh. Thgt lfi dish •ta•ng, Vfi vi-thS"cfii c6ng cla'ph•i cda HiSn sinh &t6c •g bang vfing. Tuy nhiSn cu5g cgfi ghi nMn liSfi ngay dry l•t phgfi kiSh thiS• chtia Co" gi'quyS{ 8i.nh, Cho tc•i nay no" vgff cbn tiSu ct•c nhiSfi:

-Kierkergaard chi'lfi m6t tofin cahh l•m b•ng nhttffg ¢ ttidhg triS•hoc &*6,c phSt huy theo m6t chiSfi duy nh•i• cu'a biSn chttfig 1}; tri'kh6ng

sao ph•

** Une anthropologie mensong•re qui aboutit fi tuer l'individu, qui se refuse • reconnaitre la nature infinie de 1,homme (120, Sens de Creation. Berdiaeff). *** I1 est temps d!6crire la justification de l'homme, d'6difier une anthropodic6e. Jusqu'fi prgsent la religion, la mystique et la philosophie •taient inhumaines et elles devaient aboutir par un courant int6riuur ineluctable jusqu'fi un positivisme ath6e (Sens Creation. 41).

66 -19,A

vd'nol v6ng v•y cu'a f niam. -Husserl thi"/long trai lai trong khodng l}; tfi

ctd 8d.6c r&o quanh ra} kifi. Thay vf d-da ra m6.t nhan bah dam ra~vfio sinh ly• ca th6; xff h6i thi 6ng 1,ai quay ra Haft tao m6t khoa hgc lu•n va-ca'c ban tha• c6 chiafi gh6 ra <<htlfi tha'hoc>>.

-G. Marcel <•hdu the nh,ap thai (tti• con ngt•3i cu. tha') ph•ti l•t

muc tiau trung tam ct•a mqi suy tu' tria• 1)•)>. Nht•ng vi-6ng g0 cvd• d•

ra khdi chuy• ni•m•> la 6ng dg lam m6. t vi•c thodt xa•c (d6sincarner) cda htt•

con ngt/Oi, col n6 nhd la c•i gi-xa la. v6• than xftc, cht• s• <<ca 6•trong d6i>> kh6ng dd6, c cht/G cd lgv•do'm•t 6ng nuSi a6 cain v6i v£n minh c6 khi'v•t quay la.i 16• dao dtl• c5' truyafi. Cd ngubi a• mi•.ng nhan x•t rd•ag tfi' ngfiy 5ng &I6c nhan v•to H•tn-lam thi" 6ng th6i thac sdhg (atre) tria• 1• mfi chi'cdn toa ht•6hg (avoir) ca'i ldi do tria} hoc dem la.i (atre v•t avoir l& hai ph.am trfi nail m6ng cffa G. Marcel).

-Sartre l•t rest tria• hoc lafi lift (ddgagement) hdn 1• m•£ tria• b; ph•in d6an nhan l•h tr•tch nhiam: <<Thay v•o t£c d6,ng tinh tuyafi (khSng difih b•n daft

ct• tha') cuba 1• tri'm• 6ng v& Hian sinh d• kith, 6ng

lai dem ra tdc d6.ng tinh tuyafi cffa st/. td do tan g6• raY.. t•/ ch6• nhtlfig na5 mdng sinh ly" v•t li.ch silicon ngtlSi. V.•y l& tr•u tt•O.ng ho•

con ngtfSi ma• r6[, con

D!A KHO•I 67

ngt•6i thdc ta'dau ccf c6 l•p ld ltifig, tran kh6ng chdng dt•6"i khSng r•kiah d6. Nhd tha•xem

ra cd Hian tti6n luan cung nhd Hi•n sinh cl•h khSng tiafi hon gi•duy tri" thuyaf trong vi.•c giu•p Haft tao m.6t nail nhan bdn*

>>.

Vfi nhtl v.•y <<lu:•c d6" duy tri" HaG Socrate vfi Descartes da" dam ra-sau v•o tia/n thtl,6 tria} hoc duy 17¢, daft n6T nhtlffg tria} gia th,•t tihh Ch6fig d6"i duy ni.•rn, rtlt cu.c cuing vail c6n d-6hg • v6i nd trong taft d6ng cgn b;n, nghig l•t qu a quya• ban rang chan y pha• xuaf Man nhfl m.6, t bi.•n chtt6g, rest 16"i suy

ttl hqp vdi lu•n 1•>. C•n do cu6"i cflng cu•i stl that b,ai vail lfi duy tr'i

ma bdn tifih cu• nd la phan tidh ta'ch r6i. Phan ti•h chi' l& du.ng cu, h.dp cho khoa hgc v•,t I); nhflng vdi

con ngtl6'i ch• can chttfig

non re.St ntla, c6n m6t ntla ph•i lfi c•fi chi

u linh. 19d 1• diafi d• dttd,c ghi nMn v•

nhan bdn hoc Man tai dang •" nhflfig gang stI6 n6i liah la.i gi-mfi c•ii hoc suy tfl dd'phan rash,/•a'c•'t r3i ra. Ca" trong y hqc cu-ng dang c6"di daft Y hgc tam tha'(psy- Chosomatique) da'thay vfio quan niam duy v#t ng•ty xfla.

Ng•y nay ph•i lfi th65 cu•i con ngd6'i cu• nhan

* Gusdorf M6tap. 199.

68 O!A KHO•I

cdch, ct•a sd nh.@ the' nghi• lfi stf tM6 nh.•p li•n tuc gitt• tt• td6fig v• s# s6fig, s¢ tham dq cffa co th4'v•o nh•ffg nh•p k• c•a •ai Safig

con ng¢Si. DS' kS• lu•n ta c¢ thS"n6i triS• hoc TSy •u

ch•a th&nh cgng trong viSc thiS• 18p na• nhSn b•n. N6i vSy kh6ng c6 y bdo TSy •u thiSfi gi• tr• nhSn bdn. C• nhi86 nh•ng ph•i ti• trong thi ca, thuyS•, nghi• la nh•g gi• tri tab m•t, vun mdnh do l¢6ng tri, chca c6 nSfi tahg nh• trong triSf hoc Tuy trong triS• khgng ph•i thiSh hfn, nhCng chi'c¢ nh• la nhfl•g chin If c8• 8U c•ng do l•0ng tri thgng th•&ng ch•'kh6ng do t• nSfi m6ng m8 suy diSff ra 8ff•c. V• nSfi la t• na• mdng theo nghi; sdt nfft th• mdi cff (•dS} bhn bah•> (humanisme) phdt xua• do humus 1• d•? turin hay d•? bhn (limon). V•-sau cd ngd6'i ng¢•ng mi•ng &m d6'i

u ra o thfhumus ho•

ra homo, nhdng bah cha• chda the •i •¢QC. Vi•c &i u ra odd c•g gi6hg nh• nga• Saigon chang ta

ng•i n6i (•Ngg ba ch6 i• cd ph•fi dftdn cho Kc th• m•, n6n d6'i d•h h6i

ra d•fi •" sac •'th•nh ((Ngfba Ch•

Irish. •6) ch•nh• the" cho d•ghenh•ng kh6ng c•i chifih n£i sq thqc. Heidegger k•' c•u chuy• Tr&i, D•f v• Thao tha• tranh nhau dgt t6n cho nga3i: cu• cfing thl Dat thgng, dgt t6n cho ngg3i 1• fl• humus; (Sz. 240). Heidegger cufig turn theo ((luSt ch6 i•, n•n tr•nh Homo v• gqi ngg6i lfi tgl-the-th• Dasein.

O!A KHO• 69

Cd th•tnh c6ng ch•fng? ctd mdi lfi clia[1 mong cu'a cad tri•} gia hi•n d.ai.

Berdiaeff vi•: dgig th3i difih li•fi v6• c• dang lfi chMn dti?*>• Nhu•ng dang chda c6 nghi• 1• da2 Cho n•n kh6ng phfii h•rnu6h churn d• d(a th6"i l& da'vao

ngay &16.c nhdn th&i. Ti•h tr.ang hi•n dai l•m li•n tddhg tc(i ca• nh•t lust hoc La M•'xtla dBl v• n6 l& ban &iia ho x•i• n6 1.• vfio muc st/v•t (res). D•fi sau

h 9 nMn ra x•i5 th•'kh6ng 6fi, li•i116i ra x•O v•to mu.c

khdng rid-, nhdng chffa chiu x@ v•to muc nhdn vi (per- SODa).

t9o chihh 1• ti•h tra.ng nh•n b•n ctla th• k)• 20, mu6h 16i

con ngt•Oi ra kh6i muc vS.t thd'm• chda d:,at

d-t•6, c mqc nhdn, n•n h@ cbn c•6'cho

con ngd•i •<ph• phd giu• cho. bi6• v•o tay ab).

Kh6ng ndi chi d6fi ch• trt•0ng c6.ng s•n: ha t£r•g kinh t6 qui dinh thu6.ng t£fig nh£n v•n, c• rG r•ng con ngtlbi bi khubn trong pha.m tr• sd, v•.t, nhffng ngay trong th6•gi0• tt• do cdthi6h chi thuy6• v5 3; thtl• cuhg ch{1 trtlOng nhff the: Nhtl•g 151 vdn chCdng tofin d6"v#t, con ngttbi chi'cbn nhtI cM bdng ma

phahg ph$• h• sd6 tu• ph.u, nhtl•ng vai cho chihh

* L'6poque tellurique li6e fi la terre s'ach4ve (V6rit6 et R6v6- lation. P. 169).

70 D!A KHaki

de6" v.•t v• b.i, nug't tr6i trong dd (vit pris dans les choses) c6 khdc chi thuy•{ cho

con ngd•i l& s•n phg•n cu'a khu v•c o' th•'ky 19. T•i• c•i b@ nhi•u d•ia lfi tri•u chtlfig bi•fi thi st/b• lt/c cu'a

con ngt•3i trong vi•c kh6i 3h.uc la.i quy•fi l•m ngtl3i v.@.

IV.

NHAN KHCII

((B.a•N CO THU XUAT•

HSfi mang chi sd, Vj ph•n thi6n dja. B•n cS'tht• xu•, Thu'y pha'n •m du;Ong. Thi6n khai tt ti. Dia tjch tI stiff, NMn sinh ff d•fi...

72 NH,•N KHOi

Trong cdnh thai hoang ban s6 khi tr6i d• chda ph•n thi" 5ng B•n C5 xu•/f hi•n d:•5 ti•n. Vi.•c l•m trd6"c h• ct•a 6ng 1• ph•n

ra •m dffong. •m dttong l& ti• c•i•u cdn c6 g6" nh,ip cho cu6.c dai di• ctla vff tr.u, c•M c•n n@ mt/c cho qu• trifih bi•fi dich ct•a mush loai, trong d6

con ngt/Si d• kh6'i. Sa'ch n6i m6t ngay 6ng bi•h d6'i chih l•h, m6"• l•h 5ng 10ft l•n mtlSi thtt6• thi d• d@

ra b@ nhi•u, trSi cao them cufig b•r nhi•u. Ban cS•sShg 18 ng•n n•m, n•n cffc &i.•r, u?6i ct•c cao,. c6n th•n 6ng ldfi qua x•. gi& 5rig kho'c, n¢0• m• chdy

ra l&m n6n hai gi6ng s6ng Hohng Ha v& Dt•dng Td'. HOi 6ng thd'th•tnh

ra gi6, 6ng xem chung quanh th•nh ra s•fn ch@, khi 6ng vui tiflh thi-tr3i ct.ep, luc 6ng n6'i gi•n thf tr6i t6"i la.i, m•y mfl pht• kifi. Khi 6ng ch• xdc 6ng rE ra t•fng mdnh l•tm thumb ndm d• ndi trong thiSn ha.

Hai con mE l•tm n•n m•.t trOi mdt trffng,

cha'y ra hda thanh bi•h ca s6ng ng6i, tdc ct•m rS•v•o

d• mo.c 18n thdo m6c. S•u bo trSn th•n xa'c 6ng

NH•,N KHO] 73

l•m n•n loci ngt/6•i. t96 1• trim t•) c•u truy•.n B•n C6"*, cd d:• l•u

c•&i n•n r•i• gi•tu khd nffng bleu thi tohn .... the met •)6ng Phd6ng, n•n n•i C •e Ban o cnmt• l• ndi ch• kho'i dban cu'a trid• lff Ddng Ph•Ong v.dy.

TrSn kia chffng ta d2 kh6"i dSfi khai tha'c thoai m6t cafih t6hg quit, bSy gi8 chu'ng ta ti@ tu..c viSc tifn hiS• dtl6i khid canh riSng biSt ....

co the gql I• nhdn thoqi nghi• 18 nhti•g huyS• thoai trihh b•y con ngt¢3i kh6ng thu. d•.ng nht•ng l•t chd• dd.ng tham gia v•o vi.•c kiSf• tao ra vff tru., kh6ng theo nghiff kith tao ra vff tru tffkhdng cl•fi c6, vi•trtl6• B•tn C6"dfgcd ca'nh Thai Hoang r63, nhdng theo nghig nh•n chd tfong vffn ho• td•

con ngtt3i na•r• ph•h x@ at•t vfftru. th•'nho d•'mihh l•m cht• nhdgg y'ngh• trong vff'tru. Hi6• nht• th•l•t ctdp trttc• v•ff na.n n•u l•n do 16i hleu thu d6.ng v•-con ngd&i. Theo d:d thi-truy•n B•n C6' thtfc• l•t v6 ly• ngoa ng6n: ngd3i chi m• la.i t• phu l•tm

ra cd tr3i vdi d•}, tha. c kh6ng d-a'ng b•n tdi.

Nhtlng cttifig •' quan di•n chff •6.ng cffa tri• ly" nh•n sinh m•t nhih thi-chu'ng ta th• truy•t• Ban

* Truy•n Ban Co la truyE.n B•n Vffcu•g goi lt• B•n H6"ct•a d•n Dao (man) trong Bach Vi4t d-g aVddc Th Chi•h ffr•i Tam Qu6• ..... chlnh lY la,1 va dtta v•o sadh Tam Niff Ldd.c Ky •.

74 NH•,N KHdl

C6' rg{ h.dp d-• ddt n6"i khbi 8oan ttt con ngtlOi: Con ngtiSi trti6• h• r•i m6i d•fi thigh alia va.n v•t theo tinh thgh ((thigh dia van v4t nhat the>; mfi Trang Tt} dish t• b•g .cgu: cThi4n dia d•ng• ti.nh sinh;) tr•i dg} cfing v6"i ta sinh ra va.*y. Nhtt the" kh6ng phdi vgh /•4-trtl6k

sau theo thai gian do d•n, nht•ng theo nghi2 vff tru co th•kh6ng the' kh6ng co" con ngt•Si l&m tr•ii tim. Thi•fi

con ngt•6i vff tru sg 1• b.6 m•y v6 hgfi. Vi" tha" ma phgi cd Ta ngay ttt. 8t•dc bi•h thj b•g 6ng an Co da• di•n cho Da.i ngg tgm linh.

Cgu truy.•n B•n C6' &t6c k•'la, dgy nhfm muc

dish c.u thg hda v•t minh boa cgu s•Ich Trung Dung trdng 6 dam <<Qudn tll'chi dao tao c•oan hd'lohu phu. )>

gap qu•n tti" kh•i fl•fi, t.tt con ngtI•i, con ngtl0i trong xi/6ng th.it, s6fig trong th0i gian v• kh6ng gian, n•m trong nhi•[i li•n h.• xg h6.i, m& li•n h.• trung t•m quan trgng v• nab mdng nh• theo Vi•t Nho 1• phu phu.. Nan n6i tg ph u ph.u 1• ndi t•l con ng•13i c.u the'. No'i v•'n t• la kh;i tq nhdn.

•)•iy 1• m6t chgn th•'nhgfi ma.nh qtla ddng: .vi•chdng ta dff thg•r hai khgi di• thi•n di.a d:• g•y n•n mu6n trfing dau kh6' cho

con ngtl6i nan cgfi ph/ii nhgfl ma.nh stt thi•} kh•i t,ti ngti6i: vfkh6i tg dgu l& tgn cfing 6'ct6, luqt tutti hofin l•t nhfl v.Sy. D• 'gidp vfio vi•c d•t n6'i •ih•n

NH,•,N KHO'I 75

doan th[kh6ng c6n cSu truy•n n•to xtifig h.dp b•g huyaf• thoai Bfin C6; vfn6 kh•i dS•u ngay t o 6ng v6i t•ifn• tMn to ldfi bao phil t• cd moi st• vSt trong truySn, nan hi vgng bring 6ng sg the rgp tS} c• bao nhiSu luS.n bfin vS-con ngtl8i d-•'afn chi'r•g phdi hoc v8 con ngtt3i m6t cdch nMn sinh nghi• la ctdt nail trSn con ngubi, l@

con ngtl3i trung tSm v• cho toh bohg

ra bao phu" tSf ca ca'c cdi hoc kha'c, kh6ng cho chufig bi, khu6n theo s# v,•t trOi hay

NhiSta triS• hgc gia TSy Pht•dng Man dai nht• Cassier mu6fi thay thS" cSu dinh nghig cu'a Aristote b•hg cSu djnh nghiff cNga•f ld con v•t tiSu biS•;) (animal symbolicum) vi 16• tiSu biSh dg gi@ cho ngu'Si ta tih• tr0' la.i nggn ngu6fi. -Do" lfi diS/a rS• 8dng noi theo. Chuhg ta thd vi nh•in th•i?; rdng 8i•[1 ca'c tria? h oc. Tay •u mSi mong •6) thl"• chung" ta cam dn ti•n t6" clg di truy•5 la.i cho m6. t ti•u bi&i vg

con ngt*•i thtlc ldh lao cao ca•: Do dd c•fi 8era v•o m6. t t•lSn lbng chin thfinh d•" ti•n hi,fi y" nghig uy•n

nguy•n cu• nd. Lffc gjr chuhg ta sgnhgn ra truy•.n B•n C6" xu•{

hi•n nhff m6t kho t•ng chtl• kh6ng bi• ba'o ngfin n•m kinh nghi.•m vfi suy tti cffh ngtl•i xtla dTa•&ldc. d-t•c k•} la.i dd, nd l•m nan m.6t phtlc•ng thtt• s6fig, m6t thai d6 •' d6i, m6.t 161 nh.@ cgnh co" th•'gi6{

76 NH•N KH0i

thi.•u v• ta quan ni•m vff tru nh•n sinh cffa ti•n t6'

NH,&,N KHOi 77

ly l•m hai th•'gidi b• loa l•n gt•i cho nhau cha" c6n vqy. Chuhg ta h@ kh•i dtS•l nghi•vS-c• .u: B3m Cd' thd xud{: m6• chW mang theo m6t

chain 17¢ quart trqng. Sao la.i thtl xu•" mfi kh6ng hSu xuS•. Thd xuSflfi c67 trafih c•fi tai boa hi. chin 6p, khi ra sam .Au tard venu les os, d:Sh

sau chi'c6n cd xffdng x•fi; nghi• lfi xur} hi•n

sau thiSn nhiSn thi-sE bi hhi•n gid'i ho'a, hodc ndi theo 8•i nay lfi b.i vSt •tihh hda, nhtt trong quan niSm v•vt7 tru 88" ban ra (donn6) rEi

con nga6i m3i d•fi sau. Chi'

m6t chtt•sau traO'c ttl0fig kh6ng quan trgng g•, k• thttc dl•fi

sau lfi s• bi ket trong hal ggng kin duy tSm hay duy v.fit: TSm co trtl6c hay vfi.t c6 tru6c.

quan trgng, vf c6 trtl6c ngh•a la l•tm chtl ch6} vfi sg gidn ltl6c y•6 t6"sau vfio mifih. Bali the mcS1 tranh lu•n thttc hEng say gic•ng giai trfii qua t•ng m• chtta vE le5 chtta bSn nfio chiu bSn nfio. Tdm cd trtl6{ hay vgt c6 trti6E. N•6 tgm cd trttefi th[ lfi duy tgm, trong ctd con ngttSi tr6' thfinh duy linh col tMn xaE th•gian 1• ke" thfi. N•fi lfi duy v•t thi•con ngu'Si cu•g duy v.fit col trm linh chi' l& bfio bot tfiy ph.u. Cd hal d•fi qu•n con ngttSi cu the roan di•n Chlnh

v•

c6n thi•l m6t khoa nhrn ban trung thttc kh•i ngay tq con ngtlSi cho n•n china titn ra 16"i tho'at, m•i tdi nay chang

meo n&o chiu m•o nfio n•n phdi phgn

bi• bao nhi•u 16'i qua ti•fig la.i, cd d•.m ch b;ng born da.n n6'long trOi lc•'nfii.

Co" v.•y Chufig ta mSi m6' mff• ra d•'nhifi nhfi.n

c•ii minh tri• ti•Fn m•c trong bSfi ch• •(Bdn C6"thd• xu•. Tti• 1• kh6ng d•t vrfi cIEduy trim hay duy v•t b•n ngo•i con ngtl•i. Vfftru. cd trtl0• hay sauk• they no; b•n c•i dff ch•fng gi•ii quy• ^"

no1 cbn quay ra huynh d•. ttfdng trim V•y thfdi•fi thi• y•6 hdn h• lfi miflh ha}, bi• vi•c miflh d•: bi• ct•u wl cho vff tru b•n ngo•i miflh. H@ bfin/l•fi c•i Vff tru khi miflh xu• hi•.n, khi miflh cd tddng quan v6i

bo hahn cal lol vi•c nhfi thi•nha'c vi•c ch6 b•c nd. HaZy ^"

thi-si•ng: t3d lfi da.i c•cfii tri•)1¢ cfia•Bfin C6'thtl xur• 8•'phfin ra tim dt/dng tr•i/tat, f)o mfi trong @ mi•h kh6ng lfi ke' •n d•u cVnhS, nh•ng lfi chff nhfin 6ng: Nh•/cfiu cu• T•/H6" (m6n d,• Vu'dng Dd6ng Mirth) •(Thi•n dia dd lfi thigh c•i.a Cda ta, cuo, c

bran ho'a ctd cuBg chmh lfi cu6, c bier hda cua ta cha'kh6ng ph•i cu'a vfi.t nfio khffc*•. T•¢ &ij, vff tr.u h• C6n

xa la. nhl/ng lfi cu'a con

Thien di, a nggchi thien di, a. Bi6h hda ngff ch• blen hoa. Phi tha v,fit d•

78 NH,•N KHOi

ngttSi, con ngt•5i d-£ in d•6 mifih v•to b•ng ca'ch

d.•t v& di6h DS•¢ lfi mSt 161 nMp cdnh th•h fifth nhflng

nay i• d•Oc •' •. Hgc gi• Granet dg nh•n •nh r•g: <<C• mgt sfl. kiln:

.<

chafig t6 ngahi Trung Hoa dgc b•t chff trqng •h v•h d•-chifih tri t•fi 1• vdi ho thf l•ch sff Vff tru b• d• m•t trot vdi lich s• cffa vdn minh lo•i ngaSi. Nd kh6ng md'd•5 b•g nha•g suy lu•n vg Vff trg nh•ng vi•c bgn v•Nff tru v6fi n•m l•fi v• ti•fi sa' c•c. b@ Ho•ng D•[ Do dd ti•h sfl" cdc v• an h hhng c6' &i chfl• nhi• y6fl t6" theft tho•i, nghi• !• nhafig d•- t•i vfftr• sinh h•a cd dadc d•a v•o vdn hoc thiTcuhg dff b• chuy•fi h& theo chi•ff lich lofii ng•Si rSi, nan xu• hiSn nhff lfi sg kiSn lich s¢' cffa

con ngflSi lfim ra: c•g 8udc khdi hafig do cfing mm quan t•m Chifih tri. Van v•t cd hi•n hffg ra

dd thi cKng c6} lfi 88 gSy n•n cu6c thai ho• cda nh•g n•3i sahg 1@

ra nSfi vgn minh cffa mid& Chifih-nhK sO minh triS} c•a ca• ngSi mfi lo.fii nguN cufig nhfl v•n vSt mN cK thS'thuSn theo thiSn mSnh v• nhSn fifth cfia m•h. Nh8 UY the

cac ngfii m• c6 8•c sff thai h6a 6'trong x• h•i, lfi cfii sg k6o theo s• Thfii bifih, toil m•t s# quSn bifih tron hab cffa •ai tru vfi chi•h g•a• v•o viSc t6' chgfi cffa cdc tleu vff tru. Vi -khuynh h•0fig trong chihh tri dd nSn ho d@ r a ngo•i moi suy lu• vS-v•tru tao th•nh)) (ted b•n

NH,•N KHOi 79

v6"vff tru thi•6 v•ng ph•fi con ngtt•i tham dd.). PC

342.

NH•kN SINH U' D/•N

Chifih -' nho o Vle, C d•. d-fit v&o daft ngo•c cgc van d•" thuSc vff tr,u tao th•nh b•n ngo&i con ngtt•i m• Ban C6' xttfig ddng mang buy hi•.u lh ti•n t6' ct•a hi•n tdo,'ng lu•n. N•fi tri•} 1}; n•y cuing ch6 trfldng ddt ngoa•c ddn moi vail d•'tri•} 1); lh c6• d•'trfmh c•ii tai nan bi nhi•n gi• boa Cho nhd•g ngd6i barn ri• ni•m sdv•t. ..... V• the ma ho chfi trtl6ng ph•i gram trfi• tri•? hqc, gia'm tr•r 1• tri'suy lu•n d:d• thi•giO m& s6fig m• quan sdt kinh nghi•m s6fig v•a xuaf hi•.n trong trinh so cht/a hi. 1@ nhidffa noc d6.c cub y" h•. Hq ggi d-d l& trd lai v6i chifih sd, v•,t (Zu den sachen selbst), nghiff 1• nMn di,nh stt vat lffc v•a xua} hi•n trong kinh nghi•.m sgfig chtla bi bd quart do tri• thuy•, chda bi trdi bu.6c v&o pha.m tr6, ho•ic l•n khu6n th•nh d6" dn (th6matis6) chda bi t6 tao b4i nhdffg y" nero ti•h ch• nhd•g dinh cl•-t•6• 1•, hay l•m cho vat bi bd quart, nht/ng lh vff tru nguy•n tuy• gi6fig nhd 1); td6hg nh& PMt mong nhifi trffc th sd, v•t ((ba'n lai di•n m.uc>•. Hocd /ta, t dt•6c chng ch•fng,l&

80 NH,•N KH•i

truy.•n khdc. (J ctSy ta chi" n6i tSi y" mu6h thia• tha gdc sang m6.t ban mqi 17? lush va" vff trq vA ta cho r•ng d6 chihh 1A thai ct6 cu'a 6ng BAn C6' trong cdi s6hg m•ii mia•, s6f•g dab d6, kh6ng cbn gi3 dia'n6i I• ntl• lSi, tha'm6i dtlng 1A (<tiah ng6n, tiah ni•.m>), s6hg trAo lan dgo dat: m6i 18h biah 1A 10f• lan 10 thtto'c, blen doi 9 1• trong m6,t ngay: (<nh•f nhgt

cuu bi•fi>>.

That 1A cdi song d•ng trgo cuon cu6n chay.xxet. Do d6 tS• c•t kh6ng gian tr6' thank kh6ng gian s6hg, vg

tru tr0' thank vff tru, ct;a 6ng, cu'a con ngtlbi ttt

l•z nan n6i h6i 6ng th6" ra thgnh gi6, gi6ng, c•i nhi• cu'a 6ng thAnh sSfn cho•. Nhtl tha" kh6i cSh d•t v•fi da quy8h vSi 16.i. Vi-6ng thtl xuS• nan • c6 ai mA ph•i tranh dank. Nietzsche khoe khoang r•ng Zarathoustra ct•a 6ng ta tr6"i vg6t hdn ca'c nhSn vSt khSc vi•chifih Zara d•ng nan chin 13; va c•ia6 chihh vu-

tru: <<Zara. cr6e la v6rit6 et gouverne le monde>) (Ecce homo 130); Diah •r cbn thSt hon ct6"i vSi BAn C6', c6 c•i .thSn to loft nhtl vff tru vdi c•i nhi• r6. ng rgi v8 bian.

So v6i Prom6th6e ctt•6c coi 1A h•ng cttb'ng vE ddm tr6o lan trSi £n trSm lt•, th[ Bfin C6'vtt.6t xa•: 5rig khbi tr•o lan tr?3i Vi-chihh 5ng xa• d•.t trSi theo y" m•h, chifih 5ng l•m ra s•in s6t thi'chfft co ddng chi m• ph•i £n trbm. Chi'viac d-tla m• nhi• rest ca1 1• kh6i hla bS'c lan

ran r•t! V• the nol nhdn

NH,•N KHOI 81

sink •t Dd•z. DSh lfi con o ma.nh mff nhS• trong 12 h

con vSt tiau biSh: ti• st•fi, dS/a, m•o... (thifl: r6•g, kh6ng tr6ng thS• nan kh6ng ka'). DSfl tht/b'ng d-tI.6c g9 i 1• chtla s6n 18m nan n6i (•nh•n sinh t¢ dSh)) cffng 1A n6i

con ngt•3i theo tt•ohg tinh cu• cgp t•[ ph•i hflng tr•fng nhtl cgp. Vi-tha" DSh rS• thigh hop tiSu b•eu cho '^" trier 1• nhSn cht•.

Nhting n6i thS' c6 phdi 1A hoang 8-t•Bng chang. Thaa kh6ng hoa•ng ctU3ng chi hal D6 l•t chuy•.n c6 thtj.

c nhtlng l•t m6.t st/ tha, c t•m 13; nan dd bi ch6n

vfli c•i vA nay m6i khdm phf• ra ttt• khifi canh tao ta• ct•a

con ngttSi trong mu6h. n6i rank ma, ch thi'ph&i n6i 1A •wF tru. quan;; ttl4 g6tn ca'c phSfl ct6ng goi• cht• quan cuba

con ngtlSi mA nail con ngti•i quan 8i thi'lA vong thSn, ttt• quan. ph•/• d-ohg gbp ct•a mi•h khiafi cho vff tru, quan tro, thAnh vff tru su6ng, ttih 1A khkch quan v6 h6fl, r6• n6 s•" cl4 b.ep

con ng•6i. V.•y con ngtt6i cSh kh6i phuc la.i phS• ct6: phdi biaf rang chihh nh8 su;. tdc ct6.ng hop y cua con ngt•Si thtl•

con ngtl6i. Sdch n6i BAn C6' thfl xuS• 1A mu6h trd vAo c•i luk thtl• ti•h d;6 cub tSm tra.ng con ngti6'i: chi' t• lffc ch6• d.Sy c•i mA vtt6ng Dtt6ng Mink kSu

link minh, thi-m6i c6 trSi c6 Tr6i kh6ng c6 link mink ct;a ta thi-18• ai

ngang lan nhi• trhi cao. ]98[ kh6ng ccf cfii linh mink.

];

82 NH,@,N KH0i

cu'a ta the l•'y ai c6i xu6hg nhifa dg{ sgu? <<Tgm bg• tai thi nhi bg{ ki•fi, thihh nhi b•

vgm>: khi tgm chtta thtl• tilth thi-xem clgu C6 the}, 16hg ctgu c6 nghe. Bc•i chCng: s• v•,t c6 86 hay kh6ng nhtlng n• kh6ng c6 con ngttSi hi• blot, x• •4t-thl chufig vg• chi' l•t hung vat d• ct•c nero trong h65 lo.an; b.i che lg• tt/cgn cd, cht• d•u c6 tr•n co

dctSi c6 cte ma co" vff tr.u 16p lang, trong .co ngoal .... v61 g•a tri

v& y" nghi• no kia.

Do. do'mSi n6i <<H6• mang chi sd, v,i ph•n thi6n i:li.a, Bdn Cd" thd xud{, thu•r ph•in •m dttdng•> l& va?y. Khi chtta c6 B•n Co ttlc cht•a c6 con ngttOi nhgn xdt th• tat c• cd hfing cgy sol bring dff6i nu'd•

ao thu, CaE v6m sa0 8gu cd &t.6c ggi lfi Thanh Long, Bach H6', Tua Rua.

Vff tru chi" cd cho t6i khi nfio t6i,clfft m6. t li•n h• v{Si nd ho#c nhtl c•6• tti.6ng cda nhifi, nghe bi• hay truc ldi. f)ai hoc c6 v/Si t6i phai d•i d•ia hgc, t• lu'c t6i di•fi If trong thai khda bi•fi cu'a t6i, t6i chi'cho m6.t ch6~&{ng, m6t tgc du.ng qui chi•fi v&o t6i. Khi c6n nhS chtla ra khdi tuoi

trung hog, thfkh6ng cdc6 cho c•u, c•u !eh6ng c¢cho c6. C6 c•u chi' kh6"i ((cd• cho nhau t• ng•y c6 c.•u ct•fi turn d.•y thi•" t•2 ltlc ct(; the-m•3i cd ng•y cd d•m, cO" m6t cakh kinh kht]ng cu•ag gqi ngay l•t m• lffm d6fig ti•a, Ti• n0ng chi

NHAN KHO] 83

d-Su. ThS" nhttng ma vS• c8• cho c•.u ctddc nhi•6 hoan lac hdn ca' tiS,fi nong aid.-DS"y lfi dai kh•ii c•i nghiE chaco" la co'trong td6ng quan v& do c•d c6 vfftr.u quan riSng bi•.t cho m6"] ngti(•i. Co" bao nhiSu ngt/hi la co" bSj, nhiSu vu tru khdc nhau l•m b•g nht•ffg

mo• b•n t•im khdc nhau. Tr•n nh• khdch m@ 6ng th•h khoftn dang •u

lo vi-gift xi-ma•ng l•n g• •6i. goa• s•n hai em b6 hi

hdhg vi•m,6t phdt gmc kinh hung: ba •16fig hal c@ m•t gi6 (ba d6hg •¢6c hal •6i d•t chin). Trong b• ba m• cdn nh•n vi•au mu6hg rot l•n nh•ffg ba d6•g m•t bd. Oang l•c • tri• gia lo •u vfv•fi • th6i kh6ng chaa d•c l•i

Od: m•i trong m•t khodng chfla d@ trYm thfl6) mh •£ cd •h b6h nfm th•i•i bao quanh g•y n•n nh•fig thai d• khfic nhau: •u lo, hi'hang, mifih, suy cg6... MN thai d• phdn chi•fi m•t vff tru quan kh•c nhau. Th•'mh bao l•u tra6k nga•i ta kh6ng nhgn ra, n•n c•ng kh6ng nh•n ra con ngflSi tham dq Vho vi•c kith tao vff trg, kh6ng nh•n

ra s• c6 nhi•fi thg gi•i bao quanh; m6• ngg6i c• m• thUgi6i ri•ng bi•t.

Ban hdi: c•i •d cd ph•h dffng nhflng 6n i•h chi. Th•a 6n i•h lfm, tra6• h• lh cho vi•c kifih trqng ngdOi khak,cho tinh theft t•dng dung. Vi'n•fi kh6ng nh•n ra, kh6ng them tiff thi-ai cuffg t•d•g chi'cS m6t

•4 NH,•N KHdl

vff tr.u quan cffa mifih, cu• phe nhdm mifih n•n d• dfing d-t/a d6fi thai (16. d6.c dofin: dem vff tru. quart ri6ng hi6[l l•/n lfi duy nMf d•.,ch.up 16n d•h tha nh•n nhd thdi d6, cu'a tri6} hoc duy'.v•.t hogc duy trim. Sau

lfi gi@ nhrn thdd ra dttdc st• sai lr•n tai hai cffa nht/Eg tri6• thuy6f chtla khgm ph2 ra ph•fi chtl quan n6i

trim cu'a con ngt/Si, n•n da•ctem nhdhg vu'Ctru khdch

quan trt•u td,6ng l•m ba•g nht/Eg y•ni•,m kh6 ch•{ d6

da[t 16n con ngt/•3i sgfig thttc. Tha'm kich con ngt/•i kh•3i drfi tffd6.

t)r¢ lfi hru q•a cu'a lo^'i nh.•p cdnh thu 8•ng (la mani&e passive de s'ins4rer dans le monde). Chihh vi-mu6h ch6hg la, 16"i c•6 mfi Hi•n sinh cu•g nhtt Hian

tdd.ng lugn mgi tr6] d•y: <<phan khfing• 161 nhm vff

tr,u ho•tn tofin thu i•6ng nhtt con v•.t vfi tuyan dti6ng 16• <<bi• nhtl c6ng drn cu'a vff trine, nghiff lfi c6 tham dr/v&o ba•ng nhrn tht/• cht{ quan cd tifih cffch nhrn chu'.

Hi•n sinh tr6i hdn tri•'t c6'/ti•fi vi coi con

ngt/6'i 1• m6t v•.t tha'mfi sg xu•} hi•n ctia nd lfim cho vff tru cd (l'homme est atre dont l'apparition fait

que le monde existe). Kh6ng cd the g•6i t# nhlen c16c 1,•p b•n ngofii c•ii nhifi crfi tao rand. Vu•tru chi' c6

trong lufi con ngtl•i la•nh i@ trKch nh!•.m ti2m hleu no.

Th•'gigi cu. tha'cu•t m6i•ngt/bi lfi thu6• do t•fi• hoar d,6ng, tr•n Man di•n cu'a ngt/•i @. N•fa nd kh6ng cd

NH•N KHO'I 8S

phrfi 6ring g6p ti•h c#c v•o vff tru. quan thi-dr• 1• vong thrn.

Nietzsche vial: • Tofin th•'cdi vfftru, quan lian

h• tht/c st/•l•h ta thi'chffng ta daft d•m r•v•o trong d6 b•g nht/hg nhu crfi, t•6• vqng, vui rating, tr6ng cry, mfiu •" sac, i•t•3ng net, nhdEg hiflh a'nh tdd'ng tdd. ng, nhdEg 10i khrh cr6, nguy•fi ru"a.-DS lfi m6t tha" gi6i chifih ct/a chffng t• c•a- tao dqng nan, r6• chuhg ta quan b•g •ti, craft ^"

no• sau cung chffng ta /1• phdi 8i tin nguy•n nhrn cr6 tag, chu•g ta v6 drfi l•m kh6" tri'na-o v6i vrfi c•ngu6h g6• vff'tr .u>>.

Tom la.i ngEy xCa ngt/6i ta hiah kin r•g Cd the" gi6"i kha'ch quan ban ngofii, t o ta.i, riang bi.•t, c6n con ngtl•i d-tl6,c d•,t vfio dr•r m6.t ca'ch thu. 86. ng mfi kh6ng chff • daft phrh tham da, chfi quan cu'a rid. t)o'lfi dialn thiafi sdt rS• trrfil trqng vi-n6 &la

con ngt/•i Bah h6" vong b6h. •)iSfia 8o" Man Sang d:tld, f. khoa Hi•.n tt/6.ng nh•'c nh6: NhO tha•rnfi triS• Try c•i s• !a.i grri tria} 1• D6ng Pht/dng h6n bffBg s,u' phfit giffc tham ra m6.t trOi kha'c, dr? kh•c, m6,t vff tru kh•fc c6 thS'gqi I• khdang s6hg (l'espace vital). Vdi triS• hoc c6" di.nh, v6i thiSn nhian cu•l duy ni,•m ngt/Si ta m•Si bia• co" kho•mg vrt ly" (l'escape physique) v6i tiffh chr't lian tu.c, quay ht/6•g nfio cu•g d6hg tiflh nht/ nhau y h•.t, co" tha' clarh dro m6t ca'ch hofin t0fin kha•h quan. Nh• tria• hoc duy ni.•m chl bier cdkho'ang kh6ng hifih ho.•!dr6,

86 NH•,N KHdl

nh@ nhua v& im lhan, con ngtlSi khang tham dtl chi

v•to trong viac kiah tao ra <(bg5 trai c•6 c•i>>, tgah nay thi-Man tt•6. ng lu•.n khgm phi ra mat kho/ing khang khan: cckho'ang khdng s•hg rid, rig)>, mfi &ic tifih cda nd 1• qui /ti, nh moi ca" d76.ng cu'a chffng ta cu•lg nhtt nhdn thtl• cfia chuhg ta cffng la, ban cho nd m6t cd c•6, m6t hifih tht/•. Cii tha'giai n•ty can tiafi xa han c•u n6i cu•i Berkeley: (<Tha'giai chiJah 1• c•[i nhifi cfia tai>), vi-tuy 82 ¢to'ng g6p nhttng c6n ha.n

cuc trong c•i nhifi. Daft .nay tria• ho.c khdm phil ra

cd nht/fig cd n•ng khdc trong con ngddi cu•g cldfi dq phd• v•o vi•,c lfim

ra tha'gic•i gqi 1• tha[gidi bao quanh (Umwelt)

ttlh l•i m6. t mdnh, mat ,miafig); (portion) cub khu mfi chfi tri tia• xffc mat cgch trfl, c tia• v•ta b•g nhtlffg bd. phd..n gidc calm v•a b•i•g nhahg bd, phd.

n

chuydfi d•ch, t$f cd lfim ra mat thd gidi tao tac. V•- tha'cd nhi•h v•.t thi-cdnhiah v• tru. khdc nhau, vi-m6• vdt pha'n chiaG khffc nhau tfiy theo cfii khung, c•ii lu'dc dS-cfia n6, ta c•fi ph•i bia• mBi hiafi &iac v•t 86. Tdm lai mSt the g•6• song da.ng bao hfim cdc quan cua ngt•m nhm, ..... ke

ca nhang lain lac cu'a th! giKc (illu-.

sion: d'optique) hi•n nay dang &/6c cdc nhfi Man tfl,ang lu•n vfi nhiafi khoa kha'c khai thlc, thi" du nhflffg khoa mai sinh. KhSng d• 6ng B•n CS'dff t•f l•u khai thdc theo 16"i d-6, nht•ng vi-khSng n6i nan khang ai da' •. Nhtlng khi nghian cdfi ti'mi' mai nh•n ra

NH.•,N KHO•I 87

6ng &r dr.at chang that ba cu'a t•m thti• con ngt/6i, gqi

1• nhdn thai, thdi cu'a nh•n cht;, ct•a con ngftc•i ta, o

tgc.

Nhifi tang quoit .qtia trifih tiafi h& cffa lofii ngtI•i, chffng ta co" tha'chia ra cta.i kh•ii (grosso modo) ba giai do.an l•t th.i•n thOi tfing phu.c th• thoa.i, di.a thd'i nhjp the0 ph.am trfi sff. v•.t; sau cfing lfi hhdn thai con ngtl•¢i tr0' lai n•i t•m mifih /ta'tu•in theo tifih mgnh (•tt•clng di•thu•.n fifth m•nh chi y)•,.imn me.rib

•hiafi theo nghiff nai lfi Nhdn ti•h khi con ngtt•i kh6ng cbn s6hg thu. c•6.ng theo hai ctdt tran m•t vfio 16• tff t•ic h•inh, t96. chifih lfi t• bd vong th•n d•' 8i v•to/[a.t th•n v#y. Thffc tai nfiy d-¢ cd ma, t s6"tria• gia vg li.ch stI' hd nhifi their, nhd Vico chang ha, n. (•ng d£chia li.ch trifih ti•fi h6a nh•in loai theo ba giai do,an:

-Thdfi thoai v•i th•i• quyaf• (!'•ge divin). -Anh hfing (l'•ige hdroique) vdi nht/•g thian

anh hfing trtldng ca (@op•e), -Con ng•di (l'•ge humain) v'ai v•n chtlang

bifih dlln. Nhd v#y dca.i da' cuqag hqp vai ti•h trifih thigh

d•a nhdn v/t ki,•n cht•fig rang Vi•,t Nho c•ff d-a.t t•i giai cloan nhan chu rol.

Tria( ....... co clien Tfly •u m•i tall qua•g tft tha" k•

17, 18 m(Si ph•h mlo bg• &ill bttdfi vfio giai do.an (•nh•n boring)). Cu6.c ca'ch ma.ng Ph[p 1789

gg NH•N KH(•I

H6gel chho m•ng nht• 1A <<bihh minh>> cffa giai. do.an thft ba nay.

BSy gi6 ta xdt d•h vi6c d:Sh tiSn ct•a 6rig BAn C6'

sau hfc xuSf. hiSn ct6 1• <(thu'y ph•fn 8m dtt6ng>>.

THI• PH,• .•M DI•ONG

C•u nay dtla Ban C6'l•n hdn m6t vi tri'cao hdn nho'm hi•.n sinh vA hi•n ttld, ng lu•n. Nhdm nhy tuy c6 chtf.trt•dng s61•g d•'nhO d-d cht•ng ki6fi cttt6,

c stl xu$•

hi•n cda vff tru trtl•c ); th(•c sinh boat cu)t miflh, nhttng la.i qua m• td ca'nh lan man, n6n chtla vt•on l•n tMt cao d6' ti•n ra

m6"i•qudn thgng thou toin c•[c ^4 phdt, ki•ia, ca• c6ng thtt• le' td v&o m6. t tool n6• ctoc hi•n tu'o,'ng lu•,n ta la, nhtl rdi vAo cdnh tan

n•t khdc. :DAnh rffng cldt n6'i b•,t ca'c vu tru, quan tt/

ri•ng lh c6ng ldfi, nhttng n•fl kh6ng ti2-n ra m6t ti• cIi.•u ph6' bi•ft thi-lai •hi•fl th6•g nh•, mA thi•fl th6hg nh•}, 1Am

sao s61•g ma, nh, 1Am sao mA siau l•n

bao quoit nMn sinh ct• ti•m sinh h/c cho cdc hi•n tt•.Ong le' tg, n•n kh6ng d•fi d• dtl6,

c khoa hqc, mh Vl-the d-d he tay va, n,v•,t d•6 ta.o trong ct6 khoa v•t 1)f ..... h

thhnh bd'i hai lu6hg khi' •m dadng ch.ay ngttS, c chi•fi. t9i4• d6 6ng BAn C6' d2 dat .t3i n•n ndi (•Thtfy

pha'n •m dL•.Ong• t• c• vff hohn m•nh mgng vA phi•fi

NH•N KHdl 89

t.ap v(Si muSn van s•c tha•i, th•'nhflng 6ng thou trim vAo m6. t nh.ip d-i•u <<nh•f •m nh•{ dt•dng chi vi d-ao>•. T•f cd ctao ttlfi lg dt/3ng ti•i• di•B cu'a vff tru, cffng nht/ nh•n sinh chi' lg m6t •m m6,t dtlong, m6,t tang m6.t hi•h, m6t ra. m6.t v6, nh•f h.ap nh• tich. D•g mu6n tri•u ti' ti'v•t loai kh•c nhau d:• tham dtl trong c•i lust •m dttdng nay.

]96 1A ti•t di•u cdn cd n•ffm ^" an s•u trong 16ng

va, n v,•t. C•i nhih con ngttSi thtI•ng b! nhttgg thAnh

ki•fi nga'ng che n•n bi bd quart vA d•ng la.i c•'ngoAi b• phu d•a t.ap: m6•i lu'c chi'nhih d:t•6,

c c6 m6t khift conh r6i rac chia c•t. Phdi 1A b•/c Thdnh Tri•: t•m h6h gift bS dff6.c ca• thi•n kith tu' ri•ng m8i cttf stf• nhi• Xuy•n qua nht/•g da.ng thtt6

man van, nhtl•g mftu m6 dl/a t.ap ct•' nhih nh£n ra c•i <<khi•v•,n sinh 86.ng>>, cdi nh.ip di.•u ph6' bi6ft dang &•a t•¢ cOc •m sang dd6ng, dDd chifih 1A cs[i nhi• soi theft c6 tifih cdch gidi g6" cttfi thofit vA g9 1A vff tru>>. D6 chifih lg s6 m.ang cda tri• 1}; nh•m gidi thof•t

con ngtl3i ra kh6i

nhtfgg c•i nhifl b6 nhd vu.n t.ap b6 sdt l•r hi,•n tttd.ng lgm n•n nhttgg ti•

vu tru bao quanh cu• m6"• c• nh•n ti• ngg, 38" bffng mihh vAo them cung, nhih ra c•i vff tru. ph6' bi•fi cu•

van v•,t, cu'a Con Ngti•i tDai Ng•" BAn C6'. Vti'vA tru lg hai y•fl t6"cffn cO m• ndi con ngttSi, vff bi•h th cho sinh lu.'c, cho thigh nhi•n; c6n tru 1a t•m linh, IA y" tht/• safig soi nh•n thfic.

•0 NH•,N KHOi

Hai cht• &/c lai thanh chff Ti•h Ban Nhi•n cda con

ngtl3i, cho n•n bdn tihh d6 lush luSn tiafi t'6i trong sinh lrfc trong sd chinh phu.c thi•n nhi•n d•ST•g th6'i tiara s•u vao ng.i t•m, vao ti•fia thd6, si•u tht/•. Trier tr•n dY ban d•fi y•fi tS" Sinh trong cfti sSiag cda 5ng Ban C5• O trier .nay chu'ng

ta ban sc• qua v•'yN• tS" T•m linh.

C•u th@ phdn •m dddng c6 th•'coi nhd rest bt/d• ti•a ho'a trong t•m thtl• con ngabi tr•n d:t•diag <&h• ky•>> nghiY la trong &/Sng chinh ph.uc lai c•i miflh c%'gff ra kh6i cdc the" lffc ngoa.i lai. Khi cht•a gd"ra/ld6c the-t•f c• dS'i vSi t•m thfl•

con ngd6i c6n la <(h6fi mang chi scb) chda ph•n bi•t dd6.c gi•cao cd nht/ tr6'i d• cbn cht/a ph•n bi•t &t6c huShg nhdfig c•i nhd b6, t•'vi. ]9c; la tra, ng th/i dShg nh• b• ph•n.

Sau ct6 tra, ng thd• ph•n bi.•t mihh ra kh6i v5 ng5". Tuy nhi•n no" cbn hoan toan thu•c gia•c quan v•i rest stt cu

the' d@ d.•c (concr6tisme opaque). Vbng chin trSi chda vt/+n qua vi•.c dn uShg sinh n6', hoan toan theo bdn n£ng sai khi•/a.

Ti@ d•fi bt•6• ndff thu•.c ly'tri."v•i bd6• nay tuy v•ff cbn cbng nh•n cfti vff tru ban ra kia, nhflng tikn cdch bi•fi da.ng di, d•y la tr,ang thti• ct•a tri•f c5' •i• va khoa hoc thd, c nghi•m. Sau cfing trang thfi• (•tham dtb mc•i md•ra v6i Hi•n td6, ng lu•n, tt/• la giai

NH,•N KHOi 91

doan nhih ra sd d-o'ng go'p ct•a

con ngtl0i trong vi•c ki•fa thi• vff tru, quan. Tuy nhi•n th•'gic/i nay chda hdn vd6,t t2fig md• •th•'gic•i bao quanh)> vi-hffy cbn vt•6fig mff'c qu• nhi•fi trong vi•.c hi•n sinh hi•.n ta.i, hi•n t¢0.ng cht•a cl-t• vtl0n cao

•'qui tu. t2• cd la.i trong m6t m• Nh• Th6hg qudn th6ng.

• )i•fl nay chi•thu,'c s• x@ iff• v6i 6ng Ban C6: Ngay mSt catch xu• hi•n nghe d'•manh mffhSn. Chf cu• hi.6n ttt.•ng lu•n la nh,@ cahh (mani•re de s'ins•- rer dans le monde). Ca'nh cd r6• c•6, mi•h tia•n ca'ch nh,•p vao, ti•n cash chen kff vao. Xin 6ng ba lain on x• ra m6t chu't cho t6i chen kffvao, k• vao v•i (cho t6i m lnserer). Nghe van cbn ti6• tu.y, cht/a dt•dc manh. nhd. C•u <<Ban C6' thu xuat•>. Xu• hi•n ra tff cc•i s6 nguy•n co" gh•'danh dfl, c•ang ho•mg cht• kh6ng xen kfi" nht•ng la <<Thi•n sinh u' Ti; •9!a rich tr.Sdu,' Nh•n sinh .tt D•>>. Ti[ Sttt•, D•B la ba cung danh cho tam tai: thi•n dia nMn l•n ng6•i gh•'danh

K•" d•h vi.•c lain • ti•n khai mac di•B trifih xu•( boat cuhg 16fi lao nhd vff tru.; cth@ phdn dm dtldng>> trfl6• h•t" ph•n

ra hai cfl.c •m dfl6ng ct•a nguy•n khi: VSi c•u d6 la 6ng &•a nht/ffg ki•fi thfl• le" te' vu, n v•t cffa c/tc vfftru bao quanh dang cbn thi•fi tht• 16• ^' ngon ngang 16b nay cd fifth chSf pha' bi•fi n•n bao qua• h• they

92 NH,•N KH•]

van v.•t, b6i kh6ng c6n gftho•it ra ngo•i •m dtl6ng.

Vi-thU•m dtI0ng kh6ng cbn 1•. thu6.c v•o n6i n•y hay th3i gian kia, nhtlng lfi thi•n ni•n b• htl, Vfi dang &tOc ca'c khoa hoc t•n k•, ph•t gidc nhtt bfin vUsau.

(• dc•y chi' c•h torn rg•lg •m dt•0ng s•" lfi hai ctai td.6ng, hal c6t c•ii chbhg ctd" ng6i nh•i tri•{ Vi•.t Nho, nghig lfi vff tr.u quan cu-ng nhtl nhgn sinh quan ctt•6c thorn nhugh hal nguy•n ly" c•n bdn d•6. Th•'m& cd hal d:•fi do con ngdSi ph•t minh ra:.

¢¢thdy phdn am d•lcSng)•. C6ng vi•c dig•l ti•n mfi ldh lao nail tang nhd v@ thi-tMt .xdng ddng lfi vi•.c ctla m6t trong Tam t•ti. Do d-o" mfi con ngtlhi kh6ng bi. d'o•ng ro theo nhdhg nguy•n ly" t.tl ngofii ch.up v&o, v•t nh6' ctg•¢ cd khfi ngng vtlgt ra kh6i the" gidi bao quanh nh6 h.ep ct?a vi•.c gn lfim mtlu s6hg, kh6ng cl•" nh•g c•ii lo nh6 mon tr6i bu6.c, •' vd6n l•n, nMn ra tafia kidh ©a.i Ng• Tam Linh, r6i 8•'tgm nu6i dc6hg chili1 ki6h t•m linh d6 bff•ag nhtiF•g ta'c c•6.ng bao la co" rain vdc vff tr.u, xtliag &ing lfi tri• gia co" khd n•/ng an

bang't•'th•{ d-i•fi ly'v6 trt.l, kh6ng d•' cho mifih chitn v•o cdnh h6•i mang, hay d•' cho sd vgt sai all, mfi la.i vtl6n l•n tham d.tl, da'g6p c6ng v&o vgi thigh alia trong vi•c nubi dti6•g mu6n •oal.

cKhc? dd'ta• thi•n dia chi hoa du.c;•. Xin h.@ md,6n c•u sau cu'a Turn T• clg di• c•a.t y" ttt6hg bao la/to':

NH,•N KH0i 93

•<T•m 1• vua hifih the; 1• chtl cub th•h minh, ra

,•

l•nh mfi kh6ng chi, u l•nh chiafn l•r, tu,' ctld• lay, t.a 1•77 1•¢, tq l•tm, tit th6i*•).

That lfi m6t tri•} 11; nh•n sinh tit ct•6ng rheim h•u h• ch6"c6 th•'n•n d•" bi•h vff tr.u quan th•nh thK gi•i cu'a nh•n hohng, t)ia• d:6 kh6ng phfii chi'c6 trong sa'ch nhtlng lan trfin c•i d•fa thfii d6. bifih d•n. L•; C6ng [ u•h lu• c6n 0' chfia, c6 l•fi a•n tr6m ohm Ph•it ba'o m6. ng Cho stl cu. hay n•n

• bfng cdch vi• tr•n ldng tttd, ng Ph,•t c•u: ¢Hd'y c•{t Thidn Tr•c)) (nab nay thi-se"vi• go home)'. D•m sau PMt pha•

can thi.•p d-•' nhfi st/ dti•h chifih lai mol

tttc•ng quan giffa tam ho•ng, 8•' U•ifi rift lai l•nh truc xu• Ph.•t. Gi• k•' O"phtt0ng kh£c thi-c•iu truy•.n cd vg

pha.m thffd.ng. Nhttng d'cgi nh•n hofing thi'th•h v3i nh•in cuing ngang vai n•n ctd lfi chtiy•.n c6ng nhi•n.

M.anh Ttl'vi•: •Sau khi c•ff cffng t•'d•ng hofing r63 mfi trSi c(l n•ng thi•d6"i th•ih di• (Ma.nh VII. 14). Tuy M.anh T•/ c6 }; dfing c•iu tr•n d•'bi•n minh cho vi•c cdch ma.ng l#t do nhtlng 6ng vua v6 d-a.o h6n m&..

* T•im gi• hiflh chi qufin dff, nhtt thrift minh chi cht• d•', xufi• 15nh nhi v6 s• thu lCnh, tq c•In dg, t• •qat dg, t,ff th]a d•*, tff cht da (Cht/6ng Giai TS).

94 NH•N KHO•I

nhtlng thi" d.u 6ng dting bi•h 1,6 m6t t•m tr.ang coi ngtl0i ngang v'6i qt•y th•h: vua quan cd th•'phong th•ia, gidng chic thgfi. Do d6 Vi4F• D6ng lfi ngt/3i hi•/1 nhgn qugn tit d-ttd,

c 8•-cao nhg•. Ti• thay cho Nietzsche di tifn m6.t tri• ly'sffc ma, nh v•t tr•m stE song (Philosophie une, spontan6e, jaillissement de vie et de force -Gai Savoir. P. 10-11) lai khgng g.gp dtt6c 6ng B•tn C6• N6fa g@, Nietzsche dE rg• hfii lbng, thg• Bfin C6' khgng h•-c6 8•'lbng vttdng vgfi v•i nhd•g • nghi-tff, ti mffc cain hay sd. s•t gu lo hoffc nhtlfig v•i 1,ay l•tm pMn tgm, kh6ng d6fi ho•tn to•m lff.c lt/d.ng vfio song. Tr•i lai

am, song nhff tMc d-6, s6fig s6i sting su.c kh6ng phut. nghi'ng6i.

Qu• that 46 l•t m6,t thuy• vff tru ta, o th•mh 8g} lt/6ng tri v'6i tifih ch• nhgn chu':

con ngtt3i <<x@ 8dr>> v• tru d•' dfinh cho mifih m6.t ch6"dt(ng quan trqng. Xa bi• bao v6i vff tru ti•fi ch•'ngo•ti quy•fi tgc

con ngtl6i theo kith thgh th0a.i thi•fi sq tham dti cffa

con ngtlOi (thigh kh6i), cuing kh6ng c6n l•t m6,t vff tr.u quan suy dish tff m6.t s6" y•fi tifih d6• ct3i b•? bi•h (di,

a kh6i) nhttng l•t m6.t quan ni•.m nhgn

sinh thu•n 16i cho cu6c s6fig cda con ngd0i trong d6

con ngtI3i gi71-, vai tr6 then ch6"t quen gqi chi t•m (trail tim cu'a vff tru). V•t ctd lfi di•l• then ch6} trong nhgn chh, vfi cu•g lfi di•fn • bj qu•n la•g, n•n

NH,•N KHdl 95

go.i lfi vong th•n. Khi ndi vong th•n lfi n6i vong di, qu•n m•i•, 8•nh mg• chi•fi kith bao la no. N6i vt7 tru chi tgm thi'nghe c6 vd

vu khdat. Con ngt/6i bd nh6 lfim

sao daln t 9 phu. co" chi• kifih vff tr.u. t)gy lfi dish m6i nghe c6 ve' nghi.ch ly', cfing l•m lfi m6,t 163 khoa dSai cub vain chttdng. S o that la, kh6ng pMi vgn chttdng mfi lfi m6,t s,tt th,ac

cao c• hdn h•f, quan trgng hdn h• mfi tri• hgc trung thtic c6 s•t ma.ng ph•ti

cho con ngtl•i nh•n thtt• ra chi•ti kith v/• bi•n d6 cufig nhd nu6i dt/0fig cho chi•fi kith ctd ldfi l•n mffi, lc• t6i cfii mtl• cub vff tru. Lffc @ m6i lfi Ngtt•i lt•ohg tMcd hal ctOi s6hg: m6t cu6c s6fig '^" t•eu ngZ

ai cu•g thg•r cuing io, cbn m6t cu6c s6Jlg nttg thu6c 8ai ngg cbn cSfi ph•i nu6i dt1671g hcln. •)d ruth la vi•c t6i h•. trgng vi khi tMtnh c6ng trong viOc 16r• nfiy th] vi•.c nu6i.&I6hg d6i s6hg ti•fi ng• sg trd'n•n dung di. nhff m6t hoa

ra• tat nhi•n se nay ra t• c•i goc •ta.i ngE kia. f)gy lfi ch6 kh•c bi.•t gitlE nhgn chtl vfi nMn bdn.

Nhgn bdn thtlSng thu ggn v•to chi•h kith cff the^• c6n nhgn chd toh ra ffsi chi•h kith vff tru., v•Si sti ma.ng ph•ii gitfp dg• tr•i trong vi@ ho'a duc (tern thigh clia chi ho'a du.c). Tri• ly" nhan cht/

an vi phdi lfim cho ngtt•i ta nh#n chgn

ra &16.c rgfig dTd kh6ng lfi cgu ndi vgn chddng r6•g, mfi l•t m6,t khgh hi•u cab hi•n thttc. Co" hi•.n thtlc ctt/6• chi4h kith v6 bi•n thi-chi•h ki6h

the m61 on 8i.nh, ct•fi n6• ta c6 t.hg dhng chi•h kith

96 NH,•N KHO•I

ca" th•'d•" ki•lh chffr•g s•. thfinh ba.i cu'a chi•h kith dai ngff.

M6t hen met mfi cbn ch@ nh•n ch•'d8 n8 vSi nhSffg dgc fin g•y n•n b• biflh qua g•ng chi•h lfi d•fl hi•u n• met @ 8•vong th•n theo nghiff • qu•n m• chi• kiSh v8 bi•n •i ng•nOi con

ngfl•i. Nh•n ch• s• d•c bi•t chff t•m d•fi •i• nfiy trong tofin bG B•y gi8 ta h@ ki6& chang 6'mgt x; h6i.

H.•U QIJA VI•PHUONG DIt•N X• H0I DO QUAN NII•M NH•aN KHSI

Quan ni•m ngy ctd ba'o 'v• ngflOi Vi•h•DSng khSng b.i gi• chdc vi'thi•n hay di.a. Tr•i lai luSn git• dtt.6c: ((•n v[}i ddf vui vSi trdi;• nh• m•t ph•fi trong d•i c• the' vff trg cgiao thffc hd" d•a, giao lqc thi•n•>

.. Sau ngy mffu ng•Si Vi•5 DSng cd b• d6'ra do

nhg•g cu•c giao tranh • h•, thi-c•ng lg tai d2 du nhSp nh•fig thuy• ngogi lai, chg'truy•fi th6fig DSng khSng cd run tr6hg thuy• ngo mang ch• gi•} ng•Si c•.

Dang khi nh•fig ndi khffc gi6• ngubi vi-quan ni•m thi6n 16ch thfVi•t Nho th• ngff#i, q• trgng s6•g con ngsbi. Hai da• Hi,fi, D$ 1• 1•

c• th6

NH,•N KHOI 97

bi6h 16. dt•a Nh•n-sinh qtfi trgng d•i s61ag: Hid(, l& trgng cdi ngudh gd'c sd. sfhg, nhttfig ngflOi ilff truy6f• sinh cho miflh, /9•" l& trgng kifih srl sdfig ndi con

ngtt•i ndo dd bah roan ct¢6,c sq s6fig l•u hon mihh h•fi thou th•p kinh nghi6m s6fig. Ta hffy dqc m6.t doa.n-trong Kinh L6•" cht•6ng XXI, hf'y ga'c nhtlgg hihh thtl• trgng kifih d• 16• thSi sang m.6t b6n d6"thfl6"ng tht•c sg cu the boa d-dc hi6a sinh, kifih trqng sfl. s6•g cda

con ngttOi.

Ti•'t 15: ¢•)(yi xu'a vua Thudfi qt• d•c, trong nhufig

ngu•i ct•hg •C thi• trqng ng•6i hdn tuoi. Db'i Ha qu• tUO•, trong nha@ ngU&i •dhg tu6c thi•i tu6• cao. D&i $n qu• ph•, trong nhaBg ngu'&i d6•g ph• thf qu• tuS•

cao. D•'i Chu q• thdn, trong nh•g ng•&i ddfig thdn thi• tud•

cao nhd•)>.

((Td{ cd c•c d&i Ngu, H•, •n, Chu, chaa ndo khdng trqng kifih ng•&i cff tusk. Kifih l• ld .truy•n cd dd ta xa xaa. Tud• talc fu'dc kifih nd "dd• ti•n rd•

sau m•i t•i ba con thdn c•n)•. Ti•} 16:

cNOi tridfi dihh, nha•g nga&i •fig t¢6c th• nguOi hdn tu6• d•ng •fi. Ng,Oi gia 70 tud• vao chd•

vua cd quyd• mang g$y (thd• th@ tru'Ong • tridfi), khi

vua hdi y" ki•6 " th• pha, m6'i dng ng• xuong ch,eu.

98 NH•N KHaki

:Ta•n mtldi tu6• th•-kh6ng pha,'" vao" tridfi n•, vua cd•z h•i. ff kidfi thi•hdi thdn hanh d•h nha dng (bdt th4p bd• hdfi tridfi, qu•n vdfi td• tqu), nhd th•'l• dufc Dff •dc • gm n& meu dinh);•

Tiff 1 7:

¢•i b•n ng•b'i girl phdi lfii Ni sau mot ch•t, n4fi dab'ng chgt kh•ng • ,ngang •dffOc tM theo sam Di

xe hay di bO, n4fi g@ c• 2ia phdi trdnh ra mot b4n.

Th@ ng•Si to• hoa rdm mang dd-nKng phhi gi@, th•" l• ddc D• lan ra xa t•n •goai •'&ng. Ng•3f cffng mdt haong x8 khi tu hOi ph•f nh• d4• ca? v• bd l•. d•ta nghao nan; khdng d•OC phqm t•f d6ff la y• dud•; khdng ddOc ha hi@ d•a la th•e• s6Y Nh• the"

CTheo t•c ngff• x•a, na• m•di tud• h•) phdi • sdn, nh•ng tdi l• chia that, •ng l•i •u'dc ph6fi hdn. Nha •th4"•dc De•daOc gid trong l•di •n. TrOng qu•n ng• Chia ra t•ng•d•f, t•'ng doan.., nh,•g nhdm

•a ndm ngaOi, ngadi hdn tudi O"tren (•dfig t,O? tdc

•c D•th• nh•p •fi ¢4n qu•n dOi;•.

cThd Ia hai d•) Hid•-•dphdt ra t• tr•eu •nh,

• ra •d•ng 10, nh@ vdo thOn xo•, t& ra d•fi viqc •

Sdn, thou v&o trong qu•n ddi. MOT nga&i d4• bdnh

NH,•N KHO•I 99

vu.'c, n4a cdh th[hy sinh ca'ma.ng s6fig m& khdng.dafn phqm tdi (hi4h d•ph•ft cha tridfi dihh,, hdnh hd-dao ld., chi" hd-chdu hqng, phong h6-sffu tha, tu. hd'qudn la;" chafig di~nghid t• chi, nh• ph•t cdm phqm dd);).

Ti•t 20 cLd•O'nhd Minh D•cYng Id thigh t•'ci5 y'dqy

cho vua chre hd• d•[c Higfi. Thet tzec babd l•o vd ndm vi ccf kinh nghi4m o'dqi hoc Id c6 •d.ay.ch•l h•u dfflc vD• T8Tti•n hidh o'nh& tdy hqc l& co'-y'd.ay ph&i run

tr8hg chrlSd•u'•. Ldm 18"tiflzh canh ld cd ff d(ty chrl hd•4 phdi tin c•h nuSi d(dc ddn. L•tri8• yd• d•'d.ay cht¢ hda da'c. thdh phu, c; ndm di• d-d ld dyai d-tic trong thi8n ha))'.

Tid't 21: ¢O'.ti•c th• bd la8 vd n•m lab thdnh gi•u

kinh nghiS, m thi-chifih thidn tk phdi x•n ray, ca• thit td•n gid•n vd dtta tdi m•i vi. Cud• brt• vua ddng chJn ru'O, u

cta'cdc ngai, trahg mi•ng, r3• vua ra d6i mt• cdfn

thud• (mu• cho c• la• xem) dd'd.ay cha hdff bi•'t kith tuo• giS,.. Vua thi4• •p.

ra bdfi trab'ng, ai hoc cuing phhi c[l thh tff. tud• md x@ tr•n da6i (du'd, e nhfip ho.

c nhi dai th xi'). Ti4• 22:

((Khi thigh ta'di kinh ly ph•i at4fi vi4fig c•c cu

gia b• ddfft td ngaOi gia trdm tuo•, mudk hdi 3/ki•fi ve chmh tri vua phdi tin cl•fi nhd (du.c ngSn chifih

100 NH,•N KH•I

gi•, qudn t•lu chi khd d•..),. Chtfng t6i kh6ng h8-c6 y" n6i r•-ng c•c 18i t6t

d-.ep tr•n dtSy 88h dddc thqc thi c•. Tr•i lai kh6ng thleu nhtl•g thu,'c tai tfin nhaff, ma.ng ngttBi va• b.i coi re'. Nhtifig 13i trSn day chi'trdng

ra lfim tang chtlfig c6" gang cu'a m6t nS•a tribe: if dY hS• stl6 tif-n cach thg hiSn

16ng nhfn d:a,o; d-tic hi86 sin,h, cl•'ch6hg vSi sd. tfin bao cu'a lofii ngtt3i ctfu d•u cufig nghiang n•ng v•-phifi ci6,c a•. Trong quy•fi (¢TSm Ta;) c6 bfin r•g gitl• nhtlfig ca'i kh6ng c•.ep co" nhtlfig 16i d-,ep vffi d-a'ng qffi, hu6hg chi nhttfig l•i 8.ep dd kh6ng pMi lfi nhtifig 18i cab au

mh do nguy•n If sfu xa cu'a d-d• sinh sinh v•.y.

CON NGUO] LU•)N LU6N Li TRUNG T•VI • DIEM HOC HOI

Quan ni6m nhan kh•i c6n m6t c•i 10i mfi ngfiy nay ngflSi ta b•t dab nhan ra, ct6 1• con ngttSi lu6n lu6n n•m phafi chifih c67 trong chttdng trifih hqc t.•p, kh6ng bao girl dS" cho thiSn ho.c hay ctia hoc lafi at, khSng bao gi5 c-[8" cho c[i hoc xoay quanh to•n the' thd• thoai nhtt nhiSfi n6i xu'a, hay xoay quanh tofin cd khi'v•t chS• nht• hiSn nay, gay nSn h•u qu'a qua m•ti miS} ch•'ra c6 khi'v• tao dff.ng n•n cub rid, n6•

xao la•ag khSng chff trgng 68fi nhd•g m6"i li•n

NH,•N KHOi 10•

h.4 giaff con ngtlbi v6i nhau; kS• qua 1• con ngd3i.tr6' thfinh m6• Cho sd sO hffi lo flu.

TriSf ly" ViSt Nho tm6c sau vai5 1• m6t nhfn barn hqc. Kh6ng m6.t giai do.an lich s6 nSo no" d• th6i 1• m6t nhfn vSn, trai la.i lu6n lu6n trung tMtnh v6i nguy•n ly" ctri nhdn ta• trid•); trong Kinh ThLt: <<Bi•'t &tO.c ngu•i lfi' bi• tri• I);>>, vfl t6" ti•n ta d:• quen n6i bi• miflh l•t tri6f nhfn: ctri•f nhdn tri k•);. Nh6 •t6 ma i•h0a tri nhan thS.t-la •au r•.ng, nha khoa tam l?;/mi•B sau chtt6g t6 nhi•h lab, chang lia.n Jung ndi: •(Chu'ng ta dfing Sg tro• vd.dt k?7 thuft l•m ddo 16.n vt• tr.u quan cu'a •6ng Phddng, thf h 9 .la.i gay b6"i r6"i trong tam h6h cu'a ta .do sff high bi• tam linh cffa h9 cao sau hdn*>). •)o" lfi nhdffg 16i lfim cho ta

vttffg tam tin hiS• di san thi•ng li•ng cu•t tiSn t6•

ToM la, ngtl6'i sao chitin bao v,•y. ChiSm bao dry hi6h lfi nhdfig td ttld;ag cain nghi"con ngt/•i v•-vff tru. Dd chihh lfi hifih ahh cu'a

con ngtlSi t• con ngtl0i chief gi•i ra..V.@ hifih ahh Vff'tru cu'a

con ngtl3i Vi•t Nho 1• m6t vff tru cu'a

con ngtl3i, do con ngtldsi x• dgt vfi gi•phafi then ch6• cho mifih khi k•'mifih lfi

* Tandisque nous bouleversons son monde mat6riel par la sup6riorit6 de nos

c0nnaissances techniques, l'Orient de son c6t6 jette le trouble dans notre monde

102 NH,•N KHO•

tr•i tim cu'a vu•tru., t96 lfi quan niem cao cd khang the" cao cd hdn &/d,c ntiS. :D@ mgi 1• quan ni•m ndi h• thtic the'cu'a

con ngtlbi. Sau d•y lfi m@ ke• luS.n chung ve-ca'c kh•3i

c•oan: --Kh•si c-lieh• v•ff l& trung t•m dieln, neff kh•3i

t• the5 thoa.i (thien) thi-th•fi thoai l&m vua, l&m trung t•m die,n,

con ngti3i bi. d@ ra ngo&i; kh•si t•

dia cuing the[ con ngttbi cu•g hi, ch& d,ap. Chi'c6 kh•3i

t• con ngtt3i thi•con ngt•3i mgi d-ttd, c l&m trung t•m.

Nhttng kh6ng ph&i trung t•m bi• kifi theo Heft duy nh•n (anthropocentrisme) cda

con ngti•i tieh ng• mh l& trung t•m cffa

con ngu'3i/ta.i ngff h&nh xd'nhjp nh&ng cu-ng v•i TrOi v• t)•} nen nhSn khdi con lff 16• d;i dS• t/3i st/hieh d:ttdc tr•i d:•: ¢cffc k• ch)'gi• sa't hal-thigh dia;•.

-Chi'cd quan niem sau chng nfiy m•Si the'qu•n bihh, mh chi'cd sd, qu;/n bihh d-d m(•i ba'o ve &dc cho

con ngtI3i khdi b.i a b h•c do phil thien hay d!a. Con ngd3i Vie• D6ng chihh nhO ct2 di 16• nh•n kh6i nen xda bd d-tt6c nhtl•g hung bao t•n a• do hai kh(•i ^'

^' &em kia g•y ra nhuom d-d li.ch sh nh•n loai' t)d 1• m•¢ c•n i•h cd the' kie•n chttr/g khieh ta

va•g t•m d•' tiefi s•u vfio n6i dia cu'a viec kha'o sdt v• con ngt/3i.

THAN

Vo

PH, N CON NGU'( I XUYEN QUA

AP • A p A TRIET LY AN t .O

MOT LI•'I NHI-N MdI-D•T TR•N V-•N HdA

Bhi nay nham hai mu.c tieu: trtlc• he} l& l•m sang td ); ni•m ve-con ngtl8i xuyen qua nht/fig 1• thuye• cda/• D6., sau l•t nhSn d6 g@ phSh vfio viec nghien cttf• neh trie• /•. Stl o" phSh n•y kh6ng .gP nhS•n chi tie• vgn hqc hay bdc hqc 1• dcieh da cd rS• nhie6, nhtlng nh[m d•dng g@ m•t trong nhtl•g d-t/Ong htt6hg tra cttfi cd tifih ch• biefi d:6,ng theo die5 triflh

104 TH,•N PH•N CON

hifih th•nh, nd d' tai vi•c nhan thtl% sau xa v•'stt di bi.& gitl• hal n•h vdn ho•a ban th6'Dravidien vfi ngoa.i xam Aryen vfi dfng chihh ngay s• di bi& •16 lfim truc

nghi•n carl: nghiK l• nhifi qua sii xam nh,•p cu'a vffn minh Aryen v• suy t•n eWm8 161 cho

n•fi v•n ho'a Dravidien d• cflng vSi Aryen carl tao

th?inh vain minh A• 96. hi•n nay. Tiflh tra.ng cd t¢6ng t,ti ;¢3i n•fi v•n minh Vi• t)6ng chung ta

trong c•d vgn minh:du muc Tay B• d•ff g,•p vgn minh

Vi& d•'lfim n•n vffn minh Vi& Nho, nhting tha'ca•h khdc nhau. B•n Vi• ]ghng th• Vi•t t6c v•fi l•tm d6ng vdn ho'a, b•n Kn ]96. thl chfi/•6ng la.i la Aryen. t•o" 1• m6t sll kiln lob lao tuy •tloc hqc girl nhifi nhan v& ghi la.i, nhffng kh6ng d•tl6.c nhan c•tl d•' dfing nd lain truc trifih b&y. S• nh.•n khdc v6i sli nhifi nh•n d'ch6~sau

xa hdn nhO

lai cho sli ti• ki4fn m6t c•i hti6"ng hoc h6i l&m clio nhtigg suy cfffi tr6 thfinh linh d6.ng. ]96 1• di•fi c6n thi6•l trong cdc sa%h nghi•n ct•fi ve

Nn ]96., haft h•} khu6n mifih trong ba% hgc nghi•n crib, lich stf mfi

kh6ng sao vtl6n l•n dtidc ddt tri& I• nhan sinh, n•n

va• theo v• xe cff nhifi •'n ]96 nhtl mgt thttc th•

vdn hda c•dn thuafi v6i n•fi tang duy nha• ct•d Aryen, mfi kh6ng hay bi• gi c•h v•in ho'a bdn th6 khafn ph• v6" sau. i96 lfi m6t n•h vdn minh co" tihh cdch n6ng nghi.•p

cao hdn Aryen va'vffn hda nhtlng

TH,•,N PH•,N CON NGL/O• 105

k6m Aryen v•" t6'chdfi binh bi n•n bi ti•u di•t ho•c n6 1•. ho'a cl•Ja dB c•' cho n•fi vdn minh Aryen nfm tr9 n.quy•fi di6f 1); x• h6,i.

•96 la m6t b¢6• thut lfi, bSi vl v•n hga Dravi- dien cao hdn nh& c6 nhi•f y•fi t6" ph6" bluff, c•ang khi vCn hda Aryen cbn mang etam m•iu sac t6n gido di.a phtt•ng Vl yctl tr•n ca• kinh tha'nh Veda v6i ra•nhi•h tMfi, haft h• lfi thafi nam bi•fi 16. tifih cha• vdn minh du muc thian trgng vff lttc. n•n cu•g trgng .nam khinh: n.•. Thafi-n•i h6n h• 1• thafi Itlfi (Indra)r6-i d•fi thrift linh ttth (Soma) td• lfi thi• rtlgu t, ha'nh dfng c•' cffng thafi minh trong ca% dip t•[ 1•'• ]gay tofin lfi ca'c thafi' dtt6ng khi mc•i xam l•ng, •l• b,ep cdc nt[ thafi cu• dan b•n th6• nhdng sau b 16p v•'dafi daft vcfi d-a di l•n

cua van ho'a Dravidien. N•h v•n ho• nfiy mang theo ^" nhtlng yeu t6"tri•

t}; n•n sau s• h•3n vain minh Aryen vl th• tuy thua v•- m,dt qua.n sfl. nhffng d-d gay a'nh htt6fig quy• li•.t tr•n vYn hda. Aryen c6n qufi b•i v•,t dj d-oan, gitlp &la v•n hda n•y eli l•n m•tl trifih 86 cao h•n h•'n ng•nh Aryen c6n 6' lai tr•n da• Ku Ch•u. •9•'nhan

ra d-o', chffng ta ha• d•#t m•t c•i nhifi roan di•.n tr•n v•n ho• Dravidien haft l•n s6'm6.t s6"n6t cdn bdn.

106 TH•,N PH ,•,N CON NGU'61

NHU•GNI•T CHI•NH ' CUA NEN V•N H6A DRAVIDIEN

N6t c•n bdn d•5 tian ctia v•n hda Dravidien phdi n6i lh na/• nh•n b•n t•m linh ccf t•fn vo'c vff.tru., h6h d6.. go.i 1• Purusha. Purusha phKt xu•f t• th•h Prajapati: Prajapati cuing gqi lh Brahma hay lh chu'a ta'vff tr,u, d• tff hob th•n th5nh Purusha •a.i ngff. chifih 1• con Ngti0i s6 tht•y. Con ngt•0i ca'•nh•n ch] lh c•ii bring m6• nha.t nh6 b6

so v6i Purusha d•i ngff

nan cttfi cash Ct/acon ngt/3i 1• phdi lhm thUn•o dta' tr6' v•- v6i Purusha2 Do" l& con &lbng Minh tria•, cbn phttbng phdp c•a' da, t Minh tri•} l& Yoga, c•ng m•,t dtl0ng htt•5•g t¢ nhian tff n•.i nhd Kinh Dich lh (•nguyan tht•y pha•n chung)> n•n chng chung m6t b•5 khi<tri•.• l?f. Quan niam trial ly'vUcon ngt/Oi bao gi3 cufig lh quan niam trgn ven. va-con ngtt&i, va dhng ngay con ngffSi ti•h ngfi" d•' cl;a.t d?ai ng5. Khdc v6i quan ni•.m t6n gia'o thtl3ng nhfffia tiau diat

tleu ng• nan d-a3ng 16] tu trl nharha ri•ng v•o linh h6fi, kha'c vdi 16• tu theo tri• 1?; 1• nhdm v•o to•m the' ggi 1• tu th•n. Ch• tu •" dYgy co" nghig 1• l•m phdt tri•fi cho clafa h• mttfi co'tha'cd th•n l•fi t•m;v•t do d-o" chtt tapas dich l•t

ascese thl kh6ng dffng vl n6 kh6ng_co" nghiff l& kh6' tu di•t sinh nhd ban' t6n gia'o

TH.•N PH,•N CON NGU'(•I 107

m•t lh .tu luy•.n t•ti b6-i vun ttt3i, t•p trung "' nguon

sinh h/c. •a' no" lan to• ra mqi ta• d6. ng, khi6fi cho mQi talc d6.ng d.at d.6 linh :thiang tron ve.n. Quan ni•m nht• thU chS[9 nhSn t•f cd moi d6. ng t•fc thu6.

c ti4h cuhg nhtt dYa.i ng•', v•t: t• cff ctfft tr•n quan ni•m ti$fi h•fa. Tom la.i. d-d l•t quan niam Nh•n Bdn to•n di•n, v• th•'s6• hi. quan niam th•h bali cu'a. Aryen ti•u di•t. Nhtlng chis tiau di•,t. 1L(c v6 !u,'c, cbn vgl•u d•ti thl quan niam nh•n bah v¢ ph6' bi$fi hen n•n manh hdn chuy•la hda quan ni•m theft bin cu'a Aryen. -De nhan chin di•fi d-d, c•h ka'lai m•t s6"diafia cffa Dravidien tr•i ngtld, c

v6i va•n ho'a Aryen nan b•.Aryen tiau di•t d•i; nht/ng r6• la, co" cu6c chinh phu.

c tro' lai d•

108 T•H•N PH.•N CON NGU•(•I

h•i bi•hu, khbng li•n h• chi t6i tc• ca'ch l•m ngU&i; tuy co" nhi4g la.m dqng 1• chin bang ch•6

quy• qffi..., nh•ng dg v•ff 1• lain dqng, Ch•'khSng nh• 8fng c• ff¢•c ph•p lust. thg'a nh• p V• d•t thgnh

•nh ch6• Ng•c lai v6• theft bdn thl t• n•h mgng con

ng•8i khhng c6 tffc 1• t• :n•i nSn phdi qui chi•4 v•0

th• v• thy nOi phKt xu•f m• c6 dia v•cao th•: n•fi

phdt xuat b61 m•gng Brahma 1• b& tay 8dng. cap :ha: •h•6ng gia; bdi chSn 18 8i•g c• b6h• c6ng, n6ng. C6n nSfi kh6ng b•i thSfl dfl chi'l•ichSn thl :b• kS'l• v6 logi, v6 gi8 tri nh• thi'dg tS[ Cd d•n

Dravidien• chi'la Paria kh6ng co'quySfi tham s6fig cffa 4 c• 0 trS.n: nSfi vi ph•m sg b• ph•t m•tcdch k•h khffng thi'dg nhfl•g ng•Bi v6 loai d2m nghe tr•m thdnh kinh Veda tM bi 86' cM s6i v•o tai.

2/ Quan ni•m theft bah k6o theo quan niSm

c•6 d6 thu gon v•o linh h6h ng•c v•i quan niSm

tiSh hda to•n dish cffa Dravidien. TiSfi hda bao h•m

hai 8iSM m6t 1• t• lflc tfl caBng, hai 15 l•m ph•t triSfi tron yen con n•6'i cd xdc thSn 1• tinh th•h; c6n quan niSm cfl• • d•t nKng trSn linh h6fl m•

khinh khi th•n xa•, if chSm lo t6i 88i s6•g v•t chSf, hoKc:cdi :thi•n nh•Sg m6• nh•n luSn. V1 thSZm• c• nh•ffg sg bS• cSng khffng khiS• vSfi 8i 86i vgi nhflSg. triS• ly•

cao siSu y nhfl hai 8•0ng thgng: chgy ho•i

!10 -I-H,•N PH ,,•N CON NGU(51

thugt c•6 l& c•c tgng .lg cda thgh Brahma gqi 1• Bra: hmana. X•h6.id-ttd.c chia th&nh b6h giai cg• th• Brahmana 8•fig h&ng dgfi v• phfft xu•{ tq lb c•a danh ,(vac) tfl• l& mi{ng Brahma. Ta •th@ •' •y m61 li6n. h• ng• v6i v•n minh Hy Lop, c•ng cao LOi rg• m•c, cbn Sdc. tM c•ng gi6•g Hy L•p cho cSn nguy6n hifih thai (causa formalis) 1•

cao nhat. V6• Brahmana th• Sdc 1• c£c nghi ti6• •" te r•{ phi6• t6ai, phfl• t•p vu6t sfl• hqc cda:thflSng nhgn n6n tgu d• n•kh6ng ebn 1• t6"16•fl ri6ng ngm trong ray c& gia trffdfig nhff trong v•n h6a raw&en.trgoc kia, mA dgh dg• chuyen sang tay t•ng ig Th6" l& ho nfm •c quy6h t•'t• cd danh ca

sac. Danh th• c&ng ng&y c&ng .nhi• v• 4 quy•fi Veda d&y c•m. Cbn sa•-the cd trgm ng&n chi ti•{ v•g manh n•n khbng ai lqt v&o 86 8g0c.. Nh• n•m d•c quy•fi n•n ho c6 .the 861 m•t phi" kho•n, tuy thmh gql la darshma.

•6 l& quan ni{m ngoqc h•n vgi phdp t•m tfi (Yoga) cda Dravidien, theo •6 mqi nguSi ph•i t¢ th•c hi•n 1@ cg t• ,6ng b& lgff t•p luy{n Yoga ch8 kh6ng thu• :kho•n ai. 8•c; 86 l& vi•c ri•ng m• ngR•i 8•c gqi l& tgm linh. V• kh6ng c6 18i hay nghi thdc ri•ng. •6 t& ch6"l•m cho v•n ho• Dravidien no1 len 8•0c

va do 86 lain nay smh ra m6t tr•n tuy•fi gi•R danh, s•c cga t•ng 1• m•t b•n v& tgm lnh cua

TH,•N PH,•N CON NGUO'J 111

tri• gia b•n kia. V.•y thgn ph,gn con ngt•&i gala li•fi

vfio su," th•fng trg•n cua trgn tuy•fi n&y nhd se nm sau.

4/.•fin ha: trong n•fi v•n minh n6ng nghiOp Dravidien lffc s6 kh•i. 8•n b& ddng m•t vai tr6 quan trqng tffdng td v8i •n b• trong ViOt Nho, v• th•'s• theft .... na rat. nhmu; nhgng r6i bi nam th2B cffa Aryen gfi b•p. nhdng

sau s6"naZthg• them l•n theo d2 ph9c cua van ho• Dradivien. •gy 1• • dingdOc hgn

v•i vgn minh du mgc chuy•n.v•'sgc m•nh •-cao 8&n 6ng, h•.8•n b• xug•g r•f th•, d•h • bi•fi.:8•n b• th&nh .sdn.v•t cffa 8•n .6ng. Quan ni{m n•y kh6ng 8gu 8fldc biS• 1• m•t caEh thai th4m b•g tgc thiSu s6fig cdc: b& gda (sutee.) .• :c2c b& •6c: coi 1• cda eh6•g, :nSn khi ch6•g chSf cgc b& cufig ph•i 18n gi&n hda •'chS{ theo ch6hg. VS-g6fi ti•h vffn hgc cffa tuc i{ n&y mgt hai nh& bah hoc cbn do dfi :nhflng chffng ta: cff th8'd•ng 1• lu•n. ngo•i vi • •chfffig 'm•h ngugh g6fiAryen

c•a:•O.

Tradc hS(, chffng ta ch• thay t•c 8d thi h&nh trong ca• miSh chi• a•h hao•g Aryen m& th6i.

The" •fi nhfl•g nga8i mang trSch nhiSm vS-tuc nay l& e•ng i•" Brahmana;Tuy ; "•) ch,eu theo klnh Veda th[ kh6ng cd lSi truySh m& chi'l& 1Oi khuySn nSn cbn cho ph6p: ngff3i gga khSi;.bi thisn s6fig nsfi khi 8g n•trSh 86hg c•im& c•nga3i 8&n 6ng " " a nao •n nam

ray k6o • thl 8¢Oc phdp theo 88" nSn vO: chang.

112 TH•N PH,•N CON NGU61

Nhtlng trtlSng ho.p nhy if c6 x@ ra v[h 9 bi dtt lu•n

khinh bi'n'•'t st/c." S6" d.i•c6 dtt lu•n. nhtt.v•y, l•t do t£ng l•g•y ra v•.n•fi ngu'3i gda ch•} di thfgia nghi.•p dttdng nhi•n thu6.c v•-giai c•i• Brahmana, th6"cho n•n giai c• ngy da c8"huy d6.ng r• nhi•h 13;• le d•'t8 di•in cho sff. ch•( theo chShg bKng nhttSg d-t•c tifih r•

cao

ca'. Bgi •d tu, cl•, ngy dttOc duy tri-m•'i cho tdi ndm

1.820 thi•ph6 vrt6ng Lord William Bentik mo• ra l•nh

b•i bS. Nhtthg ngtlSi phah /t6• l•nh dd hdn h• lg

giai cS• Brahmana. Do rid ta k•} lu•.n dt/6. c ldt tuc

thi•u sSflg d-An bg go• do v•'n minh Veda vg dtle?,c tgng la•duy tri•

Trh l•n lh chu'ng ta pha'c hqa lai m•)) n6t chihh cu•t hai quan ni•m kh•c nhau v•'con ngu6,, chffng ta

c$fi ph•n ra ;d•' l&m kim chi'nam trong c6ng vi{c di

v•to r•/ng•cg'hqc An 96. Lich su cua vffri hda AnDo chifih lfi:lich st/'giao tranh cu'a hai quan ni•m tr6n.

Chtfng ta hay ph•c boa qua lai nht/ffg cu6,c thffng train.

4. QU• TRI•NH CHUY]•q H6A CI•A ARYEN

Ta co" thS'cffn c(/ngay tr•n tiSfig Veda cu'a h0

cho d•-nh•.n, chin h6n, vi'chffn•ty dg ra

chff Vedanta ch6hg la, i o'c ttt tS[ V•y Vedanta lfi

1.13 TH,•N PH ,•,N CON NGU'O-i

Thtta Vedanta vffa c6 nghi•" l•t do Veda ph•ft xu•, mfi cuing cffnghi• lfi t#n cfing cub kinh Veda vl- d6iag th6i no" ch6hg d:6"i Veda. Chffng ta co" th•'chia thfinh b6h giai d-oan lfi Veda., Upanisad, Ph•t V•/ Vedanta:

-Veda l•t giai doan ct•h ti•n m•ng ngng li•n h• vSi Hi L.ap •cao hifih thai ttl• d•cao conm•t (s•c). Veda cffng fl•-cao

con m• ........ v• no cung nghm VOl Video

(Latinh) co nghi• lfi xem. Vfi vfth•; t•'tt• chi•n tron

ba kinh d•h l•t: a/Rigveda: kinh nguy•.n. b/Yajurdaveda: nhtl•g 16• th•h chff. c/Samaveda: tha'nh

ca.

D•h Veda thtt" ttt gqi l•t Atharva Veda thf afih ht/dhg ct•a Dravidi6n m•Si chen v•to d-tt6.c nhttng to•m dtl•i hihh th•c ma thu•,t v•si r• nhi• hi,ha tin tttdfig di. d-oan Cu'a d•n gian, tt• l•t kinh'Atharva:Veda kh•i d• thOu h0"a kh6"i va•n minh Dravidien v& dd 1• giai ct0an-d•h ti•n trong qu• trihh ^" chuyen hoa Veda nay.

-Giai do.an that h'ai c6 thggqi la Upanisads m6t b•n, v•t Brahmana b•n kia, Brahmana vfla cd nghi• tang ltF cffa 'tMfi Brahma v•a c6. nghiff la khoa th$fi hgc c;n c(t tr•n ca• kinh. Veda, nh•m gidng nghiff cdc klnh; sach va -bar/ve

cac nghi 1•.•.. holm toan c6 tifih ca'ch t6n gi•o; nhttng vi•th•h hqc c6 suyttt,n•n cffng 15 giai/roan n@ ra n•r7 suy ttt d:6.

c 1.•p ttt• kh6ng dga

114 TH,•N PHgN CON NGUO] THg, N PH,•, N CON NGU6• 1"iS

tr•n Veda, m/t dtta tr•n ltl6ng tri v/t cdc kinh nghi•.m ban th•n, Vfi, y n•n suy tt/n/ty go, 1/t Upanisads. Upa- nisads 1/t m.6t loai sa'ch suy .ttl co" tifih cafih tri•? n4n dis& la.i g•fl n•fi minh tri• truy•h th6hg cda Dravidien. Tinh boa ctla cdc Upanisads n•m trong c•u •((chifih m3•y la cdi @•,. cTat tram asi)• nghi• 1/t m/ty (atman) cffng v6i Da.o th•'(c•i •r hay 1/t Brahma) 1/t m6. t, n•n vi•.c ctlfi r6• n•m trong sq tin hight

ra

di•fl dd, ch(• kh6ng ph•ii tin .trong .nghi 1• kinh k• chi cd. Rd" r/trig 1/t con &td-ng ch6hg d•6"i ta•ng Brahmana, n•n r• nguy hi,in vi'-tffng 1• na•n

tron

.quy•h h/tnh the" lt•c. Do 8/d sff chghg c16"i ph•i cti theo 16"i rf tai ggi 1/t t•m truy•tl cuhg cd the' go.i lSm truy•h (Aranyaka). nghig 1/t nhtlhg saEh chi" truy•h cho man ct• O'tr4n .ri2ng tti• ndi va•g v6

xa

xg h6i lo/ti ngt•Oi. Chffr.•/ng kh6ng cgfl high !/t rgng nhttng 1/t kifi nhiS,

m. Vi-th•'Upanisads thttdng

bao boc b•g nhtthg nghi v•. huy•h a6, n•n Upanisads cuhg gqi 1/t Ab Nghi; Tat/, muc dihh cda nhtff•g bf mgt dd 1/t c6"t tr•nh sff 8/in @ ct/a tgng 1• Nh6' chi4fi lttd.c bdo m•t dS m/t Upanisads 8-ff 1/tm no'l&i m6t mfla boa cu'a su,' ti• t6i lao lung, mfla hoa tinh thgfi xu• hi.•n v/to 16"i t•t th•'k)I thh 8 d•fi th[l 4 tti• 1/t v/to th3i Tru.c. ThOi k•r n/ty k•{ tinh v/to cgc ph•ii tria• ggi 1/t Drashana cd nghi• 1/t quan di•Jn. C6 6 darshana nhih ct&i theo 6 quan di• ri•ng. Nhtlng ca• darshana

h6•tr6, nhau ch(1 kh6ng ch6hg d6"i nhau nhtt ca• •h•. cu'a tri•'t hqc T•y •u. Trong ca'c darshana cta'ng ch6 thi-cd Samkhya cuing d.ay t• di•,u dFd•fi tbi.giai 8oan ba 1/t Ph•t Gi•o.

-PMt Gi•o cd the' ndi 1/t difih cao nh•[ cu'a

ca'c Upanisads. D6 chihh 1/t tinh th• Upanisads ti• tri•h nhi•a ct•fi d6. khbng cbn them d•fl di•fn ntt• n•n tiff dam ndi to.ac ra ta• c• sfl. tMt phti ph/tng v/to m#t tffng lff Brahmana. Chtfng ta bi& ti•hg Om m6,t t• d•.c col 1/t r• th•nh trong vi•.c t•'t,ti, ca'c tffng lftht•Sng v•a Cli ki•,u vffa hit ti•fig Ore. Th•'.m/t Ph•t t6'/:lff kh6ng ng•h nga.i vi'ho v•i cto/tn ca6 v•/a di v•a stla ore, om• ore, •' ctbi a•n, thi•ta their su.' ch6hg d6• dff d-i. xa bi•} bao. Chihh vfo• can/tam ndi th•ng s# tMt nhtt th•'m/t

sau n/ty PMt Gi•io b ^"

v• do la d-•t d•n•Fn trqn ven dtt(•i d:gyrakho, datAn, ^"

phd vi•t cffa Brahmana (ng/ty nay b•n ,•Jl chi' c6n chttfig v•i ba trgm ng/tn ngtt•i theo Ph.fit).

-Vedanta:. tuy Ph•t Gido bi d-u6'i cIi nht/ng tinh t.h•fl Upanisads v•fi cbn la.i trong c•/• t9,6 dt(6i hihh thtld 6n ho/t hdn nh•m th6hg nh•f cd t•'t O I• t.ri• y gql chung 1/t Vedanta. K• tinh cua khuynh htt6hg gi/tn ho/t n/ty 1/t kinh Thah Ca (Bhavagad-Gita) v•ia ch• nh•n •'l•nhtl Veda-Aryen, vfla ch•i3

n •,han Yoga nht/ Dravidien. V/t dd 1/t n•h tahg cu'a/•h •D6 Gi•o, m6.t nSfi triS"t 137 dS•¢ mfiu thufi• trong tri• 1}; cuing

116 TH,•N PHgN CON NGId(•I

nht• ngo&i x• hS, i, khi•fi cho hgc gid r•f nga.c nhi•n c•'nhtlfig giai doan daft khi chttakhdm phil ra n•fi vffn ho'a Dravidien. Vfi khi khafn ph•

ra Dravidien r6"i thi- tM[¢ kh6ng th•'ndi lfi b•n n•to ti•u di.•t b•n-n•o nt• m• cfi hal &7 lfim m6t cu6, c giao thoa v•n ho`a, v•i nhd /1o" t6n giffo Veda dg cd the' dco'ng g6p v•to vi•,c ta.o ra

8tide rest •ri•fi tri• 13; taOng dS• th6hg nha• vfi ki•fa thi•[ n•n nhtlgg dihh si•u hifih vfl'a cao vffa d:tt6c nhi•fl ngtiSi ,t•,n tam :suy phu.c, d•h d6. kh6ng Cd nhtt•g cu6c su.p d6' nhu' b•n tri• hoc Tay Phtldng trong d6 ca• ¢[d,t sau xay tr•n d6•ag vu.n ct•a ca• d6t

truc trtldc.

Tai. sao cuing 1• tinh tha• Aryen m•.pha• c6n lai b•n/•lu luSn lu6n dS' v6 con pha?l trSfig sang /•6 t96 lai vt•On l•n &•6•C nhtlhg •lihh

cao si•u hifih thffrff rfing lfi nh& vgn ho'a Dravidien. 13i•6 nfiy n•h la.;¢ dai ct/dng m•t b•tn thi-khgng ai c6 th•'ch6"i c•i, co" cha•ng lfi chi'trong nht/•g ti•h ti•'t mfi th6i. Nhting afih hff-dhg Dravidien ctlhg chi' d?at co" 8•fi doff kh6ng bao gi& 1@ la, d-tl6.c.phong d6. Xffa, ttlfi lfi ;¢tl6t y" ni•m ctt6 c•6 cu'a Aryen d:•'tro' la.i y" ni•.m ti•fi hda cu•t mifih. Vi•8•' dat &16.

c •/ ni•,m ti•fi hob thi'ph'ai chtf tr9ng cl•fi cd th•'gian la• siau nhi•n, nhttng vi-sq ch6hg ct6"i Veda cu'a ca'c Upanisads d•2. kh6ng tho•t kh6i lu•.t manh ch6hg ma.nh cMi0 tttf 1• d;-rdi .ch6 hi shah th•gian nht/Veda; n•n tuy h.a gi[ d-t•6,c

TH,•N PH,%. N CON NGU'C•I 117"

ca• tha•a Veda nhttng cuYig h.a gig lu6n cfi th•'gian• d• t• day qui trgn. ve.n vfio. n6.i tam d•'m(c dN trong ray thao tung cffa tffng lff. Th•'l•t n•fi nhan b•n chi' cbn na•n rdr• xi• dttBi xi•fig xidh ba• c6ng t•ty tr•i cu'a dffng cap, v•t tuc thi•u s6fig c-l:•n b• go•a vail cbn &ldc ti•0 tu.c thi hfinh trong hdn hai ng•n n•m &r.kh6ng cd,m6t cu6.c gi/ti phofig dish thtlc nfio, Do tiff ta. tha• re7 sd,. v6 tifih stl cu'a n• tri•} ly" An t36, thoat nhifl v•to thfthttc rflc r8 huy hofing, nhffng xfit v•-c6ng hi•,u gi•li phofig

con ngtt8i thffv6 hi•,u, d•ia khi xdt tan ngu6h c6n mSi tha•r lfi n•f•. mdng hohg. Chifih sfl ho'ng dd ctfi" giam carla ,•Ja t96 su6• bao gan nam.

ThSi Alexandre (356-323).xam nMp thi'cu-ng chi'c6 chdt ahh httdhg v•ngh•, thuatl Hi L.ap d-era cho Ph.•t Gia'o khu6n m•t Apollon cbn Phat Gia'o cho khu6n m•t dr,:; m6.t c•ii h6h, nhO v.•y ttlc)ng PMt v(3i khu6n refit Apollon d:g t•t xfi Gandhara to'a sang Vi•h 136ng, nhttng dd cu'ng chi'lfi ngh,• thuat su6ng chtl'kh6ng lfim gd.n l•n dt/Oc lu6fig song nhan sinh n•o cd nhtf dff xa'y

ra b•n n•fi vffn hda Vi•t Nho. Kh•ic nhau nhtt vgy lfi tai sfl thau hob vffn minh Dravi- dien d• kh6ng do ngt/6i Dravidien hi•,n thti. c, nhttng

v• the du chuyen ho•t theo Dravidien do ngdOi Aryen, ....

nht•ng trong d6ng mgu c•ic hi,fi tri• Aryen vail c6n

mang ng.ng tifih cha• trtt6hg gid qt•i t6.c, kh6ng

lib TH#N PH,•N CON

lo ch0 tofin d•n cuing nht• kh6ng cht/ • dT•h vi•c d-era tri• ly•tham nh,fip vfio croci s6hg; do d-d tri•{ c6

vtt6n cao may d;i vdq nhflhg ba• c6ng tra/n trong ngay tfi' trong b£n cha{. Kha•c vdi b•n Vi• t96ng tuy chihh quy•h cai

tri co naYaa phafi 16n trong ray Hoa t6.c, nhtlng Vi•t

t6c vah tham dfl vfio cl-•i s6fig vain hob then chot, do d6 m• d• hi•n th•c d-d6.c chfl~(•Giao Chi• ttt• lfi n•t tr•i (chi'thi•n hay l•t td. do) tham nh.•p v•o ct•i s6fig x• h6,i (chi'dia hay l•t bifih sawn).., ch• nhtl nhtl•g n•fi si•u hifih

cao nga{ nht/Aft D6 x•t v•

mdt nhan sinh va• c6n d-au, chfla ph•i lfi ((tin phi th•b'ng trong nh•i•g ca•i thttb'ng thu'd'ng)•, n•n cu•g kh6ng 1• Minh tri•.

QUA

VI.

CON NG U' I NH0'NG :NI T CAN

M•Y NI•T CH•I PH•

Nho Gia'o khSng cd rest cl:i.nh,nghi• n•to v•-con ngtlSi mSt c•ch x•c thi•[: theo.ki•h khoa hoc mfi chi' co" cttfa ra m6t s6" cau..mSng lung gi6hg nhttfig n•t chain ph• ld mcl nht/bi•h v•o v6 bi•n. Sau day lh v•ii th{ du.: Le van cNhdn gih k:• thigh dlia chi d•'c, •lm d1•dng chi giao, qu[y th• chi h6. i, ngff hdnh chi t1• khi•: ngffSd l•t c•i d-t•c (c•ii hoar l#c) cu•t thigh

120 C,•N CO

dja, 1• giao di•in cu'a •m &10ng, nOi qu'y tha• tu. h6. i, la c•i khi'tinh t•'cu'a ng• h•nh. C•u th• hail cNh•n gid ki• thidn d(a chi t8m dash: ngt/•i chifih 1• cdi tam cu'a thi•n/ti, a.

tgQC hai c•u tr•n ta their ngay s¢. khdc bi•.t quan ni•m duy ly" v•-con ngd3i. N•fi nhifi theo quan ni•.m duy ly" thl hai cSu tr•n chi'lfi nhdhg 16• khoa c•ai tr6hg r6hg. Nhdng khi nhifi theo 16• cta.i ngff t•m linh thi-chu'ng ta tM•r t•tn vdc con ngtt3i 10ft lao nht/ thidn dia, bao quit nhd am ddc•ng tt/• trum khdp vu• tr,u, theft d•fi t•n ch6 t•'vi hon h• nhd.qu•r theft, v• bi•fi ho'a nhtt gu6hg m@ ngff h•mh v,•y. Ta tt• hdi n•fi cau dd 1• thgc thi'l•tm th•'n•o m•t dat &/6.c. C•u thfla ng•n •fi trong chfl" thi•n ctia chi tam v3i 16"i hiah cu'a Vi.& Nho ctdm tdi Id v• tr.u, vff tru13 tdm Vff tru v8 bi•n thi-t•m cuSg v6 bi•n, ttt• va6,t t•N vdc

ueu ngg. Tuy .v.•y.:trong ueu ngff cd fifth. Tihh v• nhd nhfl•g 6•g d•F• v•o t•m• n•n t6' ti•n quen no'i t•m tihh. V.•y thi-dSn h•,u tihh ngubi chifih 1•

con

d-tt&ng d• ffSi t•m bao la, cu-ng l& con &tl3ng' hi•n

thfl.c chi•fl kifih d,ai ngg cu'a ta v.•y. Quan ni•,m tr•n d-•y kh6ng ri•ng Vi•.t Nho

co" m• chifih l& quan ni•m truy•h th6fig t•m linh ct•a

VIi, I, p•518.

C•N cO

nhan 10ai. Nhdng V•-sau caa nOi d£haf• nhd d;dnh m•f. "? R eng VletNho thfcbn gift ff¢6c nhi•fi hon.

Chifih vi-th•'khi nghi•n carl v•-n• nhan chfi Vi•t Nho cffng 1• nghi•n Carl n•. nhan bdn tam linh cu• chung loci ng¢Si, t• 1• md'ra mht •6gg ha6hg quang ,minh d•fi t6i n•fi m•ng cffn c0 thShg nha? nh•n logi. $6" dff, chffng ta khhi tff Vi& Nho la vf kh6ng nhd•g nK d• quen thu@c v•i ta nhff di-sdn cffa d•n tSc, nhdng c•ng vf 15• b•eu thi cua Nho that la minh xa• d•h v6i •" tmh chat bao la cffa

no. Trfl6• h•[ hgy tin high v•ti•h cffch bao. la •d:

trong c•u n6i ngfl3i. 1a ka( qda do •m dgong ph6i hi, p, ta th@ ngay hai chff•m d•6ng r•f phS"bie•: n6 bao tr•m hh•p; vff tr 9. Vfvff tr9 c•ng do •m dfldng ma thgnh, n•n khi n6i ng•Si Ig •m d•dng th• ta nh•n ngay ra. r•ng ng•6• •Oc •t trong c•ng m6t cO the' Cffa tr6'i chng •fi: n6 khSng c6n la m•t mdnh

sao bdng c6 rich 16 1.•g trong kh6ng trung nh• c•u nga6i la ,con

bi•t suy lu4n;; ng•. CSu dinh nghi• nay vi-qu• xKc dinh n•n • d•t bdn the'

con ng•Si ta•h bi4t ra khm mq•.mo• hen h• v6i trOi •. Theo dd cow

ngflSi hay • tr• dO@ quan ni•m nhfl con quay, m•t khi .thodt khSi tay h•a cSng thi-•c l•p tra6• m•t ng•6i ddnh quay. Dd 1• m•N m6fig coi vfftru nh• c•i chi

xa 19, v• t• hdn h• 1• &hh m•f chff T•dng tahg, m6• li•n h• ng•N •

no1 t•( c• lai m6t. Haw qua

tai hai. c•[1 ti•n lfi cd nhan chtl nghifi" lfim cho tool

ngt•Si tr6' n•n nhti m6.t thtlc the' xa

la. kh6ng difih dahg t6i mifih. tgd chifih tfi c•i y" tt/6hg h.ep hbi ch6hg cl6"i di• ra to•n bghg nhtlSg 10i tranh dc•fi du.ng y" chinh phu. c, thay vi•hofi d6hg th6hg nh•:. Ngti6. c

lai v(•i chfi trttbng coi con .ngtl•li •hu6c •m dt•d.ng 8gt con ngt•i vfio vbng vff tru,, n•n cd m6t

tool h•n h• co the cau tao n•n nhau, ta.o ra quan ni•m thdi hod thay cho ch6hg d6•: coi mgi ngttbi nhff anh

era. M6• tffdng quan :m.•t thi• nfiy s• vffdn l•n l•h

fit mgi kjr thj v•chtdng t6.c, t6n giffo, );kith v.v... Tuy

d•u cuing co`nht/ng nd chi'nE[n dt/•i quan ni•m huynh dO ph6' bi•l.

Ta cd the" coi hai cht• •m dtidng nhff lfi Gidf•g chung (genre) cu'a c•u di.nh nghig. M6t c•u: dinh nghig d-ffng lu.•t ph•ii co" ph•fi t6fig quit gQi l•t gi6hg vfi m6t ph•fi bi•t trt•ng (difffirentiation) co" th•gqi lfi (esp•ce) nhtl c•u d:i.nh nghi• ng0•i lfi

con v•t hay suy ly" thi-eh•v•t chfgidfig ttl• l•t y&• t6"chung v6i ca'c thgc v#t khdc, c6n hay suy ly'thfl•t nfit d•c s•c ph•n con ngtl6i ra khdi ca'c con v#t, d-o' go.i lfi thfi. Trong c•u Vi•t Nho tr•n ta cd the no1 •m dtt6ng l•t g•ong, c6n q@, th• chi h6,i, ngff hfinh chi t6 khflfi the. O' cd hai v•'cda gidfig v•i th(tta their ph.am vi kha'c nhau r•?

xa. Trong c•u Aristote gid•g hi. ban cuc v•to st•c v•.t- m• th6i, Tr•i t)•f kh6ng co" li6n h6 chi trong dcd.

C•,N cd •2•

cd: KS' d-•fi thft lai cu•g c6 sti chdnh 18ch nhff thd• Khi n6ii ((hay suy ttt)) thi-l•t han

cuc v•o m6.t ydh t6"duy nhd"t kh6ng/tflu co" ntiS, ttl8 bi•n chtlfig: (•bdn cMf

con ngiidi bj gi•i han vfio trong khd ndng suy lu.•n*)) th•nh

ra c•ii gi-vtt0.t tdfn lu#n vt•6:t tdfn ndi ngng d• hi. ga, t 8ii Ngtrd.c lai khi ndi (•qu• thdfi chi h6.b 1• mO'cti•: cho :con ngttdi th6ng Sang c8i u linh man maE, cub quy th• .trong mien

sidu gi•fc. HEy 1@ tri thtlh m•t ndi thi'thdh chfl6"i tri thtt•

cao h0n con ngff0i tht/dng nghi.•m c•' ch6"trt/c

th'.l, dang khi con ngtt6i hidn tt/d.ng chi'bidf co" suy lu•n tt/•i•' l•fi t•f y" r/i•m. n•y 16• biaS gidn cash, the" mfi mt/• .d6 di.nh gi6i cho Ngtthi roq. f)•fi c•u (mgffh•nh chi tff khi; ta cuing their t•Fn mtt• mo rx r.6.ng hc•n ntiS': vi- kh6ng C6n ha, n. v&o mgt d6, ng v•t: nhttng lan to'a"d•fi cd ca'c hdnh, kh6ng ctfgi-m6.t hfinh nhtt thu•r, hay m6,c, nhttng thu'y, m6.c, kim; hda, th6; ca" ngff hfinh •fi c6 trong con ngtlbL •ng khdc kh6ng n6i ngt• hfinh su6ng, nhttng n6i lfi tff khi" ttt• :l•t ch.i'vko cKi ph•fi tlnh tuyen nhat cffa ngt/h•nh, ph•fi d-6 cu•g go.i kith kh•ic 1• ((qu• th•f• chi h6.b.

*L'•tre de l'homme est d6t6rmin6 essentiellement par le pouvoir du discours. (SZ .42).

•24 cX• cO

D• lfi quan ni4m v6-con ngti0i kh6ng, th•'cao hc3n d-tl6,

c ntt• n•n nht/ffg ngtiOi theo quan di•fia c6"c'tinh (fixiste) thtib'ng cho lfi vu kho•t: ngtl?•i chi mfi ngang h&ng v61 quy theft, quy than d6n h6.i ndi ngtf0i, ngt/0i l•t s•u b.o hay lfi thafi minh ?

Thtfa cd c•i hal: m6.t d•tng thafi d•fi ch6-linh di.•u nh¢ thafi dang khdc cu/lg th• d•h ch6%•u bo m•t c6n xu6fag hc•n ntiS" bao h•tm c•? kim khi'thah m6.c: nghi• lfi cd cd dia ca'thigh v•y.

9.: PH,•aN CHAT CON NGLf(•I TIl•N THIl•N

B.•y gi& chtfng ta thfl" l•n s6 nhtf•g n6t c£n

c6 cuba .f ni•.m con ngtl0i nht/v•a trifih bfiy. Khi n6i

con ngti3i r•hg no'ph•ii 6'gitl• hal c/d gi" d:o': thfla l•t c•'gifl; trM vc•i d•, 6"gitla tim v6i dtl6ng.(•m dtl6ng chi giao) n•n c•ii dinh tifih ctla n6 l•t quan thi•n, ttl• s• thdng b•g cao

c•i nh• giti• tr6i cfng day kh6ng n•n hi, fi lfi m6.t phu. tirlh them sau, cd hay kh6ng cuing /•t/.6c, m• lh thtffquan bihh carl ta.o n•n

con ngtl?•i y nhtf d¢6ffg khi'v3i khinh khi'ca6 tao n•n ntf6• v.•y. C•i c•tic thi•n v6i d:i.a (thigh dia chi d:ffc) khong pha_l la ph• tifih cda ngti?•i nht/ng chlnh lfi yeu to cau tao ra con ngti?•i n•n kh6ng th•'li•t kh6i dfi chi

C•N C(J 125

m6.t gi•y (ba• kha'tu duli d• hfli•i ra la h4{ ngd•i.

V.ay •* toOl quan thi4n c•ng gqi lfi Trung Dung ch•h lfi

y•h •t•h d6, vfi Kinh D•ch bi•fi thj b•g :eric h•o trong m•t qffe m•t cdch ra• c6 car nhdsau:

Ta bi41 r¢fig m6t qu8 k4p th&nh bhi hal qu• don: qug ddn trail ........ chl troh cuhg gqi lfi nq• qua• gore ba hfio. Qu6 ffon da6i chi' •[ gqi I• •o•i qu•i c•ng g6• ba hfio. Nhd v#y trong m•t qud chi'cd tr3i v6i •f ma th6i. Tha'nhdng khi giao nhau thFtr3i da• ph• dd• g6p nan phil b61

ra m• b4n m•t hfio, h•o

n•o no• • d•'cd th•'goj 1• •dc. Th•'lfi ngo• qu•

$• dfinh cho hfio 3, n•i qu•i dfi• cho hfio 4 vfi hai h•o nfiy :tr0' n•n d•a ph•n cda nh•n..Dff quh lfi lff6c d• hffa m#t cdch tfii t•h c•u •inh nghi• •Nh•n girl k• thi•n •a chi •d•)) v#y. Ta s•th•

con n•i hogt d6ng trong 4 hfio 2, 3, 4, 5 •ff. Cbn hai hfio 1, 6 th/•ho• horn lfm m6i dfing •uh xa tru• t•m n•n cffth•y nguy h•i cho 8a• qu•n thigh,

H•h dnh con n•i nhfl ff•c .di• t• trong

b6h hfio tr•n d•y •; bi•fi hda ra chff Nh•n c•ng cd b6h n6t. T•o• h• lfi hal n6tch•nhjr m#t n6t.chf tr•i, m•t n•t chi'• cbn hai n•t 6"•ffa lfi nh•n 3•g

d•p •, cho n•n ch•nh•n kh6ng I• chi khfc h•n lfi m6t 16• x• d•t kh& c•c hfio trong:m#t qud 8•'chi' nga•i. Thay • b6fi n6t ch6hg l•n nhau • thiM•(ra

•6 CT, N cd

"•1"-" v•a d:.ep h6n la, i lam n6l r6 l•n hdn hai n6t cda

ngtt•i va hai n6t cda Thi•n tgia. V•.y khi Nho ndi

•<Nhan gi•i nh•n d[>> ¢ttl• nMn lain n•n ngtl3i thl-ph•i hi•h lain n•n m•t ca'ch bdn the'nan

con ngfl•i c6.t•N mti• bao la. nhtl vff tru. v.•y: nhti tha'kh6ng nan hi6h

chti%nh•n nhff la m6t &•c fifth luan ly" c6 fifth cdch

ph.u thu6c tham vao sau, h•,cd thi-la ngC6•i kh6ng thffx•6 nhting v• cbn la ngtlOi, O' 6•y kh6ng the" ma ph•ii hiah la nhtl•g y4fi t6"co bdn carl tao nan

Tifih Ban Nhi6n con ngtl6'i (616ments constitutifs) y

nht• H20 la y6fa t6"c•6 ta, o nan ntl• thi•nhan cafa ta.o

n•n Ngtt6i cu-ng v.•y. Nhttgg yafi t6; d6 lfi thian

d-i.a giao .nhau: di.a n6t ngang, thi•n n6t dQc giao nhau thanh th.•p t.ff nhai-}-(croix ofiginelle). Nhtlhg c•u

nhtt ngtl6i la, co n v•t' bi•i suy 17( kh6ng ba 0 qudt dtidc,

fifth cM• cu'a Thi•n v6i t)ia n•n ta.olra y'ni•m con

ngt•i ca thgt, <<cli ca nh• m•i ttX cffn c4>> nhd

Heidegger quen n6i va-quan ni•m cda tria• hqc c6'

diah. V-i,•t Nho nh•h manh .fifth ch•' lt•0•g tha hay la thigh alia tjnh sinh (symbiose) cfing sinh rd trong

,,< m6, t cu6. c giao hop ba• t.•n, Stffm•,nh toi ha.u cda con

ngtlOi la: m0" r.6ng c•d6, c m6[ giao h.6p a•,7 ba•fig m6t

nhan thd• thtlc la sau xa cu-ng nhd nuSi dtl6fig cho

nd ldfi lan. Do le" d-6 ma l•-qu•in tro, ng hc•n h• trong nab vgn ho'a Vi•.t Nho chifih la l•ta'giao: .c(Thi•n d•a giao nhi v.an vd.t thdng dS*•>) thi•n dia co•giao thi-va.n

128 C,•,N CO

(88•) h67ttlOng giao hi.6p lfim nSn cdn clS' cu•t con

ngtlbi. 496 lfi • •m d•Ong chi giao, qu:• th•h chi hSi.

Thi•fi hgi thigh giao thi-h6} cbn chi gqi cttl6c l•t lg gia0, 1•( d:.ao ngt•6i, ctao s6hg. N•n sghg l•t phdi th6ng h/u gitl•fi tam t•i. Ngtt•i xt/a bi•h th.i b•g cdi ch6n cd ba d•.t th6ng giao. Vi•th•'Kh6•g Ttt'than: ¢Cd b8f cd, cd tai cd tai!;;. C6 m•t khgng c6, thi-ct•u cbn la c6

ntlg mfi c6 v6i c6! B6i vi•c6 1• thigh cd ba ctdt: ctdt tr•n ttId. ng trttng .trOi, ct6,t dt•Si tttd.ng trtlng d•, c'[6.t giff•" tt•d, ng trting ngtt3i. Cbn

rttdu r& vfio trong c6 bi•fi thj ngub-n s6hg nhi•m cu'a d-a.o ph•i ldu th6ng qua tam t&i. Lt•u th6ng d-t•.6c hay ch•ng l& do ddt Nh•n. H•nhan tr6' th•tnh rhi•n i•_ch, nho' nhen thf h• th6ng v•t h•f cbn lffc •37 chi'cbnifi vat th•'c•a•c s•t ba• th6ng. Vi•st/vat thi bit bring 6' d•u bi•t d:6 kh6ng cd th6ng ldu, ngt•0c lai th•h thi• d•u ct•u cu-ng co" re,fit, cffng th6ng suot• Chu D6n Di nh.•n x6t: cV•.t.td'c bS• thdng, thSh t• di4u du, ng;; 1• v.•y. Cho n•n drao .l•tm nga3i bao h•tm nghi• vu, ph&i hi6{ theft thgng. Vi-th•'ta their trong Vi•t Nho m6• h6.i th6ng d-d d-ff6.c bi•h th,i trong nhi•fi

vat hoffc co" ba chin nht/c&i li.ch, hoa•c di b6 ba nhd ba c•i chac ti•n ctttoc 6'Phhng Nguy•n (xem St• Di.•p Trhhg D6hg). O'c•y chi'xin d-t/a ra m6.t bi•fi tttd, ng g•fi ngtl3i hdn h•}, d6 l•t NffOa, Phuc Hi.

Xin d•ng high N•Oa, Phu, c Hi l•t vua Trung

C,•N Cd 129

Qu6• c6' d-a.i, 8d chi'l• sff a• du.ng v•to phtt0ng dish chifih tri cu'a dSi. sau, cbn chihh

ra dSy nguy•n ttl6.ng cffa dai chu]ag Ba•h Vi•.t mang tihh cdch ph6" biSfi. Theo ctd thi-Phuc Hi biSfi thi KiSfi Cha ph6•.hi.•p v6i NffOa biSh th.i Kh6n l•t M.e, dd ra

con ngtt8i Uy•n NguySn biSfi th.i b•ng th.•p tq nhai, d-tldc b6hg trong tay M.e Nff Oa, 88'cho Phuc Hi cSfn thtl6• vu6ng chi' thi. vbng ngofii. :Dd l•t hihh ahh cu

th•'cu'a tr8i dS}; TrOi •8• xoay quanh ctt/fi con ctla trBi cda dS•, cu'a cd N•Oa v• Phu,

c Hi. V•t •ang xo•n xu•rt 18• nhau trong-ch6•cring cgc lfi Minh triS• biSfi th.i bffiag d-u6i r•, n•n gqi t• l•t

con tr8i vi-trSi lu6n lu6n ph6"i h.c)p. Hifih a'nh Nt• Oa, Phu.c Hi chifih l•t high a'nh Cha trOi Me d:a} sinh ra con ngtlbi D,ai Ngff tSm linh v•y.

Con ngtl•i ph•i y" thtt8 thiSn chtt• l•tm ngtlOi ch0•di lfim mqi lfim t6i. Vi'th•'chuhg ta cSh thah

.^, hmu c•ia vi. con ngtlbi t•/ trong tiSn thiSn co c•fi.

DIA VI CON NGI.]•I TRONG TAM T•I

D•y 1• m6.t •i.a vi d-•c s•c ngiiy t8 n•h tahg o"

tam tAi, txl• lg m6t dia v! khSng g.•p their trong cff hen^- v•n minh nao, k•'ca

nen vffn minh An

•3o c• cO

tuy chng truy•fi th6hg •6ng Phttctng, va tuy phafil gi•i con ngttai d-ai ngff noi d-•y cuing kh6ng k6m NMn

trongtam tai, vi-cu•ng/tff tuyan dt•dng h6h con

ngCdi (atman), cu•g chifih la Brahma, nhu'ng x6t v•diavi kh6ng ctadc thiaf •tinh minh nhi•n bdhg 6'tam tai, nan s8 nghi•ng ve.o sinh ra duy tam, mgi col ttlohg cao ca', ma thtic

ra chi •la cao xa

kh6ng li•n h•,d•h ngtlai nttL HaZy xem B6 Ba ct•a • go.i l•t Trimurti chang ban ta th@ g6tn roan thafi la: Brahma, Vishnou, Shiva. Con ngtl6'i kh6ng xu• hian trong vai m6.t vai tr6 roy r4t. K8 dab b6 ba ((tam the;) Tribhuvana cu•g chi' c6 Dia (bhu), Khi'(bhuvas), va Thian (Swar). Kh6ng co" nh•n d8?giff th•'qu•n bifih tian thian (qu•n thigh). Nan sau nay nhia• 1aft x/ty ra

thian 18ch v•'phi• thtid.ng b6hg h.a t•h: l•g b6 xa'c than v6i ca• v•ifi da:m¢u sinh v•t 13;, bj col la tan thttKng, la a'o ho•.

Tr•i la.i trong b6. ba tam tai cfia Vi•t Nho, con

ngttai xu• hian v•ai hal vai tr6 b6" tu'c: v•a la con

con trai, cl6fig thai 1• ((Nh•n hoang)) c6 trial) Vt•0ng 8o'ng :vai Trung gian cdn 88'cho trai cgng c't•; Do dG co" hal thti" ttl diS? td m6t la Thian cli.a nh8n, hal

Thian nh,in dia. M6t dang nhan 6'cu6• c6ng, do" nhdn con tr8i. Trong thtt'tfl, nay thi•n •lia 6*vao tha" cI6"i &ip va b6' tu% l•B cho nhau tao ra ,m6t cu6c

linh ph6"i (hi6rogamie) d4"sinh ra Nhan. O'khid C.anh

CXN cO

n•y Nh•n sift hc•n Thi•n-Di.a; nhtfng d' khi[ canh Nh•n Ho•mg (dai trgi hdm) 6'ch6•lfim Trung gian ph6• hi.•p c• hai tai kia, lu• d-d k•'theo thtffttt Thi•n Nh•n f)ia. Nh•n gifl•vai tr6 trung tI6ng lain noi giao di•n cda d• trbi dt•i bi•httid, ng Th,•p ttt nhai do &i• go'p ndt ngang, trOi go'p n6t doc. The" r6•i trai che l•n :tr•n :-•-,, d• ch6' d'dd6"] th.•p ttt nhai .4-_.. lain thanh chff Vti6ng ..•-., vi-th•'m• c• ttl6• <<nhgn hoang>>, hay la nhdn ch• cuing v,•y.

Trong di.a vi Vtl6ng n•y con ngt/•i tr6'i h6n thi•n va di.ai cti•fl d6 biota th,i bgfig ba n4t ngang, m6• ndt hi,it thi m6t t&i: cbn tfii Nhgn lai them dt*6c n6t dgc nttg the" la h6n Thi•n Dia d• bfl la.i chg kdm 6' dia vi lain con. Trong alia vi. ngy Con Ngtl•i v•/a cd ndt do.c l&m nd.i th•gnh, v•a cd ndt ngang l•m ngoa.i V•Ong, l•tm n•n th.gp tt/ nhai.l& con ngtt•i Dai Ng5 ly" tt•d•g. Vi" dd rn• ng6i vua chifih la da.i di•n con

ngtt•i ly" tttd•g, n•n vga l•m vua

(dg], v•'a lam cha'nh t•¢tht/d.ng phial (• la lois Empereur et Pontife). Vua d-•'.etia• ly" va.n v•.t cbn Pontife l& kd b5% cSfl,, c6 • chi' cgy cgfl uy•n nguy•n n6"i trOi cflng d•?, d.gng duy tri'm6] qugn thi•n If ttt6•g, m6.t m6• biflh qugn hi•fia hoi m•t ta khang g.@ ndi /• D6., cu•g nhtt kh6ng g.@ c•t ndi La"o-Trang nttg.

Vdi La-o' Ttt'kh6ng co" tam thi nhting l•t tt• tai. Tt/tai cd vtfffg hdn tam t•i cha•ng ? Kh6ng dRu, chu'ng

•2 C,•N CO

ta h•'y nghi•n ctth tti•ng t#n. •DfiCng ttiOfig day n6i

truy•n chili v6 thaohg, v6 ph•t, nhCng 1• nhfl•g truy•n c•n c6, n•n rSf t•'vi vfi sai m6t li s8 di dnh

h•6hg qua tflng trSm th•'h•. Do 86 ph•i 8em h• t•m

l•c t• hleu. Tr•6c h• Lgo T• gqi t• tfii 1• td dai theo th.fi

disc d•i, Vqc trung ha• t• d•i, nhi V•6ng c• k• nhd•

chi' nhSn nSn nh•n 1• m•t. trong b6h 8•i, nh•ng 8•a vi kh•c hff• vbi nhSn 6'trong tam tSi o'trung cung ((thigh vi hd•thaOng, d•a v• hd•h•, nhSn vi hd•trung•. Vi'th•'Vi•t Nho kh6ng chS• nMn t• tSi vi)ra6c v6i Vi•t Nho, •ao l& thhi c•c m• •Th•i cac tab v6

cac•) nghiff l& chga •u• 1•, cbn l& Ti• T.h•; .khgng thg gqi t•n vi•hea c6 xdc dinh. Lifo cffng •6hg ¢ kith

•6 nh• c•u 4: •D•o kh• •go phi tha•ng •o.. Danh kh• danh phi tha3ng Danh)•. Dao m• dff di• 8at ra

4ahc ranh r• thf kh6ng cbn ph•i l& Th•3ng •o Danh m• •g n6i ra t•n tu6'i thi-khgng cbn 1• Danh

Tha3ng Hdng n•. Ngg•c lai: thi•n •ia nh•n (hay VaOng) d• d• cd ph•fi xu• 1•, dff sinh dg rbi l•i sinh, n•n d• chaa hi•n hifih m• dY cd tiling, 4ff cd

* DDK, XXV.

C,•N CO 133

xa'c di.nh phafi nfio. V.•y cd n•n c6.ng hai loai di bi•t vSi nhau chffng ? C6 n•n c6. ng li• vSi tht/Sc ch•'ng ? Mbt dfing hi•n 16 trong xa• di.nh, m6t dang cht•a hi•n 16 chtia xa'c c•i.nh, cbn 0"b•n ngofii mgi x•c di.nh k•' ca' danh t• nhff cau nbi <•v6 danh thi•n di.a chi tht;y)). Ngt/6.c la.i thi•n vfi dia d-gxua• hoa, t (ekxistence) tuy chtia [email protected] hifih d•'thfinh

ra ng6i vj C• bi•t nhttng xua• 16. nhtl ngu6•a hoa.t lu'c n•n go.i l•t tfii, n•n dog 1• ht/ff danh <<hdff danh

van vat chi mag)>, v.@ kh6ng th•'c6.ng vbi nhau. C6.ng v•o s6 gay tai hai ra• sau [email protected]. Trtlc•c h• vf k•'m6,t hfing n•n ngtt•i ta s6" l•tF• ]ga.o • danh, vSi thi•n hay dCi.a ha• danh. M6.t khi dff htth danh 1• rdi Vfio mi•fi tt/6ng ct6"i ha.n h.ep: dg 1A thi•n thi th6i 1A di.a, dff lfi dia thi-th6i lfi nhan, cd ba ph•i 1# thu6c nhau tff trong cffn cl• di.a phdi 1@. thu6c vfio thi•n rn'6i co'; Hda c6ng 1• thu6c vfio thu tao nhd cha 1• thu6c vfio con m•t cd, cht?a c6

con thfcu'ng chtta c6 cha: <<cha lffc a))• mbi l•t m6.t ngaSi cfing l•m lfi m6.t ngtt•i ch6hg m•t Chda lfi cha. •finh r•g ct6 mbi lfi 1• thu6c ti•n thigh, 1• m6.t li•n hO 1• ttt6hg, nhttng cffng 1A m6t th(1 li•n h• r6•, vi-th•' khi d-t/a-D.ao c•fft xu6fig bring thi•n, di.a, nhan lfi &/dng nhi•n d-dnh ma• [email protected] d6"i tilah cffaf)a,o, m• l•'raDao ph•ti 6!b@n ngo•i moi tt/dng d-6"i d•'cd the lain <<n6"n xe>> cho ba mtl6i:tai xe c(# n6i th6ng h6i: theo nguy@n

ch• ca1 kh6ng m(Si chd• d-a6.c cdi c& nay cdi. tac r•ag "'

•34 C,•N CO

khdng bj c.6ng vfio v6i nhtigg cfii c6 m6.t h•mg thf86 chiiah 1Ei httg the' ho'a c•i V6, n6i m6.t cdch c.u th•'thi- dd lfi md'dt•6'ng cho cfii d•t v•.t difih hda hay. lfinhan hihh hofi trfin v•to cSi ctao, n6 nhflfig ?f ni•.m Se san r•t

v6-Dao, v• TMia minh h•"t stl• htlfi vi, d•r tham, san, si. Cu•ag vf ly" do ct6 m•t tga.o gia'o thtiOng di d6i v•i

ma •hu#t phdp m6n, pha ph@ t•ha thtib'ng. Cu•g nht!fig quan ni•m vgThti.dng d/6"Th•fi minh n66

rdi v•to td6ng c•6"i l•t se tr6 thfinh han cu.c h.ep h6i, nhiNa khi t• ch6'i di c6n cd c6ng tra.ng hdn lfi d-eo

ctuo•. Chihh trong 3f a6 m5 Simone Weil vi6i

vd thdh la•n khi cd term h•h d-ao ha.nh hdn ng•d'i h•t• thddz•). Vf c6 r• nhi6fi th({ y'ni•.m The5 minh

cfing d:eo d-u6• cAng-lfim cho ngtl•i tr6' th•mh b• nh•n v•t vong b•n. La•o Tti nol: cNhdm: ph@ Dia, ph@ ThMn, Thien phdp D,ao, Dqo ph@ Tff. •Doc cSu n•y, nghe rbn r6n cho than ph/t.n con ngttbi: ch6fig ch• b•n tr•n cl•7a nhtthg ba tfi i ntt; thi•li•u

con

ngtl&i co" chi.u no• chgng, g)ffnh rffTlg (•nh•n ph@ cti.a• chtia c•h n6q lo,

v co the' theo d?• theo trOi nhi•

cdch, Nho Gido cuhg ndi •(thi•n h•inh kiln qu•n th diTtu,' cadCn 2 bg[t t•);. Ngtl3i qu•n t•¢ ba"t cha6• theo trbi mfi tt/ ct•3ng t 9 id, c; nhd v•.y sg .tbng theo chi' dflng la.i 6'ti•} nhjp ct•a thfii hofi n•n vail gift d;tt6,

c ban

la/ah td ri•ng, v•h ttt ctl?•ng t o h/c. Mifih v•h lfi mifih.

t95ng nSy <<nhSn pha'p di.a, d[.la ph@ thiam• •fi n6•

c•N cO •3s

da'nh m•i• c• fifth bah nhi6n cda mifih. Thi6n d.i.a ba• nhan thahh nhan di6c ba} nMn*. <<Thi6n ctia ba• nMm• thi-cdi ct.d ph•i la•n ^•" ro•, v• neu thi6n d:ia ct6i d-i lfim nh•in thi-ai lfim thi6n lfim dia th6"ch•in cho. Chi'nhd thaSih n.h•in cufi'g b•t chtl•Sc Thi6n t)ia mfi <•ba• nham• :kh6ng chiu lfim nh•in, v•.y lS•¢ ai l•m nh•.n cho d•y ? Vfi th6"lfi t• tam tdi rift xu6hg c6n cdnhi t&i, hodc nhan 86i. 16n thfinh tO tfii, nhdng nh! hay td d•6 l•t s6" d•( chi'cg m6t chi&•ngang n•m s•t d• ch(1 d•.u co'ngtI•i vd6n 16n c6i v6 bi6n.

Vi-th6 kh6ng th6' thuy6fi d-ua l•i d-ua cu•g &talc, Thi6n Dia ba• nMn l'fi truy6.n cu'a Thi6n qDi.a, chi'nht•con ngttOi mfi cufig 6ua d-6i 86' b•i? nhfin, thi- dE& lh <cthdh thahh chi chi k.•, khdng nhdn d•h c6 ra ng•6'i;; (Cao Bd Quilt). M$• tihh nh•in 1• mS} trui. TrOi cd yi.•c cu'.a Tr&i. ,D• co" vi@ ct•a f)•. Ngt/•i c6 vi•c cu'a Ngtt•Si. Bd Cdi khd na•ng cda ngtiOi mfi 8i cffi khd nffng cuba Tr&i D•'t, l•/n vgy thay!

D6 1• da,i d•' n6fi mofig si•u hifih cu'a chffNh•n trong c•u •<nh•ngid nl-Mn dc•>. M(3idqc tL•Ohg lfi lo' m6 kj, thtic r•ig quan thigt 65i v/t.n'm.ang chung ri•ng cu•i m6-• ngt•Oi trong chu'ngta. Ma'ud6fig bfio d:6"ra tfi' bao klunay truy d6fi cala d•' cu•g bSi tai kh6ng

•)KV.

136 C•N C6

li•h hOi dtl6.c nhtt•g dish then ch6• d-d,d-•'d•fa nO•: roi• vAo nhtl•g quan ni•.m thi•n l•ch duy thian hay duy •a (quen ggi la duy v•t) • ch• gi• ng•3i• bbi nhfl•g quan: .ni•m d6 •8•h :c•t horn con 'ng¢Si h6• mht b•n v& g•y n6n thi6n l•ch, chi'm6i th•/ng•t th6' huSfig nfl• dem ra hi•n th•c thi-g•y. blet bao kho al nhd cOng sdn dang lain. quan. ni•m vUcon ng•i. sinh ra nhflfig •m vang gh• sO, v• •h6ng d•gi:co'd¢•c m•t quan ni•m minh xa•, qu•n thigh (cOlestement 6quflibrO) nh• ch•nh•n. th•f chffng ta hYy m•hn bhi vj•h ch•Ynh•n cuk nha cdch m•ng Tr•fi Cao V•n trong s•h Trung ThiYn Bdt QuN d• tung h5 n• nh• sau:

da, o

ly c•n dSi v6-con, ngtlOi

BA-I V.INH TAM T.•I

Trbi D• sinh Ta cd y" khOng Ch•a sinh TrSi Da• C o', Ta trong. Ta cung TrOl Dat ba ngOi .sdnh. Tr6i Da• in Ta m•t ch•Ddhg.

nut, Ta ra, TrOi chuy•h along. Ta thay TrN md•t m•nh mdng. Trbi che • chO" Ta thong Trbi • Ta dd• • ho• cong.

CAiN CO 137

Quit 1A mS.t bAi thd tri•f ly" c6 tafia kihh m•nh mOng nht/ vff tru. C•i tAi tihh ct•a bAi 1A tff daÉt chi" cuO'i Tr3i, Da•, NgttOi lu&n luOn cfing xua• hi•n <<ba mdt mO.t 13i)) xodn xu}•t trong Nha• Th•'u linh.

Ta hay thtt6fig thtt6 t•/ng cau.

1.TRO-I D•F SINH TA Tht/a khSng c6 y" nao he , vi'c6 va-mOt cai gi"

thi" d• bi•h c•i.do" thanh phdOng ti•,n.-D•IA phttong ti•n thi-ph•i qui chief vAo c•ng dish mbi c6 tu'c ly" tS/a ta, i. DAng nay con ngt•6'i d-• 1A mO.t chng didh than (fin.en soi). V1 the no1 th•.t chifih

xac 1A v¢6,t tOi dot c6 v6i khOng, d•' d:i l•n bifih di•.n <•Htiff nhtt6.c vO, thtic nhtloc hfl)>: comma nhtl khOng, da•, m• nht• r6•g. Day .mSi 1A bihh di•,n cMn thd, c

cua con ngtlOl D.al Nga tam linh, tfl• qffa bao la khOng gi-khSng bao quit, khSng c6n gi" 4"ngo'ai nt/• d•'mA tA d81• ttl.dng d•dng

con ngtt3i ph•i qui chi•fi t3i tir• ly'do tOh ta.i. VFth•'khi nOi •c6 }L) th•d•"sa vAo cThi4n chb• cda Marc Di, ch, tt/• d•" bi•fi

con ngtl3i ra du.ng cu cho y•Tr•i. HoKc ndi •&hSng c6 •>> th•-dff

r6i vAo thuy•f ¢cd giam); cu'a Trang Tt/'•Thian ba• nham) v8 tihh nhd cfii m•ty (c6 giam) lfl lfl quay rest cash v6 nnh. tt•e kla• ta noi khSng

co y nao h•t la phdi hi•t• vffOt ra khol c6 khOng thd3ng nghi•.m dO'vflOn d•fi dO.t <<Xu• hoar s6 nguyam> theo dO.the-

-/

138 CAN CO

thian di•i vgi ta cfing sinh cThign &'a d•ngcF t{nh sinh *.•;

Tuy nhi•n• n•fi cti6fig 1• m•i n6i theo trtl6"c v6i sau

thi'Ta 6" gitl• Tr6i tg•f hoffc nhtt san ph•n cu'a cu6c linh ph6] (hi6rogamie) ]9• Tr3i, hogc nht/Trung gian cho hal b•n giao hi,•p th6ng h6i. D6 1• sti'ma.ng trao cho Ngiihi cuffg nht* cho Tr3i cho ida{ do Dao m&. ta :hay gqi l•t Ti4n Thi•n Ti•fn Th•'nghiff 1• trti6• cu6.c dai ta.o eta{ tr6'i. Thflc ra n6i trt•6• sau, ti•n thi•n hgu thigh lh 16i b•eu di•Fl cu'a.

con ngtlesi trong hi•.n ttiO.ng bi 1•. thu6c v&o theft gian sau trtl•'c v•Si kh6ng gian o' d}•y 6' kia, chtl" 6' c•c•t Tram ....... The ch• co

m6.t Hi.•n Tai Mien TrtI6ng, kh6ng c6 sau trfl6• chi

ca:

CHL?A SINH TRO'I iD/• C6 TA.TRONG, Ta dgy ph•i vi•{ hoa, ttt• chifihl•:Dai Ngg t•m

linh n•Zn trong Nhg(: Tha' m• th•h tho.ai gqi 1• B•tn C8; khgng 14. thugc Tr3i hay D• nhtlng l•t Tihh ban nhi•n

con Ngti6i muSn thuo', V.gy chcl' hi• la cdi ta

b6 mqn hi•n tu'd.ng, nhttng l& Ta cao cd nht• cgu ba:

TA CUING TR(5• "" -DAT gA NG(•I SANH. Sa'nh lfi sdnh b•g vai, kh6ng ai hon ai k6m,

* Trang Ttl:

C,•N CC• 139

chdng qua cu•g l•t d76•g xug{ hoa.t nhfl nhau, ki•fi nay ki•fi n9 daft lfi stiff huyafi vi phong phtl, v6 bi•n, nhtlng qui v•to ba m6] 16fi l•t Thian, t)i.a, Nhgn.

TR(J-I D,•F. IN TA M6T CHIff:D6•qG. In ta l& y nhtl Ta nghi• lgt cfing thamd•

nguSfi linh lttc bao la nht• vff tr.u, cflng m6t Tha'u linh siau hifih, si•u ttt.6ng, v8 thanh, v6 xff, kh6ng the' gem 1• tri'suy lu•n v•to /•Ry m•t ngo ngoe tifi'• biaS;/16 sg chi'l•t tr6 tr• l•r vd s6 d-hi t•t can Trflng Dtt6ng, sinh ra nhti•g thuya• phiafn thRfl ti'd-gng. (1 do.ng vi-cta•nh mgi ltt6hg nghi fifth nan gia'n ltl4c thttc Tha'v6 bi•n v&o nhtiffg pha, m trfi nh•n v.i (artificiel) h•i h6,t gi•i ta.o l•m nge.t th6'con ngtl&

D/• NL]• TARA TR(5• CHUYgN t36NG. Hay ch•a thdi x•fl nh• nguy•n, chS-n•to ctYng

mu6• •6"i tt/4ng ho'a. (5"Sgy l& bgfl khi'tti6ng giao mRi t•t tran Cgl5 vtt6ng gig khSng c6 d•8"] ttto,'ng nfio ha{ chi'c6 ch#, th•'v& xua} boa, t: ba cht• th• ba xuR{ hoa.t, ba ct6,ng tff.. Va.*y d•ing hiah eta{ nt•t

ra Ta theo 16"i D•i 1• chd tha'dTg rata lfi ctSl tfl6.ng: h,a t•flg cd /le'

ra thtt6, ng tgfig Haft trfic,/•6 kh6ng ph•i t• Truyafi Th6fig Tam Tgi. Nhffng ph•li hiah: E)• n•t. Tara. TrSi chuyah 8".6ng.

c6

TA THAY T1KCI• MO'-t9/• M]•NH M6NG, Trong Tam T•i khSng c6 m6• tfl6ng quan

thu6c nh• • n6i 6•c•n tr•n, v• ca ba h•i th6ng n6i

Ti• Th• Tuy nhi•n c•u n•y nhfl bi•h

tr6i hgn C•a t&i Nhan, bao gi&: cu•g chi•M hai

c6n Thi•nm6t •ia m6t. Vi-ch•ng ta •ang •' trong • cu• nh•n ho•ng n•n c6 th4 •thay tr3i• ff•' •m6'

•at•. •at chi' nhfl•g gm• ban m• Dai. Nga can ph• v• b•ng t•m linh •Ycho.con nga3i 16• l•n d•, 16h l•n b•g t• mfl• Vff try. Nhfl v•y m6' • l& 8i s•u m•i v•o mi•h ti• thfl• bdn ndng •' m6' r•ng v6ng Chflc bao trum •fl•c c• v• try:

TK• CHE • CHO TA THONG THe. Ta an

nhi•n t• t•i •quSn t•'thdn • ddng); vi•c chi ph•i

C6 •ng k•" chang l& Tr3i v6• •at. Th•'nhffng tr3i • cK chShg ta 4•u, b3-cd m• 1•, trSi thFche, •hi- ch6• ¢6n chi hSn 4fl•c nfla, nen ch• v•c ung dung ph6 thdc: •(nhan gi• bdt •u, b• c•;;:'ngfl•i gifl•fl•c fi•o nh•n khSng lo sO, kh6ng ¢u

nh•p nhi baf t• d• y4n•;: ngahi qu•n tfi•6'v&o cash

tam thuc n&o c•ng cd the'an vui. D6 l&

vo• nh•g ai • hi•n thflc •fl•c chi•fl kffch t•m linh

n6i m•h: mgt th• an nhian tr&n ng•p khdp th•n t•m.

C,•,N C(J 141

TRC•I •)•F TA •/•Y •)O HC;A C6NG. Khd na•ng h6a c6ng 46/ttt6c t6m v•o c•u ckhd

di tan thigh di.a chi hob du, c;;. Trong cgi nh•n sinh c6 hai vi•.c quan trgng nh• la nu6i s6hg (dn uShg) va gia'o h6a. Hal di•fi Ct6 chi' c6

con ngtt3i hi.•n thtic 3•tto,'c chi• ki6h t•m linh m•i c•t• khd n•ng •.ao d.flng v• tao dgng m6.t ca'ch hti• hi.•u: v•a lieu cho d•n c6 ;n c(f m,•c, m• d6hg thai c6n bi• gido h6a, tt/d bi• C•i h(•a c•'con ngtl3i v¢6n l•n d:6t d-a.i ng• v6 bi•n

•D6 l•t d-a.i ); b•ti thc• r• t•ti, kh6o di•B t•t m6.t quan ni.•m v•-con ngtt3i c•n cl•i nh•} tr•n tr•fi d-3i, c•fi d•oc la, i nhi•h l•fi, •[o^'i chi•fi v'6i cf•c lo.ai quan ni•.m kha'c V•

con ngtt6i, c•ii thi-thgt, c•ti th• ngh•eng, lffc

did chtfng ta m•i nh•n ra sfl t•'vi them di•u cu'a cSu ((nh•n gid nh•n d;•) v• ch(mg ta sg hi• h6n r•g viac n6i •1• thuy•'• trong tri• thuy6•' l•t chuy•.n kh6ng cbn g[ kh6 h6n. Trong tffng tr•/m c•u di.nh nghig con

ngt•3i chtta cha• cl; chon cl:ti6.c vai ba c•u &• qu•n bifih tt/ d6.t cgn c1•: V• b•y.gi6' xin rt•t ra m6.t v•ti h•.u qu•

cu tha'h6n •t•'chtlng ta cd them •;niam xa'c

thief c• 6 d•t Du, ng. Dd l•t hai d-tt• fifth c•fi c6 ct•a n•fi nh•n ban t•m linh la d6c i,•p m•t kh6ng e6 1.•p.

DOC L•.AP MA KHSNG CO LAP

Ch• d6c !4P 6' d•y ph•i hi•6 theo nghia .hang doc tttc la c6 • nbi va'con ng•i a6c 16p: tr•n a• *" VO1 tr•i, da6• vox

•&, vA •d i• n• tang cffa nhan chu {khfc v•i d•n ch• h•ng ngang thu6c x• h6i), Theo nh•n chd thff dao s6hg lu• th•0ng phm l&• tia u chuan n61 con ng•oa, n6• tam hnh s•u th•m cda n6, chh kh6ng d•t n•fi m6ng 6' theft thoai hay 6"tr•n 8ia

theo kith t£ng gia s•n xu•, hay tr•n i•h dgng.•d l• m6t if t•6hg lff

ra moi nail tria• hoc c•g, nhff dao

ly phdi hi•n tMc, nh•ng vi-ng•0i: ta dY m• • th•

W-chi•h kith V6 bi•n n6i con.ngflbi n•n ph•i di t• if d0 t6h t•i cho con

ng•Oi b•n ngo•i con ng•6i, bat ng•Ol le thuoc t• trong co cau, tH• 1• vong th•n d6. Vi•t Nho •¢ duy tr[ 8•69 chin If t[•n •n quan s•t t• ngo•i ta th• •6 i• mbt n•fi •c i#p mh hoc gi• Granet goi ifi <<Ni Dieu ni lob> : kh6ng theft minh

h h@ k 6ng lust p Tuy nhdng c•u nol co ve qua 8afig •fft •no• 6•6c c•i tinhtM• •6c l•p m• gi•o sff Creel

ggi lfi oai hfing (majestic autonomy). B•i v#y n6fi ph•i •-ra mat ch•u l•m qu6

hd6ng cfia cO n NgffOi th[ nMi '6i•h 1A• khdanh Vi6h D6ng nhfl W. Durant 6dnMn x6t: ,N•fi 1A xa'sd'cffa si6u hifih v• t6n gia6 th[Trung Hoa qu•

cKN cO 143

that 1• nh• cffa tri• ly'nh•n sinh*)). Chifih t•t n6i d•y eta th6' hi•n v•t xu•f hi.•n quan ni•m <<tam t•i gid thigh dia nh•n>>, hay ndi vffn hoa 1• Tam Ho•ng: Ngt•i 1• m6.t vua trong c6i ngttbi ta, m6,t nOi duy nh•

con ngt/•i cd ngay tfi' ban sc• quy•fi t# quy• kh6ng d•' cho nhtl•g y" ttt6hg ngo•i con ngtt•i sai H•{ moi sinh hfc &talc d6h v•o vi•c &io ta.o nhtll•g &/6 tihh l•m ngtlbi. D•y cfing 1• n6i m• minh tri• &t6.

c na• quy• h•nh v• &t6c t6n trgng nhti qu6•c

giab. <<St/ theo 8-u61 minh tri• v• 16ng ham m6 c•i d.ep 1• hai d•fi mox cua t•m h6fi Trung Hoa v• ngtl•i ta chi'mu6fi djnh nghiff Trung-hoa** b•g hal danh i• triYi 13fvd dd'sf•***. Minh tri• v•t m•7 thu•.t dti6.

c chd trgng vffnhtl tr•n da n6i, Vi•fi D6ng &•s6fn t(Si giai do.an tht( ba, giai d-oan nh•n hoa-ng quen gqi I• Nh•n tri. MYc d•fi chi•h kith chirih 1• •a.ing• t•m linh ilff bi. phai m•, nhttng cffng cbn gift •tl6.c ph•fi n•o nh¢ &t6c chttfig td trong pM• ti•fi ngff.cu'a xg h6.i. (J'•l•y

ta th• tuy v•'phi•i di.a nhtiffg nhu

* As India is par excellence the land Of metaphysic and religion, China is by like preeminence the home of humanistic philosophy. (The Storyof Civilization. N.Y., P.664). ** Nhtl•g chffTrung Hoa O'd•iy phdi hieh 1• Trung Hoa theo tinh theft Vi6.t Nho;

*** Civ. IV, 124. •;,

144 C,E,N cO C,•,N CO 145

hay hu•r hoai. N6i •t•y chi' c6 tSn ti (hidrachie) m• kh6ng cd giai C•l• (classe) theo nghig chifah xgc cha n6 td• la m6.t qui ch•'co'phdp lust ch• thu•n. Trong cdc xff h6i Vi•t Nho kh6ng cd qui c•'nhff v•y. N• cff n6 1• thf chi' la nha•g vi•c 1• t• thu•c cd nh•n m• th6i, n•n •ffng

ra chi" la n6 ti• •ff la mht 4i•

•c •" sac 6n •ch cho con ngd•i nhdng i( •c ligh dd

chff trqng. 9Oc l@ nhgng khdng c6 l@. Cd n•i cho r•g n•fi chff trfldng 4•c l•p (ni

Dieu ni loi) thi" t¢• 1• v6 theft, t• 1• ch6hg bring th•h minh theo c•u cu5 Kierkega•d :((con ngaOi ph3i chd•g lai thu'qng •" d4' tg chon l@ chifih mihh*)•. Nh¢ng kh6ng, Vi• 96ng kh6ng quan ni•m sO 4•c l•p cffa

con nga3i b•n ngo•i theft minh mht cahh c6 lgp cffng kh6ng nghi•cafh ch6fig •6] minh. Ndi cho that chihh x•c thfVi•t Nho kh6ng tha' quan ni•m v6 theft ch6] thaOng •-'4¢•c vi-4Y •t thffqng d•'v•o t•n t•m can mihh nh• 4u'qc chu'•g to' trong c•u cnhdn gid k• thidn •ia chi d•{;•. Vi'th•" vd thdff v• pha• thdfi 1• nh•ffg quart ni•m xu•( ph•t tfl' b•n T•y'Phd6ng, ndi 8d n• nh•n bdn 3Yphdi t•o t• •ng tdc 3• ti•n 1• ch6•g 4•i th•B minh: l•t

* II faut se choisir Contre Dieu.

f16' th•h quy•fi d•' thi•'l.•p nh•n quy•fi. B•n Vi•fi

•D6ng kh6ng co" chuy•.n ch6flg th•fl, cu.•g _kh6ng cd

quan ni•m tranh c't•fl v•ai th•fi. Quan ni•,m vi•fi •D6ng la quan ni•m th•i hoa: Ban C6' c6 ldfi lao nhtlng kh6ng phdn loa, n*. Tr•i lai con. ngtl0i lo la•ag Ctt x•t nhjp theo dao trdi ota.o d?•. Cbn trong thtlc. vc£i trai v•ai •1•

con ngtiai c6"gi•m6,t ^" tool bang giao

khdng thdn kh6n 2 soy c•a d-d6,c thttc hi•,n trong hai

cuac t•" Xu•n Thu (Xu•n t•'-D•tThu t•'Thtt6ng). Lg KS;

no1: <<T• :nhi•[i qua th• phlen ha mat.ca t6n klnh, bo' l•u qua thi-td

ra lahh c•am chenh mang, -n•n ng•15i qu•n td'h.dp.theo dca.i ct.ao ma t•'Xu•n Thu nh.i k•r•. Trong Td Truy•.n cd c•u: cPhh ddn thSfi chi chu'daT thi di"thahh vu'dng tidn thdnh ddn nhi hdu chi.l•.c I• thg•h;;: .nay nh•in d•n la chd ctfa theft, vi' th6"

thahh vi/dng trtlcfc h•( l•p. d•n r6• sau. chff trgng

th•fi• C•u nay cd hdi qua m6t chfft nhttng tg.u trung d• nhff•n diah td o'c c6.ng t•ic trong b• khi'ct•a nh•n

ho•tng:-tuy 1@ ,ttt 1¢c ca'nh sinh lain g6h, nhi/ng quan "ninth c•6 phdt xu• tfl quan ni•m tam tai mifih cu•g nhu' trOi, thifn hanh kid.n, va kh6ng .b•/o gi6" tfl ch6"i

st/ trd- lt•c cu•t tMfi minh: kinh /riChhay n6i

CThi4n ht/u•: tti• 15 su," tr.o' giu• cu}t trOi, hay cuhg n6i

* Gigantesque et non titanesque i.e•rebel au Dieu.

CAN C(J 147

tSi thi•n ban nht•ng kh6o dung hoa vSi nh•n bah nh6' /[6fig ho'a ti•l•g d•n v•i ti•fig trhi.

•Dd la quan ni•.m c6. ng tile tti cgn c6, ¢ddthi•n cl(a thames: nguai cfng v'di tr6i va d-li• cd ba lain n•n m6. t, trong c•fi b•.6 khi'dai thi•n ctia va ti4h thi•n alia quah th6ng ttt6 la cqc td cdi ^"

mo• ttt6ng li4n gitt• tam tal..Kinh Dich chdng td m•6t cdch cu. the' sd. co'gang. c-td: bao gi@ ngtibi qu•n tti'cuhg ph•ii xem ca'i cd d-.6ng tifih cu•i tr?•i d• •t•'h•tnh/t6.ng theo cho hop cla.o tam hoang: ba vua c•lng c6. ng ta'c. <<Thi•n thai, dja lo.'i, nh•n hog)> 1• c•u nga.n ngff di• td du'ng cfi.i tam tr.ang Tam Tfii v.•y/

tgttfig 0"phtl6ng di•n t6n gido ma ph• pha'n thi- quan ni•.m con ngtl6i nht/th•'cd

e la qua 19ng quyen va co" ve' <<kh6 d-a.o•) n4G Mall Chff da.o theo nghi• chuy•n chum th& t.t¢, kinh k.•, curlg vfii. Nhttng ngtI3i Viaff D6ng trung thurc cho ph• bifih nhti tha'la d-ff difng 0"di.a ha.t thigh h6Nng ma nhifi sang •a hat nhiin .ho•ing va do d-o" kh6ng ph•ii lfi .quan ni•m cila ngtl3i khbi di•n tg Ban C6'; Ngtl,6c hdn lai nhtl•g ngt/3i &trig 6'quan ni4m <<ctia ho•.ng>> la.i tra'ch quan ni•m tr•n 1• <•duy t•im>), cho vi.•c ta'thi•n va tin theo m4.nh trhi la di ctoan... Nht•ng v6i nhtlgg ngtt3i chiu &trig d'quan di•Jn nhdn hoang ma x6t 8dan thi-15i ca6 tr•n la m6t th•ii qu• ph•[t xuat tff quan ni•.m h.ep hbi cffa h9 v•

con ngttgi ct£1am hai con ngtfOi v6

148 C•,N C6

n6n c•h d-d0. c ga.t b6 d•'di tiha qu•n .ni•m con ngt•i

6n i•h h6n. Mu6fi c-k•dc th6"ph•tikhdi :&em^• t•" con

ng•I6i v•t .ctfifig t•ong quan di•fia qua ngfl6'i, m• ph• p.h•m• B•O l•u nh•.n loci chfla, b•o• v•o di• h•t nh•n hoang, ba9 lau g181 •rffth• cbn y cd•r•n thigh hay •a m• •h.dinh thi phi, t6• x•fl thi•h•n loai c6nbi r•:•. nhi• •a9 tha6ng g•y ra •6• nhflSg l•p •rg•ng qu• x.a cash con.ng•Si vfi kh6ng the' ki•. tap •n6• sq th6fig -nh• ho• hdp dg6c ::

Chffng ta n•n d•ra v•i nhan xgt sau •y. cho c• :hai b•n .thi4 n d•a .c6ng ch6 .f:. troo• hafmqi phong trio v6 tha• ch6fig dgi thn gido •h ph•t nguy4n t¢ nhdffg x•' d•nhan quan •i• thigh hoang. Nhan xgt; nay iK ra •h•i lam.cho, mgi..nga•i• suy nghFra• .!•lung m3i ..... phal,• b6vJ:•gh s• d• c•6hg c.h• qu•.nhi•a s• k•en chdng mlnh. Dmu•d•ng chutrong:thd ha• la nh6' q h h •ng ng•Sikh •ng d•' uan mere n an o ma,.con, o

•cho m•nh bl nhao nan bB•-thxen hay •ia nha .TSy tr•'6c •d b• v•x than thoai v• nay 4ang b• Vh 6ng

.ho•ng taa vSt.ly'c6 gi6i •ah khi•h. N•fi nhSn bdn b• n, Hi L•p chi'va6n l•n •6c mht..thOLgian chang hal the' k] r6!, tfft ng•m :dang khi b•n Vi•n O6ngnh•n b•n •a•c hi•n th•c trong m•t co gang•hen.

•i• ,nh•n x6t cuoa cfing lh b•n Vi.• D6ng khoa nh•n bdn ff2 lu6n lu6n• dffdc coil& .trung t•m

diem toOl nganh tri•th•c cua con ng•o•, nh& ddnghy

C,•N CO' 149

nay chu'ng to ctt/6c th•a htto'ng m6t di sail tinh theft m'• gkl tri cuh no" dd6,c l•fi h•6t tray nMn theo d-fi ti•,i cda khoa hoc.

Karl Jung c6 vi• da.i kh•i nhtl sau: ckhoaphdn tdm vd ca• ngdnh phdt xudf t• ctd thu&ng ctu'6,

c coi t•hvl mot phdt minh dgc tngng cda .•u Chdu. K) th•.c s• v6i ngh.• thugt, t ctri nhdn;• dldhifn thuc 13u ctdli bdn D6ng PhuOng, thi--do" chi' Id nh•cffg buO'c d•Y th•'cda ngU6'i td.p s•.*;;. Ghi la.i nhSn x6t n•y c6f 8•'chffng ta

tin tti6hg hdng say, ti6h them m•i v•to 8tlSng kha'm pha" tSm linh, mong co" luE sff &t6c h6]9 th•ng v•to d6ng s6fig ((sinh sinh bS• ttt•)) chd theo dS• hoan lac si•u ph•m;

6. NHIJ•G DISC TI•H THIt• Y•

CHO CON NGLf(•I WRONG TH•'GIbI TIEN MAU LE

Trong b6, Encyclop6die Franqaise quySfi th(/20 nhan d:gLe monde en devenir, 6ng Gaston Berger c6 vi• m6.t bM k• sahh: Education dans un

monde en

* Ce que nous consid6rons comme une invention sp6cifique- merit occidentale, la osychanalyse et les mouvements issus d'elle n'est qu'une tentative de d6butant en comparaison de Part exercddepuis longtemps en Orient. (Moderne 18). '

•5o C•N cO

acc61eration ka' ra sa'u clfi• tifih quan trqng (Vertus cardinales) mA nhA gia'o duc c•h hu•fi luy•.n cho con

em mai nay: 1.D•12 trS•n ti•h (le calme) s.tt vi.4c cAng xoay

mau con ngttbi cAng c•fi ph•i train ti•h. D•y kh6ng ph•i 1A m6t &[c tifi.h trang stt•, nhffng 1A v•fi d•-sinh

tt£ Ai h6} ho'ang s8 bi sa thai. Xe cAng ch.ay mau

ngttOi l•i cAng paoli/tiafn tiffh. Tria• ly'vA o) hM htl•Sc "^ 7 -.'. cd the gmp vAo vlec t.•p gttc. t h nay.

2.0"c taOhg t•lOng: Ldc Xffa th•'gi•i i• ct6.ng thf chi'c• rtit kinh nghi•.m, xem

lai kinh nghi•.m c6 dt•ng chffng. Lan ./ta.i hqc 1A c6• <<achever ses 6tudes>> 1am

xong viac hQC. The gldl c•tng ch.ay mau•can r• nhiafi

sahg kiah, vA ngtl3i nAo khi ra khdi da.i hoc ha• cbn

v•fi da-nAo cta'd•t la.i th]-ka'lA tiau.

3.H•ng nd•g. (enthousiasme),.gifio trl bau ltia nhlet huyet d6. tgti• tr•fn khdi ngbi v•t du) ^

ti•h a'p du.ng cho c•n ha5 chit kh6ng cho tihh cdm. Tr[i la.i.con tim ph;ii s6i •16.ng.

4.0c td.p the (esprit d'equlpe). Th8i

m0i c•i tr6' nan phti• tgp qua sfl• Ca'nh•n, thiai• O`C

c6ng ta'c khd thAnh c6ng.: 5.Dffng cc•m (le courage), da' ili vAo d•i m•Si

khongco cal gi*tifig cha•: tfl s6•lAm cho d/aft ca•c van

da" c•fidC sgng t.ao, O• safig ta.o dbi ph•i nhi•fi can

d;•m h6n :lA khi chi'c6 vi•.c nm tia•. Nhiafi xt(kh6ng

c2, co

tiah •6 thi: kh6ng ph•ii thia6 ph•idng ti•.n, thiafi chuyan vian, nhting 1A thiafi s.tf da•m

6.Cafn quan nhSn tifih (le sens de l'humain). D•y 1A d:tt• quan trgng b•c nh•, nd kh6ng phli khuynh haohg suy ttt, nht/ng 1A m6.t t•irn' kian bao qudt cd con ngti•i (disposition profonde qui engage notre atre tout entier) thia6 nd dt•ng ccgm co" tha'tr• thAnh tan a•, dc c6,ng ta'c tr6" thAnh m6.t vM cll d6.ng li, ch stl ban ngoAi. Nan t• cd nhi•.m vu, v£n ho'a IA nh•m ph•it triafi dirt6 tifih nay v.•y (Ddvelopper :cette vertu, c'est proprement le r61e de la culture).

Do" 1A nhtlfig clffc tifih r• c•fi thia• trong th3i di.ai dang lan. Tuy nhian co'm6,t khuya? dialn 16fi mA tad gi•l kh6ng tha'nAo kh6ng m•fc cuing nhtl bao hqc gi• khdc did IA thia•l nab mdng cffn c0 ttl• 1A nh•n bdn t•m linh, no" sff nhtl su61 ngu6fi chdy

ra b@ nhiau dit/& Thia(1 n6 mA chi'd.ay cdc dff'c tran thi'chdng ra b•.nh sifih lu•n l?f (moralisme) nhtl ta'c girl nh.•n x6t ngay d dam Rdng ldi nh/ti rgn d.ay kleu lu•n l?f 1Am cho ngtt3i ta chi.u kh6ng tM6 vA hoAn roan v6 hiau. ThUmA ta, sao ta• gid kh6ng d:ffa ra m6t na5 m6ng ? Thtta vi" chtta titn ra, nan :- 0" dia• nay chdng ta

may m•fn h6n. Chtlng ta c•gc6 nail nh•n bdn t•m linh, ma nail nh•n thti6 tro' la, &t6.c thi-ttt n6 se 1Am n•r ra sdu d-tfc tifih v•a n6i tran, vi•rna•i tg cffn c6 n6 chaff/lu.'ng chffng trong c•rn d•' nan lu'c tda ra cbn cao

•s• C•N

vttdt hffl•, nh• l•t n6 d•fi m6.t c•ch tit nhi•n kh6ng khdkhffn gi, khong phal nhd t0i.

Tru6{: nh• la, dffc t•l tin. tgfl• n•y cao d•fl ctb cta.t t(Si bgc tam t•i. Nhff v@ l& tinh th•fa tra'ch nhi•m cl@ cho d6fi ch6•khSng th6'xa hdn d:tl6c nflgi ngang v•i trOi cflng dg[. Do d6 se-c6 tq quy6f ctg drao nhi dqo dc• t• thdnh nhi thanh da•. Gia•o duc ph•i l•m ng•r n6' o'c td n6i td kh•i d?6' ph•t tri6h o• tq tin 1• bi quy6{ cffn bgn c•a anh hfng h•to ki.&, chi•ah nhgn

qu•n ttt• Vf thg phal c•em t uy•t tam t•i m•t nhu•/• thgffi mgi n•fi gi•(o duc vi-chifih nd l•m ^' nay ra

trgN fifth, dci•fiq/lam v•t can d:a'm chi'cdc.

t)tlfi fifth th[t hai l•t qudn bifih, cu-ng/•4t mgi t.fl cffn c6 tam tfii, n•n go.i l& Qu•n thi•n hay Tiung Dung ttt• 1• stt. c•in et6] giti• Trbi v6i/Dg{, dT•y 1• m6t th•'qugn bifih .nffng 86,ng uy•fi chuy• gittg hai m6] ttt6ng quan cfing c.tic vi-kh6ng th•'ngh•'ra d-tidc c•ii gf to 16ia hdn l•t dcgJ: "

VOl tr•3i m•t noi con ngtl•i no se bleu

16 ra dtl•si hihh thtt• rS•c linh et6,ng: 8i,

a l•t • chi'kh•

na•ng quyS{ dcinh ti6fi mu6fi, ha•ng say ySu thifih; thiSn 1• s.fl safig st•a, tii•n cgfl hoc big} vEngttSi v• va.n v•.t, lfim n@ ra dc thumb kh•fi nhi& tSm mgnh li&.

N4t thfi ba 1• sinh the. S6hg dSfi cao

m6• chiSfl ki'ch cfia con ngttSi d:Sfi d-tto.'c ph•t tri&]

hS{ c6•ct•a n6. Thai dT.o nfiy ph•ft xug{ t•t cgu 8inh nghi• ngti•i nhti <<d:tt• trSi cflng d-g•)> nSn (<va.n v•t giai

C,•N cc•

bi tt kff)), do 86 kh6ng ctS) ra ngo•ti c•ii chi hS[, kh6ng h•-di.& sinh theo kiS•a 18n aft carl sinh tht• b•ng nhtt•g chfkhinh bi• m• chS• nh•n to•n b8 trong ttt th•ii 8i• ho•t. Do 86 kh6ng nhtl•g kh6ng diSt sinh, m•

cbn tifia sao cho .&l.6c nhi•g sinh thff nh•[ trong m6•

ho•tn cdnh nh• di.nh. Sinh thff cao tr6i hdn h•n duy

sinh 6 cho co

tinh th• st/ma.ng. Khbng cbn gi-d•em lai Cho •tOi s6fig m6,t sq sung ma•n, hffng n6fig vui s6•ag cho bff•ag khi ngtl8i ta cd mg, t vi•c d• lain v•t neu vi•c cld

cao trqng co" th•'chuy•n chtl ca'm6t d6•i thl-c•i sinh thff d-d vtl6,t xa •8i s61ag xa hoa phdng tung nht/ng thi• •"

su ma.ng. N& th•t b6h 1• ti•h ho'a, pha't xuat tfl b•n ti{ah

con ngtl•i &t6.c quan ni•m nht/qu•r th• chi h8.i, n•n sfl' ma.ng ct•a

con ng•t•i l•t ph•i l•tm th•'n•to 8•'ti•fl m•i cho tbi lt•c nh•n thtt• vg:. th•;nghi.•m dfl6c chi•fl kith tha5 linh ctd n6i mifih, dc•' <•cffng theft tri hoa>•. Nhtt th•'quan ni•m Nh•n kh6ng nhtl•g bao h•m ti•fi hda rn•t cbn chi" hti6•ag tibia v•-phi• v6 bi•n da.i ngff v.•y.

N& thfi'ngm chifih l• cht•Nh•n, linh hS• ctla vain hffa, bao h•tm cd 6c t.gp th• t•/ trong b•n chg{ n•n no" sgu xa ggO m• lgfl c•ii sens de l'humain thtt•ng cttl6,c vain chttdng nh• t6i v•t hi•n d•ang d•fi6c c6" d6,ng nhtt th dut• fifth c•i• thi& nM• cffa thai da.i. Tuy nhi•n ph•ti c6ng nh•n rang chtia d:•u d.at c'l:ti6c

154 C•N CO

n•fi tang bao la nhff Vi•t Nho, dg'co" m6,t ngh tang Cho mqi c6ng th• cho ngh huynh c•.• ph6' bi•h t•

trong co cad, ma m(3i la nhtlfig 16• le' td phdt xuaf t•Y l¢c•ng tri gai lgn trgn co carl cd nhan chfi nghiS, thigh h•i• ch• Ttl6ng lain n•n <(thi•n di.a nha• thg;> la c•ii g6• sigu hifih nu6i dtt•g tifih nhan lo,ai, Thigfi nd thl- r6• nhan loa.i s• 6v6• ra

thfi <•nhan lo.ai tr•iu ttl6.ng•) ctla c6.ng sail, dg tr6 thanh ld c& chinh phu.c va n6 l•. ho•a,

Toha lai mu6fi d-,at sdu ctti4 trgn hay nhigfi hdn ntl• vh 6°trifih d-6, phong phd h6n thi•c•fi

vun tt•Si c•i

g6•. G6• d6 la nhan:

(cAn th6• d6n h•nh•n, c3•nahg a•i•;..

VII.

•"• A A THUYET THIEN ME.NH

CON NGLf•I-]96NG PHU'0NG V/• V/•/N tg•- •D.INH M•NH

13.oc m6t s6"nhtifig t•ic gi• trtl(3• day it" ndm ta th@ con ngtl3i t36ng Phtlc•ng diibc triflh bay nhff la

thff ngt/6i tia tifih, thu d6.ng, thigh o'c chigh d-a• vfi thtic•fig chfi b@.. lu'c nao cff'ng nha• nhuc cfii daft trtt6fi djnh mgnh, ngtt,6c hgn vgi nht/fig digfi vfla suy lu•.n O'chtidng trgn vgTam Till

Documents

NHAN Clio CHI Con ngt•6i chifah ra ph•i la m6t chtl nh•n. Kh6ng nhtlfig l•tm cht• c•c vqt du.ng c•fi thi•@ cho mifih m• trt•bc h• v• tr•n h• 1• l•tm