Tác giảDịch giảSố trang

NămTủ sách

NxbEbook

NHỮNG HUYỀN THOẠI

Roland BarthesPhùng Văn Tửu410 trang2014Tinh HoaTri ThứcSachvui.Com

✪Dịch từ nguyên bản tiếng Pháp Mythologies

Éditions du Seuil, Paris, 1957Bản in quý 2, 1970 Imprimerie Bussière

Lời Nói Đầu

CácbàitrongcuốnNhữnghuyềnthoạiđượcviếttừ1954đến1956;còn

cuốnsáchđãxuấtbảnnăm1957.

Bạnđọcsẽthấyởđâyhaiquyếttâm:mộtmặtlàphêphánngônngữcủa

cáigọilàvănhóađạichúngvềphươngdiệnhệtưtưởng;mặtkháclàbước

đầutháodỡngônngữấyvềphươngdiệnkýhiệuhọc:tôivừađọcSaussure*

vàtôisẽrútởđấyraniềmtinchắclàbằngcáchxemxétcác“thểhiệntập

thể”nhưnhữnghệ thốngkýhiệu,người tahyvọngcó thể thôikhôngcòn

phảitốcáonhẹnhàngchungchungmàvạchramộtcáchchitiết sựhuyễn

hoặcmuốnbiếnvănhóatiểutưsảnthànhbảnchấtphổquát.

Hai thaotáckhibắt tayviếtcuốnsáchnày,rõrànglàngàynaykhông

thểcứtiếnhànhnhưthếđượcnữa(chínhvìvậytôikhôngmuốnsửachữa

nhữnggìđãviếtra);chẳngphảivìnộidungđềcậpđếngiờđâyđãquađi;

màvìviệcphêphánvềphươngdiệnhệtưtưởngđãtrởnêntếnhịhơnhoặc

chíítđòihỏiphảitếnhịhơn,khimàyêucầuphêphánấylạinổilêndữdội

(tháng Năm 1968); và việc phân tích về phương diện ký hiệu học, chí ít

nhữnggìliênquanđếntôi,mởđầubằngvănbảnởcuốiNhữnghuyềnthoại,

đãđượcpháttriển,đượcxácđịnh,đãtrởnênphứctạp,đãcónhữngýkiến

khácnhau;việcphântíchấyđãtrởthànhđịabànlýluậnnơicáibiểuđạtcó

thểchơigiỡnlunglinh,trongthếkỷnàyvàởPhươngTâycủachúngta.Vậy

nêntôikhôngthểviếtnhữnghuyềnthoạimớitheohìnhthứccũcủachúng

(nhưởđây)đượcnữa.

Tuynhiên,cáicònlại,ngoàikẻthùchủyếu(Chuẩnmựctưsản),làsự

kếthợpcầnthiếtgiữahaithaotácấy:chẳngtốcáonàolạikhôngcócôngcụ

phântíchtinhviđểtốcáo,chẳngkýhiệuhọcnàocuốicùnglạikhôngđiđến

bàibáckýhiệu.

RolandBarthes*

ThángHai,1970

Lời Tựa

Những bài sau đây đã được viết hàng tháng theo dòng thời sự trong

khoảnghainăm,từ1954đến1956.Thờigianđó,tôicốgắngsuytưthường

xuyênvềmộtsốhuyềnthoạitrongđờisốnghàngngàyởPháp.Chấtliệucủa

suytưcóthểrấtđadạng(mộtbàibáo,mộtbứcảnhtrêntờtuầnbáo,mộtbộ

phim,mộtbuổitrìnhdiễn,mộtcuộctriểnlãm),vàđềtàirấttuỳtiện:rõràng

đấylàdòngthờisựcủatôi.

Điểmxuấtphátcủasuytưấyphầnlớntrườnghợplàcảmgiácbứtrứt

trước“cáibảnchấttựnhiên”màbáochí,nghệthuật,ýthứcchungcủamọi

ngườithườngkhôngngừnggánchomộtthựctạimàthựctạiấy,cáithựctại

chúngtađangsống, lạihoàntoàncótínhlịchsử:nói tómlại, tôikhóchịu

thấyrằngtrongcâuchuyệntheodòngthờisựcủachúngta,bảnchấttựnhiên

vàLịchsửluônbịlẫnlộn,vàtôimuốntómbắtcáihệtưtưởngsailầm,theo

ýtôi,nóẩnnấpởchỗngườitatrìnhbàyrùmbengvềcái-tất-nhiên-là-thế.

Ngaytừđầutôiđãchorằngkháiniệmhuyềnthoạinóilênnhữngđiều

tưởng là hiển nhiênmà dối trá ấy; khi đó tôi hiểu từ ngữ này theo nghĩa

truyềnthống.Nhưngtôicũngđãtinvàomộtđiềumàvềsautôitìmcáchrút

ratấtcảnhữnghệquả:huyềnthoạilàmộtngônngữ.Vìvậy,tuyđềcậpđến

nhữngsựviệcxemrahếtsứcxalạvớimọiloạivănchương(mộttrậnđấu

vật,mộtmónănđượctrangtrí,mộtcuộctriểnlãmchấtdẻo),tôikhôngnghĩ

làđirangoàilĩnhvựckýhiệuhọcđạicươngcủathếgiớitưsảnchúngta,mà

tôiđãtiếpcậntriềndốcvănchươngtrongcáctiểuluậntrước.Tuynhiênchỉ

saukhiđãkhảosátmộtsốnhữngsựviệcthờisự,tôimớinảyraýmuốnđịnh

nghĩahuyềnthoạihiệnđạimộtcáchcóbàibản:tấtnhiêntôixếpvănbảnấy

vàocuốicuốnsách,bởilẽnóchỉlàmcôngviệchệthốnghoánhữngtưliệu

trướcđómàthôi.

Nhữngtiểuluậnnàyđượcviếtthángnọquathángkianênchắclàkhông

được triển khai gắn bó hữu cơ với nhau:mọi liên kết của chúng là ở chỗ

nhấnmạnh,ởchỗlặpđilặplại.Bởivìtôikhôngbiếtliệucóđúngnhưcâu

cáchngôn,nóiđinóilạinghemãibùitai*,nhưngtôitinlàítranhữngđiều

nóiđinóilạibiểuđạtcáigìđấy.Vàđiềutôitìmkiếmtrongsuốtcuốnsách

này,đólànhữngsựbiểuđạt.Đấylànhữngsựbiểuđạtcủatôichăng?Nói

cáchkhác,phảichănglàcómộthuyềnthoạihọccủanhàhuyềnthoạihọc?

Chắclàthế,vàchínhbạnđọcsẽtựmìnhthấyrõđiềutôicamđoanlàđúng.

Nhưngnói thực, tôikhôngnghĩvấnđề lạiđặt rahoàn toàn theocáchấy .

“Sựgiảihoặc”,dùnglạimộttừngữđãbắtđầusáomòn,chẳngphảilàmột

côngcuộcoaiphong.Tôimuốnnói rằng tôikhông thể tán thànhniềm tin

truyềnthốngkhẳngđịnhcósựmâuthuẫnvềbảnchấtgiữatínhkháchquan

củanhàbáchọcvớitínhchủquancủanhàvăn,nhưthểngườinàyđượcphú

chomột“quyền tựdo”vàngườikiamột“thiênhướng”,cảhaicáiđóđều

thíchhợpđểtránhnéhoặcđểtônvinhnhữnghạnchếcóthựccủamỗibên:

tôiđòihỏiphảisốngđầyđủkhốimâuthuẫncủathờiđạitôi,nócóthểbiến

châmbiếmcayđộcthànhđiềukiệncủachânlý.

RolandBarthes

1. Những huyền thoại

Nơi người ta đấu vật*

“…Sựthậtcườngđiệucủađộngtáctrongnhữnghoàncảnhlớncủa

cuộcđời.”

Baudelaire*

ĐẤUVẬTcóđặctínhcủamộtcảnhdiễncựcđoan.Tathấyởđấymột

lốicườngđiệuchẳngkhácnàosựcườngđiệucủacácsânkhấucổđại.Vả

chăngđấuvật làmộtcảnhdiễngiữathanhthiênbạchnhật,bởivìđiềucốt

yếucủađấutrườnghoặcvũđàikhôngphảilàbầutrời(giátrịlãngmạndành

chonhữngcuộchộihècủagiớithượnglưu),màlàánhsángchóichangtừ

trênxuốngdưới;ngaytrongcácsànđấusâuthẳmvàcáubẩnnhấtởParis,

đấuvậtvẫnmang tínhchấtnhữngcảnhdiễnhoành tránggiữa thanh thiên

bạchnhậtcủasânkhấuHyLạpvàcáccuộcđấubòtót:ởcảhaitrườnghợp

ấy,mộtthứánhsángkhônggợnbóngtạonêncảmxúcchẳngbịníukéo.

Có những người cho rằng đấu vật làmôn thể thao ghê tởm. Đấu vật

khôngphảilàmộtmônthểthao,đólàmộtcảnhdiễn,vàđixemđấuvậttrình

diễnsựĐauđớnthìcũngchẳngghêtởmgìhơnlàđượcchứngkiếnnỗiđau

khổcủaArnolphehaycủaAndromaque*.Tấtnhiên,cóloạiđấuvậtgiảdối

tốncôngsứcdiễn ravớidángdấpvô tích sựcủamộtmôn thể thaochính

quy: loạiấychẳngcógì thúvịhết.Đấuvật thực thụ,gọimộtcáchkhông

thíchđáng làđấuvật tài tử,diễn ra trongcác sànđấumạthạng,nơi công

chúngtựpháthoànhậpvới tínhchấtđầyấn tượngcủa trậnđấu,cũngnhư

côngchúngởcácrạpchiếubóngvùngngoạiô.Chínhnhữngconngườiấy

sauđólạiphẫnnộvềchuyệntrậnđấulàmộtmànthểthaokỹxảo(thếnhưng

chínhvìthếmànómấtđitínhchấtghêtởm).Côngchúnghoàntoànchẳng

cầnbiếttrậnđấucódùngkỹxảohaykhông,vàhọcólý;họtinvàođặctính

đầutiêncủacảnhtượng,đólàloạibỏmọiđộngcơvàmọihệquả:điềuquan

trọngđốivớihọ,khôngphảilàhọnghĩthếnào,màlàhọnhìnthấygì.

Côngchúngấybiếtphânbiệtrõràngđấuvậtvớiđấubốc*;họbiếtrằng

đấubốclàmộtmônthểthaokhắckhổ,dựatrênsựminhchứngtínhchấtưu

thắng;ngườitacóthểđánhcuộcaithắngaithuatrongmộttrậnđấubốc;còn

với đấu vật, điều đó xem ra chẳng có nghĩa gì. Trận đấu bốc làmột câu

chuyệndiễnradướimắtkhángiả;còntrậnđấuvật,thìhoàntoànngượclại,

ngườitanhậnthứcởtừngthờiđiểm,chứkhôngphảiởcảquãngthờigian.

Khángiả chẳngquan tâmđếndiễnbiến chung cuộc, họ chờđợi hình ảnh

nhất thờicủanhữngcơnkíchđộngnhấtđịnh.Vậy làđấuvậtđòihỏiphải

đọcngaytứcthìcácnghĩađặtliềnkềnhau,màchẳngcầnnốichúnglạivới

nhau.Kếtcụchợplýcủatrậnđấuchẳngkhiếnngườihamxemđấuvậtquan

tâm,trongkhitráilạitrậnđấubốcluônkhiếnmọingườidựđoánaithắngai

thua.Nóikhácđi,đấuvậtlàtổngsốnhữngcảnhđấumàchẳngcảnhnàoliên

quanđếncảnhnào:mỗithờiđiểmđòihỏinhậnthứcđầyđủcơnkíchđộng

nổilênbộtphátvàduynhất,khôngbaogiờkéodàirađếnchungcuộc.

Vìthếchứcnăngcủađôvậtkhôngphảilàchiếnthắng,màlàhoànthành

chínhxácnhữngđộngtácmàkhángiảtrôngchờởanhta.Ngườitabảorằng

võJu-đôchứađựngmộtphầnsâukínchấtbiểutượng;ngaytrongkhidốc

toànlực,đóvẫnlànhữngđộngtáckìmnén,chínhxácnhưngnhanh,vung

lênrấtchuẩnmàkhôngnặngđòn.Đấuvậttráilạichủtrươngnhữngđộngtác

cựcđoan,đượckhaithácđếncựcđiểmsựbiểuđạtcủachúng.TrongvõJu-

đô,mộtvõsĩngãxuốngthìchỉvừachạmđất,anhtađãlănngườiđi,anhta

luồnra,anhtanétránhthấtbại,hoặcnếuthuađãrõràng,thìanhtalậptức

rờivõđài;trongđấuvật,đôvậtngãxuốnglànằmbẹpdướiđất,đểchokhán

giảnhìnrõmườimươicảnhtượngbấtlựckhôngthểthathứđượccủaanhta.

Chứcnăngcườngđiệuấycũngchínhlàchứcnăngcườngđiệucủasân

khấucổđại,màcáchthức,phươngtiện,vàđạocụ(cácmặtnạvàcácgiầy

caođế)cùnggópphầngiảithíchmộtcáchcựcđoancáiTấtyếu.Độngtác

củađôvậtbạitrậnbiểuđạtchomọingườithấymộtthấtbại,chẳnghềche

giấu,màanhtacònnhấnchorõthêmvàdùngdằngkiểunhưmộtdấugiãn

nhịp,độngtácấytươngđươngvớimặtnạcổđạiđảmnhiệmchứcnăngbiểu

đạtgiọngđiệubithảmcủacảnhtượng.Trongđấuvật,cũngnhưtrêncácsân

khấucổđại,ngườitakhôngxấuhổvềsựđauđớncủamình,ngườitabiết

khóc,ngườitamuốnkhóclóc.

Vậy làmỗikýhiệucủađấuvậtđềuhoàn toàn sáng tỏ,bởi lẽbaogiờ

cũngphảiđượchiểuhếtngaylậptức.KhicácđốithủvừabướclênVõđài,

côngchúngđãbiếtrõcácvai.Giốngnhưởsânkhấu,mỗicửđộngcủacơthể

đều thểhiệncựcđoanchứcnăngcủanóởđôvật.Thauvin, tuổingũ tuần,

béophìvàrệurã,vớivẻgớmghiếcchẳngrađànôngchẳngrađànbàkhiến

ngườitacứmuốngọibằngmụ,Thauvinphôbàytrongdathịtcủaynhững

dấuấncủađêmạt,bởivaitròcủaylàthểhiệncáigìđấycóvẻghêtởmtừ

trongxươngcốt,thểhiện“quânđểugiả”theokháiniệmcổđiển(kháiniệm

mấuchốtcủabấtcứ trậnđấuvậtnào).Cảmgiácghê tởmdoThauvinchủ

tâmgâynênđượcđẩyrấtxatronglĩnhvựccáckýhiệu:khôngnhữngngười

tasửdụngởđâycáixấuxíđểbiểuđạtsựđêtiện,màcáixấuxíấycònđược

tậphợptấtcảlại thànhmộttínhchấtđặcbiệt tởmlợm:khốithịtchếtnhợt

nhạtđổsụp(côngchúnggọiThauvinlà“thịtôi”),khiếnsựlaókếtáncủa

côngchúngkhôngcònnổilênngẫunhiênbấtchợtnữa,màchínhlàtừtrong

vùngsâuthẳmcủathểchấthọ.Thếlàngườitasẽcuồngnhiệtcảmthấymình

nhópnhúakhinhìnthấyhìnhảnhsauđócủaThauvinhoàntoànphùhợpvới

ngườingợmcủaylúcbanđầu:nhữnghànhvicủaysẽhoàntoànđápứng

chấtnhầynhụacănbảncủaconngườiy.

Vậycơthểcủađôvậtlàmấuchốtđầutiêncủatrậnđấu.Tôibiếtngaytừ

đầulàtấtcảmọihànhvicủaThauvin,nhữngphảnbội,nhữngđộcác,những

hènnhátcủaysẽkhôngđingượclạihìnhảnhsựghêtởmmàtôicảmnhận

đượcởyngaytừđầu:tôicóthểyêntâmlàysẽhoànthànhmộtcáchthông

minhvàđếntậncùngtấtcảnhữngđộngtácthểhiệnthóiđêtiệncùngcực

nàođấyvàsẽdựngnênthừathãihìnhảnhtênđểugiảgớmghiếcnhấtxưa

nay:tênđểu-giả-ma-chê-quỷ-hờn.Vậylàcácđôvậtcómộtcơthểcũngdứt

khoát như các nhân vật củaHài kịch Italia, họ phô bày ngay từ đầu, qua

trangphụcvàtháiđộ,nộidungvaikịchcủahọsauđó:nếunhưPantalonmãi

mãichỉcóthểlàmộtgãbịcắmsừngnựccười,Arlequinmộttênđầytớquỷ

quyệt, và ông Thầy thuốc một tay lên mặt dạy đời ngu dại, thì cũng thế

Thauvinmãimãichỉcóthểlàmộtgãphảntrắcgớmghiếc,Reinières(người

caolớntócvànghoe,thânthểẽoợtvàđầutócbùxù)chỉcóthểlàhìnhảnh

ngán ngẩm của sự thụ động, cònMazaud (chú gà trống choai kiêu căng),

hìnhảnhcủathóihợmhĩnhlốlăng,vàOrsano(thanhniênmênhạcjazzẻo

lảnhưcongáixuấthiện từđầuvớichiếcáodàimặc trongnhàxanhxanh

hồnghồng)hìnhảnhhailầnsắcnétcủamộtả“đĩrạc”haythùhằn(bởitôi

không nghĩ rằng công chúng của sàn đấu élysée-Montmartre nghe theo

Littré*vàhiểutừ“đĩrạc”làgiốngđực).

Vậycơthểcủacácđôvậtlàkýhiệucơbảnchứađựngmầmmốngcủa

cảtrậnđấu.Nhưngmầmmốngấysinhsôinảynở,bởichínhlàởmỗithời

điểmcủa trậnđấu, trongmỗi tìnhhuốngmới,màcơ thểcủađôvậtkhiến

côngchúngvôcùnghoanhỉkhi thấyđiệubộ thếnào là tínhkhínhưvậy.

Cáctuyếnbiểuđạtkhácnhausoisánglẫnchonhauvàtạothànhcảnhtượng

dễhiểunhất.Đấuvậtthìcũngnhưlốiviếtphụchú:bêntrênsựbiểuđạtcăn

bảncủacơthể,đôvậtcócácgiảithíchtuylàphụnhưngluônluônđúnglúc,

khôngngừnggiúpchoviệcđọchiểutrậnđấubằngnhữngcửchỉ,nhữngthái

độvànhữngđiệubộlàmrõýđịnhđếnmứctốiđa.Lúcnày,đôvậthoanhỉ

bằngmộtcáinhếchmépghêtởmkhianhtaghìđốithủkìnhđịchdướihai

đầugốicủamình;lúckhácanhtanởmộtnụcườihợmhĩnhvềphíakhángiả

đểbáo trước làmìnhsắp trả thùđếnnơi; lúckhácnữa,nằmbẹpdướiđất,

anhtadanghaicánhtayđậpbìnhbịchxuốngđấtđểmọingườibiếttìnhcảnh

nãonuộtcủaanh;rồinữa,anhcònđưaravôsốnhữngkýhiệuđểainấyhiểu

rõanhthểhiệnmộtcáchchínhđánghìnhảnhmộtkẻkhótínhluônbịarađủ

thứchuyệnchungquanhnỗibựcdọccủamìnhđểmuavuichomọingười.

Vậy là một Tấn trò đời* thực sự, trong đó những sắc thái dục vọng

thường gặp nhất ngoài xã hội (hợm hĩnh, ta đây, ác ngầm, “ănmiếng trả

miếng”)luônluônmaymắnbắtgặpkýhiệurõràngnhấtrấtphùhợpđểbiểu

hiệnvàtruyềncảmhứngrầmrầmđếntậncùngcủaphòngđấu.Tahiểurằng

đếnmứcđộấy thìdụcvọngcóchínhxác thựchaykhôngchẳngcònquan

trọngnữa.Côngchúngyêucầulàyêucầuhìnhảnhcủadụcvọng,chứkhông

phải làdụcvọngbản thânnó.Trongđấuvật,vấnđề tínhchân thựcchẳng

hơngìởsânkhấu,ởđâycũngnhưởkia,ngườitachờđợilàchờđợisựthể

hiệnbằnghìnhảnhrõràngnhữngtìnhhuốngtâmlýthườnglàsâukín.Dùng

nhữngkýhiệubênngoàiđểthểhiệnnộitâm,dùnghìnhthứcđểvắtkiệtnội

dung,đócũngchínhlànguyêntắccủanghệthuậtcổđiểntoànthắng.Đấu

vậtlàsựbắtchướcbộtịchngaytứcthì,hiệuquảhơnrấtnhiềusovớisựbắt

chướcbộtịchtrênsânkhấu,bởivìđiệubộcủađôvậtkhôngcầnbấtcứdẫn

giảinào,bấtcứbàitrínào,nóitómlạibấtcứhộtốngnàođểcóvẻnhưthật.

Vậymỗithờiđiểmcủađấuvậtgiốngnhưmộtphươngtrìnhđạisốngay

tứckhắcchothấymốiliênquangiữanguyênnhânvàkếtquảrõràng.Chắc

chắnnhữngngườimêxemđấuvậtđầuócrấthàohứngkhinhìnthấycơchế

tâmlývậnhànhhoànhảođếnnhưvậy;cónhữngđôvật,chẳngkhácdiễn

viên tàiba,muavuichomọingườingangvớimộtnhânvậtcủaMolière*,

bởihọthànhcônglàmchongườitađọcngayrađượcnộitâmcủahọ:mộtđô

vậtvới tínhcáchkiêucăngvà lố lăng (nhưngười tabảoHarpagon làmột

tínhcách)làArmandMazaud,luônlàmchocảphòngđấuvuinhộnnhờthể

hiệnđượcnhữngtínhtoánsátsao,đẩyđườngnétcácđộngtáccủamìnhlên

đếncựcđiểmcủasựbiểuđạt,đemđếnchotrậnđấucủaanhtacáisôinổivà

chínhxáccủamộtcuộcđạitranhluậnkinhviệnhọc,màcáiđíchphảiđạtlà

thắnglợivênhvangvàchẳngaibắtbẻđượcvềmặthìnhthức.

CôngchúngđượcchứngkiếnlàchứngkiếncảnhtượnglớnvềnỗiĐau

đớn, sựThất bại và cáiCông lý.Đấu vật trình diễn nỗi đau đớn của con

ngườivớitấtcảsựkhuếchđạicủacácmặtnạbikịch:đôvậtđauđớndobị

rơivàotìnhthếquáiác(mộtcánhtaybịvặn,mộtcẳngchânbịkẹt)phôra

dángvẻtộtcùngcủaĐaukhổ;nhưtượngĐứcBàPiètanguyênthuỷ,anhta

đểmọingườinhìnthấybộmặtméoxệchvìđauđớnkhôngsaochịunổicủa

mình.Ngườitahiểurằngtrongđấuvật,ngượngnghịusẽlàlạclõng,vìnó

tráivớiviệcphôbàycảnhtượngmộtcáchtựnguyện,tráivớicuộcTriểnlãm

sựĐauđớn,nóchínhlàtínhmụcđíchcủatrậnđấu.Vìvậytấtcảcáchànhvi

phátsinhrađaukhổđềugâyấntượngmạnhmộtcáchđặcbiệt,giốngnhư

độngtáccủangườilàmtròảothuậtgiơnhữngquânbàilênrấtcao:ngườita

sẽkhônghiểuđượcsựđauđớnnếukhông thấynguyênnhânrõ ràng;một

độngtácthậtsựtànácmàkínđáolàviphạmnhữngluậtlệkhôngthànhvăn

củađấuvậtvàsẽchẳngcóhiệuquảgìđếnmọingười,giốngnhưmộtđộng

tácvônghĩalýhoặcvôtíchsự.Tráilại,nỗiđauđớnphảitỏrađauđớngấp

bộivàđauđớnthậtsự,bởivìphảilàmchoainấychẳngnhữngthấyrõanhta

đauđớn,mànhấtlàcònphảihiểutạisaoanhtađauđớn.Cáithếmàcácvõ

sĩđấuvậtgọilàthếkìmkẹp,nghĩalàmộtthếbắtđốithủphảinằmimkhông

cựaquậyđượcnữa,phảihoàntoànchịukhuấtphục,cái thếấychínhlàcó

chứcnăngchuẩnbịchocảnhtượngđauđớnmộtcáchquyước,cóthểhiểu

được,vàsắpđặtmộtcáchbàibảnnhữngđiềukiệncủađauđớn:kẻbạitrận

nằmbất động khiến kẻ thắng trận (nhất thời) ung dung trong tàn bạo của

mìnhvàtruyềnchocôngchúngcáinhẩnnhakhủngkhiếpcủakẻtratấn,y

tinchắcvàonhữngđộngtáctiếptheocủay;dùngbàntaydayvàomõmcủa

đốithủbấtlựchoặcdùngnắmtaygiầnthậtmạnhvàliêntụcvàocộtxương

sốngcủahắn,ítrathìcũngđểmọingườinhưnhìnthấyrõnhữngđộngtác

ấy,đấuvật làmônthểthaoduynhấtphôbàyhếtrangoàihìnhảnhtratấn

đếnthế.Nhưngngaycảởđây,chỉcóhìnhảnhmớithuộcdiệnquantâm,và

khángiảchẳngtrôngchờnỗiđauđớnthậtsựcủađôvật,họchỉthưởngthức

vẻhoànhảocủahìnhtượng.Chorằngđấuvậtlàcảnhtượngkhoáitròtànác

thìkhôngđúng:đóchỉlàcảnhtượngrõhiểumàthôi.

Cómộtthếkháccòngâyấntượngmạnhhơnthếkìmkẹp,đólàthếtông

phạt,dùnghaicẳng tayphạtmạnh,vớiquảđấmdứnệnvàongựcđối thủ,

ngheđánhbịchvàcơthểbạitrậnđổdúiđổdụixuống.Trongthếtôngphạt,

biếncốđượcđẩylêncựcđiểmrõmồnmột,đếnmứcđộngtácchỉcònxuất

hiệnnhưmộtbiểutượng:vậylàđiquáxa,làvượtrangoàicácquytắcđạo

đứccủađấuvậttrongđómọikýhiệuđềuphảihếtsứcrõràng,nhưngkhông

đượcđểhélộraýđịnhấy;lúcđócôngchúngkêulên:“Lừabịp”,chẳngphải

vìhọtiếckhôngđượcchứngkiếnmộtnỗiđauđớnthậtsự,màvìhọlênán

giảtạo:cũngnhưtrênsânkhấu,ởđâychânthậttháiquácũnghỏngmàkiểu

cáchtháiquácũnghỏng.

••••

Ngườitađãnóiđếnmọilợithếmàđôvậtrútrađượctừmộtdạngcơthể

nàođấyđượccấutạovàđượckhaithácđểtriểnkhaitrướcmắtcôngchúng

hìnhảnh tổng thểcủaBại trận.Chẳnggìcó thểbiểuđạt rõ ràngvàcuồng

nhiệtsựthấtthếtiêubiểucủakẻbạitrậnhơnlànhữngcơthểtobéotrắng

bệchmềmnhẽođổsụpnguyênkhốixuốngđấthoặcngãgiúigiụivàodây

chắn, hai cánh tay chới với, nhữngđô vật thân hình lực lưỡngkhông cựa

quậychúivàonhữngchỗđànhồitrênVõđài.Chẳngcógâncốtgìnữa,da

thịtcủađôvậtchỉcòn làmộtđốngnhầynhụadướiđất làmchoainấyvô

cùngphấnkhíchvàhếtsứchânhoan,ởđấy,sựbiểuđạtđượcđượcđẩylên

đếncựcđiểmtheokiểucổđại,nóchỉcóthểgợitanhớđếnnhữngýđịnhcố

tìnhcủacáclễkhảihoànthờiLaMã.Lúckhác,lạithêmmộttưthếcổđại

bật ra từcặpđôiđôvật,với tư thếcủakẻ thua trậnvanxin,quỳmọp,hai

cánh taygiơ lên trời,vàdầndầngụcngườidobịkẻ thắng trận từ trênđè

xuống.TráivớivõJu-đô,trongđấuvật,Bạitrậnkhôngphảilàmộtkýhiệu

quyước,khiđượctiếpnhậnrồilàthôikhôngcầnđếnnữa:nókhôngphảilà

mộtkếtcục,màtráilạilàcảmộtchặngthờigian,mộtcuộctrưngbày,nólấy

lạicáchuyềnthoạicổđạivềnỗiĐaukhổvàsựNhụcnhãtrướccôngchúng:

đó làcây thánhgiávàcộtbêu tộinhân.Đôvậtnhưbịđóngđinh trêncây

thánhgiágiữabanngàytrướcbàndânthiênhạ.Tôiđãnghethấyngườita

nóivềmộtđôvậtnằmsóngxoàidướiđất: “Hắn tachết rồi,đức Jesusbé

nhỏ,kiakìa,bịđóngđinhcâurút”,vàlờimỉamaiấynóilêngốcrễsâuxa

củamàntrìnhdiễnthựchiệnchínhcácđộngtáccủanhữnglễtẩyuếthờixửa

thờixưa.

Nhưngđấuvật,bằngđiệubộ,phảithểhiệntrướchếtkháiniệmthuầntuý

đạođức:đólàcônglý,ýnghĩcóăncótrảlàcốtyếutrongmônđấuvậtvà

câu“Bắtnóphảiđauđớnđi”củacôngchúngtrướchếtcónghĩalà“Bắtnó

phải trả giá đi”. Vậy tất nhiên đây làmột công lý tự tại. Hành động của

“quânđểugiả”càngđêtiện,thìcôngchúngcànghoanhỉkhithấyhắnbịăn

đònxứngđáng:nếukẻphảntrắc–dĩnhiênlàmộtđứahènnhát–chạytrốn

raphíangoàidâybaoquanhvõđài,trơtráolàmđiệubộbiệnminhchohành

visai tráicủamình,hắnsẽbị tómcổ lạiởđấykhông thươngxótvàquần

chúnghoanhỉthấythểlệbịviphạmnhưnglàđểtrừngphạtđíchđáng.Các

đôvật thừabiếtcáchkhơidậylòngtứcgiậncủacôngchúngbằngcáchđề

xuấtvớihọngaychínhphạmvicủakháiniệmCônglý,khuvựcđốiđầunơi

chỉcầnvượtrangoàithểlệmộtchútlàđủlàmchoainấysôisụclên.Đối

vớingườimêxemđấuvật,khônggì tuyệtvờinhưkhi thấymộtđôvậtbị

chơixấutrảthùcuồngnhiệt,laonhưđiênkhôngphảivàomộtđốithủsung

sướngmàvàohìnhảnhlồlộcủasựbấtchính.Tấtnhiênởđâyđộngtáccủa

Cônglýquantrọnghơnnhiềusovớinộidungcônglý:đấuvậttrướchếtlà

mộtchuồisốlượngcóđicólại(ănmiếngtrảmiếng).Điềunàylýgiảitạisao

dướiconmắtcủanhữngngườimêxemđấuvật,cácđảongượctìnhthếchứa

đựngcáihaycáiđẹpvềmặtđạolý:họthưởngthứcnhữngtìnhthếđónhư

mộttìnhtiếttiểuthuyếtđếnđúnglúc,vàsựtươngphảncànglớngiữamột

đòngiángthànhcôngvàhoàncảnhđảongược,sốphậncủamộtđôvậtcàng

gầnvớisựthấtbại,thìmànkịchcâmcàngđượcđánhgiálàtuyệt.VậyCông

lýlàthểchếcóthểviphạmđược;bởivìtồntạimộtđiềuLuậtlàcảnhtượng

nhữngdụcvọngvượttrànrangoàicônglývẫncóđầyđủgiátrị.

Dođóngườitasẽhiểulàtrongnămtrậnđấuvậtthìchỉcókhoảngmột

trậnlàhợpthức.Mộtlầnnữacầnphảithấyrằngởđâytínhhợpthứcđược

quanniệmhoặcvậndụngnhưởsânkhấu:quytắchoàntoànkhôngphảilà

mộtcáigìđóbắtbuộcphảituânthủ,màchỉlàcáivỏngoàiquyướccủatính

hợpthức.Vìvậy,trongthựctế,trậnđấuhợpthứcchẳngquachỉlàtrậnđấu

lịch sự quá đáng: các địch thủ đối chọi nhau hăng hái nhưng không điên

cuồng,họbiếtkiềmchếcáctínhkhícủahọ,họkhônglănxảvàokẻbạitrận,

họngừngtấncôngngaykhiđượclệnh,vàhọchàonhaukhikếtthúcmộtpha

tuygaycấnsongvẫnkhôngngừngtrungthựcvớinhau.Tấtnhiêncầnphải

thấyrằngtấtcảnhữnghànhđộnglịchsựkiađượcbáohiệuchocôngchúng

bằngcácđộngtácướclệnhấtcủasựtrungthực:bắttaynhau,giơhaicánh

taylên,rờingaynhaurakhiđangởvàomộtthếkìmkẹpnhưnggiằngconó

sẽcóhạichosựhoànhảocủatrậnđấu.

Ngược lại, tại đây sự không trung thực chỉ tồn tại ở các ký hiệu cực

đoan:giángmộtcúđámạnhvàokẻbạitrận,vừatrốnchạyrangoàivòngdây

baoquanhvõđàivừa lớn tiếng thanhminhmộtcách thuần tuýhình thức,

khôngchịubắttayđốithủtrướchoặcsautrậnđấu,lợidụnglúcchínhthức

tạmnghỉđểlừalọclaođếnsaulưngđốithủ,giángmộtcúbịcấmđoánmà

trọngtàikhôngnhìnthấy(cúđánhrõrànglàchỉcógiátrịvàcôngdụngkhi

thựcramộtnửakhángiảởsànđấucóthểtrôngthấyvàtứcgiận).DoĐộcác

vốnlàkhôngkhítựnhiêncủađấuvật,nêntrậnđấuhợpthứcchủyếuchỉcó

giátrịngoạilệ.Khángiảquenxemđấuvậtlấylàmlạvàhoanhô,thoángcó

cảm tưởngnhưquayvềvới truyền thống thể thao lạ lẫm(“các tayấyhợp

thứcđến lànhộn”);họchợt cảmđộng thấyconngười saomà tốtđến thế,

nhưngchắcsẽbuồnnhưtrấucắnvàdửngdưngđếnchếtđiđượcnếucácđô

vậtkhôngnhanhchóngtrởlạivớinhữngvốchơixấutớitấp,chỉcócácvố

ấymớilàmchotrậnđấuvậthấpdẫnmàthôi.

Xétchocùng,đấuvậthợpthứcchỉcóthểdẫnđếnđấubốchoặcvõJu-

đô,trongkhicáiđộcđáocủađấuvậtthậtthụlạilàởtấtcảnhữngtháiquá

khiếnđấuvậttrởthànhmộtcảnhdiễnchứkhôngphảimônthểthao.Kếtcục

củatrậnđấubốchayvõJu-đôthìgọnghẽnhưdấuchấmkếtthúcmộtvăn

bảnchứngminh.Nhịpđiệucủađấuvậtthìkháchẳn,bởivìchiềuhướngtự

nhiêncủanólàchiềuhướngkhuếchđạitutừ:cườngđiệucáctínhkhí,lặpđi

lặplạicáckịchphát,cácđòngiángtrảtăngnặngtấtnhiênchỉcóthểdẫnđến

lộnxộnkỳcụcnhấtmàthôi.Mộtsốtrậnđấu,vàlànhữngtrậnthànhcông

nhất, kết thúc bằng cảnh hỗn loạn om sòm, giống như tròmúa súng tung

hoànhtrênmìnhngựa*,ởđấymọiquyđịnh,mọiluậtlệcủathểloại,vaitrò

củatrọngtàivànhữngranhgiớicủaVõđàiđềubịloạibỏ,bịcuốnvàocảnh

hỗnloạnhânhoantrànracảphòngđấu,kéotheoloạnxịcảcácđôvật,các

nhânviênchămsóc,trọngtàivàcảkhángiảnữa.

••••

NgườitađãghinhậnlàởchâuMỹmônđấuvậtcóvẻnhưthểhiệnmột

cuộc chiến huyền thoại giữa cái Thiện và cáiÁc (có bóng dáng tính chất

chínhtrị,tayđôvậttồiluônđượcxemlàquânĐỏ).TròđấuvậtởPhápsuy

tônanhhùngtheokiểuhoàntoànkhác, thuộcphạmviđạođứcchứkhông

mangtínhchínhtrịnữa.Côngchúngbắtgặpởđâymộthìnhảnhhoàntoàn

thuộclĩnhvựcđạođứcđượcxâydựngngàycàngđậmnét:đólàhìnhảnhtên

đểugiảhoànhảo.Ngườitađếnxemđấuvậtđểchứngkiếnnhữngngónbiến

hoácủavaidiễnlớnđầutiên,vẫnnhânvậtấy,luônthườngtrựcnhưngnhiều

hìnhnhiềuvẻnhưGuignolhoặcScapin, sáng tạo ra lắm thếđánhbấtngờ

songbaogiờcũngvẫntrungthànhvớivaicủamình.Tênđểugiảlộranhư

mộttínhcáchcủaMolièrehaymộtchândungcủaLaBruyère*,nghĩalànhư

một thựcthểcổđiển,nhưmộtbảnchất,màcáchànhvichỉ lànhữnghiện

tượngbiểuthịphụgắnvớithờiđiểm,tínhcáchđượccáchđiệuhoáấychẳng

thuộc về một quốc gia nào, một đảng phái nào, và đô vật có tên là

Kuzchenko (biệt hiệu Moustache* vì có bộ ria mép giống Staline*),

Yerpazian,Gaspardi,JoVignolahayNollières,khángiảquenxemđấuvật

khôngnghĩanhtathuộcxứsởnàokhácmàđềulàxứsởđấuvật“hợpthức”.

Vậythếnàolàtênđểugiảdướiconmắtcủacôngchúngdườngnhưbao

gồmmộtphầnlànhữngngườikhônghợpthức?Vềcănbảnđólàmộtkẻthất

thường,chỉthừanhậncácquytắckhicácquytắcấycólợichomìnhvàvi

phạmtínhnhấtquánrõràngvềcáchxửsự.Đólàconngườikhôngthểlường

trướcđược,dođókhôngthíchnghiđượcvớimọingười.Ynúpbóngđiều

LuậtkhixétthấyLuậtcólợichoyvàphảnlạiLuậtkhiđiềuđócóíchchoy.

KhithìyphủnhậnranhgiớichínhthứccủaVõđàivàtiếptụcđuổiđánhmột

đốithủđãđượccácvòngdâybaoquanhVõđàibảovệmộtcáchhợppháp,

khithìylạiphụchồicáiranhgiớiấyvàđòiđượcchechởbởicácvòngdây

màvừalúcnãyykhôngtôntrọng.Tháiđộtiềnhậubấtnhấtđólàmchokhán

giảsôisụclêncònhơnlàphảntrắchaytànbạo:bựcmìnhkhôngphảivềmặt

đạođứcmàvềmặtlôgích,họxemcáclậpluậnmâuthuẫnlàlỗilầmđêtiện

nhất.Cúđònbịcấmchỉtrởthànhkhônghợpthứckhinópháhuỷthếquân

bìnhvềsốlượngvàlàmrốiloạnlốiănmiếngtrảmiếng:côngchúnglênán

hoàntoànkhôngphảilàlênánsựviphạmcácquytắcchínhquyxámxịt,mà

là lênánviệc thiếu sự trả thù, thiếuđòn trừngphạt.Vìvậy,khôngcòngì

kíchđộngquầnchúnghơnlàcúvungchânđávàomộtgãđểugiảbạitrận:

sựtrừngphạtlàmchoainấyhoanhỉđếntộtcùngkhinóđượcminhchứnglà

hoàntoànchínhxác,lúcấycảsànđấulaókhinhbỉ:đấykhôngcònlàmột

“thằngđểugiả”màlà“mộtconđĩrạc”,cửchỉthốtralờihạnhụcxuốngtận

bùnđen.

Tínhmụcđíchrõràngnhưthếđòihỏiđấuvậtphảiđúngnhưcôngchúng

mongđợi.Cácđôvật,nhữngngườinhiềutừngtrải,biếtrấtrõcáchláicác

tình huống tự phát của trận đấu về phía hình ảnhmà công chúng xem là

nhữngchủđềthầnthoạituyệtdiệulớnlao.Mộtđôvậtcóthểkhiếnngườita

bựctứchoặcngánngẩm,nhưngkhôngbaogiờlàmchongườitathấtvọng,

bởi anh ta luôn thực hiện đến nơi đến chốn, bằng cách từngbước tô đậm

thêm các ký hiệu là điều công chúng trông đợi ở anh ta. Trong đấu vật,

chẳngcógìlàkhônghoàntoànphơibàyra,khôngcómộtbiểutượngnào,

khôngcómộtámchỉnào, tấtcảđềuđưarahết;chẳngđểlạichútgì trong

bóngtối,độngtáccủađôvậtcắtbỏtấtcảnhữngnghĩaphụtạpvàtrịnhtrọng

trìnhbàyvớicôngchúngsựbiểuđạtrànhmạchvàđầyđặn,tròntrĩnhtheo

kiểumộtBảnchất tựnhiên.Sựcườngđiệunàychẳngphảicáigìkhácmà

chínhlàhìnhảnhcủahiệnthựchoàntoànrõràngdễhiểutrongquanniệm

dângianthờixưa.Vậycáiđượcđấuvậtthểhiệnbằngđiệubộlàsựhiểubiết

lý tưởngvề các sự vật, là thể hiện niềm sảngkhoái của những con người

trongmộtlúcnàođóđượcnânglênkhỏitìnhtrạngnhậpnhằngvốndĩcủa

các tình huốngđời thườngvà đượcđặt vào cái thế có được tầmnhìn bao

quátBảnchấttựnhiênnguyênkhôi,ởđấycáckýhiệurốtcuộcsẽtươngứng

vớicácnguyênnhân,khôngtrụctrặc,khônglệchlạcvàkhôngmâuthuẫn.

Nhânvậtchínhhaytênđểugiảcủatấnkịch,màvàiphúttrướcđótathấy

nổixungthiênđịa,đượcphóngđạilênngangvớitầmvócloạikýhiệusiêu

hình,khitathấyanhtarờiphòngđấuvật,thảnnhiên,vôdanhtiểutốt,tay

xáchmộtchiếcvalinhỏvàkhoáctayvợ,chẳngaicóthểngờrằngđấuvật

nắmgiữquyềnlựccảibiếnvốnlàđặcthùcủaSânkhấuvàTínngưỡng.Trên

Võđàivàngaytậnđáysâuônhụctựnguyệncủamình,nhữngđôvậtvẫnlà

các thần thánh,bởivìđôi lúchọ làchìakhoámở raBảnchất tựnhiên, là

độngtácthuầnkhiếtphântáchcáiThiệnrakhỏicáiácvàđểlộdiệnmạocủa

mộtthứCônglýxemracóthểhiểuđược.

Diễn viên của ảnh viện Harcourt

ỞPHÁP,ngườitakhôngphảilàdiễnviênnếuchưađượccácảnhviện

củaHarcourtchụphình.DiễnviêncủaHarcourtlàchúatể:anhtachẳngbao

giờlàmgìhết:anhtabịbắtchợtlúcđứngim.

Một lốinói trệch,mượncủaphépxãgiao, lýgiải tư thếấy:diễnviên

đượcgiảđịnhlà“ởngoàiđời”.Tấtnhiênđâylàmộtđờisốnglýtưởng,đời

sốngcủacácdiễnviênnơichỉcóhộihèvàyêuđương, trongkhi trênsân

khấu,tấtcảđềulàcôngviệc,thứ“quàtặng”hàophóngvàkhóchịu.Vàsự

thayđổiấycầnphảigâybấtngờđếncaođộ;cầnphảilàmsaokhiếnchúngta

bốirốikhinhìnthấytreodọccácthanggáccủanhàhát,nhưquáivậtđầusư

tửmìnhngườiởlốivàocácđềnđài,hìnhảnhthầntiêncủamộtdiễnviênđã

lộtbỏbộdacủaconquáivậtnáođộng,tuyrấtngười,vàlấylạibảnchấtphi

thờigiancủamình,ởđâydiễnviênđượcđềnbù:dothiênchứcmàđôikhi

diễnviênbuộcphảiđóngvaigiàlãovàmặtmàyxấuxí,chẳngcònlàchính

bảnthânmình,nayngườitađểchoanhlấylạibộmặtlýtưởng,gộtsạchcác

vếtnhơcủanghềnghiệp(nhưởcửahàngthợnhuộm).Chuyểntừ“sânkhấu”

ra“ngoàiđời”,diễnviêncủaHarcourtkhônghềtừbỏ“mơmộng”đểvềvới

“thựctế”.Màhoàntoànngượclại:trênsânkhấu,tokhoẻ,xươngxẩu,nhục

thể,làndatrátphấndàycộp;ngoàiđời,phẳngphiu,nhẵnnhụi,khuônmặt

đứcđộ, thanh thoátnhờánhsángdìudịucủaảnhviệnHarcourt.Trênsân

khấu,đôikhigiàcả,chíítcũnglàđứngtuổi;ngoàiđời,vĩnhviễntrẻtrung

mãimãituổithanhxuân.Trênsânkhấu,giọngnóicứlạcđivìphảilêngân

nhưnhữngbắpchâncủavũnữ;ngoàiđời,lặnglẽmộtcáchlýtưởng,nghĩa

làbíẩn,đầyvẻthâmtrầmhuyềnbí,đặcđiểmcủanhữngvẻđẹpimhơilặng

tiếngnhư thiênhạ thườngnghĩ.Cuối cùng, trên sânkhấubị buộcphải có

nhữngcửchỉtầmthườnghoặcanhhùng,dùsaođềucóhiệulực;ngoàiđời,

thuvềchỉcònlàmộtkhuônmặtkhôngchútđộngđậy.

Bộmặtthuầnkhiếtấylạicònhoàntoànvôtíchsự–nghĩalàxaxỉ–bởi

gócnhìnsai lệch,nhưthểmáyảnhcủaHarcourt,dođượcphépđặcquyền

chớplấycáivẻđẹpphitrầngiankia,nênchắclàphảiđượcđặttrongnhững

khuvựcmơhồnhấtcủakhoảngthinhkhông,vànhưthểbộmặtchậpchờn

giữanềnđấtthônhápcủanhàhátvàbầutrờirạngrỡở“ngoàiđời”chỉcó

thểđượcbắtgặp,chớplấybảnchấtphithờigiancủanótrongkhoảnhkhắc,

rồilạibịkínhcẩnbỏmặctrênhànhtrìnhđơnđộcvàhuyhoàng:khithìđắm

đuốinhưtìnhmẫutửnhìnxuốngmặtđấtcứlùixa,khithìngẩnglên,rạng

ngời, khuônmặt của diễn viên như vươn tới nơi chốn củamình trên trời

trongmộtchuyếnthăngthiênthongdongvànhẹnhàng,tráingượcvớiđám

nhân loại khán giả, họ thuộc vềmột loài động vật khác chỉ có khả năng

chuyểnđộngbằngđôichân(chứkhôngphảibằngkhuônmặt),nênphảicuốc

bộvềnhà.(Cólẽmộtngàynàođócầnphảitiếnhànhnghiêncứucáctranh

tượngkhôngchânvềphươngdiệnphântâmhọclịchsử.Bướcđibằngchân

–xétvềphươngdiệnhuyềnthoạihọc–cólẽlàđộngtáctầmthườngnhất,

dođócó tínhchấtngườinhất.Mọimơmộng,mọihìnhảnh lý tưởng,mọi

tiếnbộxãhội, trướchếtđềugạtbỏđôichân,dùđấylàcáchvẽchândung

haysảnxuấtrachiếcxehơi).

Thu về chỉ còn làmột khuônmặt, đôi vai,mái tóc, các nữ diễn viên

chứngtỏtínhchấtphithựctạirấtcaođạocủapháinữ–nhờthếmàởngoài

đờihọrõrànglàcácthiênthần,saukhiđãtừnglànhữngtìnhnương,những

bàmẹ,nhữnggáigianghồ,nhữngconsenconnhàitrênsânkhấu.Còncánh

đànông,trừnhữngvaitìnhlangcoinhưthuộcvàoloạithầntiên,vìgương

mặthọ,cũngnhưgươngmặtphụnữ,vẫncònởtrạngtháiphảngphất,cánh

đànôngtỏrõnamtínhcủamìnhbằngnétđặctrưngthànhthịnàođó,như

mộtcáitẩuhútthuốc,mộtconchó,cặpkínhđeomắt,mộtcáilòsưởicóchỗ

tìtay,nhữngvậtdụngtầmthường,nhưngcầnthiếtđểradángđànông,chỉ

cánhđànôngmớiđượcphéptáobạonhưthế,vàquađódiễnviênở“ngoài

đời” như kiểu các thượng đế và vua chúa vui nhộn, chứng tỏ rằng anh ta

chẳngngạiđôikhicũng làmộtconngườinhư thiênhạ, cónhững thúvui

(cáitẩuhútthuốc),sựtrìumến(conchó),nhữngkhuyếttật(kínhđeomắt)

vàcảnhàcửaởtrầngian(cáilòsưởi).

ẢnhchụpcủaHarcourttônvinhtínhvậtchấtcủadiễnviênvàtiếptục

thậtsựmột“sânkhấu”tấtyếulàsáomònbằngcảnh“ngoàiđời”bấtđộng

nênlạicótínhchấtlýtưởng.Thậttrớtrêu,sânkhấuởđâylàthựctại;còn

ngoàiđờilạilàhuyềnthoại,mơmộng,kỳdiệu.Diễnviêntuyđãtrútbỏcái

lốtthâmcăncốđếcủanghềnghiệp,vẫncứđeođẳngvớicốtlõivaikịchcủa

mình là nhân vật anh hùng, là mẫu người lý tưởng, chẳng giống với các

chuẩnmựcthểchấtcủathiênhạ.Khuônmặtởđâylàmộtvậtthểthơmộng;

vớivẻbình thản,vớisắc thái thần tiênkhiếnnómấtđi tínhchân thựcđời

thường,vàmangdángdấpmơhồ,cựclạcvàcuốicùnglàbằngancủatính

chânthựccaosiêu.Docóchútảogiác làđặc thùcủamột thờiđạivàmột

giaicấpxãhộivừakhôngđạttớiđượclýtínhthuầntuývừakhôngvươnđến

được huyền thoại mãnh liệt, vào những giờ nghỉ giải lao, khán giả chán

ngán, bước ra, và tuyên bố rằng các khuônmặt phi thực tại kia chính là

nhữngkhuônmặtởngoàiđờivàainấy tinmộtcáchduy lý rằngphíasau

diễnviêncómộtconngười;nhưngkhilộtxácdiễnviên,ảnhviệnHarcourt

chớpđúnglúc,làmnổilênmộtvịthượngđế,thếlàtấtcả,trongđámcông

chúng tư sản vừa chán chường vừa sống với dối trá kia, ai nấy đềumãn

nguyện.

Dovậy,diễnviên trẻcho rằngảnhchụpởHarcourt lànghi thứcnhập

môn,làvănbằngtaynghềcao,làchứngminhthưnghiệpvụđíchthựccủa

mình.AnhtacóthậtsựvàonghềkhôngchừngnàochưachạmtớiBóngđiện

ChítôncủaHarcourt?Khunghìnhchữnhậtnơilầnđầutiênhiệnracáiđầu

lýtưởngcủaanh,vẻthôngminh,mẫncảmhoặcranhmãnhcủaanh,tuỳtheo

cáivaianhđịnhgiữtrọnđời,đólàchứngthưtrangtrọngtoànxãhộichấp

nhận loại anh ra khỏi nhữngquy luật thể chất riêng biệt củamìnhvà bảo

đảmchoanh,từngàylàmlễrửatộiđó,mangtrọnđờimộtbộmặtcótấtcả

những sứcmạnhmàmọi người khác chẳng có, hay ít ra là có cái này lại

thiếucáikia:đólàvẻrựcrỡbấtdibấtdịch,làsứcquyếnrũkhôngnhuốm

chútđộcác,lànănglựctrítuệkhôngnhấtthiếtđikèmtheotàinghệhoặcnét

đẹpcủadiễnviên.

ĐấylàlýdovìsaocácảnhcủaThérèseLePrathoặccủaAgnèsVarda,

chẳnghạn,đềulàtiềnphongchủnghĩa:cácảnhấyluônđểchodiễnviênbộ

mặtnhậpvai,khôngthoátđượcrangoàichứcnăngxãhộicủamình,đólà

“thểhiện”chứkhôngphảidốitrá.Đốivớimộthuyềnthoạibịthahoánhư

huyềnthoạicácbộmặtdiễnviên,giảiphápnàylàhếtsứccáchmạng:không

treo ở dọc các cầu thang những bức ảnh chụp cổ điển củaHarcourt, chải

chuốt,uểoải,đẹpnhưtiênhoặchùngdũng(tuỳtheogiớitính),đólàhành

độngtáobạomàrấtítrạphátdámratay.

Những người La Mã trên màn ảnh

TRONGphimJulesCésarcủaMankiewicz, tấtcảcácnhânvậtđềucó

một riềm tóc trên trán, sốnhânvậtnàyuốn loănxoăn, sốnhânvậtkiađể

mảnhnhưchỉ,sốkhácđểnhôranhưcáimào,sốkhácnữabôidầubóng,tất

cảđềuchảitóccẩnthận,vàaihóiđầuthìkhôngđượctuyểnchọn,tuyrằng

LịchsửLaMãcungcấpmộtsốkhánhiềungườiđầuhói.Nhữngaicómái

tócthưacũngphảitốnkémmớigiảiquyếtđược,vàbácthợcạolàthợthủ

côngchínhcủaphimluônbiếtcáchkéoramộtmớtóccuốicùng,mớtócấy

tiếpnốivớibờcủavầngtrán,vầngtránLaMã,vầngtránhẹpluônluônbiểu

đạtmộthỗnhợpđặcthùcủaquyềnhành,đạođứcvàchinhphục.

Vậy cái gì gắnvới những riềm tócdai dẳng ấy?Đơngiản chỉ là biểu

trưngcủaTínhchấtLaMã.Tathấyởđâyxuấthiệncôngkhai thaotáccơ

bản của diễn xuất, đó là kýhiệu.Món tóc trên vầng trán rõ ràng quá rồi,

chẳngaicòncóthểhồnghilàmìnhđangởLaMã,vàothờixaxưa.Vàniềm

tinchắcấytiếptụcmãi:cácdiễnviênnóinăng,hànhđộng,giằnvặt,bàncãi

nhữngvấnđề“muônthuở”màvẫngiữđượcnguyênvẹntínhchấtgiốngnhư

thậtvềmặtlịchsửcủahọ,chínhlànhờlácờnhỏấygiăngtrênvầngtrán:

tínhchấtmuôn thuởcủahọ thậmchícó thểhoàn toànyênổnphình rộng,

vượtquaĐạidươngvàcácthếkỷ,lantớibộmặtHoaKỳcủanhữngnhân

vậtphụởHollywood,chẳnghềchi,ainấyđềuyêntâm,thanhthảntinchắc

vàomộtthếgiớichẳngcònnghingờgìnữa,ởđấynhữngngườiLaMãđúng

làdânLaMãbởimóntóctrênvầngtránkia,cáikýhiệurànhrànhnhấttrong

tấtcảcáckýhiệu.

MộtngườiPháp,vốnnhìnnhữnggươngmặtMỹnhưvẫncòngiữchútgì

cótínhchấtngoạilai,nênthấysựphatrộngiữacácdiệnmạogăng-xtơHoa

Kỳvớicáiriềmtócnhonhỏcóvẻnựccười:đólàtròhàihướcngẫuhứng

xuất sắcởphòng trà thìđúnghơn.Bởivì,vớichúng ta,kýhiệuvậnhành

mãimãi,nómấtgiákhiđểlộratínhmụcđíchcủanó.Nhưngvẫncáiriềm

tócấy trênvầng tránLa tinh tựnhiênduynhấtcủaphim làvầng tráncủa

MarlonBrandolạigâyấntượngmạnhchochúngtamàkhônglàmchúngta

cười,vàchẳng loại trừkhảnăngdiễnviênnày thànhcôngởchâuÂumột

phầnlànhờsựănnhậphoàntoàncủamáitócLaMãấyvớidiệnmạochung

của nhân vật. Ngược lại, Jules César thì thật khó tin, với cái đầu quả bơ

Anglo-Saxons*đãnhẵnmặtquacảngànvaiphụtrongcácphimtrinhthám

hoặchàihước,cáisọnhumìcủaanhtakhócóthểlấpliếmđượcbằngmón

tócthợcạo.

Tronglĩnhvựccácsựbiểuđạtcủamáitóc,đâylàmộtkýhiệuphụ,ký

hiệunhữngbấtchợtbanđêm:PortiavàCalpumia,đangđêmbịđánhthức,rõ

ràngđầukhôngkịpchải:nàngPortiatrẻhơn,máitóclúcđórốitung,nghĩa

làtìnhtrạngthiếuchảichuốtdườngnhưởcấpđộđầutiên;nàngCalpumia

lớn tuổi, tuy đầu không chải song vẫn trau chuốt hơn:một bím tóc vòng

quanhcổraphíatrướcvaibênphải,gâyấntượngkýhiệutruyềnthốngcủa

lộn xộn, đó là không đối xứng.Nhưng các ký hiệu ấy đồng thời vừa quá

đánglạivừanựccười:chúngkhẳngđịnhcái“tựnhiên”màchúngkhôngcó

dũngcảmtônvinhđếntậncùng:chúngkhông“thànhthật”.

MộtkýhiệukháccủaphimJulesCésarlàtấtcảcáckhuônmặtlúcnào

cũngmướtmồhôi:dânchúng,línhtráng,nhữngkẻmưuphản,cácnétmặt

khắckhổvànhănnhúmcủacảbọnấyđềunhễnhại(bôivazơlin).Vàcáccận

cảnhxuấthiệnthườngxuyênđếnnỗimồhôiởđâyrõrànglàmộtbiểuhiện

códụngý.NhưriềmtócLaMãhaybímtócbanđêm,mồhôicũnglàmộtký

hiệu.Kýhiệucủacáigì?củatínhđạođức.Ainấyđổmồhôibởivìainấy

đấutranhmộtcáigìđótrongbảnthânmình:tạiđâychúngtacoinhưđangở

nơicóvấnđềđạođứcbănkhoăndaydứtmộtcáchkhủngkhiếp,nghĩa là

đangởchínhnơidiễnrabikịch,vàmồhôiphụtráchthểhiệnđiềuđó:dân

chúng bị choáng váng bởi cái chết củaCésar, rồi lại bởi những lý lẽ của

Marc-Antoine, dân chúng toátmồhôi, phốihợpgóigọnchỉ trongmộtký

hiệuấysựxúcđộngghêgớmvàthânphậnhènmọncủahọ.Vànhữngcon

ngườiđứchạnh,Brutus,Cassius,Cascacũngkhôngngừngvãmồhôi,điều

đóchứngtỏđạođứcsắpđẻramộtvụsátnhânđangkhiếnruộtganhọđắn

đodaydứtvôcùng.Vãmồhôi,làsuynghĩ(điềunàyrõràngdựatrênmột

địnhđề:suynghĩlàmộtthaotácmãnhliệt,đạibiếnđộng,màmồhôilàký

hiệutối thiểu).Trongcảbộphim,chỉcómộtngườikhôngđổmồhôi,vẫn

nhẵnnhụi,mềmmại,khôráo:đólàCésar.RõràngCésar,đốitượngcủavụ

mưusát,khôngđổmồhôi,bởivìôngtakhôngbiết,ôngtakhôngsuynghĩ,

ông taphảigiữcáichất tinh ròng,đơnđộcvàvànhẵnbóngcủamột tang

chứng.

Ngay ở đây nữa, ký hiệu cũngmậpmờ: nó dừng lại ở bềmặt nhưng

khôngvìthếmàkhướctừđàosâu;nómuốnkhơigợichongườitahiểu(đó

làưuđiểm),nhưngđồngthờilạilàmnhưkhôngcốtình(đólàmánhkhoé),

nóđồngthờivừatỏralàcódụngývừatỏralàkhôngkìmnénđược,vừalà

giảtạovừalàtựnhiên,vừalàlàmravừalàbắtđược.Điềunàycóthểdẫn

chúngtađếnđạolýkýhiệu.Kýhiệudườngnhưchỉcóthểxuấthiệndưới

haidạngcựcđoan:hoặclàmangtínhchấttrítuệcôngkhai,dogiáncáchnên

rútgọnthànhmộtphươngtrìnhđạisố,nhưtrênsânkhấuTrungHoa,ởđó

mộtlácờbiểuđạtcảmộtchếđộ;hoặclàcóvẻbiếnhoámỗilúcmộtkhácăn

sâubámrễ,chotathấymộtdiệnmạonộitạivàsâukín,tínhiệucủamộtthời

điểm chứ không phải một khái niệm (chẳng hạn đấy là nghệ thuật của

Stanislavski*).Nhưngkýhiệutrunggian(riềmtócthểhiệntínhchấtLaMã

hoặctoátmồhôithểhiệntưduy)chứngtỏmộtsânkhấuthoáihoá,sợtính

chânthậthồnnhiêncũngnhưsợcáigiảtạohoàntoàn.Bởivìnếusânkhấu

phảilàmthếnàođểchocõiđờiđượcsángtỏhơn,thìviệcđồngnhấtkýhiệu

vớicáiđượcbiểuđạtlàsựtráotrởtộilỗi.Vàđólàsựtráotrởđặctrưngcủa

sânkhấutưsản:giữakýhiệucótínhtrítuệvàkýhiệunộitại,nghệthuậtấy

bốtrímộtcáchđạođứcgiảloạikýhiệulaitạp,vừaẩndụ,vừakhoatrương

mànógọibằngcáitênhoamỹlàcái“tựnhiên”.

Nhà văn đi nghỉ hè

GIDE*vừaxuôidòngCongo*vừađọcBossuet*.Tưthếấythâutómkhá

rõlýtưởngcủanhữngnhàvănchúngta“đangđinghỉhè”đăngảnhtrêntờ

LeFigaro: gắn kết vào lúc rảnh rỗi tầm thường cái uy thế củamột thiên

hướngmàchẳnggì có thểngănchặnhoặc làmchophainhạt.Đấy làmột

phóngsựtốt,rấthiệuquảvềphươngdiệnxãhộihọc,vàthôngtintrungthực

chochúngtabiếtgiaicấptưsảncủachúngtanghĩgìvềcácnhàvăncủahọ.

Điềutrướctiêncóvẻlàmchogiaicấptưsảnấyngạcnhiênvàthíchthú

làcáinhìnkhoángđạtnhậnrarằngchínhcácnhàvănlànhữngngườicũng

đinghỉnhưai.Các“kỳnghỉ”làsựkiệnxãhộimớicógầnđâynêntheodõi

quátrìnhpháttriểnhuyềnthoạihọccủanókểracũngthúvị.Thoạtđầulà

mộtsựkiệntrongnhàtrường,cáckỳnghỉtrởthànhsựkiệncủavôsản,chíít

là củagiới cần laokể từkhi cónhữngngàynghỉviệcđượchưởng lương.

Khẳngđịnhsựkiệnấytừnaycóthểliênquanđếncảcácnhàvăn,ngaycác

chuyêngiatronglĩnhvựctâmhồnconngườicũngphảitheoquychếchung

củalaođộnghiệnđại,đólàmộtcáchthuyếtphụcđộcgiảtưsảncủachúng

tarằnghọnhịpbướccùngvớithờiđạicủahọ:ngườitathúvịnhậnrasựcần

thiếtcủamộtsốcáitầmthường,ngườitathíchnghidầnvớinhữngthựctế

“hiệnđại”quacácbàihọccủaSiegfriedvàcủaFourastié.

Tấtnhiên, kiểubiếnnhàvăn thànhvô sảnnày chỉđượcbanphátmột

cáchdèsẻn,đểrồisauđóbịhuỷbỏnhiềuhơn.Vừađượccấpchomộtđặc

tínhxãhội(đinghỉlàmộtđặctínhhếtsứcdễchịu),vănnhânnhanhchóng

quay trở về vùng trời ông ta chia sẻ với các bạn cùng thiên hướng nghề

nghiệpvớimình.Vàngườitanêulêncái“bảnchấttựnhiên”đểlàmchocác

nhàtiểuthuyếtcủachúngtathànhbấttửchẳngquachỉlàthểhiệnmộtmâu

thuẫncaosiêu:mâuthuẫngiữathânphậntầmthường,chaoôi,domộtthời

đạivậtchất sảnsinh ra,vàquychế tuyệtvờimàxãhội tư sảnhàophóng

nhượngchodântríthức(miễnrằnghọđừnglàmhạigìchonócả).

Tínhchấtđặcbiệtkỳdiệucủanhàvănlàtrongnhữngkỳnghỉtuyệtvời

họchiasẻnhưtìnhanhemvớicácthợthuyềnvàcácchủhiệutạphoá,họ

vẫnkhôngngừng,nếuchẳngphảilàlàmviệc,thìítralàsángtác.Aikhông

thậtsựlàmviệcthìcũnglàkhôngthậtsựnghỉngơi.Ngườinàyviếthồiký,

ngườikiasửabản in thử,ngườikhácchuẩnbịchoquyểnsáchsắp tớicủa

mình.Vàaikhônglàmgìcả thì thúnhậnđiềuđónhưmộthànhvi thậtsự

ngượcđời,mộtkỳcôngđitiênphong,màchỉcóđầuóccứngcỏimớidám

tựchophépmìnhnóira.Quasựhuênhhoangvừarồi,ngườitabiếtrằngnhà

vănluônluônviết,trongmọitìnhhuống,làchuyệnhếtsứcthuộc“bảnchất

tựnhiên”.Trướchết,theođósángtácvănchươnglàmộtloạixuấttiếtkhông

chủtâm,vậylàđiềuthiêngliêngcấmkỵ,vìnóthoátrangoàinhữngquyết

địnhcủaconngười;nóimộtcáchsangtrọnghơn,nhàvănbịthaotúngbởivị

chúatểbêntrongbảnthânmình,vịchúatểấylàmộtbạochúa,muốnnóilúc

nàothìnói,chẳngquantâmđếngãđồngcốtcủamìnhđangtrongkỳnghỉ.

Nhàvănđangđinghỉ,nhưngNàngThơcủahọvẫnthứcvàđẻliêntục.

Cáilợithứhaicủachứnglắmlờiđólàởchỗdobịbắtbuộcnhưvậy,nên

mộtcáchhếtsứctựnhiênnóđượcxemnhưchínhbảnchấtcủanhàvăn.Nhà

vănchắcchắnthừanhậnmìnhcómộtcuộcsốngcủangườiđời,mộtbiệtthự

cổ,mộtgiađình,mộtcốcrượumạnh,mộtbégáiv.v.,nhưngtráingượcvới

nhữngngườilaođộngkhácthayđổibảnchấtvàchỉrabãibiểnkhiđinghỉ

hè,nhàvănthìởđâucũngvẫngiữbảnchấtlànhàvăn;đượcđinghỉ,ôngta

trưngrakýhiệumìnhcũng làngườinhưai;nhưngvịchúa tểvẫncònđó,

ngườitalànhàvănnhưLouisXIVlàvua,dùlàngồitrênchiếcghếkhoét

lỗ*.Vìthế,chứcnăngcủavănnhânđốivớicáccôngviệccủangườiđờihơi

giốngnhưcaolươngmỹvịđốivớicơmbữahàngngày:mộtcốtlõikỳdiệu,

vĩnhcửuhạcốxuốnghìnhtháixãhộiđểthiênhạthấyrõhơnsựkhácbiệtlạ

lùng.Tấtcảđiềuđóđềudẫnđếnýniệmvềmộtnhàvănsiêunhân,mộtcon

ngườikhácbiệtmàxãhộibàytrongtủkínhđểchơigiỡntốthơnvớisựđộc

đáogiảtạonóbannhượngchoôngta.

Vậyhìnhảnhhiềnlành“nhàvănđinghỉ”chẳngquachỉlàmộttrongsố

nhữnghuyễnhoặcxảoquyệtmàxãhộikhônkhéotiếnhànhđểchếngựtốt

hơncácnhàvăncủanó:cáchtốtnhấtđểphôbàysựđộcđáocủamột“thiên

hướng”làlậtngượclại–chứkhôngphủnhận,hoàntoànkhôngphảithế–

trưngratínhchấttầmthườngcủahiệnthânthiênhướngấy:đólàmánhkhoé

cũkỹcủamọithánhnhânliệttruyện.Vìvậytathấyhuyềnthoạinhững“kỳ

đinghỉvănchương”ấykéorấtdài,quacảmùahè:cáckỹthuậtbáochíhiện

đại càng ngày càng gắng sức đưa ra cảnh tượng tầm thường về nhà văn.

Nhưngngười ta sẽ lầmnếu tưởng rằngđấy làmộtnỗ lựcgiảihoặc.Hoàn

toànngượclại.Chỉlàđộcgiảnhưtôi,chắctôicóthểcảmthấyxúcđộngvà

thậmchíkhoankhoáiđượcbiếtnhữngchuyệnriêngtưtrongcuộcsốngđời

thường củahạngngười được thiên tài lựa chọn: chắc tôi sẽ cảm thấy tình

đồngloạithânthươngnhưanhem,màquabáochítôibiếtnhàvănlớnnày

mặcnhữngbộpyjamamàulam,vàtiểuthuyếtgiatrẻtuổikiathích“cácgái

đẹp,phomátreblochon*vànướcmậtoảihương”.Tuynhiêncáigiáphảitrả

lànhàvăntrởnênnổitiếnghơnchútnữa,xalìahơnchútnữatráiđấtnàyđể

đếnsốngtạivùngtrờinơicácbộpyjamavàphomátchẳnghềngăncảnông

tavẫnsửdụngngôntừcaoquýcủađấnghoácông.

Cungcấpchonhàvăntrướcbàndânthiênhạcốtcáchrấtphàmtục,để

lộrarằngôngtathíchuốngrượuvangtrắngvàănbíttếttái,điềuđókhiến

tôi thấy các sản phẩm của ông ta kỳ diệu hơn, có bản chất thần tiên hơn.

Nhữngchitiếtcuộcsốngđờithườngcủaôngtakhônghềlàmchobảnchất

cảmhứngcủaôngấytrởnêngầngũivàtỏtườngvớitôihơn,màquanhững

điềuriêngtưđó,nhàvănchứngtỏtấtcảthânphậnđộcđáohuyềnthoạicủa

mình.Bởivì tôichỉcó thểquylàsiêunhânloạinhữngconngườicócuộc

sốngbaolađếnmứccóthểmặcpyjamamàulamngaytronglúcđangtỏra

là mang ý thức đại đồng, hoặc những con người thuyết lý về pho mát

reblochon ngon tuyệt vời cũng bằng một giọng như khi thông báoHiện

tượngluậnCáiTôicủahọsắpramắtbạnđọc.Việckếthợphếtsứcấntượng

giữabaođiềucaoquýđếnthếvàbaođiềutầmphàođếnthếbiểuđạtrằng

ngườitavẫncòntinvàomâuthuẫn:tổngthểcủamâuthuẫnlàkỳdiệu,mỗi

mặtcủanócũngkỳdiệu:nóđươngnhiênsẽchẳngcònlýthúgìnữatrong

một thếgiớimàlaođộngcủanhàvănmất thiêngđếnmứcxemracũnglà

bảnchấttựnhiênnhưchuyệnănchuyệnmặc.

Chuyến du ngoạn trên biển của Dòng máu Xanh*

TỪdịplễĐăngquang,dânPhápmỏimòntheodõimộttintứcthờisự

quânchủđổimới,màhọháohứcvôcùng;khoảngmộttrămônghoàngđi

trênmột con tàu du lịchHyLạp, con tàuAgamemnon, khiến công chúng

khoáilắm.LễĐăngquangcủaElisabeth*làđềtàigâyxúcđộng,mộtđềtài

tìnhcảm;chuyếnduhànhtrênbiểncủaDòngmáuxanhlàcâuchuyệncóý

vị: các ông vua chơi giả làm dân thường, như trongmột vở hài kịch của

Flers*vàCaillavet*; từđómànảy sinhcảngàn tìnhhuốngkỳcụcvìmâu

thuẫn ngược đời, như kiểu Marie-Antoinette-giả-làm-cô-hàng-bán-sữa*.

Truytìmbệnhlýcủatròchơinhưthếthìnặngnề:bởivìchơitròmâuthuẫn

ngượcđờitứclàgiảđịnhcácvếcủanórấtxanhau:nóikhácđi,nhữngông

vua thuộcbảnchất siêunhiên,vàkhicácngài tạm thờivaymượnmột số

hìnhtháicủalốisốngdânchủ,thìđóchỉcóthểlàsựhoáthântráivớibản

chất,thựchiệnđượcchỉcóthểlàdohạcốmàthôi.Nêulênchuyệncácông

vuacũngcóthểtầmthường,tứclàthừanhậnviệcđóchẳngbảnchấtgìhơn

là dân chúng chơi giả thần thánh, tức là ghi nhận vua vẫn cứ là thế thiên

hànhđạo.

Vậynêncáccửchỉvôthưởngvôphạtcủacuộcsốngđờithườnglạitrở

thànhtáo tợnquáđỗi trêncontàuAgamemnon,nhưnhững tròphóng túng

tráingượcvớiBảnchất:cácôngvuamàlạitựmìnhcạorâu!Nétấyđãđược

giớiđại báo chí của chúng ta thuật lại nhưmộthànhvi kỳ cụckhông thể

tưởngtượngnổi,dườngnhưquađó,cácôngvuađồngývứtbỏtấtcảchất

vươnggiảcủacácngài,màcũngchính làquađónói lênniềmtincủacác

ngàivàobảnchấtvươnggiảbấtdiệtấy.ÔngvuaPaulmặcmộtchiếcáosơ

micộctay,bàhoàngFrédériquemặcmộtchiếcáodàiinhoa,nghĩalàchẳng

cógìđặcbiệtcả,hìnhhoalátacóthểbắtgặptrêncơthểcủathườngdân:

ngàyxưacácôngvuacải trangthànhnhữnggãmụcđồng;ngàynaytrong

mườilămhômcácngàimặcđồmuatrongmộthiệuUniprix*,cácngàixem

đấycũnglàmộtkýhiệucủacảitrang.Thêmquychếdânchủkhác:ngủdậy

lúcsáugiờsáng.Tấtcảđiềunàythôngbáovớichúngtatheokiểunóingược

làcuộcsốngthườngngàycũngcótínhlýtưởngnhấtđịnh:mangcổtayáo,

có đầy tớ hầu hạ cạo râu, ngủ dậymuộn.Bằng cách khước từ những đặc

quyềnấy,cácôngvuađẩychúngvàovùngtrờimơmộng:sựhysinhcủacác

ngài–chỉlàtạmthời–gắnnhữngkýhiệucủahạnhphúcđờithườngvàosự

vĩnhhằngcủamình.

Điềulýthúhơnnữalàtínhchấthuyềnthoạiấyởcácôngvuacủachúng

tangàynayđượcthếtụchoánhưngkhônghềbịgạtbỏnhờsựcanthiệpgián

tiếpcủamộtthứchủnghĩakhoahọc,cácôngvuađượcxácđịnhbởidòng

giốngthuầnchủngcủacácngài(Dòngmáuxanh),nhưnhữngchúchósăntơ

cònbú,vàcontàudulịch,nơiđặcquyềnkhépkín,chẳngkhácnàocontàu

Noéhiệnđại, trênđóbảotồncácbiếntháichínhcủachủngloạiquânchủ.

Đenmứclàởđấyngườitacôngkhaidựtínhvậnhộimộtsốcuộckếttócxe

tơ;bịnhốttrongnhữngtrạingựagiốngtrênbiển,cácnòithuầnchủngtránh

khỏimọicuộchônphốilaitạp,tấtcảđềuđượcchuẩnbị(hàngnăm?)đểcác

ngàicóthểsinhconđẻcáigiữacácngàivớinhau:sốlượngcũngítỏinhư

giốngchó“pugdog”trênđấtliền,contàuxácđịnhvàtậphợpchúnglại,tổ

chứcthànhmột“khubảotồn”tạmthời,ởđấyngườitatrôngcoi,vàbiếtđâu

ởđấyngườitalạilưutruyềnmãimãimộtgiốngngườikỳlạđượcbảovệchu

đáochẳngkémgìkhubảotồngiốngngườiSioux*.

Haichủđềcổxưađanxenvớinhau,chủđềVua-Thượngđếvàchủđề

Vua-Thườngdân.Nhưngvùngtrờithầnthoạiấydẫusaocũngchẳngphảilà

vôhạiđốivớiTráiđất.Nhữnghuyễnhoặcthanhkhiếtnhất,nhữngchitiết

vuivuivềchuyếndungoạntrênbiểncủaDòngmáuxanh,tấtcảcáimớgiai

thoạimàgiới đại báo chí cung cấp no say cho các độc giả, chẳngphải là

khônghạigìđâu:vẫncònnguyênkhôngmấtđichất thầnthánhcủamình,

các ông hoàng làm chính trịmột cách dân chủ: bá tước Paris rời con tàu

AgamemnonđểđếnParis“trôngcoi”sốphậncủaC.E.D.,vàngườitaphái

ônghoàngtrẻtuổiJuanTâyBanNhasangcứugiúpchủnghĩaphátxítTây

BanNha.

Lối phê bình câm và mù

CÁCnhàphêbình (vănhọchoặc sânkhấu) thườngdùnghai lập luận

kháđặcbiệt.Lậpluậnthứnhấtlàbấtngờtuyênbốkhónóivềđốitượngphê

bìnhấylắm,vìthếphêbìnhcũngvôích.Lậpluậnthứhailâulâutheochu

kỳlạithấyxuấthiện,làtựnhậnmìnhngungốcquá,thôthiểnquánênkhông

hiểuđượcmột tácphẩmcó tiếng là triết lýsâuxa:mộtbàiviếtcủaHenri

Lefebvre* về Kierkegaard* đã khiến những nhà phê bình ưu tú nhất của

chúngta(vàtôikhôngnóivềnhữngnhàphêbìnhcôngkhaituyênbốlàngu

ngốc)giảbộ la toáng lên lànguđần(màmụcđíchrõ ràng làđểhạuy tín

Lefebvrebằngcáchgạtôngtavàoloạilýtríthuầntuýnựccười).

Vậytạisaogiớiphêbìnhlâulâutheochukỳlạituyênbốvềsựbấtlực

hoặcngudốtcủahọ?Chắcchắnkhôngphảivìkhiêmtốn:chẳnggìthoảimái

hơnkhingườinàođóthúnhậnmìnhkhônghiểugìvềchủnghĩahiệnsinh,

chẳnggìmỉamaihơnvàcũngtựtinhơnkhimộtngườikhácngượngngùng

thúthậtmìnhkhôngcómaymắnđượckhaitâmtriếtlývềCáiPhithường;

vàchẳnggìquyếtđoánhơnmộtngườinữabiệnhộlàkhónóivềthipháp.

Mọiđiềuấythựcranóilênrằngngườitakhátựtinvàotrítuệcủamình

khiếnchoviệcthúnhậnmìnhkhônghiểuchẳngqualàdotácgiảthiếutrong

sángchứkhôngphảiđầuóccủachínhmìnhthiếutrongsáng:ngườitalàm

bộngớngẩn,làđểcôngchúnglaónhiềuhơn,vàthếlàlôicuốnhọmộtcách

có lợi từchỗcùngbất lựcnhưnhauđếnchỗcùng trí tuệnhưnhau.Đó là

thao tác quen thuộc của các phòng khách Verdurin: “Tôi đây mà nghề

nghiệpđòihỏiphảithôngminh,tôichẳnghiểugìvềcáiđócả;thếmàcác

bạn, các bạn cũng chẳng hiểu gì về cái đó; vậy có nghĩa là các bạn cũng

thôngminhnhưtôi.”

Bộmặt thật củanhững tuyênbốmình thiếuhiểubiết theo thờivụ ấy,

chínhlàhuyềnhoạingudânxưacũchorằngtưtưởnglàđộchạinếunóchưa

đượckiểmtrabằng“lươngtri”và“tìnhcảm”;Trithức,đólàcáiác,cảhai

cùngmọctrênmộtcáicây:sựhiểubiếtchỉđượcphépvớiđiềukiệnlâulâu

theochukỳlạituyênbốcácmụcđíchcủanólàhãohuyềnvàquyềnlựccủa

nó là có giới hạn (về chủ đề này xem thêm các ý kiến của ông Graham

Greene* về các nhà tâm lý học và các nhà tâm thần học); sự hiểu biết lý

tưởngchỉcóthểlàkiểuthaothaonhẹnhàng,lànghệthuậtsửdụngngôntừ

đểchứngtỏtâmhồnđồngcảmthoángqua.Tuynhiêncặpsongđôilãngmạn

củatráitimvàđầuócchỉcóthựctrongtranhảnhcónguồngốcduytrìchủ

nghĩalờmờ,trongcáctriếtlýphamàuthuốcphiện,cáctriếtlýấycuốicùng

baogiờcũnggópphầncủngcốcácchếđộcứngrắn,ởđấyngườitatốngkhứ

cácnhàtríthứcbằngcáchđẩyhọđếnchỗquantâmmộtchúttớixúccảmvà

tớiđiềukhónói.Thựcra,mọidèdặtvềhiểubiếtlàmộttháiđộkhủngbố.

Làmcôngviệcphêbìnhmàtuyênbốrằngchẳnghiểugìvềchủnghĩahiện

sinhhoặcchủnghĩaMarx(bởivìđặcbiệtngườitacốtìnhthúnhậnlàkhông

hiểuhai triếthọcấy), tứclànângcáimùhoặccáicâmcủamìnhlênthành

quytắcnhậnthứcphổquát,làvứtbỏkhỏithếgiớichủnghĩaMarxvàchủ

nghĩahiệnsinh:“Tôikhônghiểu,vậycácanhlàđồngốc.”

Nhưngnếungườitasợhãihoặckhinhbỉcáccơsởtriếthọccủamộttác

phẩmđếnthế,vànếungườitalatoánglênđòiquyềnchẳnghiểugìvềnóvà

chẳngnóigìvềnó,thìtạisaongườitalạilàmphêbình?Hiểuvàlàmsáng

tỏ,dẫusaođóvẫnlànghềnghiệpcủacácvị.Cácvịhiểnnhiêncóthểphán

xéttriếtlýnhândanhlươngtri;điềuđángbuồnlànếu“lươngtri”và“tình

cảm”chẳnghiểugìvềtriếtlý,thìtriếtlýlạihiểurấtrõnhữngthứđó.Cácvị

khônggiảithíchcáctriếtgia,nhưngcáctriếtgialạigiảithíchcácvị.Cácvị

khôngmuốnhiểubàiviếtcủanhàmác-xítLefebvre,nhưngcácvịcứyêntrí

rằngnhàmác-xítLefebvrehoàntoànhiểurấtrõsựkhônghiểubiếtcủacác

vị,vànhấtlà(bởivìtôitinlàcácvịxảoquyệtchứkhôngphảilàchẳnghiểu

biếtgì)lờithúnhận“vôhại”ngọtngàomàcácvịđưara.

Các loại xà phòng và bột giặt

HỘINGHỊQuốc tế đầu tiên về Bột giặt (Paris, thángChín 1954) đã

khiến cho thiên hạ thở phào khoan khoái vềOmo: chẳng những các sản

phẩm bột giặt không có một tác hại nhỏ nào đến làn da, mà dường như

chúngcòncóthểbảovệcáctrẻvịthànhniênkhỏibệnhphổinhiễmbụisilic.

Vảchăngtừvàinămnaycácsảnphẩmấyđượcquảngcáohếtsứcrùmbeng

đếnmứcbâygiờchúngthuộclĩnhvựcđờisốnghàngngàycủangườiPháp,

màcácphântâmhọcmuốncậpnhậttấtphảiđểmắtđếnmộtchút.Chắclúc

đóngườitasẽđốilậpmộtcáchhữuíchphântâmhọccácloạixàphòngbột

(Lux,Persil)hoặcbộtgiặt(Rai,Paic,Crio,Omo)vớiphântâmhọccácdung

dịch tẩyuế (Javel).Tươngquangiữa lợi vàhại, giữa sạchvàbẩnhết sức

khácnhauởhailoạiấy.

Chẳnghạn,cácloạinướcJavelluônđượccảmnhậnnhưmộtthứlửaở

dạnglỏngkhidùngphảicânnhắcthậntrọng,nếukhôngchínhđồvậtsẽbị

tổnthương,“bịcháy”;lờiđồnđạivềloạisảnphẩmnàydựatrênýkiếncho

rằngnócótácdụnglàmchovậtliệubịbiếnchấtghêgớm,bịănmòn:những

ngườibảovệthìcăncứvàotácdụnghoáhọchoặctácdụngkhử:sảnphẩm

“diệt” cái bẩn. Trái lại, các loại bột là những chất phân tách; tác dụng lý

tưởngcủachúnglàgiảiphóngvậtphẩmkhỏikhiếmkhuyếtdo tìnhhuống

sinhra:ngườita“tốngkhứ”cáibẩn,ngườitakhôngdiệtnónữa;tronghình

vẽtrênOmo,cáibẩn làmộtkẻ thùốmyếu,nhỏbé,đenđủiđangbachân

bốncẳngchạytrốnkhỏibộquầnáođẹpđẽsạchbong,chỉvìcóOmođedoạ

phánxét.NhữngdungdịchClovàAmmôniacchắcchắnlàđạidiệncủaloại

lửatổnghợp,cứutinhnhưngmùquáng;cácloạibộtgiặttráilạicótácdụng

chọnlọc,chúngxôđẩy,lôikéocáibẩnquacácthớngangdọccủavậtphẩm,

chúngcóchứcnăngcảnh sát, chứkhôngphải lính tráng.Cónhữngngười

bảovệsựphânbiệtnàyvềphươngdiệndântộchọc:dungdịchhoáhọcnối

tiếpđộngtácđậpquầnáocủachịthợgiặt,còncácbộtgiặtchỉthaythếđộng

tác vò của bà nội trợ, giũ quần áo trong một cái chậu giặt để nghiêng

nghiêng.

Nhưngngaytronglĩnhvựccácloạibộtgiặt,cũnglạiphảiđemđốilập

lốiquảngcáophântâmhọc(tôidùngtừngữnàymàkhônggắnnóvớimộtý

nghĩatrườngpháiđặcbiệt)vớilốiquảngcáotâmlýhọc.Chẳnghạn,Persil

Trắngtinhxâydựnguytíntrênmộtkếtquảrànhrành:ngườitatrươngra,

phô ra, so sánhhai vật phẩmmà cái nọ trắng hơn cái kia. Lối quảng cáo

Omocũngchỉrahiệuquảcủasảnphẩm(coinhưcựckỳ),vàđặcbiệt làm

nhưthiênhạ tranhcãivề tácdụngcủanó; lốiquảngcáonàynhưlôicuốn

người tiêudùngvào cuộcvới chất liệu, biếnngười tiêudùng thànhngười

quảngcáochứkhôngchỉ làngườiđượchưởngkếtquả:chất liệuởđâycó

đượccáctrạngthái–giátrị.

Omo đưa ra hai loại sản phẩm, khámớimẻ trong dòng bột giặt: loại

ngấm sâuvà loại nhiềubọt.BảoOmo giặt sạch theo kiểu ngấm sâu (xem

mànkịchngắncủaMànảnh–Quảngcáo),làchorằngáoquầncóchiềusâu,

điềuđóngười tachưa từngbaogiờnghĩđến,và làđiềuhiểnnhiên tônáo

quần lên,khiếnaicũngmuốnvevuốthoặcmặcvàongười.Cònbọt, thìý

nghĩasangtrọngcủanóaicũngbiết:thoạttiên,nócóvẻvôtíchsự;nhưng

rồibọtsinhsôinẩynởdễdàng,hầunhưvôtậnkhiếntanghĩrằngchấtsinh

rabọtđócócáimầmkhoẻkhoắn,cótinhtuýlànhmạnhvàmãnhliệt,cóvô

số các hoạt tính trongmột khối lượng nhỏ bé lúc đầu; cuối cùng nó còn

khiếnchongườitiêudùngthíchthú,tưởngtượngnhưnóbaybổnglânglâng,

tiếpxúcvừanhẹnhàngvừabồngbềnh,khoankhoáinhưđượcăncủangon

(ganngỗngbéo,mónănxen,rượuvang),mặcvảitốt(muxơlin,tuyn)vàtắm

xàphòng(ngôisaomànbạctrongbồntắm).Bọtcũngcóthểlàkýhiệucủa

tínhchấttinhthầnnàođấy,khitaquanniệmtinhthầncókhảnăngtuyệtvời

suy ra tất cảmọi thứ từ cái hư không, rút ra vô vàn kết quả từmột khối

lượngnhỏbé các nguyênnhân (các thứkembôi thuộc loại phân tâmhọc

kháchẳn,chúngxoábỏcácvếtnhăn,làmhếtđau,hếtrátbỏngv.v.).Điều

quantrọnglàđãbiếtchegiấutácdụngănmòncủabộtgiặtdướihìnhảnh

thúvịcủamộtchấtvừangấmsâuvừabaybổngnócóthểchiphốicấpđộ

phântửcủasợivảimàkhônggâytáchạichovải.Thếnhưngdùkhoankhoái

cũngkhôngđượcđểquênđirằngởbìnhdiệnkhácPersilvàOmo cũng là

một:bìnhdiệntổhợpcôngnghiệpAnhquốc–HàLanUnilever.

Người nghèo và người Vô sản

TRÒ HÀI HƯỚC cuối cùng của Charlot là đã chuyển một nửa giải

thưởngdoLiênXôtraotặngcủamìnhvàocácquỹcủatusĩPierre.Suycho

cùng,điềuđócónghĩalàđemđánhđồngvềbảnchấtgiữangườivôsảnvà

ngườinghèo.Charlotđãluônluônnhìnngườivôsảnquanhữngkhíacạnh

củangườinghèo:dođómàcáccuộcbiểudiễncủaôngcósứcmạnhnhân

văn,màcũngcócáimơhồvềchínhtrị.Điềunàythấyrấtrõtrongbộphim

tuyệtdiệuThờihiệnđại.Trongphim,Charlotkhôngngừngđộngchạmđến

đềtàivôsản,nhưngchẳngbaogiờđềcậpđếnnóvềphươngdiệnchínhtrị;

ôngchochúngtathấyngườivôsảncònmùmờvàbịhuyễnhoặc,bịchiphối

bởinhữngnhucầutứcthìcủahọvàbịhoàntoànthahoátrongtaychủ(các

ôngchủvàcáccảnhsát).ĐốivớiCharlot,ngườivôsảnvẫnlàngườiđóiăn:

các cuộc trình diễn cái đói luôn luôn có tính chất kỳ vĩ ởCharlot: những

chiếcbánhmìkẹpnhân tođùngquámức,nhữngdòngsữachảynhưsuối,

nhữngtráicâymớicắnvàođãhờhữngquẳngngayđi;thậttrớtrêu,cáimáy

ăn(thuộctínhchấtôngchủ)chỉcungứngnhữngthứcăntừngmiếngtừng

miếngvàrõrànglànhạtnhẽo.Bịcáiđóigiàyvò,conngười–Charlotluônở

vịtríchưacóđượcnhậnthứcchínhtrị:bãicôngđốivớianhtalàmộttaihoạ

vìnóđedoạmộtconngườithựcsựbịcáiđóilàmchođuimù;conngườiấy

chỉbắtgặpthânphậnthợthuyềnvàolúcngườinghèovàngườivôsảnđồng

nhấtvớinhaudướiconmắt(vànhữngngọnroi)củacảnhsát.Vềmặtlịch

sử,CharlotgầnnhưthểhiệnlạingườithợcủathờikỳTrunghưng*, người

thợthủcôngnổiloạnchốnglạimáymóc,bịcuộcbãicônglàmchobốirối,

bịvấnđềcơmáomêhoặc(theonghĩađencủatừấy),nhưngchưanhậnthức

đượccácnguyênnhânchínhtrịvànhucầuphảicómộtchiếnlượctậpthể.

Nhưng chính vìCharlot biểu thịmột loại người vô sảnmộcmạc, còn

đứngngoàiCáchmạng,nênsứcthểhiệncủaôngthậtvôbiên.Chưacótác

phẩmxãhộichủnghĩanàođạtđếntrìnhđộdiễntảthânphậnnhụcnhãcủa

ngườilaođộngmãnhliệtvàđộlượngnhưthế.CólẽchỉriêngBrecht*đãhé

nhìnthấysựcầnthiếtđốivớinghệthuậtxãhộichủnghĩalàluônluônnắm

bắtconngườivàohômtrướccủaCáchmạng,nghĩalàconngườiđơnđộc,

cònmùmờ,sắpbừngtỉnhvớiánhsángcáchmạngdonhữngnỗibấthạnh

“bảnchất”quáđángcủamình.Bằngcáchgiớithiệungườithợđãthamgia

vàocuộcđấutranhcóýthức,dướiánhsángcủaSựnghiệpvàcủaĐảng,các

tácphẩmkhácnóilênđượcthựctếchínhtrịcầnthiết,nhưngkhôngcósức

mạnhthẩmmỹ.

VảchăngCharlot,phùhợpvớiquanniệmcủaBrecht,phôbàycáiđui

mùcủamìnhvớicôngchúng,khiếncôngchúngđồngthờithấyngườimùvà

cuộctrìnhdiễncủaanhta;trôngthấyaiđókhôngnhìnthấygì,đólàcáchtốt

nhấtđểthấyrõmồnmộtcáimàngườiđókhôngnhìnthấy:vìthếởGuignol,

chính làbọn trẻconđãbảochoGuignolbiếtcáimàanh tavờnhưkhông

nhìnthấy.Chẳnghạn,Charlottrongngục,đượcbọnlínhcanhchiềuchuộng,

sốngcuộcsốnglýtưởngcủamộttiểutưsảnMỹ:ôngtangồikhoanhchân,

đọcbáodướibứcchândungcủaLincoln*,nhưngtháiđộtựmãnungdung

củatưthếngồilàmmấthếtgiátrịcủacuộcsốngấy,khiếntathấykhôngthể

nàovàođónươngnáumàchẳngnhậnrasựthahoámớicủacuộcsốngnơi

đây.Những lớp hào nhoáng thế là bị vô hiệu hoá, và người nghèo không

ngừngbịcắtđứtkhỏinhữngcámdỗcủamình.Tómlại,vớimụcđíchấymà

conngười–Charlotthắngđượctấtcả:chínhvìconngườiđóthoátkhỏitất

cả, gạt bỏ hếtmọi thứ, và bao giờ cũng chỉ thể hiện conngười trong con

ngườimàthôi.Tìnhtrạngvôchínhphủcủaconngườiđó,vềmặtchínhtrị

cònphảibàncãi,nhưngtrongnghệ thuậtcó lẽđượcxemlàhình tháihiệu

quảnhấtcủacáchmạng.

Cư dân trên Sao Hoả

THOẠTĐẦU,bíẩnvềĐĩaBaychỉliênquanđếntráiđất:ngườitacho

rằngđĩabayđếntừđấtnướcLiênXôxalạ,nơimọithứđềumùmờnhưmột

hànhtinhkhác.Vàcáidạnghuyềnthoạiấycũngđãchứađựngmầmmống

pháttriểncủanólênkhônggian;cáiđĩabayLiênXôđãdễdàngtrởthành

đĩabaySaoHoảđếnthế,làvìtrongthựctếhuyềnthoạiphươngTâygáncho

thếgiớicộngsảntínhchấtkhácbiệthệtnhưcủamộthànhtinh:LiênXôlà

mộtthếgiớitrunggiangiữaTráiĐấtvàSaoHoả.

Duycóđiềudầndàcáikỳdiệuđãđổihướng,ngườitachuyểntừhuyền

thoạichiếnđấusanghuyềnthoạiphánxét.Thựcvậy,SaoHoả,chođếnkhi

cótrậttựmới,làcôngminh:SaoHoảđếntráiđấtđểxétxửTráiĐất,nhưng

trướckhikếtán,SaoHoảmuốnquansát,nghengóng.Cuộctranhchấplớn

giữaLiênXôvàHoaKỳtừnaytrởđiđượccảmnhậnnhưmộttìnhtrạngtội

lỗi,bởivìởđâymốinguyhiểmđươngnhiênlàvôcùngghêgớm;dođóphải

cóphươngsáchhuyềnthoạicầuviệnđếnconmắtthiênđìnhđủuylựcđểđe

doạhaiphe.Cácnhàphântíchtiềnđồsẽcóthểlýgiảinhữngyếutốtượng

hìnhcủauy lực,nhữngyếu tốmộngmịcấu thànhuy lựcấy:đĩabay tròn

vànhvạnh,chấtliệunhẵnthín,trạngtháituyệtvờikhôngdấuvếtrápnối:a

contrario*,tathấyrõhơntấtcảnhữnggìmànhậnthứccủachúngtacholà

Taiác:cácgóc,cácdiệnkhôngđều,tiếngồn,cácbềmặtgiánđoạn.Tấtcả

nhữngcáiđóđãđượcnêubậttỉmỉtrongcáctiểuthuyếtviễntưởng,màcái

hội chứng saoHoả chỉ việc lấy lại nguyên si nhữnggìmiêu tả ở các tiểu

thuyếtấy.

Càngcóýnghĩahơnnữa làSaoHoảcũng tiềm tàngmang tínhquyết

địnhluậnlịchsửmôphỏngyhệtnhưcủaTráiĐất.Nếucácđĩabaylànhững

phươngtiệnđilạicủacácnhàđịalýhọcSaoHoảđếnđểquansáthìnhthế

củaTráiĐấtnhưnhàbáchọcMỹnàođótôikhôngrõđãdõngdạctuyênbố,

vànhiềungườichắchẳncũngthầmnghĩnhưvậy,đólàvìlịchsửSaoHoả

đãphát triểnvớicùngnhịpđộnhư thếgiớichúng tavàsảnsinhranhững

nhàđịalýhọctrongcùngmộtthếkỷmàchúngtađãkhámphárangànhđịa

lývàngànhchụpảnhkhônggian.Bướctiếnđitrướcduynhấtchỉlàbảnthân

cỗmáyđĩabaymàthôi,vậySaoHoảchỉlàmộtTráiĐấtđượcmơước,có

đôicánhhoànhảonhưtrongmọigiấcmơlýtưởng.Biếtđâuđếnlượtchúng

tađổbộxuốngSaoHoảnhưtađãhìnhdung,chúngtasẽchỉthấyởđấyTrái

Đấtmàthôi,vàgiữahaisảnphẩmcủacùngmộtLịchsử,tasẽkhôngphân

biệtđượcTráiĐấtnào làTráiĐấtcủachúng ta.BởivìSaoHoảmuốncó

đượctrithứcđịalýnhưthế,thìbảnthânSaoHoảcũngđãphảicóStrabon*

củanó,Michelet*củanó,VidaldelaBlache*củanó,vàcứcáiđàấycũng

đãphảicónhữngquốcgia,nhữngcuộcchiếntranh,nhữngnhàbáchọcvà

nhữngconngườihệtnhưtráiđấtchúngta.

Cứlôgíchấymàsuy,thìSaoHoảcũngđãphảicócùngnhữngtôngiáo,

vàtấtnhiên,đặcbiệtlàtôngiáocủangườiPhápchúngta.Cáccưdântrên

SaoHoả,tờSựtiếnbộcủaLyonđãnói,nhấtthiếtđãphảicómộtchúaKitô;

dođó,họcũngcómộtgiáohoàng(vàthếlàđãmởrasựlygiáo);thiếucái

đóhọđãkhôngthểtrởthànhvănminhđếnmứcsángchếrađượcchiếcđĩa

bayliênhànhtinh.Bởivìtheotờbáoấy,tôngiáovàsựtiếnbộkỹthuậtđều

nhưnhaulànhữngtàisảnquýgiácủanềnvănminh,chẳngthểcócáinày

màkhôngcócáikia:Khôngthểnàoquanniệmđượcrằng,ngườitaviếttrên

tờbáoấy,nhữngkẻđãđạt tớimột trìnhđộvănminhkhiếnhọcó thểđến

đượcvớichúngtabằngcácphươngtiệncủachínhhọ,lạicóthểlà“nghịch

đạo”.Họ phải là những kẻ theo thần luận, thừa nhận sự tồn tại củamột

thượngđếvàcótôngiáocủariênghọ.

Thếlàtấtcảcáihộichứngấyđượcxâydựngtrênnềntảnghuyềnthoại

về cáiĐồngnhất, tức làvề cáiSong trùng.Nhưngởđây cũngnhưởđâu

cũngthế,cáiSongtrùngđếntrước,cáiSongtrùnglàQuantoà.Sựđốiđầu

giữaPhươngĐôngvàPhươngTâykhôngcònlàcuộcchiếnthuầntuýgiữa

cáiThiệnvàcáiÁcnữa,màlàmộtthứhỗnchiếnthiệnácnhịnguyêngiáo

diễnradướiđôimắtcủaNhãnquangthứba;Nhãnquangấycoinhưcósự

tồntạicủamộtSiêu–Tựnhiênởtầmtrêntrời,bởivìnỗiKhủngkhiếpchính

làởtrêntrời:trêntrời,từnaytrởđi,khỏiphảinóiquanhco,làđịahạtxuất

hiệncủacáichếtnguyêntử.Quantoàsinhrachínhtạinơiđaophủđedoạ.

MàvịQuantoàấy–hayđúnghơnlàviênGiámthịấy–ngườitavừa

nhìn thấyđược tôn tạo lạimộtcáchcẩn thậnbởi tâmtrícộngđồngvànói

chungchẳngkhácmấyvớibóngdángnhữnggì thuần tuýdiễn ra trên trái

đất.Bởivìmộttrongnhữngnétbấtbiếncủamọihuyềnthoạitiểutưsảnlà

khôngcókhảnănghìnhdungracáiKhác.Tínhkhácbiệtlàkháiniệmxung

khắcnhấtvới“lươngtri”.Mọihuyềnthoạiđềukhôngtránhkhỏihướngtới

thuyết thầnnhânđồnghìnhchặt chẽ,và tệhạihơnnữa,hướng tới cáimà

ngườitacóthểgọilàthuyếtthầnnhânđồnghìnhgiaicấp.SaoHoảkhông

phảichỉlàTráiĐất,màlàTráiĐấttiểutưsản,làvùngmiềntinhthầnbénhỏ

đượckhaikhẩn(hoặcthểhiện)bởicácbáochíđạichúngcótranhảnhminh

hoạ.Vừamớihình thành trên trời,SaoHoả thế làđãbịquyđịnhbởicách

chiếmdụngmãnhliệtnhất,cáchchiếmdụngcủatínhđồngnhất.

Thao tác Astra

KHÉOLÉOgợiranhữngmặttiêucựccủaThểchếđểchiềulòngngười,

từnayđãtrởthànhmộtphươngtiệnngượcđờinhưnghữuhiệuđểtônphồng

Thểchếlên.Đâylàsơđồcủacáchchứngminhmớimẻấy:muốnkhôiphục

hoặc phát triển giá trị thể chế nào đó ư, thoạt tiên người ta nêu lên tỉmỉ

những cái nhỏ nhen của thể chế ấy, những điều bất côngmà nó sinh ra,

nhữngphiềnnhiễumànógâynên,nhấnchìmnóvàotrongbảnchấtkhông

hoànhảo củanó; rồi cuối cùng cứunómặcdù hayđúnghơn làcùng với

nhữngkhuyếttậttaivạnặngnềcủanó.Cácthídụư?Chẳngthiếu.

Hãylấymộtđộiquân:hãynêutoạcra tháiđộquânphiệtcủacácviên

chỉhuy, tínhchất thiểncận,bấtcôngcủakỷcương,vàhãydìmvàosựhà

khắcnguxuẩnấymộtconngườitrungbình,cóthểphạmsailầmnhưngai

cũngthấydễthương.Rồicuốicùng,hãylậtcáimũảothuật,vàrúttừđóra

hìnhảnhcủamộtquânđộichiếnthắng,cờxítungbaytrướcgió,đángkính

nể,vàngườitachỉcóthểtrungthànhvớinó,nhưcôvợcủaSganarelle*mặc

dầubịđánhđậpvẫnchungthuỷvớichồng(Fromhere toeternity*,Chừng

nàocòncónhữngconngười).

Hãylấymộtđộiquânkhác:hãynêubậtsựcuồngtínkhoahọccủacác

taykỹsư,tínhchấtmùquángcủahọ;hãychỉratấtcảnhữnggìmàmộtsự

hàkhắchếtsứcvônhânđạohuỷhoại:cácconngười,cáclứađôi.Vàrồihãy

tungcờlên,hãycứuđộiquânấybằngsựtiếnbộ,hãyngoắccáivĩđạicủa

độiquânnàyvàothắnglợicủađộiquânkia(CáccơnlốccủaJulesRoy*).

BâygiờđếnGiáohội:hãynêulêngaygắttínhgiảđạođức,đầuóchẹphòi

củanhữngkẻmêđạo,hãychỉrarằngtấtcảnhữngđiềunàyđềucóthểgây

chếtchóc,đừnggiấugiếmbấtcứtaihoạnàocủađứctin.Vàrồi,inextremis*

hãylàmchongườitahiểurằngđứctin,dùbạcbẽođếnđâuvẫnlàconđường

cứurồichochínhcácnạnnhâncủanó,vàhãybiệnminhsựhàkhắcvềmặt

tinhthầnbằnglòngthánhthiệncủanhữngkẻbịnóápchế(LivingRoom*của

GrahamGreene).

Đólàmộtkiểulấybệnhtrịbệnh:ngườitachữacáccănbệnhnghingờ

Giáohội,nghingờĐộiquânbằngchínhcáicănbệnhcủaGiáohộivàcủa

Độiquân.Ngườitatiêmvàomộtchútmầmbệnhkhôngquantrọngđểngăn

ngừahoặcchữatrịcănbệnhchủyếu.Ngườitanghĩrằngchốngđốicáivô

nhânđạocủacácgiátrịthểchếlàmộtcănbệnhphổbiến,tựnhiên,cóthể

dungthứ:khôngnênđốiđầuthẳngthừngvớinómàtốthơnlànênphùphép

nhưphùphépđuổi tàma:ngườitađểchoconbệnhthểhiệncănbệnhcủa

mình,ngườitaláiconbệnhđếnchỗnhậnrachínhbộmặtphảnkhángcủa

mình,và sựphảnkhángcàngbaybiếnmột cáchchắcchắnkhibộmặt ấy

được gián cách, được nhìn thấy, thể chế chỉ còn làmột hỗn hợp tốt xấu,

nghĩalàkhôngtránhkhỏi,haimặtđềuchấpnhậnđược,vàdođócólợi.Cái

xấuvốncócủamặt tiêucựcđượcchuộcbởicái tốtsiêuviệtcủa tôngiáo,

củatổquốc,củaGiáohộiv.v..“Thúnhận”mộtchútxấuxatránhchokhỏi

phảithừanhậnnhiềucáixấuxađượcchegiấu.

Ngườitacóthểtìmthấyởquảngcáocáisơđồcótínhchấttiểuthuyết

thểhiệnrõloạivắc-xinmớiấy.ĐấylàquảngcáoAstra.Mẩuchuyện luôn

luônbắtđầubằngtiếngkêutứcgiậnđốivớimac-ga-rin:“Mac-ga-rinchỉlà

bọt à?Không thể tưởng tượngđược!” “Thể nàymà làmac-ga-rinư?Cậu

màysẽnổikhùnglênđấy!”Vàrồiđôimắtmởto,lòngdịuđi,mac-ga-rinlà

một thứcănngon, thúvị,dễ tiêu, tiếtkiệm,hữu ích trongmọihoàncảnh.

Người tabiếtbàihọccuốicùngrútra:“Thếlàcácvịđượcgiải thoátkhỏi

mộtthànhkiếnđãkhiếncácvịphảitrảgiáđắt!”CũngtheocáchấyThểchế

giảiphóngchocácvịkhỏinhữngthànhkiến tiếnbộcủacácvị.Độiquân,

giá trị lý tưởng ư?Không thể tưởng tượng được; cứ nhìnmà xem những

phiềnnhiễucủanó,tháiđộquânphiệtcủanó,sựmùquángluôncóthểbắt

gặpởcáccấpchỉhuycủanó.Giáohộikhôngthểsailầmư?Chà,đángngờ

lắm:cứnhìnmàxemnhữngkẻmêđạocủanó,những linhmụckhônguy

quyềncủanó, tínhchấtxu thờichếtngườicủanó.Vàrồi lương tri tínhđi

toánlại:nhữngcáihạilặtvặtcủathểchếcóđángkểgìsovớicáclợiíchcủa

nó?Cũngđánggiácủamộtliềuvắc-xinđấychứ.Xétchocùng,mac-ga-rin

chỉlàmỡcóhềchiđâunếuhiệusuấtcủanócaohơnhiệusuấtcủabơ?Xét

chocùng,thểchếhơitànbạovàmùquángmộtchútcóhềchiđâu,nếunó

làmchochúngtađượcsốngvớigiárẻhơn?Chúngtađây,cảchúngtanữa,

đượcgiảithoátkhỏimộtthànhkiếnmàchúngtađãphảitrảgiáđắt,quáđắt,

chúngtađãphảitrảgiábằngquánhiềutrăntrở,quánhiềuphảnkháng,quá

nhiềuđấutranhvàquánhiềucôđơn.

Các lứa đôi

NGƯỜITAcướinhaulắmthếtrêncáchoạbáotuyệtvờicủachúngta:

nhữngđámcướiđạigia(contraithốngchếJuinvớicongáiquanthanhtra

Tàichính,congáicôngtướcDeCastriesvớinamtướcDeVitrolles),những

đámcướivìtình(HoahậuchâuÂu1953vớianhbạnthờithơấucủanàng),

những đám cưới (trong tương lai) của các ngôi sao (Marlon Brando với

JosianeMariani,RafVallonevớiMichèleMorgan).Tấtnhiên,tấtcảnhững

đámcưới ấykhôngđượcghi lại vào cùngmột thờiđiểm;bởivì tính chất

huyềnthoạicủachúngkhôngphảinhưnhau.

Đámcướiđạigia(quýtộchoặctưsản)đápứngchứcnăngcổtruyềnvà

ngoạinhậpcủahôn lễ:nóđồng thời làhội tặngphẩmcủahaigiađìnhvà

cảnhtượngcủahộitặngphẩmấydướiconmắtcôngchúngvâyquanhxem

phungphícủacải.Cầnthiếtphảicócôngchúng:vìvậyđámcướiđạigiabao

giờcũngđượcghilạiởnơicôngcộng,trướcnhàthờ:đấylànơingườitađốt

tiềnbạcvàngườitalàmchocôngchúngloámắtvìtiềnbạc;ngườitaném

vàotrongcáilòrừngrựcấycácbộđồngphụcvàáolễ,cuốnghuânchương

vàcácdảihuânchương(củaBắcđẩubộitinh),QuânđộivàChínhquyền,tất

cảnhữngvaikịchcủasânkhấutưsản,cáctuỳviênquânsự(cảmđộng),một

viênđạiuýLêdương(mù)vàquầnchúngParis(chuếnhchoáng).Sứcmạnh,

luậtlệ,tinhthần,tráitim,tấtcảnhữnggiátrịthểchếấyđềunémcảvàohôn

lễ,đềuvungtayphungphítronghộitặngphẩm,nhưngchínhquađótấtcả

lạiđềuđượcthiết lậpvữngchắchơnbaogiờhết.Một“đámcướiđạigia”,

đừngquênđiềunày,làcôngviệckếtoáncólợi,đólàchuyểnkhoảnnợnặng

nềcủaThểchế sangkhoản tíndụngcủa tựnhiên, làhấp thu“câuchuyện

buồnrầuvàcụccằncủamọingười”vàoniềmhânhoancôngkhaicủaLứa

đôi;ThểchếsốngbámvàoTìnhyêu;dốitrá,bóclột,thamlam,mọicáixấu

xaấycủaxãhộitưsảnđượcsựthậtcủalứađôicứuvãn.

Cuộc hôn nhân củaSylvianeCarpentier,Hoa hậu châuÂunăm1953,

vớianhthợđiệnMichelWarembourg,ngườibạnthờithơấucủanàng,làcơ

hộitriểnkhaimộthìnhảnhkháchẳn,đólàhìnhảnhtúplềutranhhạnhphúc.

Nhờvàodanhhiệucủamình,Sylvianelẽrađãcóthểsốngcuộcđờilộnglẫy

củamộtngôi sao, đi du lịch, đóngphim,kiếmđược rất nhiều tiền;nhưng

nàng,hiềnthụcvàkhiêmnhường,đãkhướctừ“cáivinhquangphùdu”,và

trungthànhvớiquákhứcủamình,nàngđãlấyanhthợđiệnởkhuPalaiseau.

Đôivợchồngtrẻởđâyđượcgiớithiệuvớichúngtavàogiaiđoạnsaukhi

cưới,đangxâydựngnếpsốnghạnhphúcđờithườngvàluivềsốngchẳngai

biếttớitrongmộtchốntiệnnghinhonhỏ:họthuxếpmộtcănhộhaiphòng

cóbếp,họănsáng,họđixemphim,họđichợ.

Ởđâythaotácrõrànglàmuốnnêulêntấtcảniềmhạnhphúctựnhiên

củacặpvợchồngnhằmcangợimôhìnhtiểutưsản:niềmhạnhphúc,dùlà

xoàng xĩnh, song vẫn có thể được lựa chọn, điều này cứu vãn hàng triệu

ngườiPhápdothânphậnmàhọchiasẻniềmhạnhphúckia.Giaicấptiểutư

sảncó thể tựhàovềsựquy thuậncủaSylvianeCarpentier,giốngnhưxưa

kiaGiáohội lấyđượcsứcmạnhvàuytín từmộtvàinhânvậtquýtộc thụ

phápquyy:cuộchônnhânkhiêmtốncủaHoahậuchâuÂu,câuchuyệncảm

độngnàngluivềsốngtrongmộtcănhộhaiphòngcóbếpởkhuPalaiseau,

sau bao nhiêu vinh quang, thì cũng như ngài De Rancé* chọn dòng tu

Trappe,hoặcphunhânLouisedelaVallièrechọndòngtuCarmel:vinhhạnh

lớnlaochodòngtuTrappe,dòngtuCarmelvàkhuPalaiseau.

ỞđâyTình-yêu-mạnh-hơn-vinh-quangđềcaođạolývềnguyêntrạngxã

hội:thoátrakhỏithânphậncủamìnhchẳngphảilàkhônngoan,quayvềđấy

mớilàvinhquang.Đểđổilại,chínhthânphậnlạicóthểpháthuynhữngcái

lợi của nó, về căn bản đấy là những cái lợi của sự trốn tránh.Hạnh phúc

trong thếgiớinày làmột thứquanhquẩn trongnhà:cácbảngcâuhỏi trắc

nghiệm“tâmlý”,nhữngmánhkhoé,nhữngcôngviệcsửachữavặt,cácđồ

giadụng,cáccáchsửdụngthờigian,tấtcảcáithiênđườngnồiniêuxoong

chảocủatạpchíEllehoặc tạpchíL’Express tônvinhcáikhuônviênkhép

kín, cuộc sốngcánhân ru rúxónhà, tônvinh tất cảnhữnggìgắnvớigia

đình,làmchonómãimãinhưtrẻthơ,hồnnhiênvôhạivàcắtđứtnókhỏiý

thứctráchnhiệmđốivớixãhộibênngoài.“Hai trái timvàng,một túplều

tranh”.Tuynhiênthếgiớivẫntồntại.Nhưngtìnhyêuduylinhhoátúplều

tranh, và túp lều tranh che khuất nhà ổ chuột: người ta phù phép đuổi sự

khốncùngbằnghìnhảnhlýtưởngcủanólàcảnhnghèo.

Đámcướicủacácngôisaothìhầunhưbaogiờcũngchỉđượcgiớithiệu

làsẽdiễnramàthôi.Đámcướiấytriểnkhaihuyềnthoạihầunhưthuầntuý

vềLứađôi(chíítlàtrongtrườnghợpVallone-Morgan;vớiBrando,cácyếu

tốxãhộivẫncònnổitrội,látnữatasẽthấy).Danhnghĩavợchồngvậygần

nhưlàthừa,bịđẩyluônchẳngcầnsuyxétvàomộttươnglaimơhồ:Marlon

Brando sẽ cưới JosianeMariani (nhưng chỉ sau khi anh sẽ quay xong hai

chụcbộphimmới);MichèleMorganvàRafVallonecólẽsẽtrởthànhmột

cặp vợ chồng chính thứcmới (nhưng trước hếtMichèle sẽ phải ly dị đã).

Thựcrađólàmộtkhảnăngcoinhưcóthểthànhsựthậtchừngnàotầmquan

trọngcủanóchỉlàthứyếu,bịlệthuộcvàotậptụcrấtphổbiếnmuốnrằng

trướcbàndânthiênhạ,đámcướibaogiờcũnglàmụcđích“tựnhiên”của

chuyệnănnằmvớinhau.Điềuquantrọnglàkhiđãđượcbảolãnhlàhọsẽ

cướinhauthìchẳngaicònxìxàovềchuyệnchungđụngxácthịtcủahọnữa.

Cuộchônnhân(trongtươnglai)củaMarlonBrandothìcònchứađựng

nhữngphứctạpxãhội:đólàcuộchônnhâncủacôgáichăncừuvàvịlãnh

chúa. Josiane,congáimộtdânchài“nghèohèn”ởBandol, tuynàngcũng

giỏigiang,vìnàngđãhọcxongtútàiphầnthứnhấtvànóithạotiếngAnh

(chủđềnhữngsự“hoànhảo”củacôgáiđi lấychồng),Josianeđãlàmxúc

động người đàn ông hắc ám nhất của điện ảnh, một loại trung gian giữa

HippolytevàôngvuaHồigiáocôđơnvàhungbạonàođó.Nhưngchuyện

quáivậtHollywoodcuỗmmộtcôgáiPhápnghèohènchỉtrọnvẹnkhidiễn

biếnđảochiều:anhchàngbịtìnhyêuchinhphụcdườngnhưlạitrútmọiuy

thếcủamìnhvàocáithànhphốPhápnhỏbé,vàobãibiển,chợbúa,cáctiệm

rượu, các cửa hàng tạp hoá ở Bandol; thực vậy, chính làMarlon bị tiêm

nhiễmmẫulýtưởngtiểutưsảncủatấtcảcácnữđộcgiảnhữngtuầnbáocó

tranhảnh.“Marlon,tạpchíMộttuầncủathếgiớiviết,Marlon,nhưmộtanh

tiểutưsảnPháp,thongdongdạochơikhaivịcùngbàmẹvợ(tươnglai)và

côvợ (tương lai)”.Thực tế ápđặtphôngcảnhvàquychếcủanóchomơ

mộng,giaicấptiểutưsảnPhápngàynayrõrànglàđangởvàogiaiđoạnđế

quốcchủnghĩahuyềnthoại,ởcấpđộmột,uythếcủaMarlonlàthuộclĩnh

vựccơbắp,tìnhdục;ởcấpđộhai,uythếấylàthuộclĩnhvựcxãhội:Marlon

đượcBandoltônvinhhơnlàMarlontônvinhBandol.

Dominici hay thắng lợi của Văn chương

TOÀNBỘphiêntoàxửDominici*đãdiễnradựa trênmộtquanniệm

nàođấyvềtâmlý,dườngnhưngẫunhiênđấylàquanniệmVănchươnghợp

truyềnthống.Cácbằngchứngcụthểthìkhôngrõhoặcmâuthuẫn,ngườita

phảiviệnđếncácbằngchứngtinhthần;vàlấycácbằngchứngấyởđâunếu

khôngphảilàngaytrongtâmtínhcủanhữngkẻbuộctội?Thếlàngườitađã

dựnglạitheotrítưởngtượng,chẳngchúthoàinghi,nhữngđộngcơvàchuỗi

nốitiếpcáchànhvi;ngườitađãlàmnhưcácnhàkhảocổkiađinhặtnhạnh

từngviênđácũkỹtừcácngócngáchcủakhuvựckhaiquật,rồidùngthứxi

măng hoàn toàn hiện đại của họ gắn dựng lại một hương án tinh tế của

Sésostris*,hoặchơnnữatáidựnglạimộttôngiáođãchếthaingànnămvề

trướcbằngcáchkhaitháckhotrithứccổcủanhânloại,thựcrachỉlàtrithức

củahọ,đượcsoạnthảotrongcácnhàtrườngcủanềnĐệtamCộnghoà*.

Cũngvậyđốivới“tâmlý”củaônglãoDominici.Cóđúngđấylàtâmlý

củalãokhông?Chẳngaibiết.Nhưngngườitacóthểtinchắcrằngđóđúng

làtâmlýcủangàichánhántoàthượngthẩmhoặccủangàichưởnglý.Hai

tâmtínhấy,tâmtínhcủaônglãonôngthônvùngnúiAlpesvàtâmtínhcủa

viênchứcxétxử,cócùngmộtcơchếhaykhông?Chắcchắnquáđirồi.Tuy

nhiênchínhlànhândanhtâmlý“phổbiến”màlãoDominiciđãbịkếtán:

bướcratừvùngtrờithúvịcủacáctiểuthuyếttưsảnvàcủatâmlýbảnchất

luận,Vănhọcvừađưamộtconngườilênđoạnđầuđài.Cácbạnhãynghe

ngàichưởnglý:“SirJackDrummond,tôiđãthưavớicácvị,lúcấyrunsợ.

Nhưngôngấybiếtrằngcáchtốtnhấtđểtựbảovệ,làcứtấncông.Thếlàông

đãlaovàoconngườidữtợnđóvàtómlấycổlão.Chẳngcónóiđinóilại.

NhưngđốivớiGastonDominici,riêngcáiviệcngườitamuốnđánhgụclão

xuốngđấtlàkhôngthểtưởngtượngđược.Vềthểlựclãođãkhôngthểchịu

đựng nổi cái sức mạnh bất ngờ lao tới.” Nghe có lý lắm như đền thờ

Sésostris,nhưVănchươngcủaôngGenevoix*.Duycóđiềuxâydựngkhảo

cổhọchoặctiểuthuyếttrênmộtcái“Tạisaokhông?”thìchẳnghạiđếnai

cả.NhưngcònCônglýthìsao?Cứlâulâulạicómộtvụánnàođấy,không

nhấtthiếtlàhưcấunhưvụántrongKẻxalạ*,diễnrađểnhắcnhởcácbạn

rằngcônglýluônsẵnsàngsuybụngtarabụngngườiđểkếtáncácbạnmà

chẳngănnănhốihậngì,vànhư trongkịchcủaComeille*,nómiêu tảcác

bạnnhưcácbạncầnphảithếchứkhôngphảinhưcácbạnvốnlànhưthế.

Toàánxétxửđượccôngminh lànhờvàomộthuyền thoại trunggian

luônđượcsửdụngrộngrãi,dùđấylàởcáctoàthượngthẩmhayởcácdiễn

đànvănchương,đólàsựtrongsángvàtínhphổbiếncủangônngữ.Quan

chánhántoàthượngthẩm,làngườiđọcbáoLeFigaro,rõràngkhôngcảm

thấy chút đắn đo nào khi đối thoại với ông lão chăn dê “dốt nát”.Cả hai

chẳngcócùngmộtngônngữ,vàlàtiếngPháp,ngônngữsángsủanhấtđấy

ư?Nhờ có sự bảo đảm tuyệt vời của nền giáo dục trong nhà trường nên

nhữnggãchăncừunóinăngthoảimáivớicácquantoà!Nhưngngayởđây,

đằngsaucáiđạolýtuyệtdiệu(vàlốlăng)củanhữngbàitậpdịchtiếngLa-

tinhvànhữngbàivănnghị luận tiếngPháp,vẫn làvai tròđầuóccủacon

người.

Sựsaibiệtcủacácngônngữ,khuônviênbấtkhảxâmnhậpcủachúng

dẫusaocũngđãđượcvàinhàbáonhấnmạnh,vàGiono*đãnêulênnhiều

dẫnchứngtrongnhữngbàiviếttườngthuậtphiêntoà.Ngườitanhậnthấylà

chẳngcầnphảihìnhdungnhữngràocảnbíẩn,nhữngsựhiểulầmtheokiểu

Kafka*.Không,cúpháp,từvựng,phầnlớncácchấtliệusơđẳng,phângiải

củangônngữmòmẫmtìmkiếmnhaumàkhôngbắtgặpnhau,nhưngchẳng

aibănkhoăn:(“Lãođãđilêncầuphảikhông?–Đườngđicótrồngcâyhai

bênư?Ởđấykhôngcóđườngđitrồngcâyhaibên,tôibiếtmà,tôiđãđến

đấy.”*)Lẽdĩnhiêntấtcảmọingườivờnhưtinrằngđólàngônngữchính

thức,aicũnghiểunghĩanhưnhau,ngônngữcủaDominicichỉlàmộtdịbiệt

củatiếngnóivùngdântộc,nghelạtaibởitínhchấtnghèonàncủanó.Thế

nhưngcáingônngữcủaôngchánháncũnghếtsứccábiệt,chứađầynhững

sáo ngữ không thật, ngôn ngữ của bài tập làm văn trong nhà trường chứ

khôngphảicủatâmlýcụthể(trừphiphầnlớnmọingườiđềubịbắtbuộc,ôi

chao,phảicócái tâmlýcủathứngônngữngườitadạychohọ).Đơngiản

chỉlàhaicáicábiệtđốichọinhau.Nhưngmộttronghaicábiệtấycódanh

vọng,luậtphápvàsứcmạnhvềphíamình.

Vàcáingônngữ“phổbiến”ấyđếnápđặtđúnglúctâmlýcácôngthầy:

tâmlýđóchophépnóluônxemngônngừkianhưmộtđốitượng,đồngthời

vừamiêutảvừakếtánngônngữấy.Đólàmộtthứtâmlýtínhtừ,nóchỉbiết

gán cho các nạn nhân của nó những thuộc tính, chẳng cần biết đến tất cả

nhữnggìthuộchànhvingoàiphạmtrùtộilỗimàngườitacốtìnhgáncho.

Cácphạmtrùấylàphạmtrùcủahàikịchcổđiểnhoặccủamộtchuyênluận

về thuậtchiết tự: theođó,conngườihuênhhoang,nóngnẩy, íchkỷ, ranh

mãnh,trụylạc,khắcnghiệtchỉtồntạitrongxãhộinhưnhững“tínhcách”,ít

nhiềudễdàngxếpvàoloạinàyhayloạikia,vàítnhiềukínhcẩnphụctùng.

Tâm lývụ lợi ấy chẳngcầnbiết đến trạng thái ý thức, nhưng lại làmnhư

xemxéthànhvixuấtpháttừýthứccótrước,xuấtpháttừ“tâmhồn”vốncó;

tâmlýấyphánxétconngườinhưmột“ýthức”màchẳnghềbốirốilàthoạt

đầuđãmiêutảconngườinhưmộtđốitượng.

Vảchăngcáitâmlýngàynaynhândanhnóngườitarấtcóthểchặtđầu

cácbạnlạibắtnguồntrựctiếptừnềnvănhọctruyềnthốngcủachúngta,mà

ngườitagọi theophongcáchtưsảnlàvănhọccủaTưliệusống.Chínhlà

nhândanhtưliệusốngmàlãoDominiciđãbịkếtán.Cônglývàvănchương

đãđivàoliênkếtvớinhau,đãtraođổivớinhaunhữngkỹthuậtcũkỹcủa

chúng,thếlàđểlộrasựđồngnhấtcủachúng,tiếptaychonhaumộtcáchtrơ

trẽn.Phía sau cácquan toà, trongnhữngchiếcghếngà, lànhữngnhàvăn

(Giono,Salacrou*).Trênbàncôngtố,làquantoàư?Không,một“ngườiviết

truyệntuyệtvời”đấy,vốncó“tàitríkhôngthểphủnhận”và“nhiệthứng”

chói lọi (theo lời khen ngợi rất chướng mà báo Le Monde ban cho ngài

chưởnglýtoàthượngthẩm).Ngaycảnhsátởđâycũngbắtđầuđivàoviết

lách.(Mộtviênsĩquancảnhsát:“Tôichưabaogiờthấymộtkẻnóidốinào

khéođóngkịchhơn,mộttaychơibờinàođanghihơn,mộtkẻdựngchuyện

nàobuồncườihơn,mộttayláulỉnhnàoxảotráhơn,mộtônglãobẩymươi

nàovuinhộnhơn,mộttênchuyênchếnàotựtinhơn,mộtgãtínhtoánnào

quỷ quyệt hơn, một kẻ giả dối nào lắm mưu nhiều mẹo hơn… Gaston

Dominici,đólàmộtFrégoli*kỳlạcótâmtínhcủaloàingườivàýnghĩcủa

loàivật.VịlãotrượnggiảhiệucủaTrầngianấykhôngchỉcónhiềumàcócả

trămbộmặt!”)Nhữngtươngphản,nhữngẩndụ,nhữngbaybướm,đólàtất

cảphéptutừtrongnhàtrườngđượctungraởđâyđểbuộctộiônglãochăn

cừu.Cônglýđãkhoáccáimặtnạcủavănchươnghiệnthực,củatruyệndân

dã, trongkhi chínhvăn chương lại đếnphòngxửánđể tìmnhững tư liệu

“nhânbản”mới,đểthulượmmộtcáchvôtưtrênkhuônmặtcủabịcáovà

củanhữngnghicanánhphảnchiếucủamộttâmlýlàthứmàcônglýđãáp

đặtlênkhuônmặtấytừtrước.

Duycóđiều,đốidiệnvớithứvănchươngmãnnguyện(luônđượcxem

làvănchươngcủa“cáithật”vàcủa“cáinhânbản”)còncóvănchươngcủa

giằngxé:vụánDominici cũngđã là thứvănchươngấy.Ởđâyđãchỉ có

nhữngnhàvănkhátkhaocáithậtvànhữngnhàkểchuyệnxuấtsắcmànhiệt

hứng“chóilọi”lôicuốnđầuócmọingười;dùmứcđộphạmtộicủabịcáolà

thếnàođinữa,cũngvẫncónỗikhiếpsợmàtấtcảchúngtađềubịđedoạ,

nỗikhiếpsợbịxétxửbởimộtquyềnlựcchỉmuốnnghethứngônngữmànó

gánchochúngta.TấtcảchúngtađềutiềmtàngcóthểlàDominici,không

phảinhữngkẻsátnhân,màlànhữngbịcáobịtruấtmấtngônngữ,hoặctệ

hơnnữa,bịbịađặt,bịhạnhục,bịkếtánbằngngônngữcủanhữngkẻbuộc

tội chúng ta. Nhân danh chính ngôn ngữ để đánh cắp ngôn ngữ củamột

người,mọivụsátnhânhợpphápđềubắtđầutừđấy.

Hình ảnh tu sĩ Pierre

HUYỀNTHOẠItusĩPierrecóđượcconchủbàiquýgiá:cáiđầucủatu

sĩ.Đólàmộtcáiđầuđẹp,thểhiệnrõrệttấtcảnhữngkýhiệucủachứctông

đồ:conmắtnhìnhiềnhậu,tóccắtkiểuthầytudòngthánhFrançois,bộrâu

nhàtruyềngiáo,tấtcảnhữngthứđóđượcbổsungthêmchiếcáolótlôngthú

củavịlinhmục–thợthuyềnvàcâygậycủakháchhànhhương.Vậylàđược

quytụnhữngýnghĩasâuxacủatruyềnthuyếtvànhữngýnghĩasâuxacủa

tínhhiệnđại.

Kiểutóc,chẳnghạn,cắtngắnnửavời,khôngtrauchuốtvànhấtlàkhông

rahìnhdạngnào, chắcchắn là cóýđịnhmuốn thựchiệnmộtkiểuđể tóc

hoàntoànchẳngrõvềnghệthuậtvàcũngchẳngrõvềkỹthuật,mộtkiểutóc

ởtrạngtháisốkhông;tấtnhiênlàphảicắttócrồi,nhưngthaotáccầnthiếtấy

ít ra cũng chẳng nói lên bất cứ lối sống đặc biệt nào: phải cắt tóc, nhưng

chẳngnhấtthiếtphảicắtralàmsao.KiểutóccủatusĩPierre,rõràngmuốn

nhằmđạtđượcsựcânbằngtrungtínhgiữamáitócngắn(quyướccầnthiết

đểđừnglàmchomọingườichúý)vàmáitóccẩuthả(trạngtháithíchhợp

đểbiểulộsựkhinhbỉcácquyướckhác),kiểutócấychínhlàkiểulýtưởng

củatínhchấtthánh:ôngthánhtrướchếtlàmộtthựcthểkhôngliênquanđến

hìnhthức;ýniệmkiểudángxungkhắcvớiýniệmtínhchấtthánh.

Nhưngcáirắcrối–màtusĩkhôngbiết,cũngmongnhưvậy–chínhlàở

đâycũngnhưởnhữngchỗkhác,sựtrungtínhrốtcuộclạivậnhànhnhưký

hiệucủasựtrungtính,vànếungườitathựcsựkhôngmuốnaiđểýtới,tấtcả

sẽphảibắtđầu lại.Kiểu tóc sốkhôngbản thânnó lại chỉnói lêndòng tu

thánhFrançois;thoạtđầunhằmmụcđíchphủđịnhđểkhônglàmtráivớivẻ

bềngoàicủatínhchấtthánh,chẳngmấychốckiểutócấylạitrởthànhmột

phươngthứcbiểuđạtcaođộ,nócảitrangtusĩthànhthánhFrançois.Dođó

màxuấthiệnđầyrẫynhữngtranhảnhmangkiểutócấytrongcáchoạbáovà

trênmànảnh(ởđâydiễnviênReybazchỉcầnmangkiểutócấylàđãthành

tusĩhẳnhoi).

Vẫnchutrìnhhuyềnthoạiấyvớibộrâu:bộrâuchắccóthểchỉlàbiểu

hiệncủamộtconngườitựdo,thoátrakhỏimọiướclệđờithườngcủathế

giớichúngtavàkhôngmuốnmấtthờigiờvàoviệccạorâu:sứcmêhoặccủa

lòngnhânáixemracó thểdẫnđếnnhững loạicoi thườngnhư thế;nhưng

cũngphảighinhậnrằngbộrâuthầytucũngcóhuyềnthoạinhonhỏcủanó.

Tronggiớilinhmục,khôngphảitìnhcờaicũngrậmrâu;bộrâuởđâyđặc

biệtlàdấutíchcủanhàtruyềngiáohoặctusĩdòngthánhFrançois,nóchỉcó

thểbiểuđạtchứctôngđồvàsựnghèokhổ;nóítnhiềutáchchủnhânbộrâu

ấyrakhỏigiớitănglữthếtục;cáclinhmụckhôngđểrâuđượcxemlàthế

tụchơn, các linhmục cóbộ râugắnbóvới giáo lý hơn: chaFrolokhủng

khiếpthìrâucạonhẵnnhụi,đứcChanhântừFoucauldthìrâuxồm;đằngsau

bộrâu,ngườitaphụthuộcíthơnmộtchútvàođứcgiámmụccủamình,vào

tôntithứbậc,vàoGiáohộichínhtrị;ngườitadườngnhưtựdohơn,ngoài

khuônphéphơn,nóitómlạilàsơkhaihơn,nhờthừahưởngđượcuytíncủa

nhữngnhàẩnsĩđầutiên,cóđượccáitựdomộcmạccủacácnhàsánglập

chếđộtuhành,họlànhữngngườiđượckýtháctinhthầnkhôngcâunệ:để

râu,đólàthámhiểmxứZone,xứBritonniehoặcxứNyassaland*vớicùng

mộtnhiệttìnhnhưnhau.

Rõràngvấnđềkhôngphảilàtìmhiểucáirừngkýhiệukiađãcóthểphủ

lêntusĩPierrerasao(tuyrằngnóithậtkểcũngkhálạlùngcácbiểuhiệncủa

đứcđộấylạilànhữngloạibộphậncóthểmangđiđược,nhữngthứcóthể

traođổidễdànggiữathựctếlàtusĩPierretrongtạpchíMatch,vàhưcấulà

tusĩPierre trênmànảnh,vàtómlạikểcũngkhálạ lùngngaytừphútđầu

tiênxuấthiện,chứctôngđồđãhoàntoànsẵnsàng,hoàntoànđượctrangbị

chocuộchànhtrìnhlớncủanhữngtáitạovànhữngtruyềnthuyết).Tôichỉ

bănkhoănvềchuyệncôngchúngxàinhữngkýhiệuấysaomànhiềuthế.Tôi

thấyhọantâmvìsựđồngnhấtđầyấntượnggiữadiệnmạovàthiênchức;

chẳnghoài nghi gì thiên chứcbởi họ đã thấy diệnmạo; họ chỉ nhìn nhận

hànhtungcủachứctôngđồquanhữngthứvặtvãnh,vàquenvớitháiđộhết

sứctintưởngtuytrướcmắtchỉlànhữngthứbàybiệncủatínhchấtthánh;và

tôi lo lắng về một xã hội tiêu xài ngấu nghiến đến thế cái bề ngoài phô

trươngcủalòngnhânáimàquênkhôngthắcmắcvềnhữnghậuquả,những

tácdụngvànhữnghạnchếcủanó.Thếlàtôitựhỏiphảichănghìnhảnhđẹp

đẽvàcảmđộngcủa tusĩPierre làcáicớmàkháđôngdânchúngnước ta

mộtlầnnữavinvàođểthaythếvôtộivạcáckýhiệucủalòngnhânáicho

thựctếcủacônglý.

Tiểu thuyết và Con cái

CỨ tin vào tạp chíEllemới đây tập hợp vào chungmột bức ảnh bảy

mươinữtiểuthuyếtgiathìgiớinữvănsĩhợpthànhmộtloàiđộngvậtđáng

chúý:họđẻralẫnlộnvừatiểuthuyếtvừaconcái.Chẳnghạnngườitathông

báo:JacquelineLenoir(haicongái,mộttiểuthuyết);MarinaGrey(mộtcon

trai,mộttiểuthuyết);NicoleDutreil(haicontrai,bốntiểuthuyết),v.v..

Cái đómuốn nói lên điều gì?Điều này: viết lách là hành vi vẻ vang

nhưng liều lĩnh; nhà văn là “nghệ sĩ”, người ta thừa nhận họ được quyền

phóngtúngđếnmứcnàođó:vìnhìnchung,ítralàtrongnướcPhápcủatạp

chíElle,họđượcgiaotráchnhiệmcungcấpchoxãhộinhữnglýlẽchứng

minhýthứctốtđẹpcủahọ,nêncầnphảitrảcôngdịchvụchohọ:ngườita

mặcnhiênnhượngchohọquyềnđượcsốngmộtcuộcsốngítnhiềuriêngtư.

Nhưngcoichừng:phụnữđừngtinlàmìnhcóthểlợidụnggiaoướcấynếu

trướchếtchẳngtuânthủcươngvịmuônđờicủanữgiới.Phụnữsinhratrên

tráiđấtlàđểsinhconđẻcáichođànông;họmuốnviếtbaonhiêuthìviết,họ

muốntôvẽchothânphậncủamìnhthếnàocũngđược,nhưnghọđừngthoát

rakhỏithânphậnấy:chớđểchosốphậncủahọđãđượcấnđịnhtrongKinh

thánhbịrốiloạnbởicáiquyềnđượcchuyểnnhượngkia,vàhọphảitrảgiá

ngay tứckhắc lốisốngphóng túnggắnbómộtcách tựnhiênvớicuộcđời

nhàvănbằngchuyệnđẻđái.

Vậycácbàcácchịcứdũngcảm,cứtựdođi:cácbàcácchịcứxửsựnhư

đànôngđi,cứviếtláchnhưhọđi;nhưngcácbàcácchịđừngbaogiờrờixa

họ;cácbàcácchịhãysốngtrongtầmnhìncủahọ,hãylấyconcáiđểbùđắp

chonhững tiểu thuyết của các bà các chị; cứ theo đuổi chút ít con đường

nghềnghiệpcủacácbàcácchị,nhưnghãynhanhchóngquaytrởvềvớithân

phậncủamình.Mộttiểuthuyết,mộtđứacon,mộtchútnữquyền,mộtchút

nghĩavụlàmvợ,cácbàcácchịhãycộtchặtcuộcphiêulưunghệthuậtvào

nhữngcáicọcvữngchắccủatổấm:cảhaimặtsẽđềuđượclợirấtnhiềutừ

cuộcđitớiđiluiấy;vềphươngdiệnhuyềnthoại,sựgiúpđỡlẫnnhauluôn

luôndiễnramộtcáchcóhiệuquả.

Chẳnghạn,NàngThơsẽbansựcaocảcủamìnhchocácchứcnăngnội

trợhènmọn;vàngượclại,đểtriânsựgiúpđỡấy,huyềnthoạisinhnởcung

cấpchoNàngThơ,màtiếngtămđôikhicũnghờihợt,sựbảolãnhđượckính

trọng,cáikhungcảnhcảmđộngcủanhàtrẻ.Thếlàtấtcảđềutốtđẹpnhấtở

cáithếgiớitốtđẹpnhấttrongtấtcảcácthếgiới–thếgiớicủatạpchíElle:

phụnữhãycứtintưởng,họrấtcóthểđạttớicươngvịcaosiêucủasựsáng

tạonhưcánhđànông.Mànamgiới thìcứnhanhchóngyêntâmđi:chẳng

phảivìthếmàbịngườitacuỗmmấtvợđâu,vợdothiênchứcsẽvẫncứsẵn

đấylànòisinhconđẻcáichẳngsuygiảm.TạpchíEllenhanhnhẹndiễnmột

cảnh theokiểuMolière:mộtmặtnóikhôngmộtbênnóicó,đonđảchẳng

làmmếchlòngai;nhưDonJuan*giữahaicôgáinôngthôn,Ellenóivớiphụ

nữ:cácbàcácchịchẳngthuagìnamgiớiđâu;vànóivớicánhđànông:vợ

cácvịmãimãivẫnsẽchỉlàmộtngườiđànbàmàthôi.

Thoạtđầungườiđànôngdườngnhưchẳngđểýđếnchuyệnsinhđẻkép

ấy;concáivàtiểuthuyếtcóvẻnhưchẳngliênquangìđếnnhau,chỉthuộc

vềngườimẹ;nhưngkhi thấyđếnbảychục lần tácphẩmvà con cái trong

cùngmộtngoặcđơn,ngườitatưởngđâutấtcảchúngđềulàthànhquảcủa

tưởngtượngvàmơmộng,làsảnphẩmkỳdiệucủasựtrinhsảnlýtưởngđem

đếnchophụnữđồngthờinhữngniềmvuisángtáckiểuBalzac*vànhững

niềmvuidịudàngcủasựsinhnở.Vậyngườiđànôngtrongcảnhgiađìnhấy

ởđâu?Chẳngởđâucảvàởkhắpmọinơi,nhưbầutrời,nhưchântrời,như

uyquyềnđồngthờivừaquyđịnhvừavâyhãmmộtthânphận.Thếgiớicủa

tạpchíElle làvậyđấy:trongđóphụnữluônlàmộtloàithuầnchủng,một

thểtạng,thiếtthavớinhữngquyềnưuđãi,nhưngcònsayđắmhơnvớithân

phận lệ thuộc;ngườiđànôngchẳngbaogiờxuấthiệnở trongđó,nữgiới

trinhkhiết,tựdo,uyquyền;nhưngngườiđànôngởkhắpchungquanh,họ

gâyáplựctừtứphía,họlàmchotồntại;họtừmuônđờilàsựvắngmặtđầy

sáng tạo, sựvắngmặtcủađứcchúa trongkịchRacine*: thếgiớikhôngcó

đànông,nhưnghoàn toànđược tạo thànhbởiconmắtnhìncủangườiđàn

ông,vũtrụđànbàcủaElleđíchthịlàvũtrụcủakhuêphòng.

TrongmọiđộngtháicủatạpchíElleđềucósựvậnhànhképấy:đóng

cửakhuêphònglại,vàrồichỉsauđómớithảđànbàvàotrong.Cácbàcác

chịcứyêuđi,cứlàmviệcđi,cứviếtláchđi,cứlànữdoanhnhânhaynữvăn

sĩđi,nhưngcácbàcácchịhãyluônnhớrằngngườiđànôngvẫncóđó,và

cácbàcácchịđượctạorakhôngphảinhưhọ:giớicủacácbàcácchịđược

tựdovớiđiềukiệnphụthuộcvàogiớicủahọ; tựdocủacácbàcácchị là

mộtthứxaxỉ,nóchỉcóthểcónếucácbàcácchịtrướchếtthừanhậnnhững

bổnphậndothiênchứccủamình.Nếumuốnthìcácbàcácchịcứviếtlách

đi,nữgiớichúngtôiđềurấtlấylàmtựhào;nhưngcácbàcácchịcũngđừng

quênsinhconđẻcái,bởivìđấylàsốphậncủacácbàcácchị.Đạođứcgiáo

pháidòngTên:cácbàcácchịhãyđiềuchỉnhvớiđạođứccủathânphậncác

bàcácchị,nhưngđừngbaogiờ lơi lỏngvớigiáo lý làmnền tảngchođạo

đứcấy.

Đồ chơi

NGƯỜI LỚN ở Pháp nhìn Trẻ em như một bản thể khác của mình,

chẳngcóthídụnàovềđiềuđórõhơnlàđồchơicủaPháp.Cácđồchơihiện

đanglưuhànhvềcănbảnlàmộtthếgiớithunhỏcủangườilớn;tấtcảđềulà

những sảnphẩm thunhỏ tái hiện cácvật dụng của conngười, dườngnhư

dướimắtthiênhạ,trẻemtómlạichỉlàmộtconngườibénhỏhơn,mộtcon

ngườitíhonnênphảicungcấpcácvậtdụngvừavớitầmvóccủanó.

Cácdạngsáng tạo thìhiếm lắm:chỉcóvàikiểuđồchơixếphìnhdựa

trên sự khéo tay liên quan đến các việc lặt vặt trong nhà là đưa ra được

nhữngdạngnăngđộng.Cònlại,đồchơiPhápluônluônbiểuđạtmộtcáigì

đấy,vàcáiđóthìluônluônđượcxãhộihoáhoàntoàn,đượccấutạobởicác

huyềnthoạihoặccáckỹthuậttrongđờisốnghiệnđạicủangườilớn:Quân

đội,Máythuthanh,Bưuđiện,Ykhoa(bộdụngcụkhámbệnhbéxíu,phòng

phẫu thuật cho búp bê), trường học, tiệm uốn tóc nghệ thuật (mũ sấy làn

sóng),Hàngkhông(cácquânnhảydù).Vậntải(Tàuhoả,Citroën,Vedette,

Vespa,Trạmdịchvụ)Khoahọc(ĐồchơisaoHoả).

NhữngđồchơicủaPhápbáotrướcynguyênthếgiớicácchứcnăngcủa

ngườilớn,điềuđórõrànglàchỉcóthểchuẩnbịchođứatrẻchấpnhậntấtcả

nhữngchứcnăngấy,bằngcáchbầyratrướcmắtnó,ngaytừlúcnócònchưa

nghĩđến,bóngdángcủamộttựnhiênxưanayluôntạoranhữnglínhtráng,

những bưu tá, những xe vespa.Đồ chơi ở đây cung cấp danhmục tất cả

những thứchẳng lạgìvớingười lớn:chiến tranh, tệquan liêu,cáixấuxa,

những cưdân saoHoảv.v..Vả chăng, đãmôphỏng, đấy là dấu hiệu của

thoáihoá,màlạicònbắtchướcynguyên:đồchơicủaPhápgiốngnhưcái

đầuthunhỏcủaJivaro,kíchthướcchỉbằngquảtáomàthấyrõcảtừngvết

nhăn từng sợi tóc của người lớn.Chẳnghạn có nhữngbúpbê biết đi đái;

nhữngbúpbê ấy có thựcquản, người ta cho chúngbúbình sữa, chúng tè

dầm; chẳng bao lâu, chắc hẳn sữa trong bụng chúng sẽ chuyển hoá thành

nước.Quađóngườitacóthểluyệnchocôbéquenvớidiễntiếnnhânquả

trongcôngviệcnội trợ,“tạođiềukiện”chocôbévai trò làmmẹsaunày.

Chỉcóđiều,trướccáithếgiớiđồvậtynhưthậtvàphứctạpấy,đứatrẻchỉ

cóthểtựtạolậpthànhchủsởhữu,thànhngườisửdụng,chứchẳngbaogiờ

thànhnhàsángtạo;nókhôngsángchếrathếgiới,nósửdụngthếgiới:người

ta chuẩn bị cho nó những động tác không phiêu lưu, không ngạc nhiên,

khônghứngthú.Ngườitabiếnnóthànhmộtôngchủnhỏrurúxónhàthậm

chíchẳngcầnphảitìmranhữngthứchiphốiquanhệnhânquảkhiđãtrưởng

thành;ngườitacungcấpchonótấtcảmọithứđãsẵnsàng:nóchỉviệcsử

dụng,ngườitachẳngbaogiờchonócáigìđểcầnphảibaoquát.Bấtcứtrò

chơixếphìnhnào,miễnrằngđừngtinhtếquá,cũngđềugiúpchoviệctập

dượt vào đời khác hẳn: ở đấy đứa trẻ chẳng sáng tạo những đồ vật có ý

nghĩa,nóchẳngmấyquantâmcácđồvậtấyngườilớngọilàgì:thaotáccủa

nókhôngphảilàsửdụngmàlàthiêntạo:nósángtạoranhữngthứbiếtđi,

biếtlăn,nósángtạoramộtcuộcsống,chứkhôngphảimộttàisản;cácđồ

vậtởđấytựmìnhxửsự,chúngkhôngcònlàmộtchấtliệutrơỳvàphứctạp

trong lòng bàn tay.Nhưng loại đó thì hiếm hơn: đồ chơi của Pháp thông

thườnglàđồchơimôphỏng,nómuốntạonhữngđứatrẻsửdụng,chứkhông

phảinhữngđứatrẻsángtạo.

Tínhchấttưsảnhoácủađồchơikhôngchỉnhậnthấyởcácdạngthức,

tấtcảđềuthiếtdụng,màcònởchấtliệucủanónữa.Cácđồchơihiệnđang

lưuhànhđềubằngvậtliệubạcbẽo,sảnphẩmcủahoáhọc,chứkhôngphải

củatựnhiên.Nhiềuthứngàynayđượclàmbằngnhữngchấtliệuphứctạp;

đồnhựaxemravừa thôvừavệsinh, sờvàochẳngcòn thấy thích thú,êm

dịu,thânthương.Mộtdấuhiệukhiếntaphảisữngsờ,đólàsựbiếnmấtdần

củagỗ,chấtliệuphảinóilàlýtưởngvìnóchắcchắnvàthắmthiết,khitiếp

xúc cảm thấy hơi ấm tự nhiên; gỗ dùở hình dạngnào cũng loại bỏ được

nhữnggóccạnhquásắcnhọnlàmtađau,loạibỏđượccáilạnhhoáhọccủa

kimkhí; khi trẻ cầm chơi hoặc đậpmạnh, đồ chơi ấy không rung lênmà

cũngchẳngrítkenkét,nóphátramộtâmthanhvừađùngđụcvừarõràng;

đólàchấtliệuthânthuộcvànênthơ,nókhiếnchođứatrẻnhưvẫnđangtiếp

xúc với cây cối, với bàn ghế, với sàn nhà.Gỗ không gây thương tíchmà

cũngchẳnghỏnghóc;nókhôngvỡ,nócũmònđi,nócóthểdùngđượclâu,

sốngcùngđứatrẻ,cảibiếndầndầnnhữngmốiquanhệgiữađồvậtvớibàn

tay;nếunóchết,thìđólàbằngcáchtóplại,chứkhôngphìnhra,nhưnhững

đồchơicơkhíkiachúngchẳngcònkhimộtchiếclòxohỏngbậtrakhỏivị

trí.Gỗlàmranhữngđồvậtcốtyếu,nhữngđồvậtcủamuônđời.Thếnhưng

hầu như chẳng còn nữa các đồ chơi bằng gỗ, các ca khúc mục đồng xứ

Vosges*, lànhững thứ,đúng thế,chỉcóđược trongmột thờicủanghề thủ

công.Đồchơitừnaycótínhchấthoáhọc,cảvềchấtvàmàusắc:ngaycả

vật liệu củanó cũng toànđem lại cảmgiác sửdụng, chứkhôngphải cảm

giácthíchthú.Ngoàira,nhữngđồchơiấyrấtmauchóngchếtđi,vàkhiđã

chếtrồi,chúngkhôngcònlưulạiởđứatrẻbấtcứdấuvếtgìcả.

Paris đã không bị ngập lụt

TRẬNLỤThồithángGiêng1955cóthểđãgâyrachohàngngànngười

Phápnhữngtrởngạivànhữngbấthạnh,nhưngnóvẫnmangtínhchấtHộihè

hơnlàthảmhoạ.

Mớiđầu,trậnlụtđãlàmchomộtsốđồvậttrởnênlạlẫm,đãlàmtươi

mớinhậnthứcvềthếgiớibằngcáchđưavàođónhữngđiểmbấtthườngtuy

rằngcóthểlýgiảiđược:ngườitađãthấynhữngchiếcxehơichỉcònlàcái

mui,nhữngđènđườngbịcụtgốc,chỉcòncáingọnnổilênnhưcácbônghoa

súng,nhữngngôinhàbịcắtnhưcáckhốixếphìnhcủatrẻ,mộtchúmèobị

mắcnghẽnnhiềungàytrênmộtcâycao.Tấtcảnhữngvậtdụngđờithường

đóbỗngchốcdườngnhưbịtáchlìakhỏigốcrễcủachúng,bịtướcmấtthực

thểhợplýtuyệtvờilàThếgian.Sựđoạntuyệtấycócáihaylàlạlùng,mà

không huyền ảo đáng sợ: làn nước đã tác động nhưmột trò kỹ xảo điêu

luyệnnhưngaicũngbiếtrõ,mọingườicócáithúđượcnhìnthấynhữngthứ

bị thayhìnhđổidạng,nhưng tóm lại vẫn “tựnhiên”, đầuóchọđã có thể

chămchúvàohiệuquả,màkhôngsavàonỗikhắckhoảivìtùmùchẳnghiểu

nguyên nhân.Nước lụt đã làm đảo lộn quang cảnh thường ngày, song lại

khôngláichệchnóvềphíakỳảo:cácvậtthểđãbịxoáđimộtphần,nhưng

khôngbịbiếndạng:cảnhtượngđãtrởnênkỳcục,nhưngvẫnhợplý.

MọiđoạntuyệthơiquámộtchútvớicáiđờithườngđềudẫnđếnHộihè:

vảchăngnướclênkhôngchỉlựachọnvàlàmcholạlẫmmộtsốvậtthể,mà

nócònlàmđảolộnngaycảcảmgiácchungvềquangcảnh,làmđảolộntầm

nhìnbaoquátlâunay:cáctuyếnđịachínhquenthuộc,cáchàngcâynhưrèm

che,cácdãynhà, cácconđường,ngaycả lòngsông,những thứvốnvững

bềnđểphânđịnhrõrệtcácsởhữu,tấtcảđềuđãbịtẩyxoáđi,đãbịmởrộng

từgócradiện:chẳngcòntrụcđường,chẳngcònbờsông,chẳngcònphương

hướng;mộtchấtliệubằngphẳngtrảirakhôngbiếtđâulàbờbến,vàvìthế

nólàmchongườitachữnglại,chơivơibịbứtkhỏicáchiệntrường,chẳng

biếtlấyđâulàmcăncứ.

Hiệntượnggâybốirốinhấtchắcchắnlàchínhdòngsôngcũngbiếnmất:

consông,nguyênnhâncủatấtcảsựxáotrộnấy,giờkhôngcònnữa,nước

khôngcònchảytheodòng,cáidòngsônguốnlượn,hìnhdạngsơđẳngcủa

mọinhậnthứcđịalý,màtrẻem,đúngthế,rấtưachuộng,chuyểntừđường

nét thànhmặtphẳng,nhữngchỗquanhco lồi lõmcủađịahìnhchẳngcòn

thấyđâunữa,khôngcònphânchia thứbậcđâu làsông, làđường, làđồng

ruộng, là sườndốc, lànhữngkhoảngđất trống; tầmnhìn toàncảnhmấtđi

quyềnlựclớnlaolàtổchứckhônggiantheokiểusắpxếpcácchứcnăngliền

kềbênnhau.Vậylàlũlụtgâybốirốichínhngayởtrungtâmcácphảnxạthị

giác.Nhưngbốirốiấykhônggâylolắngvềmặtthịgiác(tôinóivềcácảnh

chụpđăngbáo,phươngtiệntiêuthụduynhấtthựcsựmangtínhtậpthểcủa

cảnhlũlụt);nhậnthứcđúngđắnvềkhônggianbịngưnglại,trởnênlạlẫm,

nhưngcảmgiácchungvẫndịudàng,êmđềm,bấtđộngvàdễchịu;tầmnhìn

bị kéo loãng ra vô tận; cảnhquan thườngngàymất đimàkhônggây náo

động:đó là sựbiếndịchngười ta chỉ thấydiễn ra trọnvẹn rồi, vì thếnỗi

khiếpsợchẳngcòn.

Nướcnhữngconsônglặnglẽtrànbờkhiếncácchứcnăngvàcáctêncủa

địahìnhbịngưnglại,tươngứngvớicảnhquanlàmyênlòngấyrõrànglàcả

mộthuyềnthoạithíchhợpvềsựtrượtlướtđi:trướccácbứcảnhchụpcảnh

lũ lụt,mỗiđộcgiảcảmthấymìnhnhưcũngđangđược lướtđi.Dođómà

nhữngcảnhchụpcácconthuyềnđitrongphốrấtthànhcông:nhữngcảnhấy

nhiềulắm,báochívàđộcgiảtỏrahamthíchlắm.Đólàvìởđấyngườita

thấydiễnra trongcuộcđời thựcướcmơhuyềnthoạivàđơnsơlớnlaovề

conngườiđitrênmặtnước.Saumấyngànnămlướttrênsôngbiển,contàu

vẫncònlàđiềukhiếnngườitangạcnhiên:nósảnsinhranhữnghammuốn,

nhữngkhátvọng,nhữngmơmộng: trẻemtrongtròchơihaynhữngngười

lao độngbịmêhoặc bởi các chuyếndu hànhđườngbiển, tất cả đều nhìn

thấyởđấychínhcáicôngcụcủasựgiảiphóng,việcthựchiệnluônluônkỳ

lạmộtvấnđềmàlươngtrikhônggiảithíchnổi:đólàđitrênmặtnước.Lũ

lụtlạitungchủđềấylên,đưađếnchonómộtkhungcảnhlôicuốnlàphốxá

củamọi ngày: người ta đi bằng tàu đến hiệu bán tạp hoá, cha xứđi bằng

thuyềnđếnnhàthờ,mộtgiađìnhđimuasắmđồthiếtdụngbằngcanô.

Thêmvàoloạichuyệnkỳdịấylàniềmháohứcxâydựnglạithônlàng

hoặckhuphố,tạochonónhữngconđườngmới,xửsựđạikháinhưởtrên

sânkhấu,biếnđổihuyềnthoạitrẻthơvềtúplềutranh,bằngcáchkhótiếp

cậnngôinhà–chốnnương thân,nóđượcchính lànnướcbảovệnhưmột

pháođàihaymộttoàlâuđàiởVenise.Điềungượcđời,lũlụtđãtạonênmột

thếgiớidễsửdụnghơn,cóthểđiềukhiểnmộtcáchkhoáitránhưkhitrẻcon

sắpxếp,khámphávàthíchthúchơiđồchơi.Cácngôinhàchỉcònlànhững

hìnhlậpphương,cácđườngsắtchỉcònlànhữngtuyếntáchbiệt,cácgiasúc

chỉcònlànhữngbầyđàndidời,vàchínhlàcontàunhỏ,thứđồchơituyệt

vờinhấtcủathếgiớitrẻthơ,đãtrởthànhphươngthứcsởhữucáikhônggian

đượcbàyra,trảiravàkhôngcòncắmsâubénrễnữa.

Nếutachuyểntừcáchuyềnthoạivềcảmgiácsangcáchuyềnthoạivề

giátrị,lũlụtvẫngiữđượcphầnháohứcnhưthế:báochíđãcóthểtriểnkhai

rấtdễdàngđộnglựccủatìnhđoànkếtvàngàynàyquangàykhácnóiđếnlũ

lụtnhưmộtsựkiện tậphợpmọingười lạivớinhau.Điềuđóchủyếu liên

quanđếntínhchấtdựbáocủataihoạ:chẳnghạnbáochíđãsôinổivànăng

nổdựkiếntrướclũlụtsẽtớiđỉnhđiểmvàongàynào;cáithờihạntaihoạập

đếnxem ra cóvẻkhoahọc, đã tậphợpđượcmọi người đểbàngiải pháp

chốngchọihợplý:đắpđập,trétcáclỗhổng,sơtán,vẫnlàsựhốihảháohức

nhưthudọnthóclúahoặcquầnáophơikhisắpcócơndông,nhưnhấccầu

rúttrongmộtcuốntiểuthuyếtphiêulưu,tómlạilàchốngchọivớitựnhiên

chỉbằngthứvũkhílàchạyđuavớithờigian.

ĐedoạParis,lũlụtcũngđãcóthểhoàmìnhchútítvàohuyềnthoạinăm

bốnmươitám*:dânchúngParisđãdựngcác“chướngngạivật”,họđãbảo

vệthànhphốcủamìnhbằngnhữngviênđálátđườngchốnglạidòngsôngkẻ

thù.Phươngthứckhángcựtruyềnthuyếtấyđãcósứcquyếnrũlớnlao,được

tándươngbằngcảloạthìnhảnhnàolàtườngngănchặn,nàolàchiếnhào,

nào là thành luỹ bằng cát trẻ condựng trên bờbãi để chạyđua chống lại

nướctràntới.Nhưthếcònhayhơnlàbơmnướctừcáccănhầmramàbáo

chíkhôngkhaithácđượcgìnhiều,cácbácgáccổngchẳnghiểubơmnước

đổraconsôngđangdângnước lên thìđược tíchsựgì.Tốthơn là tungra

hìnhảnhhuyđộngbinh línhcứu trợ,nhữngchiếcxuồngcao sugắnmáy,

việccứunạn“cáctrẻem,cụgiàvàbệnhnhân”,việcdồnsúcvậtlênxuồng,

hốihảnhưNoétrongKinhthánhchấtđầyconTàulớn.BởilẽconTàulớnlà

mộthuyềnthoạitốtlành:ởđấynhânloạitránhđượctaihoạ,nhânloạitập

trungvàođấyvàtạodựngởnơiđâyýthứccầnthiếtvềquyềnlựccủamình,

từtrongbấthạnhvẫntỏrõlàcóthểđiềukhiểnđượcthếgiới.

Bichon ở xứ Da Đen

TẠPCHÍMatchđãkểmộtchuyệnnóilênnhiềuđiềuvềhuyềnthoạitiểu

tưsảnliênquanđếnngườiDađen:mộtcặpvợchồngnhàgiáotrẻ tuổiđã

thámhiểmxứsởcủadânĂnthịtngườiđểvẽtranh;họmangtheođứacon

mớimấythángtuổitênlàBichon.Ainấyđềuhếtsứclấylàmlạvềsựdũng

cảmcủaôngbố,bàmẹvàconhọ.

Thoạtđầu,ngườitahếtsứcbứcxúcvềthứanhhùngchủnghĩachẳngcó

mụcđích.Mộtxãhộivôcớtiếnhànhtriểnkhainhữnghìnhthứcphẩmchất

củamìnhthìthậtlàmộttìnhhuốngnghiêmtrọng.NếuthậtsựembéBichon

sẽgặpnhữngmốihiểmnguy(tháclũ,thúdữ,bệnhtậtv.v.),thìrõràngngốc

nghếchbắtnóphảichịuđựngchỉvìlýdoduynhấtđếnchâuPhivẽtranhvà

đểthoảmãncáiphùhoagămlênvảivẽ“mặttrờivàánhnắngchóichang”;

lạicònđángtráchhơnnữalàcoicáingốcnghếchấynhưsựcantrườngnổi

đìnhđámvàgâyxúcđộng.Ngườitathấylòngdũngcảmởđâydiễntiếnra

sao:đólàmộthànhđộnghìnhthứcvàrỗngtuếch,nócàngvôcớthìlạicàng

đượckínhnể;ngườitađangởgiữathờibuổicủanềnvănminhhướngđạo

sinh,khichuẩnmựccủanhữngtìnhcảmvànhữnggiátrịhoàntoànbịtách

rakhỏicácvấnđềcủatìnhđoànkếtvàtiếnbộcụthể.Đólàhuyềnthoạicũ

về “tính cách” nghĩa là về “rèn luyện”.Những thành tích củaBichon đều

cùngloạivớinhữngthăngtiếntuyệtdiệu:đólàcácbiểuhiệnvềđạođức,mà

giátrịcuốicùngchỉlànhờvàoquảngcáomàthôi.Trongcácxứsởchúngta,

tươngứngvớinhữnghìnhthứcthểthaotậpthểxãhộihoáthườngcóhình

thứcthểthao–ngôisaođỉnhcao:sựnỗlựcrènluyệnthânthểởđâykhông

xâydựngmốiliênkếtcủacánhânvớicảnhóm,màlạikhíchlệthứđạođức

phôtrương,sứcdẻodaikỳlạ,chútphiêulưubíhiểm,thứđạođứcđoạntuyệt

mộtcáchquáiquỷmọiquantâmgắnbóvớixãhội.

ChuyếnduhànhcủabốmẹBichon lạidiễn ra tạimộtmiền rấtmơhồ

không xác định, đâu như là XứMọi Da Đỏ, loại địa phương hư cấu mà

người tanhưvô tìnhxoámờnhữngđặc tínhchân thậtquá,nhưngcái tên

hoangđườngcủađịaphươngấycũnggợilênsựnhậpnhằngdễsợgiữamàu

dacủacưdânvàmáungườiđượcxem làđồuốngcủacưdân,chuyếndu

hànhấyđượcthuậtlạivớichúngtaởđâybằngngôntừđichinhphục:họra

đitấtnhiênkhôngmangtheovũkhí,mà“taycầmbảngmàuvàcâybútvẽ”,

hệt nhưđấy là chuyếnđi săn hay cuộc viễn chinh, đượcquyết định trong

những điều kiện vật chất ác nghiệt (các nhân vật anh hùng luôn luôn là

nghèo khổ, xã hội quan liêu của chúng ta không ưu đãi những chuyến đi

phonglưu),nhưnggiàuvềlòngdũngcảm–vàvềtínhchấtvôtíchsựtuyệt

vời(hoặclốlăng)củalòngdũngcảmấy.CònembéBichonthìnhưParsifal,

emđốilậpmàutócvànghoecủaem,sựngâythơcủaem,nhữngbúptóccủa

emvànụcườicủaemvớithếgiớighêngườicủalũdađendađỏ,vớicácvết

rạchởmávàcácbộmặtgớmkhiếp.Tấtnhiên,chínhlàmàutrắngdịudàng

đãchiếnthắng:Bichonkhuấtphục“lũănthịtngười”vàtrởthànhthầntượng

củahọ(dânDatrắngdứtkhoátđượcsinhrađểlàmchúatể).Bichonlàmột

embéngườiPháphiềnlành,emchẳngphảiđánhđấmgìmàthuầnhoávà

khuất phục được bọn man rợ: mới hai tuổi đầu*, đáng lẽ đi chơi ở rừng

Boulogne*,emđãlàmviệcchotổquốccủaem,hệtnhưbaem,tachẳnghiểu

rõtạisao,làngườiđãchiasẻcuộcsốngcủamộtđơnvịlínhcưỡilạcđàvà

truyđuổi“bọnkẻcướp”ởbưngbiền.

NgườitađãcóthểđoánđượchìnhảnhcủatênDađenthấpthoángphía

saumẩuchuyệnbổíchấy:thoạtđầutênDađengâynỗisợhãi,hắnlàdânăn

thịtngười;vànếungườitathấyBichonanhhùng,chínhlàvìemthậtsựcó

nguy cơ bị ăn thịt. Không có sự hiện diện hàm ẩn của nguy cơ ấy, câu

chuyệnsẽmấtđi tínhchấtgiậtgân,độcgiảsẽchẳngsợhãi;vìvậycó rất

nhiềucuộcchạmtránmàembéda trắngchỉcómột thânmộtmình,bịbỏ

mặc,vôtưlự,giữamộtvòngnhữngtênDađenxemchừngđềurấtđángsợ

(hìnhảnhduynhấtcủadânDađenhoàntoànkhôngđángngạisẽlàhìnhảnh

củaanhbồi,gãmanrợđãthànhnôlệ,vảchănghìnhảnhnàythườngsóng

đôivớimộtnétphổbiếnkháccủatấtcảcácchuyệnhayhovềchâuPhi:anh

bồi kẻ cắp cuỗmđồđạc của chủ rồi chuồn).Cứmỗi hình ảnh, ta lại phải

rùngmìnhvềchuyệncó thểxảyra:người tachẳngbaogiờxácđịnhrõ là

chuyệngì,chỉ“kháchquan”cóthểnàothuậtlạinhưthế;nhưngthựcracâu

chuyệndựatrênmốitươngquanđầyxúcđộnggiữathịttrắngvàdađen,giữa

tínhngây thơvàsự tànbạo,giữa tinh thầnvàma thuật;NgườiĐẹpchinh

phụcConThú,Daniel*đểcholũsưtửliếmláp,tínhchấtvănminhcủatâm

hồnkhuấtphụctìnhtrạngdãmancủabảnnăng.

MưumẹoquỷquyệttungrachuyệnBichonlàgiớithiệuthếgiớidađen

quađôimắtnhìncủađứatrẻdatrắng:mọithứởđấyrõràngcóvẻnhưmột

conrối.Vàbởilẽsựthunhỏnàyrấtkhítvớihìnhảnhngườitathườngnghĩ

vềnhữngnghệthuậtvàtậpquánởcácxứsởxalạ,nênđộcgiảcủatạpchí

Matchvữngtinvàoconmắtnhìntrẻthơcủamình,củngcốthêmchútnữasự

bấtlựckhôngthểhìnhdungđượccáigìkhácmàtôiđãchỉraởcáchuyền

thoạitiểutưsản.Chungquy,dânDađenkhôngcócuộcsốngtrọnvẹnvàtự

chủ:đólàmộtđốitượngkỳdị;nórútlạichỉcònlàmộtchứcnăngkýsinh,

chứcnănggiảitríchonhữngngườidatrắngdotínhchấtkỳcụccóphầndễ

sợcủanó:châuPhi,đólàmộtconrốihơinguyhiểm.

Vàbâygiờ,nếungườitamuốnđốichiếuhìnhảnhphổbiếnấy(Match:

khoảngmộttriệurưỡiđộcgiả)vớinhữngnỗlựcgiảihoặcsựkiệnngườida

đencủacácnhàdântộchọc,vớinhữngcânnhắchếtsứccẩnthậntừrấtlâu

khihọbuộcphảidùngđếncáckháiniệmhàmhồ“ngườiNguyênthuỷ”hoặc

“ngườiCổ sơ”, với trí tuệ trung thực của những người nhưMauss, Lévi-

Strauss hayLeroi-Gourhan* đương đầu các thuật ngữ phân biệt chủng tộc

đượccheđậy,ngườitasẽhiểurõhơnmộttrongnhữngphiềntoáitolớncủa

chúngta:đólàmâuthuẫngaygắtgiữatrithứcvàhuyềnthoại.Khoahọctiến

nhanhtiếnthẳngtrênconđườngcủanó;songnhữngbiểuhiệntậpthểkhông

theokịp,tụtlạisaunhiềuthếkỷ,bịuyquyền,bịgiớibáochíhùnghậuvàbị

nhữnggiátrịtôntikìmhãmquẩnquanhtrongsailầm.

ChúngtađangcònsốngtrongtâmtrạngthờitiềnVoltaire,đấylàđiềucứ

phải nhắc đi nhắc lại. Bởi lẽ vào thời của Montesquieu* hoặc Voltaire*,

ngườitangạcnhiênvềnhữngdânBaTưhoặcnhữngdânHuronlàvìchíít

đểgánchohọđứctínhchấtphác.Voltaireởvàothờinaychắcsẽkhôngviết

vềnhữngchuyệnphiêulưucủaBichonnhưtạpchíMatchđãviết:màcólẽ

ôngsẽtưởngtượngramộtBichonnàođóănthịtngười(hoặcdânCaoLy)

phảiđươngđầuvới“conrối”trangbịbomna-pancủaphươngTây.

Một người thợ dễ thương

BỘPHIMTrêncácbếncảngcủaKazanlàmộtthídụtốtvềhuyễnhoặc.

Chắcaicũngbiết,phimnóivềmộtcôngnhânbốcdỡnàođóbiếngnhácvà

hơicụccằn(MarlonBrando),lươngtâmdầndầnthứctỉnhnhờTìnhyêuvà

Giáohội(trongvaimộtlinhmụcxungkíchkiểuspellman*).Vìsựthứctỉnh

ấy trùng thời gian với việc loại bỏmột công đoàn gian lậu, trái phép và

dườngnhưthúcđẩycáccôngnhânbốcdỡchốnglạivàinhânvật trongsố

nhữngkẻbóclộthọ,nêncónhữngngườitựhỏiphảichăngđấylàbộphim

dũngcảm,mộtbộphim“cánhtả”nhằmphơibàychocôngchúngMỹthấy

vấnđềthợthuyền.

Thựcra,mộtlầnnữađólạilàliềuvac-xinsựthậtmàtôiđãchỉracơchế

hết sức hiện đại của nó trong những bộ phimMỹkhác: người ta lái chức

năngbóclộtcủagiớicácôngchủlớnvàomộtnhómnhỏnhữngtêngăng-

xtơ,vàbằngcáchthúnhậnđiềutệhạicỏnconcoinhưmộtcáimụnbétíteo

vàkhóchịuấy,ngườitađánhlạchướngđiềutệhạithậtsự,ngườitatránh

khôngnêutênnóra,ngườitaphùphépchonó.

Tuy nhiên chỉ cần miêu tả khách quan các “vai” trong bộ phim của

Kazanlàđủvạchrakhôngcãivàođâuđượcthựcchấthuyễnhoặccủanó:

giaicấpvôsảnởđâygồmmộtnhómnhữngconngườiyếuđuối,cònglưng

dướiáchnôdịchmàhọ thấyrõnhưngkhôngcódũngcảmđể laychuyển;

Nhànước(tưbảnchủnghĩa)đồngnhấtvớiCônglýtuyệtđốilànơiduynhất

cóthểtrôngchờđểchốnglạitộiácvàsựbóclột:nếungườicôngnhânđến

đượctớitậnNhànước,tớitậncảnhsátvànhữngbanđiềutracủaNhànước

thìanhtathoátnạn.CònGiáohội,dướidángdấpcủamộtchủnghĩahiệnđại

con-đã-gặp-ta-chưa, chẳngquachỉ làmột thế lực trunggiangiữagiữanỗi

cùngcựccơhữucủangườicôngnhânvàquyềnlựcchachúcủaNhànước-

ôngchủ.Vàthếlàcuốicùng,cảcáichứngngứangáycônglývàýthứcvặt

vãnhấyđềudịuđihếtsứcnhanhchóng,đượcgiảiquyết trongsựổnđịnh

vữngchắccủamộttrậttựtốtlành,lànơicáccôngnhânlàmviệc,lànơicác

ôngchủngồikhoanhtay,vàlànơicácgiáosĩbanphướcchocảhaibênvìai

cũnglàmđúngchứcnăngcủamình.

Thế nhưng chính cái kết cục đã bộc lộ bộ phim, vào lúc nhiều người

tưởngrằngKazankhéoléothểhiệnkhuynhhướngtiếnbộcủamình:trong

đoạncuốibộphim,ngườita thấyBrandorángsứcphi thường,với tưcách

mộtngườithợngoanngoãnchuđáo,tớitrìnhdiệnôngchủđangđợianh.Mà

ôngchủấyrõràngđượcthểhiệnmộtcáchbiếmhoạ.Ngườitađãbảonhau:

xemkìaKazanđangchếgiễunhamhiểmcácnhàtưbản.

Đâylàtrườnghợp,hoặcchẳngbaogiờnữa,đemápdụngphươngpháp

giảihoặcdoBrechtđềxuất,vàxemxétcáchậuquảcủamốithiệncảmmà

ngaytừđầubộphimchúngtadànhchonhânvậtchính.Hiểnnhiênđốivới

chúngtaBrandolàmộtnhânvậttíchcực,tuycónhữngkhuyếtđiểm,nhưng

côngchúngaicũngyêumến,dohiệntượnghoànhậpmàngoàicáiđóra,nói

chung,chẳngaimuốnđixem.Khinhânvậtấy,cànglớnlaohơnvìđãlấylại

đượcýthứcvàlòngdũngcảm,bịthương,kiệtsứcsongvẫnkiêntrì,tiếnvề

phíaôngchủvàôngtatrảlạicôngviệclàmchoanh,sựđồngcảmcủachúng

takhôngcònbiếtgiớihạnnàonữa,chúngtahoàntoànđồngnhấtmìnhvới

đức chúaKitômới ấy, chúng ta hoà nhập không chút băn khoăn vào nỗi

thốngkhổcủaanhta.ThếnhưngsựthăngthiênđauđớncủaBrandoxétcho

cùngdẫnđếnviệcthừanhậnmộtcáchthụđộnggiớichủđờiđờikiếpkiếp:

dùbiếmhoạthếnàođinữathìvẫnlàngườitamuốndẫndắtmọingườitrở

vềvớitrậttự;cùngvớiBrando,cùngvớicácphukhuânvác,cùngvớitấtcả

các thợ thuyềnMỹ,chúng ta lạihởi lònghởidạnghĩ làmình thắng lợivà

yêntâmtrongtaycủagiớichủ,cònviệcmiêutảcáibềngoàidịtậtcủagiới

ấythìchẳngđểlàmgì:từlâuchúngtađãbịlôicuốndínhdấpđồngcảmvới

anhphukhuânváckia,anhtalấylạiđượcýthứccôngbằngxãhộichỉđểtán

dươngvàbantặngchotưbảnMỹ.

Tathấyđấy,dotínhchấthoànhậpmàcảnhấykháchquantrởthànhmột

cảnhhuyễnhoặc.ĐượcdẫndắtđểyêumếnBrandongaytừđầu,nênchúng

takhôngthểcólúcnàophêphánanhtađượcnữa,thậmchíkhôngthểýthức

đượcsựngudạikháchquancủaanhta.Tabiếtrằngchínhvìđểchốnglại

mối nguyhiểmcủanhữngmánhkhoénhư thếmàBrecht đềxuất phương

phápgiáncáchnhânvậtcủaông.Brechtcó lẽđãđòihỏiBrando tỏ rõ sự

ngâythơcủamình,đểlàmchochúngtahiểurằngmặcdùcóthểthôngcảm

vớinhữngnỗibấthạnhcủaanhtathếnàođinữa,thìvẫncòncóđiềuquan

trọnghơnlàthấyđượcnhữngnguyênnhânvàcácphươngsáchcứuchữa.Ta

cóthểtómtắtsựsailầmcủaKazanbằngcáchnóirằngcầnphảiđưaraphán

xétnhà tưbảnnhưng lạicầnphảiphánxétBrandonhiềuhơn.Bởi lẽphải

trôngđợinhiềuvàocácnạnnhânnổidậyhơnlàvàobứcbiếmhoạnhữngtên

đaophủcủahọ.

Gương mặt Nàng Garbo*

GARBOvẫnthuộcvàothờiđiểmđiệnảnhkhigươngmặtconngườilàm

chocôngchúnghếtsứcbốirối,khikhángiảhoàntoànđắmđuốivàohình

tượngconngườinhưvàothứbùangải,khigươngmặtnhưtrạngtháituyệt

đốicủadathịtmàngườitakhôngthểtiếpcậncũngchẳngthểbỏđấymàđi.

Vàinămvề trước,gươngmặtValentinodẫnđếncácvụ tự tử;gươngmặt

Garbovẫnthuộcthờingựtrịcủatìnhyêuphongnhãấy,khidathịtkhơigợi

nhữngýthứcsangãthầnbí.

Chắc hẳn đó là một gương mặt-đồ vật tuyệt vời; trong Nữ hoàng

Christine,bộphimngườitađượcxemlạimấynămnayởParis,lớpphấnbôi

mặtmỏngnhưtuyếtphủcủamộtchiếcmặtnạ;đókhôngphảilàgươngmặt

đượctôđiểm,màlàgươngmặtnhưbằngthạchcao,cảdiệnmạokhôngbiến

sắcchứkhôngphảichỉởcácđườngnét;trongcảlớptuyếtvừamongmanh

vừamịnmàngấy,chỉduycóđôimắtlàhaikẽnứthơirunrun,đenláynhư

quảbồquân,nhưnghoàn toànvôcảm.Nhan sắc tuyệt trần, nhưnggương

mặtấykhôngphảilàđượcvẽ,màđúnghơnlàđượckhắctrênchấtliệunhẵn

vàbở,nghĩalàvừahoànhảovừaphùdu,khiếntanghĩđếnbộmặttrátbột

củaCharlot,đôimắtthựcvậtsẫmmàucủaông,gươngmặttotemcủaông.

Vảchăng,cólẽsứccámdỗcủachiếcmặtnạchekínmặt(chẳnghạnmặt

nạcổđại)làởtínhchấtbíẩnthìít(đấylàtrườnghợpcácmặtnạchenửa

mặtcủaItalia)màchủyếulàởtínhchấtlýtưởngcủagươngmặtngười.Ta

bắtgặpởGarboloạingườitheoquanniệmhọcthuyếtPlaton*,vàđiềuđólý

giảitạisaogươngmặtcủanànghầunhưchẳngphảitraichẳngphảigái,tuy

rằngkhôngcógìđángngờ.Đúnglàbộphim(NữhoàngChristinekhilàphụ

nữ khi là chàng trai phong nhã) góp phần vào sự nhập nhằng ấy; nhưng

Garbokhônghềcảitrangmộtchútnào;nàngvẫnluônlàbảnthânnàng,khi

độivươngmiệnhaykhiđộinhữngchiếcmũdạtovàthấpvẫnlàcùngmột

gươngmặtnhưtuyếtvàcôquạnh.BiệtdanhTiênnữcủanàngchắchẳn ít

muốn nói đến nhan sắc trác tuyệt,mà là bản chất con người thực thể của

nànggiángtrầntừmộtkhoảngtrờinơimọithứđềuhìnhthànhvàkếtthúc

trongánhsángrựcrỡnhất.Bảnthânnàngbiếtđiềuđó:baonữdiễnviênđã

đànhchịuđểchocôngchúngthấysắcđẹpcủahọphainhạtdần.Cònnàng

thìkhông:đừngđểchobảnchấtthoáibiếnđi,gươngmặtcủanàngcầnphải

mãimãichỉ làhiện thâncủa trí tuệhoànhảo,hơn làđườngnéthoànhảo.

DầndầnBảnchấtlumờ,bịchekhuấtbởinhữngcặpkính,nhữngchiếcmũ

rộngvành,nhữngchuyếnlưuđầy,nhưngnókhôngbaogiờbiếnchất.

Thếnhưng,tronggươngmặtthầnthánhhoáấyvẫntoátlênmộtcáigìđó

cònsắcsảohơnchiếcmặtnạ:mộtthứtươngquancốývàdođócótínhchất

người giữa đường cong của hai lỗmũi và vòng cung đôi lôngmày, chức

nănghiếmhoi,cótínhchấtcánhân,giữahaivùngcủakhuônmặt;chiếcmặt

nạchỉlàsựgiatăngthêmcácđườngnét,còngươngmặtthìtrướchếtlàmối

liênkếtcácđườngnétnàyvớinhữngđườngnétkhác.GươngmặtcủaGarbo

thểhiệncái thờiđiểmmongmanhởđóđiệnảnhsẽ tríchxuấtvẻđẹphiện

sinhtừvẻđẹpbảnchất,ởđógươngmặtlýtưởngsẽnghiêngvềphíanhững

gươngmặtcóthểtànphaiđầyquyếnrũ,ởđónhữngbảnchấtnhụcthểtinh

khôisẽnhườngchỗchochấttrữtìnhcủangườiphụnữ.

Làthờiđiểmchuyểntiếp,gươngmặtcủaGarboliênkếthaithờiđạihình

tượng,nóbảođảmbướcchuyểntừnỗikhiếpsợsangvẻduyêndáng.Tabiết

rằngngàynaychúngtađangởcáicựckháccủadiễnbiếnấy:gươngmặtcủa

AudreyHepburn, chẳnghạn, được cá biệt hoá, không chỉ bởi các vai hay

đóng của nàng (phụ nữ trẻ thơ, phụ nữ nũng nịu),mà còn bởi con người

nàng,cònbởitínhđặcthùgầnnhưduynhấtcủagươngmặtnàng,gươngmặt

chẳngcòngìlàbảnchất,màđượctạothànhbởivôsốnhữngchứcnănghình

tháiphức tạp.Làngônngữ, tínhđặcbiệt củaGarbo thuộc loạikháiniệm,

còntínhđặcbiệtcủaAudreyHepburn thuộc loại thực thể.Gươngmặtcủa

Garbolàýniệm,gươngmặtcủaHepburnlàSựkiện.

Mãnh liệt mà thư thái

TRONGcácphimthuộcXê-riđen,ngàynayngườitađiđếnloạiđộng

táchếtsứcthưthái;nhữngcôgáinhỏnhắnmiệngchúmchímthảcácvòng

trònkhóithuốclátrướcsựtấncôngcủabọnđànông;nhữngcáibúngngón

tayuynghiêmđểrahiệulệnhdứtkhoátvàngắngọnchonổloạtđạn;côvợ

củatrùmbăngđảngthảnnhiênngồiđanáotrongnhữngtìnhhuốnghếtsức

nóngbỏng.Grisbiđãthểchếhoáđộngtácdửngdưngấybằngcáchxemđó

nhưchuyệnđờithườngrấtPháp.

Bọn găng-xtơ trước hết là bọn bình tĩnh. Những sự việc thiên hạ nói

chungvẫncònxemlàquantrọng,nhưcáichếtcủaconngười,bịthuvềchỉ

còn nhưmột phác đồ, được thể hiện bằng động tác nhỏ xíu:một hạt li ti

trongsựchuyểndịchlặnglẽcủacáctuyến,haingóntaybúngmộtcái,thếlà

ởtítđằngxakia,mộtngườigụcxuốngcũngvớicửđộngquyướcnhưvậy.

Vũ trụgiản lượcấy, luônđượcxâydựngnhưsựnhạobáng lạnh lùng loại

kịchmê-lô,nhưtabiết,cũnglàvũtrụcuốicùngcủathếgiớithầntiên.Việc

thu hẹp động tác quyết định có cả một truyền thống huyền thoại, từ cái

numencủacácvịthầncổđại,chỉmộtcáihấtđầulàmchaođảosốphậnmọi

người,đếnchiếcđũathầncủabàtiênhaycủangườilàmtròảothuật.Súng

bắntấtnhiênlàđãgiãncáchcáichếtra,nhưnghợplýrõquánêncầnphải

chắtlọcđộngtácđểlạimộtlầnnữathểhiệnsựcómặtcủasốmệnh;động

tácthưtháicủacácgăng-xtơchínhlàthếnày:hànhđộngbithảmthulạichỉ

cònmộtchútxíubằngcáchhỗnhợpđộngtácvớihànhvi.

Tôisẽlạinhấnmạnhvàotínhchínhxácvềmặtngữnghĩacủathếgiới

ấy,vàocơcấutrítuệ(chứkhôngchỉvàocơcấucảmxúc)củacảnhtượng.

Rútphắtkhẩusúngcônrakhỏiáovét, trongmộtđộngtháichẳngchêvào

đâuđược,hoàntoànkhôngbiểuđạtsựchếtchóc,bởivìtừlâuđộngtácđó

chỉđượcxemlàdoạnạt,màhiệuquảcóthểđảongượcmộtcáchkỳdiệu:

khẩusúnglụclóraởđâykhôngcógiátrịbiđát,màchỉcógiátrịnhậnthức;

nóbiểuđạt sựxuất hiện củamột biến cốmới, động tác gợi lập luận, chứ

khôngthựcsựgâykhủngkhiếp;nótươngđươngvớichuyểnhướngsuyluận

trongmột vở kịch củaMarivaux*: tình huống bị đảo ngược, tình yêu vừa

mớitưởngnhưchinhphụcđượcbỗngchốcmấttoi;điệumúavungsúnglục

lênkhiếnthờigiantrởnênkémbềnvững,vìtrongquátrìnhdiễnbiến,nócó

nhữngbướcquay trởvề sốkhông,nhữngbướcnhảygiật lùi tương tựcác

bướcnhảygiật lùi trongtròchơingỗng.Khẩusúngcônlàngônngữ,chức

năngcủanólàduytrìáplựccủacuộcsống,tránhnésựkhépkíncủathời

gian:nólàlogos,chứkhôngphảilàpraxis*.

Cửchỉthưtháicủatêngăng-xtơtráilạicótấtcảsứcmạnhghêgớmhiệp

đồng củamột phán quyết; không hăm hở, nhanh chóng tìm chính xác tới

đích, nó cắt thời gian và làmbối rối sự khoa trương.Mọi cử chỉ thư thái

khẳngđịnhrằngchỉsựimlặnglàcóhiệuquả:đanlen,hútthuốc,giơngón

tay,nhữngthaotácấyđềuhàmýcuộcsốngthựcsựlàởsựimlặng,vàhành

vicóquyềnsinhquyềnsátđốivớithờigian.Khángiảvìthếcóảogiácvề

một thếgiới vững chắc, nó chỉ thayđổi dưới áp lực của cáchànhvi, chứ

chẳngbaogiờdướiáplựccủacáclờinói;nếutêngăng-xtơnói, thìđấylà

nói bằng hình ảnh, ngôn ngữ đối với hắn chỉ là thơ ca, từ ngữ nó thốt ra

chẳngcóchứcnăngthầnthánhnàohết:nóilàcungcáchnhànrỗicủahắnvà

chứngtỏlàhắnnhànrồi.Cómộtvũtrụbảnchấtđólàvũtrụcủanhữngđộng

tácđượcbôidầumỡtrơntru,baogiờcũngđượcdừnglạiởđiểmchínhxác

vàcótínhtoántrước,mộtthứtổnghợpcủatínhhiệuquảthuầntuý:vàrồi

rảilêntrênvàitrànghoatiếnglóng,nhưmộtloạixaxỉvôdụng(vàcũnglà

cótínhchấtquýphái)củamộtnềnkinhtếmàgiátrịtraođổiduynhấtchỉlà

độngtác.

Nhưngđộng tác ấy, để biểu đạt là nó hoà nhậpvới hànhvi, phảimài

nhẵnmọicườngđiệu,phảidátmỏngđếnmứctốiđa;bềdàycủanóchỉđược

làmốiliênkếtgiữanguyênnhânvàkếtquả;sựthưtháiởđâylàkýhiệuxảo

tránhấtcủatínhhiệuquả;mỗingườibắtgặpởđótínhlýtưởngcủamộtthế

giớibịphómặcchocácđộngtácthuầntuýcủaconngười,vànócứbonbon

bấtchấpnhữngtrởngạicủangônngữ:bọngăng-xtơvàcácthầnthánhchẳng

nóichẳngrằng,họchỉlắclưcáiđầu,thếlàmọithứđượcthựchiện.

Rượu vang và sữa

DÂNTỘCPhápxemrượuvanglàmộttàisảnđặcthùcũngnhưbatrăm

sáumươiloạiphomátvànềnvănhoácủamình.Đólàthứđồuống–totem,

tươngđươngvớisữabòHàLanhoặcnướctràmàhoànggianướcAnhuống

mộtcáchtrịnhtrọng.Bachelard*đãtiếnhànhxemxétchất lỏngấyvềmặt

phântâmhọcởcuốitiểuluậncủaôngvềcácmơmộngcủaýchí,chỉrarằng

rượuvang là cốt tuỷcủamặt trờivà củađất, trạng tháigốccủanókhông

phải làướtmà làkhô, vàvì vậy thực thểhuyền thoại đối lậpnhấtvớinó

chínhlànước.

Nóithựcra,cũngnhưmọitotemdaidẳng,huyềnthoạivềrượuvangcó

nhữngbiến thái nhiều khi tưởngnhưmâu thuẫn.Chẳnghạn cái chất kích

thíchấybaogiờcũngđượcxemnhưloạigiảikháthiệunghiệmnhất,hoặc

chí ítcáikhát là lýdo tạingoạiđầu tiênkhiếnngười tauốngnó (“nógây

khát”).Códạngmàuđỏ,bảnthểxaxưacủanólàmáu,chấtlỏngđậmđặcvà

liênquanđến sự sống.Đó là vì dạng thểdịch củanó thực ra khôngquan

trọngmấy;trướchếtnólàmộtchấtchuyểnđổi,cókhảnănglậtngượccác

tình huống và các trạng thái, và rút từ các đối tượng ra mặt đối lập của

chúng,chẳnghạncókhảnăngbiếnngườiyếuthànhkẻmạnh,ngườiítnói

thànhgãbahoa;dođómànócóma lựcdi truyền lâuđời,cóquyềnnăng

triếthọcchuyểnđổihoặcsángtạoexnihilo*.

Vềbản chất làmột chứcnăng,mà chứcnăng thì có thể thayđổi, nên

rượuvangxemracónhữngkhảnănglinhhoạt:nócóthểdùnglàmlýdotại

ngoạichomơmộngcũngnhưchothựctế, tuỳthuộcngườisửdụnghuyền

thoại.Vớingườilaođộng,rượuvangsẽlàmchotaynghềđượcthuầnthục,

dễdàngsángtạo(“đểtâmvàocôngviệc”).Vớingườitríthức,nósẽcóchức

năngngược lại: rượuvang“petitvinblanc”hoặc“beaujolais” sẽgiúpnhà

vănthoátkhỏithếgiớiquátrầntụccủanhữngrượucốc-tayvànhữngrượu

bạc*(thóiđuađòichỉđưaramờinhữngloạiấythôi);rượuvangsẽgiảithoát

ôngtakhỏinhữnghuyềnthoại,sẽdứtbỏôngtakhỏitínhtrínăng,sẽđặtông

tangangtầmvớingườivôsản;nhờrượuvang,người trí thức tiếpcậnvới

tínhchấtcườngtrángtựnhiên,vàvìvậythoátđượctaihoạmàmộtthếkỷ

rưỡichủnghĩalãngmạntiếptụcđènặnglêntínhchấtlýtríthuầntuý(tabiết

rằngmộttrongnhữnghuyềnthoạiđặcthùcủangườitríthứchiệnđạilànỗi

ámảnh“cócáiđó”).

Nhưng điều đặc biệt với nước Pháp là khả năng chuyển đổi của rượu

vangchẳngbaogiờđượcnêulêncôngkhainhưmộtmụcđích:nhữngxứsở

khácuốnglàđểsaysưa,vàaicũngnóinhưvậy;ởPháp,saysưalàhệquả,

chẳngbaogiờlàmụcđích;uốngrượuđượccảmnhậnnhưsựnhâmnhihứng

thú,chứkhôngnhưnguyênnhâncầnthiếtđểđạthiệuquảmongmuốn:rượu

vangkhôngchỉ làbùangải,nócònlàhànhđộngnhấmnhápdàidài:động

tácởđâycógiátrịtrangtrí,vàquyềnlựccủarượuvangchẳngbaogiờtách

rờivớicácphươngthứctồntạicủanó(ngượcvớirượuwhisky,chẳnghạn,

là loạirượuuốngđểsaysưa“sựsaysưakhoankhoáinhất,vớinhữnghậu

quảítkhóchịunhất”,uống,rồilạiuống,vàviệcuốngwhiskyrútlạithành

mộthànhvi–nguyênnhân).

Tấtcảnhữngđiềuđóđềuđượcbiết,đượcnóihàngngànlầntrongphôn-

clo,trongtụcngữ,trongcáccuộcchuyệntròvàtrongVănchương.Nhưng

ngaysựphổquátấycũngbaohàmtínhchất thủcựu: tinvàorượuvanglà

mộthànhvicộngđồngbắtbuộc;ngườiPhápnàohơixalánhhuyềnthoạisẽ

phảihứngchịunhữnglờinóiranóivào,chẳngphảilàsaivềhoàđồng,mà

trướchếtanhtaphảithanhminh.Nguyêntắcphổquáthoàntoànchiphốiở

đây,theonghĩalàxãhộigọibấtcứaikhôngtinvàorượuvanglàốmyếu,

khuyếttậthoặchưhỏng;xãhộikhôngcomprend*ngườiđó(theohainghĩa,

vềphươngdiệntinhthầnvàvềphươngdiệnkhônggiancủathuậtngữnày).

Ngược lại, vănbằngchứngnhậnhoànhập tốt được cấp cho ai uống rượu

vang:biết uống làmột kỹ thuật quốcgia dùngđểxácđịnh tư cáchngười

Pháp,đểchứngtỏđồngthờinănglựcthànhtích,sựtựchủvàtínhcáchhoà

đồng của người đó.Vậy rượu vang là cơ sở cho đạo đức cộng đồng, bên

trongnềnđạođứcấy,mọithứđềuđượcbỏqua:nhữngtháiquá,nhữngbất

hạnh,nhữngtộiácchắclàcóthểxảyravớirượuvang,nhưngtuyệtnhiên

khôngphảilàácđộc,phảntrắchoặcxấuxa;điềuácmànócóthểgâyralà

thuộcloạibấtkhảkháng,nênthoátkhỏihìnhphạt,đólàđiềuácchẳngmay,

chứkhôngphảiđiềuácdotínhkhí.

Rượuvangđượcxãhộihoábởivìnólàcơsởkhôngnhữngchonềnđạo

đức,màcònchobốicảnhnữa;nótrangtríchonhữnglễnghinhỏnhặtnhất

củacuộcsống thườngngàyởPháp, từbữaănqua loa (rượuvangđỏ,pho

mátcamembert)đếnbữaliênhoan,từcuộctròchuyệnởquánrượuđếnbài

diễnvăn trongbuổi tiệc tùng.Nókích thíchcáckhíhậu,dùđó làkhíhậu

nào,trongrétmướtnóliênkếtvớitấtcảnhữnghuyềnthoạicủanóngấm,và

trongoibứcnókhơigợimọihìnhảnhcủabóngrâm,mátmẻvàgiábuốt.

Chẳng có tình trạng khó chịu nào của cơ thể (nhiệt độ, cái đói, sự buồn

phiền,sựbứcbối,cảnhngộđấtkháchquêngười)lạikhôngkhiếntamơước

đếnrượuvang.Làchấtcơbảnkếthợpvớinhữnghìnhtháithứcănkhác,nó

cóthểtrùmlênmọikhônggianvàmọithờigiancủangườiPháp.Nhắcđến

mộtchitiếtnàođócủacuộcsốngđờithườngmàthiếurượuvangthìngười

tathấybựcmìnhnhưchẳngphảiởquêhương:ôngCoty*,khibắtđầunhiệm

kỳbảynăm,đểngườitachụpảnhtrướcmộtbànănthânmật,trênbàn,thật

khácthường,chaiDumesnildườngnhưthaythếchochailitronđỏ,cảnước

náo động lên: điều đó không thể tha thứ được cũng nhưmột ông vuamà

sốngđộcthân.Rượuvangtrongtrườnghợpnàylàthuộclýdoquốcsự.

Bachelardchắccólýkhichorằngnướclàcáiđốilậpvớirượuvang:về

phươngdiệnhuyềnthoạihọc,điềuđólàđúng;vềphươngdiệnxãhộihọc,ít

rangàynayđiềuđókhôngđúnglắm;nhữnghoàncảnhkinhtếhoặclịchsử

đãchuyểnvaitròấychosữa.Bâygiờsữalàthứphản-vangthậtsự:vàkhông

phảichỉ làdonhữngsángkiếncủaôngMendès-France* (cốý theophong

cáchhuyền thoại: uống sữaởdiễnđànnhưMathurin ăn rau spinach),mà

cũngbởilẽ,trongđạidanhmụchìnhtháicácchất,sữalàđốilậpvớilửado

mậtđộphântửdàyđặccủanó,dobảnchấtkemtrênbềmặtcủanó;rượu

vangcótínhchấtcắtbỏ,tínhchấtphẫuthuật,nóchuyểnđổivàsảnsinh;sữa

thìcótínhchấtmỹphẩm,nógắnkết,bồiđắp,phụcchế.Hơnnữa,cáitinh

khiếtkếthợpvớitínhchấttrongtrắngtrẻthơcủasữalàsựbảođảmchosức

mạnh, sức mạnh không bừng bừng, không nổi nóng, mà bình tĩnh, thản

nhiên,tỉnhtáo,hệtnhưthựctại.TrongvàiphimMỹ,nhânvậtnam,cương

nghịvàtrongtrắng,khôngkhướctừmộtcốcsữatrướckhirútkhẩusúngcôn

trừngtrịkẻgiantà,nhữngnhânvậtấyđãchuẩnbịchosựhìnhthànhhuyền

thoạimớivềParsifalnày:đếnbâygiờ, tronggiới anhchịởParis,đôikhi

ngườitacũnguốngthứsữa-lựulạthường,dunhậptừchâuMỹ.Nhưngsữa

vẫnlàmộtchấtngoạilai;rượuvangmớimangtínhchấtdântộc.

Vảchăng,huyềnthoạihọcvềrượuvangcóthểgiúpchúngtahiểutính

chấtnhậpnhằngquenthuộctrongđờisốnghàngngàycủachúngta.Bởivì

rượuvangđúnglàmộtchấttuyệtvời,nhưngcũngđúngkhôngkémlàviệc

sảnxuấtrượuvangmangnặngtínhchấtcủachủnghĩatưbảnPháp,dùđólà

củanhữngngườinấurượunhàhaycủanhữngtênđạithựcdânbênAngiêri,

chúngbuộctínđồđạoHồi,ngaytrênmảnhđấtđãbịngườitatướcđoạt,phải

trồng loại câychẳngbiếtdùng làmgì, vìhọ thiếucả cơmăn.Vậynêncó

nhữnghuyềnthoạirấtdễthươngnhưngdẫusaocũngchẳngphảilàvôhại.

Và đặc điểm sự tha hoá hiện nay của chúng ta chính là ở chỗ rượu vang

khôngthểlàchấthoàntoàntốtlành,trừphibuộclòngphảiquênđinócũng

làsảnphẩmcủasựchiếmdụng.

Bít tết và khoai tây rán

BÍTTẾTcũnggópphầnvàohuyền thoại liênquanđếnmáunhưrượu

vang.Đólàtimcủathịt,đólàthịtởtrạngtháithuầntuý,vàaiănbíttếtlàcó

đượcsứcmạnhbòmộng.Hiểnnhiênuythếcủabíttếtlàởchỗhầunhưnó

cònsốngsít;cònthấyrõởđấycảmáu,máutươi,đặc,quánhvàđồngthờicó

thểcắtra;ngườitahìnhdungđượcmóncaolươngmỹvịcủathầnthánhcổ

đạikhinhai cáimiếngdaidainócứ tópdầnđiđể tađồng thời cảmnhận

được sứcmạnh cội nguồn và tính chấtmềm dẻo của nó len lỏi vào ngay

trongmáuta.Màumáulàlýdotồntạicủabít tết:độchíncủanóđếnđâu

đượcbiểu thịkhôngphảibằngcácđơnvịcalo,màbằngcáchìnhảnhcủa

máu;bíttếtthìcòntươimáu(gợitanghĩđếnmáutừđộngmạchtràoracủa

convậtbịchọctiết),hoặctáixanh(vàđólàmáuđặc,máudưthừatrongtĩnh

mạch,ởđâyđượcgợirabởimàutímtái,trạngtháicựcđiểmcủamàuđỏ).

Bít tết chínđếnđâu, dù cógiảmnhẹđi nữa, cũngkhông thểnói thẳng ra

được; đối với trạng thái trái bản chất tự nhiên ấy, cần phải dùng lối uyển

ngữ:ngườitabảorằngbíttếtchíntới,điềuđónóithựcracónghĩalàđãđến

mộtgiớihạn,chứkhôngphảilàđãchínhẳn.

Vậyănbíttếtcòntươimáuvừathểhiệnbảnchấttựnhiênvừathểhiện

đạo lý. Tất cả các tính khí coi như đều có thể tìm thấy ở đấy cái lợi cho

mình,đốivớinhữngngườinóngnảylàsựtươngđồng,đốivớinhữngngười

haybồnchồnvànhữngngườiuểoảilàsựbổsung.Vàcũngnhưrượuvang

đốivớisốđôngtríthứctrởthànhchấtdẫnxuấtđưahọđếnvớisứcmạnhcội

nguồncủatựnhiên,bíttếtđốivớihọcũnglàthứcănđểbùđắp,nhờcóthức

ănđóhọnômnahoátínhchấtthuầntuýlýtrícủamìnhvàgạtbỏbằngmáu

vàchấtthịtmềmsựkhôkhancằncỗimàngườitakhôngngừnglênánhọ.

Mónthịnhhànhthịtbòsốngtrộnnướcsốttac-tachẳnghạn,làthaotácphù

phép chống lạimối liênkết lãngmạn của tính chấtmẫn cảmvà tính chất

bệnhhoạn: trongchếbiếnmónănấycó tấtcảcác trạng thái tạomầmcủa

chấtliệu:thịttươinghiềnvàlòngtrắngtrứng,cảmộtbảnhoàtấunhữngchất

liệumềmvàsống,mộtthứtómlượcđầyýnghĩacáchìnhảnhcủagiaiđoạn

tiềnsản.

Nhưrượuvang,ởPhápbíttếtcũnglàthànhphầncơbản,đượcquốcgia

hoácònhơncảxãhộihoá;nóhiệndiệntrongtấtcảcáckhungcảnhcủađời

sốngẩmthực:nhữngmónbíttết,viềnlòngđỏtrứng,mỏngdínhởcácquán

ănrẻtiền;dàydặn,bónglángtạicáchiệuđặcsản;hìnhlậpphương,ruộtướt

mọng, trênphủmột lớpcùicháyxém, trongcác tiệmăncaocấp;nó tham

giavàomọinhịpđiệu,vàobữachéndưdậtcủagiớitưsảnvàvàobữaănqua

loagặpđâuănđấycủakẻđộcthân;đólàmónănvừachóngvánhvừano

bụng,nó thựchiệnđếnmức tốtnhấtmối liênquangiữa tiếtkiệmvàhiệu

quả,giữahuyềnthoạivàsựthíchứngdễdàngvớimọicáchănuống.

Hơnnữa,đó làmộtđặcsảnPháp(ngàynayphạmvibị thuhẹp,đúng

thế,dosựxâmnhậpcủamónthịtbòsốngMỹtrộnnướcsốt).Cũngnhưvới

rượu vang, chẳng có người Pháp nào không mơ ước bít tết khi ăn uống

chẳnghợpkhẩuvị.Mớibướcchânrađếnnướcngoàilànỗinhớbíttếtbộc

lộ rangay,ởđóbít tết được tôđiểmphụ thêm tínhchất trangnhã,bởivì

trongcáchnấunướngcóvẻphứctạpởngoạiquốc,bít tết làmónăn, theo

ngườitanghĩ,kếthợpđượcvừangonlànhvừagiảndị.Làmộtmónăndân

tộc,nóđượcđánhgiátheonhữnggiátrịyêunước:giátrịấyđượcnânglên

trongthờichiếntranh,thậmchínólàmáulàthịtcủangườichiếnsĩPháp,là

thứkhôngthểchuyểnnhượngđược,chỉcóthểdophảnbộinómớisangtay

kẻ thù.Trongmộtphim trướcđây (PhòngNhìchốngKommandantur),chị

giúpviệccủachaxứyêunướcdọnbữaănchotêngiánđiệpĐứccảitrang

thànhngườiPháphoạtđộngbímật: “Kìa, anhđấyư, anhLaurent!Emsẽ

dọnchoanhănmónbíttếtcủaem.”Rồisauđó,khitêngiánđiệpbịlộtmặt

nạ:“Thếmàtôiđãchohắnmónbíttếtcủatôi!”Sailầmtinngườiđếnthếlà

cùng.

Thườngđượcăncùngvớikhoaitâyrán,bíttếttruyềnchokhoaitâyrán

sắctháidântộchàonhoángcủanó:khoaitâyráncũnggợinhớquêhương

vàmangtinhthầnyêunướcnhưbíttết.TạpchíMatchchochúngtabiếtlà

saucuộcđìnhchiếnởĐôngDương,“tướngDeCastries* trongbữaănđầu

tiênđãgọimónkhoaitâyrán”.VàôngchủtịchHộiCựuchiếnbinhĐông

Dươngvềsaubìnhluậnthôngtinđó,đãnóithêm:“Lâunayngườitachẳng

phảibaogiờcũnghiểuđượccửchỉcủatướngDeCastriesgọimónkhoaitây

rántrongbữaănđầutiêncủaông.”Ôngchủtịchấymuốnchúngtahiểurằng

vịtướnggọimónkhoaitâyránchắcchắnkhôngphảilàmộtphảnxạvậtchất

tầmthường,màlàmộttìnhtiếtmangtínhlễthứcthểhiệnsựhồhởigặplại

dântộcPháp,Vịtướngbiếtrõbiểutượngdântộccủachúngta,ôngbiếtrằng

khoaitâyránlàkýhiệuthựcphẩmcủa“tínhchấtPháp”.

Nautilus và Con tàu say

TÁCPHẨMcủaJulesVerne*(màngườitavừalàmlễkỷniệmnhândịp

trònnămmươinăm*)sẽlàđốitượngtốtchoviệcphêbìnhvềcấutrúc;đólà

mộttácphẩmluậnđề,Verneđãxâydựngmộtthứvũtrụkhépkíntrongbản

thânnó,nócónhữngphạmtrùriêngcủanó,cóthờigian,khônggian,trạng

tháitrọnvẹncủanó,vàthậmchícảnguyêntắchiệnsinhcủanó.

Nguyên tắc ấy theo tôi dường như là động tác khép kín liên tục. Trí

tưởngtượngcủaVernevềchuyếnduhànhxoayquanhviệcthámhiểmtrong

khuôn viên đóng kín, và sự bắt gặp củaVerne với tuổi ấu thơ không bắt

nguồntừchuyệnphiêulưuthầnbívôvị,màtráilạitừniềmhạnhphúcthông

thườngvềcáihữuhạnngườitatìmthấyởtrẻemsaymênhữngtúplềuvà

nhữngnhàbạt:tựquâymìnhlạivàởtrongđó,đấylàmơướchiệnsinhcủa

trẻemvàcủaVerne.Màulýtưởngcủaướcmơấylàcuốntiểuthuyếtgần

nhưhoànhảo:Hònđảobíẩn*,ởđóconngười–trẻthơsángtạolạithếgiới,

chấtđầynó,ràokínnó,tựnhốtmìnhtrongđó,vàtônvinhnỗlựcbáchkhoa

ấybằngtưthếchiếmhữutưsản:giầyvảiđitrongnhà,tẩuthuốclávàbên

góclòsưởi,tronglúcngoàikiabãotáp,nghĩalàcáivôhạn,cứviệchoành

hànhvôtíchsự.

Vernetừnglàmộtngườisaymêsựsungmãn:ôngkhôngngừnghoạch

địnhthếgiớivàbàybiệnđồđạcthếgiớiấy,làmchonóđầyắpnhưkiểumột

quảtrứng;hànhđộngcủaôngđúnglàhànhđộngcủamộtnhàbáchkhoathư

thếkỷXVIIIhoặccủamộthoạsĩHàLan:thếgiớilàhữuhạn,thếgiớithì

đầynhữngvậtliệuđođếmđượcvàliềnsátnhau.Nghệsĩkhôngthểcócông

việcgìkhácngoàilậpcácbảndanhmục,cácbảnthốngkê,vàxuađuổicác

xóxỉnh cònbỏ trống, đểđưavàođấy thànhhàng thành lối san sát những

sángtạovàdụngcụcủaconngười.Vernethuộchàngngũtiếnbộcủagiai

cấp tư sản: tác phẩm của ông khẳng định không gì có thể thoát khỏi con

người,thếgiới,kểcảthếgiớixaxôinhất,cũngchỉnhưmộtđồvậttrongbàn

tayconngười,vàquyền sởhữu, tóm lại, chỉ làmột thờiđiểmbiệnchứng

trongquátrìnhtổngthểchếngựTựnhiên.Vernekhônghềtìmcáchmởrộng

thếgiớibằngnhữngconđườngthoátlylãngmạnhoặcnhữngkếhoạchthần

bívươntớicáivôhạn:ôngluôntìmcáchcohẹpthếgiớiđólại,dồnmọithứ

vàođấy,thunóthànhmộtkhoảngkhônggianquenbiếtvàkhépkín,nơicon

ngườisauđócóthểănởthoảimái:thếgiớicóthểrútramọithứtừbảnthân

nó,đểtồntạinóchẳngcầnđếnaikhácngoàiconngười.

Không kể vô số những điều do khoa học cung cấp, Verne đã tìm ra

phươngtiệntiểuthuyếttuyệtvờiđểlàmnổibậtviệcchiếmhữuthếgiớiấy:

bảolãnhkhônggianbằngthờigian,khôngngừngliênkếthaiphạmtrùấy

vớinhau,tấtcảchỉdongẫunhiênhoặcdoýđịnhchợtnảytrongđầu,nhưng

baogiờcũngthànhcông.Bảnthânnhữngdiễnbiếncũngphảiđemlạicho

thếgiới trạngtháicogiãn,phảinớirộnghoặcthuhẹpkhuônviên,phảiăn

nhập trơn tru với các khoảng cách vũ trụ, và cảm nghiệmmột cách ranh

mãnhquyềnnăngcủaconngườiđốivớicáckhônggianvàcácthờibiểu.Và

trênhànhtinhbịnghiếnngấumộtcáchthắnglợivẻvangbởingườihùngcủa

Verne,mộtloạiAntée* tưsảnchỉđêmđêmmới là thờigian thảnh thơivà

“hồisức”,vẫnthườngcómộtnhânvậtkháclạnàođấy,bịgiàyvòbởinỗiân

hậnhoặcchánchường,dấuvếtcủamột thời lãngmạnđãquarồi,vànhân

vậtấydosựtươngphảncànglàmnổibậtsứckhoẻcủanhữngchủsởhữuthế

giớithựcsự,họchẳngcómốibănkhoănnàokhácngoàiviệcthíchnghicàng

trọnvẹncàng tốtvớicác tìnhhuốngphức tạpkhôngphảivềphươngdiện

siêuhìnhcũngchẳngphảivềphươngdiệnđạođức,màđơngiảnchỉlàdosự

thayđổithấtthườngquáquắtnàođấyvềđịalýmàthôi.

VậyhànhđộngsâuxacủaJulesVernechínhlàsựchiếmhữuchẳngsai

vàođâu.Hìnhảnhcontàu,hếtsứcquantrọngtronghuyềnthoạicủaVerne,

khônghềmâuthuẫnvớiđiềuđó,màhoàntoànngượclại:contàurấtcóthể

làbiểutượngcủasựrađi;sâuxahơn,nólàdấuhiệucủakhuônviênkhép

kín.Sởthíchđitàubaogiờcũnglàniềmvuiđượcsốnghoàntoànkhépkín

mộtnơi,đượccótrongtầmtaycàngnhiềuvậtdụngcàngtốt.Đượctuỳýsử

dụngmộtkhônggianhữuhạntuyệtđối:yêunhữngcontàu,trướchếtđólà

yêu một ngôi nhà cực điểm, bởi lẽ đóng kín hoàn toàn, chứ tuyệt nhiên

khôngphảilànhữngchuyếnđixamơhồ:contàulànơicưtrútrướckhilà

mộtphươngtiệnchuyênchở.VảchăngtấtcảnhữngcontàucủaJulesVerne

đềuđúnglàcác“xóbếp”hoànhảo,vànhữngchuyếnđiđằngđẵngcàngtăng

thêmniềmhạnhphúccủakhuônviênkhépkín,tăngthêmsựhoànthiệncủa

tính nhân bản trong đó.Con tàuNautilus về phương diện ấy làmột hang

độngdễthương:niềmvuithíchđượckhépkínđạttớicựcđiểmkhitừtrong

lòngchốnnộithấtkhôngkhehởấylạicóthểlờmờnhìnquaôkínhlớnsóng

nướcdậpdờnbênngoài,vàđồngthờinhưthếcũnglàcóthểquađốilậpmà

xácđịnhđượcbêntrong.

Phầnlớnnhữngcontàutruyềnthuyếthoặchưcấu,vềphươngdiệnấy,là

chủđềvềmộtcuộcsốngrurúkhépkínthúvị,nhưcontàuNautilus,bởilẽ

chỉcầnđưatàulàmchỗởchoconngườilàđủđểchoconngườingaylậptức

tổchứcởnơiđâycuộcsốnghưởngthụmộtthếgiớitròntrịavàtrơntru,hơn

nữacảmộtđạolýhànghảikhiếnconngườiđồngthờivừalàchúatể,làchủ

nhânvàchủsởhữucủathếgiớiấy(chủnhânduynhấttrêntàu,v.v..).Trong

huyềnthoạivềhànghảiđó,chỉcómộtcáchphùphépchobảnchấtchiếm

hữucủaconngườiđốivớicontàulàgạtbỏconngườivàđểcontàuchỉmột

mìnhnómà thôi; khi ấy con tàu không còn là cái hộp, là nơi ở, là vật bị

chiếmhữunữa;nótrởthànhconmắtphiêudiêu,lướtquanhữngkhoảngvô

tậnvôcùng;nókhôngngừngtạoranhữngchuyếnrađi.Đốilậpthậtsựvới

contàuNautiluscủaVernelàContàusaycủaRimbaud*,contàuxưng“tôi”

và,khôngcònhìnhdángkhumkhum,nócóthểlàmchoconngườichuyển

từmộtthứphântâmhọcvềhangđộngsangmộtthipháphọcđíchthựcvề

thámhiểm.

Quảng cáo về chiều sâu

TÔIđãchỉ ra rằngngàynayquảngcáocácbộtgiặt chủyếuvevãný

niệmvềchiềusâu:chấtbẩnkhôngbịgộtrửaởbềmặtnữa,nóbịtốngkhứra

khỏinhữnghangổkínđáonhấtcủanó.Mọiquảngcáocácmỹphẩmcũng

đềudựatrêncơsởtrìnhbầytácdụngtuyệtvờitừchỗsâuxa.Nhữngdòng

vắntắtmangtínhkhoahọc,nhằmquảngcáogiớithiệusảnphẩm,chỉrõsản

phẩmtẩysạchtừchiềusâu, loạibỏtừchiềusâu,nuôidưỡngtừchiềusâu,

tómlại,dù thếnàođinữa thìnócũngngấmvào.Nóimộtcáchnghịch lý,

chínhvìtrướchếtdalàlớpbềmặt,nhưnglàlớpbềmặtđangsống,vậylàsẽ

chết,cóthểkhôđivàgiàđi,nênchẳngkhókhăngìmàkhôngnghĩrằngnó

lệ thuộcvàonhữnggốcrễsâuxa,vàochỗmàmộtsốsảnphẩmgọi là lớp

nềncókhảnăngtáitạo.Vảchăngyhọccũngchobiếtsắcđẹpcóchiềusâu

(lớpdatrongvàlớpbiểubì)vàthuyếtphụcphụnữtinrằnghọlàsảnphẩm

củamộtquy trình tạosinh,sắcđẹp lộng lẫybênngoàiphụ thuộcvàoviệc

nuôidưỡngcácgốcrễ.

Ýniệmvềchiềusâu làphổbiến,chẳngcóquảngcáonào làkhôngđề

cậptới.Vềcácchấtđểthẩmthấuvàđểchuyểnhoánởtậnđáychiềusâuấy,

thìhoàntoànmơhồ;ngườitachỉnêulênrằngvấnđềlàởnhữngnguyênlý

(bồibổ,kíchthích,nuôidưỡng)hoặcnhữngtốchất(trợsinh,hồiphục, tái

tạo),cảmộthệtừngữnhưtrongkịchMolière,hơiphachútrốirắmsắcthái

khoahọcvạnnăng chủnghĩa (tác nhândiệt khuẩnR51).Không, tấnkịch

thậtsựcủacáitròphântâmhọcquảngcáonhonhỏấylàsựxungđộtcủahai

chất thù địch tranh giành nhaumột cách tinh tế việc chuyển dẫn các “tố

chất”vàcác“nguyênlý”xuốngvùngsâu.Haichấtấylànướcvàmỡ.

Cảhaichấtđềumậpmờvềmặttinhthần:nướclàcólợi,bởithiênhạai

cũngbiếtdangườigiàthìkhôcòndangườitrẻthìtươitắn,tinhkhiết(với

làndaẩmtươitắn,mộtsảnphẩmnọquảngcáothế).Cáirắnchắc,vẻnhẵn

nhụi,mọigiátrịxácthựccủadathịtbỗngcảmthấylànhờcónướcmàcăng

ra,phồnglênnhưquầnáogiặt,dathịtcóđượctrạngtháitinhkhiết,sạchsẽ,

tươitắnlýtưởngtấtcảlàdochìakhoánước.Vìvậy,vềphươngdiệnquảng

cáomànói,bồinướcvàocácchiềusâulàmộtliệuphápcầnthiết.Thếnhưng

nướccóvẻkhôngdễthẩmthấuvàomộtvậtthểmờđục:ngườitahìnhdung

nướcdễbayhơiquá,nhẹquá,nônnóngquánênkhôngthểdầndàthấmtới

cácvùngsâukínkialànơisắcđẹpđượctạodựng.Hơnnữa,ởtrạngtháitự

do,nướckỳcọ,gâyrát,nótrởlạikhôngtrung,thamgiavàolửa;nóchỉcó

lợikhinóbịgiamhãm,bịkìmgiữ.

Chấtmỡcónhữngưuđiểmvànhữngnhượcđiểmngượclại:nókhông

làmchotươitắn;nóquámềmmại,quádaidẳng,cótínhchấtgiảtạo;người

takhôngthểquảngcáosắcđẹpchỉtrêncơsởbôikem,ngaytínhchấtđậm

đặccủakemcũngbịxemnhưtrạngtháikémtựnhiên.Chắcchắnchấtmỡ

(được gọimột cách nên thơ hơn làdầu, viết ở số nhiều* như trong Kinh

ThánhhoặcOrient)toátlênýniệmbổdưỡng,nhưngchắcchắnhơnlànên

tán dương nó như một thành phần chuyên chở, chất bôi trơn thích hợp,

chuyểndẫnnướcđếntậnnhữngchỗsâuxanhấtcủada.Nướcbịxemlàdễ

bayhơi,bốc lên,chóngqua,phùdu,quýgiá;dầungược lại trụvững, trĩu

xuống, từ từépvàocácbềmặt, thẩmthấu, trườnxuốngkhông trở luidọc

theocác“lỗchân lông”(nhữngnhânvậtchủyếucủasắcđẹp trongquảng

cáo.Thếlàmọiquảngcáocácmỹphẩmđềunêulênsựkếthợpkỳdiệucủa

nhữngdungdịchthùđịch,từnayđượctuyênbốlàbổsungchonhau;khôn

khéotôntrọngmọigiátrịtíchcựccủahuyềnthoạicácchất,việcquảngcáo

ấyđạtđượcmụcđíchlàmchongườitahếtsứctintưởngrằngchấtmỡđóng

vaitròchuyểndẫnnướcvàcónhữngloạikemdạnglỏng,cácloạidầukhông

bóng.

Thếnênphầnlớncác loạikemmớiđềuđượcquảngcáolàở thểdung

dịch,thểlỏng,siêuthấm,v.v.;ýniệmvềmỡtrongmộtthờigianrấtdàiđược

xemnhưchấtđồnghànhvớichínhýniệmmỹphẩmnaylumờđihoặclẫn

vào,nhoèvàovớitínhchấtlỏng,vàthậmchíđôikhibiếnmất,nhườngchỗ

chodungdịchlỏng,chonướcxứcbổdưỡng,cótácdụngrấttốtlàmchoda

sănlạitrongtrườnghợpdanhờnbóng,vàcótácdụngđặcbiệtmộtcáchkín

đáonếungượclạicầnbồidưỡngchấtmỡchonhữngvùngsâuxaphàmăn

màngườitaliệtkêramộtcáchkhôngkiêngnểchomọingườithấycáchiện

tượngtiêuhoá.Vảchăngviệccôngkhaimởtoangnộigiớicơthểconngười

lànétchungcủaviệcquảngcáocácsảnphẩmvệsinh.“Sựhôi thốichẳng

cònnữa(ởrăng,ởda,ởmáu,ởhơithở)”:nướcPhápcảmthấyvôcùngháo

hứcmuốnđượcsạchsẽ.

Mấy câu nói của ông Poujade

TÍNHnộitạilàthứmàgiaicấptiểutưsảntôntrọngnhấtởtrênđời:giai

cấpấyưathíchmọihiệntượngdiễnratrọnvẹntrongkhuônkhổnộitạitheo

cơchếcóđicólạiđơngiản,nghĩalàmọihiệntượngđượcđáptrảđúngtheo

nghĩađen.Ngônngữ,vớicáchìnhtháicủanó,kểcảcúphápcủanó,phải

làmchongười ta tinvàođạo lýđập lạikia.Chẳnghạn,ôngPoujade* bảo

ôngEdgarFaure*: “Ngài nhận trách nhiệmvề sự đoạn tuyệt, ngài sẽ phải

chịucáchậuquả”,vàthếlàcáivôcùngtậncủathếgiớibịgạtbỏ,tấtcảthu

vềmột thể chế ngắnngủi, nhưngđầy ắp, không rò rỉ, thể chế thanh toán.

Khôngkểnộidungcủacâunóiấy,ngaysựcânbằngvềcúpháp,sựkhẳng

địnhquy luật chẳngviệcgìxảy ramàkhôngcóhậuquả tươngđương,và

mọihànhvicủaconngườiđềudứtkhoátkéotheohậuquả,tómlạicảmột

phươngtrìnhtoánhọclàmyênlònganhtiểutưsản,tạochoanhtamộtthế

giớitheokíchthướcthươngmạicủamình.

Phéptutừănmiếngtrảmiếngấycócáchìnhtháiriêngbiệtcủanó,tất

cảđềuởdạngđẳngthức.Khôngnhữngmọicôngkíchđềuphảiđượcgạtbỏ

bằngsựđedoạ,màngaycảmọihànhvicũngphảiđượcngănchặn.Niềm

kiêuhãnh“khôngđểbịlừa”chẳngquachỉlàtậptụctôntrọngthểchếtính

toántheođóngănchặntức làhuỷbỏ(“Lẽrahọcũngđãphảinóivớiông

rằngmuốnchơitôicáicúcủaMarcellinAlbert*,thìđừngcómàtinvàotoan

tínhấy”).Nhưvậy, rútgọn thếgiớivàomộtđẳng thức thuần tuý,quy tắc

tuânthủnhữngtươngquanvềlượnggiữacáchànhvicủaconngười,làcác

trạng tháihoanhỉ ănmiếngphải trảmiếng, trong trườnghợpquật lại hay

trongtrườnghợpngănchặn,đềulàkhépkínthếgiới trongbảnthânnóvà

gâyranỗisungsướng;vìvậyngườitahuênhhoangvềlốikếtoántinhthần

ấycũnglàlẽbìnhthường:lềlốitiểutưsảnlànétránhnhữnggiátrịvềchất,

là đemngay sự cânbằng của cácđẳng thức (ănmiếng trảmiếng, kết quả

đánhđổinguyênnhân,hànghoáđánhđổitiềnbạc,tiềntraocháomúcv.v.)

đểchốnglạisựtiếntriển.

ÔngPoujadehiểu rõkẻ thù chủyếucủahệ thốngbằngđề ấy làphép

biệnchứngmàôngítnhiềulẫnlộnvớiphépngụybiện:ngườitachỉthắng

đượcphépbiệnchứngbằngcáchkhôngngừngquaytrởvềvớitínhtoán,với

việcsođocáccáchcưxửcủaconngười,vớicáimàôngPoujadenhấttrívới

từnguyênhọcgọi làLý trí (“PhốRivoli sẽmạnhhơnNghịviệnđượcư?

biệnchứngphápsẽcógiá trịhơnLýtríđượcư?”).Phépbiệnchứng, thực

vậy,cónguycơmởrộngcái thếgiớimàngười tacốgắngkhépkín trong

nhữngđẳng thứccủanó; làmộtkỹ thuậtđểchuyểnhoá,phépbiệnchứng

mâuthuẫnvớicơcấuđođếmtàisản,nóthoátrangoàinhữngmốcgiớitiểu

tưsản,vàthếlàmớiđầunóbịlênánmạnhmẽ,rồibịtuyênbốlàthuầntuý

ảotưởng:lạithêmmộtlầnnữa,bằngcáchchêtráchyếutốlãngmạntrước

kia (yếu tố thời đó có tính chất tư sản), ông Poujade phủ nhận hết tất cả

nhữngkỳ thuật của trí tuệ,ôngđemđối lậpvới “lý trí” tiểu tư sảnnhững

nguybiệnvànhữngmơmộngcủacácgiáosưđạihọcvàcácnhàtríthức,họ

mấttínnhiệmđơnthuầnchỉdovịtrícủahọởbênngoàicáithựctếcóthểđo

đếm.(“NướcPhápbịkhủnghoảngsảnxuấtthừanhữngngườicóbằngcấp,

nhữngkỹsư,nhữngnhàkinhtế,nhữngtriếtgiavànhữngkẻmơmộngkhác,

họđãmấthếtmọitiếpxúcvớithếgiớithựctại.”)

Bâygiờ thì chúng tabiết thực tại tiểu tư sản làgì: thậmchíđóchẳng

phải lànhữnggìmắt thấytainghe,màlànhữnggìđođếmđượcvảchăng

thựctạiấy,cáithựctạichậthẹpnhấtmàkhôngmộtxãhộinàotrướcđâycó

thểxácđịnh,dẫusaovẫncótriếtlýcủanó:đólà“lươngtri”,cáilươngtri

nổitiếngcủa“nhữngconngườinhỏbé”,ôngPoujadenóithế.Giaicấptiểu

tưsản, ít ra làgiaicấp tiểu tưsảncủaôngPoujade(Hiệu thựcphẩm,Cửa

hàngthịt),cócáilươngtririêng,theokiểunhưmẩuruộtthừavênhváo,như

giácquannhận thứcđặcbiệt:mộtgiácquankỳcục,bởi lẽmuốn thấy rõ,

trướchếtphảikhôngthấygìhết,phảikhướctừvượtquacáchiệntượngbề

ngoài,phảixemcácđềxuấtcủa“thựctế”làtiềnbạcxoèra,vàhốnghách

tuyênbốlàconsốkhôngtấtcảnhữnggìcónguycơlấygiảithíchthaythế

chođáptrả.Vaitròcủanólàđặtthànhđẳngthứcđơngiảngiữacáimắtthấy

tainghevớicáitồntại,vàbảođảmvữngchắcmộtthếgiớikhôngkếtnối,

khôngchuyểntiếpvàkhôngtiếntriển.Lươngtrigiốngnhưconchócanhgiữ

chonhữngphươngtrìnhtiểutưsản:nóbịtkínmọingảđườngbiệnchứng,

xácđịnhmột thếgiới thuầnnhất, nơingười taungdungnhưởnhàmình,

tránhkhỏicácxáotrộnvàcácthoátlycủa“mơmộng”(cácbạnhãyhiểulà

củacáchnhìnkhôngđođếmđượcđốivớicácsựvật).Xemcáchđốinhânxử

thếcủaconngườilàvàchỉđượclàănmiếngtrảmiếng,nênlươngtrichính

làphảnứngchọnlọccủatrítuệ,thếgiớilýtưởngtheonórútlạichỉlànhững

cơchếđáptrảtrựctiếp.

Vìvậy,ngônngữcủaôngPoujademộtlầnnữachứngtỏrằngmọihuyền

thoạitiểutưsảnđềugắnvớiviệckhướctừsựkhácbiệt,phủnhậncáikhác,

thíchthútínhđồngnhấtvàtándươngcáitươngtự.Nóichung,việcrútgọn

thếgiớithànhphươngtrìnhnhưthếchuẩnbịchogiaiđoạnbànhtrướngchủ

nghĩa, khi đó “tínhđồngnhất” của cáchiện tượngnhân loại nhanh chóng

thànhnềntảngchomột“bảnchấttựnhiên”vàtiếpđếnlàmột“đạiđồng”.

ÔngPoujadechưađiđếnchỗxácđịnhlươngtrilàtriếtlýđạiđồngcủanhân

loại;dướimắtôngđómớilàmộtđứctínhgiaicấp,tuyđứctínhấy,đúngthế,

đãđượcxemnhưliệuphápkhôiphụcsứcmạnhđạiđồng.Vàchínhđấylà

điềutệhạicủachủnghĩaPoujade:ngaylậptứcnóđãcóthamvọngtrởthành

mộtchânlýhuyềnthoạivàxemvănhoánhưmộtcănbệnh,đólàtriệuchứng

đặctrưngcủacácchủnghĩaphátxít.

Adamov và ngôn ngữ

CHÚNGTAvừa thấy, lương triPoujadechủnghĩa là thiết lậpmộtsự

tươngđươngđơngiảngiữacáimắtthấytainghevàcáitồntại.Khimộthiện

tượngbềngoàilạthườngrõrệtquá,cáiýthứcchungấyvẫncòncáchdẹpnó

đimàvẫntrongkhuônkhổcơchếcácđẳngthức.Cáchấylàchủnghĩatượng

trưng.Mỗikhicócảnhtượngnàoxemchừngvôcớ,lươngtriliềnàoạttung

rabiểu tượng, tuycó trừu tượngđấynhưngđượcchấpnhậndướibầu trời

tiểutưsảnchừngnàonókếtnốicáihữuhìnhvớicáivôhìnhbằnglượngtiền

tệngangnhau(cáinàytrịgiábằngcáikia):vậylàvẫntínhtoán,thếgiớicòn

trụvững.

Adamov*đãviếtmộtvởkịchvềcácmáytròchơimayrủi*,mộtđồvật

bất thường trênsânkhấu tưsản lànơi thườngchỉbiếtđếnđồvật làchiếc

giườngngoại tình, giới báo chí chúng liền vội vã bài bác cái lạ lẫmbằng

cáchquynóvềbiểutượng.Chỉcầnđiềuđómuốnnóilêncáigìđấylàđãđỡ

nguyhiểmhơn.VàviệcphêbìnhvởBóngbàncànghướngvềđộcgiảcủa

những tờbáo lớn (Match,France-Soir), nó càngnhấnmạnhvào tính chất

biểutượngcủatácphẩm:cácbạncứyêntâm,đấychỉlàmộtbiểutượngthôi

mà,cáimáymayrủiđơngiảnchỉmuốnnói“tínhchấtphứctạpcủahệthống

xãhội”.Đồvậtbấtthườngtrênsânkhấuấyđượcphùphépvìnótrịgiámột

cáigìđấy.

Thếnhưngbànbi-ađiệncủavởBóngbànchẳngtượngtrưngchocáigì

hết:nókhôngbiểuthị,nósảnsinh;đólàmộtđồvậtđúngtheonghĩađen,mà

chứcnănglàsảnsinhracác tìnhhuống,dochính tínhkháchquancủanó.

Nhưngngaycảởđây,giớiphêbìnhcủachúngtacũngbịlừagạt,docứkhao

khátmuốnđàosâu:những tìnhhuốngấykhôngmang tínhchất tâmlý,về

cănbảnđólànhữngtìnhhuốngngônngữ.Đấylàmộtthựctếsânkhấurốt

cục rồi cũng sẽphải chấpnhận, bên cạnhcái kho cổ lỗnhữngcốt truyện,

hànhđộng,nhânvật,xungđộtvàcácthànhphầnkháccủasânkhấucổđiển.

VởBóngbànlàmộtmạnglướinhữngtìnhhuốngngônngữ,đượcdàndựng

tàitình.

Tìnhhuốngngônngữlàgì?Đólàhìnhtháingôntừcóthểsảnsinhra

cácbộphậnchắpnốithêmmàthoạtnhìncóchấttâmlý,khônggiảdốimà

cũngchẳngđôngkếtlệthuộcvàongôntừphíatrước,Vàchínhsựđôngkết

ấyrốtcuộclạithủtiêutâmlý.Nhạingôntừcủamộtgiaicấphoặcmộttính

cách,thìvẫnlàcòncókhoảngcáchnàođấy,vẫnphầnnàothíchthúvìđích

thựclàcủamìnhnóira(phẩmchấtđượctâmlýưuái).Nhưngnếungôntừ

vaymượnấy lạiphổbiến, luôn luônkhônghẳn làbiếmhoạ,vàbao trùm

toàndiệnvởkịchkhiđậmkhinhạt,màchẳngcókẽhởnàođểmộttiếngkêu,

một lờinóingẫuhứngkiacó thể thoát ra, lúcđónhữngbộphậnchắpnối

thêm, tuy bề ngoài rất ăn khớp, nhưng như được phủmột lớp trong suốt,

khôngngừngbị thứkhúcxạngôntừ láichệchđi,và tínhchất“đích thực”

củachúngbaybiếnnhưmộtgiấcmơđẹp(vàgiảdối).

VởBóngbànhoàntoànđượccấutạobởimộttậphợpngôntừtrongtủ

kínhấy,cóthểnóigiốngnhưnhữngfrozenvegetables*đểngườidânnước

Anhvềmùađôngđượcthưởngthứcvịchuacủacácrauquảmùaxuân;ngôn

từấyhoàntoànđượcdệtbởinhữngmẩusáongữ,đươngnhiên,quentaihầu

nhưkhóthấy,đượctungravớisứcmạnhcủahyvọng–hoặccủatuyệtvọng

–nhưnhữngmảnhnhỏtừmộtđộngtáccủaBrown*,ngônngữấy,nóiđúng

ra,khôngphảilàngônngữđónghộp,nhưchẳnghạncóthểlàtiếnglóngcủa

ngườigáccổngđượcHenryMonnierkhôiphụclại;cólẽđólàngônngữ-trì

hoãnthìđúnghơn,ngônngữấytấtyếuđượchìnhthànhtrongđờisốngxã

hộicủanhânvật,vànótanbăngra,chânthựcsongcũnghơiquáchuahoặc

quá cứngkhi còn ít nhiều đôngđặc,một chút cườngđiệucố ý, gây được

nhữnghiệuquảhết sức to lớn.CácnhânvậtcủaBóngbàn cóphầngiống

nhưnhânvậtRobespierre* củaMichelet:họnói thếnàonghĩnhư thế!Lời

nói sâu sắc, nónhấnmạnh tínhdễuốnnắnbi đát của conngười theovới

ngônngữcủamình,nhất làkhi thật trớ trêungônngữấy thậmchíkhông

hoàntoànlàngônngữcủangườiđó.

ĐiềunàycóthểsẽlýgiảihiệntượngxemranhậpnhằngcủaBóngbàn:

mộtmặt,vởkịchrõràngchếgiễungônngữ,mặtkhácsựchếgiễuấykhông

vìthếmàthiếusángtạo,sảnsinhranhữngconngườihoàntoànsốngđộng,

cóbềdàythờigianthậmchídẫndắtđượcchúngđisuốtcuộcđờichođến

lúcchết.Điềunàychính làmuốnnói lên rằngcác tìnhhuốngngônngữở

Adamovhoàn toàncưỡng lại biểu tượngvàbiếmhoạ: chính là cuộc sống

bámvàongônngữ,vởBóngbànghinhậnđiềuấy.

MáytròchơimayrủicủaAdamovvìvậykhôngphảilàmộtchiếcchìa

khoá,đókhôngphảilàconsơncachếtcủaD’Annunzio*haycáicửatoàlâu

đàicủaMaeterlinck*;đólàđốitượngsảnsinhngônngữ;nónhưyếutốxúc

táckhôngngừngmồingônngữchocácdiễnviên,làmchohọtồntạitrong

ngônngữsinhsôinảynở.CácsáongữtrongvởBóngbànkhôngphảitấtcả

đềucóbềdàykýứcnhưnhau,mứcđộnổibậtnhưnhaumàtuỳthuộcnhững

lờiấycủaainóira:Sutterlàtayloèbịptạoralắmcâu,phôbàynhữngtính

chấtbiếmhoạthìngaylậptứcsửdụngngônngữnhạilàmchoainấycườiồ

lên (“Các từ ngữ, tất tật là những cái bẫy”). Ngôn ngữ đông cứng của

Annettethìnhẹnhànghơn,vàcũngsótthươnghơn(“Chuyểnđithôi,Mister

Roger!”).

VìvậymỗinhânvậtcủaBóngbàndườngnhưcứphảibámvàocáivết

bánhxengôntừcủamình,nhưngmỗivếtbánhxesâunôngkhácnhauvà

chínhcáckhácbiệtvềđộlúnấytạonêncáimàởkịchngườitagọilànhững

tìnhhuốngnghĩalàcáckhảnăngvàcácsựlựachọn.Trongchừngmựcngôn

từcủaBóngbànhoàntoànđượcthunhận,đếntừsânkhấucuộcđời,nghĩalà

mộtcuộcđờitựthânđượcxemnhưsânkhấu,thìBóngbànlàsânkhấucấp

độhai.Đấychínhlàđiềutráingượcvớichủnghĩatựnhiênluônchủtrương

khuếchđạicáivônghĩa; trái lạiởđâycáikỳ lạcủacuộcđời,củangôn từ

đượcđóngbăngtrênsânkhấu(nhưngườitanóirằngnướcđáđóngbăng).

Phương thức đông lạnh đó cũng chính là phương thức của mọi ngôn từ

huyềnthoại:huyềnthoạibảnthânnócũngnhưngônngữcủaBóngbàn là

mộtngôntừđôngcứngdotínhchấtlưỡnghoácủachínhnó.Nhưngvìđâylà

sânkhấunênsựquychiếucủangônngữthứhaiấycókhác:ngôntừhuyền

thoạibámrễvàoxãhội,vàomộtLịchsửtổngquát;trongkhingônngữđược

Adamov tổchức lạibằng thựcnghiệmchỉcó thểbámvào lờinóicánhân

đầutiên,mặcdầunótầmthườngnhạtnhẽo.

Trongnềnvănhọckịchcủachúngta,tôichỉthấymộttácgiảmàcólẽta

cóthểnóirằngtrongchừngmựcnàođócũngđãxâydựngkịchtrêncơsởsử

dụngtrànlancáctìnhhuốngngônngữ:đólàMarivaux.Ngượclại,đốilập

nhấtvớikịchtìnhhuốngngôntừlà,nóimộtcáchnghịchlý,loạikịchngôn

từ:chẳnghạnnhưGiraudoux*, ngônngữ củaông thì thành thực, nghĩa là

bámrễvàochínhbản thânGiraudoux.NgônngữcủaAdamovbámrễvào

khôngtrung,vàtabiếtrằngtấtcảnhữnggìởbênngoàiđềurấtcólợicho

sânkhấu.

Bộ óc của Einstein

BỘÓCcủaEinstein*làmộtvậtthểhuyềnthoại:nóimộtcáchnghịchlý,

trítuệtuyệtvờinhấtlạigợihìnhảnhmộtbộmáyhoànhảonhất,conngười

quáquyềnlựcthìbịtáchrờikhỏitâmlý,bịđưavàothếgiớingườimáy;ta

biếtrằngtrongnhữngtiểuthuyếtviễntưởng,cácsiêunhânluônluôncócái

gìđấynhưđượcvậtthểhoá.Einsteincũngvậy:ngườitathườngquycáiđó

chobộóccủaông,cơquanđầunão,mộthiệnvậtbảotàngthựcthụ.Cólẽdo

chuyênmônlàtoánhọc,nênsiêunhânởđâybịtướcbỏmọitínhchấtthần

kỳ;ởôngchẳngcóquyềnlựcmùmờnào,chẳngcóbíẩnnàokhácngoàibộ

máy:ônglàmộtbộmáycaosiêu,phithường,nhưngcóthực,kểcảvềmặt

sinhlý.Vềphươngdiệnhuyềnthoạimànói,Einsteinlàvậtchất,quyềnlực

củaôngkhông tựphát lôicuốnđến tâmlinh,ôngcầnsự trợgiúpcủamột

luân lýđộc lập,sựgợi lại lương tâmcủanhàbáchọc. (Người tađãnói là

Khoahọckhônglươngtâm).

Chính Einstein cũng đã tạo điều kiện ít nhiều cho truyền thuyết bằng

cáchđitặngbộóccủaôngmàhaibệnhviệntranhgiànhnhaunhưthểđấylà

mộtbộmáybấtthườngmàngườitacóthểsắptháoraxem.Mộtbứchình

chụp ông nằm dài, trên đầu chằng chịt những dây điện: người ta ghi các

bước sóng của não bộ ông trong lúc người ta bảo ông “hãy nghĩ về tính

tươngđối”.(Nhưngxétchocùng“nghĩvề…”chínhxácmuốnnóilênđiều

gì?).Chắchẳnhọmuốnchúngtahiểurằng“tínhtươngđối”làvấnđềcàng

hócbúa thìđiệnnãođồcàngmạnh.Vậy làbản thân tưduyđược thểhiện

nhưmộtthểnănglượng,sảnphẩmcóthểđođượccủamộtbộmáyphứctạp

(gần gần như máy điện) nó chuyển hoá chất não thành lực. Huyền thoại

Einsteinbiếnôngthànhmộtthiêntàichẳngmấythầnkỳđếnmứcngườita

nóivềtưduycủaôngnhưvềlaođộngchứcnăngchẳngkhácgìsảnxuấtra

xúcxíchbằngmáy,xayngũcốchoặcnghiềnquặng:ôngsảnxuấtratưduy,

liêntụcnhưcốixaysảnxuấtrabột,vàcáichếtvớiôngtrướchếtlàsựngừng

lạicủamộtchứcnăngđượckhutrú“Bộócmãnhliệtnhấtđãngừngtưduy”.

Bộmáythiêntàiấyđượccoinhưsảnxuấtranhữngphươngtrình.Nhờ

huyềnthoạiEinstein,thếgiớiđãthíchthútìmthấylạihìnhảnhtrithứcđược

côngthứchoá.Điềunghịchlý,thiêntàicủaconngườicàngđượccụthểhoá

dướicácchủngloạicủabộócngườiđó,thìsảnphẩmcủaphátminhlạicàng

trởvềvớitìnhtrạngthầnkỳ,cànglàhiệnthânhìnhảnhbítruyềncổxưavề

sựthôngtháikhépkínhoàntoàntrongvàiconchữ.Cómộtđiềubímậtduy

nhấtcủathếgiới,vàđiềubímậtấychỉnằmtrongmộttừ,vũtrụlàmộtcái

kétsắtmànhânloạitìmmãkhoá:Einsteingầnnhưđãtìmra,đấylàhuyền

thoạiEinstein;người ta thấy lạiởđấy tấtcảnhữngchủđềnhận thức: tính

nhất thể của tự nhiên, khả năng lý tưởng về một thế giới căn bản hoàn

nguyên,sứcmạnhkhaimởcủatừngữ,cuộcvậtlộntừxaxưacủamộtđiều

bímậtvàmộtngôntừ,ýniệmchorằngsựhiểubiếttổngthểchỉcóthểđược

pháthiệnra tứckhắc,nhưổkhoáđộtnhiênbậtmởsauhàngngànnămhí

hoáychẳngănthua.PhươngtrìnhcótínhchấtlịchsửE=mc²,dotínhchất

đơngiảnbấtngờ,hầunhưthểhiệnđầyđủýniệmthuần tuývềchiếcchìa

khoá, trần trụi,dàivàhẹp,chỉbằngmột thứkimloại,mởdễdàngnhưcó

phép thần thông cánh cửamà thiên hạ đã loay hoay từ nhiều thế kỷ.Các

tranhảnhnêurõđiềuđó.Einstein,đượcchụpảnh,đứngbênmộtchiếcbảng

đenđặckínnhữngkýhiệutoánhọcnhìnvàothấyngaylàphứctạp;nhưng

Einsteinđượcvẽ,nghĩa làđivào truyền thuyết, thì tayvẫnđangcầmviên

phấn,vừamớiviếttrênchiếcbảngcòntrốngtrơn,nhưkhôngchuẩnbị,cái

côngthứcthầnkỳcủathếgiới.Nhưvậylàhuyềnthoại tôntrọngtínhchất

cácphầnviệc:sựnghiêncứutheonghĩađíchthựclàmchuyểnđộngcácbánh

xecơgiới,trungkhucủanólàmộtcơquanhoàntoànvậtchấtchỉquáidịở

tínhchấtphứctạpvềphươngdiệnđiềukhiểnhọccủanómàthôi;sựkhám

phá,tráilại,thuộcbảnchấtthầnkỳ,nógiảndịnhưmộtthểnguyênsơ,như

một chất bản nguyên, hòn đá tảng của các nhà huyền bí học, nước nhựa

đườngcủaBerkeley*,khíô-xycủaSchelling*.

Nhưngvì thếgiới cứ tiếpdiễn,vì sựnghiêncứuvẫn luôn luônphong

phú,vàcũngvìphảidànhphầnchoThượngđế,nênmộtthấtbạinàođấycủa

Einsteinlàcầnthiết:Einsteinchết,theonhưngườitanói,màchưaxácminh

được“cáiphươngtrìnhchứađựngbímậtcủathếgiới”.Vậylàcuốicùngthế

giớiđãcưỡnglại,điềubímậtvừamởrađãkhépvàoluôn,mãkhoákhông

đầyđủ.NhưvậyEinsteinthoảmãnhoàntoànhuyềnthoại,nóbấtchấpcác

mâuthuẫn,miễnrằngnó thiết lậpđược tình trạngan toàn thoảimái:đồng

thờivừalàphápsưvừalàbộmáy,vừalàngườithườngxuyêntìmkiếm,vừa

làngườiphátkiếnchưatoạinguyện,khởiđộngcáitốtnhấtvàcáixấunhất,

bộ óc và lương tâm, Einstein hoàn thành nhữngmơ ước trái ngược nhau

nhất,dunghoàmộtcáchhuyềnthoạiquyềnlựcvôtậncủaconngườiđốivới

tựnhiênvà“tínhtấtyếu”củamộtđiềuthiêngliêngmàconngườichưathể

bácbỏ.

Người-phóng

NGƯỜI-PHÓNGlàphicôngmáybayphảnlực.TạpchíMatchđãchỉrõ

người đó thuộcmột chủng tộcmới của ngànhhàngkhông, gần với người

máyhơnlàanhhùng.Dầusaoởngười-phóngvẫncònsót lạinhiềuyếutố

củaParsifalmàtasắpthấyđây.Nhưngnổibậttrướchếttronghuyềnthoại

jet-man*làsựloạibỏtốcđộ;chẳngcógìtrongtruyềnthuyếtámchỉcụthể

tớitốcđộcả.Đếnđâycầnđivàomộtnghịchlýmàtấtcảmọingườiđềusẵn

lòngchấpnhận,vàthậmchícònxemnhưmộtbằngchứngcủatínhhiệnđại;

nghịch lý ấy là tốcđộquá lớnquayvề trạng tháinghỉ; viênphi công-anh

hùngkhácngườiởhuyềnthoạivềtốcđộcảmnhậnđược,vềkhoảngkhông

gianvunvútbăngqua,vềchuyểnđộngngâyngất;cònjet-man thìsẽđược

xácđịnhbởicảmgiácbảnthểnhưđứngyêntạichỗ(“ở2.000kmtrêngiờ,

nhưdừngnghỉ,chẳngcòncảmgiácnàovề tốcđộnữa”),dườngnhư thiên

hướngquáquắtcủaanhtachínhlàởchỗvượtquachuyểnđộng,làđinhanh

hơntốcđộ.Huyềnthoạigiờđâytừbỏmọihìnhảnhvềlướtquabênngoài

màđềcậpđếncảmnhậnbản thể thuần tuý: sựchuyểnđộngkhôngcòn là

nhậnthứcbằngmắtcácđiểmvàcácdiện.Nóđãtrởthànhmộtthứrốiloạn

theochiềuthẳngđứng,tạobởinhữngcorút,tốisầm,khiếpsợvàngấtxỉu;

nókhôngcòn làchuyểnđộng trượt,mà làsựphápháchbên trong,bối rối

khủngkhiếp,khủnghoảngbấtđộngcủaýthứccơthể.

Tấtnhiênđếnmứcấyhuyềnthoạivềphicôngmấtđimọitínhnhânbản.

Ngườianhhùngcủatốcđộcổđiểntrướcđâycóthểvẫnlàmột“ngườilương

thiện”khisựchuyểnđộngđốivớianhtalàmộtthànhtíchphụ,đểđạtđược

chỉđòihỏiduynhấtlòngdũngcảmmàthôi:ngườitađinhanhbởirángsức,

nhưmộttàitửnhanhnhẹn,chứkhôngnhưmộttaychuyênnghiệp,ngườita

tìmkiếm“sựngâyngất”,ngườitađếnvớichuyểnđộng,mangtheođạolýcổ

truyềnkíchthíchnhậnthứcvềchuyểnđộngvàchophépnângthànhtriếtlý.

Chừngnàotốcđộlàcuộcphiêulưu thìnógắnphicôngvớicả loạtnhững

vaitròconngười.

Còn jet-man thì dườngnhưkhôngbiết đến phiêu lưu cũng chẳng biết

đếnsốphận,màchỉlàmộtthânphận;đãthếthânphậnấymớithoạtnhìnlại

mang tínhchấtnhânchủnghơn làconngười:vềphươngdiệnhuyền thoại

mà nói, người-phóng được xác định bởi lòng dũng cảm không bằng bởi

trọnglượngcơthể,chếđộănuốngvàcácthóiquencủaanhta(tiếtđộ,thanh

đạm,chaytịnh).Tínhchấtđặcthùvềchủngtộccủaanhtalộrõởhìnhthái:

bộáoliềnquầnchống-Gbăngni lôngcóthểlàmphồngvàchiếcmũnhẵn

bóngchoàngchongười-phóngmộtbộdamớikhiến“ngayđếnmẹđẻcólẽ

cũngkhôngnhậnra”.Đólàsựchuyểnđổichủngtộcthậtsự,xemracàngdễ

chấpnhậnvìkhoahọcviễntưởngđãlantruyềnsựchuyểnđổigiốngloàiấy:

mọisựdiễnranhưthểđãcóbiếnđổiđộtngộtgiữanhữngsinhlinhcũcủa

nhânloại-cánhquạtvàcácsinhlinhmớicủanhânloại-phảnlực.

Tuy là huyền thoạimới vềbộmáykhoahọc, thực raởđây chỉ có sự

chuyểndịchđơngiảncủacáithiêngliêngmàthôi:tiếpnốikỷnguyênthánh

nhânliệttruyện(cácThánhvàcácTửvìđạocủahàngkhông–cánhquạt)là

giaiđoạntuviện:vàchỉriêngnhữngquyđịnhbanđầuvềchếđộănuốngcó

vẻđãmangýnghĩatuhành:chaytịnhvàtiếtđộ,xalánhcácthúvui,sống

chungvớinhau,quầnáođồngphục, tất cảnhằmmụcđích thểhiện, trong

huyềnthoạingười-phóng, tínhdễuốnnắncủacơthể,sựphụctùngcủacơ

thểđốivớinhữngmụcđíchtậpthể(cácmụcđíchấyvảchăngcũngkínđáo

lậplờ),vàchínhsựphụctùngấylàđiềuhysinhđểđạttínhchấtđộcđáokỳ

lạcủathânphậnphinhân.Cuốicùngxãhộitìmthấylạiởngười-phónggiao

ướcthôngthầnhọcxưakialàmuốncóquyềnlựcthìphảituluyệnkhổhạnh,

muốnvươn lên thànhá thánh thì phải trảgiábằng“hạnhphúc” trầngian.

Tìnhcảnhcủajet-manthểhiệnrõrệtdángdấpthiênhướngtuhànhđếnmức

bảnthântìnhcảnhấylàcáigiácủanhữnghànhxáctiênquyết,nhữngbước

đường thụpháp,nhằm thử tháchngườixinvào tuviện (vàophòngkhông

trọnglượng,vàomáyquaylytâm).NgayđếnHuấnluyệngia,tóchoarâm,

vôdanh,bíhiểm,cũnghoàn toànbiểu thịvị tu sĩ cầncóđể truyền thụbí

pháp.Cònvềkhảnăngchịuđựng,chúngtađượcbiếtrõkhôngphảilàchịu

đựngvềthểchất,cũngnhưtrongmọisựthụpháp:chiếnthắngcácthửthách

tiênquyếtnóiđúngralàthànhquảcủatưchấttinhthần,ngườiđủtưcáchđể

đượcphónglênthìcũngnhưnhữngkẻkhácđượcgọivềvớiChúa.

Mọi chuyện sẽ tầm thườngnếunhưđấychỉ làngười anhhùng truyền

thốngmàcáigiáchỉlàláimáybaynhưngkhôngrờibỏchấtnhânloạicủa

mình (Saint-Exupéry* nhà văn, Lindbergh* mặc bộ comlê). Nhưng, đặc

trưnghuyềnthoạicủangười-phónglàkhônggiữlạibấtcứyếutốlãngmạn

vàcábiệtnàocủavaitròthiêngliêng,songkhôngvìthếmàbuôngrơivai

trò.Tuyngười-phóng, như têngọi, đồngnhất với tính thụđộng thuần tuý

(còngìtrơtrơvàbịđộnghơnlàmộtvậtbịphóngđi?),anhtadẫusaovẫn

tìm thấy qua huyền thoại dáng dấp củamột chủng tộc tưởng tượng, thiên

giới,nhờtuluyệnkhổhạnhmàcónhữngđặcthù,vàdườngnhưlàkếtquả

củamộtthứthoảhiệpvềnhânchủnggiữaconngườivànhữngcưdânsao

Hoả.Người-phóng làmột anh hùng được vật thể hoá dường như cho đến

ngàynayloàingườivẫnchỉcóthểquanniệmđượctrêntrờilànơicónhững

vậtthểnửavờimàthôi.

Racine là Racine

“Thịhiếu,đólàthịhiếu”

BouvardvàPécuchet*

TÔIđãchỉrarằnggiaicấptiểutưsảnđặcbiệtưathíchnhữnglậpluận

trùngngôn(Mộtxulàmộtxu,v.v.).Đấylàkiểulậpluậnthúvị,rấtthường

gặptronglĩnhvựcnghệthuật:“AthalielàmộtvởkịchcủaRacine”,mộtnữ

nghệsĩcủanhàhátComédieFrançaiseđãgợilạinhưthếtrướckhigiớithiệu

vởdiễnmớicủamình.

Trướchếtphảighinhận là trongcáchnóiđócómột chút tuyênchiến

(với“cácnhàngữpháp,cácnhàbàncãi,cácnhàchúgiải,cácnhàtuhành,

cácnhàvănvà cácnghệ sĩ”, nhữngngười đãbình luậnRacine).Quả thật

phéptrùngngônbaogiờcũngmangtínhgâygổ:nóbiểuthịsựđoạntuyệt

bựcbộigiữatrítuệvớiđốitượng,mốiđedoạđầycaongạovềmộttrậttựở

đấyngườitachẳngnghĩngợigìnữa.Cácnhàtrùngngôncủachúngtachẳng

khácgìnhữngôngchủđộtngộtkéogiậtdâyxíchchó:đừngnênđểchotư

duyphạmviquá rộng, thiênhạđầynhững lýdo lý trấuđángngờvàphù

phiếm,cầnphảihãm lýsựcủahọ lại, thungắndâyxíchvàokhoảngcách

mộtthựctạicóthểđođếmđược.NgườitabắtđầunghĩvềRacineư?Nguy

to:nhàtrùngngônđiêntiếtcắtphăngtấtcảnhữnggìmọclênchungquanh

mình,chúngcóthểbópnghẹtmình.

Tronglờituyênbốcủanữnghệsĩkia,ngườitanhậnrangônngữcủakẻ

thùquenthuộcthườnggặpởđây,đólàthuyếtchốngchủtrí.Ngườitanghe

đãnhàmtai:nhiềutrítuệquácóhại,triếtlýlàthứbiệtngữvôtíchsự,cần

phảidànhchỗchotìnhcảm,trựcgiác,cáihồnnhiên,sựgiảndị,nhiềutính

trítuệquáthìnghệthuậtsẽchết,trítuệkhôngphảilàmộtphẩmchấtnghệsĩ,

cácnhàsángtạolỗilạclànhữngngườidựavàokinhnghiệm,tácphẩmnghệ

thuậtvượtrakhỏihệthống,tómlạilýtríthuầntuýthìcằncỗi.Ngườitabiết

rằngcuộcchiếnchốnglạitrítuệluônluôntiếnhànhnhândanhlươngtri,và

thựcralàápdụngvàoRacinekiểu“nhậnthức”Poujadechủnghĩa,màngười

tađãnóiđếnởđây.Cũngnhưkinh tế tổngquátcủanướcPhápchỉ làmơ

mộngsovớichếđộthuếkhoáởđấtnướcnày,thựctếduynhấtđượclương

tricủaôngPoujadepháthiện,cảlịchsửvănhọcvàlịchsửtưduy,tómlại

toànbộlịchsử,chỉlàảoảnhtríthứcsovớimộtRacinehoàntoànđơngiản,

cũng“cụthể”nhưchếđộthuếkhoá.

Cácnhàtrùngngôncủachúngtacũngvinvàotínhchấthồnnhiênnhư

thuyếtchốngchủtrí.Chínhlàdựatrênthứvũkhílàsựgiảndịtuyệttrầnmà

ngườitachorằngthấyđượcchínhxácRacinehơn;tabiếtchủđềbítruyền

cổxưa:trinhnữ,đứatrẻ,nhữngkẻmộcmạcvàthuầnkhiếtlànhữngngười

sángsuốthơnai.TrongtrườnghợpRacine,việndẫnđến“tínhgiảndị”đạt

đượchaimụcđích:mộtmặtngườitachốnglạinhữngphùphiếmcủalốichú

giảimangtínhtríthức,vàmặtkhác,điềunàytuynhiêníttranhcãi,ngườita

đòiphảinghiêncứucặnkẽnghệthuậtRacine(sựtrongsángtuyệtvờicủa

Racine),khiếntấtcảnhữngaitiếpcậnôngphảituântheomộtkỷluật(điệu

hát:nghệthuậtsinhratừkhổluyện…).

Cuốicùng,trongtrùngngôncủanữdiễnviênkiacóđiềumàngườitacó

thểgọilàhuyềnthoạiphêbìnhtìmlại.Cácnhàphêbìnhbảnchấtluậncủa

chúngtadốcthờigiờvàoviệctìmlại“chânlý”củanhữngthiêntàiquákhứ;

đốivớihọ.Vănhọclàmộtkhorộnglớnchứacácđồvậtthấtlạc,ngườita

đếnđóđểđicâu.Ngườitatìmlạiđượcgìởđấy,chẳngaibiết, lợithếlớn

củaphươngpháptrùngngônchínhlàchẳngphảinóira.Vảchăngcácnhà

trùngngôncủachúngtachắcsẽhếtsứcbốirốinếuphảitiếnxahơn:Racine

thếthôi,độkhôngcủaRacine,còncógìnữađâu.ChỉcónhữngRacine-tính-

từ: những Racine-Thơ-thuần-tuý, những Racine-Tôm-hùm (Montherlant*),

những Racine-Kinh-thánh (Racine của Bà Véra Korène), những Racine-

Đam-mê, những Racine-miêu-tả-con-người-vốn-là-như-thế. v.v.. Tóm lại,

Racine luôn luôn là cái gì khác ngoàiRacine, và điều đó khiến cho phép

trùngngônvềRacine trởnênhếtsứchãohuyền.Chí ítngười tahiểurằng

địnhnghĩatrốngrỗngnhưvậyđemlạichonhữngkẻvênhvanghuơnólên

mộtkiểuantâmchàolui,thoảmãnlàđãbênhvựcchânlývềRacinesong

chẳngphảichuốclấybấtcứrủironàomàmọinghiêncứuítnhiềuthiếtthực

về chân lý dứt khoát phải gánh chịu: phép trùng ngôn miễn phải đưa ra

nhữngýkiến,màđồngthờicònhuênhhoangxemsựphóngtúngđónhưmột

quytắcđạođứccứngrắn;dovậymànóđượchoannghênh:sự lườibiếng

đượcđônlênhàngbắtbuộc.Racine,đólàRacine:sựantoàntuyệtvờicủa

cáirỗngkhông.

Billy Graham ở Trường đua xe đạp mùa đông

BAONHIÊU nhà truyền giáo đã cho chúng ta biết về các tập tục tín

ngưỡng củanhững “Người nguyên thuỷ”nên thật đáng tiếc nếukhông có

mộtthầyphùthuỷngườiPapoutớiTrườngđuaxeđạpMùađôngđểđếnlượt

mìnhkểchochúngtanghebuổilễdoTiếnsĩGrahamchủtrìmangtênchiến

dịchtruyềnbákinhPhúcâm.Dầusaoởđâycóchấtliệunhânchủnghọclý

thú,dườngnhưlàkếthừanhữngtínngưỡng“mandi”,bởivìngườitathấy

xuất hiện lại dưới dạng trực tiếp ba giai đoạn lớn củamọi hoạt động tín

ngưỡng:Chờđợi,Ámthị,Thụpháp.

BillyGrahamđểmọingườiphảichờđợi:nhữngbàithánhca,nhữnglời

cầukhấn,cảngànnhữngbàinóivụnvặtvôtíchsựđượcgiaophóchocác

mụcsưlèmnhèmhoặccácôngbầuMỹ(trìnhdiễnvuinhộncủacảnhóm:

nhạccôngdươngcầmSmith,đếntừToronto,nghệsĩđộctấuBeverley,đến

từChicagobangIllinois,“nghệsĩcủaĐàiphátthanhMỹhátkinhPhúcâm

mộtcáchtuyệtdiệu”),tấtcảrùmbengdạođầuchoôngTiếnsĩGrahamđược

ngườitacứliêntụcthôngbáolàôngtớimànàocóthấyôngđâu.Cuốicùng

ôngxuấthiện,nhưnglàđểkhơithêmtòmò,bởivìbàinóiđầutiêncủaông

khôngphảilàbàichính:ôngchỉchuẩnbịchobảnlờiPhántruyềnlátnữasẽ

tới.Vànhữngmànphụnữakéodàithêmsựchờđợi,hunnóngcảphònglên,

ấn định trước tầm quan trọng tiên tri cho lời Phán truyền kia, lời Phán

truyền,theonhữngtruyềnthốngưutúcủasânkhấu,mởđầubằngcáchbắt

mọingườisốtruộttrôngchờđểsauđóainấytintưởngdễdànghơn.

Ngườitanhậnthấyởgiaiđoạnđầucủabuổilễấyđộnglựcxãhộihọcto

lớncủaChờđợi,màMauss*đãnghiêncứu,vàchúngtacũngmớithấygần

đây ở Paris một minh chứng tại các buổi trình diễn thuật thôi miên của

GrandRobert.Trong trườnghợpấycũng thế,người tacố lùi sựxuấthiện

củaphápsưcànglâucàngtốtvàbằngnhữngđộngtácvớvẫnlặpđilặplại,

gâychocôngchúng trạng tháihiếukỳbối rốinên sẵn sàng tưởng lànhìn

thấythậtcáimàngườitabắthọphảichờđợi.Ởđây,ngaytừphútđầutiên,

BillyGrahamđược giới thiệu nhưmột nhà tiên tri thực thụ, người ta cầu

khẩnLinhhồnđứcChúavuilònghiệnxuốngnhậpvàoông,đặcbiệttrong

tốihômấy:đólàmộtngườiThầncảmsắplêntiếng,côngchúngđếndựnhư

bịmaám:họđượckhuyếndụtừtrướchãytinnhữnggìBillyGrahamthốtra

chínhlàlờipháncủathầnlinh.

Nếuquả thựcChúaphánquamiệngcủaôngTiến sĩGraham, thì phải

thừanhậnlàChúangốclắm:lờiPhántruyềnnhạtnhẽo,ấutrĩđếnkinhngạc.

Dùthếnàođinữa,chắcchắnChúakhôngcònlàngườitheothuyếtThomas

d’Aquin*,ngườighêtởmlô-gích:lờiPhántruyềngồmmộtlômộtlốcnhững

khẳng định đứt quãng, chẳng ăn nhập với nhau, và chẳng có nội dung gì

khácngoàitínhchấttrùngngôn(ChúalàChúa).GiáosĩdòngĐứcBàkém

cỏinhất,mụcsưkinhviệnnhấtcũngđượcxemlànhữngtríthứcsuyđồibên

cạnhôngTiếnsĩGraham.Cácnhàbáo,bịlừabởicáchtrangtrímangphong

cáchtângiáocủabuổilễ(thánhca,cầunguyện,thuyếtgiáo,banphước),bị

rungủbởivẻtrịnhtrọngmơnmanđặcthùcủabuổilễđạoTinlành,đãca

ngợitháiđộmựcthướccủaTiếnsĩGrahamvànhómcủaông:ngườitacứ

tưởngsẽchứngkiếnmộtkiểucáchMỹquáđáng,vớicácgáinhảy,cácnhạc

jazz,cácẩndụvuinhộnvàtânthời(vẫncóvàibatiếtmụcnhưthế).Billy

Grahamchắchẳnđãthanhlọcmọicáivuinhộnrakhỏibuổilễ,nhưngcác

tínđồTin lànhPhápđã lấy lại.Tuynhiênkhôngvì thếmàcungcáchcủa

BillyGrahamđoạntuyệtvớicảmộttruyềnthốngthuyếtphápCơđốcgiáo

hoặcđạoTinlành,kếthừatừvănhoácổđại,vàđólàtruyềnthốngđòihỏi

thuyếtphục.ĐạoThiênchúaởphươngTâytrongthuyếtphápluôntuânthủ

khuônkhổtổngquátcủatưduykiểuAristote*,luônchấpnhậnhoàhợpvới

lýtrí,ngaycảkhimuốnthuyếtphụcngườitatinvàocáiphilýcủađứctin.

Cắtđứtvớibaothếkỷchủnghĩanhânvăn(dẫurằngcáchìnhtháicủanócó

thểlàđãtrốngrỗngvàsáomòn,mốibănkhoănđếnmộtngườikhácnơiý

thứcchủquancủamìnhhiếmkhivắngbóngtronggiáohuấncơđốcgiáo),

ôngTiếnsĩGrahamđemđếnchochúngtaphươngphápbiếnhoákỳảo:ông

đemám thị thaycho thuyếtphục:áp lựccủacáchnóinăng, loạibỏcóhệ

thốngmọinộidungduylýtronglờilẽ,khôngngừngcắtđứtnhữngmốidây

lô-gích,ngôntừlặpđilặplại,luônhuênhhoangđưaKinhthánhranhưgã

raohàngquảngcáodụngcụmởhộpvạnnăng,vàđặcbiệt là tháiđộ lạnh

lùng, sự khinhmiệt không che giấu đối với người khác, tất cả những thủ

thuậtấylàbộdụngcụcổđiểncủatròthôimiênởrạptạpkỹ: tôinhắclại,

chẳngcókhácbiệtnàogiữaBillyGrahamvàGrandRobert.

Và cũngnhưGrandRobert kết thúc buổi “chế ngự” công chúng bằng

cách tuyển lựađặcbiệt,đưa lênsânkhấuquanhông tanhữngngườiđược

lựachọnđểthôimiên,ưuáigiaochovàingườithựchiệnlàmmẫugâyấn

tượngmạnh, BillyGraham cũng tôn vinh lời Phán truyền củamình bằng

cách tách riêng ramột sốngườiđượcLinhhồn triệuđến:đó làcác tínđồ

mới,tốihômấyởTrườngđuaxeđạpMùađông,giữanhữnglờiquảngcáo

dung dịch Siêu hoà tan vàCognac Polignac, “đã tiếpChúaKitô” nhờ tác

độngcủa lờiPhán truyềnma thuật, họđượcđưavàomộtphòng riêng,và

thậmchí, nếuhọnói tiếngAnh, vàomột nơi cònkínđáohơnnữa: chẳng

quan trọng chuyệngì diễn ra ở đấy, ghi tên vào nhữngbảndanh sách cải

đạo, lại thêm những bài thuyết pháp, trò chuyện về tôn giáo với các “cố

vấn”,đấylàgiaiđoạnđểchínhthứcthaythếchoThụpháp.

Tất cả những điều này liên quan trực tiếp đến chúng ta: trước hết sự

“thànhcông”củaBillyGrahamnóilêntrạngtháitinhthầnbấpbênhcủagiai

cấptiểutưsảnPháp,dườngnhưđấylàtầnglớpchủyếuthamdựcácbuổilễ

kia:tínhchấtdễngảtheonhữnghìnhtháitưduyphilô-gíchvàcótínhchất

thôimiêncủađámcôngchúngấygợicho ta thấy rằng trongnhómxãhội

nàytồntạicáimàngườitacóthểgọilàtìnhhuốngphiêulưu:mộtbộphận

giaicấptiểutưsảnPhápthậmchíkhôngcònđượcbảovệbởicái“lươngtri”

nổitiếng,nólàhìnhtháicôngkíchcủaýthứcgiaicấpmình.Nhưngthếchưa

phảilàhết:BillyGrahamvàê-kípcủaôngtađãnhấnrấtmạnhvànhiềulần

vàomụcđíchcủachiếndịchnày:đólà“thứctỉnh”nướcPháp(“Chúngtôi

đãthấyChúalàmnhữngđiềulớnlaoởMỹ;sựthứctỉnhởParischắcsẽcó

ảnhhưởngbaolađếntoànthếgiới.”–“Niềmaoướccủachúngtôilàmột

cáigìđódiễnraởPariscónhữngtiếngdộiđếntoànthếgiới.”).Rõràngđấy

cũngchínhlàquanđiểmcủaEisenhower*trongnhữngtuyênbốcủaôngvề

chủnghĩavôthầncủangườiPháp.NướcPháptiêubiểutrênthếgiớiởtính

chấtduylý,ởtháiđộdửngdưngvớiđứctin,ởtinhthầnvôtínngưỡngcủa

cácnhàtríthức(luậnđiểmchungởMỹvàởVatican:luậnđiểmthựcracó

phầnquáđáng):cầnphải thứctỉnhnướcPhápkhỏicơnmộngmịnguyhại

ấy.Việc“cảihoá”củaParistấtnhiêncógiátrịlàmgươngchothếgiới:Chủ

nghĩavôthầnbịtôngiáoquậtngãngaytronghangổcủanó.

Chúng ta biết, thực ra đây là vấn đề chính trị: chủ nghĩa vô thần của

nướcPháplàmchoMỹquantâmchỉvìđốivớiMỹ,đólàbộmặtbáotrước

của chủ nghĩa cộng sản. “Thức tỉnh” nước Pháp khỏi chủ nghĩa vô thần,

chính là thức tỉnh nước Pháp khỏi sự quyến rũ của chủ nghĩa cộng sản.

ChiếndịchcủaBillyGrahamchỉlàmộtkhâucủachủnghĩaMacCarthy*.

Vụ án Dupriez

VỤÁNGérardDupriez(anhtasáthạichamẹmìnhkhôngrõđộngcơ)

cho thấy nhữngmâu thuẫn rành rành trong ngành Tư pháp của chúng ta.

Điềunàylàdolịchsửtiếntriểnkhôngđồngđều:tưtưởngcủaconngườiđã

thayđổinhiềutừmộttrămnămmươinămnay,cáckhoahọcmớivềthămdò

tâmlýđãxuấthiện,nhưngbướctiếncủamộtbộphậnLịchsửđãkhôngkéo

theothayđổinàotronghệthốngcácbiệngiảihìnhsự,bởingànhTưpháplà

trựctiếpchịuảnhhưởngcủaNhànước,vàNhànướccủachúngtađãkhông

đổichủtừkhibanbốluậthìnhsự.

Vì thế mà tội lỗi vẫn luôn luôn được ngành Tư pháp xâydựng theo

nhữngchuẩnmựccủatâmlýhọccổđiển:sựviệcchỉtồntạinhưyếutốtrực

tuyếncủatínhhợplý,nóphảihữuích,nếukhôngnómấtbảnchấtcủanó,

người takhông thể thừanhậnnó.Đểcó thểgọi tênhànhđộngcủaGérard

Dupriez, thì cần phải tìm ra nguồn gốc: thế là toàn bộ vụ án đã lao theo

hướngtìmkiếmmộtnguyênnhân,dùlànhỏ;luậtsưbàochữa,nóimộtcách

nghịchlý,chỉcònviệcquychotộilỗiấymộtthứtrạngtháituyệtđối,hoàn

toànkhôngxácđịnhđược,chínhlàbiếnnóthànhmộttộilỗikhôngtên.

Ủyviêncôngtốthìđãtìmramộtđộngcơ–ngaysauđóbịcácchứngcứ

phủđịnh:cólẽchamẹcủaGérardDupriezđãphảnđốicuộchônnhâncủa

anhta,vìthếmàanhtagiếtbốmẹ.Vậylàởđâychúngtacómộtdẫnchứng

vềcáimàngànhTưphápxemlàmốiquanhệnhânquảhìnhsự:chamẹcủa

kẻsátnhânđãtìnhcờgâyphiềnhà:anhtađãgiếtbốmẹđểloạibỏtrởngại.

Vàngaycảnếuanhtagiếtbốmẹvìtứcgiận,thìnỗitứcgiậnấyvẫncứlà

mộttrạngtháihợplýtínhbởivìnótrựctiếpphụcvụchocáigìđấy(điềuđó

nóilênrằngdướiconmắtcủangànhtưpháp,cáchànhvitâmlýchưaphảilà

đểđáptrả,dophảnứngtâmlý,màluônluônvịlợi,dotínhtoánmàra).

Vậy chỉ cần quy cho hành động nhằmmục đích có lợimột cách trừu

tượnglàđủđểgọitêntộilỗi.Uỷviêncôngtốchỉxemviệckhôngtánthành

cuộchônnhâncủaGérardDupriez lànguyênnhândẫnđến trạng tháihầu

nhưmấttrí,lànỗitứcgiận;cóquantrọnggìđâulàvềmặthợplýmànói(cái

tínhhợplývừamớilúcnãylàcăncứđểbuộctội), tộiphạmkhôngthểhy

vọnghànhvicủamìnhđemlạibấtcứlợiíchgì(cuộchônnhânchắcchắn

khôngthànhdoviệcsáthạichamẹhơnlàdosựphảnđốicủachamẹ,bởi

GérardDupriezđã chẳng làmgìđể chegiấu tội lỗi): ởđâyngười tabằng

lòngvớitínhnhânquảbịcắtcụt;điềuquantrọnglànỗitứcgiậncủaDupriez

cólýdoởcănnguyênchứkhôngphảilàhệquả;ngườitachorằngtrạngthái

tinhthầncủatộiphạmđủlô-gíchđểhiểuđượctội lỗicủamìnhlàhữuích

biếtđâuđấy,nhưnglạikhônghiểuđượcnhữnghậuquảthậtsựcủatội lỗi

ấy.Nóicáchkhác,chỉcầnsựmấttrícócănnguyênhợplýlàđủđểngườita

cóthểgọitênnólàtộilỗi.Tôiđãchỉrõtínhchấtcủalýlẽhìnhsựnhânnói

vềvụánDominici:nóthuộclĩnhvực“tâmlý”,vàvìthếcũnglàthuộclĩnh

vực“vănchương”.

Cácnhà tâm thầnhọckhôngchấpnhận rằngmột tội lỗi chẳng lýgiải

được thì không còn là tội lỗi, họ đã để cho bị cáo hoàn toàn chịu trách

nhiệm,mớinhìnthoángquatưởngrằngnhưvậylàhọđốilậpvớicácbiện

giảihìnhsự truyền thống: theohọ, thiếuquanhệnhânquảkhônghềngăn

cảngọitênvụsátnhânlàtộilỗi.Nóimộtcáchnghịchlý,nhưvậylàởđây

tâmthầnhọcbảovệquanniệmchorằngconngườikiểmsoátđượcbảnthân

mìnhmột cách tuyệt đối, và kẻ phạm tội là có tội, ngay cả trường hợp ở

ngoàiranhgiớicủalýtrí.NgànhTưpháp(uỷviêncôngtố)đặttộilỗitrêncơ

sởnguyênnhânvànhưvậylàdànhmộtphầnnàochokhảnăngmấttrí;còn

tâm thầnhọc, chí ít là tâm thầnhọc chính thống, dườngnhưmuốn lùi lại

cànglâucàngtốtviệcđịnhnghĩatìnhtrạngđiêncuồng,nókhôngthừanhận

bấtcứgiátrịnàochoquyếtđịnhvàbắtgặplạiphạmtrùthầnhọccổxưavề

tựdoýchí;trongvụánDupriez,nóđóngvaitròcủaGiáohộigiaonộpcho

thếtục(ngànhTưpháp)cácbịcáomànóphảibuôngravìkhôngthểquyhọ

vàobấtkỳ“phạmtrù”nàocủamình;thậmchíđểlàmviệcấy,nótạoramột

phạmtrùkhuyết,chỉcótêngọimàthôi:đólàhưhỏng.Nhưvậy,đốidiện

vớingànhTưphápsinhradướithờitưsản,tấtnhiênđượcdựnglênđểduy

lýhoáthếgiới,phảnứnglạisựchiphốicủathầnlinhhoặcvuachúa,vàcòn

đểlạidấuvếtvaitròtiếnbộcủanónaykhôngcònhợpthời,Tâmthầnhọc

chính thống kế tục quan niệm rất xa xưa về sự hư hỏng phải chịu trách

nhiệm,vàviệckếtánnócầnphớtlờmọicốgắnggiảithích.Chẳnghềtìm

cáchmởrộnglĩnhvựccủamình,tâmthầnhọchợpluậtđịnhtrảvềchođao

phủnhữngkẻmấttrímàngànhTưpháp,cótínhduylýhơnsongcònrụtrè,

cólẽchẳngđòihỏigìhơnlàbỏmặc.

ĐấylàvàimâuthuẫncủavụánDupriez:giữaTưphápvàbàochữa;giữa

tâmthầnhọcvàTưpháp;giữabàochữavàtâmthầnhọc.Nhiềumâuthuẫn

kháctồntạingaytronglòngcủamỗiquyềnlựcấy:Tưpháp,nhưtađãthấy,

táchrờimộtcáchphi lýnguyênnhânrakhỏikếtcục,điđếnchỗbiệngiải

một tội lỗi tuỳ theo tính chất khủng khiếp; tâm thần học hợp luật định tự

nguyệntừbỏđốitượngcủamìnhvàgiaotrảkẻsátnhânchođaophủ,chính

vàothờiđiểmcáckhoahọctâmlýngàycàngđảmtráchphầnlớnhơntrong

conngười;vàviệcbàochữabảnthânnólạidodựgiữayêusáchcủamộttâm

thầnhọctiêntiếnmuốnxemmỗitộiphạmnhưmộtkẻmấttrí,vàgiảthuyết

vềmột“thếlực”maquáichắclàsẽbủavâyDupriez,nhưvàonhữngthờikỳ

đẹpđẽnhấtcủatròphùthuỷ(lờibiệnhộcủaluậtsưMauriceGarçon).

Những bức ảnh gây sốc

GENEVIÈVESERREAUtrongcuốnsáchviếtvềBrechtnhắcđếntấm

ảnhđăngtrêntạpchíMatch,ảnhchụpcảnhhànhhìnhnhữngngườicộngsản

Guatemala; bà ghi chú đúng đắn rằng tấm ảnh ấy bản thân nó không hề

khủngkhiếp,vànỗikinhkhủnglàởchỗchúngtaxemtấmảnhấy từ trong

lòngnềntựdocủachúngta;mộtcuộctriểnlãmNhữngbứcảnhgâysốcở

phòngtrưngbàyOrsay,màrấtítảnh,đúngthế,gâysốcđượcchochúngta,

đãchứngtỏmộtcáchnghịchlýlàGenevièveSerreaunhậnxétđúng:chẳng

phải chỉ cầnnhiếp ảnhgiabiểuđạt nỗi kinhkhủngvới chúng ta là đủđể

chúngtacảmnhậnđượcnó.

Phần lớn các bức ảnh được tập hợp ở đây nhằm tác động mạnh đến

chúngtalạichẳnggâyđượchiệuquảgìhết,bởivìđúnglànhiếpảnhgiađã

thaythếchúngtaquánhiềutrongviệccấutạochủđềcủamình:anhtahầu

nhưluônluônchồngchấtnỗikhủngkhiếpmuốngiớithiệuvớichúngta,cố

tìnhthêmthắtvàosựviệcngônngữcủakinhkhủng,bằngcác tươngphản

hoặccác tươngđồng:một trongnhữngbứcảnhấy,chẳnghạn,đặtkềbên

nhauđámđônglínhtrángvàmộtbãiđầynhữngđầulâu;mộtbứcảnhkhác

giớithiệuvớichúngtamộtanhlínhtrẻđangnhìnbộxươngngười;lạimột

bứckhácchụpđoàn tử tùhoặc tùnhân lúcđicắtngangquamộtđàncừu.

Thế nhưng chẳng bức ảnh nào trong số những ảnh chụp quá khéo ấy tác

độngđếnchúng ta.Chínhvìđứng trướccácbứcảnhđó, lầnnàochúng ta

cũngbịtướcmấtnănglựcphánxét:họđãrùngmìnhhộchúngta,họđãsuy

nghĩhộ chúng ta, họđãphánxét hộ chúng ta: nhiếp ảnhgia chẳngđể lại

phần nào cho chúng ta cả – ngoài duy nhất quyền ngẫm nghĩ tán thành:

chúngtachỉđượcgắnkếtvớinhữnghìnhảnhấybằngmốiquantâmvềkỹ

thuậtmàthôi;chứađầychồngchấtcácchỉdẫnbởichínhnghệsĩ,nhữngbức

ảnhấychẳngcònchuyệngìvớichúngta,chúngtakhôngcòncóthểsáng

tạosựđónnhậncủachínhchúngtađốivớimónăntổnghợpấy,nóđãđược

chínhkẻchếbiếnranótiêuhoámộtcáchhoànhảo.

Cácnhiếpảnhgiakhácđãmuốn làmchúng ta sửngsốt,vìkhônggây

sốcđượcchochúngta,nhưngvẫnmắcphảisailầmvềnguyêntắckia;chẳng

hạnhọcốgắngdùngtàinghệkỹthuậtlớnlaochớplấythờiđiểmhiếmhoi

nhất củamột động tác, cái đỉnh cao vút của nó, lúc cầu thủ bóng đá bay

ngườilên,lúcnữvậnđộngviênthựchiệncúnhảyhaykhicácđồvậtbốclên

khỏimặtđấttrongngôinhàcóma.Nhưngngaycảởđây,cảnhtượngtuylà

trực tiếpvàchẳnghề tạobởinhữngyếu tốđốichọinhau,vẫnđượcbố trí

quá; việc chớp lấy thời điểmgiây lát duynhấtởđâyvẫn cóvẻvô cớ, có

dụngýquá,xuấtpháttừbănkhoănmuốnnóilênmộtđiềugì,vànhữnghình

ảnhrấtđạtấychẳnghềcóhiệuquảđốivớichúngta;niềmhứngthúchúngta

cảmthấyởđấykhôngvượtquáthờigiantiếpnhậntứcthì:nókhôngcóâm

vang, khôngkhuấyđộng, việcđónnhận của chúng ta khép lại quá sớmở

mộtkýhiệuđơnthuần;nhìncảnhlàthấyhếtngay,hìnhthứcdiễntảcủanó

khiếnchúngtakhôngcònphảitiếpnhậnsâusắchìnhảnhbứcxúc;bịthuvề

trạngtháingônngữđơnthuần,bứcảnhkhônglàmchúngtabốirối.

Cáchoạsĩcũngphảigiảiquyếtchínhvấnđềthờikhắccaovút,cựcđiểm

ấycủađộngtác,nhưnghọđãgiảiquyếtthànhcônghơn.CáchoạsĩthờiĐế

chế*, chẳng hạn, khi phải thể hiện lại những giây phút chớp nhoáng (con

ngựa lồng lên,Napoléon dang cánh tay trên chiến trường v.v.) đã để cho

độngtáccáikýhiệukhuếchđạicủatìnhtrạngbấtổnđịnh,ngườitacóthể

gọiđólàcáinumen, trạng thái sững lại trang trọngcủamột tư thế thực ra

không thểcốđịnhđược trong thờigian:chínhsựgia tăngngưngđọngcái

khôngthểnắmbắtđượckia–vềsautrongđiệnảnhngườitasẽgọilàsựăn

ảnh–lànơinghệthuậtbắtđầu.Nhữngconngựachồmlêndựngđứngkhó

tin,vịHoàngđếtrongtưthếđộngtáckhótinvìkhôngthểthựchiện,việcthể

hiệnquáquắt,màngườitacũngcóthểgọilàkhoatrươngấy,khiếnviệcđọc

kýhiệudườngnhư thêm lúng túng,ngườixem tranhngạcnhiênvìnó tác

độngđếnnhậnthứcthìítmàtácđộngđếnthịgiácthìnhiều,bởilẽcáchthể

hiệnlàmchokhángiảchúýđếnbềngoàicủacảnhtượng,đếntácđộngcủa

cảnhtượngvàothịgiác,chứkhôngchúýngaylậptứcđếnsựbiểuđạtcủa

nó.

Phần lớn những bức ảnh gây sốcmà người ta trưng bày đều giả dối,

chínhvì chúngđãchọn trạng thái trunggiangiữa sựviệcđích thựcvà sự

việcđượcnốnglên:códụngýquárõnênkhôngcònlàảnhchụpvàchính

xácquánênkhôngcònlàhộihoạ,cácbứcảnhgâysốcấyvừathiếucáibức

xúccủasự thật trần trụivừa thiếucáichân lýcủanghệ thuật:người tađã

muốnbiếnchúng thànhnhữngkýhiệu thuần tuý,màkhôngchấpnhậnđể

chocáckýhiệuấyítracócáigìđómơhồ,chẳnghiểuđượcngay.Dovậy

mànhữngbứcảnhduynhấtgâysốctrongtriểnlãm(màtônchỉvẫnrấtđáng

cangợi)lạichínhlàcácbứcảnhthôngtấn,vớinhữngcảnhtượngtoátlêncái

nhứcnhối,sựtrầntrụi,thậmchícảtínhchấttrìđộnrànhrành.Nhữngngười

Guatemalabịxửbắn,nỗiđauđớncủacôvợchưacướicủaAduanMalki,

anhchàngngườiSyriebịsáthại,cáidùicuicủatêncảnhsátgiơlên,những

hìnhảnhấykhiếntangạcnhiên,bởivìmớinhìnthoángquachúngcóvẻxa

lạ,hầunhưbìnhlặng,chẳngngangtầmvớichuyệnthựcxảyra:chỉnhìnthôi

thìchúngbịgiảmnhẹ,bịtướcmấtcáinumenmàcáchoạsĩbốcụcchắcthế

nàocũngthêmvào(màthếlàchínhđáng,bởivìđấylàhộihoạ).Thiếuđicả

chấtthơlẫnsựgiảithích,nêncáitựnhiêncủanhữnghìnhảnhấybuộcngười

xemphải bănkhoănghêgớm,phải tựmìnhđi vàophánxétmàkhôngbị

vướngvíubởisựhiệndiệnnhưđấngchúa tểcủanhiếpảnhgia.Vấnđềở

đâychínhlàsựthanhlọcvềmặtphêphánmàBrechtđòihỏi,chứkhôngcòn

làsựtẩyrửavềmặtxúccảmnhưtrongtrườnghợphộihoạchủđề:cólẽta

gặplạiởđâyhaiphạmtrùcáisửthivàcáibiđát.Ảnhchụpđúngsựthậtdẫn

đếnbứcxúcvềnỗikinhkhủng,chứkhôngdẫnđếnchínhnỗikinhkhủngấy.

Hai huyền thoại về nền Sân khấu Trẻ

NẾUxétđoáncăncứvàoCuộcthicácđoànNghệthuậtTrẻmớiđâythì

nềnsânkhấutrẻlaovàokếthừacáchuyềnthoạicủasânkhấucũ(khiếnta

khôngcòncóthểbiếtđượcrõràngchỗkhácnhaugiữahainềnsânkhấuấy).

Chẳnghạnngười tabiết rằng trongsânkhấu tưsản,diễnviênbịnhânvật

“ngấunghiến”phải tỏ ra dụcvọngngùnngụt bốc cháy thực sự.Cầnphải

“sôilên”bằngbấtcứgiánào,nghĩalàphảiđồngthờivừacháylênvừatoả

ra;dođómàloạicháyấycócácdạngẩmướt.Trongmộtvởkịchmới(đã

nhậnđượcGiảithưởng),haidiễnviênnamđãtoảnướcrađủloại,nướcmắt,

mồhôi,nướcbọt.Ngườitacócảmtưởngđượcchứngkiếncảnhgiacôngcố

sứckinhkhủngcủacơthể,vặnxoắnkhủngkhiếpcácsợitếbào,nhưthểdục

vọnglàtấmbọtbiểnlớnẩmướtbịnhàsoạnkịchvắtépkhôngnươngtay.

Ngườitahiểurõýđịnhcủacơnbãotápnộitạngấy:biến“tâmlý”thànhmột

hiệntượngvềlượng,buộctiếngcườihoặcnỗiđauphảimangcáchìnhthái

đođếmđơngiản,saochobảnthândụcvọngcũngtrởthànhhànghoánhư

cáchànghoákhác,mộtthứđểbuônbán,đưavàohệthốngtínhtoántraođổi:

tôibỏtiềncủatôivàoxemkịch,đểxứngvớiđồngtiềnấy,tôiđòihỏimột

dụcvọngthấyđượcrõràng,cóthểđođếm,đạiđểnhưvậy;vànếudiễnviên

đongđođầyđặn,nếuanhtabiếtvậndụngcơthểmìnhkhônggianlậntrước

mắt tôi,nếu tôikhông thểnghingờcôngphukhónhọccủaanh, thì tôi sẽ

tuyênbốanhlàdiễnviênxuấtsắc,tôisẽbiểulộvớianhniềmvuicủatôiđã

đặttiềnbạcvàomộttàinăngchẳngnhữngkhôngcuỗmmấttiềnmàcòntrả

lạichotôinhiềugấptrămlầndướidạngnướcmắtvàmồhôithựcsự.Lợiích

lớncủasựbốccháylàthuộclĩnhvựckinhtế:lãisuấttiềnbạccủatôibỏra

xemkịchrốtcuộccóthểkiểmsoátđược.

Tấtnhiên,sựbốccháycủadiễnviênđượctôđiểmbằngnhữnglýlẽtinh

thần:diễnviênnộpmìnhchoconquỷnhàhát,anhtahysinhbảnthânmình,

anh tađểchonhânvậtngấunghiến từ trongruột tronggan;sựhàophóng

củaanh,việcanhcốnghiếnbảnthânmìnhchoNghệthuật,anhracôngcố

sứcvậndụngcơbắp,nhữngđiềuấyđềuđángthươngxót,đángcảmphục;

ngườitaghinhậnlaolựccơbắpấycủaanh,vàkhiđãmệtnhoài,thểdịch

cạnkiệtchẳngcòngì,anhchàokếtthúc,khángiảvỗtayhoanhôanhnhư

người lậpkỷ lụcnhịnđóihoặccử tạ,khángiảngầmđềnghịanh tađibồi

dưỡngđể lấy lại sức,đểhồiphụccáichấtnội tạicủaanh, thaymới tấtcả

chấtnướcmàanhđãđong rachonganggiávớicáidụcvọngchúng tađã

muacủaanh.Tôikhôngnghĩcóaitrongcôngchúngtưsảncưỡnglạisự“hy

sinh”rõràngđếnthế,vàtôitinrằngmộtdiễnviênbiếtkhóchoặcđổmồhôi

trênsânkhấuthìchắcchắnbaogiờcũnglôicuốn:nỗicựcnhọcrànhrành

củaanhtakhiếnkhángiảkhôngcònxétđoánxahơnnữa.

Mónthừakếđángtiếckháccủasânkhấutưsản làhuyềnthoạivề tìm

tòi.Cácnhàdàncảnhgiàdặntrongnghềnhờđómànổitiếngtăm.Dựngvở

LaLocandiera*,cóđoànkịchtrẻởhồikịchnàocũngròngcácđồđạctừtrên

trầnxuống.Rõràngđólàđiềubấtngờ,vàkhángiảainấyđềureolênthán

phụcsángkiến:đángtiếcsángkiếnđóhoàntoànvôtíchsự,rõràngchỉlàdo

trítưởngtượngxuikhiếntrongtìnhthếtuyệtvọngmuốncócáimớivớibất

cứgiánào;vìngàynayngườitađãkhaitháchếtcácbiệnphápgiảtạodựng

phông cảnh, vì chủ nghĩa hiện đại và khuynh hướng tiền phong đã khiến

chúngtabãohoàvớinhữngthayđổiđậpvàomắtnhưcóanhđầytớ–táo

bạođếnthếlàcùng–đemkêbachiếcghếtựavàmộtchiếcghếbànhngay

trướcmũikhángiả,ngườitaliềncầuviệnđếnkhoảngtrốngcuốicùng,đólà

cái trần. Cách làm là vô cớ, thuần tuý là chủ nghĩa hình thức, nhưng nó

chẳngquantrọnggìmấy:dướiconmắtkhángiảtưsản,việcdàncảnhbao

giờcũngchỉlàkỹthuậtcủasựtìmtòimàthôi,vàmộtsốnhà“dàncảnh”rất

sẵn lòngchiều theonhữngđòihỏi ấy: họđànhbàyđặt ra.Ngaycảởđây

nữa,sânkhấucủachúngtavẫndựatrênquyluậtkhắtkhecủađổichác:chỉ

cầnkinhphímàcácnhàdàncảnhbỏra thấyđượcrõràng,aicũngcó thể

kiểmsoátđượchiệusuấttấmvécủamình,vànhưthếcũnglàđủ:dođómà

nảysinhmộtnềnnghệthuậttiếnhànhcôngviệccầnkípđầutiênvàbộclộ

trướchếtnhưmộtchuỗicáchquãng–vàthếlàtínhtoánđược–nhữngthành

côngvềphươngdiệnhìnhthức.

Cũngnhưsựbốccháycủadiễnviên,sự“tìmtòi”cũngđượcbiệnminh

làkhôngvụlợi:ngườitatìmcáchbảolãnhchonóbằng“phongcách”:ròng

cácđồđạctừtrầnnhàxuốngsẽđượcxemnhưcáchlàmthoảimái,hàihoà

vớikhôngkhíhết sứcbất kínhmà lâunayngười tagán chohài kịchứng

tác*.Tấtnhiên,phongcáchhầunhưbaogiờcũng làcáicớnhằmné tránh

những động cơ sâu xa của vở kịch: bảomột vở hài kịch củaGoldoni có

phongcáchthuầntuý“Italia”(nhữngtròhề,nhữngkịchđiệubộ,nhữngmàu

sắcloèloẹt,nhữngmặtnạchenửamặt,nhữngcungcáchkhúmnúmvàcách

ănnói láu ta láu táu), đó là cáchdễdãi đểđượcmiễn tráchnhiệmvềnội

dungxãhộihoặclịchsửcủatácphẩm,làcáchđểtháongòinổxungđộtgay

gắtcủanhữngquanhệcôngdân,nóitómlạiđólàhuyễnhoặc.

Ngườitasẽnóimãicũngkhôngđủvềnhữngtáchạicủa“phongcách”

đốivớicácsânkhấutưsảncủachúngta.Phongcáchthathứchohết,miễn

chohết,vànhấtlàmiễnchokhỏiphảisuyngẫmvềphươngdiệnlịchsử;nó

giamhãmkhángiảlệthuộcvàochủnghĩahìnhthứcthuầntuý,đếnmứcbản

thânnhữngcuộccáchmạngvề“phongcách”cũngchỉ làvềhình thứcmà

thôi:nhàdàncảnhtiềnphongsẽlàngườidámthaythếphongcáchnàybằng

phongcáchkhác(màchẳngbaogiờđụngđếnnộidungthựcsựcủavởkịch

nữa),dámchuyểnđổi,nhưBarraulttrongvởOrestie*,tínhchấtkinhviệnbi

kịchthànhlễhộidađen.Nhưngvậythìvẫnnhưnhauvàthayphongcách

nàybằngphongcáchkhácthìcũngchẳngtiếnđếnđâucả:Eschyle tácgiả

tộc người Bantou thì giả dối cũng chẳng kém gì Eschyle tác giả tư sản.

Trongnghệthuậtsânkhấu,phongcáchlàmộtkỹthuậtthoátly.

Cuộc đua xe đạp Vòng quanh nước Pháp nhưbản anh hùng ca

CÓmộtdanhmụcCuộcđuaVòngquanhnướcPhápmàriêngbảnthân

nóđã cho ta thấyCuộcđua làmột bản anhhùng ca lớn.Tên các tayđua

dườngnhưphầnlớnđếntừthờixửathờixưakhinòigiốngchỉvanglênqua

một số ít âm vị tiêu biểu (Brankart le Franc, Bobet le Francien, Robic le

Celte,Ruizl’Ibère,DarrigadeleGascon*).Thếrồicáctêntuổiđótrởđitrở

lạimãitrongsuốtcuộcđuađầybiếncốngẫunhiên,chúngtạothànhnhững

điểmcốđịnhcónhiệmvụgắnkếtsứcbềnbỉnhấtthời,sôinổivớibảnchất

vữngchắccủacáctínhcáchlớn,nhưthểconngườitrướchếtlàmộtcáitên

nó làm chủ được các sự kiện: Brankart, Geminiani, Lauredi, Antonin

Rolland,cáctêntuổiđógiốngnhưnhữngkýhiệuđạisốbiểuthịgiátrị,sự

trungthực, thóiphảntrắchoặctínhkiêncường.KhiTêncủatayđuađồng

thờivừabaohàmnộidungvừađượctỉnhlượcthìnótạothànhhìnhảnhchủ

yếucủangônngữthơcathựcsự,chochúngtabiếtvềmộtthếgiớirốtcuộc

khôngcầnthiếtmiêutảnữa.Sựkếttinhdầndànhữngphẩmchấtcủatayđua

vàocáiâmcủatênanhtarốtcuộclàmtiêutanhếtngônngữđịnhtính:lúc

bắt đầunổi danh, các tayđua cònđượcgọi kèm theomột tính từ chỉ bản

chất.Vềsau,điềuđókhôngcòncầnthiết.NgườitanóiColettohàohoahoặc

VanDongenngườiBatave*;cònvớiLouisonBobet,ngườitachẳngthêmgì

nữa.

Thực ra, việcgiảm thiểu têngọi là cáchđi vào lĩnhvực anhhùngca:

Bobet trở thànhLouison,Lauredi thànhNellovàRaphaelGeminiani,nhân

vậtnhiềuđứctínhvìvừatốtbụngvừacantrườngthìkhiđượcgọilàRalph,

khiđượcgọilàGem.Nhữngtêngọiấynhẹnhàng,hơiâuyếmvàhơibỗbã;

chỉvớimộtâmtiết,chúngnóilêngiátrịsiêuphàmvàsựmậtthiếtrấtngười

đời,nhàbáo tiếpxúc thân tình,phầnnàonhưcácnhà thơLaMãđếnvới

César*hoặcMécène*.Têngọingắngọncủatayđuaxeđạplàhỗnhợpcủa

chấtbỗbã,chấtngưỡngmộvàchấtđặcquyềnnhưdânchúngngướcnhìn

cácthầnthánh.

Têngọigọnnhẹ thật sựđượcmọingườibiếtđến;nhờnómà tayđua

đượcbướcvàotiềnsảnhcủacácanhhùng.Bởivìđịađiểmanhhùngcathực

thụkhôngphảilàchiếntrận,màlàlềubạt,làtrướcquảngtrườngnơichiến

binhnungnấucácýđịnhcủamình,từnơiđóchiếnbinhthétlênnhữnglời

lăngmạ,nhữnglờitháchthứcvànhữnglờitâmtình.CuộcĐuavòngquanh

nướcPhápbiếtrấtrõniềmvinhquangấycủacuộcsốngriêngtưgiảtạo,nơi

điềulăngnhụcvàcảnhômhônlànhữnghìnhthứcgiatăngcủamốiquanhệ

giữangườivớingười:trongmộtchuyếnđisănởvùngBretagne*,Bobet,hào

hiệp,đãcôngkhaichìabàn tayravớiLauredi,vàLauredicũngcôngkhai

chẳngkémtừchốikhôngchịubắttay.Cácxíchmíchnhưtrongnhữngthiên

anhhùngcacủaHomère*ấyđối trọngvớinhữnglờicácônglớntângbốc

lẫn nhau bên trên đám công chúng. Bobet nói với Koblet: “tao tiếc cho

mày”,vàriêngcái từđócũngphácrathếgiớianhhùngca,nơikẻthùchỉ

đượcxáclậpcăncứvàomứcđộlòngquýmếncủangườitađốivớimình.

Chínhvì trongcuộcĐuavòngquanhnướcPhápcórấtnhiềuvết tích thần

phục,cáiquychếcóthểnóilàkếtnốidathịtvớinhaugiữangườivớingười,

NgườitaômhônnhaurấtnhiềutrongcuộcĐua.MarcelBidot,chỉđạoviên

kỹ thuật của đoàn Pháp, ôm hôn Gem sau một chiến thắng, và Antonin

Rolland đặt một cái hôn nồng nhiệt lên chiếc má hõm của chính tay

Geminiani ấy. Ôm hôn ở đây là biểu hiện tâm trạng vô cùng sảng khoái

trướcthếgiớianhhùngcahoànhảovừaxong.Tráilại,cầntránhsápnhập

vàoniềmhạnhphúcanhemấytấtcảnhữngtìnhcảmbèlũtrỗidậygiữacác

thành viên trong cùngmột đoàn; những tình cảm ấy hỗn độn hơn nhiều.

Thựcra,sựhoànhảocủacácmốiquanhệcôngkhaichỉcóthểdiễnragiữa

nhữngônglớn;khicác“đầytớ”bướcrasânkhấulàanhhùngcathoáihoá

thànhtiểuthuyếtngay.

ĐếnnhưđịabàncủacuộcĐuacũnghoàntoànlệthuộcvàotínhthiếtyếu

anhhùngcacủathửthách.Cácmôitrườngvàđịahìnhđượcnhâncáchhoá,

bởivìchínhlàconngườiphảiđọsứcvớichúngvàcũngnhưtrongmọianh

hùngca,cuộcđốichọicầnthiếtlàphảidiễnragiữanhữngthếlựcngangtài

ngangsức:vậyconngườiđượcthiênnhiênhoá,Thiênnhiênđượcnhântính

hoá.Cácđườngdốcthìhiểmđộc,rútlạithànhnhững“tỷlệphầntrăm”ương

ngạnhhoặcchếtngười,vàcácchặngđường,chặngnàotrongcuộcĐuacũng

cótínhthốngnhấtcủamộtchươngtiểuthuyết(thựcvậy,vấnđềlàmộttiến

trìnhanhhùngca,mộtphépcộngnhữnggiannanquyếtliệt,chứkhôngphải

làdiễnbiếnbiệnchứngcủamộtxungđộtduynhất,nhưtrongtiếntrìnhbi

kịch),cácchặngđườngtrướchếtlànhữngnhânvậtthựcthụ,hếtkẻthùnày

đếnkẻthùkhác,đượccáthểhoábằngcáchhỗnhợphìnhtháivàtinhthần,

điều đó xác địnhThiên nhiên anh hùng ca.Chặng đua bù xù, nhầy nhụa,

nắngcháy,lởmchởm,v.v., toànnhữngtínhtừchỉtínhchấtthuộclĩnhvực

hiệnsinhvànhằmnóilênrằngtayđuađươngđầu,khôngphảivớikhókhăn

nàyhaykhácvềthiênnhiên,màlàvớiyếutốhiệnsinhthậtsự,mộtyếutố

thựcthể,màanhđồngthờivừaphảinhậnthứcvừaphảiphánđoán.

Tayđuabắtgặp trongThiênnhiênmôi trườngsốngđộngnơianh trao

đổidinhdưỡngvàảnhhưởng.Chặngdọcbờbiểnkia(LeHavre-Dieppe)sẽ

“cói-ốt”,sẽmanglạichocuộcđuanghịlựcvàmàusắc;chặngkhác(miền

Bắc) gồm những con đường lát đá, sẽ làmón ăn cứng đanh, xương xẩu:

chặngấysẽđíchthịlà“khónhá”;chặngkhácnữa(Briançon-Monaco),toàn

nhamthạch,nhưthờitiềnsử,sẽvíttayđualại.Tấtcảcácchặngấyđềuđặt

vấnđềphảitiêuhoá,tấtcảbằngthaotácthơcathậtsựđềuđượcxemnhư

chấtliệusâuxa,vàđốimặtvớicácchặngấy,tayđuamòmẫmtìmcáchtự

xácđịnhmìnhnhưmộtconngườitổngthểđươngđầuvớimộtThiênnhiên-

chất liệu, chứkhôngphải chỉ làThiênnhiên-đối tượng.Dovậyđiềuquan

trọnglàcácđộngtáctiếpcậnchấtliệu:tayđualuônđượcthểhiệnởtrạng

tháinhấnchìmchứkhôngphảiởtrạngtháichạy:anhtanhàoxuống,anhta

băngqua,anhtabay,anhtaxâmnhập,chínhmốiràngbuộcvớimặtđấtxác

địnhanhta, thườnglànhữnglúckinhhoàngvàcậnkềcáichết(cúđổdốc

khủngkhiếptrênMonte-Carlo,canhbạctrêndâyEsterel).

ChặngđuabịnhâncáchhoámãnhliệtnhấtlàchặngnúiVentoux.Các

đèocaotrêndãyAlpeshoặcdãyPyrénées,dùcheoleođếnmấy,vẫnchỉlà

nhữngđườnghẻm;chúngđượccảmnhậnnhưcácvậtthểphảibăngqua;đèo

làcáihố,nókhóđượcgọilàngười;cònnúiVentouxthìđúnglànúi,đólà

mộtvịchúaác,phảiliềumạngthôi.ĐíchthựclàMoloch*,bạochúacủacác

tayđua,hắnchẳngbaogiờthathứchonhữngkẻyếuđuối,hắnđòiphảicống

nạpnhữngchịuđựngquáquắt.Vềhình thể,núiVentoux thậtkinhngười:

hóitrọc(bịchứngvẩycứngdađầu,tờéquipebảothế),hắnchínhlàlinhhồn

củaKhôkhan;khíhậukhắcnghiệtcủahắn(hắnlàbảnchấtcủakhíhậuhơn

làmột không gian địa lý) khiến hắn trở thànhmảnh đất chết tiệt, nơi thử

tháchcủangườianhhùng,mộtcáigìđónhưđịangụctrêncao,ởđấytayđua

sẽxácđịnhcứutinhcủamìnhlàđâu:anhtasẽchiếnthắngconrồng,hoặc

nhờmộtvị thầngiúpđỡ(Gaul,bạncủaPhoebus),hoặcchỉ thuần tuýnhờ

vàosựdũngmãnhvôsong,đemđốichọivớivịchúaáckiamộtconquỷcòn

cứngcổhơn(Bobet,quỷSatancủaxeđạp).

VậylàcuộcĐuavòngquanhnướcPhápcóđịabànanhhùngcaHomère

thậtsự.CũngnhưtrongOdyssée,ởđâycuộcđuavừalàchuyếnđidàiđầy

thửtháchvừalàcuộcthámhiểmtoàndiệncácranhgiớithếgian.Ulysse*đã

nhiềulầnđếntậncáccổngTrời*.CuộcĐuacũngthếđisượtquanhiềuđiểm

ngoàicõi trầngian;người takểrằng trênnúiVentouxhọđãrờihành tinh

Tráiđất,họđãtiếpcậnvớicácvìtinhtúxalạ.Quađịabàncủanó,cuộcĐua

làviệctổngkiểmkêcáccõinhângian;vànếutasửdụnglạisơđồnàođấy

củaVichyvềLịchsử,cuộcĐuabiểuthịcáithờiđiểmnhậpnhằngnơicon

ngườinhâncáchhoámạnhmẽTựnhiênđểcôngkíchnódễhơnvàdễdàng

thoátkhỏinóhơn.

Đươngnhiên,việcgắnkếttayđuavớiTựnhiênnhândạngấychỉcóthể

diễnrathôngquanhữngconđườngnửahưnửathực.CuộcĐuathườngthực

hiệnnănglượngThầnlinh.Sứcmạnhmàtayđuacóđượcđểđươngđầuvới

Tráiđất.Ngườicóthểcóhaidạng:đólàtưthế,trạngtháicaohơnlấyđà,sự

cânbằngchủchốtgiữatínhchấtcủacơbắp,độnhạybéncủatrítuệ,ýchí

củatínhcách;vàbướcnhảyvọt,làluồngđiệnthựcsựmàcáctayđuađược

thần thánhưuái thỉnh thoảng truyềnchokhiếnnhững lúcấyhọ thựchiện

đượccáckỳtíchsiêuphàm.Bướcnhảyvọt có liênquanđến lĩnhvựcsiêu

nhiên, con người thành công chừng nào đượcmột vị thần giúp đỡ: đó là

bướcnhảyvọtmàbàmẹcủaBrankartđếngiáođườngChartrescầuxinNữ

thánhĐồngTrinhchocontraibà,vàCharlyGaul,ngườiđượchưởngvôvàn

ânsủng,chính làchuyêngianhảyvọt; anhnhậnđược luồngđiệndo chốc

chốclạigiaotiếpvớicácthầnthánh;đôikhicácthầnthánhnhậpvàoanhvà

anhlàmchomọingườithánphục;đôikhicácthầnthánhrờibỏanh,bước

nhảyvọtcạnkiệt.Charlychẳngcònlàmđượcgìnênhồnnữa.

Cómộtkiểuchơinhạikinhkhủngbướcnhảyvọt,đólàchodùngthuốc

kích thích: cho tay đua dùng thuốc kích thích cũng là có tội, cũng phạm

thượngnhưmuốnbắtchướcThượngđế;đólàđánhcắpđặcquyềncótialửa

củaThượngđế.VàThượngđế lúcđóbiết trả thù: anhchàngMalléjac tội

nghiệp biết rõ là dùng chất kích thích dẫn đến chỗ phát điên (hình phạt

nhữngkẻđánhcắplửa).Tráilại,Bobetlạnhlùng,duylý,chẳngmấykhibiết

đếnbướcnhảyvọt:đólàmộtđầuócmạnhmẽ,tựmìnhlàmcôngviệccủa

mình;Bobet, chuyêngia về tư thế, làmột anh hùng hoàn toànmang chất

người, không nhờ cậy gì vào siêu nhiên và giành các chiến thắng chỉ do

nhữngphẩmchấttrầnthế,đượctăngcườngnhờchấtnhânvăncaođộ:đólà

ýchí.Gaul làhiện thâncủacáiChí tôn,cáiThiêng liêng,cáiKỳdiệu, sự

Tuyểnlựa,việchiệplựcvớicácthầnthánh;BobetlàhiệnthâncủacáiChính

trực,cáiChấtngười.Bobetchốitừcácthầnthánh,Bobetlàmrạngrỡđạolý

củachỉconngườimàthôi.Gaullàmộtthượngđẳngthần,Bobetlàkẻmang

tầmvócProméthée,đólàmộtSisyphe*rấtcóthểxôđổtảngđálênchínhcác

thầnthánhđãxửphạtychỉđượcphéplàmộtconngườituyệtvời.

TínhnăngđộngcủacuộcĐua thì rõ ràngdiễn ranhưmộtcuộcchiến,

nhưnglàmộtcuộcđốiđầuđặcbiệt,cuộcchiếnchỉgaycấnởbốicảnhhoặc

các chặng của nó, chứ nói đúng ra không phải ở các trận giao tranh. Tất

nhiên,cuộcĐuacóthểsosánhvớimộtđạoquânhiệnđạiởtầmquantrọng

củacáckhítàivàconsốcáclínhpháothủ;cuộcĐuacóđoạngâychếtchóc,

có những lúc cả nước lo sợ (nước Pháp bị bao vây bởi các corridori của

SignorBinda,lãnhđạođoànđuaSquadracủaItalia),vàngườianhhùngđối

mặt với thử thách trong trạng thái như César, gần với cái bình tĩnh thần

thánh quen thuộc với Napoléon của Hugo* (“Gem mắt sáng quắc nhào

xuống cái dốcnguyhiểm trênMonte-Carlo”).Tuynhiênkhôngvì thếmà

chuyệnxungđộttrởnênkhónắmbắtvàchẳngxảyratrongmộtquãngthời

gian.Trong thực tế, tínhnăngđộngcủa cuộcĐuachỉdiễn raởbốnđộng

thái:dẫnđầu,bámriết,bứtphávàsuysụp.Dẫnđầulàhànhvigaygonhất,

màcũngvôtíchsựnhất;dẫnđầulàluônluônhysinhmình;đólàtínhchất

anhhùngthuầntuý,nhằmtỏrõtínhcáchhơnlàbảođảmkếtquả;trongcuộc

Đua,vinhquangkhôngtraothưởngtrựctiếp,nóthườngbịcắtgiảmbởicác

chiếnthuậttậpthể.Bámriết,tráilại,baogiờcũngcóchúthènnhátvàchút

phảntrắc,dotínhchấtmuốnngoilênchẳngquantâmđếndanhdự:bámriết

daidẳng,gâyphiềnnhiễu,rõrànglàthuộcvềcáiác(hổthẹnchonhững“kẻ

mútbánhxe”).Bứtphálàgiaiđoạnnênthơ,nhằmbiểudươngsựđơnđộccó

dụngý,vảlạiíthiệuquả,vìhầunhưluônluônbịbắtkịp,nhưngvẫnvẻvang

vì danh dự hão (mộtmình bứt lên của tay đuaTâyBanNhaAlomar: rạp

ngườixuống,bốc lêncaocủangườianhhùng theokiểuMontherlant).Suy

sụpbáotrướcsựbỏcuộcđua,nóluônluônkhủngkhiếp,nókhiếnngườita

buồnrầunhưcuộcthuachạytánloạn:ởchặngnúiVentoux,mộtsốsuysụp

mangtínhchất“Hiroshima”.Bốnđộngtháiấyrõràngđượckịchtínhhoá,

đượcmiêutảbằngtừvựngkhoatrươngcủacơnbiếnđộng: thườngthường

mộttrongsốmấyđộngtháiấy,đượchìnhtượnghoá,đểlại tênchochặng

đua,cũngnhưchochươngcủamộttiểuthuyết(Nhanđề:Kublerguồngpê-

đanhốihả).Vai tròcủangônngữởđâyvôcùngto lớn,chínhnóđemlại

chosựkiện,vốnkhôngnắmbắtđượcvìkhôngngừngbịtiêutantrongthời

gian,tínhchấtgiatănganhhùngcanhờđómàsựkiệnđượckếttinh.

CuộcĐuacóđạolýmậpmờ:nhữngđòihỏicótínhchấthiệpsĩkhông

ngừngkếthợpvớicácnhắcnhởtànbạocủađầuócchỉcốtthànhcông.Đólà

đạolýkhôngbiếthoặckhôngmuốnlựachọngiữađượckhenngợilàtậntâm

tậnlựcvớiviệcsửdụngnhữngkinhnghiệmcầnthiết.Sựhysinhcủamột

tayđuavìthànhcôngcủatoànđội,dùlàdotựýmìnhhaydolệnhcủachỉ

huy(chỉđạoviênkỹthuật)luônluônđượctándương,nhưngbaogiờcũng

cótranhcãi.Sựhysinhlàlớnlao,caothượng,làminhchứngtolớnthểhiện

đạolýtrọnvẹntrongthểthaođồngđội;nhưngnócũngtráivớimộtgiátrị

kháccầnthiếtchotruyềnthuyếtviênmãncủacuộcĐua:đólàtínhchấthiện

thực.NgườitakhôngxentìnhcảmvàotrongcuộcĐua,đólàluậtlệđểcho

cảnhtượnggâyhứngthú.Chínhvìởđâyđạolýhiệpsĩđượccảmnhậnnhư

nguycơcủasựsắpđặtcóthểcócủasốphận;cuộcĐuahếtsứctránhtấtcả

nhữnggìxemracóthểchiphốitừtrướccáingẫunhiêntrầntrụi,tànbạocủa

trậnđấu.Cáccuộcchơikhôngđượclàmsẵn,cuộcĐualàsựđốiđầucủacác

tínhcách,nócầnđếnmộtđạolýcủacánhân,củacuộcchiếnđơnđộcchosự

sốngcòn:cáilúngtúngvàmốiquantâmcủacácnhàbáolàlàmthếnàođể

cuộcĐuachưabiếtkếtquảrasao:trongsuốtcuộcĐuanăm1955,ngườita

khôngtánthànhvềviệcaicũngtinrằngBobetchắcchắnsẽthắng.Nhưng

cuộcĐuacũnglàmônthểthao,nóđòihỏiđạođứctậpthể.Chínhcáimâu

thuẫnnóiđúngrachẳngbaogiờgiảiquyếtđượcấybuộctruyềnthuyếtphải

luônluônbàncãivàgiảithíchsựhysinh,lầnnàocũngphảinhắcnhởđạo

đứchàohiệplàcơsởcủasựhysinhkia.Chínhvìhysinhđượccảmnhận

nhưmộtgiátrịtìnhcảmnêncầnphảikhôngmệtmỏibiệnminhchonó.

Chỉđạoviênkỹthuậtđóngvaitròchủyếuởđây:ôngtabảođảmmối

liênkếtgiữacứucánhvàcácphươngtiện,giữalươngtâmvàtínhthựcdụng;

ông ta lànhân tốbiệnchứng liênkết thực tếcáiácvàsựcần thiếtcủanó

trongmộtnỗidaydứtduynhất.MarcelBidotlàchuyêngiacủanhữngtình

huốngkiểuComeilleấy,khiôngphảihysinhtayđuanàychotayđuakhác

trongcùngmộtđội,vàthậmchíđôikhicònbiđáthơnphảihysinhmộttay

đua cho chính anh trai anh ta (hy sinh Jean choLouisonBobet).Thực ra,

Bidotchỉtồntạinhưhìnhảnhhiệnthựccủamộttínhtấtyếuthuộclĩnhvực

trítuệ,vàvớidanhnghĩaấy,trongmộtthếgiớivềbảnchấtmangtínhdục

vọng,nócầnsựhiện thânđộc lập.Côngviệcđượcphânchia rõ ràng:với

mỗi nhómmười tay đua, cần phải cómột bộ óc thuần tuý,mà vai trò lại

không hề được ưu đãi, bởi trí tuệ ở đâymang tính chức năng, nó chỉ có

nhiệm vụ thể hiện chomọi người thấy bản chất chiến lược của cuộc đua

tranh:vậyMarcelBidotrốtcuộcchỉlàmộtngườigiỏiphântíchtỉmỉ,vaitrò

củaanhlàtrùtính.

Đôikhimột tayđuagánhlấy tráchnhiệmđầunão:đóchínhlà trường

hợpLouisonBobetvà“vai trò”độcđáocủaanh ta tấtcả làởđấy.Thông

thườngkhảnăngchiếnlượccủacáctayđuarấtyếu,khôngvượtquákỹxảo

củavàingónvớvẫn thô thiển(Kublerpha tròđểđánhlừađối thủ).Trong

trườnghợpBobetcácvaitrògộpchungnháonhàokhiếnanhnổitiếngchẳng

biếtởvaitrònào,cònmậpmờhơncảsựnổitiếngcủamộtCoppihaymột

Koblet:Bobetsuynghĩnhiềuquá,đólàngườithắngcuộc,chứkhôngphảilà

đấuthủ.

Đầu óc trù tính giữa đạo lý hy sinh thuần tuý và quy luật thắng thua

nghiệtngãthểhiệnmộtlĩnhvựctinhthầnhỗnhợp,đồngthờivừaảotưởng

vừahiệnthực,đượctạonênbởinhữngvếttíchcủanềnđạođứchọcrấtxa

xưa,có tínhchấtphongkiếnhoặcbikịch,vànhữngđòihỏimới,phùhợp

vớithếgiớiđuatranhtổngthể.ÝnghĩacănbảncủacuộcĐuachínhlàởchỗ

nhậpnhằngấy: sựhỗnhợpkhéo léogiữahai lýdođượcviện ra, lýdo lý

tưởngvàlýdothựctế,khiếntruyềnthuyếtchekínđượcnhữngquyếtđịnh

luậnkinhtếtrongbảnanhhùngcavĩđạicủachúngtabằngmộttấmvoan

vừađángkínhvừagâyhứngthú.

Nhưngdùsựhysinhcónhậpnhằngthếnàođinữa,cuốicùngnócũng

lấy lạiđượcsựminhbạchkhi truyền thuyếtkhôngngừngkéonóvề trạng

thái tâm lý thuần tuý. CuộcĐua được cứu vãn khỏi tình trạng bựcmình

muốnsao làmvậy,chính lànhờởchỗ theođịnhnghĩa,nó là thế giới của

nhữngbảnchấttínhcách.Tôiđãchỉrarằngnhữngbảnchấtấyđượcđềcao

làdothuyếtduydanhtuyệtdiệukhiếntêntuổicủatayđuatrởthànhnơilưu

giữlâubềngiátrịvĩnhhằng(Coletto,sựhàohoa;Geminiani,tínhchấtđều

đặn;Lauredi,thóiphảntrắcv.v.).CuộcĐualàsựxungđộtkhôngrõràng

củanhữngthựcthểrõràng;thiênnhiên,phongtục,vănhọcvàcácquychế

lầnlượtkhiếnnhữngthựcthểấycóliênquancáinọvớicáikia:cũngnhư

cácnguyêntử,chúngsượtquanhau,ngoắcvàonhau,đẩynhau,vàchínhtừ

cáitròđómàanhhùngcanảysinh.Látnữadướiđâytôiđưaralớptừvựng

vềtínhcáchcủacáctayđua,nhữngngườichíítđãcóđượcmộtgiátrịngữ

nghĩa chắc chắn:mọi người có thể tin vào hệ thống loại hình ấy, nó bền

vững,quađóchúngtabiếtđượccácthựcthể.Tacóthểnóirằngởđây,cũng

nhưtronghàikịchcổđiển,vàđặcbiệtlàhàikịchứngtác,nhưngtheocách

xâydựngkháchẳn(diễntiếnhàikịchvẫnlàdiễntiếncủamộtvởkịchdựa

trênxungđột,trongkhidiễntiếncủacuộcĐualàdiễntiếncủacâuchuyện

trongtiểuthuyết),cảnhtượngnảysinhtừnhữngquanhệlạlùnggiữangười

vớingười:cácthựcthểvachạmnhautheođủcácdạngcóthểcó.

TôitinrằngcuộcĐualàbằngchứngrõrệtnhấtxưanayvềmộthuyền

thoạitổngthể,dođómàmậpmờ:cuộcĐuavừalàhuyềnthoạibiểuhiệnvừa

làhuyềnthoạiphóngchiếu,cùngmộtlúcvừahiệnthựcvừaảotưởng.Cuộc

ĐuathểhiệnvàgiảiphóngngườiPhápthôngquamộtcâuchuyệnduynhất

trongđónhữngtròbịpbợmtruyềnthống(tâmlýcủacácthựcthể,đạolýcủa

trận đấu,ma thuật của các thànhphầnvà các lực lượng, tôn ti trật tự của

ngườitrênkẻdưới)phatrộnvớinhữnghìnhtháilợiíchthiếtthực,vớihình

ảnh ảo tưởng vềmột thế giới khăng khăng tìm cách hoà giải, bằng cảnh

tượnghoàntoànminhbạch,vớinhữngquanhệgiữaconngười,mọingười

vàThiênnhiên.ĐiềutệhạitrongcuộcĐua,đólàcơsở,lànhữngđộngcơ

kinhtế,làcáilợicuốicùngcủacuộcthửthách,cộinguồnsinhranhữngviện

cớvề tư tưởng.DầusaocuộcĐuavẫn là sựkiệnquốcgiahấpdẫn, trong

chừngmựcbảnanhhùngcathểhiệncáikhoảnhkhắcmongmanhcủaLịch

sửkhiconngười,mặcdùvụngvề,bịlừagạt,thôngquanhữngchuyệnchẳng

trong sạchgì, vẫn thấy trước theo cách củamình sự tươngứnghoàn toàn

giữamìnhvớicộngđồngvàvũtrụ.

Từvựngcủacáctayđua(1955)

Bobet (Jean).TayđuakèmvớiLouison cũng là âmbản củaLouison;

anh làngườihysinh lớncủacuộcĐua.Anhphảihysinh toànbộcánhân

mìnhchoônganh,“vìtìnhanhem”.Tayđuaấy,luônluônnảnlòng,cómột

nhượcđiểmtrầmtrọng:anhtasuynghĩ.Tínhchấttríthứccóchứngchỉcủa

anh(anhlàgiáoviêntiếngAnhvàđeocặpkínhtosụ)khiếnanhcóđầuóc

sángsuốttệhại:anhphântíchnhượcđiểmcủamìnhvàngẫmnghĩthấymất

đilợithếcủahệthốngcơbắpvượttrộisovớihệthốngcơbắpcủaônganh.

Đólàmộtconngườiphứctạp,vậylàmộtconngườikhôngmay.

Bobet(Louison).BobetlàmộtanhhùngtầmvócProméthée;anhcókhí

chấttuyệtvờicủađôvật,cóýthứcsắcbénvềcáchtổchức,đólàmộtcon

ngườitínhtoán,anhthiếtthựcnhắmthẳngtớimụctiêuchiếnthắng.Cáidở

củaanh,đólàtínhchấtsuylýmanhnha(íthơnsovớiôngem,vìanhchỉđỗ

tú tài); anhcó lúc lo lắng,có lúc lòngkiêuhãnhbị thương tổn:đó làmột

ngườihaycáukỉnh.Năm1955,anhphảiđươngđầuvớisựđơnđộcnặngnề:

thiếuvắngKobletvàCoppi,phảivậtlộnvớinhữngbóngmacủahọ,không

cónhữngđốithủcôngkhai,anhlựclưỡngvàđơnđộc,tấtcảđềulàđedoạ

đốivớianh,mốinguyhiểmcóthểxuấthiệntừkhắpnơi(“Tôixemracần

phảicónhữngCoppi,nhữngKoblet,bởivìchỉcómộtmìnhđượcưuáithì

gaygoquá”).TínhcáchBobetxuấthiệnkhẳngđịnhmộtkiểutayđuarấtđặc

biệt,đãcósứcmạnhlạicóthêmócphântíchvàtínhtoán.

Brankart.Tượngtrưngchothếhệtrẻđanglên.Đãcóthểlàmchocác

bậcđànanh lo lắng.Tayđuaxeđạp tuyệtdiệu,vớiýchí tiếncôngkhông

ngừngtáisinh.

Coletto.TayđuahàohoanhấtcủacuộcĐua.

Coppi.Anhhùnghoànhảo.Cưỡitrênxeđạp,anhtacóđủmọiđứctính.

Bóngmađángsợ.

Darrigade.Taygáccổngbạcbẽonhưngcóích.Kẻphụcvụsốtsắngcủa

Sựnghiệptamtài*,vàvìlýdođó,đượcthathứcáitộimộtkẻmútbánhxe,

mộttêncaingụchắcbúa.

DeGroot.Tayđuaxeđạpđơnđộc,lầmlìítnóingườiHàLan.

Gaul.Vịthượngđẳngthầnmớicủanúinon.Taytrángniênvôtưlự,anh

chàngđẹpnhư thiên thần,chàng traimới lớn râu riachưacó,mảnhdẻvà

ngạomạn,cậuthanhniênthiêntài,đólàRimbaudcủacuộcĐua.Cónhững

lúcthầnthánhnhậpvàoGaul;khiđónhữngnăngkhiếusiêunhiêncủaanh

đènặngmộtmốiđedoạbíẩnlêncácđốithủ.Quàtặngthầnthánhbancho

Gaul,đólàsựnhẹnhàng:Gaulduyêndángbốclêncaovàbaylượn(màkỳ

lạlàkhônghềphảicốgắngchútnào),anhmangđặctínhcủaloàichimhay

máybay(anhduyêndángđậuxuốngnhữngđỉnhcaocủanúiAlpesvàcác

bànđạpcủaanhquaytítnhưchongchóng).Nhưngđôikhithầnthánhcũng

rờibỏanh,lúcđócáinhìncủaanhtrởnên“lơláomộtcáchlạlùng”.Cũng

nhưmọinhânvậthuyềnthoạicókhảnăngbaytrênkhôngtrunghoặcđitrên

nước,Gaultrởnênvụngvề,bấtlựckhiởmặtđất;năngkhiếutrờichocủa

anhkhiếnanh lúng ta lúng túng (“Tôikhôngbiếtphóngxecáchnàokhác

ngoàicáchtrênnúinon.Nhấtlàchỉkhiphóngxelêndốc.Khixuốngdốc,tôi

vụngvề,hoặccóthểlànhẹquá”).

Germiniani (tức Ralph hoặc Gem). Phóng xe hết sức đều đặn và có

phầnmáymócnhưmột động cơ.Dânmiềnnúi lương thiệnnhưngkhông

bốclửa.Khôngmaymắnvàcóthiệncảm.Bahoa.

Hassenforder(tứcHassenTuyệtdiệuhoặcHassenCướpbiển).Tayđua

hunghăngvàtựphụ(“AnhemnhàBobet,tôicómỗithằngởmộtcẳngchân

tôi”).Đólàmộtchiếnbinhhừnghựcchỉbiếtchiếnđấu,chẳngbaogiờvờ

vĩnh.

Koblet.Anhchàngguồngpê-đanduyêndángcóthểtựchophéplàmbất

cứ điều gì, kể cả không tính toán những nỗ lực củamình.Đó là tay đua

chốngBobet,ngaycảkhikhôngcómặt,anhvẫnlàcáibóngđánggờmđối

vớiBobet,nhưCoppi.

Kubler (tứcFerdi hoặcĐại bàngmiềnAdziwil).Có góc có cạnh, lêu

nghêu,khôkhanvàthất thường,Kubler thuộcloạibộtphát.Độngtháibứt

phácủaanhđôikhibịnghingờlàkhôngdothựclực(anhtacósửdụngma

tuýkhông?).Làmtròlàmvẻ(cứhễthấyailàanhlạihosùsụvàđikhậpkhà

khậpkhiễng).VìlàdânThuỵSĩ,nênanhcóquyềnvàcóbổnphậnnóitiếng

Pháp giả cầy như các nhân vật gốc Teutons* của Balzac và những người

ngoạiquốccủaNữbátướcDeSégur*(“Ferdirủiro,Gemluônluônbámsau

Ferdi.Ferdikhôngbứtlênđược”).

Lauredi.Đólàtayphảntrắc,tayđángnguyềnrủacủacuộcĐua55*.Vị

thếấyđãchophépanhxửsựtànbạochẳngcầngiấugiếm:anhđãmuốnlàm

choBobetđaukhổbằngcáchtrởthànhconđỉaghêgớmbámriếtsaubánh

xe.Bịbuộcphảibỏcuộc:phảichăngđấylàhìnhphạt?dùsaođinữa,chắc

chắnđấylàlờicảnhbáo.

Molineris.Conngườicủacâysốcuốicùng.

Rolland (Antonin). Dịu dàng, kiên cường, dễ gần. Tay đua đường

trường chịu đựng gian khổ, đều đặn trong các thành tích. Gregarius của

Bobet.ĐắnđogaygắtkiểuComeille:cócầnhysinhanhtakhông?Sựhy

sinhtiêubiểu,bởilẽoanứcvàcầnthiết.

Sách Hướng dẫn Du lịch Xanh

SÁCHHướngdẫnDulịchXanhhầunhưchỉbiếtđếnphongcảnhởdạng

mỹlệ.Tấtcảnhữnggìmấpmôkhúckhuỷulàmỹlệ.Tabắtgặplạiởđây

khuynhhướngtưsảntándươngnúinon,huyềnthoạinúinoncũ(cótừthế

kỷXIX)màGideđãkếthợpđúngđắnvớiđạođứcThụySĩ–Tinlànhvànó

luônluônvậnhànhnhưsựphatrộnhỗntạpthuyếttựnhiênvàthuyếtthanh

giáo(táitạosứckhoẻnhờkhôngkhítinhkhiết,nhữngýnghĩđạođứctrước

các đỉnh cao, sự lên cao được xem như ý thức công dân v.v.). Trong số

nhữngphongcảnhmàsáchHướngdẫnDu lịchXanh ca ngợi làmỹ lệ, ta

hiếmthấycóđồngbằng(chỉđượcvớtvátkhingười tacó thểnói rằngnó

màumỡ),vàchẳngbaogiờcócaonguyên.Chỉcónúinon,thunglũng,đèo

caovựcsâu,thácnướccuồncuộnlàcóthểgianhậpvàodanhthắngdulịch,

chắchẳnvìchúngdườngnhưcó thểgópphầnvào tâmtrạngnỗ lựcvàcô

đơn.VậyhànhtrìnhcủasáchHướngdẫnDulịchXanhlộrõlàsựbốtrícông

việcmộtcáchkinhtế,dễdàngthaythếchochuyếnđigiáohoá.Nhưđãnóiở

trên,huyềnthoạiHướngdẫnDulịchXanhcótừthếkỷtrước,vàogiaiđoạn

lịchsửkhigiaicấptưsảnthưởngthứcloạisảngkhoáimớitoanhlàmuasự

nỗlực,làlưugiữhìnhảnhvàtínhnăngcủanỗlựcấymàchẳngphảivấtvả

cựcnhọcgì.Vậynênrốtcuộc,rấtlô-gíchmàcũngrấtngớngẩn,phongcảnh

bạcbẽo,thiếutầmmắtbaolahoặcthiếuchấtnhânloại,chỉcứlênmãilên

mãi,hếtsứctráivớihạnhphúccủachuyếndulịch,lạiđượcxemlàlýthú.

Thậmchí,sáchHướngdẫnDulịchcòncóthểviếtmộtcáchlạnhlùng:“Con

đườngtrởnênrấtmỹlệ(cácđườnghầm)”:chẳngainhìnthấygìthìcóhề

chi,bởilẽđườnghầmởđâyđãtrởthànhkýhiệuđầyđủcủanúinon;đólà

cổphiếutíndụngđủmạnhđểngườitachẳngbănkhoăngìnữavềkhoảntiền

mìnhbỏra.

Cảnhnúinontrậptrùngđượctándươngđếnmứchuỷhoạinhữngloại

cảnhquankhácthìchấtnhânloạicủaxứsởcũngbiếnmấtđểchỉtậptrung

vào các công trình kiến trúc của nó. VớiHướng dẫn Du lịch Xanh, con

người chỉ tồn tại như những “kiểu loại”, ở Tây Ban Nha chẳng hạn, xứ

Basquechỉlàmộtanhthuỷthủphiêubạt,xứLevantinlàmộtbáclàmvườn

vuitính,xứCatalanlàmộtnhàbuônkhônkhéovàxứCantabrelàmộtdân

vùng sơncước tìnhcảm.Người ta lạibắtgặpởđâyconvi-rút cái cơbản

nằmtậnđáysâumọihuyềnthoạitưsảnvềconngười(vìthếmàtagặpnó

luôn).ChủngtộcTâyBanNhadođórútlạichỉlàmộtvũkhúccổđiểnbao

la,một loạikịchứng tác rất tài tìnhmàphươngpháp loạihìnhhọcchẳng

đángtincậydùngđểcheđậycảnhtượngthậtcủacácthânphận,cácgiaicấp

và các nghề nghiệp.Về phương diện xã hội, đối vớiHướng dẫn Du lịch

Xanh,conngườichỉtồntạitrêncácxelửa,chenchúc“lẫnlộn”trongcáctoa

hạngba.sốcònlạichỉcótínhchấtdẫnnhập,hợpthànhbốicảnhthơmộng

dễthươngnhằmlôikéovàocáicơbảncủaxứsởlàbộsưutậpcáccôngtrình

xâydựngcủaxứsởấy.

Không kể các đèo cao vực sâu hoang vu, là nơi tâm hồn khai phóng,

nướcTâyBanNha củaHướngdẫnDu lịchXanh chỉ biết đếnmột không

gian,khônggianấyđandệt,quavàikhoảngtrốngkhôngbiếtgọitênlàgì,

một chuỗi san sát những nhà thờ, những kho đồ thánh, những tranh thờ,

những thánh giá, những hộp bánh thánh, những tháp chuông (toàn là bát

giác), nhữngnhómhình chạm trổ (GiađìnhvàLaođộng), những cửa lớn

phongcáchrô-man,nhữnggiangiữanhàthờvànhữngtượngchúaJesustrên

câythánhgiátobằngngườithật.Ngườitathấytấtcảnhữngcôngtrìnhkiến

trúcấyđềuthuộctôngiáo,bởitheoquanđiểmtưsản,hầunhưkhôngthểnào

hìnhdungnổimộtLịchsửNghệ thuậtmà lạikhôngmangtínhchấtThiên

chúagiáovàCơđốcgiáo.ĐạoThiênchúa lànguồncungcấpdu lịchđầu

tiên,vàngườitađidulịchchỉđểthamquancácnhàthờ.Trongtrườnghợp

TâyBanNha,tínhchấtđếquốcchủnghĩaấythậthàihước,bởilẽởđấyđạo

cơđốcthườngđượcxemnhưmộtthếlựcmandiđãngốcnghếchhuỷhoại

những thành tựu trướcđó củanềnvănminhHồi giáo: nhà thờhồi giáoở

Cordouevớirừngcộttrụtuyệtvờiluônbịchekhuấtbởicáckhốibanthờlù

lù,hoặcphongcảnhnàođấybịbiếndạngđibởibức tượngĐứcBàđồsộ

(củachếđộFranco*)nhôratrôngrấtchướng,điềunàychắckhiếnchodân

tưsảnPháphéthấyítramộtlầntrongđờilàThiênchúagiáocũngcómặt

tráilịchsử.

Nóichung,sáchHướngdẫnDu lịchXanh chứng tỏmọimiêu tảphân

tíchđềuhãohuyền,loạimiêutảấyvừakhônggiảithíchvừakhôngnêuđược

hiệntượng,nêntrongthựctếnóchẳnggiảiđápđượcbấtcứcâuhỏinàomà

kháchdulịchthờinaybănkhoănkhiđingangquamộtphongcảnhcóthực,

vàtồntạilâudài.Việclựachọncáccôngtrìnhkiếntrúcvừagạtbỏthựctế

mảnhđấtvàthựctếconngười,chẳngchobiếtgìvềcáihiệncó,tứclàvềcái

cótínhlịchsử,vàdođó,bảnthâncôngtrìnhkiếntrúccũngtrởthànhkhó

hiểu,vìvậyngớngẩn.Thếlàcảnhtượngkhôngngừngtừngbướctiêutan,

vàsáchHướngdẫnDulịchgiốngnhưmọisựhuyễnhoặclànóimộtđường

làmmộtnẻo,trởthànhphươngtiệnđểngườitachẳngthấyđượcgì.Thuhẹp

phạmvivàoviệcmiêutảthếgiớicôngtrìnhkiếntrúcvàkhôngcóngườiở,

sáchHướng dẫnDu lịchXanh thể hiện huyền thoạimàmột bộ phận của

chínhgiaicấptưsảncũngđãngánngẩm:khôngthểchốicãiđượclàdulịch

đã trởnên(hoặcđã lại trởnên)cách tiếpcậnconngườichứkhôngcòn là

cáchtiếpcận“vănhoá”nữa:nhữnghìnhtháiphongtụctậpquánđờithường

(cólẽcũngnhưởthếkỷXVIII) lại làđối tượngchủyếucủadulịchngày

nay,vàđịalýnhânvăn,đôthị,xãhội,kinhtếlàkhuônkhổnhữnggìngày

nayngườitathựcsựmuốntìmhiểu,kểcảnhữngđiềuphàmtụcnhất.Bản

thânsáchHướngdẫnDulịchXanhdođóchỉcònlàmộthuyềnthoạitưsản

đãphầnnàolỗithời,cáihuyềnthoạikhẳngđịnhNghệthuật(tôngiáo)làgiá

trịchủyếucủavănhoá,nhưnglạichỉxemnhững“tàisản”và“báuvật”văn

hoánhưviệcyêntâmnhậpkhocáchànghoá(lậpracácbảotàng).Cáchxử

sựấynóilênmộtđòihỏikép:cóđượcchứngcứvănhoácàng“xaxôi”càng

tốt,vàgiữchịtchứngcứấytrongmạnglướicủahệthốngđođếmđượcvàcó

tínhchấtchiếmhữu,đểbấtcứ lúcnàongười tacũngcó thểhạch toáncái

khónóinênlời.Dovậymàhuyềnthoạidulịchấytrởnênhoàntoànlỗithời,

ngaytronglònggiaicấptưsản,vàtôichorằngnếungườitagiaocôngviệc

xâydựngmộtcuốnhướngdẫndulịchmới,chẳnghạngiaochocácnữbiên

tập viên của tạp chíL’Express hoặc các biên tập viên của tạp chíMatch,

ngườitasẽthấynổilênnhữngxứsởkháchẳn,dùcònphảibàncãi:tiếptheo

nướcTâyBanNhacủaAnquetilhoặccủaLaroussesẽlànướcTâyBanNha

củaSiegfried,rồiđếnnướcTâyBanNhacủaFourastié.Cứxemnhưtrong

cuốnHướngdẫnMichelin,sốcácphòngtắmvàcácdaodĩakháchsạncạnh

tranhvớisốcác“đồnghệthuậtquýhiếm”rasao:nhữnghuyềnthoạitưsản

bảnthânchúngcũngcócácđịatầngkhácnhau.

QuảthậtlàđốivớinướcTâyBanNha,việcmiêutảbưngbítvàthụtlùi

làphùhợpnhấtvớisáchHướngdẫnvốntiềmtàngchủnghĩaFranco.Ngoài

nhữngmẩuchuyệnlịchsửđíchthực(cũnghiếmvàsơsàithôi,vìtabiếtrằng

Lịch sử tư sản cũng chẳng tốt gì), cácmẩu chuyện trongđó nhữngngười

cộng hoà luôn luôn là những “kẻ cực đoan” đang cướp bóc các nhà thờ

(nhưngchẳnghềnóiđếnGuernica*), trongkhinhững“ngườiquốcgia”tốt

bụngthìlúcnàocũnglochuyện“giảiphóng”,màchỉnhờvàocác“vậnđộng

chiếnlượckhônkhéo”vàcáccuộc“chốngcựanhdũng”,tôisẽchỉrõsựnở

rộcủahuyềnthoạiviệnlýdotuyệtvời,huyềnthoạivềsựphồnvinhcủaxứ

sở:tấtnhiên,đólàsựphồnvinh“theosốliệuthốngkê”và“trêntổngthể”

hoặc chính xác hơn “về thươngmại”. Tất nhiên sáchHướng dẫnDu lịch

khôngchochúngtabiếtsựphồnvinhđẹpđẽấyđượcphânphốinhưthếnào:

chắchẳnlàtheothứbậctônti,bởivìngườitamuốnxácđịnhrõvớichúngta

rằng“sựnỗlựcnghiêmtúcvàkiêntrìcủadântộcấyđãđiđếntậnchỗcải

cáchhệthốngchínhtrị,đểcóthểđạtđượcsựphụchưngbằngcáchápdụng

trungthànhnhữngnguyêntắctrậttựvàthứbậctôntivữngchãi”.

Nữ ký giả nhìn thấu

BÁOCHÍngàynayhoàn toànxemkỹ thuật làchính,và tuầnbáocủa

chúngta làchốnphápđìnhthậtsựcủaLươngtâmvàcủaTưvấnnhưvào

nhữngthờikỳhuyhoàngnhấtcủacáctusĩdòngTên.Đólàluânlýhiệnđại,

cónghĩakhôngphải luân lýphóngtúng,màlà luân lýđượckhoahọcbảo

đảm,dođóngười ta đếnhỏi ýkiếnbậcđại hiền triết ít hơn làhỏiýkiến

chuyêngia.Vì vậymỗi nội tạng trong cơ thể conngười (bởi lẽ phải xuất

phát từ cái cụ thể) cómột kỹ thuật gia, vừa là giáo hoàng vừa là nhà đại

thôngthái:nhasĩcủaColgatechorăngmiệng,thầythuốccủa“Bácsĩơi,xin

trảlờitôi”chobệnhchảymáucam,cáckỹsưcủaxàphòngLuxchoda,một

đứcChadòngDominiquechotâmhồnvànữkýgiảcáctờbáophụnữcho

tráitim.

Tráitimlàbộphậncơthểthuộcnữtính.Dovậyxửlývớitráitimđòi

hỏiphảiđặcbiệttinhthônglĩnhvựctâmhồnchẳngkémgìthầythuốcphụ

khoatinhthônglĩnhvựcsinhlý.Nữchuyêngiatưvấncóđượcvịtríấylà

nhờtổngsốnhữnghiểubiếtcủamìnhvềkhoatimhọctâmhồn;tuynhiênở

đâycũngcầncónăngkhiếuriêngbiệt,dấuhiệutựhàocủachuyêngiathực

hànhởPhápnhưtabiết(chẳnghạntrướccácđồngnghiệpMỹ):đóchínhlà

sựkếthợpgiữakinhnghiệmhếtsứcdàilâugắnvớituổitácđángkính,và

mộtTráitimmãimãitrẻtrung,cósựkếthợpấyởđâymớilàkhoahọc.Vậy

lànữchuyêngiaTưvấntâmtìnhbắtgặpmộtkiểungườiPháplạlùng,kiểu

ngườicaucótốtbụng,sẵncótínhthẳngthắnlànhmạnh(thậmchícóthểăn

nóinặnglời),cókhảnăngđốiđáphếtsứcnhạybén,cócáikhônngoansáng

suốtnhưngtựtin,màtàinăngthậtsựvàđượcchegiấumộtcáchkhiêmtốn,

lạiluôntoátlênnhờhạtnhânhoàgiảitinhthầntưsản:đólàlươngtri.

QuanhữnggìmụcbáoTâmtìnhmuốnđểlộchochúngtabiếtthìcácchị

emđếntâmsựđượccẩnthậntướcbỏhếtmọiđiềukiện:dướilưỡidaomổ

vôtưcủanhàgiảiphẫu,lai lịchxãhộicủabệnhnhânchẳngcầnđượcnêu

lên,cũngvậydướiconmắtcủanữchuyêngiaTưvấn,chỉriêngtráitimcủa

ngườiphụnữđếntâmsựlàcầnbiếtmàthôi.Bệnhnhânlàphụnữ,thếlàđủ:

hoàncảnhxãhộiởđâyđượcxửlýnhưmộtthựctếkýsinhvôdụng,cóthể

cảntrởviệcchữachạybảnchấtthuầntuýcủanữgiới.Chỉcócánhđànông,

nòigiốngởngoàitạothành“đềtài”củaTâmtình,theonghĩalôgíchtựbiện

củathuậtngữ(điềumàngườitanóiđến),làcóquyềnđượcgiaotiếpxãhội

(cầnphảithếvìhọsinhlợi);vậyngườitacóthểấnđịnhchohọmộtkhoảng

trời,nóichungđósẽlàkhoảngtrờicủanhàcôngnghiệpđãthànhđạt.

NhânloạicủamụcTâmtìnhtáihiệnhệthốngloạihìnhvềcănbảnthuộc

lĩnhvựcpháplý:chẳnghềđụngchạmđếnmọiphongcáchlãngmạnhoặc

mọithămdòítnhiềuthựcsựvềcuộcsốngtrảinghiệm,nhânloạiấycốmen

theothậtsátlĩnhvựcổnđịnhcủacácbảnchất,lĩnhvựccủabộLuậtdânsự.

Thế giới-phụ nữ được phân chia thành ba tầng lớp, với cương vị rõ rệt:

puella (trinh nữ), conjux (phụ nữ có chồng) vàmulier (phụ nữ không có

chồng,hoặcgoáchồng,hoặcngoạitình,nhưnghiệnnaychỉcómộtmìnhvà

đãtừngtrải).Phíatrướcmặtcónhânloạibênngoài,nhânloạichốnglạihoặc

nhân loại đe doạ: trước hết là parentes (cha mẹ), những người có patria

potestas; rồi đến vir, anh chồng hoặc anh đàn ông, anh ta cũng nắm giữ

quyềnthiêngliêngbắtphụnữphụctùngmình.Tathấykhárõrằngmặcdầu

cócơchếnhưtiểuthuyết,thếgiớicủaTâmtìnhkhôngphảidotuỳtiện:dù

thếnàothìnócũngluônluôntáihiệnnhữngquanhệpháplýcốđịnh.Ngay

cảkhinóxưngemvớigiọngnãonuộtnhấthoặcngâythơnhất,nhânloạicủa

mụcbáonày tiênquyết chỉ tồn tại như phép cộng củamột số nhỏ những

thànhphầnxácđịnh,đượcđịnhdanh,chínhlàcácthànhphầncủathiếtchế

giađình;MụcbáolấyGiađìnhlàmchuẩnmựcngaytronglúcdườngnhưnó

đặtchomìnhnhiệmvụgiảiphóngkhiphơibàynhữngchuyệnrắcrốibấttận

tronggiađình.

Trongthếgiớinhữngbảnchấtấy,chínhphụnữcóbảnchấtlàbịđedoạ,

đôikhibịchamẹđedoạ,thườngxuyênhơnbịngườiđànôngđedoạ;trong

cả hai trường hợp, hôn nhân được pháp lý công nhận là sự cứu vãn, giải

quyếtkhủnghoảng;dùtrườnghợpngườiđànônglàkẻngoạitình,hoặclàkẻ

quyếnrũ(mốiđedoạvảchăngkhóxácđịnh)hoặclàkẻngangngược,chính

hônnhânxemnhưkhếướcxãhội của chiếmhữu là thứ thuốc chữabách

bệnh.Nhưngtrongtrườnghợptrìhoãnhoặcthấtbại(vàtheođịnhnghĩađây

làlúcTâmtìnhcanthiệp)ngayviệcxácđịnhmụcđíchcủahônnhâncũng

đòihỏiphảicócáccáchxửlýbùđắpphithựctế:tấtcảnhữngvắc-xincủa

mụcbáonàychốnglạicácchuyệntấncônghoặcbỏrơicủangườiđànông

đềunhằmđềcaosựthấtbại,hoặcbằngcáchtônnólênnhưsựhysinh(im

lặng,đừngnghĩđếnnữa, tốtbụng,hyvọng),hoặcbằngcáchhậuquyết sẽ

truyđòilạisaunhưsựtựdothuầntuý(bìnhtĩnh,làmviệc,coithườngđàn

ông,phụnữchungvaisátcánhvớinhau).

Nhưvậy,mặcdầubềngoàicónhữngmâuthuẫnthếnàođinữa,luânlý

củamụcTâmtìnhkhôngbaogiờlấylàmchuẩnmựcchoPhụnữthânphận

nàokhácngoàithânphậnănbám:chỉcóhônnhânghinhậnvềmặtpháplý

là làmchohọ tồn tạimà thôi,ởđây ta lại thấychínhcáicơcấucủakhuê

phòng, được xác định như sự tự do khép kín dưới conmắt giám sát bên

ngoàicủangườiđànông.MụcTâmtìnhxáclậpvữngchãihơnbaogiờhết

Phụnữnhư loàiđộngvậtđặcbiệt, tậpđoànănbám,muốn làmgì thì làm

trongkhuônkhổ,màbiênđộchậthẹpbaogiờcũngdothànhphầngiámhộ(

ôngvir)quyđịnh.Thânphậnănbámấy,đượcduytrìdướidanhnghĩakèn

rong trốngmởĐộc lập Nữ giới, tất nhiên kéo theo sự bất lực hoàn toàn

khôngcòntìmrangảnàogiaolưuvớithếgiớithựctạiđượcnữa:dựavào

thẩmquyềnvớinhữnggiớihạnđượcnêulênmộtcáchtrungthực,nữchuyên

giaTưvấnluônluôntừchốiquyếtđịnhvềnhữngvấnđềcóvẻvượtquácác

chứcnăngđặcthùcủaTâmtìnhChịem:sựthẳngthắndùnglạimộtcáchkín

đáotrướcngưỡngcửacủavấnđềphânbiệtchủngtộchayvấnđềtôngiáo;

chínhvìthựcraởđâychỉlàliềuvắc-xinvớichứcnăngrõràng;vaitròcủa

nữchuyêngiaTưvấnlàgópphầntiêmvàomộtthứluânlýlệthuộcthủcựu:

ngườitaấnđịnhchonữchuyêngiaTưvấntấtcảtiềmnănggiảiphóngnữ

giới:cácchịemphụnữđượctựdotheouỷquyền.Tựdobềngoàicủacác

lờikhuyênthaychotựdothậtsựcủacáchànhvi:ngườitacóvẻnớilỏng

mộtchútvềluânlýđểnắmchắchơnnhữngđạolýcơcấucủaxãhội.

Nghệ thuật trang trí món ăn

TỜBÁOElle (kho tànghuyền thoại thực thụ)hầunhư tuầnnàocũng

chochúngtamộtbứcảnhđẹptômàuvềmộtmónănđượctrangtrí:móngà

gônonvàngóngđiểmnhữngtráianhđào,móngàgiònấuđônghồngphớt,

món tômtẩmbộtcòngiữ lạikhoanhvỏ tômđỏchót,mónsáclốt* được tô

điểmnhữnghìnhvẽbằngmứttráicây,mónbánhgiênoa*nhiềumàuv.v..

Trongnghệthuậttrangtrímónănấy,chấtliệunổitrộilàlớpbêntrên:

ngườitarõràngtìmcáchlàmlángbóng,làmtròntrịalớptrênmặt,tìmcách

vùigiấuthứcăndướilớptrầmtíchnhẵnnhụicủacácloạinướcxốt,cácloại

kem,cácloạinướcđườngvàcácloạithạch.Hiểnnhiênđólàdolớpbêntrên

cómụcđíchđậpvàomắtngườita,vàcáchtrìnhbàymónăncủabáoEllelà

cáchtrìnhbàymónănthuầntuýđểthoảmãnthịgiác,giácquanhếtsứctao

nhã.Thựcvậyluônluônquantâmđếnlớptrángbêntrênlàdocóyêucầu

taonhã.Ellelàmộttờbáokiểucách,chíítlàtheolờithiênhạđồnđại,vai

tròcủanólàgiớithiệuvớiquảngđạicôngchúngbìnhdânbạnđọccủabáo

(căncứvàonhữngcuộcđiều tra) chínhcáiướcmơ sang trọng;dođómà

xuấthiệnkiểuphủmặtvàtrangtríđĩathứcăn,đểluônluônlàmgiảmbớt

hoặcthậmchíchekhuấtbảnchấtnguyênsơcủacácmónăn,chất liệuthô

củacácloạithịthoặccứngnhápcủacácloạitômcua.Mónănquêmùachỉ

đượcchấpnhậntrongtrườnghợpngoạilệ(mónthịtbòhầmngonlànhtrong

cácgiađình),nhưdânthànhthịnochánnênhứngchíđitìmmónăndândã.

Nhưngcầnnhấtlớptrênmặtphảiđượctriểnkhaitheonhữngcáchthức

đặcbiệtcủalốiẩmthựctaonhã,đólàsựtrangtrí.Cáclớptrángbêntrêncủa

báoElle dùng làmnền chonhững trang trí tha hồđủ loại: những cái nấm

được tỉa tót, những trái anh đào điểm xuyết đó đây, những quả chanh trổ

thànhhìnhnọhìnhkia,nhữngnấmcủgọt thànhvỏmỏng,nhữngviênkẹo

trắngbạc,nhữnghoaquảgiầmxếpthànhcácđườnguốnlượn,lớpsátphía

dưới(chínhvìthếmàtôiđãgọilàlớptrầmtích,bảnthânmónăncũngchỉlà

mộtmỏ khoáng chất không rõ rệt), lớp phía dưới ấymuốn trở thànhmột

trangsáchnóilênđầyđủnghệthuậtbếpnúcchạmtrổkỳkhu(vớihồngphớt

làmàuđượcưuái).

Sựtrangtrítiếnhànhtheohailốimâuthuẫnnhaumàlátnữatasẽthấy

cáchgiảiquyếtbiệnchứng:mộtmặtlàtrốntránhcáitựnhiênnhờvàothứ

phong cách hoa mỹ cầu kỳ điên loạn (cắm những con tôm vào một quả

chanh,phếtmàuhồnglêncongàgiò,đưaranhữngtráibưởinónghôihổi),

vàmặtkháclạicốkhôiphụccáitựnhiênấybằngtàikhéoléokỳcục(sắp

đặtnhữngcáinấmbaolòngtrắngtrứngvànhữngchiếclácâyôrôtrênbó

củiđốtđêmGiángsinh,xếp lạinhữngcáiđầu tômchungquanh lớpnước

xốtgiả tạoche lấpcác thân tôm).Tacũngbắtgặpchínhcáicungcáchấy

trong các đồ dùng lặt vặt tiểu tư sản (những chiếc gạt tàn hình yên ngựa,

nhữngchiếcbậtlửahìnhđiếuthuốclá,nhữngliễnsứhìnhthânconthỏ).

Chínhlàvìởđây,cũngnhưởmọinghệthuậttiểutưsản,khuynhhướng

tảthựckhôngsaokìmnénđượcbịđốilập–hoặcđượccânbằng–bởicác

thôithúcdaidẳngcủabáochígiađình:ởtạpchíL’Express,ngườitahếtsức

tựhàoxemđiềuđólàcóýtưởng.CáchbếpnúccủatờbáoEllecũnglàcách

bếpnúc“ýtưởng”kiểunhưvậy.Duychỉcóđiều,ởđây,sựsángtạo, tiếp

giápvớimộtthựctếthầntiên,chỉđượcđụngđếnmóntrangsứcđikèmmà

thôi, bởi vì khuynh hướng “tao nhã” của báo không cho phép đề cập đến

nhữngvấnđềthậtsựcủathựcphẩm(vấnđềthậtsựkhôngphảilàtìmcách

gămnhữngtráianhđàovàochúgàgônon,màlàtìmthấychúgàgônon,

nghĩalàbỏtiềnramuanó).

Kiểubếpnúctrangtríấythậtralàđượcdungnạpbởithứkinhtếhoàn

toàncótínhchấthuyềnthoại.Rõràngđólàkiểubếpnúcmơmộng,nhưcác

bứcảnhchụpcủabáoEllechứngtỏ,cácbứcảnhấynhưchỉchớplấythoáng

quamónăn,nhưmộtcáigìvừatrongtầmtayvừakhôngvớitớiđược,mà

chỉnhìnthôicũngrấtcóthểđãchénhếtrồi.Đóđíchthịlàkiểubếpnúcáp

phích,hoàntoànkỳảo,nhấtlànếutanhớrằngtờbáoấyđượcđọcrấtnhiều

trongnhữnggiớicóthunhậpthấp.Vảchăngđiềunàylýgiảiđiềukia:chính

vìbáoEllehướng tớicôngchúng thậtsựbìnhdânnênnóhếtsức lưu tâm

khôngđềcaocáchnấuăntiếtkiệm.CứnhìnvàotạpchíL’Expressmàcông

chúng,ngượclại,chủyếuthuộctầnglớptưsảncódưdảtiềnbạc:nghệthuật

nấuănở tạpchínày là thực tế,khôngkỳảo;Ellegiới thiệucách trang trí

móngàgônon–lạlẫm,cònL’ExpresslàmónxalátNice.Côngchúngcủa

Elle chỉ được quyền tưởng tượng vẽ vời, còn đối với công chúng của

L’Express,ngườitacóthểgiớithiệucáchbàybiệnnhữngmónănthậtsự,vì

yêntâmrằnghọsẽcóthểthựchiệnđược.

Chuyến du hành đường biển của “Batory”

VÌtừnaytrởđicónhữngchuyếndulịchtưsảnsangnướcNgaXô-viết,

nêngiớibáochíđạichúngcủaPhápđãbắtđầudựnglênvàihuyềnthoạivề

tìmhiểuthựctếcộngsản.CácôngSennepvàMacaigne,củatờEeFigaro,

đitrêncontàuBatory,đãcốnêutrêntờbáocủahọmộtlýlẽmớilàkhông

thểnhậnđịnhmộtxứsởnhưnướcNgatrongvàingày.Nhữngkếtluậnvội

vãchếttiệt,ôngMacaignetrịnhtrọngtuyênbốnhưvậy,ônghếtsứcdèbỉu

nhữngbạnđồnghànhvàcáitậtkháiquáthoácủahọ.

Thật khá thúvị thấymột tờ báo làmcôngviệc chốngXô-viết suốt cả

nămbằngnhữngchuyện“nghehơinồichõ”ngànlầnvôcăncứhơnlàmột

chuyến lưu lại thật sự ởLiênXô dù là ngắn ngủi, lại trải qua cơn khủng

hoảngbấtkhảtrivàvênhvangravẻđápứngnhữngđòihỏicủatínhkhách

quankhoahọc,ngaytronglúccácpháiviêncủaôngtarốtcuộccóthểtiếp

cậnnhữngđiềuhọtừngsẵnlòngnóiđếnkhicònởxavànóimộtcáchsắc

bén.Đólàvìdocácnhucầuvềmụcđíchnênnhàbáochiacácchứcnăng

như Bác Jacques chia quần áo của mình. Bạn muốn nói với ai? với ông

Macaignenhàbáochuyênnghiệp,ôngtacungcấptintứcvàôngtaphánxét,

tómlại làông tabiết,haynóivớiôngMacaignekháchdu lịchhồnnhiên,

ôngtachỉlàdotrungthựcnênchẳngkếtluậngìvềnhữngđiềumìnhnhìn

thấy?Vịkháchdulịchấyởđâylàmộtlýdotạingoạituyệtvời:nhờcóvị

kháchấy,ngườitacóthểnhìnthấymàchẳnghiểu,điđóđiđâymàchẳng

quantâmđếncácthựctếchínhtrị;kháchdulịchthuộcvàoloạicận-nhân-

loạivềbảnchất làkhôngcónăng lựcnhậnxétvàngườiấyvượtquá thân

phậncủamìnhmộtcáchlốbịchkhicứmuốnhọcđòinhậnxétthếnàythế

nọ.VàôngMacaigneramặtchếnhạocácbạnđồnghành,họxemracótham

vọngnựccườithuthậpquanhcảnhtượngđườngphốvàisốliệu,vàisựviệc

chungchung,nhữngđiềusơđẳngcóthểgiúphọhiểubiếtsâusắcmộtxứsở

chưaaibiếtđến:trọngtộichốngdulịch,nghĩalàchốnglạichínhsáchngu

dân,đólàđiềukhôngthểdungthứởbáoLeFigaro.

ThếlàngườitaliềnthaythếđềtàichungchungvềLiênXô,đốitượng

phêphánthườngxuyên,bằngđềtàithờivụcủaphốxá,thựctếduynhấtmà

kháchdulịchđượcbiếtđến.Phốxábỗngnhiêntrởthànhmộtlĩnhvựctrung

lập,nơingườitacóthểghichépmàchẳngcóthamvọngkếtluận.Nhưngta

đoánđượcđólànhữngghichépgì.Bởilẽsựdèdặtlươngthiệnấykhônghề

ngăncảnôngkháchdu lịchMacaigneghinhận trongcuộcsốngtrướcmắt

vàisựcốchẳnghayho,rấtphùhợpđểnhắcđếnkhuynhhướngtànbạocủa

nướcNgaXô-viết:nhữngđầumáyxelửaNganghecứnhưbòrốngkhông

nhưtiếngcòitàucủachúngta;cácsângathìbằnggỗ;cáckháchsạnthìbẩn

thỉu;cónhữngdòngchữTàutrêncáctoaxe(chủđềvềhiểmhoạdavàng);

thêmnữa,sựkiệnchứngtỏmộtnềnvănminhcổlỗthậtsự,ngườitachẳng

thấycónhữngtiệmrượuởNga,màchỉtoàncónướclêép.

Nhưngđặcbiệt,huyềnthoạiphốxáchophépkhaitriểnchủđềtrọngđại

củamọihuyễnhoặcchính trị tưsản:dânchúngkhôngưachếđộ.Mànếu

dân chúngNgađược cứuvớt, thì đó cũngnhư ánhphản chiếu củanhững

quyềntựdoởPháp.Mộtbàgiàoàlênkhócư,mộtcôngnhânbếncảng(tờ

LeFigarohoàđồngvớidânchúng)tặnghoachocácvịkháchđếntừParisư,

điềuđóxuấtpháttừlònghiếukháchthìít,màchủyếulàbiểuhiệncủahoài

vọngchínhtrị:giaicấptưsảnPhápđidulịchlàbiểutượngcủanềntựdo

Pháp,củaniềmhạnhphúcPháp.

Vậylàchỉduynhấtmộtlầnđượcvầngmặttrờicủanềnvănminhtưbản

chủnghĩasoisángnêndânchúngNgamớicóthểđượcngườitanhậnthấylà

hồhởi,nhãnhặn,hàohiệp.Lúcđóchỉcònthấytoànnhữnglợithếkhikhám

phácáchxửsựchanchứadễthươngcủadânchúng:cáchxửsựấybaogiờ

cũnglàmuốnnóilêncáithiếusótcủachếđộXô-viết,sựtrọnvẹncủahạnh

phúcphươngTây:lòngbiếtơn“khôngsaotảđược”củacôhướngdẫnviên

hãngdulịchIntouristđốivớiôngthầythuốc(củamiềnPassy)đãtặngcôđôi

tấtnylông,chínhlànóilênnềnkinhtếlạchậucủachếđộcộngsảnvàsự

thịnhvượngđángthèmthuồngcủanềndânchủphươngTây.Baogiờcũng

thế(tôivừachỉrađiềuđókhinóivềsáchHướngdẫnDulịchXanh)ngườita

làmnhưcóthểsosánhđượcvớinhausựxahoađặcquyềnvàmứcsốngcủa

dânchúng;người taxemnhư trangphục“sang trọng”khôngaibắtchước

đượccủaParis làcủatoànnướcPháp,nhưthểtấtcảcácphụnữPhápđều

đến trangsức tại tiệmDiorhoặcBalanciaga;vàngười tagiới thiệunhững

phụnữLiênXôtrẻtuổingâyngấttrướcthờitrangPhápnhưthểđấylàmột

bộtộcnguyênthuỷđứngngẩnratrướccáiphuốc-séthoặccáimáyhát.Một

cách khái quát, chuyến du lịch sangLiênXô chủ yếu dùng để lập ra bản

tưởnglụctưsảncủanềnvănminhphươngTây:bộáodàiParis,nhữngđầu

máyxelửahuýtcòichứkhôngrốnglên,cáctiệmrượu,thờicủanướclêép

đãquarồi,vàđặcbiệtnướcPháplạicóđặcâncaonhấtlàParis,nghĩalàmột

tổhợpnhữngtiệmmaylớnchonữgiớivà tiệmrượuLesFolies-Bergères:

dườngnhưchínhcáikhobáukhôngthểvớitớiđượckialàmchodânNga

mơtưởngquanhữngkháchdulịchcủacontàuBatory.

Trướcnhữngthứấy,chếđộcóthểcứtrungthànhvớibứcbiếmhoạcủa

mình,bứcbiếmhoạcủamộtthểchếápbứckìmgiữtấtcảtrongcáiđơnđiệu

máymóc.NgườibồibànởtoatàunằmđòilạiôngMacaignechiếcthìacủa

cốctrà,ôngMacaigne(vẫntrongđộngtháilớncủathuyếtbấtkhảtrichính

trị)kếtluậnlàtồntạimộtchếđộquanliêugiấytờkhổnglồ,chỉchămchăm

kiểm kê cho đủ từng chiếc thìa con. Lại thêm bằng chứng mới để khoe

khoangtựhàovềcáilộnxộncủadântộcPháp.Tìnhtrạngbừabãicủaphong

tụcvànhữngcáchxửsựbênngoàilàminhchứngtuyệtvờichotrậttự:chủ

nghĩacánhânlàmộthuyềnthoạitưsảnchophéptiêmliềuvắc-xintựdovô

hạivàocáitrậttựvàchuyênchếgiaicấp:contàuBatoryđemđếnchodân

Ngasửngsốtcảnhtượngmộtthứtựdoquyếnrũ,tựdođượcchuyệntròba

hoatronglúcđithămcácviệnbảotàngvàđược“làmtrònhảnhớt”dướitàu

điệnngầm.

Tấtnhiên“chủnghĩacánhân”chỉlàmộtsảnphẩmxaxỉđểxuấtkhẩu,ở

Pháp,vàápdụngvàomộtđốitượngcótầmquantrọngkhác,ítralàởtrêntờ

LeFigaro,nóđượcgọibằngmộtcáitênkhác.Khibốntrămngườiđượcgọi

táinhậpngũvàoKhôngquân,mộthômchủnhậtđãtừchốiđisangBắcPhi,

tờLeFigarokhôngcònnóiđếntìnhtrạngbừabãidễthươngvàchủnghĩacá

nhânđángthèmmuốnnữa:vìvấnđềởđâykhôngphảilàviệnbảotànghay

xeđiệnngầm,màlànhữngđồngtiềnthuộcđịakếchxù,tìnhtrạng“lộnxộn”

bổngchốckhôngcònlàsựkiệnbiểuhiệnphẩmchấtgôloa*vẻvangnữa,mà

làsảnphẩmgiảtạocủavàitay“kíchđộng”;nókhôngcòntuyệtvờinữa,mà

làthảmhại,vàtìnhtrạngvôkỷluậthoànhtrángcủangườiPháp,vừamới

đượctándươngbằngnhữngcáinháymắtvuiđùa,huênhhoang,đãtrởthành

sựphảnbộiđánghổthẹntrênconđườngsangAngiêri.TờLeFigarobiếtrõ

giai cấp tư sảncủamình: tựdo trong tủkính,để trưngbày, cònTrật tựở

trongnướcmình,đểcơcấu.

Kẻ sử dụng bãi công

VẪNCÒNcónhữngngườichorằngbãicônglàchuyệnbêbối:cónghĩa

khôngnhữnglàmộtsailầm,mộttìnhtrạnghỗnđộnhoặcmộttộilỗi,màcòn

làmộttrọngtộivềđạođức,mộthànhđộngkhôngthểthathứ,theohọhành

độngấylàmrốiloạnTựnhiên.Khôngthểchấpnhận,bêbối,chướngtaigai

mắt,mộtsốđộcgiảcủatờLeFigaronóivềmộtcuộcbãicôngmớiđâynhư

thế.NgôntừấyđúngracótừthờiTrunghưngvàthểhiệntâmtrạngsâuxa

củathờiđó;đấylàthờikỳgiaicấptưsảnmớinắmquyềnchưađượcbaolâu,

đãtiếnhànhmộtthứsápnhậpgiữaĐạolývàTựnhiên,dùngcáinọđểbảo

lãnhchocáikia:engạiphảitựnhiênhoáđạolý,ngườitaliềnđạolýhoáTự

nhiên,ngườitalàmnhưđồngnhấtlĩnhvựcchínhtrịvớilĩnhvựctựnhiên,

vàngườitahốngháchtuyênbốkếtluậnlàphiđạolýtấtcảnhữnggìkhông

chấpnhậncácquytắccơcấucủacáixãhộimàngườitacótráchnhiệmbảo

vệ.DướiconmắtcácquanchứccủavuaCharlesX*cũngnhưcủacácđộc

giảtờLeFigarongàynay,cuộcbãicôngtrướchếtđượcxemnhưsựthách

thứccácquyđịnhcủalýtríđượccoilàđạođức;bãicông,đólà“bấtchấp

thếgiới”,nghĩalàviphạmtínhhợppháp“tựnhiên”nhiềuhơnlàtínhhợp

phápcôngdân,nghĩa làxâmphạmnền tảng triếthọccủaxãhội tư sản là

lươngtri,sựhỗnhợpcủađạolývàlô-gích.

Bởivìởđâysựbêbốilàtừcáiphilô-gíchmàra:cuộcbãicônglàbêbối

vìnógâyphiềnhàchochínhnhữngthứchẳngliênquangìđếnnó.Chínhlà

lýtríđauđớnvàphẫnnộ:quanhệnhânquảtrựctiếp,máymóc,cóthểnóilà

tínhtoánđược,chúngtađãthấynólànềntảngcáilô-gíchtiểutưsảntrong

nhữngbàidiễnvăncủaôngPoujade,quanhệnhânquảấyđãbịkhuấyđảo:

kếtquảđã tảnmátkhông saohiểunổixavớinguyênnhân, nó thoátkhỏi

nguyênnhân, và chínhđấy là điềukhông thể tha thứ, chướng tai gaimắt.

Tráingượcvớinhữnggìngườitacóthểnghĩvềcácmơmộngtiểutưsản,

giaicấpnàycóquanniệmđộcđoán,dễnổinóngvôcùngvềquanhệnhân

quả:cơsởđạolýcủanóchẳnghềkỳảo,màdựatrênlýtính.Chỉcóđiềuđây

làtínhduylýthẳngđuỗn,chậthẹp,dựatrênmốitươngquancóthểnóilàvề

phươngdiệnđođếmgiữanhữngnguyênnhânvàcáckếtquả.Tínhduylýấy

hiểnnhiênlàkhôngbiếtđếncácchứcnăngphứctạp,khônghìnhdungđược

sựlantoảxaxôicủanhữngyếutốquyếtđịnh,mốiliênđớicủacácsựkiện,

màtruyềnthốngduyvậtđãhệthốnghoádướitêngọicáitổngthể.

Sựbóhẹpcáckếtquảđòihỏiphảichiacácchứcnăngra.Taxemchừng

cóthểdễdànghìnhdung“mọingười”làliênđớivớinhau:dovậyngườita

đốilậpkhôngphảingườivớingười,màlàđốilậpngườibãicôngvớikẻsử

dụngbãicông.Kẻsửdụngbãicông(cũnggọilàngườicủađườngphố,và

tậphợpnhữngngườiấycótêngọitrongtrắnglàquầnchúng,tađãthấytất

cảnhữngtừđótrongngônngữcủaôngMacaigne),kẻsửdụngbãicônglà

mộtnhânvậttưởngtượng,cóthểnóilàmangtínhchấtđạisốhọc,nhờvào

kẻđócóthểngănchặnsựphântánlâylancáckếtquả,vànắmchắcquanhệ

nhânquảthuhẹpđểrồingườitasẽcóthểbànbạcmộtcáchêmthấmvàcó

đạo lý về quanhệ nhânquả ấy.Bằng cách cắt ra từ thân phận chung của

ngườilaođộngmộtcươngvịriêngbiệt,lýtrítưsảnngắtmạchquytrìnhxã

hộivàđòixemxétconngườinhưmộtthựcthểriêngrẽ,cólợichomình,mà

cuộcbãicôngchínhlàđểchứngtỏchẳngcósựriêngrẽ:lýtrítưsảnchống

lạiđiềurõrànglàchĩavàonó.Vậykẻsửdụngbãicông,ngườicủađường

phố,ngườinộpthuế,nóitrắngrahọlàcácnhânvật,nghĩalàcácdiễnviên

tuỳtheonhucầumụcđíchđượchuyđộngvàonhữngvaitròbềnổi,cósứ

mệnhduytrìsựtáchbiệtmangtínhbảnchấtgiữacáctếbàoxãhội,màta

biếtđấyvốnlànguyêntắctưtưởngđầutiêncủacuộcCáchmạngtưsản.

Thựctếlàchúngtabắtgặplạiởđâymộtnétthuộccơcấucủatâmtính

phảnđộng,đólàphântántậpthểthànhnhữngcánhânvàphântáncánhân

thànhnhữngbảnthể.Kịchtrườngtưsảntiếnhànhđốivớiconngườitâmlý

rasao,nhưđặtvàothếxungđộtLãogiàvớiChàngtraitrẻ,kẻBịcắmsừng

với gãNhân tình, nhàTuhànhvới ngườiTrần tục, cácđộcgiả của tờLe

Figarocũngtiếnhànhvớiconngườixãhộinhưvậy:đốilậpngườibãicông

vớikẻ sửdụngbãi công,đó làbiến thếgiới thànhkịch trường, rút từcon

ngườitổngthểramộtdiễnviênriêngbiệt,vàđemđốilậpcácdiễnviêntuỳ

tiệnấytrongsựdốitrálàmravẻnhưtinrằngbộphậnchỉlàsựthunhỏhoàn

hảocủacáitoànthể.

Điềunàythuộcmộtkỹthuậthuyễnhoặcchunglàcốhếtsứchìnhthức

hoátìnhtrạnglộnxộnxãhội.Chẳnghạn,giaicấptưsảnbảorằnghọchẳng

cầnbiếttrongcuộcbãicôngaiđúngaisai:saukhiđãsànglọccáckếtquảđể

táchriêngrachỉmộtkếtquảnàoliênquanđếnnó,giaicấptưsảnmuốnphớt

lờnguyênnhân:cuộcbãicôngrútlạichỉcònđượcxemnhưmộtsựcốriêng

lẻ,mộthiệntượngmàngườitalờđikhônglýgiảicốtđểthểhiệnrõhơnsự

bêbối.ThếlàngườilaođộngtrongcácCôngsở,ngườiviênchứcsẽbịtách

rakhỏiquầnchúngcầnlao,nhưthểtấtcảquychếhưởnglươngcủanhững

người laođộngấycó thểnói làbịkéovề,bịgắnchặtvà rồibị thănghoa

ngaytrênbềmặtchứcnghiệpcủahọ.Sựthumỏngthânphậnxãhộinhằm

vụlợiấychophéptránhnéthựctếmàkhôngrờibỏảotưởngkhoankhoáivề

mộtmốiquanhệnhânquảtrựctiếp,nósẽchỉbắtđầukhinàogiaicấptưsản

thấythuậnlợitriểnkhai:ngườicôngdânbỗngchốcthấymìnhbịthuvềchỉ

cònlàkháiniệmthuầntuýkẻsửdụngbãicôngnhưthếnàothìnhữngthanh

niênPhápcóthểbịđộngviênmộtbuổisángkiathứcdậythấymìnhbayhơi,

thănghoathànhmộtbảnthểquânsựthuầntuý,màngườitasẽlàmravẻđạo

đức xem đấy như xuất phát điểm tự nhiên của lô-gích phổ quát: quy chế

quânsựvậylàtrởthànhcănnguyênvôđiềukiệncủamộtquanhệnhânquả

mới,từnaytrởđimuốnđingượclênvượtrangoàimốiquanhệấylàđiều

quáigở:việcphảnbácquychếấykhôngbaogiờcòncóthểlàkếtquảcủa

mốiquanhệnhânquảchungvàcótrước(ýthứcchínhtrịcủacôngdân),mà

chỉcóthểlàsảnphẩmcủanhữngbiếncốxảyrasaukhicóquytrìnhnhân

quảmới:theoquanđiểmtưsản,mộtngườilínhtừchốilênđườngchỉcóthể

làviệclàmcủanhữngkẻkíchđộnghoặcbêtha,nhưthểhànhđộngấychẳng

cónhữnglýdorấttốtđẹpnàokhác,chẳngquachỉlàdongớngẩnhoặcácý

màthôi,bởivìrõràngsựphảnbácmộtquychếdứtkhoátchỉcóthểtìmthấy

gốcrễvàchấtnuôidưỡngtrongmộtýthứcđứngtáchrakhỏiquychếấy.

Đâylàmộttáchạimớicủabảnchấtluận.Theolô-gíchtấtnhiên,trước

sựdốitráliênquanđếnbảnchấtvàbộphận,cuộcbãicôngxâydựngtriển

vọngvàchânlýtừcáitoànthể.Nóbiểuđạtrằngconngườilàtổngthể,rằng

mọi chứcnăngcủa conngười là liênđớivớinhau, rằng cácvai tròkẻ sử

dụng bãi công, người đóng thuế hoặc quân nhân là những thành luỹ quá

mongmanhđểchốnglạivớisựlâylancủacácsựviệc,vàrằngtrongxãhội

tấtcảđềuliênquanđếntấtcả.Khiphảnbácrằngcuộcbãicôngấygâyphiền

hàchomình,giaicấptưsảnchứngtỏsựgắnkếtcủacácchứcnăngxãhội,

màmụcđíchcủacuộcbãicôngchínhlàbiểuhiệnsựgắnkếtấy:điềunghịch

lýởchỗconngườitiểutưsảnviệnlẽsựtáchbiệtcủamìnhvốnlàtựnhiên

đúngvàolúccuộcbãicônglạikhiếnhọthấyrànhrànhlàhọphảilệthuộc.

Ngữ pháp Phi châu

TỪVỰNGchínhthứctrongcácgiaodịchPhichâuhìnhnhưthuầntuý

thuộcdạngtiênquyết.Nhưvậynghĩalànóchẳngcógiátrịgiaotiếpnàohết,

màchỉlàgiátrịhămdoạ.Vậylànócấuthànhmộtlốiviết,nghĩalàmộtthứ

ngônngữ có trách nhiệm tiến hành trùngkhớp các chuẩnmựcvới các sự

việc,vàbảolãnhthựctếvôliêmsỉbằngmộtđạolýcaothượng.Mộtcách

kháiquát, đó là thứngônngữvề cănbảnvậnhànhnhưmộtmã,nghĩa là

trongđócáctừngữchẳngcótươngquangìhoặcngượchẳnlạivớinộidung

củachúng.Đólàlốiviếtngườitacóthểgọilàmỹphẩmvìnónhằmchelấp

cácsựviệcbằngthứngônngữồnào,hoặccũngcóthểnóilàbằngkýhiệu

hợmhĩnhcủangônngữ.Tôimuốnchỉravắntắtởđâycáchthứcmàtừvựng

vàngữphápcóthểđượchuyđộngvềmặtchínhtrị.

Bọn(ngoàivòngphápluật,phảnnghịchhoặctùtội).–Đâychínhlàví

dụvềmộtthứngônngữtiênquyết.Tínhchấtmiệtthịcủatừngữởđâydùng

đểphủnhậndứtkhoáttìnhtrạngchiếntranh,vàthếlàkháiniệmngườiđối

thoạibịhuỷbỏ.“Ngườitakhôngthảoluậnvớinhữngkẻngoàivòngpháp

luật.”Ngônngữđạođứchoánhưvậychophépgửitrảvấnđềhoàbìnhcho

việcthayđổitừngữmộtcáchtuỳtiện.

Khi“bọn”làbọnPháp,ngườitatônnólênvớitêngọilàcộngđồng.

Cuộcxâuxé (dữdội,đauđớn).–Thuậtngữnàygiúpđể thừanhậný

niệmvềsựvôtráchnhiệmcủaLịchsử.Tìnhtrạngchiếntranhởđâyđược

giấubiếnđidướitrangphụccaothượngcủatấnbikịch,nhưthểcuộcxung

đột về căn bản là cái ác, chứkhôngphải làmột điều ác (có thể sửa chữa

được).Chếđộthựcdânbayhơiđi,nhoàvàocáiquầngcủalờithanvãnbất

lựcthừanhậnnỗibấthạnhđểtrụlạitốthơn.

Cúpháp: “Chính phủCộng hoà nhất quyết làmmọi nỗ lực trong khả

năngcủamìnhđểchấmdứtnhữngcuộcxâuxédữdộiđanggâykhổđaucho

Marôc.”(ThưcủaôngCoty*gửiBenArafa*.)

“… nhân dân Marôc bị chia rẽ một cách đau đớn chống lại chính

mình…”(TuyênbốcủaBenArafa.)

Làmmất danh dự. – Ta biết rằng trong dân tộc học, chí ít theo giả

thuyếthếtsứcphongphúcủaClaudeLévi-Strauss,cáimanalàmộtloạibiểu

tượngđạisố(gầngầnnhưcáikiahoặccáiấyởta),nhằmbiểuthị“mộtgiá

trịkhôngxácđịnhvềýnghĩa,bảnthânnókhôngcónghĩagì,vàdovậycó

thể tiếpnhậnbất kỳnghĩa nào,mà chứcnăngduynhất củanó là lấpđầy

khoảngcáchgiữacáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạt.”Danhdự,đóđúnglàcái

manacủachúngta,cáigìđónhưmộtchỗtrốngrỗngngườitađemđặtvào

đấycảmộttậphợpnhữngnghĩakhôngdámnóira,vàngườitabiếnnóthành

thiêng liêng nhưmột điều cấmkỵ.Danh dự lúc đó đúng là từ ngữ tương

đươngcaoquý,nghĩalàkỳảo,vớicáiấyhoặccáikia.

Cúpháp: “Sẽ là làmmất danh dự dân chúng Hồi giáo nếu cho rằng

nhữngconngườiấycó thểđượcxemnhưcácđạidiệncủahọởPháp.Đó

cũngsẽlàlàmmấtdanhdựnướcPháp.”(ThôngcáocủaBộNộivụ.)

Sốphận.–ChínhkhiLịchsửmộtlầnnữachứngtỏtựdocủamìnhvà

cácdântộcbịđôhộbắtđầubácbỏthânphậntaiươngcủahọ,làlúcngôn

ngữtưsảnrấthaydùngtừsốphận.Cũngnhưdanhdự,sốphậnlàmộtmana

nơingườitakínđáotậphợpnhữngquyếtđịnhđộcđịanhấtcủachếđộthực

dân.Sốphận,đốivớigiaicấptưsản,làcáiấyhoặccáikiacủaLịchsử.

Tấtnhiên,sốphậnchỉtồntạidướidạnggắnkết.Khôngphảicuộcchinh

phụcquânsựđãbắtAngiêriphảiphụctùngnướcPháp,màlàmộtsựkếtnối

doTạo hoá tiến hành đã gắn bó hai số phận với nhau.Mối liên kết được

tuyênbốlàkhôngthểchialìangaytrongthờiđiểmnótanrãvớitiếngvang

khôngthểnàochegiấuđược.

Cúpháp:“Cònchúngtôi,chúngtôimuốnđemđếnchocácdântộcmà

sốphậngắnkếtvớisốphậnchúngtôi,mộtnềnđộclậpthậtsựtrongmốiliên

hợptựnguyện.”(ÔngPinay*nóiởLiênHợpQuốc).

Thượngđế.–HìnhtháithănghoacủachínhphủPháp.

Cúpháp: “…KhiĐấng Tối-Cao đã chỉ định chúng ta thi hành trọng

tráchcaosiêu…”(TuyênbốcủaBenArafa.)

“…Với sự hy sinh và phẩm cách cao cảmàHoàng thượng luôn nêu

gương…,HoàngthượngvậylàmuốntuântheoýchícủaĐấngTối-Cao.”

(ThưcủaôngCotygửiBenArafa,bịchínhphủbãimiễn).

Chiếntranh. –Mụcđích làđểphủnhận sựviệc.Cóhai cáchđể làm

đượcđiềuđó:hoặclànhắcđếnnócàngítcàngtốt(biệnphápthườngxuyên

đượcsửdụng);hoặc làchonócáinghĩa tráingượchẳnvớinó (biệnpháp

quỷquyệthơn,vàlànềntảngcủahầuhếtnhữnghuyễnhoặccủangônngữ

tưsản).Chiếntranhlúcđóđượcdùngtheonghĩahoàbìnhvàthiếtlậphoà

bìnhđượcdùngtheonghĩachiếntranh.

Cú pháp: “Chiến tranh không cản trở những biện pháp thiết lập hoà

bình.”(TướngDeMonsabert*).Xinhiểuchorằnghoàbình(chínhthức)may

mắnlàkhôngcảntrởchiếntranh(thậtsự).

Sứmệnh.–Đâylàtừngữmanathứba.Ngườitamuốnđặtvàođấybất

cứgìcũngđược:cáctrườnghọc,điện,Coca-Cola,cácvụlụcsoátcủacảnh

sát,cáccuộccànquét,cácántửhình,cáctrại tậptrung,sựtựdo,nềnvăn

minhvàsự“hiệndiện”củaPháp.

Cúpháp:“DầusaocácngàibiếtrằngnướcPháp,ởchâuPhi,cómộtsứ

mệnhmàchỉnướcPhápcóthểhoànthànhđượcmàthôi.”(ÔngPinaynóiở

LiênHợpQuốc).

Chínhtrị.–Chínhtrịđượcquyđịnhchomộtlĩnhvựchạnhẹp.Mộtbên

lànướcPhápcònbênkialàchínhtrị.CácvụviệcởBắcPhi,khiliênquan

đếnnướcPháp thìkhông thuộc lĩnhvựcchính trị.Khicácsựviệc trởnên

trầmtrọng,chúng tahãy làmravẻ rờibỏChính trịđểđứngvềphíaQuốc

gia.Vớinhữngngười thuộccánhhữu,Chính trị,đó làcánhTả:cònhọ là

nướcPháp.

Cúpháp.–“MuốnbảovệcộngđồngngườiPhápvànhữngphẩmchất

củanướcPháp,đókhôngphảilàlàmchínhtrị.”(TướngTricon-Dunois*).

Trongmộtnghĩatráingượchẳnlạivàđikèmvớitừlươngtâm(chínhtrị

củalươngtâm), từchính trị đượchiểu trẹođi; lúcđónó cónghĩa là cảm

quanthựctiễnvềnhữnghiệnthựctâmlinh,làthiênvềsắctháichophépmột

tínđồcônggiáobìnhtâmrađi“đemlạihoàbình”chochâuPhi.

Cúpháp.–“…Từchốingaytừđầuphụcvụtrongmộtđạoquânsang

châuPhiđểđượcyên tâmlàkhôngrơivàomộthoàncảnhtươngtự(phản

khángmộttrậttựvônhânđạo),thứchủnghĩaTolstoitrừutượngấykhông

đồngnhấtvớichínhtrịcủalươngtâm,bởivìnóchẳnglàchínhtrịmộtchút

nàocả.”(XãluậncủatusĩdòngDominiquetrêntờCuộcsốngtinhthần*).

Dânchúng. –Đó làmột từmà ngôn ngữ tư sản ưu ái.Nó dùng làm

thuốcgiảiđộcchotừcácgiaicấp,dữdộiquá,vàhơnnữa“khôngcóthực

tế”.Dânchúnglãnhtráchnhiệmphichínhtrịhoásốđôngcácnhómvàcác

thiểusố,bằngcáchđẩycáccánhânvàomộttậphợpkhôngrõnét,thụđộng,

chỉcóquyềnbướcvàothánhđườngtưsảnvớitầmcủamộthiệnhữuvôthức

vềmặtchínhtrị(Nhưnhữngkẻsửdụngbãicôngvànhữngngườicủađường

phố).Thuậtngữnóichungđượcnângcaophẩmgiákhidùngởsốnhiều:các

dânchúngHồigiáo,điềunàyvẫncứgợilênsựkhácbiệtvềtrìnhđộtrưởng

thànhgiữađơnvịchínhquốcvàsốđôngcáckẻbịđôhộ,nướcPháptậphợp

bêndướimìnhnhữnggìvềbảnchấtlàlinhtinhvàđôngđảo.

Khi cần thiết phải cómột phán xét chê bai (chiến tranh đôi khi cũng

buộcphảicónhữngbiệnphápnghiêmkhắcấy),ngườitasẵnlòngphânchia

dânchúngrathànhnhữngthànhphần.Cácthànhphầnnóichunglànhững

kẻcuồng tínhoặcbị thao túng (Bởivì,đúng thếkhông?Chỉcócuồng tín

hoặcvôthứcmớicóthểxúibẩymuốnthoátrangoàicươngvịkẻbịđôhộ.)

Cúpháp:“Nhữngthànhphầndânchúngcóthểđitheobọnphảnnghịch

trongmộtsốhoàncảnh…”(ThôngcáocủabộNộivụ.)

Xãhội.–Từxãhội thườngđiđôivớitừkinhtế.Cặpđôiấyvậnhành

thốngnhấtnhưmộtcáicớ,nghĩalànóluônthôngbáohoặcbiệnbạchcho

nhữnghoạtđộngtrấnáp,đếnmứcngườitacóthểnóirằngnóbiểuthịcác

hoạtđộng trấnápấy.Mặtxãhội, chủyếuđó là các trườnghọc (sứmệnh

khaihoácủanướcPháp,việcgiáodụccácdântộchảingoại,đểhọdầndần

đượctrưởngthành);mặtkinhtế,đólàcáclợiích,luônluônrànhmạchvàcó

đicólại,cáclợi íchấygắnbóbềnchặtchâuPhivớimẫuquốc.Cácthuật

ngữtiếnbộấy,khibịrúthếtruộtmộtcáchthíchhợp,cóthểvậnhànhvôtội

vạnhưnhữnglờiphùphépvuốtđuôihoamỹ.

Cúpháp:“Lĩnhvựcxãhộivàkinhtế,nhữngthiếtbịxãhộivàkinhtế.”

••••

Cácthểtừ*đượcsửdụngnhiềutrongtoànbộtừvựngmàngườitavừa

nêuvàimẫuvídụtrênđâyrõrànglàgắnvớiviệcchấpnhậnrộngrãinhững

kháiniệmcầnthiếtđểchegiấuthựctế.Mặcdầuphổbiếnvàdùngmãiđã

quánhàmlắmrồi,thứngônngữsáomònấykhôngtácđộngnhưnhauđến

cácđộngtừvàcácthểtừ:nóhuỷhoạiđộngtừvàthổiphồngdanhtừ.Tình

trạnggiatăngquánhiềuvềtâmlýởđâykhôngảnhhưởngđếncácđốitượng

cũngnhưcáchànhvi,mà luôn luônảnhhưởngđếncácýniệm,các“khái

niệm”đượctậphợplạinhằmmụcđíchthôngbáothìítmànhằmđápứngsự

cầnthiếtcủamộtmãcốđịnh thìnhiều.Vậylàmãhoávà thể từhoángôn

ngữquanphươngdiễnrasonghànhvớinhau,bởivìhuyềnthoạivềcănbản

làthuộcdanhtừ,việcnêudanhlàbiệnphápđánhlạchướngđầutiên.

Độngtừthìchịusựnétránhlạlùng:nếulàđộngtừchính,tathấynóbị

rútvềtrạngtháihệtừ*đơngiản,nhằmnêulênmộtcáchđơngiảnsựtồntại

hoặctínhchấtcủahuyềnthoại(ÔngPinayphátbiểuởLiênHợpQuốc:cólẽ

chỉcósựhoàhoãnhãohuyền…,cólẽkhôngthểquanniệmnổi…Mộtnền

độclậptrêndanhnghĩaliệusẽrasao?…v.v.).Độngtừchỉcónghĩađầyđủ

mộtcáchchậtvậtởbìnhdiệncủatươnglai,củakhảnănghoặccủaýđịnh,

trongmộtchốnxaxămnơihuyềnthoạibớtnguycơbịphủđịnh.(Mộtchính

phủMarôcsẽ được thành lập…, sẽ được kêugọi thương lượng những cải

cách…;sựnỗlựccủachínhphủPhápnhằmtiếntớixâydựngmộtmốiliên

kếttựdo…,v.v.).

Thểtừkhixuấttrìnhthườngluônluônđòihỏiđiềumàhainhàngữpháp

họcưutúDamourettevàPichon,vừanghiêmngặtvừahómhỉnhkhisửdụng

thuậtngữ,gọilà:cáiđiềuhiểnnhiên,ýmuốnnóirằngthựcthểcủadanhtừ

luônluôncóvẻnhưchúngtađãbiếtrồi.Chúngtathếlàđãđivàochínhcốt

lõisựhìnhthànhcủahuyềnthoại:đóchínhvìsứmệnhcủanướcPháp,cuộc

xâuxécủadântộcMarôchaysốphận củaAngiêrivềmặtngữphápđược

đưaranhưnhữngđịnhđề(tínhchấtấynóichunglàdoviệcsửdụngmạotừ

chỉđịnh*đemlại)màchúngtakhôngthểdùngsuylýđểbắtbẻ(sứmệnhcủa

nướcPháp:mà này, đừng có nói thêmnữa, các vị biết đấy…).Điều hiển

nhiênlàdạngthứcđầutiêncủaviệcxácđịnhtínhchất.

Tôiđãchỉrõsựcườngđiệurấtvôvị,củavàisốnhiều(cácdânchúng).

Cầnphảinóithêmrằngsựcườngđiệuấyđềcaohoặchạthấptuỳtheocác

mụcđích:cácdânchúng,điềuđógợilêncảmgiácsảngkhoáivềsốđôngbị

khuấtphụcmộtcáchhoàbình;nhưngkhingườitanóivềcácchủnghĩadân

tộcsơđẳng,sốnhiềunhằmhạthấphơnnữa,nếucóthể,kháiniệmchủnghĩa

dântộc(thùđịch)bằngcáchthunólạichỉlàmộttậphợpnhữngđơnvịcó

quymôítỏi.Đólàđiềumàhainhàngữphápcủachúngta,nhữngchuyên

giachưahoànbịvềnhữngvấnđềchâuPhi,còntiênđoánkhiphânbiệtsố

nhiềucảkhốivàsốnhiềuđếmđược:trongtrườnghợpthứnhất,sốnhiềugợi

lên ý nghĩ về cả khối, trong trường hợp thứ hai, nó bóng gió đến sự chia

tách.Nhưvậylàngữphápđổihướnghuyềnthoại:nógiaophónhữngnhiệm

vụtinhthầnkhácnhauchocácsốnhiềucủanó.

Tínhtừ(hoặctrạngtừ)cũngthườngcóvaitrònhậpnhằngkỳlạ:dường

nhưnóbắtnguồntừmốilongại,từcảmgiácchorằngcácthểtừngườitasử

dụng,mặc dầu tính chất hiển nhiên của chúng, vẫn sáomònmà người ta

khôngthểhoàntoànchegiấuđiđược;dođócầnthiếtphảiđemlạisứcsống

cho chúng: nền độc lập trở thành thật sự, các khát vọng xác thực, các số

phậngắnbókhôngthểchialìa.Tínhtừởđâynhằmphụchồidanhtừkhỏi

những thất vọngđã qua, và giới thiệu danh từ trong trạng tháimới, trong

trắng,đáng tin.Cũngnhưvới cácđộng từđầyđặn*, tính từ trao chodiễn

ngônmộtgiátrịtươnglai.Quákhứvàhiệntạilàviệccủacáchệtừ,củacác

kháiniệmlớnmàýniệmchẳngcầnphảicóchứngcứ(Sứmệnh,Nềnđộc

lập,Tìnhhữunghị,Sựhợp tác, v.v.); cònhànhđộngvàđịnhngữ*,muốn

khôngbácbỏđược,thìphảinúpsaudạngthứcphithựctạinàođó:mụcđích,

hứahẹnhoặcđềnghị.

Tiếc thay,những tính từđem lại sức sốngấykhi sửdụngcũngnhanh

chóngsáomònngay,đếnnỗirốtcuộcchínhviệcphụchồihuyềnhoạibằng

tínhtừlạichỉrõchắcchắnnhấttìnhtrạngnốnglênquáđángcủanó.Chỉcần

đọcthậtsự,xác thực,không thểchia lìahoặcnhấttrí làđủđánhhơi thấy

ngaylốinóikhoatrươngtrốngrỗng.Chínhvìthựcra,nhữngtínhtừấy,mà

ngườitacólẽgọiđượclàcáctínhtừbảnchất,vìchúngtriểnkhai,dướidạng

hìnhthái,cáithựcchấtcủadanhtừmàchúngđikèm,cáctínhtừấychẳng

thểthayđổiđượcgìhết:nềnđộclậpkhôngthểlàcáigìkháchơnđộclập,

tìnhhữunghịkhôngthểlàcáigìkháchơnhữunghịvàsựhợptáckhôngthể

làcáigìkháchơnnhấttrí.Donỗlựcnhưngchẳngănthuagì,cáctínhtừdở

òmđóđếnđâyđểbiểu thị tình trạngsứckhoẻkiệtquệcủangônngữ.Lối

khoa trươngquanphươngdù có lấybaonhiêu chănmềnđắp lên thực tại,

cũngsẽcólúccácdanhtừcưỡnglạivàbuộcnóphảiđểlộradướilớphuyền

thoạihoặcsựdốitráhoặcsựthật:nềnđộclậpcóthậthaykhôngcóthật,và

tấtcảnhữngtínhtừhoamỹgiacôngcốsứcđemđếnchocáihưvônhững

tínhchấtcủathựcthểlạichínhlàchữkýthừanhậnphạmtội.

Lối phê bình Chẳng-Chẳng

ỞMỘTTRONGnhữngsốđầutiêncủatờL’Expresshàngngày,người

tacóthểđọcbàituyênbốvềnguyêntắcphêbình(khôngghitêntácgiả),đó

làmộtbàituyệtvờivềtutừhọccânđối.Đạiýlàphêbìnhphảilàmsaođể

“chẳngphải là trò chơiphòngkhách, cũngchẳngphải là côngvụđô thị”;

hãyhiểutheonghĩanócầnlàmsaođểchẳngphảilàphảnđộng,chẳngphải

làcộngsản,chẳngphảilàvôtư,chẳngphảilàchínhtrị.

Vấnđềởđâylàmộtcơchếloạitrừképphầnlớnxuấtpháttừlòngcuồng

nhiệtđođếmmàchúngtađãgặpnhiềulần,vàtôinghĩlàđãcóthểxácđịnh

tổngquátnhưmộtnétđặctrưngtiểutưsản.Ngườitatínhtoáncácphương

phápbằngmộtchiếccân,người tađặtchúnglêncácđĩacân, tuỳthích,để

bảnthânmìnhcóthểxuấthiệnnhưvịtrọngtàikhôngthiênlệchđượcphú

bẩmmộttâmlinhlýtưởng,dođómàchínhxác,nhưchiếcđòncânđánhgiá

nặngnhẹ.

Nhữngcái tậtcầnthiếtchothaotáctínhtoánấybắtnguồntừtínhđạo

đức của các từ ngữ được dùng. Theo một biện pháp khủng bố cũ mèm

(chẳngaithoátkhỏichủnghĩakhủngbố),ngườitaphánxétngaylúcngười

tabắtđầukêutên,vàcáitừngữbịlènchotínhchấttộilỗitừtrước,tấtnhiên

đètrĩuxuốngmộtbênđĩacân.Chẳnghạn,ngườitasẽđemđốilậpvănhoá

vớicáchệtưtưởng.Vănhoálàmộttàisảncaoquý,phổquát,ởngoàicác

thànhkiếnxãhội;vănhoákhôngtrĩunặngxuống.Còncáchệ tư tưởnglà

những điều bày đặt của các đảng phái: vậy nào, đặt lên cân!Người ta để

chúng,dướiconmắtnghiêmkhắc,ngồigiáplưngvớivănhoá(chẳngnghĩ

rằngvănhoásuychocùngvẫncứlàmộthệtưtưởng).Tấtcảdiễnranhưthể

mộtbên lànhững từngữnặng,những từngữcó tật (hệ tư tưởng, giáo lý,

chiếnsĩ),làmlệchcáncânbêuriếu;cònbênkialànhữngtừngữnhẹ,thanh

khiết,phivậtchất,caoquýtrờicho,tuyệtvờiđếnmứcthoátrakhỏiquyluật

thấpkémcủacácconsố(phiêu lưu,đammê,cao thượng,đứchạnh,danh

dự),nhữngtừngữđứngbêntrênlối tínhtoánbuồntẻcủacácdối trá; loại

thứhaicótráchnhiệmlênlớpđạođứccholoạithứnhất:mộtbênlànhững

từngữphạmtội,cònbênkialànhữngtừngữxétxử.Dĩnhiên,bàihọcđạo

lýhayhoĐẳngcấpThưBaấychắcchắnsẽdẫnđếntìnhtrạnglưỡngphân

mới,cũngquáđơngiảnnhưsựlưỡngphânmàngườitamuốntốcáonhân

danhngaytínhchấtphứctạp.Quảthật, thếgiớicủachúngtacó thể là thế

nàyhaylàthếkhác,nhưngxincứyêntrírằngđólàsựchiatáchkhôngcó

Toàán:chẳngcómiễntrừchocácquantoà,họcũngthựcsựlàkháchtrên

tàu.

Vảchăngchỉcầnxemnhữnghuyền thoạinàokhác lộ ra trong lốiphê

bìnhChẳng-Chẳngấylàđủhiểunóđứngvềbênnào.Khôngnóidài thêm

nữađếnhuyềnthoạivềtínhphithờigiannóhoàntoànvinvàomột“nềnvăn

hoá”vĩnhhằng(“mộtnghệthuậtcủamọithờiđại”),tôicònthấytronghọc

thuyếtChẳng-Chẳngcủachúngtahaidấuhiệuhiệnhànhcủahuyềnthoạitư

sản.Dấuhiệuthứnhấtlàdựavàomộtýniệmnàođấyvềtựdo,đượcquan

niệm như “khước từ nhận xét a priori*”. Thế nhưng một nhận xét văn

chươnglạiluônđượcquyđịnhbởigiọngđiệumànóthamgia,vàngaysự

vắngbóngcủahệthống–nhấtlàkhiđượcnânglêntrạngtháituyênbốvề

nguyên tắc – cũng bắt nguồn từ một hệ thống hoàn toàn xác định, trong

trườnghợpnàyđólàdịbảnhếtsứctầmthườngcủahệtưtưởngtưsản(hoặc

củavănhoá,nhưtácgiảkhôngghitêncủachúngtacólẽsẽbảothế).Thậm

chítacòncóthểnóirằngkhingườiấycamđoantựdotrướchếtthìcũnglà

lúcsựphụthuộccủaanhtalàđiềuítphảibàncãinhất.Ngườitacóthểyên

tâmthách thứcbấtcứaiđịnh tiếnhànhmột lốiphêbìnhvô tư,chẳng liên

quan đến mọi quyết định có tính chất hệ thống: chính các nhà phê bình

Chẳng-Chẳng cũng gia nhập vàomột hệ thống, không nhất thiết đó là hệ

thống chỗ dựa của họ.Người ta không thể nhận định vềVăn chươngmà

trướcđókhôngcómộtýniệmnàovềConngườivàLịchsử,vềcáiThiện,

cáiác,vềXãhội,v.v.:chỉriêngcáitừngữđơngiảnPhiêulưuđượccácnhà

phêbìnhChẳng-Chẳngcủachúngtađạođứchoámộtcáchhíhửng,đốilập

vớinhữnghệthốngxấuxa“chẳnglàmaingạcnhiên”,cũngđãthànhtruyền

thống,nếpcũtừlâu,lâulắmrồi!Mọitựdocuốicùngbaogiờcũngquayvề

với sự gắn bó nào đấy đã quen biết, chẳng phải cái gì khác ngoài cái a

priori* nào đấy.Vì vậy, tự do phê bình chẳng phải là khước từ phe đảng

(khôngthểđược!)màlàcôngbốhaykhôngcôngbốnóra.

Dấuhiệutưsảnthứhaiởvănbảnmàchúngtađangnóiđếnlàcứthích

xem“phongcách”củanhàvănnhưgiá trịvĩnhcửucủaVănchương.Tuy

nhiên,chẳnggìcó thể thoátkhỏiviệcđặt thànhvấnđềcủaLịchsử,kểcả

cáchviếthay.Vănphonglàmộtgiátrịphêbìnhhoàntoàncũrồi,vàđòihỏi

bênhvựccho“vănphong”vàođúngthờikỳmộtsốnhàvănquantrọngtấn

côngvàocáipháođàicuốicùngcủahuyềnthoạicổđiểnthìchínhlàtỏracó

phầnnệcổ:không,mộtlầnnữatrởlạivới“vănphong”khôngphảilàphiêu

lưu!Chínchắnhơnởmộttrongnhữngsốtiếptheo,tờL’Expressđăngmột

bài phản kháng thích đáng củaA. Robbe-Grillet* chống lại việc sùng bái

Stendhal*(“ViếtcứnhưkiểuStendhal”).Sựkếthợpgiữavănphongvàtính

nhân bản (Anatole France* chẳng hạn) có lẽ không đủ để xây dựng Văn

chươngnữa.Thậmchícònphảiengạirằng“vănphong”màgắnvớibaotác

phẩmnhânbảnmộtcáchgiảdối,rốtcuộclạitrởthànhmộtđốitượngđáng

ngờapriori*:dùthếnàođinữathìđấycũnglàmộtgiátrịcólẽchỉnênxem

như thành tựucủanhàvănvớiđiềukiệnphảikiểm lại.Tấtnhiênnhư thế

khôngmuốnnóilàVănchươngcóthểtồntạibênngoàimộtkỹxảonàođấy

vềhìnhthức.NhưngcácnhàphêbìnhChẳng-Chẳngcủachúngta, luônlà

mônđồcủamộtthếgiớilưỡngphânmàhọchắcsẽlàsựsiêunghiệmtuyệt

trần,dùhọnghĩthếnàođinữathìđốilậpvớicáchviếthaykhôngnhấtthiết

làcáchviếtdở:ngàynaycólẽđólàcáchviết thế thôi.Vănchươngđã trở

thànhmột thựcthểkhótính,nghiêmngặt,cósinhcótử.Nókhôngbảovệ

nhữngthứtrangsứccủanónữa,màlàbảovệtínhmệnhcủanó.Tôithậtsựe

ngạirằnglốiphêbìnhmớiChẳng-Chẳnglạchậumộtmùarồi.

Thoát y vũ

THOÁTYVŨ–ítralàthoátyvũởParis–dựatrênnềntảngsựmâu

thuẫn:phigiớitínhhoáphụnữngaytronglúcngườitalộttrầncônàngra.

Vậytacóthểxemđónhưmộtcảnhtượnghoảnghốt,hayđúnghơnlà“Hãy

làmchotôihoảnghốtđi”,dườngnhưtínhchấtkhiêudâmởđâyvẫncònlà

mộtthứesợthúvị,màchỉcầnnhắcđếnnhữngdấuhiệulễthứclàđủđểvừa

khêugợiýnghĩvềbộphậnsinhdụcvừaxuađuổiýnghĩấyđi.

Chỉriêngquátrìnhtrútbỏquầnáotừtừlàkhiếncôngchúngtrốmắttò

mò;nhưngởđây,cũngnhưởbấtcứcảnhhuyễnhoặcnào,cáchbàitrí,các

đạocụvànhữngđiệubộlặplạimáymócgópphầnngăncảnsựkhêugợiban

đầucủachủđịnhvàcuốicùngchẳngcònaiđểýđếnnữa:ngườitatrương

cáixấurađểlàmchonóthêmlúngtúngvàphùphépnótốthơn.Thoátyvũ

củaPhápdườngnhưbắtnguồntừcáimàtôiđãgọingayởđâylàthaotác

Astra,biệnpháphuyễnhoặcchủtrươngtiêmchocôngchúngmộtmũivắc-

xinácđộcđểsauđódìmcôngchúngvàocáiĐứcđộtừnayđãđượcmiễn

dịch: vài nguyên tử khiêu dâm được nêu ra ở ngay tình huống của cảnh,

trongthựctếđãbịhấpthụbởilễthứcnguôingoainóátđidathịtchắcchắn

nhưliềuvắc-xinhayđiềucấmkỵkhutrúvàkìmnénbệnhtậthoặclỗilầm.

Vậy là trong thoátyvũsẽcócả loạtnhững thứđểđậy lêncơ thểcủa

ngườiphụnữkhicônànglàmbộnhưphơibàydầncơthểmìnhra.Tínhchất

xalạlàyếutốđầutiêncủanhữnggiãncáchấy,bởivìbaogiờtínhchấtxalạ

đượccốđịnhhoácũngđẩycơthểlùixavàochốnhoangđườnghoặccõimơ

mộng:cônàngTrungHoangậmtẩu thuốcphiện(biểu tượngbắtbuộccủa

đặcđiểmTàu),côđàoquyếnrũuốnéongậmchiếctẩuhútthuốclátotướng,

khungcảnhVenisevớiduthuyềngondole*,váycókhungphồngvàcasĩhát

khúcnhạcchiều,tấtcảnhằmngaytừđầukhiếnngườiđànbàgiốngnhưmột

vậtthểđượccheđậy;vìthếmụcđíchcủathoátylúcđókhôngcònlàtrưng

raánhsángsựsâukínnữa,màlàbiểuđạtsựtrầntrụinhưáoquầntựnhiên

củangườiphụnữquaviệclộtbỏnhữngthứcheđậykỳcụcvàgiảtạo,rốt

cuộclàthấylạitrạngtháihoàntoàntrongtrắngcủadathịt.

Nhữngđạocụcổđiểncủasânkhấutạpkỹ,đượchuyđộngởđâykhông

loại trừ thứnào,cũng luôn luônkhiếncho thân thể trần trụinhư lùixa ra,

đẩy nó vào chỗ được che chắn quen thuộc: những chiếc áo khoác, những

chiếcquạt,nhữngđôigăng,nhữngchiếclôngvũ,nhữngđôitấtlưới,tómlại

cảmộtlôđồtrangsứckhôngngừngkhiếncơthểsốngđộngchẳngkhácgì

loạiđồvậtxahoavâybọcngườiđànôngtrongbốicảnhhuyềnảo.Càichiếc

lôngvũhoặcxỏgăngtay,ngườiphụnữhiệnranhưyếutốđãthànhlễthức

củasânkhấutạpkỹ;vàtrútbỏnhữngđồvậtlễthứcnhưthếkhôngcònmang

tínhchấtlộtbỏmớinữa:chiếclôngvũ,cáiáolôngvàchiếcgăngtaydùđã

vứtbỏđirồivẫntiếptụcthấmvàongườiphụnữchấtkỳảocủachúng,khiến

cônàngnhưphảngphấtvẫnđượcbaobọcbởilớpvỏxahoa,vìmộtquyluật

hiểnnhiên là thoátyvũbaogiờcũngđược trìnhdiễnngay trongbảnchất

của lớp che phủ ban đầu: nếu lớp che phủ này chưa chắc đã đúng, như

trườnghợpcônàngTrungHoahoặcngườiphụnữkhoácáo lông, thìbản

thânsựtrầntruồngtiếptheocũngkhôngthật,nhẵnnhụivàkínđáonhưmột

đồvậtđẹptrơnbóngdongườitadùngmãiđãlâungày:chínhýnghĩasâuxa

củabộphậnsinhdụcbằngkimcươnghoặcđồimồilàmụcđíchcủathoáty

vũ: hình tam giác cuối cùng ấy, với dạng thuần khiết và ngang bằng sổ

thẳng,vớichấtliệusángbóngvàrắnchắc,cảnbộphậnsinhdụclạinhưmột

thanh gươm tinh khiết và đẩy hẳn người đàn bà vào thế giới khoáng vật,

mảnhđá(quý)ởđâygợiýniệmdứtkhoátvềvậtthểtrọnvẹnvàvôdụng.

Tráivớithànhkiếnhiệnhành,vũđiệuđikèmsuốtquátrìnhthoátyvũ

khônghềlàmộtnhântốkhiêudâm.Thậmchícólẽcóngượclạinữa:động

tháiuốnéochỉhơinhịpnhàngởđâyxuađuổiđinỗiesợtrướctìnhtrạngbất

động;chẳngnhữngnóđemlạichocảnhtượngsựbảolãnhcủaNghệthuật

(cácvũđiệutrênsânkhấutạpkỹbaogiờcũng“cótínhnghệthuật”),màđặc

biệtnócòn là lớpvâybọccuốicùng, lớpvâybọchiệuquảnhất:vũđiệu,

gồmnhữngđộngtácđãthànhlễthức,đượcxemđixemlạicảngànlần,có

tácdụngnhưloạimỹphẩmbằnghànhđộng,nócheđidathịttrầntruồng,nó

vùicảnhtượngdướilớplángbónggồmnhữngđộngtácvôíchnhưngchính

yếu,bởivìsựtrầntruồngởđâybịdồnxuốnghàngcácthaotáckýsinh,diễn

raởmộtnơixaxămmơhồ.Vìvậytathấycácvũnữthoátychuyênnghiệp

nhưđượcbaobọc trongsự thoảimáikỳ lạkhôngngừngđắpquầnđắpáo

chohọ,đẩyhọraxa,đemđếnchohọ tháiđộdửngdưngtrơ lìcủacáccô

nànghànhnghềkhéoléo,kiêukỳvữngtinvàokỹthuậtcủamình:tàinghệ

củahọcheđậycơthểhọnhưquầnnhưáo.

Tínhchấtxuađuổibộphậnsinhdụcmộtcáchtỉmỉnhưthếcóthểđược

xácminhacontrario* trong các “cuộc thi quần chúng” (theonguyênvăn)

thoátyvũtàitử:ởđấycác“cônàngmớivõvẽ”cởibỏáoquầnratrướcvài

trămkhángiả,chẳngnhờcậyđếnhuyềnảohoặcnhờcậyrấttồi,khiếncho

cảnhmangtínhchấtkhiêudâmkhôngchốicãivàođâuđược:ởđây,ngaytừ

đầu,rấtítcáccônàngTrungHoahoặcTâyBanNha,chẳngcólôngvũhoặc

áo khoác lông (những váy áo chật ních, những chiếcmăng tô ăn diện), ít

những hoá trang nguyên lai; những bước đi vụng về, những điệumúa dở

dang,cônàngkhôngngừngsữnglại,vànhấtlàlúngtúng“vềkỹthuật”(cởi

mãimớiđượcchiếcquầnlót,chiếcváy,chiếcnịtvú)khiếnchocácđộngtác

thoátybấtngờlôicuốnsựchúý,cônàngkhôngđượcnghệthuậtđánhlạc

hướng,khôngđượcđồvậtchechắn,cônàngbịbốirốithiếutựtinvàesợ.

Thếnhưng,ởMoulin-Rouge* lạinổilênkiểuxuađuổikhác,cólẽđiển

hìnhchoPháp,kiểuxuađuổinhằmchếngựtínhchấtkhiêudâmhơnlàxoá

bỏnó:ngườigiới thiệucốlàmchoainấyantâmtheokiểutiểutưsảnvới

thoátyvũ.Trướchết,thoátyvũlàmônthểthao:cóCâulạcbộThoátyvũ,

tổchứcnhữngcuộctranhtàilànhmạnhvớicácvũnữthoátyđoạtgiảiđược

tônvinh,đượctrao tặngnhữngphầnthưởngbổích(mộtkhoáhọcthểdục

miễn phí), một cuốn tiểu thuyết (chỉ có thể là cuốn Kẻ nhìn trộm* của

Robbe-Grillet) hoặc những thứ hữu ích (một đôi tất ny lông, năm ngàn

franc). Và rồi, thoát y vũ được xem như một nghề (mới vào nghề, bán

chuyên nghiệp, chuyên nghiệp), nghĩa là được xem như việc hành nghề

chuyênmônvẻvang(cácvũnữthoátylànhữngcôthợlànhnghề);thậmchí

ngườitacóthểcònhoáphépxemđấynhưmộtthiênhướng:cônàngnàynọ

đang“điđúnghướng”hoặc“đầyhứahẹn”,hoặctráilại,“bướcnhữngbước

đầutiên” trênconđườngchônggaicủa thoátyvũ.Cuốicùngvàđặcbiệt,

cácvũnữtranhtàiđềucócôngănviệclàmtrongxãhội:cônàylànhânviên

bánhàng,côkialàthưký(córấtnhiềuthưkýtrongCâulạcbộThoátyvũ).

Thoátyvũởđâytrởlạisàndiễn,trởthànhquenthuộc,đượctưsảnhoá,như

thểngườidânPháp,ngượclạivớicôngchúngMỹ(ítranhưlờithiênhạđồn

đại),vàtheoxuhướngkhôngthểkìmnổiởcươngvịxãhộicủahọ,chỉcó

thểquanniệmtínhchấtkhiêudâmnhưmộtđặctínhnữcông,đượcviệnlý

dobảolãnhlàmônthểthaohàngtuầnhơnlàlýdocảnhtượnghuyềnảo:vì

vậymàởPháp,thoátyvũđượcdântộchoá.

Chiếc xe Citroën mới

TÔIchorằngngàynaychiếcxeôtôcóthểsosánhkháchínhxácvới

nhữngtoànhàthờgô-tíchtolớn:tôimuốnnóimộtsángtạolớncủathờiđại,

đượccácnghệsĩvôdanhsaymênghiềnngẫm,đượccảmộtdântộcxàibằng

mắt,nếukhôngphảilàsửdụng,xemđónhưmộtđồvậthoàntoànkỳảocủa

chínhmình.

ChiếcCitroënmớirõràngtừtrêntrờirơixuốngvìthoạtđầunóramắt

nhưmộtđốitượngtuyệttrần.Khôngnênquênrằngđốitượngấylàsứgiảtối

ưucủasiêutựnhiên:trongđốitượngdễdàngnhậnthấyđồngthờitínhchất

hoànhảovàkhôngrõnguồngốc,cái trọnvẹnvà rựcrỡ,sựbiếnđổicuộc

sốngthànhvậtchất(vậtchấtthìkỳảohơncuộcsốngrấtnhiều),vàtómlạilà

sựimlặngnóthuộclĩnhvựccủahuyềndiệu.“Đêexơ”*cótấtcảnhữngtính

chất(ítra làcôngchúngđãbắtđầunhất trígánchoNàngnhữngtínhchất

ấy)củamộttrongcácđốitượngđếntừthếgiớikhác,chúngđãnuôidưỡng

tậtsínhcáimớicủathếkỷXVIIIvàcủakhoahọcviễntưởngthờinay:Nữ

thầntrướchếtlàmộtcontàuNautilus*mới.

Chínhvìvậymàngườitaquantâmđếncáckhớpnốihơnchấtliệucủa

chiếcĐêexơ.Người ta biết rằng nhẵn thín bao giờ cũng là biểu hiện của

hoànhảobởivìkhôngnhẵn thínchứngtỏchỉ làdoconngười thao táckỹ

thuậtlắpráp:bộáocủachúaKi-tôkhôngcóđườngkhâu,cũngnhưcácthiết

bịbaycủakhoahọcviễntưởnglàmbằngkimloạinguyênkhối.ChiếcD.S.

19khôngcóthamvọnglànguyênkhốimặcdầuhìnhdángtổngquátcủanó

đượcphủrấtkín;tuynhiênnhữngchỗkhớpnốicủacácbộphậnđượccông

chúngquantâmhơncả;ngườitasờmãikhôngthôivàonhữngchỗgắnkính,

người ta lướtbàntay lênnhữngrãnhrộngbằngcaosunốicửahậucủaxe

vớicácvùngtiếpgiápbằngkền.TrongchiếcD.S.bắtđầucóhiệntượnglắp

rápmới,dườngnhưngườitachuyểntừthếgiớicủanhữngbộphậnhàngắn

vớinhausangmộtthếgiớicủanhữngbộphậnđặtkềbênnhauvàgắnkết

vớinhauchỉnhờhìnhdạnghuyềndiệucủachúng,điềuđó,tấtnhiên,khiến

tanghĩlàdễdànghơn.

Cònvềbản thânchất liệu,chắcchắn lànóđápứng thịhiếuvềsựnhẹ

nhõm, theonghĩahuyềnảo.Vẫn ít nhiềuquayvềkhíđộng lực, tuynhiên

mớiởchỗđỡcụcmịchhơn,ítgóccạnhhơnphẳngphiuhơnlàkhíđộnglực

ởnhữnggiaiđoạnđầucủa thời thượngnày.Tốcđộởđâyđượcbiểuhiện

bằngnhữngkýhiệu ítchướnghơn, ítgânguốchơn,nhưthểnóchuyển từ

dạnganhhùngcasangdạngcổđiển.Tínhchất tinh thầnhoáấy thấyrõở

tầmquantrọng,sựchămchútvàchấtliệucủanhữngbềmặtlắpkính.Trong

chiếcĐêexơrõrànglàkínhđượctándương,vàchấtliệutônchỉlànền.Tại

đây,cácôkínhkhôngphảilànhữngcửasổ,nhữngôtrổratừvỏxemờđục,

màlànhữngmảnglớnkhôngkhívàrỗngkhông,khumkhumphẳngphiuvà

sáng loángnhưcácbongbóngxàphòng,chất liệumỏngmàchắcnhưcủa

côntrùnghơnlàcủakhoángsản(vảchăngbiểutrưngCitroën,biểutrưngcó

hìnhmũi tên, đã trở thànhbiểu trưng có cánh, như thểngàynayngười ta

chuyểntừphạmtrùđẩysangphạmtrùchuyểnđộng,từphạmtrùđộnglực

sangphạmtrùcơcấu).

Vậyđâylàmộtnghệthuậtđượcnhântínhhoá,vàcóthểlàchiếcĐêexơ

đánhdấusựthayđổitronghuyềnthoạiôtô.Từtrướcđếnnay,chiếcxetuyệt

vờiđúngralàliênquanđếnsứcmạnhthúvật;bâygiờnóđồngthờivừatrí

tuệhơnvừavậtdụnghơn,vàtuycómộtsốnétchiềutheoýmuốnsínhcái

mới(nhưchiếcvôlăngrỗng),chiếcxenàycótínhnộitrợhơn,phùhợphơn

vớisựthănghoadụngcụnộitrợbắtgặptrongcácnghệthuậtnộitrợhiệnđại

củachúng ta:bảngđiềukhiểngiốngcáchbố trí củamộtnhàbếphiệnđại

hơn là trung tâmđiềuđộởnhàmáy:nhữngcánh trậpmỏngbằng tônmờ,

lượnsóng,nhữngcầngạtnhỏđầutrònmàutrắng,nhữngđồnghồtínhiệurất

giảndị, thậmchícáchmạkềncũngkínđáo, tấtcảbiểuđạt loạikiểmsoát

hướngđếnsựvậnhànhtừnayđượcquanniệmtrướchết làphải tiệnnghi.

Rõràngngườitachuyểntừchỗmảimiếtquantâmvềtốcđộsangđểtâmđể

ócvàoláixe.

Dườngnhưcôngchúngđãđoánbiếthếtnhữngđiềumớilạngườitagiới

thiệu:thoạtđầucảmnhậnngayvớicáimới(cảmộtchiếndịchtruyềnthông

đãbáotrướcchocôngchúngnhiềunămnay),họnhanhchóngcốgắngquay

vềvớicáchxửlýthíchnghivàtiệndụng(“Phảitậplàmquen”).Trongcác

giantrưngbày,chiếcxetriểnlãmđượcthamquanhếtsứcchămchú,saymê:

đólàgiaiđoạnkhámphálớnbằngxúcgiác,thờiđiểmthịgiáckỳdiệusắpbị

xúcgiáclậpluậntấncông(bởivìxúcgiáclàgiácquankhiếntađỡlầmlẫn

nhất,ngượcvớithịgiáclàgiácquanhuyềnảohơncả):ngườitasờvàocác

látôn,cáckhớpnối,ngườitamânmêcácđệmlưng,ngườitangồithửlên

ghế,ngườitavuốtvecáccánhcửa,ngườitasờsoạngcácgốidựa;trướcvô

lăng,ngườitalàmbộláixebằngtoànbộcơthể.Đốitượngởđâyđãhoàn

toànbịchiếmđoạt,bịchiếmhữu;rađitừvùngtrờiMetropolis,chiếcDêexơ

trongmộtkhắcđồnghồtrởthànhbồithần,nhờbùaphépấythựchiệnchính

cáihànhđộngkhuyếnmãitiểutưsản.

Văn chương như của Minou Drouet

VỤVIỆCMinouDrouet* trongthờigiandàicóvẻnhưthuộclĩnhvực

trinh thámbí ẩn: cóvụviệc ấyhaykhông cóvụviệc ấy?Người ta đã áp

dụngvàobíẩnnàycáckỹthuậtquenthuộccủacảnhsát(trừtrakhảo,vàgì

nữa!):điềutra,giamgiữ,xembúttích,kỹthuậttâmlývàphântíchnộitại

cáctưliệu.Xãhộiđãhuyđộnghầunhưbộmáytưphápđểgiảiquyếtmộtbí

ẩn“thơca”làvìngườitangờrằngkhôngphảiđơngiảnchỉlàdothịhiếuthơ

ca:bởilẽhìnhảnhmộtcô-bé-thi-sĩhọthấyvừalạlùngvừacầnthiết:đólà

hìnhảnhcầnphảichính thứchoámộtcáchkhoahọc tốiđadochỗnóchi

phốihuyềnthoạitrungtâmcủanghệthuậttưsản:huyềnthoạivềsựkhông

chịu tráchnhiệm(mà thiên tài, trẻemvànhà thơchỉ lànhữnggươngmặt

thănghoa).

Trongkhichờđợipháthiệncáctàiliệukháchquan,tấtcảnhữngngười

đã thamgiavàoviệc tìmramanhmối(vàsốnàyrấtđông)chỉcó thểdựa

trênmột ý niệmchuẩnmựcnàođấy về tuổi thơ và thơ camàhọvốn có.

NhữnglậpluậnhọđưaravềtrườnghợpMinouDrouetđềumangtínhchất

trùngngôn,chẳngcóbấtcứgiátrịchứngminhnàocả:tôikhôngthểchứng

minhnhữngcâuthơtôiphảithẩmđịnhđúnglànhữngcâuthơcủamộtđứa

trẻ,nếu trướchết tôikhôngbiết tuổi trẻ làgìvà thơca làgì: thế làvụán

khéplạichẳngđiđếnđâu.Đâylàthídụmớivềthứkhoahọccảnhsáthão

huyềnđãtiếnhànhđiêncuồngtrongvụônggiàDominici:chỉhoàntoàncăn

cứvàokiểuvõđoánvềkhảnăngcóthểxảyra, thứkhoahọcấydựngnên

mộtsựthậtvòngvo,cẩnthậnloạibỏthựctếcủabịcáohoặccủavấnđềra

ngoài;mọicuộcđiềutracủacảnhsát thuộcloạiấyđềunhằmđitớinhững

địnhđềmàngười tađã tựmìnhđặtra lúcđầu:ônggiàDominicicóphạm

tội,điềuđótrùngkhớpvới“tâmlý”sẵncócủaquanchưởnglý,đólàúmba

lanhậnlấycáitộinằmởbảnchấtcủacácquantoà,đólàlàmvậtbungxung

giơđầuchịubáng,khảnăngcóthểxảyrabaogiờcũngchỉlàkhuynhhướng

củabịcáogiốngvớicácvịxétxửmình.Cũngvậy,nêuvấnđề (mộtcách

giận dữ, như người ta đã nêu trên báo chí) về tính xác thực của thơ ca

Drouet,đólàxuấtpháttừmộtđịnhkiếnvềtuổithơvàvềthơca,vàtấtcả

những gì người ta nhặt nhạnh được dọc đường đều trở về đấy không sao

tránhkhỏi,đólànêuthànhđịnhđềmộtchuẩnmựcvừadựavàothơcavừa

dựavàotuổithơ,theođóngườitasẽxétxửMinouDrouet,đólàphánquyết

MinouDrouet,dùngười taxétxử thếnàođinữa,vừanhư thầnđồngvừa

nhưnạnnhân,vừanhưbíẩnvừanhưsảnphẩm,rốtcuộcnghĩalàmộtcáigì

thuần tuý kỳ ảo, củamọi huyền thoại thơ ca vàmọi huyền thoại tuổi thơ

trongthờiđạichúngta.

Vảchăngchínhsựphốihợpliềulượnghaihuyềnthoạiấygâynêncác

phảnứngvàcácxétxửkhácnhau.Ba thếhệhuyền thoạiđượcnêu lênở

đây:vàinhânvậtcổđiểnthủcựu,dotruyềnthốngmàthùđịchvớiloạithơ-

lộn-xộn,lênánMinouDrouetđủmọicách:nếuquảđólàthơcủacô,thìđấy

làthơcủamộtcôbé,vậylàcôtađángngờ,không“biếtphảitrái”;vànếuđó

là thơcủangườiđã trưởng thành,họ lênáncôbởivì lúcđócô làgiảdối.

Gầnvớithếhệchúngtahơn,vàrấthãnhdiệnbướcvàothơphilý,mộtnhóm

cáctínđồmớiđángkínhsửngsốtpháthiệnra(vàonăm1955)quyềnlựcthơ

ca của tuổi thơ, khen toáng lên là “kỳdiệu”một sựkiệnvăn chương tầm

thường,đãbiếttừlâu;cuốicùngmộtsốngườikhác,nhữngngườitrướcđây

đấutranhchothơ-ca-nhi-đồng,nhữngngườiđãtừngởmũinhọncủahuyền

thoạikhihuyềnthoạilàtiềnphong,lạinhìnthơcacủaMinouDrouetbằng

conmắthoàinghi,mệtmỏidokýứcnặngnềvềchiếndịchanhhùng,vềsự

thônghiểumàchẳnggìcóthểhămdoạđượcnữa(Cocteau*:“Tấtcảnhững

đứatrẻchíntuổiđềucóthiêntài,trừMinouDrouet”).Thếhệthứtư,thếhệ

của những nhà thơ hiện nay, dường như không được hỏi ý kiến: người ta

nghĩrằngvìhọítđượccôngchúngrộngrãibiếtđếnnênphánxétcủahọcó

lẽchẳngcógiá trị chứngminhnào,cũngvì lẽhọchẳngđạidiệnchomột

huyềnthoạinàocả:vảchăngtôingờrằngbảnthânhọchẳngnhậnthấybất

cứđiềugìtrongthơcacủaMinouDrouet.

Nhưng dù người ta tuyên bố thơ của Minou Drouet là ngây thơ hay

trưởngthành(nghĩalàngườitakhenngợihaynghingờ),thìđócũnglàthừa

nhậnthơấyđượcxâydựngtrêntínhkhácbiệtsâusắcdochínhtựnhiênđặt

ragiữa tuổiấu thơvà tuổichínchắn,đócũnglànêu thànhđịnhđề trẻem

nhưmộtconngườiphixãhội,hayítra,conngườicókhảnăngbộtpháttự

phêphánvàtránhkhôngsửdụngnhữngtừngữđãtừngnghe,vớimụcđích

duynhấtlàtựthểhiệnđầyđủnhưmộtđứatrẻlýtưởng:tinvào“thiêntài”

thơcacủa trẻem là tinvàomột thứ trinhsảnvănchương, làmột lầnnữa

xemvănchươngnhưnăngkhiếutrờicho.Mọidấuvết“vănhoá”ởđâyđều

bịxếpvàoloạidốitrá,dườngnhưviệcsửdụngcáctừngữđềuđượctựnhiên

quyđịnhhếtsứcnghiêmngặt,dườngnhưđứatrẻkhôngsốngthườngxuyên

thẩmthấuvớimôitrườngngườilớn;vàphépẩndụ,hìnhảnh,cácchitiếtý

nhịcóđượcởtuổiấuthơlànhữngdấuhiệucủatựphátthuầntuý,trongkhi,

cóýthứchaykhôngthìchúngvẫncứlàkếtquảcủanỗlựcrènluyện,chúng

vẫnđòihỏiphảicómột“chiềusâu”nơisựchínchắncánhâncóphầnquyết

định.

Dùkếtquảđiềutralànhưthếnào,điềubíẩnvẫnchẳngthúvịgìmấy,

chẳngsoisángvềtuổiấuthơcũngnhưvềthơca.Lýdokhiếnchẳngcònai

quantâmđếnnólàởchỗdùngâythơhaychínchắn,thơcaấyvẫnhoàntoàn

cóthựctếlịchsử:ngườitacóthểxácđịnhthờiđiểmcủanó,vàchíítcóthể

nói,đólàhơntámnămmộtchút,trùngvớituổicủaMinouDrouethiệnnay.

Thựcvậy,chungquanhnăm1914cómộtsốnhàthơvị thànhniênmàcác

cuốn lịch sử văn học của chúng ta, hết sức lúng túng khi sắp xếp cái hư

không,thườnggomlạidướicáitênnhãnhặnlàcácThisĩBiệtlậpvàcácThi

sĩĐếnmuộn,cácThisĩPhóngtúngvàcácThisĩTâmtình,v.v..Hiểnnhiên

làphảixếpvàođấycôbéDrouet–hoặcnàngthơcủacôta–bêncạnhcác

thisĩuytínnhưBàBurnat-Provins*,RogerAllard*hoặcTristanKlingsor*.

ThơcacủaMinouDrouetlàthuộcmãnhlựcấy;đólàloạithơcakhônkhéo,

ngọtngào,hoàntoànxâydựngtrênniềmtinrằngthơcalàviệccủaẩndụ,và

nộidungchẳngcógìkhácngoàithứtìnhcảmbithươngtưsản.Cáilốikiểu

cáchtỉatótấymàcóthểxemlàthơca,vàthậmchíngườitacòndẫnratên

của Rimbaud, nhà-thơ-nhi-đồng quen thuộc, điều đó bắt nguồn từ huyền

thoạithuầntuý.Màlàhuyềnthoạihếtsứchiểnnhiên,bởilẽchứcnăngcủa

cácthisĩấylàrõràng:họcungcấpchocôngchúngnhữngkýhiệucủathơ

ca,chứkhôngphảilàthơcađíchthị:họrấttiếtkiệmvàlàmyênlòng.Một

phụnữđãthểhiệnrõràngchứcnăngbềngoàithìphóngtúngcònbềsâuthì

khônngoancủa“mẫncảm”tâmtìnhấy:đólàbàDeNoailles*,chínhbà(thật

làtrùnghợp!)vàothờicủamìnhcũngđãđềtựachonhữngbàithơcủamột

côbé“thiêntài”khác,SabineSicaud*,chếtkhimớimườibốntuổi.

Vậy làxác thựchaykhông thì thơcaấycũngđãcũ–vàcũmèmrồi.

Nhưngngàynayđượcchiếndịchbáochívàvàinhânvậtbảolãnhlàmrùm

beng,thơcaấychochúngtađọcchínhcáimàxãhộitưởnglàtuổiấuthơvà

thơca.Đượcdẫnra,đượccangợihoặcchêbai,nhữngbàithơcủagiađình

Drouetlàcáctưliệuhuyềnthoạiquýgiá.

Trướchếtởđấycóhuyềnthoạivềthiêntàimàchắcchắnngườitakhông

baogiờcóthểnóihếtngọnngành.Cácnhàcổđiểnđãhốngháchtuyênbố

thiêntàilàvấnđềkiêntrì.Ngàynay,thiêntàilàvượtthờigian,làlàmnăm

lêntámtuổiviệcmàthôngthườngngườitalàmnămhaimươilăm.Chỉđơn

giảnlàlượngthờigian:vấnđềlàđinhanhhơntấtcảmọingườimộtchút.

Vậy thời thơ ấu sẽ trở thànhcõiưu ái của thiên tài.Vào thờiđạiPascal*,

ngườitacoituổithơnhưmộtthờibỏlỡ:vấnđềlúcđólàrakhỏithờithơấu

chothậtnhanh.Từthờiđạilãngmạn,nghĩalàtừchiếnthắngtưsản,vấnđề

làởlạithờithơấucànglâucàngtốt.Mọihànhvingườilớncóthểquycho

tuổiấuthơ(kểcảđếnmuộn)đềumangtínhchấtphithờigian,đềucóvẻlạ

lùngbởilàsảnvậtxuấthiệnsớm.Tìnhtrạngtrưởngthànhlạclõngcủatuổi

ấytấtnhiênđòihỏingười taxemnónhưmột tuổicábiệt,hoàntoànkhép

kín,cóquychếđặcbiệt,nhưmộtbảnchấtkhótảnênlờivàbấtkhảtruyền.

Nhưngngaylúctuổiấuthơđượcxácđịnhnhưmộtđiềukỳlạ,ngườita

lạicamđoanđiềukỳlạấychẳngquachỉlàsớmbướcsangnhữngnănglực

củatuổitrưởngthành.Tínhchấtriêngbiệtcủatuổiấuthơdovậymànhập

nhằng,đúngnhưtínhchấtnhậpnhằngcủatấtcảcácđốitượngtrongthếgiới

cổđiển:nhưnhữngquảđậuxanhtrongsosánhcủaSartre*, tuổiấu thơvà

tuổi trưởng thành lànhững lứa tuổikhácnhau,khépkín,không liên thông

đượcvớinhau,thếnhưnglạiyhệtnhau:MinouDrouetkỳlạởchỗđãlàmra

thơcangườilớn,mặcdầucòntrẻcon,đãkéobảnchấtthơcaxuốngbảnchất

trẻthơ.Điềungạcnhiênởđâykhôngphảilàsựhuỷhoạithậtsựcácbảnchất

(kểrađócũnglàchuyệnhếtsứclànhmạnh),màđơngiảnchỉlàsựhỗnhợp

vộivãchúnglạivớinhau.Điềunàyđượcnóilênrấtrõquakháiniệmhoàn

toàncótínhchấttưsảnthầnđồng(Mozart*,Rimbaud,RobertoBenzi*);đối

tượng tuyệtdiệuởchỗ làm trònchứcnăng lý tưởngcủamọihoạtđộng tư

bản chủ nghĩa: rút ngắn thời gian, thu khoảng thời gian con người vào

chuyệnđođếmnhữngkhoảnhkhắcquýgiá.

Tấtnhiên“bảnchất”ấuthơấycónhữngdạngkhácnhautuỳtheotuổi

táccủangườidùngnó:đốivớinhữngnhà“hiệnđạichủnghĩa”,tuổiấuthơ

tiếp nhận phẩm giá ngay từ chất phi lý tính của mình (ở báo L’Express,

ngườitachẳnglạgìkhoatâmlýgiáodục):dovậymàcósựlẫnlộnnựccười

vớichủnghĩasiêu thực!NhưngvớiôngHenriot làngườikhôngchịubiểu

dươngmọinguồngốccủalộnxộn,tuổiấuthơkhôngđượcsảnsinhrabấtcứ

gìkhácngoàicáithúvịvàcáiưutú:đứatrẻkhôngthểlàtầmthườngcũng

chẳngthểlàdungtục,vậylàvẫnhìnhdungmộtloạitrẻemlýtưởng,từtrên

trờirơixuốngbênngoàimọiquyếtđịnhluậnxãhội,vậylàcũnggạtrangoài

cửacủa tuổiấu thơmộtsốđông trẻem,vàchỉ thừanhận là trẻemnhững

chồinonduyêndángcủagiaicấptưsảnmàthôi.Lứatuổiconngườichính

xáctạolậpbảnthânmình,nghĩalàhấpthumạnhmẽxãhộivànhântạo,đối

vớiôngHenriot,thậtngượcđờiđólàlứatuổicủa“bảntính”;vàlứatuổimột

thằngnhócrấtcóthểgiếtmộtthằngkhác(chuyệnlinhtinhxảyracùngthời

vớivụMinouDrouet),vớiôngHenriot,đóvẫnlàlứatuổiconngườidường

như không thể sáng suốt và nhạo báng, mà chỉ có thể “thành thật”, “dễ

thương”và“ưutú”.

Cácnhàbìnhluậncủachúngtalạicóđiểmnhấttrívớinhau,đólàtính

chấtítnhiềutựphụcủaThơca:đốivớitấtcảcácvịấy,Thơcalàmộtchuỗi

liêntụcnhữngkhámphá,đó là têngọihồnnhiêncủaẩndụ.Bài thơcàng

chấtchứanhững“côngthức”,thìcàngđượcxemlàthànhcông.Songchỉcó

nhữngthisĩtồimớitạocáchìnhảnh“đẹp”hoặcchỉtạocáchìnhảnhấymà

thôi.Họngâythơquanniệmngônngữthơcanhưđemcộngcáclờihayho

lạivớinhau,chắchọtưởngrằngthơcavốnlàđểchuyểntảicáiphithựctại,

nêncầnphảibằngbấtcứgiánàophiêndịchđốitượng,chuyểntừLarousse*

sangẩndụ,dườngnhưchỉcầngọisai têncácsựvật làđủ làmchochúng

thànhthơ.Kếtquảlàlốithơcaẩndụthuầntuýấyhoàntoànđượcxâydựng

trênmộtthứtừđiểnthơca,màMolièređãlấyravàitrangchothờiđạicủa

ông,vàthisĩrút trongtừđiểnấyrabài thơcủamình,nhưthểanhtaphải

dịchtừ“vănxuôi”sang“thơ”.ThơcacủagiađìnhDrouetlàlốiẩndụliên

tụchếtsứcchămchútấy,trongđócáctaysốtsắng,cảnamcảnữ,hoanhỉ

nhậnrakhuônmặtsángláng,đầyuylựccủaThơca,Thơcacủahọ(còngì

khiếnantâmhơnmộtcuốntừđiển).

Chínhnhữngkhámpháchồngchấtấysinhraconsốcộnghếtlờikhâm

phụcnàyđếnlờikhâmphụckhác:việcthâmnhậpbàithơchẳngcònlàhành

vi tổng thể,quyếtđịnhmột cáchchậmchạpvàkiên trìquacả loạtnhững

thời gian chết, mà là chất đống những ngây ngất, những hoan hô, những

chàomừngtrònhàolộnngôntừthànhcông:cảởđâycũngthế,chínhlàsố

lượngtạonêngiátrị.NhữngbàithơcủaMinouDrouetxuấthiệntheohướng

đónhưphảnngữcủamọiThơca,ởchỗchúngtrốntránhthứvũkhíđơnđộc

củacácnhàvănlàtínhvănchương:songchỉduynhấttínhvănchươnglàcó

thểlàmchoẩndụthơcathoátkhỏigiảtạo,đểnólộranhưtialoécủachân

lýchinhphụcđượcquasựlảinhảighêtởmcủangôntừ.ĐểchỉnóivềThơ

cahiệnđại(vì tôinghingờcómộtbảnchấtcủathơca,bênngoàiLịchsử

củanó),tấtnhiênlàthơcủaApollinaire*,chứkhôngphảithơcủabàBurnat-

Provins,chắcchắnvẻđẹpcủanó,chânlýcủanólàở tínhbiệnchứngsâu

sắcgiữacáisốngvàcáichếtcủangônngữ,giữabềdàycủatừngữvànỗi

ngán ngẩm của cú pháp. Thế mà thơ của Minou Drouet cứ lải nhải mãi

khôngthôi,nhưthểchúngsợsựimlặng;thơấyrõràngsợhãiconchữvà

sốngbằngcáchchồngchấtcáckiểuxoayxở:nólẫnlộncuộcđờivớichứng

thácloạnthầnkinh.

Vàngườitaantâmvớiloạithơcanàychínhlàvìthế.Mặcdầungườita

cốcườngđiệunólênlàkhácthường,mặcdầungườitalàmravẻsửngsốt

tiếpnhậnnóvớinhữngkiểutántụnglâylanmãi,chínhlốithơlảinhải,lối

liệtkênhữngkhámphá,lốikhéoléotínhtoánsắpxếpnhữngthừathãichẳng

đánggiálàbaoấy,tấtcảdựnglênmộtloạiThơcahàonhoángvàmamgtính

kinhtế:cảởđâycũngngựtrịthứgiả,mộttrongnhữngphátminhquýgiá

nhấtcủathếgiớitưsản,bởivìphátminhnàylàmchokiếmthêmđượctiền

màhànghoábềngoàitrôngvẫncứnhưthật.Chẳngphảingẫunhiênmàtờ

L’ExpressđãvơlấytrườnghợpMinouDrouet:đólàthơcalýtưởngcủamột

thếgiớihếtsứcchămchútđếncáibềngoài;bảnthânMinoudọnđườngcho

nhữngkẻkhác:chỉtốncómộtcôbéđểbướcvàoThiđànlộnglẫy.

LoạiThơcaấytấtnhiêncóTiểuthuyếtcủanó,thểloạitiểuthuyếtnày

sẽlàmộtngônngữcũnghoàntoànminhbạchvàthựctiễn,hàonhoángvà

thôngdụng,chứcnăngcủanósẽđượcniêmyếtvớigiáphảichăng,mộttiểu

thuyếtrất“lànhmạnh”sẽmangtrongbảnthânnónhữngkýhiệurànhrành

vềtínhtiểuthuyết,mộttiểuthuyếtvừachắcchắnvừakhôngđắt:chẳnghạn

Giải thưởngGoncourt đượcgiới thiệuvới chúng ta vàonăm1955như sự

thắng lợi của truyền thống lành mạnh (Stendhal, Balzac, Zola* thế chỗ

MozartvàRimbaudởđây)chốnglạinhữngsựsuyđồicủapháitiềnphong.

Điềuquantrọng,nhưtrongtrangnộitrợởnhữngtờbáophụnữcủachúng

ta,làphảixửlývớicácvậtphẩmvănchươngđểngườitabiếtrõmẫumã,

côngdụngvàgiácảtrướckhimua,vàtrongcácvậtphẩmấyđừngbaogiờ

cócáigìkhiếnngườitabỡngỡ:bởilẽchẳngcóbấtcứnguyhiểmgìkhicao

giọng tuyên bố thơ củaMinouDrouet là lạ thường, nếu như ngay từ đầu

ngườitathừanhậnthơấylàthơ.ThếnhưngVănchươngchỉbắtđầutrước

cáikhông thểgọi tên,đốidiệnvớinhận thứcvềmộtcáikhác xa lạ chính

ngayvớingônngữđangtìmkiếmnó.Chínhsựhoàinghicótínhsángtạoấy,

chính cái chết năng sản ấy là điềumà xã hội chúng ta lên án trong Văn

chươngtốtlànhvàphùphéptrongVănchươngxấuxa.Muốnlalốilênrằng

Tiểuthuyếtlàtiểuthuyết,ThơlàthơvàKịchlàkịch,lốitrùngngônvôtích

sựấylàcùngmộtloạivớinhữngluậtđịnhdanhliênquanđếnquyềnsởhữu

cácTàisảntrongLuậtdânsự:ởđâytấtcảđềuđồngquyvàosựnghiệptư

sảnlớnlao,đólàrốtcuộcconngườiquyvềmộtcủacải,đốitượngquyvề

mộtvậtsởhữu.

Sautấtcảnhữngđiềuđó,cònlạivụviệcbảnthâncôbé.Nhưngxãhội

chẳng việc gì phải than vãnmột cách giả đạo đức: chính xã hội làm hại

MinouDrouet,MinouDrouetlànạnnhânvàchỉlànạnnhâncủaxãhộimà

thôi.Nạnnhânhiếnsinhcầuphúcđểchothếgiớiđượcminhbạch,đểcho

thơca,thiêntàivàtuổiấuthơ,nóitómlạilàsựlộnxộnđượclàmquenmột

cáchdễdàng,vàđểchosựbứcxúcthậtsự,khixuấthiệnthìđãthấychẳng

cònchỗđểlenvàotrêncácbáochínữa,MinouDrouet làđứa-trẻ-tuẫn-tiết

củangườilớnkhaokhátvinhhoathơca;đólàcôbébịgiamnhốthoặcbị

bắtcóccủamộttrậttựthủcựuquytựdovềđiềukỳdiệu.MinouDrouetlà

cô bé mà mụ ăn mày đẩy đi phía trước, trong khi phía sau mụ là chiếc

giườngọpẹpđầyắpnhữngtiềnxu.MộtgiọtnướcmắtchoMinouDrouet,

mộtchútrùngmìnhchothơca,vàthếlàchúngtađượcgiảithoátkhỏiVăn

chương.

Ảnh tranh cử

MỘTSỐcácứngcửviênnghịsĩtôđiểmtờquảngcáotranhcửcủahọ

bằngbứcchândung.Vậy làcoinhư tấmảnhcókhảnăngxoaychiềucần

phảiphântích.Trướchếthìnhcủaứngcửviêntạomốiliênhệcánhângiữa

ngườiđóvớicáccửtri;ứngcửviênkhôngchỉđưachươngtrìnhđểngườita

xemxét,màcòntrưngrakhungcảnhcánhân,tậphợpnhữnglựachọnhàng

ngày thể hiện ở hình dáng, ở cách ănmặc, ở tư thế. Như vậy ảnh có xu

hướngthiếtlậpnềngiatrưởngcủacáccuộcbầucử,tínhchất“cótưthế”của

nhữngcuộcbầucửấy,tínhchấtđóbịrốiloạnbởichếđộbầucửtheotỷlệvà

sựngự trịcủacácđảngphái (cánhhữudườngnhưsửdụngbiệnphápnày

nhiềuhơncánhtả).Khiảnhlàngônngữtỉnhlượcvàlàsựngưngkếtcủatất

cảnhữnggì “khódiễn tảnên lời”vềmặtxãhội, nó trở thànhmộtvũkhí

phản-tríthức,cóxuhướngtránhné“chínhtrị”(nghĩalàmộttậphợpnhững

vấnđềvànhữnggiảipháp)đểlàmlợichomột“trạngthái”,mộtquychếtâm

lý-xãhội.Ngườitabiếtrằngsựđốilậpấylàmộttrongnhữnghuyềnthoại

quantrọngcủachủnghĩaPoujade(Poujadetrêntruyềnhình:“Cácbạnhãy

nhìntôiđây:tôicũngnhưcácbạn”).

Vậyảnhchụpđểtranhcửtrướchếtlàsựthừanhậnmộtcáigìđósâuxa,

philýtínhlanrộngsanglĩnhvựcchínhtrị.Đượctruyềnvàoảnhcủaứngcử

viên không phải là những dự án,mà là những động cơ của ông ta, tất cả

nhữngtrạnghuốnggiađình,tinhthần,kểcảtìnhái,toànbộphongcáchsống

màôngtavừalàsảnphẩm,làmẫumựcvàlàmồinhử.Rõràngphầnlớncác

ứngcửviênđểchochúngtađọcđượctronghìnhảnhcủahọđịavịxãhội

vữngchãi, tình trạngkhoankhoáihiện ramặtvềcácchuẩnmựcgiađình,

pháp lý, tôn giáo, sở hữu những thứ tốt đẹp trời cho của giai cấp tư sản,

chẳnghạnnhưđi lễnhà thờngàychủnhật, thái độbài ngoại,mónbít tết

khoaitâyránvàtròhềbịcắmsừng,tómlạicáimàngườitagọilàmộthệtư

tưởng.Đươngnhiên,việcsửdụngảnhđểtranhcửcoinhưphảiđượcsựtiếp

tay:ảnhlàtấmgươngchotathấycáiquenthuộc,cáiđãbiết,giớithiệuvới

cử tri gươngmặt của chính cử tri được làm sáng sủa, được tôn lên, được

nângcaovờivợiđếntrạngtháimẫumực.Chínhsựgiatăngấyxácđịnhrất

chínhxácnghệthuậtchụpảnhtranhcử:cửtrithấymìnhvừađượcthểhiện

vừađượcsuy tôn,cử triđượcthôi thúc lựachọnchínhmình,uỷnhiệmđể

ngườitabầuchomình:cửtriuỷquyềncho“dòngdõi”củamình.

Cácmẫungười được uỷ quyền khôngđa dạng lắm.Trước hết làmẫu

ngườicóđịavịxãhội,cótưcáchđángkính,hồnghàovàbéomập(cácdanh

sách thuộc phái “quốc gia”) hoặc trắng trẻo và tao nhã (các danh sách

M.R.P.*).Mộtmẫungườikháclàmẫutríthức(nhânđâytôinhấnmạnhđó

lànhữngmẫungười“đượcbiểuđạt”chứkhôngphảinhữngmẫungười tự

nhiên:tínhchấttrí thứcgiảdốicủapháiTậphợpquốcgia,hoặc“sắcsảo”

củaứngcửviêncộngsản.Trongcảhai trườnghợp,ảnhmuốnbiểuđạtsự

kếthợphiếmhoigiữatưduyvàýchí,giữasuynghĩvàhànhđộng:mímắt

hơi nhíu lại để hé ra cái nhìn sắc bén dườngnhư lấy sứcmạnh từmột lý

tưởngđẹpđẽtrongđầu,songvẫnkhôngngừngnhìnvàonhữngtrởngạicó

thực,nhưthểứngcửviênmẫumựcởđâyphảiliênkếtmộtcáchtuyệtvời

chủnghĩaduytâmxãhộivớichủnghĩakinhnghiệmtưsản.Mẫungườicuối

cùngđơngiảnchỉlàmẫu“anhchàngđẹptrai”,lôicuốnsựchúýcủacông

chúng nhờ sức khoẻ và phong độ củamình.Tuy vậymột số ứng cử viên

nhậpvaitàitìnhhaimẫungườicùngmộtlúc:ởmộtgócbíchtrươnglàkhi

còn trẻ, diễn viên đóng vai chàng thanh niên say đắm yêu đương, là anh

hùng(mặcquânphục),vàởgóckháclàlúcđãđứngtuổi,làcôngdântráng

kiệnđẩycáigiađìnhnhỏbécủamìnhraphíatrước.Bởivìmẫuảnhchụp

thườngxuyênđượcbổtrợbằngnhữngthứđikèmrấtrõràng:ứngcửviên

vâyquanhlànhữngđứaconnhỏ(đượctrangđiểmvàchảichuốtnhưtấtcả

cácđứatrẻđượcchụpảnhởPháp),thanhniênnhảydùvớihaicánhtayáo

xắnlên,sĩquanngựcgắnđầyhuânchương.Tấmảnhởđâythựcsựnhưđể

phơiranhữnggiátrị tinhthần:tổquốc,quânđội,giađình,danhdự,chiến

trận.

Ngoàira,bảnthântínhchấtquyướccủaảnhchụpcũngđầynhữngký

hiệu.Tưthếnhìnthẳngtôđậmócthựctếcủaứngcửviên,nhấtlàkhicóđeo

cặpkínhnhưxoimói.Tấtcảởđâyđềubiểuhiệncácphẩmchấtsángsuốt,

nghiêmtúc, thẳngthắn:vịnghịsĩ tươnglainhìn thẳngvàokẻ thù,vào trở

ngại,vào“vấnđề”.Tưthếchụpbaphầntư,thườngxuyênhơn,gợilênquyết

tâmtheođuổimộtlýtưởng:cáinhìnmấthútmộtcáchcaoquývềtươnglai,

nókhôngđốiđầu,nóchếngựvàgieomầmmộtcáigìkhácedèchưaxác

định.Hầuhếtcácảnhchụpởtư thếbaphầntưđềuhướnglên,khuônmặt

ngướcvềphíaánhsángsiêunhiênnó thuhút,nónângkhuônmặt lêncác

miềncủatìnhthươngcaocả,ứngcửviênđạt tớivùngtrờicủanhữngtình

cảmcaothượng,nơimọimâuthuẫnchínhtrịđềuđượcgiảiquyết:hoàbình

vàchiếntranhởAngiêri,tiếnbộxãhộivànhữnglờilãicủagiớichủ,giáo

dục“tựdo”vàsựtrợcấpchongànhcủcảiđường,cánhhữuvàcánhtả(sự

đốilậpluônluôn“vượtquađược”!),tấtcảcùngtồntạihoàbìnhtrongánh

mắt tư lự, hướng chăm chămmột cách cao thượng về phía những lợi ích

huyềnbícủaThểc…

Lục địa bị đánh mất

BỘPHIMLụcđịabịđánhmất*soisángrõrànghuyềnthoạihiệnnayvề

xuhướngchuộngngoạilai.Đólàbộphimtàiliệulớnvề“PhươngĐông”,

lấycớmộtcuộcthámhiểmdântộchọcmơhồnàođấy,tuyhiểnnhiênlàbịa

đặt,dobahoặcbốnngườiItaliarâuxồmtiếnhànhởInsulinde*.Phimrấthào

hứng, tất cả đều nhẹ nhàng, vô hại. Các nhà thám hiểm của chúng ta là

nhữngconngườitrunghậu,lúcnghỉngơithìmêmảivớicáctrògiảitrítrẻ

con:đùanghịchvớimộtchú-gấu-bùa-hộ-mệnhnhỏbé(bùahộmệnhrấtcần

thiếttrongmọicuộcthámhiểm:chẳngcóbộphimvềđịacựcnàomàkhông

cóchúhảicẩuđượcthuầndưỡng,chẳngcóphóngsựnàovềvùngnhiệtđới

lại không có chú khỉ) hoặc hất ngượcmột cách hài hước đĩamì sợi trên

boongtàu.Nhưthếđểnóirằngcácnhàdântộchọchiềnlànhấychẳngbận

tâmmấyđếnnhữngvấnđềlịchsửhoặcxãhội.ViệcthâmnhậpvàoPhương

Đôngđốivớihọchẳngquachỉlàmộtchuyếndulịchnhonhỏbằngtàutrên

biểnxanhlam,trongánhnắngchóichang.VàchínhPhươngĐôngấyngày

naytrởthànhtrungtâmchínhtrịthếgiới,ngườitathấynóởđâyphẳngphiu,

nhẵnnhụivàtômàunhưmộttấmbưuthiếpđãlỗithời.

Biệnphápvôtráchnhiệmthậtrõràng:tômàuthếgiớiluônluônlàmột

cáchđểphủnhậnnó(vàcólẽởđâycầnphảibắtđầumộtvụkiệnmàusắcở

điệnảnh).Bịtướchếtthựcchất,bịđẩyvàomàusắc,bịthoátxácbởichính

vẻhàonhoángcủanhững“hìnhảnh”,PhươngĐôngđãsẵnsàngchothaotác

tránhnémàbộphimchủtrương.Giữachú-gấu-bùa-hộ-mệnhvànhữngđĩa

mìsợingộnghĩnh,cácnhànhânchủnghọccủachúngtaởtrườngquaysẽ

chẳngmất côngmất sứcđểnêu thànhđịnhđềmộtPhươngĐôngvềhình

thứcthìcóphongvịngoạilai,nhưngthựctếlạigiốnghệtnhưPhươngTây,

chíítlàPhươngTâyduylinh.DânPhươngĐôngcócáctôngiáođặcbiệtư?

Điềuđóchẳngquantrọng,nhữngdịbiệtcónghĩalýgìkhicáctôngiáođều

thốngnhấtsâuxaởchủnghĩaduytâm.Mỗinghilễ,dođó,vừađượcchuyên

biệthoávừađượcvĩnhviễnhoá,đồngthờiđượctônlênhàngcảnhtượnglạ

lẫmvàbiểutượngcận-Cơ-đốc-giáo.VàcóhềchinếunhưđạoPhậtthựcchất

khôngphảicơđốcgiáo,bởivìđạoPhậtcũngcócácnicôcạotrọcđầu(chủ

đềbitránglớncủamọitrườnghợpđitu),bởivìnócũngcócácnhàsưquỳ

gốivàxưngtộivớibềtrên,vàcuốicùngbởivì,cũngnhưởSéville*,cáctín

đồđếnphủvànglêntượngThượngđế*.Đúnglàtínhđặctrưngcủacáctôn

giáobaogiờcũngthểhiệnrõrệthơncảởcác“hìnhthức”;nhưngởđâytính

đặctrưngấykhônghềđểlộrõcáchìnhthức,màtônchúnglên,gắnchúng

phụthuộctấtcảvàotínhchấtcơđốcgiáocaohơn.

Người tabiết rõsựhỗnhợpđã luôn luôn làmột trongnhữngkỹ thuật

đồnghoá củaGiáohội.Trong thếkỷXVII, ở chínhPhươngĐôngmàbộ

phimLụcđịabịđánhmấtchỉ racho ta thấycác thiênhướngCơđốcgiáo,

nhữngtusĩdòngTênđirấtxatrongviệcthếgiớihoácáchìnhthứctôngiáo:

đó lànhữngnghi lễ thuộcđạoCơđốcvùngMalabar,nhưngrồicuốicùng

giáohoàngkếtánnhữngnghilễấy.Cácnhàdântộchọccủachúngtanóixa

nói gần đến chính cái “tất cả đều tương tự” ấy: PhươngĐôngvàPhương

Tây, tất cả đều như nhau, chỉ có những khác biệt về sắc thái, cái cốt yếu

giốnghệtnhau,đólàconngườivĩnhviễnhướngvềThượngđế,làtínhchất

vônghĩalývàngẫunhiêncủacácđịalýsovớicáibảnchấtnhânloạikiamà

chỉmộtmìnhKitôgiáonắmgiữchìakhoá.Ngaycáctruyềnthuyết,cảkho

vănhọcdângian“nguyênthuỷ”màdườngnhưngườitacốchấpxemnhưlạ

lùng,chỉcósứmệnhminhhoạcái“Bảnchất”:cáclễthức,cácsựkiệnvăn

hoáchẳngbaogiờđượcđặt trongmốiquanhệvớihoàncảnh lịch sửđặc

biệt,vớiquychếkinhtếhoặcxãhộirõràng,màchỉlàvớinhữnghìnhthái

lớnkhôngrõnétvềcácvùngmiềnvũtrụtươngđồng(cácmùa,giôngbão,

cáichết,v.v.).Nóivềdânchàithìkhônghềchỉraphươngthứcđánhcá,mà

chỉlàbảnchấtlãngmạncủadânchàingậpchìmtrongmàusắcchiềutàvĩnh

viễn,dânchàikhôngđượcxemnhưngười thợvớikỹ thuậtvà lợi íchphụ

thuộcvàomộtxãhộixácđịnh,mànhưvấnđềthânphậnmuônthuởthìđúng

hơn,conngườiởxaphảidấnthânvàonhữnghiểmnguycủabiểncả,người

vợởnhàthởthan,cầunguyện.Cũngthếđốivớinhữngkẻ tịnạnngười ta

giới thiệu lúcđầuvớichúng tamộtđoàndàikéonhauxuốngnúi; rõ ràng

khôngthểxácđịnhđượchọ:đólànhữngbảnthểtịnạnvĩnhviễn,bảnchất

củaPhươngĐônglàsảnsinhranhữngconngườiấy.

Tómlạiởđâyphongvịngoạilaibộclộrõtínhchấtsâuxalàphủnhận

mọitìnhhuốngcủaLịchsử.BằngcáchđưavàothựctếPhươngĐôngvàiký

hiệubảnxứrõrệt,chắcchắnngườitađãtiêmvắc-xinchotoànbộnộidung

liênquan.Mộtchút“tìnhhuống”hờihợtgọilàcó,cungcấplýdocầnthiết

vàthếlàmiễnkhỏiphảiđềcậpđếntìnhhuốngsâuxa.Đốidiệnvớicáixalạ,

Thểchếchỉbiếtcóhaicáchcưxử,cảhaiđềuquèquặt:hoặcthừanhậnnó

nhưconrốimúamay,hoặcxemnóchỉnhưánhphảnchiếucủaPhươngTây.

Dùthếnàothìđiềucănbảnvẫnlàtướcđilịchsửcủanó.Ngườitathấyrằng

những“hìnhảnhđẹp”củabộphimLụcđịabịđánhmấtkhôngthểlàvôtội:

không thể là vô tội khi đánh mất đi cái lục địa đã được tìm thấy lại ở

Bandoeng*.

Thuật chiêm tinh

HÌNHNHƯởPháp, ngân sách hàng nămdành cho “trò phù thuỷ” là

khoảngbatrămtỉfranc.Vìvậycũngbõcôngliếcmắtvàotuầnlễchiêmtinh

củamộttờtuầnbáonhưEllechẳnghạn.Tráivớiđiềucóthểchờđợi,người

takhôngthấychútgìvềthếgiớichiêmbaoởđấy,màlạilàviệcmiêutảhết

sứchiện thựcmộtgiớixãhộinhấtđịnh,giớicácnữđộcgiảcủabáo.Nói

khácđi,thuậtchiêmtinh,chíítởđây,khônghềlàcửamởvàocõimộng,mà

thuầntuýchỉlàtấmgương,làviệcthiếtlậpthựctại.

Nhữngmụcbáochínhvề sốphận (Thời vận,ởbênngoài, ở nhàbạn,

Tráitimbạn) tạonênmộtcáchchuđáonhịpđiệutổngquátcủacuộcsống

cầnmẫn.Đơnvị làmột tuần lễ, trongđó“thờivận” rơivàomộthoặchai

ngày.“Thờivận”ởđây làphầndànhchonội tâm,cho tínhkhí;nó làdấu

hiệutrảinghiệmvềthờigian, làphạmtrùduynhấtquađóthờigianthuộc

chủthểbộclộravàtựgiảiphóng.Nhữngngàycònlại,cácsaochiếumệnh

khôngbiết đếngì khácngoàimột thời gianbiểu:ởbênngoài là lịch thời

giannghềnghiệp,mồituầnsáungày,mỗingàybảytiếngđồnghồởbàngiấy

hoặcởcửahàng,ởnhàbạnlàbữacơmchiều,làchútbuổitốitrướckhiđi

ngủ.Tráitimbạnlàcuộchẹnhòsaukhihếtgiờlàmviệchoặccuộcdandíu

ngàychủnhật.Nhưnggiữacác“lĩnhvực”ấykhôngcósự liên thôngnào:

chẳngcógì,từthờibiểunàysangthờibiểukháccóthểgợinghĩđếnsựđổi

kháchẳnđi;cácnhàgiamởkềbênnhau,chúngkếtiếpnhaunhưngkhông

lâylansangnhau.Cácsaochiếumệnhchẳngbaogiờđặtravấnđềđảolộn

trậttự,chúngtácđộngđếntuầnlễnhỏbé,tôntrọngquychếxãhộivàthời

gianbiểucủagiớichủ.

Ởđây,“laođộng”làlaođộngcủacácnữviênchức,nữthưkýđánhmáy

hoặcnữnhânviênbánhàng;cáinhómvimôvâyquanhnữđộcgiảhầunhư

khôngtránhkhỏilànhómvimôvănphònghoặccửahàng.Nhữngbiếnthái

docácsaochiếumệnhápđặt,hoặcđúnghơnlàđềxuất(bởivìthuậtchiêm

tinhnàycótínhchấtthầnhọcthậntrọng,chẳngbaogiờloạitrừtựdoýchí)

thì ít ỏi lắm, chúngkhôngkhinàohướngđếnchỗđảo lộncuộc sống: sức

nặngcủasốphậnchỉtácđộngđếnhứngthúlàmviệc,căngthẳngđầuóchay

thoảimái, siêngnănghay lơ là,nhữngchuyểndịchnhonhỏ,những thăng

tiếnmơ hồ, những quan hệ cáu kỉnh hoặcmóc ngoặc nhau với các đồng

nghiệpvànhấtlàtìnhtrạngmệtmỏi,cácsaochiếumệnhhếtsứcnhấnmạnh

vàkhônngoanyêucầulàphảingủnhiều,ngủnhiềuhơnnữa.

Còntronggiađìnhthìnổilêncácvấnđềtínhkhí,hụchặchoặctincậy

nhau;thôngthườngđólàmộtgiađìnhvớinhữngphụnữ,ởđấyquantrọng

nhấtlàcácmốiquanhệgiữamẹvàcongái.Giađìnhtiểutưsảncómặtđầy

đủởđây,vớinhữngcuộcthămviếngcủa“họhàng”,nhưngkhôngphải là

“bàconthônggia”,màcácsaochiếumệnhcóvẻkhôngđánhgiácaolắm.

Quanhquẩngầnnhưtoànlànhữngngườitronggiađình,ítthấyámchỉđến

các bè bạn, thế giới tiểu tư sản chủyếugồmbà convà đồngnghiệp, nên

khôngxảy ranhữngkhủnghoảng thật sự trongquanhệ,màchỉ là cácva

chạmnhỏnhặtvềtínhkhívàcácvachạmchẳngđâuvàođâu.Tìnhyêuthìlà

tìnhyêucủaMục tâmtình;đó là“lĩnhvực” táchbiệthẳnra, lĩnhvựccủa

những “chuyện rắc rối” về tình cảm.Mà cũng giống như trong giao dịch

buônbán,tìnhyêuởđâytrảiquacác“bướcđầuhứahẹn”,các“tínhtoánsai”

vàcác“lựachọnlầm”.Nỗibấthạnhởđâychỉlàvặtvãnh:tuầnlễnàynọcó

đámngườingưỡngmộkhôngđônglắm,cóvôývôtứ,cóghenbóngghen

gió.Bầutrờitìnhcảmchỉthựcsựmởrộngtrước“giảiphápaoướcbấylâu”

làcuộchônnhân:nhưnghônnhâncòncần“xứngđôiphảilứa”.

Nétduynhất lý tưởnghoá toànbộ thếgiớisaochiếumệnhnhỏbéấy,

tuyhếtsứccụthểởmộtkhíacạnhkhác,đólàkhôngbaogiờđặtravấnđề

tiềnbạc.Nhânloạitronglĩnhvựcchiêmtinhxoayvầntrênđồnglươnghàng

thángcủamình: lươngbaonhiêulàbấynhiêu,người tachẳngbaogiờnói

đến,bởivìcũng“đủsống”.Cácsaochiếumệnhmiêutảcuộcsốngấyhơnlà

dựbáo rấtnhiều; tương laihiếmkhiđượcnhắcđến,vàđiều tiênđoán thì

luônluônđượctrunghoàbởinhữngkhảnăngdaođộngcóthểthếnàyhay

thếkhác:nếucóthấtbại,thìcácthấtbạiấysẽítquantrọng,nếucónhững

gươngmặtđămchiêu,thìtínhtìnhvuivẻcủabạnsẽlàmchocácgươngmặt

ấytươitỉnh,nếucónhữngquanhệphiềntoái,thìcácquanhệấysẽhữuích,

v.v.;vànếutìnhtrạngchungcủabạnắtphảitốtlên,thìđósẽlàsaukhibạn

tuânthủmộtđợtxửlý,hoặccũngcóthểdochẳngcóxửlýgìhết(nguyên

văn).

Những sao chiếu mệnh rất quan tâm đến đạo lý, chúng chấp nhận

nhượngbộcácđứctính:lòngdũngcảm,đứckiênnhẫn,tínhvuivẻ,sựkiềm

chếbản thân luôn luônđượcyêucầuđểđốimặtvớinhữngđiềubấthạnh

đượcbáotrướcmộtcáchdèdặt.Vàđiềunghịchlýlàthếgiớicủaquyếtđịnh

luận thuần tuýấy lạingay lập tứcbịkhuấtphụcbởi tínhcách tựdo: thuật

chiêmtinhtrướchếtlàtrườnghọccủaýchí.Tuynhiên,dùnhữnglốithoát

đều thuần tuýcó tínhchấthuyễnhoặc,dùnhữngvấnđềcáchcưxửbịné

tránh,thuậtchiêmtinhvẫnlàthiếtchếcủathựctạitrướcýthứccácnữđộc

giảcủamình:nókhôngphảiconđườngthoátra,màlàsựthậthiểnnhiênvề

nhữngđiềukiệnsốngcủacácnữviênchức,cácnữnhânviênbánhàng.

Vậyviệcmiêu tả thuần tuýấy liệucó ích lợigì, bởi lẽdườngnhưnó

chẳngbaohàmbấtcứbùđắpnàobằngcõimộng?Nódùngđểkhẳngđịnh

thực tại bằng cách nêu đích danh thực tại. Với danh nghĩa ấy, nó có chỗ

đứngtrongsốtấtcảnhữngmưutoanbán-tha-hoá(hoặcbán-giải-thoát)lãnh

tráchnhiệmkháchquanhoáthựctại,songkhôngđiđếngiảihoặcthựctại.Ít

nhấtngườitacũngbiếtmộttrườnghợpkháctrongsốnhữngmưutoanduy

danhchủnghĩaấy:đólàVănchương,trongnhữnghìnhthứcthoáihoá,nó

khôngthểđixahơnlàchỉđíchdanhcuộcsốngtrảinghiệm;thuậtchiêmtinh

vàVănchươngcócùngnhiệmvụlàthiết lập“muộnmàng”thựctại: thuật

chiêmtinhlàVănchươngcủagiớitiểutưsản.

Nghệ thuật thanh nhạc tư sản

LÊNLỚPchomộtcasĩgiọngtrầmxuấtsắcnhưGérardSouzaycóvẻsẽ

làhỗnxược,nhưngtôi thấyđĩahátcasĩấyđãghivàigiaiđiệucủaFauré

dườngnhưminhhoạcảmộthuyềnthoạiâmnhạc,ngườitabắtgặplạiởđây

nhữngkýhiệuchủyếucủanghệthuậttưsản.Nghệthuậtấycănbảnlàmang

tínhkýhiệu,nókhôngngừngápđặtchẳngphảilàcảmxúcmàlànhữngký

hiệucủacảmxúc.GérardSouzay thựchiệnchínhđiềuđó:chẳnghạn,khi

phảihátmộtnỗibuồnkinhkhủng,ôngtakhôngbằnglòngvớinộidungngữ

nghĩađơngiảncủacác từngữ, cũngchẳngbằng lòngvớidòngnhạcđệm

theonhữngtừngữấy:ôngtacòncầnphảibikịchhoángữâmcủanỗikinh

khủng,nínlạichobậttunghaiâmsát,đểnỗibấthạnhlồnglênngaytrong

lòngcácconchữ;chẳngaicó thểkhôngthấyđólànhữngnỗidằnvặtđặc

biệtdữdội.Khốnthaycácýđịnhdưthừaấylàmátđicảtừngừ,cảâmnhạc,

vànhất làmối liênkếtgiữachúngvớinhau,chínhmối liênkếtấy làmục

tiêucủanghệthuậtthanhnhạc.Âmnhạccũngnhưcácnghệthuậtkhác,kể

cảvănchương:hìnhthứccaonhấtcủathểhiệnnghệthuậtlàởchỗtheocho

sát,cónghĩalàsuychocùnggầngiốngnhưđạisốhọc:mọihìnhthứccần

phảihướngtớitrừutượnghoá,điềunày,tabiết,khônghềtráivớikhoáicảm.

Vànghệ thuật tưsảnkhước từchínhđiềuấy,nó luôn luônxemkhách

tiêudùngcủamìnhnhưnhữngkẻngây thơnêncầnphảibàysẵncả ravà

nhắcđinhắclạiýđịnh,vìsợrằngngườitahiểukhôngđầyđủ(nhưngnghệ

thuật cũng làmột thứmậpmờ, dường như luôn luôn nói ngược lại thông

điệpcủachínhnó,vàđặcbiệtlàvớiâmnhạc,nóchẳngbaogiờlàbuồnhay

vuitheođúngtừnglitừngtí).Nhấnmạnhtừngữbằngcáchlàmnổibậtquá

đángngữ âm của nó,muốn rằng âmyết hầu của từđàobới* phải là nhát

cuốcbậpxuốngđất,vàphụâmrăngcủatừlòng*phảilàsựdịudàngthấm

sâu,đólàthựchiệnđúngtừnglitừngtívềmặtýđịnh,chứkhôngphảilàvề

mặtmiêutả,đólàthiết lậpnhữngmốitươngquanquáđáng.Hơnnữacần

phải nhắc lại ở đây rằng tinh thần loại kịch lâm lymà cách diễn tấu của

GérardSouzaychịuảnhhưởngchínhlàmộttrongnhữngthànhtựulịchsử

củagiaicấptưsản:ngườitabắtgặplạichínhtìnhtrạngchồngchấtýđịnhấy

trongnghệthuậtcủacácdiễnviêntruyềnthống,nhưtabiếthọlàcácdiễn

viêndogiaicấptưsảntạonênvàtạonênchomình.

Kiểunhấnngữâmhết sức tỉmỉấyđem lại chomỗiconchữmột tầm

quan trọng quá quắt, đôi khi dẫn đến phi lý: thật là một sự trịnh trọng

(solennité)hàihướckhinóxuấtphát từchỗ láy lạihai chữncủa từ trịnh

trọng (solennel),và thật làmộthạnhphúc (bonheur) ít nhiều lộnmửakhi

hạnhphúcấyđượcthểhiệnvớichúngtabằngcáchdằnngữâmđầuđểtống

hạnhphúcrakhỏimiệngnhưkhạcnhổmộtcáihột.Điềunàylạicũngkhiến

nghĩtớihuyềnthoạidaidẳngmàchúngtôiđãđềcậpđếnkhinóivềthơca:

quanniệmnghệthuậtnhưphépcộngcácchitiếttậphợpvớinhau,nghĩalà

đầyắpýnghĩa:sựhoànhảotheokiểuchilicủaGérardSouzaytươngđương

hếtsứcsítsaovớithịhiếucủaMinouDrouetvềlốiẩndụvặtvãnh,hoặcvới

nhữngtrangphụclôngchimcủaChanteclerc,làm(năm1910)bằngcáclông

chimxếpchồnglênnhautừngcáimột.Nghệthuậtấyhămdoạbằngchitiết,

rõ ràng tráingượcvớichủnghĩahiện thực,bởivìchủnghĩahiện thựcđòi

hỏisựđiểnhìnhhoá,nghĩalàsựhiệndiệncủacấutrúc,cũnglàcủaquãng

thờigian.

Nghệthuậtgiảitíchấykhôngtránhkhỏithấtbạinhấtlàtrongâmnhạc,

nơisựchânthậtbaogiờcũngchỉcóthểlàthuộclĩnhvựchơithở,ngữđiệu,

chứ không phải ngữ âm.Vì thế những cách phân tiết củaGérard Souzay

không ngừng bị huỷ hoại bởi sự biểu hiện thái quámột từ ngữ, từ ấy bắt

buộcmột cách vụng về phải xen lĩnh vực trí tuệ ký sinh vào trong lời ca

mượtmàtrơnbóng.Dườngnhưđếnđâytachạmtớinỗikhókhăntolớncủa

biểudiễnâmnhạc:làmnổibậtsắctháivùngnộitạicủaâmnhạc,vàvớibất

cứgiánàocũngkhôngđượcápđặtsắctháiấytừbênngoàinhưmộtkýhiệu

thuần tuý trínăng:cómộtchân lýâmnhạckhoáicảm,chân lýđầyđủ,nó

khôngchịuđựngđượcsựvướngvíucủacáchthểhiện.Chínhvìthếmàdiễn

tấu của các nhạc sĩ điêu luyện tài ba thường khiến họ chẳng hài lòng: lối

rubato*củahọ,phóngtúngquávàlàkếtquảcủanỗlựcbiểuhiệnýnghĩarõ

rệt, pháhuỷcơcấuvốnchứađựngđầyđủchẳng thiếugìnhữngđiềubản

thânnómuốnnóilên.Mộtsốnghệsĩkhôngchuyên,hoặchơnnữamộtsố

nghệsĩchuyênnghiệpđãtìmlạiđượcđiềumàngườitacóthểgọilànéttổng

quátcủabảnnhạc,nhưPanzéravới thanhnhạc,hayLipattivớiđàndương

cầm,họđạt tớimứcchẳng thêmbấtcứýđịnh nàovàonhạccả:họkhông

đonđảđỡđầnchungquanhmỗichitiết,tráingượchẳnvớinghệthuậttưsản

luôn luôn lộ liễu.Họ tin tưởng vào chất liệu quyết định trực tiếp của âm

nhạc.

Chất dẻo

TUYmangnhữngcáitênmụcđồngHyLạp(Polystyrène,Phénoplaste,

Polyvinyle,Polyéthylène),chấtdẻo*màngườitavừatậptrungcácsảnphẩm

trongmộtcuộctriểnlãmvềcănbảnlàmộtchấtgiảkimthuật.Côngchúng

xếphàngdàitạilốivàophòngtriểnlãmđểxemthựchiệnthaotáchuyềnảo

tuyệttrần,đólàsựchuyểnđổichấtliệu;mộtcỗmáylýtưởnghìnhốngvà

thon(hìnhdángthíchhợpđểthểhiệnbímậtcủaquátrình)kéonhẹnhàngra

từtrongđốngtinhthểmàulụcnhạtnhữngcáikhaynhonhỏbóngbẩyvàcó

khíarãnh,ởđầunàylàchấtliệuthô,từđấtmàra,cònđầukialàđồvậthoàn

hảo,liênquanđếnconngười;vàgiữahaitháicựcấychẳngcógìhết;màchỉ

làmộtchặngđường,cómộtnhânviênđộimũlưỡitraitheodõisơsơ,nửa

nhưthượngđế,nửanhưngườimáy.

Nhưvậy,chấtdẻokhôngphảichỉlàchấtliệumàchínhlàýniệmvềsự

biếnđổivôcùngtậnchấtliệu,chấtdẻo,nhưcáitêntầmthườngcủanónói

lên,làtínhchấtcómặtkhắpnơicủaChúahiệnhình;vàchínhdovậymànó

làmộtchấtliệukỳdiệu:phépmầubaogiờcũnglàsựchuyểnđổiđộtngột

củatựnhiên.Chấtdẻohoàntoànthấmđượmtínhchấtngạcnhiênấy:nólà

đồvậtthìítmàlàdấutíchcủachuyểnđộngthìnhiều.

Vàvìchuyểnđộngấyởđâyhầunhưlàvôtận,nóbiếnđổicáctinhthể

nguyênlaithànhvôsốnhữngđồvậtcàngngàycàngkỳdịhơn,chấtdẻotóm

lạilàcuộctrìnhdiễnphảilýgiải:cuộctrìnhdiễnchínhnhữngkếtquảđầura

của nó.Trướcmỗi hình thái cuối cùng (va li, bàn chải, thùng xe ô tô, đồ

chơi,vảivóc,ốngnước,chậuthauhoặcgiấy),đầuóckhôngngừngxemchất

liệunguyênthuỷnhưcáigìđókhóhiểu.ChínhvìđặctínhFrégolicủachất

dẻolàtổngthể;nócóthểtạoracảnhữngcáixôcáichậucũngnhưcácđồnữ

trang.Dođómàhếtngạcnhiênnàyđếnngạcnhiênkhácmãikhông thôi,

conngườimơmộngtrướcvôvànsinhsôinảynởcủachấtliệu,trướcnhững

mốiliênquanbắtgặpgiữanguồngốcchỉcómộtvàcáckếtquảlạirấtnhiều.

Điềungạcnhiênấyvảchăngcũngđángmừng,bởivìquanhữngbiếnđổivô

vàn,conngườiđođượcsứcmạnhcủamình,vàngayquátrìnhcủachấtdẻo

cũngđemlạichoconngườiniềmsảngkhoáiđượclướtđikỳdiệudọctheo

Tựnhiên.

Songkhoảnbùtrừcủathànhcôngấylàởchỗchấtdẻo,đượcthănghoa

thànhchuyểnđộng,hầunhưchẳngcòntồntạinhưchấtliệu,cấutạocủanó

là tiêucực:chẳngrắnchắcchẳngsâuxa,nóđànhphảibằng lòngvới tính

chấtthựcthểtrungtínhmặcdầucólợithếhữuíchlàbềndai,trạngtháicoi

nhưđơngiảnchỉ là trìhoãn trướckhivứtbỏ.Trong lĩnhvựcnên thơcủa

nhữngchấtliệulớn,đólàmộtvậtliệubịbỏrơi,biếnmấtgiữacaosutuôn

tràovàkimloạirắndẹt:nókhôngtạorabấtcứsảnphẩmthậtsựnàothuộc

dạngkhoángchất,bọt,sợi…Đólàmộtthựcthểbịbiếnchất:dùởtrạngthái

nào,chấtdẻovẫngiữvẻngoàikếtthànhtừngmảng,mộtcáigìđómờmờ,

trôngnhưkemvàsềnsệt,bấtlựcchẳngbaogiờđạttớiđượcđộphẳnglìcủa

Tựnhiên.Nhưngđiềuphảnbộinóhơncảchínhlàâmthanhnóphátra,vừa

rỗngvừaxẹp: tiếngđộngcủanólàmhạinó,cũngnhưcácmàusắc,bởi lẽ

dường như chỉ có thể xác định được nhữngmàu nàomang tính hoá chất

nhất:từmàuvàng,màuđỏvàmàuxanh,nóchỉgiữlạitrạngtháixâmlấn,

chỉ sửdụngchúngnhư sửdụngcái tên có thểnêuđượcnhữngkháiniệm

màusắcmàthôi.

Thịhiếuchấtdẻolàmnổibậtsựtiếntriểnhuyềnthoạivềcủagiả*.Ta

biếtrằngcủagiảlàmộtcáchsửdụngtưsảnxétvềmặtlịchsử(nhữngcủa

giảvềtrangphụccótừthờiđăngquangcủachủnghĩa tưbản);nhưngcho

đếntậnngàynay,củagiảvẫn luôn luôn tỏ rõ thamvọng,nó thuộcvề thế

giớicủaravẻchứkhôngphảicủasửdụng;nónhằmtái tạovớichiphírẻ

nhấtnhữngchấtliệuhiếmnhấtnhưkimcương,lụa,lôngvũ,dalông,bạc,tất

cảcáibóngbẩyxahoacủathếgiới.Chấtdẻogiáhạlàvậtliệunộitrợ.Đólà

chấtliệukỳảođầutiêncamchịumangtiếnglàxoàngxĩnh;nhưngchínhvì

cáixoàngxĩnhấylàlýdovênhvangtồntạicủanó:đâylàlầnđầutiêncái

giả nhằmvào thứ thông thường chứkhôngnhằmvào thứhiếm.Và thế là

chứcnăngxaxưacủatựnhiênđãthayđổi:nókhôngcònlàýniệm,làChất

liệuthuầntuýđểtìmkiếmhoặcmôphỏngnữa;mộtvậtliệugiảtạo,dồidào

hơntấtcảcácmỏtrênthếgian,sẽthaythếnó,sẽchiphốingaysựsángtạo

racácdạngthức.Mộtđồvậtxahoaluôngắnbóvớiđất,luôntrântrọnggợi

lạinguồngốckhoángvậthoặcđộngvậtcủanó,yếutốthiênnhiênmànóchỉ

làmộtvậthiệnhữu.Chấtdẻohoàntoànbịngậpchìmtrongsửdụng:rồiđến

lúcngườitasẽsángtạoranhữngđồvậtđểthoảmãnniềmthíchthúđượcsử

dụngchấtdẻo.Thứbậccủacácchấtliệubịhuỷbỏ,chỉmộtchấtthaythếcho

tấtcảcácchấtkhác: toànthếgiớicóthểbịchấtdẻohoá,vàngaycảcuộc

sốngnữa,vìhìnhnhưngười tabắtđầu làmcácđộngmạchchủbằngchất

dẻo.

Đại gia đình loài người

NGƯỜITAđã tổ chức tại Paris cuộc triển lãm ảnh lớn vớimụcđích

chứngtỏtínhphổbiếncủacáchànhviloàingườitrongđờisốnghàngngày

ởtấtcảcácxứsởtrênthếgiới:sinh,tử,laođộng,hiểubiết,tròchơiđềucó

nhữnghànhxửnhưnhauởkhắpmọinơi;cómộtgiađìnhloàiNgười.

TheFamilyofMan*,chíítđấylànhanđềgốccủacuộctriểnlãmtừHoa

Kỳđếnvớichúngta.PhápđãdịchlàĐạiGiađìnhloàiNgười.Nhưvậy,nếu

nhanđềbanđầucó thểhiểu làsựdiễn tả thuộc lĩnhvựcđộngvật,chỉghi

nhậnnét tương tựcủacáchànhvi, tính thốngnhấtcủamộtgiống loài, thì

nayđãđượcđạođứchoá,tìnhcảmhoámộtcáchrộngrãi.Thếlàchúngta

lậptứcbịtrảvềvớihuyềnthoạinhậpnhằng“cộngđồng”nhânloại,nólàcái

nuôidưỡngcảmộtbộphậnchủnghĩanhânvăncủachúngta.

Huyền thoạiấyvậnhành theohaigiaiđoạn: thoạtđầungười takhẳng

địnhsựkhácbiệtcủacáchìnhtháinhânchủng,ngườitađặcbiệtchúýđến

tínhchấtxalạ,ngườitachỉranhữngbiếntháivôcùngtậncủagiốngloàivới

cácmàuda,cáchộpsọvàcác tậpquánkhácnhau,người tavôcăncứso

sánhthếgiớivớihìnhảnhthápBabel.Rồitừtínhđadạngấy,ngườitaphù

phéprútrasựthốngnhất:conngườisinhra,laođộngvàchếtkhắpnơinhư

nhau;vànếutrongcáchànhviđócòntồntạivàiđặcđiểmnàođấyvềbộtộc,

người tachí ít lạichorằngvềcănbảncáchànhviấyđềucó“bảnchất tự

nhiên”yhệtnhau,sựkhácbiệtcủachúngchỉlàởhìnhthứcvàkhôngphủ

nhậnchúngđềubắtnguồn từmộtgốcgácchung.Điềunàyhiểnnhiên lại

quay về chỗ tiên quyết khẳng định có một bản chất nhân loại, và thế là

ThượngđếlạiđượcđưavàotrongcuộcTriểnlãmcủachúngta:tínhđadạng

củaloàingườinóilênquyềnlực,sựphongphúcủaThượngđế;tínhthống

nhất trong các hành vi của họ chứng tỏ ý chí củaNgười.Điều đó tờ giới

thiệu cuộc triển lãm nói lên với chúng ta qua ngòi bút của ông André

Chamsonkhẳngđịnhrằng“cáinhìnấyhướngvềthânphậnconngườixem

rahơigiốngvớicáinhìnnhântừcủaThượngđếhướngvềcáitổkiếnnực

cườivàtuyệtvờicủachúngta”.

Ýđịnhduylinhđónổibậtthêmquanhữnglờidẫnkèmtheomỗiphần

củaTriển lãm: các lời dẫn ấy thường là những cách ngôn “nguyên thuỷ”,

nhữngtiếttrongKinhCựuước;tấtcảđềunóilêntrínăngvĩnhhằng,những

khẳngđịnhvượtrakhỏiLịchsử:“TráiĐấtlàmộtbàmẹchẳngbaogiờchết.

Hãyăncơmănmuốivànói lên sự thật,v.v.”;đó là sựngự trị củanhững

chânlýcáchngôn,làsựkếtnốicácthếhệloàingười,ởmứcđộđồngnhất

hếtsứcchungchung,khisựthậthiểnnhiênchỉcòncógiátrịtrongngônngữ

thuầntuý“thơca”.Tấtcảởđây,nộidungvàcácảnhchụprấtđẹp,cáclời

chúthích,đềunhằmloạibỏsứcnặngquyếtđịnhcủaLịchsử:chúngtabịníu

giữbởinétgiốnghệtnhautrênbềmặt,bịchínhtínhđacảmngănkhôngcho

đisâuvàovùngphíasaucủacáchànhvinhânloại,nơisựthahoálịchsử

dẫnđếnnhững“khácbiệt”kiamàởđâychúng tasẽgọimộtcáchhếtsức

đơngiảnlàcác“bấtcông”.

Huyềnthoạivề“thânphận”conngườiấydựatrênsựhuyễnhoặctừxa

xưa,nóluônđặtBảnchấttựnhiênởdướiđáycủaLịchsử.Mọichủnghĩa

nhânvăncổđiểnđềukhẳngđịnhrằngnếucàomộtchútlớpbênngoàicủa

lịchsửnhânloạivới tínhtươngđốicủacácchếthiếthoặcsựkhácbiệtbề

mặtcủacácmàuda(nhưngsaongười ta lạikhônghỏichamẹcủaEmmet

Till,chàngthanhniêndađenbịnhữngkẻdatrắngsáthạilàhọnghĩgìvềcái

đạigiađìnhloàingười?),ngườitasẽrấtnhanhchóngđiđếncộinguồnsâu

xacủabảnchấtnhânloạiphổquát.Chủnghĩanhânvăntiếnbộ,tráilại,phải

luônluônnghĩđếnđảongượctrậttựcácquanhệcủasựbịpbợmtừrấtxa

xưakia, khôngngừngcạo sạchgỉ chobảnchất tựnhiên, chonhững“quy

luật”vànhững“hạnchế”củanóđểphátlộởđấyLịchsửvàđểcuốicùng

thấyBảnchấttựnhiênchínhnócũngmangtínhlịchsử.

Cácthídụư?Chínhlànhữngthídụtrongcuộctriểnlãmcủachúngta

đấy thôi.Sinhư?Tửư?Vâng,đó lànhữngsựkiệncủabảnchất tựnhiên,

nhữngsựkiệnphổquát.NhưngnếungườitatướcbỏLịchsửcủachúngđi,

thìchẳngcòngìđểnóivềchúngnữa,việcbìnhluậntrởnênthuầntuýtrùng

ngôn;theotôiảnhchụpởđâythấtbạirõràngquá:nóilạisinh,tửlàsinh,tử

chẳngthôngbáođượcgìhết.Đểchonhữngsựkiệntựnhiênấyđếnđượcvới

mộtngônngữthậtsự,thìcầnphảiđưachúngvàolĩnhvựccủatrithức,nghĩa

là tiênquyếtkhẳngđịnhngười tacó thểbiếnđổichúng,bắtngaycái tính

chất tựnhiêncủachúngphảichịusựphêpháncủachúng ta lànhữngcon

người.Bởivìdùmuônthuởthếnàođinữa,thìchúngvẫncứlànhữngdấu

hiệucủavănbản lịch sử.Tấtnhiênđứa trẻvẫn luôn sinh ra, nhưng trong

khốitổngthểcủavấnđềnhânloại,“bảnchất”củahànhviấycócanhệgì

vớichúngtasovớicácphươngthứctồntạicủađứatrẻ,cácphươngthứcấy

lạihoàn toànmangtính lịchsử?Đứa trẻsinhracósuônsẻhaykhông,có

làmchobàmẹđauđớnkhông,nócóbịtửvonghaykhông,triểnvọngtương

lai củanó ra sao, điềuđó các cuộcTriển lãmcủa chúng ta lẽ ra phải cho

chúngtabiết,chứkhôngphảilàbàicatrữtìnhmuônthuởvềsựsinhnở.Và

vớicáichếtcũngthế:chúngtathậtsựcónênngợicathêmmộtlầnnữabản

chất của nó, để quênmất rằng chúng ta có thể làm bao nhiêu chuyện để

chốnglạicáichết?Chúngtaphảibiểudươngquyềnlựccònrấttrẻ,cònquá

trẻấy,chứkhôngphảilàsựgiốngnhauyhệtvôbổcủacáichết“tựnhiên”.

VànóigìvềlaođộngmàcuộcTriểnlãmđặtvàosốnhữngsựkiệnlớn

phổquát,xếpnónganghàngvớisinhvàtử,nhưthểnóhếtsứchiểnnhiên

thuộccùngphạmtrùtínhtấtyếu?Dùlaođộnglàmộthànhvitừxửatừxưa

thìnóvẫncứlàmộtsựkiệnhoàntoànmangtínhlịchsử.Trướchết,trong

cácphươngthứclaođộng,độngcơlaođộng,mụcđíchlaođộngvàlợiích

laođộng,rõrànglàsẽchẳngbaogiờtrungthựcnếuđánhđồngthuầntuývề

mặthànhvingườithợthuộcđịavàngườithợphươngTây(chúngtahãythử

hỏinhữngngườilaođộngBắcPhiởkhuGoutted’or*xemhọnghĩgìvềcái

đại gia đình loài người). Thế rồi cả trong tính tất yếu của lao động nữa:

chúngtabiếtrằnglaođộnglà“bảnchấttựnhiên”chừngnàonólà“cólợi”,

vàkhithayđổitínhtấtyếucủalợiích,cóthểmộtngàynàođóchúngtasẽ

thayđổi tính tấtyếucủa laođộng.Chính laođộngấy, laođộnghoàn toàn

lịchsửhoá,cólẽlàđiềucầnphảichochúngtabiết,chứkhôngphảilàchất

thẩmmỹvĩnhhằngcủanhữnghànhvicầncù.

Vìvậy,tôierằngchứngminhchothuyếtrốtcuộcquytấtcảvềnguồn

gốcAdamchínhlàbảolãnhchotínhbấtdibấtdịchcủathếgiớibằngmột

“trínăng”vàmột“chấttrữtình”,tônnhữnghànhvicủaconngườilênthành

bấttửchỉlàđểbàibáchơncáchànhviấymàthôi.

Ở rạp tạp kỹ

THỜIGIANcủakịch,dùlàkịchnào,đềuluônluôngắnkết.Thờigian

củatạpkỹ,theođịnhnghĩa,làđứtđoạn;đólàthờigiantứckhắc.Vàđólàý

nghĩacủatạpkỹ:thờigiancảnhdiễnphảilàthờigianchínhxác,thựctế,vũ

trụ,thờigiancủachínhsựvật,chứkhôngphảilàthờigiandựbáo(bikịch)

haythờigianduyệt lại (anhhùngca).Lợi thếcủa thờigiansítsaoấy làở

chỗnócóthểphụcvụtốtnhấtchođộngtác,bởivìrõràngđộngtácchỉcó

thểtồntạinhưcảnhdiễnkểtừlúcthờigianbịcắtđứt(chúngtathấyrõđiều

ấytronghộihoạlịchsửlànơiđộngtácbịbắtchộpcủanhânvật–màtôiđã

gọiởchỗkháclàcáinumen–đìnhchỉdòngchảythờigian).Xétchocùng,

tạpkỹkhôngphảichỉlàkỹthuậtgiảitríđơnthuần,màlàđiềukiệncủakỹ

xảo(theonghĩaBaudelairedùngthuậtngữnày).Lấyđộngtácrakhỏidòng

chảyêmảcủathờigian,trìnhbàyđộngtácấyởtrạngtháicựcđiểm,quyết

định,làmchonónhưthuầntuýhiểnhiện,giảitoảnókhỏimọinguyênnhân,

khaitháccạnkiệtnónhưmộtcảnhtượng,chứkhôngphảinhưmộtsựbiểu

đạt,đólàmỹhọcnguyênlaicủatạpkỹ.Nhữngđồvật(củacácnghệsĩlao

xuốngbắt)vànhữngđộngtác(củacácnghệsĩnhàolộn)gộtbỏhếtthờigian

(nghĩa làđồng thờigộtbỏcái tìnhcảm*vàcái tư tưởng*)nổibật lênnhư

nhữngkỹxảothuầntuý,khôngkhỏigợitanhớđếnsựchínhxáclạnhlùng

củanhữnggìBaudelairenhìnthấykhisửdụngcầnsa,vềmộtthếgiớihoàn

toàngột sạchkhỏimọi tính chất tinh thầnbởi lẽ thếgiới ấyđãhoàn toàn

khướctừthờigian.

Vậylàtrongtạpkỹ,tấtcảđềuđượcthựchiệnđểdẫntớiđềcaothậtsự

đồvậtvàđộngtác(điềunàytrongthếgiớiphươngTâyhiệnđạichỉcóthể

tiếnhànhkhichốnglạicáccảnhdiễntâmlý,vànhấtlàchốnglạikịch).Tiết

mụctạpkỹhầunhưbaogiờcũngđượccấuthànhbởimộtđộngtácvàmột

vậtliệuráplạivớinhau:nhữngnghệsĩtrượtbăngvàcácvánnhúnsơnmàu

đểnhảylấyđà,cáccơthểtraođổivớinhaucủanhữngnghệsĩnhàolộn,các

nghệsĩmúavànhữngnghệsĩ làmxiếcchân(tôithúthậtđặcbiệtưathích

nhữngtiếtmụcxiếcchânấy,bởivìởđócơthểđượckháchquanhoáthành

sựnhẹnhàng: không còn là vật thể rắn chắcvàđượcphóng ra như trong

nhào lộn thuần tuý,màđúnghơnđấy làmột thểchấtmềmvàđặc,dễuốn

theonhữngcửđộngcựcngắn),nhữngnhàđiêukhắchómhỉnhvớicácbột

nhãonhiềumàusắc,nhữngnhàảothuậtgặmgiấy,gặmlụa,gặmthuốclá,

nhữngkẻmóctúiđánhxoáyđồnghồ,vítiềnv.v..Vảlạiđộngtácvàđồvật

củanólànhữngvậtliệutựnhiênchỉcógiátrịkhixuấthiệntrênsàndiễntạp

kỹ(hoặcxiếc)vàgiá trịấylàLaođộng.Tạpkỹ,chí ít trongbộphậnbiến

tháicủanó(bởivìcahátgiữvị trínổibậtởMỹ,bắtnguồntừmộthuyền

thoạikhác), tạpkỹ làhình thái thẩmmỹcủa laođộng.Mỗi tiếtmụcđược

trìnhdiễnởđấyđềulàsựthựchànhhoặckếtquảcủacôngphulaođộng:khi

thìhànhđộng(nhưhànhđộngcủanghệsĩtunghứng,củanghệsĩnhàolộn,

củadiễnviênkịchcâm)xuấthiệnnhưthànhquảcuốicùngcủamộtđêmdài

tập luyện,khi thì laođộng(cáchoạsĩ,cácnhàđiêukhắc,các taypha trò)

đượctáitạohoàntoàntrướccôngchúngaborigine*.Dùthếnàothìđócũng

làsựkiệnmớimẻđangdiễnra,vàsựkiệnấyđượctạothànhbởinỗlựchoàn

thiệnmongmanh.Haynóichođúng,nỗlựcấyđượcnắmbắtởđỉnhcaocủa

nó,ởthờiđiểmhầunhưkhôngthểcó,khinỗlựcsắpđạttớichỗhoànthành

tuyệtvời,songchẳngphảihoàntoànkhôngcònnguycơthấtbại.Ởrạptạp

kỹ,tấtcảđềulàhầunhưđạtđược;nhưngchínhcáihầunhưấytạonêncuộc

trìnhdiễn,vàgiữchocuộctrìnhdiễnphẩmchấtlaođộngcủanó,bấtkểsự

chuẩnbị.Vìvậy,xemdiễntạpkỹ,khôngphảilàxemkếtquảcủahànhđộng,

mà làxemphương thức tồn tạicủanó,xemcái thờiđiểmmongmanhđạt

đượccủanó.Đấylàcáchđểlàmchotrạngtháimâuthuẫncủalịchsửloài

ngườitrởnêncóthểxảyra:trongđộngtáccủanghệsĩđồngthờivừahiển

hiệnhệthốngcơbắpcụcmịchcủacôngphulaođộngcamgotừtrước,vừa

cáinhẹnhõmbaybổngcủahànhđộngdễdàng,xuấtpháttừvùngtrờihuyền

ảo:tạpkỹlàlaođộngcủaconngườiđượcghivàokýứcvàđượcthănghoa;

nỗinguyhiểmvàsựnỗlựcđượcbiểuđạtngaytronglúckhángiảcườihay

thôngcảm.

Tấtnhiên,tạpkỹcầnđếnmộtphéptiênsâusắcxoáđimọicáixùxìcủa

côngphulaođộngvàchỉđểlạicôngtrìnhhoànthiện.Đâylàchỗngựtrịcủa

cácquảcầuóngánh,cáccâygậynhẹnhõm,cácđồđạcthonthon,cáctơlụa

hoáhọc,cácvải trắngsột soạtvànhữngcâychuỳ lấp lánh;baonhiêu thứ

đậpvàomắtởđâynêulênsựdễdàng,thểhiệnởcácchấtliệusángsủavà

cácđộngtácgắnkết:khithìanhđànônglàgiáđỡđượcdựnglên,làcáicây

để chị phụ-nữ-dây-leo bám vào; khi thì đó là cảm giác ngây ngất rung

chuyểntoànthân,lâylancảrạp,lúcbăngngườira,rồitheotrọnglượnglao

xuống,nhưngkhôngbịkhuấtphụcmàđượcthănghoavìlạinảylên.Trong

cáithếgiớióngánhkimloạiấy,nhữnghuyềnthoạixaxưavềnảymầmlại

nổilênđemnhữnghànhđộngtựnhiêntừxửatừxưabảolãnhchocuộctrình

diễnlaođộngkia,tựnhiênxưanayvẫnlàhìnhảnhcủacáiliêntục,nghĩalà,

xétchocùng,củacáidễdàng.

Tấtcảmalựccơbắpcủatạpkỹấyvềcănbảnlàthuộcthànhthị:Không

phảivôcớmàtạpkỹbắtnguồntừcácbộtộcAnglo-Saxon,xuấthiệntrong

bốicảnhnhữngcuộctậptrungđôthịhoáđộtngộtvànhữnghuyềnthoạilớn

vềlaođộngcủapháiGiáohữu*:việcđềcaocácđồvật,cáckimloạivàcác

động táchằngmơước, sự thănghoa laođộngbằngcách tránhnénómột

cách huyền ảo, chứ không phải bằng cách tôn vinh nó, như trong truyền

thốngdângianởnôngthôn,tấtcảđềumangtínhchấtkỹxảocủacácthành

thị.Thànhthịbácbỏýniệmvềmộttựnhiênchưađịnhhình,nóbiếnkhông

gianthànhchuỗiliêntụcnhữngđồvậtchắcchắn,bóngbẩy,đượcsảnxuất

ra,vàchínhhànhđộngcủanghệsĩđemđếnchonhữngđồvậtấyquychế

tuyệtvờicủatưduyhoàntoànlàcủaconngười:laođộng,nhấtlàkhiđược

huyền thoạihoá, tạo rachất liệu tốt lành,bởivìdườngnhư, thậtkỳ lạ,nó

nghĩ ra chất liệu ấy; các đồ vật ở đây được kim loại hoá, được quăng ra,

đượcbắtlại,đượcđiềukhiển,sángchóilêngiữanhữngđộngtácvàđiệubộ

liênmiêntraođiđổilại,chúngmấtđitínhphilýbướngbỉnhthảmhạicủa

chúng: là các dụng cụ và do con người tạo ra, trong chốc lát chúng thôi

khôngcòngâybuồnchánnữa.

Trà hoa nữ

NGƯỜITAvẫncòndiễn,tôikhôngbiếtởnơinàotrênthếgiới,vởTrà

hoanữ*(vàngườitamớidiễnvởấythờigiangầnđâyởParis).Tìnhtrạng

vởkịchđượchoannghênhcảnhbáovềmộthuyềnthoạiTìnhyêucólẽvẫn

cònkéodàinữa,bởivìsựthahoácủaMargueriteGautiertrướcgiaicấpcác

ôngchủvềcănbảnchẳngkhácgìsựthahoácủacácphụnữtiểutưsảnngày

naytrongmộtthếgiớicũngvẫncònphânchiagiaicấp.

Thếnhưngthựcra,huyềnthoạitrungtâmcủaTràhoanữkhôngphảilà

TìnhyêumàlàThừanhận,Margueriteyêuđểđượcthừanhận,vàvìthếnỗi

dụcvọngcủanàng(theonghĩagắnvớitừnguyênhơnlàtìnhcảm)hoàntoàn

đến từ người khác. Còn chàng Armand (con trai quan tổng giám thu) lại

chứngtỏtìnhyêucổđiển,tưsản,kếthừatừnềnvănhoábảnthểchủnghĩa

vànó sẽ kéodài trong cácphân tích củaProust*: đó làmột tình yêu chia

tách, (tìnhyêu củaôngchủ cuỗmconmồi; thứ tìnhyêunộihiện chỉ thừa

nhậnthếgiớitừnglúctừnglúcvàluônluônvớiýthứcbịtướcđoạt,nhưthể

thếgiớixưanaychỉlàmốiđedoạđánhcắp(cácchuyệnghentuông,bấthoà,

hiểulầm,lolắng,xacách,giậnhờn,v.v.).TìnhyêucủaMargueritethìhoàn

toànngược lại.Thoạt tiênMargueriteđãxúcđộngvìcảmthấymìnhđược

Armandthừanhận,vànỗiđaukhổđốivớinàngsauđóchỉlàthườngxuyên

nàinỉsựthừanhậnấy;chínhvìthếsựhysinhcủanàngnghetheolờiông

Duval* khước từArmand không hề thuộc về đạo đức (bất kể nói năng ra

sao),nócótínhchấthiệnsinh;nóchỉlàhệquảlô-gíchcủatiềnđềlàsựthừa

nhận,mộtphươngsáchcaohơn(caohơncảtìnhyêu)đểđượcgiớicácông

chủ thừanhận.VànếuMarguerite chegiấu sựhy sinhcủanàngvàkhoác

chonócáimặtnạvôliêmsỉ,thìđiềuđóchỉcóthểxảyravàolúclýlẽthật

sựtrởthànhVănchương:conmắtnhìnthừanhậncủagiớitưsảnởđâyđược

chuyểnsangchođộcgiả,đếnlượtmìnhđộcgiảthừanhậnMargueritequa

chínhsựngộnhậncủatìnhnhânnàng.

Như vậy là để nói rằng những ngộ nhận thúc đẩy các tình tiết ở đây

khôngthuộcphạmtrùtâmlý(ngaycảkhingônngữlạimangtínhchấttâm

lýmộtcáchquáđáng):ArmandvàMargueritekhôngcùngmộtgiớixãhội

vàgiữahọkhôngthểcóbikịchkiểuRacinemàcũngchẳngthểcóhàikịch

kiểuMarivaux.Xungđột làởbênngoài:đâykhôngphải làcùngmộtmối

đammêbịgiằngxé,màlàhaidụcvọngcóbảnchấtkhácnhau,bởinhững

dụcvọngấyxuấtphát từcácmôi trườngxãhộikhácnhau.Dụcvọngcủa

Armand,kiểutưsảnchiếmhữuấy,theođịnhnghĩalàsáthạingườikhác;và

dụcvọngcủaMargueritechỉcóthểtônvinhnỗlựcnàngtiếnhànhđểđược

thừanhậnbằngmộtsựhysinh,hysinhấyđếnlượtnósẽlàsựsáthạigián

tiếpdụcvọngcủaArmand.Địavịxãhộichênhlệch, lạigiatăngthêmbởi

haiquanniệmvềtìnhyêuđốilậpnhau,chỉcóthểsinhraởđâymộttìnhyêu

khôngđiđếnđâu,có thểnóicáichếtcủaMarguerite (dù làngọtngào thế

nàođinữaởtrênsânkhấu)chínhlàkýhiệuđạisốcủađiềuđó.

Cáctìnhyêukhácnhaurõràngxuấtpháttừđầuóctỉnhtáokhácnhau:

Armandsốngvớitìnhyêuthựcchấtvàlâubền,Margueritesốngvớiýthức

vềsựthahoácủamình,nàngchỉsốngởnàngmàthôi:nàngtựbiếtmình,và

theomộtnghĩanàođó,nàngmuốnmìnhlàđànbàđĩthoã.Vàngaycảnhững

cáchcưxửthíchnghicủanàngcũnghoàntoànlàcáchcưxửthừanhận:khi

thìnànglănxảvàochịuđựngvaitròmìnhtựvạchra,ngụplặntrongvòng

xoáycổđiểncủacuộcsốngđĩthoã(giốngnhưcáckẻđồngtínhluyếnáigiơ

mặtrachịuđựnglẫnnhau),khithìnàngtỏrõkhảnăngvượtquanhằmđể

ngườitathừanhậnlòngtậntuyhènmọnhơnlàthừanhậnmộtđứchạnh“tự

nhiên”,nhưthểsựhysinhcủanàngtrướcđâykhôngphảilàđểthểhiệnviệc

sáthạiảgianghồlànàngmàtráilạilàđểphôtrươngmộtgáigianghồsiêu

đẳng,đượcýthứctưsảnmạnhmẽtônlên,màbảnthânnàngchẳngmấtgì.

Vậylàtathấyrõrệtnộidunghuyềnthoạicủatìnhyêuấy,mẫulýtưởng

củatínhđacảmtiểutưsản.Đólàmộttrạngtháirấtđặcthùcủahuyềnthoại,

đượcxácđịnhbởiócsángsuốtnửavờihay,chínhxáchơn,ócsángsuốtký

sinh(đócũnglàócsángsuốtngườitađãghinhậntrongthựctạichiêmtinh).

Margueritebiếtsựthahoácủamình,nghĩalànàngthấythựctạinhưmộtsự

thahoá.Nhưngnànglạikéodàisựhiểubiếtấybằngnhữnghànhvi thuần

tuýhènhạ:hoặc lànàngđóngvai trònhânvậtmàcácôngchủchờđợiở

nàng,hoặclànàngcốtiếpnốimộtgiátrịnộitạithậtsựvàochínhcáigiới

củanhữngôngchủkia.Trongcảhai trườnghợpMarguerite trướcsauvẫn

chỉ làđầuóc sáng suốtbị thahoá:nàng thấymìnhđaukhổ,nhưngkhông

hìnhdungrađượcbấtcứphươngthuốcnàokhácchonỗiđaukhổcủamình

ngoàiphươngthuốckýsinh:nàngbiếtmìnhchỉlàđồvật,nhưngkhôngnghĩ

rađượcchỗbàynàokhácngoàibảotàngcủacácôngchủ.Mặcdầuýnghĩa

kỳcục,mộtnhânvậtnhưthếvẫnphầnnàogiàukịchtính:chắcchắnnhân

vậtđókhôngbiđát(địnhmệnhđènặnglênMargueritelàđịnhmệnhxãhội,

chứ không phải định mệnh siêu hình), không hài hước (hành vi của

Margueritelàdothânphậncủanàngchứkhôngphảidobảnchấtcủanàng),

và tấtnhiêncũngkhôngcáchmạng (Margueritechẳnghềphêphánsự tha

hoácủanàng).Nhưngcó lẽxétchocùngchỉ thiếuchútnữa thìnóđạt tới

kiểunhânvậtcủaBrecht,đốitượngbịthahoánhưnglànguồngốccủaphê

phán.Nókhác, kháchẳnvớikiểunhânvật củaBrechtở tính thực chứng:

MargueriteGautier“gâyxúcđộng”docănbệnhho laovà lờiăn tiếngnói

củanàng,bôinhemnhuốccảcôngchúngkhángiả,truyềncáimùquángcủa

mìnhsangcôngchúng:nếungốcnghếchnựccười,cóthểnàngđãmởmắt

chokhángiả tiểu tưsản.Nhưng lạibiếtănbiếtnóivàcaoquý, tóm lại là

“nghiêmtúc”,nênnàngchỉrungủhọmàthôi.

Poujade và các nhà trí thức

THEOPoujadethìcácnhàtríthứclàai?Chủyếulàcác“giáosư”(“các

giáosưSorbonne,cácnhàsưphạmdũngcảm,cáctríthứctỉnhlỵ”)vàcáckỹ

thuậtgia(“cáckỹtrịgia,cácnhàbáchnghệ,cácchuyêngiađangànhhoặc

cáctêntrộmđatài*”).CóthểlúcđầuPoujadenghiêmkhắcvớicácnhàtrí

thứcchỉlàdựatrênmốioánhậnvềthuếkhoá:“giáosư”làkẻtrụclợi*;trước

hếtbởivìđấylàmộtngườilàmcông(“BạnPierrottộinghiệpcủatôiơi,bạn

khôngbiếthạnhphúccủabạnkhibạnlàngườilàmcông”*);vàsaunữalàvì

ôngấykhôngkêkhaicácbàigiảngriêngcủamình.Cònkỹthuậtgiathìlà

đứa bạo tàn dưới danh nghĩa kẻ đi kiểm tra bị căm ghét, hắn ta hành hạ

ngườinộpthuế.NhưngvìchủnghĩaPoujade*ngaylậptứcđãtìmcáchxây

dựngnhữngsiêumẫucủamình,nênnhàtríthứcnhanhchóngđượcchuyển

từphạmtrùthuếkhoásangphạmtrùhuyềnthoại.

Cũngnhưmọi thực thể huyền thoại, nhà trí thức thuộc vềmột yếu tố

tổngquát, thuộcvềmộtchất:đólàkhôngkhí,nghĩa làcái trốngrỗng (tuy

đấylàmộtdanhtínhítcótínhchấtkhoahọc).Anhtalượnlờbêntrên,anhta

không“dính”với thựctại (thựctạihiểnnhiênlàmặtđất,huyềnthoạimập

mờbiểuđạtđồngthờigiốngnòi,nôngthôn,địaphương,lươngtri,gìgìnữa

không kể xiết, v.v.).Một ông chủ quán ăn thường xuyên tiếp các nhà trí

thức,gọihọlànhững“trựcthăng”,hìnhảnhdèbỉuýmuốnnóirúttừmáy

bayrasứcmạnhcườngtráng:nhàtríthứcbứtrakhỏihiệnthực,nhưngvẫn

đứngimtạichỗtrongkhôngtrung,vàquaytròn:anhtalêncaonhưngnhút

nhát,vừacáchxavùngtrờitôngiáobaola,vừacáchxamặtđấtvữngchãi

của người đời. Anh ta thiếu là thiếu những “cội rễ” trong lòng dân tộc.

Nhữngtríthứckhôngphảilàcácnhàduytâmmàcũngchẳngphảilàcácnhà

hiệnthực,đólànhữngconngườimùsương,“umê”.Tầmcaochínhxáccủa

họlàtầmcaocủađámmây,điềunàyAristophane*xưakianóiđãnhàmtai

(nhàtríthứchồiđólàSocrates*).Treolơlửngtrongkhoảngtrốngrỗngtrên

cao,cácnhàtríthứcđầyắpsựtrốngrỗngấy,họlà“cáitrốngnhờrỗngmà

vang lên”: người ta thấy ló ra ở đây nền tảng không tránh khỏi củamọi

thuyếtphản-trí-thức:ngờvựcngônngữ,xemmọilờilẽđốiđịchchỉlàtiếng

động,đúngnhưbiệnphápxưanayvẫnthếcủacáccuộcluậnchiếntiểutư

sản,đólàvạchraởngườikhácnhữngkhuyếttậtbổsungchokhuyếttậtmà

ngườitakhôngthấyởbảnthânmình,đólàtrútlênđốiphươngnhữnghệquả

cácsailầmcủachínhmình,đólàmìnhmùkhôngthấythìbảongườitalàtối

tăm,mìnhđiếckhôngnghethìbảongườitalànóichẳngrahồn.

Tầmcaocủacácđầuóc“thượngđẳng”ởđâymột lầnnữađượcđồng

nhấtvớitrừutượng,chắchẳnlàdođộcaovàkháiniệmcóđặcđiểmchung

là loãng.Đây làsự trừu tượngmáymóc,cácnhà trí thứcchỉ lànhữngcái

máynghĩ(họthiếukhôngphải là thiếu“trái tim”nhưcáctriết lý tìnhcảm

chủnghĩacóthểquanniệm,màlàthiếu“thóiranhma”,thứchiếnthuậtđược

trựcgiácnuôidưỡng).Yếutốtưduymáymóctấtnhiêncónhữngthuộctính

hayhokhiếnnócàngtaiquáihơn:trướchếtlànhạobáng(cácnhàtríthức

hoài nghi trước Poujade), tiếp đến là thâm hiểm, bởi vì cỗ máy, do trừu

tượngnênbạotàn:cácviênchứcởphốRivoli*lànhữngkẻ“hưhỏng”thích

thúlàmchongườiđóngthuếđaukhổ:lànhữngkẻđồnglõavớiHệthống,

chúngcócáirắcrốilạnhlùngcủaHệthống,đólàloạiphátminhvôbổ,loại

chỉbiếtphủnhận,phủnhậnhoàiđãtừngkhiếnchoMicheletphảikêutrời,

vềchuyệncác tusĩdòngTên.Vảchăng,đốivớiPoujade thìcácnhàbách

nghệcóvai tròcũnggầngầngiốngnhưcác tusĩdòngTênđốivớinhững

người theochủnghĩa tựdoxưakia:nguồngốccủamọi taihoạ thuếkhoá

(quatrunggiancủaphốRivoli,têngọitrẹođicủaĐịangục),nhữngkẻxây

dựngHệthốngvàsauđótuânthủHệthốngnhưnhữngxácchết,perindeac

cadaver*,theongôntừdòngTên.

ĐólàvìPoujadechorằngkhoahọcđặcbiệtdễđiđếntháiquá.Mọisự

kiệnconngười,kểcảsựkiệntinhthần,chỉtồntạinhưđạilượng,cứsosánh

khốilượngấyvớidungtíchcủamộtngườitrungbìnhthuộcpháiPoujadelà

đủđểhốngháchtuyênbốlànótháiquá:cóthểnhữngtháiquácủakhoahọc

chính là các phẩm chất của nó, và khoa học bắt đầu đúng ngay từ chỗ

Poujadethấynólàvôtíchsự.Nhưngkiểuđịnhlượngấylạiquýgiávớithuật

hùngbiệncủaPoujade,bởivìnósảnsinhranhữngquáivật,cácnhàbách

nghệkia,nhữngkẻbảovệthứkhoahọcthuầntuý,trừutượng,chỉđượcvận

dụngvàothựctếdướidạngtrừngphạt.

NhậnđịnhcủaPoujadeđốivớicácnhàbáchnghệ(vàcácnhàtríthức)

chẳngphảilàhếttrôngmong:biếtđâunósẽcókhảnăng“vựcdậy”“nhàtrí

thứcPháp”.Cănbệnhcủaanhtalàsựphìđại(ngườitalúcđósẽcóthểphẫu

thuậtchoanhta),làđãđemápvàodunglượngtrítuệbìnhthườngcủatiểu

thươngmộtkhúcruộtthừanặngtháiquá:khúcruộtthừaấyđượccấutạokỳ

dịbởichínhkhoahọc,khoahọcvừađượckháchquanhoávừađượckhái

niệmhoá,thứchấtliệurấtnặngnóbámvàongườitahoặctáchkhỏingườita

hệtnhưquảtáohoặcmiếngbơmàôngchủhàngtạphoáthêmvàohoặcbớt

rađểcóđược trọng lượngchínhxác.Bảorằngnhàbáchnghệbị toánhọc

làmchoumêcónghĩalànếuvượtquámộttỉlệkhoahọcnàođấy,ngườita

sẽbướcvàolĩnhvựcđịnhtínhcủacácđộctố.Rakhỏinhữnggiớihạnlành

mạnhcủađịnh lượng,khoahọcmấtgiákhinókhôngcòncó thểxácđịnh

đượcnhưmộtlaođộng.Cácnhàtríthức,kỹsư,giáosư,giáosưđạihọcvà

viênchứckhônglàmgìcả:đólànhữngnhàduymỹ,họnăngluitới,không

phảinhữngquánrượungontỉnhlẻ,màlànhữngquánbarsangtrọngởtả

ngạn*.Ởđâyxuấthiệnmộtquanniệmthânthuộcvới tấtcảnhữngchếđộ

mạnh:đó làđồngnhất tính trí thứcvớisựnhànrỗi;nhà trí thức theođịnh

nghĩa làkẻ lườibiếng;có lẽcầnphảidứtkhoátđưaanh tavàocôngviệc,

chuyển đổi hoạt động chỉ có thể đo đếm trong tình trạng thái quá có hại

thành lao động cụ thể, nghĩa là có thể đưa vào hệ đo đếm của Poujade.

Người ta biết rằng xét cho cùng, ở đấy không thể có lao động nào được

lượnghoáhơn–vàcũngcólợihơn–làđàonhữngcáihốhoặcchấtđáthành

đống:đóchínhlàlaođộngởtrạngtháithuầntuý,vảchăngcũnglàlaođộng

màtấtcảcácchếđộhậu-Poujadethếnàocũngdànhchonhàtríthứcnhàn

rỗi.

Địnhlượnghoálaođộngnhưvậytấtnhiêndẫnđếnđềcaosứcmạnhcơ

thể,sứcmạnhcủacácbắpthịt,củabộngực,củađôicánhtay;ngượclạicái

đầu là nơi đáng ngờ, chính vì các sản phẩm của nó thuộc định tính chứ

khôngphảiđịnhlượng.NgườitabắtgặplạiởđâyýPoujadethườngdùngđể

miệt thị bộ óc (cá ươn vì cái đầu, người ta thường nói như vậy ở chỗ

Poujade),đầuócvôduyêntaihạinhưthếrõràngchínhlàdovịtrílệchtâm

củanó,ởtít trêncaocủacơthể,gầnvớimâytrời,xacáccộirễ.Người ta

khaitháctriệtđểngaytínhchấtmậpmờcủakháiniệmcaosiêu;cảmộtvũ

trụquanđượcdựnglên,khôngngừngchơigiỡnxoayquanhsựgiốngnhau

mơhồgiữacơthể,tinhthầnvàxãhội:cơthểđấutranhchốnglạiđầuócư,

đólàcảmộtcuộcđấutranhcủanhữngkẻhènmọn,củachốn tămtốisống

độngchốnglạicáitrêncao.

Chính Poujade cũng đã nhanh chóng triển khai truyền thuyết về sức

mạnhcơthểcủamình:đượccấpbằnghuấnluyệnviênthểdụcthểthao,cựu

R.A.F.*,cầuthủbóngbầudục,lýlịchấybảođảmgiátrịcủaôngta:đểđổi

lấysựgắnbócủathuộchạ,thủtrưởngtruyềnchosứcmạnhvềcănbảncó

thểđođếm,bởivìđó là sứcmạnhcủacơ thể.Vìvậyuy thếđầu tiêncủa

Poujade(hãyhiểulànềntảnglòngtinthươngláimàngườitacóthểcóđược

ở ông ấy) là sức bền của ông (“Poujade, đó là hiện thân của quỷ, ông ta

khôngbiếtmệt”).Cácchiếndịchđầutiêncủaôngtrướchếtlànhữngthành

tíchvề thể lựcchạmđếnmứcsiêuphàm(“Đólàhiện thâncủaquỷ”).Sức

mạnhgangthépấysinhratínhchấtbiếntại(Poujadecùnglúccómặtkhắp

nơi),nólàmchongayđếnchấtliệucũngphảioằnxuống(Poujadelàmmục

gãytấtcảnhữngchiếcxeôngtasửdụng).TuynhiênởPoujadecòncómột

giátrịkhácngoàisứcbền:đónhưmộtcáiduyên,đượcbanphátthoảimái

ngoàisức-mạnh-hàng-hoá,nhưkiểu theo luật lệngàyxửangàyxưa,người

bánmộtbấtđộngsảnphảithêmchokháchmuamộtthứđồvật:khoản“trà

thuốc”ấykhiếnthủtrưởngrathủtrưởngvàPoujadetỏvẻcótài,đólàgiọng

nóicủaông ta,phần thêm thắtngoàiviệc tính toánsòngphẳng.Chắchẳn

giọngnóiấyxuấtpháttừnơicóưuthếcủacơthể,nơiấyđồngthờivừaở

giữavừacócơbắp,đó là lồngngực,nóđốinghịchhẳnvới cáiđầu trong

toàn bộ huyền thoại cơ thể ấy; nhưng giọng nói, phương tiện truyền dẫn

ngôntừrăndạylạithoátrakhỏiquyluậtnghiệtngãcủađịnhlượng:sốphận

củacácđồvậtthôngthườnglàdùngmãimònđi,còngiọngnóilạicótính

chấtmỏngmanhdễvỡquýgiácủanhữngđồvậtxahoa;giọngnóiphùhợp

khôngphảilàcứoangoang,nóimãikhôngbiếtmệt,màlàănnóidịudàng

ngọtngào;giọngnóicủaPoujadetiếpnhậngiátrị thanhthoátvàtuyệtvời

vốnđượcdànhchođầuóccủanhàtríthứctrongcáchuyềnthoạikhác.

TấtnhiêncấpphócủaPoujadecũngphảithuộcloạioaivệnhưthế,song

cục mịch hơn, chẳng quỷ quái bằng, đó là một người “lực lưỡng”: “ông

Launeytrángkiện,nguyênlàcầuthủbóngbầudục…vớihaicẳngtaylông

lávàtokhoẻ…khôngcóvẻlàmộtđứaconcủaMarie”,ôngCantalou“cao

lớn, lực lưỡng, vuông vức, mắt nhìn thẳng, nắm đấm rắn chắc và thẳng

thắn”.Bởivì,nhưnhiềungườivẫnnói,cơthểsungmãnthìtinhthầntrong

sáng:chỉcóai tokhoẻmớicó thể thẳng thắn.Người tangờrằngbảnchất

chungcủatấtcảcácuythếấylàsựtrángkiện,màtronglĩnhvựctinhthầnlà

“tínhcách”,trángkiệnlàđốithủcủatrítuệ,thứkhôngđượcchấpnhậnvào

vùngtrờicủaPoujade:ngườitaliềnthaythếnóởđâybằngmộtphẩmchất

trítuệđặcthù,đólàsựquỷquái;ngườianhhùng,ởchỗPoujade,làkẻđược

phúbẩmđồngthờivừatínhhunghăng,vừathóiranhmãnh(“Đólàmộtgã

ranhma”).Thóixảoquyệtấy,dùcótínhchấttrítuệ,vẫnkhôngđưalýtríbị

ghêtởmvàolạingôiđềntônvinhcủaPoujade:cácthầnthánhtiểutưsảntuỳ

sởthíchbanphátnóhoặcrútnólại,thuầntuýtheocơmay.Vảchăngxétcho

cùngđólànăngkhiếugầngầnthuộcvềthểchất,cóthểsosánhvớitàiđánh

hơicủaconvật;nóchỉlàbônghoahiếmcủasứcmạnh,lànănglựcđánhhơi

hoàntoànthuộcthầnkinh(“Tôi,tôiđidòla”).

Ngượclại,nhàtríthứcbịlênánchínhlàởcơthểxấuxí:Mendèstrông

xấunhưconátpích,ôngtacóvẻnhưchainướcVichy(vừalàkhinhbỉnước

vừalàkhinhbỉchứngđầybụng),ẩnnáutrongcáiđầutrươngphìnhmong

manhdễvỡvàvôdụng,cảconngườitríthứcbịmắccáichứngnặngnềnhất

trongcácchứngvềcơthể,đólàchứngmệtmỏi(sựsuyđồitronglĩnhvựccơ

thể); tuy rằngnhàn rỗinhưngdobẩmsinhnêncứmệtmỏi,khácvớikiểu

Poujade,mặcdùkhónhọcmàvẫnkhoankhoái.Tađụngchạmđếnởđâyý

niệmsâuxacủatấtcảđạolývềcơthểconngười:ýniệmvềchủngtộc.Các

nhàtríthứclàmộtchủngtộc,pháiPoujadelàmộtchủngtộckhác.

Tuynhiên,Poujadecómộtquanniệmvềchủngtộcmớinhìnthoángqua

thìrấtngượcđời.ChorằngngườiPháptrungbìnhlàkếtquảcủanhiềusự

phatrộn(điệuquenthuộc:nướcPháp,lòluyệncácchủngtộc),Poujadeđem

đối lập một cách kiêu ngạo tính đa dạng về nguồn gốc ấy với giáo phái

nghiêmngặtcủanhữngkẻxưanaychỉkếthôngiữahọvớinhaumàthôi(tất

nhiêncácbạnhãyhiểuđólàdânDoThái).ÔngtatrỏvàoMendès-France*

mà thét lên: “Chínhmi là tênphânbiệt chủng tộc!”; rồi ông tabình luận:

“Giữahaichúngtôi,ôngấycóthểlàgãphânbiệtchủngtộc,vìchỉôngấylà

cómộtchủngtộc”.Poujadethihànhđếncùngcáimàngườitacóthểgọilà

chủnghĩachủngtộcphatrộn,màchẳngengạigì,bởilẽ“sựphatrộn”từng

đượckhoekhoanghếtlờichỉnhàotrộn,theochínhPoujade,nhữngDupont,

nhữngDurandvànhữngPoujademà thôi, nghĩa là trước sauvẫn chính là

mình.Rõràngýniệmvềmột“chủngtộc”tổnghợplàrấtquýgiá,vìnócho

phépkhi thì nghiêng về phía hỗnhợp, khi thì nghiêng về phía chủng tộc.

Trongtrườnghợpthứnhất,Poujadevậndụngýniệmcũvềquốcgia,xưakia

cótínhchấtcáchmạng,ýniệmấyđãnuôidưỡngtấtcảnhữngchủnghĩatự

docủaPháp(MicheletchốnglạiAugustinThierry*,GidechốnglạiBarrès*,

v.v.):“Cáctổtiêncủachúngta,nhữngngườiCeltes,nhữngngườiArvernes,

tấtcảđềuphatrộnvớinhau.Tôi làđứaconsinhra từlò luyệncủanhững

cuộcnhậpcưvàdidân”.Trongtrườnghợpthứhai,ôngtabắtgặpchẳngkhó

khăngìđốitượngchủngtộcchủnghĩacơbảnlàHuyếtthống(ởđâyđặcbiệt

là huyết thốngCeltes, huyết thống củaLePen*,ngườiBretagne rắn chắc

ngăn cáchvớinhữngnhàduymỹ củaCánhTảMới bằng cảmột vực sâu

chủngtộc,hoặchuyếtthốngGaulemàMendèsbịtướcmất).Cũngnhưvới

trítuệ,ởđâycóvấnđềphânphốituỳtiệncácgiátrị:mộtsốhuyếtthốnggộp

lại với nhau (huyết thống của những Dupont, những Durand và những

Poujade)chỉsinhrahuyếtthốngthuầnkhiết,vàngườitacóthểyêntâmvới

tácdụngtổnghợpcủanhữngkhốilượngđồngchất;cònnhữnghuyếtthống

khác (nhất làhuyết thốngcủanhữngnhàkỹ trịkhôngquốc tịch) là những

hiệntượngđịnhtínhthuầntuý,dođómàbịdèbỉutrongthếgiớiPoujade;

chúngkhông thểpha trộnvớinhau,không thểđượckhối lượng to lớncủa

Phápcưumang,khôngthểnhậpvàovới“khốidungtục”nàylàbộphậnhân

hoannhờsố lượngđôngđảođối lậpvớinỗimệtmỏicủacácnhà trí thức

“phongnhã”.

Sựđối lậpvềchủng tộcgiữanhữngkẻ tokhoẻvànhữngkẻmệtmỏi,

giữanhữngngườiGaulevànhữngngườikhôngquốctịch,giữadândungtục

vàdântaonhã,đơngiảnlạichínhlàsựđốilậpgiữatỉnhlẻvàParis.Paris

thâutómmọithóihưtậtxấucủaPháp:Hệthống,thóibạotàn,tínhtríóc,nỗi

mệtmỏi: “Paris làmộtquáivật,bởivì cuộc sốngbịxộcxệch:đó làcuộc

sống náo nhiệt, ồn ào, quay cuồng suốt từ sáng đến tối, v.v.”. Paris cũng

thuộcloạiđộctố,chấtliệuvềcănbảnlàđịnhtính(điềunàyPoujadeởmột

chỗkhácgọi làphépbiệnchứng,màkhôngnghĩ rằngmìnhnóiđúngđến

thế),ngườitađãthấychấtliệuấyđốilậpvớithếgiớiđịnhlượngcủalương

tri.Đương đầu với “tính chất” đối với Poujade đã làmột thử thách quyết

định,làRubicon*củaôngta:xônglênParis,giànhgiậtlạicácnghịsĩônhoà

tỉnh lẻbị thủđômuachuộc,nhữngkẻ thật sựphảnbội chủng tộccủahọ,

đượcchờđợiởlàngquêvớinhữngchiếccàocỏ,bướcnhảyđóđãxácđịnh

mộtcuộcdidânchủngtộctolớn,cònhơncảsựmởrộngvềchínhtrị.

Vớitháiđộngờvựcdaidẳngnhưthế,liệuPoujadecóthểcứuvãnhình

thái trí thứcnàođó,đemđếnchonómộthìnhảnhlýtưởng,nói tómlại là

đưarahìnhmẫutrí thứctheonhưPoujadequanniệmhaykhông?Poujade

chỉ nói với chúng ta rằng riêng “các trí thức xứngvới tên gọi ấy”mới sẽ

đượcbướcvàoOlympecủaôngtamàthôi.Thếlàmộtlầnnữachúngtatrở

lạivớimộttrongnhữngđịnhnghĩanổitiếngtheokiểuđồngnhất(A=A)mà

tôiđãnhiềulầnngayởsáchnàygọilàcáctrùngngôn,nghĩalàchẳngđiđến

đâuhết.Nhưvậytấtcả tínhchấtphản-trí-thứckết thúcởsựtiêuvongcủa

ngônngữ,nghĩalàởsựhuỷdiệtcủakhảnănggiaotiếpxãhội.

PhầnlớnnhữngchủđềmangtínhchấtPoujadeấy,dùxemracóvẻhết

sứcngượcđời,đềulàcácchủđềlãngmạnsuythoái.KhiPoujademuốnđịnh

nghĩaDânchúng,thìôngtatríchdẫndàidònglờitựavởkịchRuyBlas*:và

người trí thứcdưới conmắt củaPoujade, thì cũnggầngầngiốngnhưnhà

luậthọcvàtusĩdòngTêncủaMichelet,mộtkẻkhôkhan,tựphụ,vôtíchsự

vànhạobáng.Đó làvìgiaicấp tiểu tưsảnngàynay tiếp thugia tàihệ tư

tưởngcủagiaicấptưsảntựdohômqualàchínhgiaicấpđãgiúpnângcao

địavịxãhộicủanó:chủnghĩatìnhcảmcủaMicheletchứađựngnhiềumầm

móngphảnđộng.Barrès biết rõ điều ấy.Dù chokhoảng cách tài năngxa

nhau,PoujadecólẽvẫncòncóthểkýtênvàomộtsốtrangcuốnsáchDân

chúng*củaMichelet(1846).

Vì vậy, về chính vấn đề các trí thức, chủ nghĩa Poujade vượt quá

Poujaderấtnhiều:tưtưởngphản-trí-thứcxâmnhậpnhiềugiớichínhtrịkhác

nhau,vàkhôngnhấtthiếtcứphảithuộcpháiPoujademớicămghéttưtưởng.

Bởivìbịcôngkíchởđâylàmọihìnhtháivănhoábiệngiải,nhậpcuộc,và

đượcnângđỡlàvănhoá“hồnnhiên”,thứvănhoángâythơđểchobạochúa

đượctựdohànhđộng.Vìvậycácnhàvăn,theonghĩađen,khôngbịloạitrừ

khỏigiađìnhPoujade (mộtsốnhàvăn,đượcnhiềungườibiếtđến,đãgửi

choPoujadecáctácphẩmcủamìnhvớinhữnglờiđềtặngnịnhbợ).Bịlênán

là nhà trí thức, nghĩa là một lương tâm, hay đúng hơn là một Cái nhìn

(Poujadenhắclạiởđâuđấyrằnghồicònlàhọcsinhtrunghọc,cậutarấtkhổ

tâm khi bị các bạn học nhìn mình). Đừng có ai nhìn chúng ta cả, đó là

nguyêntắcchủnghĩaphản-trí-thứccủaPoujade.Duycóđiều,nhìntừgócđộ

nhàdântộchọc,cáctháiđộlôikéovàxuađẩyrõrànglàbổsungchonhau,

vàtheomộtnghĩanàođó,vàđấykhôngphảinghĩaPoujadetintưởng,ôngta

vẫncầnđếncácnhàtríthức,bởivìnếuôngtalênántríthức,thìđấylàvới

tư cách cái ácma quái: trong xã hội Poujade, người trí thức có nhiệmvụ

đángnguyềnrủavàcầnthiếtcủamộtgãphùthuỷhưđốn.

2. Huyền thoại, ngày nay

Ngàynay,huyềnthoạilàgì?Tôisẽngaylậptứcđưaracâutrảlời

đầutiênrấtđơngiản,hoàntoànphùhợpvớitừnguyên:huyềnthoạilà

mộtngôntừ*.

Huyền thoại là một Ngôn từ

TẤTNHIÊN,đókhôngphảilàbấtcứngôntừnào:ngônngữcầnphảicó

nhữngđiềukiệnđặcthùđểtrởthànhhuyềnthoại,tasẽthấycácđiềukiệnấy

ngaybâygiờđây.Nhưngcầnphảinêulênmạnhmẽngaytừđầurằnghuyền

thoạilàmộthệthốngthôngbáo,đólàmộtthôngđiệp.Quađótathấyrằng

huyềnthoạikhôngthểlàmộtđốitượng,mộtkháiniệmhaymộtýniệm;đó

làmộtphươngthứcbiểuđạt,đólàmộthìnhthức.Rồiđâysẽcầnphảiđặt

chohìnhthứcấynhữnggiớihạnlịchsử,nhữngđiềukiệnsửdụng,đưaxã

hộivào lại trongnó:điềuấykhônghềngăncản trướchếtphảimiêu tảnó

nhưmộthìnhthức.

Ngườitathấyrằngcứmuốnphânbiệtcácđốitượnghuyềnthoạivềthực

thểsẽhoàntoànlàảotưởng:bởilẽhuyềnthoạilàngôntừ,nêntấtcảđềucó

thểlàhuyềnthoại,nóliênquanđếndiễnngôn.Huyềnthoạikhôngxácđịnh

bởiđốitượngthôngđiệpcủanó,màbởicáchnóphátrathôngđiệpấy:có

nhữnggiớihạnvềhìnhthứcđốivớihuyềnthoại,chứkhôngcónhữnggiới

hạnvềthựcthể.Vậytấtcảđềucóthểlàhuyềnthoạichăng?Phải,tôitinnhư

thế,bởivũtrụcótínhchấtkhơigợivôcùngtận.Mỗiđốitượngcủathếgiới

đềucó thểchuyển từ tình trạng tồn tạikhépkín,câmlặng,sang trạng thái

bằnglời,đểxãhộithahồchiếmdụng,bởivìchẳngcóluậtlệnào,dùlàluật

lệtựnhiênhaykhông,lạicấmđoánnóivềcácsựvật.Mộtcáicâylàmộtcái

cây. Tất nhiên đúng thế. Nhưngmột cái cây doMinou Drouet nói ra lại

khôngcònhoàntoànlàmộtcáicâynữa*,đólàcáicâyđượctrangtrí,thích

hợpvớiloạitiêudùngnàođấy,cáicâykhoáclênmìnhnhữngthịhiếuvăn

chương,nhữngphảnkháng,nhữnghìnhảnh,tómlạilàđượcxãhộisửdụng,

nókhôngcònlàchấtliệuthuầntuýnữa.

Dĩnhiên,chẳngphảitấtcảđềuđồngthờiđượcnóilên:mộtsốđốitượng

trởthànhmồicủangôntừhuyềnthoạitrongchốclát,rồichúngbiếnđi,số

khácđếnchiếmchỗ,đivàohuyềnthoại.Cónhữngđốitượngnàodứtkhoát

cótínhkhơigợi,nhưBaudelairetừngnóithếvềngườiPhụnữhaykhông?

Chắc chắn là không: người ta có thể quan niệmnhữnghuyền thoại rất cổ

xưa,nhưngkhôngcócáchuyềnthoạivĩnhhằng;bởivìchínhlịchsửnhân

loạiđãlàmchocáihiệnthựcchuyểnsangtrạngtháingôntừ,chínhlịchsử

nhânloạivàchỉcónómớiquyđịnhsựsốngvàcáichếtcủangônngữhuyền

thoại.Dùxaxưahaykhông,huyền thoạicũngchỉcó thểcómộtnền tảng

lịchsử,vìhuyềnthoạilàmộtngôntừdolịchsửlựachọn:nókhôngthểnảy

sinhtừ“bảnchất”cácsựvật.

Ngôntừấylàmộtthôngđiệp.Vậynókhôngnhấtthiếtcứphảitừmiệng

thốtra;nócóthểđượchìnhthànhbằngcácchữviếthoặccácthểhiện:diễn

ngônviếtra,nhưngcũngcóthểlàảnhchụp,điệnảnh,phóngsự, thểthao,

cáccuộcbiểudiễn,quảngcáo,tấtcảđềucóthểlàmnềnchongôntừhuyền

thoại.Huyềnthoạikhôngthểđượcxácđịnhbằngđối tượnghaybằngchất

liệucủanó,bởivìbấtcứchất liệunàocũngcó thểđượcgánchoýnghĩa

biểuđạtmộtcáchvõđoán:mũitênngườitamangtheođểbiểuđạtsựthách

thứccũnglàmộtngôntừ.Dĩnhiên, tronglĩnhvựcnhậnthức,hìnhảnhvà

chữviếtchẳnghạn,khôngđòihỏicùngmộtkiểuý thức;và riêngvềhình

ảnhcũngcónhiềuphươngthứcđọc:mộtsơđồkhiếntanghĩđếnsựbiểuđạt

nhiềuhơnlàmộthìnhvẽ,mộtbảnmôphỏngnhiềuhơnlàmộtbảngốc,một

bứcbiếmhoạnhiềuhơnlàmộtbứcchândung.Nhưngthậtraởđâyvấnđề

khôngcònlàphươngthứcthểhiệnmangtínhlýthuyếtnữa:vấnđềlàhình

ảnhấyđượcđưarađểnóilênsựbiểuđạtấy:ngôntừhuyềnthoạiđượctạo

nênbởichấtliệuđãđượcgiacôngnhằmhướngtớimộtthôngbáothíchhợp:

đólàvìtấtcảcácvậtliệucủahuyềnthoại,dùdướihìnhthứchìnhảnhthể

hiệnhaybiểuđồ,đềugiảđịnhcótừtrướcmộtýthứcbiểuđạt,ngườitacó

thểsuyluậnvềchúngmộtcáchđộclậpvớichấtliệucủachúng.Chấtliệuấy

chẳngphảilàdửngdưng:hìnhảnhchắclàrànhmạchhơnchữviết,nóápđặt

sự biểu đạt ngay tức khắc, không phân tán, không phân giải. Nhưng đấy

khôngphảilàsựkhácbiệtvềcấutạo.Hìnhảnhtrởthànhchữviếtngaykhi

nócótínhchấtbiểuđạt:nhưchữviết,nóđòihỏimộtlexis*.

Vậylàởđâytừnaytrởđi,bấtcứđơnvịhoặctổnghợpcótínhchấtbiểu

đạtnào,dùđượcthốtralờihaynhìnthấybằngmắt,tasẽđềuhiểulàngôn

ngữ,diễnngôn,lờinóiv.v.:mộtbứcảnhđốivớichúngtacũnglàngôntừ

chẳngkhácnàomộtbàibáo;bản thâncácđồvậtcũngsẽcó thể trở thành

ngôntừnếuchúngbiểuđạtđiềugìđấy.Cáchquanniệmngônngừmởrộng

nhưthếthựcracũngđượcminhchứngbằngchínhlịchsửcácchữviết:trước

khiphátminhrabảngchữcáicủachúngtarấtlâu,cácđồvậtnhưkipou*của

ngườiInca,hoặccáchìnhvẽnhưtronglốichữtượnghìnhcũngđãlànhững

ngôntừhợpthức.Nhưvậykhônghềmuốnnóirằngtaphảixửlývớingôn

từhuyền thoạinhưvớingônngữ:nóichođúng ra,huyền thoại thuộcmột

khoahọctổngquátmởrộngsangngônngữhọc,vàđólàkýhiệuhọc.

Huyền thoại như hệ thống ký hiệu

VỚItưcáchnghiêncứumộtngôntừ,huyềnthoạihọcthựcrachỉlàmột

nhánhcủangànhkhoahọckýhiệurộnglớnmàSaussuređãđưaracáchđây

khoảngbốnmươinămvớitêngọilàkýhiệuhọc.Ngànhkýhiệuhọcchưa

đượcthànhlập.Tuynhiên,ngaytừSaussurevàđôikhiđộclậpvớiông,cả

mộtbộphậngiớinghiêncứuđươngđạikhôngngừngtrởđitrởlạivấnđềsự

biểuđạt:phântâmhọc,chủnghĩacấutrúc,tâmlýhọcthựcthể,mộtsốmưu

toanphêbìnhvănhọcmớimàBachelardlàmộtthídụ,chỉmuốnnghiêncứu

sựviệcxemnóbiểuđạtcáigìmà thôi.Vảchăngkhẳngđịnhmộtýnghĩa

biểuđạtlàtìmđếnvớikýhiệuhọc.Tôikhôngmuốnnóirằngkýhiệuhọcsẽ

giảiquyếtnhưnhautấtcảnhữngcôngcuộcnghiêncứuấy:chúngcócácnội

dungkhácnhau.Nhưngchúngcómộtquychếchung,chúngđềulànhững

khoahọcvềcácgiátrị;chúngkhôngmuốnchỉbắtgặpsựviệc:chúngmuốn

xácđịnhsựviệcvàkhảosátsựviệcdướigócđộcái-giá-trị-như.

Kýhiệuhọclàkhoahọcvềcáchìnhthức,bởilẽnónghiêncứucácsự

biểuđạtđộclậpvớinộidungcủachúng.Tôimuốnxinđượcnóiđôilờivề

sựcầnthiếtvànhữnggiớihạncủamộtkhoahọchìnhthứcnhưthế.Sựcần

thiếtchínhlàsựcầnthiếtcủamọingônngữchínhxác.Jdanov*chếgiễutriết

giaAlexandrovnóivề“cấutrúchìnhcầucủahànhtinhchúngta”.“Dường

nhưchođếnnay,Jdanovnói,chỉhình thứcmớicó thểcódạnghìnhcầu”.

Jdanovcólý:ngườitakhôngthểnóivềcấutrúcbằngcácthuậtngữvềhình

thức,vàngượclại.Rấtcóthểlàtrênbìnhdiện“cuộcsống”,chỉcómộttổng

thểkhôngphânbiệtcấutrúcvàhìnhthức.Nhưngkhoahọcchẳngđếmxỉagì

đếncáikhónói:nócầnphảinóivề“cuộcsống”nếunómuốnbiếnđổicuộc

sống.Tráivớikhuynhhướngtổnghợphãohuyềnnàođấy,màchaoôichỉ

mangtínhlýtưởngsuông,mọisựphêbìnhphảichấpnhậnkhổhạnh,phải

chấp nhận gia công phân tích, và trong phân tích, nó phải vận dụng các

phươngphápvàcácngônngữ.Nếubớtkhiếpsợbóngma“chủnghĩahình

thức”,cólẽngànhphêbìnhgắnvớilịchsửđãbớtcằncỗi;cólẽnóđãhiểu

rarằngnghiêncứuchuyênbiệtcáchìnhthứcchẳnghềmâuthuẫnvớinhững

nguyêntắccầnthiếtcủatổngthểvàcủaLịchsử.Màngượclạilàkhác:một

hệthốngcàngđượcxácđịnhchuyênbiệttrongcáchìnhthứccủanóthìcàng

dễthíchứngvớicáchphêbìnhlịchsử.Nhạilạimộtlờiquenthuộc,tôisẽnói

rằngchútítchủnghĩahìnhthứckhiếnxarờiLịchsử,nhưngchủnghĩahình

thứcnhiềunhiều lại đưavềgầnLịch sử.Còn thí dụnàovề loại phêbình

tổngthểrõrệthơnlàviệcmiêutảcótínhchấtvừahìnhthứcvừalịchsử,vừa

kýhiệuhọcvừatưtưởnghọc,vềtínhcáchchí tôntrongcuốnSaint-Genet

của Sartre? Trái lại điều nguy hiểm là xem các hình thức như những đối

tượngmậpmờ,nửahìnhthứcvànửanộidung,làgánchohìnhthứccáichất

hìnhthức,nhưchẳnghạnJdanovđãquanniệmvềchủnghĩahiệnthực.Ký

hiệuhọc,đặttrongnhữnggiớihạncủanó,khôngphảilàcáibẫysiêuhình

học:nólàmộtkhoahọctrongsốcáckhoahọckhác,cầnthiếtnhưngkhông

đủ.Điềuquantrọnglàphảithấyrằnglýgiảimộtvấnđềkhôngthểtiếnhành

bằngcáchcắtbỏhướngtiếpcậnnàyhayhướngtiếpcậnkia,màphảibằng

cách,nhưEngels*nói,phốihợpbiệnchứngcáckhoahọcriêngbiệtthamgia

nghiên cứu.Đối với huyền thoại học cũng vậy: nó đồng thời thuộc về ký

hiệuhọcvới tưcáchkhoahọchình thức,và thuộcvề tư tưởnghọcvới tư

cáchkhoahọclịchsử:nónghiêncứunhữngtư-tưởng-dạng-hình-thức.*

Vậy tôi sẽnhắc lại rằngmọikýhiệuhọcđềucó tiềnđề làmối tương

quangiữahaivế,cáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạt*.Mốitươngquanấydiễn

ra trênnhữngđối tượng thuộccác lĩnhvụckhácnhau,vàvì thếnókhông

phảilàsựngangbằngmàlàsựtươngđương,cầnchúýởđâylàtráivớihoạt

độngngônngữthôngthườngchotôibiếtmộtcáchđơngiảncáibiểuđạtthể

hiện cái đượcbiểuđạt, trongmọihệ thốngkýhiệuhọc tôi phải tiếnhành

khôngphảivớihai,màlàvớibavếkhácnhau;bởivìtôinắmbắtđâuphảilà

từngvế,vếnọsauvếkia,màlàmốiquanhệnốikếthaivếấyvớinhau:vậy

làcócáibiểuđạt,cáiđượcbiểuđạtvàkýhiệu,kýhiệulàtổngliênkếtcủa

haivếđầu.Chẳnghạnmộtbóhoahồng:tôiđểchonóbiểuđạttìnhyêusay

đắmcủatôi.Vậyphảichăngởđâychỉcócáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạt,

nhữngbônghoahồngvà tìnhyêu sayđắmcủa tôi?Cũngkhôngphải:nói

chođúngra,ởđâychỉcónhữngbônghồng“thấmđượmtìnhyêusayđắm”.

Nhưngtrênbìnhdiệnphântích,rõràngcóbavế;bởivìnhữngbônghồng

chứa chất tình yêu say đắm hoàn toàn và chính đáng có thể phân tách ra

thànhnhữngbônghồngvàtìnhyêusayđắm:haithứđótồntạitrướckhikết

nốivớinhauvàtạothànhđốitượngthứbakia,đólàkýhiệu.Trênbìnhdiện

trải nghiệm,đúngvậy, tôi không thể táchnhữngbônghồng rakhỏi thông

điệp nómang theo như thế nào, thì trên bình diện phân tích cũng thế, tôi

khôngthểlẫnlộnnhữngbônghồngvớitưcáchcáibiểuđạtvànhữngbông

hồngvớitưcáchkýhiệu:cáibiểuđạtthìtrốngrỗng,kýhiệuthìđầyắp,nó

lànghĩa*.Lạinhưmộtviênđácuộiđen:tôicóthểđểchonóbiểuđạttheo

nhiềucách,đóđơngiảnchỉ làcáibiểuđạtmà thôi;nhưngnếu tôiuỷ thác

cho nó cái được biểu đạt nhất định (kết án tử hình, chẳng hạn, trongmột

cuộcbỏphiếukín),viênđácuộiấysẽtrởthànhkýhiệu.Tấtnhiên,giữacái

biểuđạt,cáiđượcbiểuđạtvàkýhiệucónhữngquanhệliênđớivềmặtchức

năng(nhưtừbộphậnđếntoànthể)hếtsứcchặtchẽđếnnỗiphântíchxemra

cóthểchẳngđiđếnđâu;nhưnglátnữatasẽthấyrằngsựphânbiệtấycótầm

quantrọnghàngđầuđểnghiêncứuhuyềnthoạinhưmộtdạngthứckýhiệu

học.

Tấtnhiên,bavếấyđều thuần tuý làhình thức,vàngười tacó thểgán

chochúngnhữngnộidungkhácnhau.Đâylàvàithídụ:đốivớiSaussurelà

người đã làm việc trên ngôn ngữ (langue)* là hệ thống ký hiệu đặc thù,

nhưngtiêubiểuvềmặtphươngpháp,thìcáiđượcbiểuđạtlàkháiniệm,cái

biểuđạtlàhìnhảnhâmthanh(thuộclĩnhvựctâmlý)vàmốitươngquancủa

kháiniệmvàhìnhảnhlàkýhiệu(từngữ,chẳnghạn)hoặcthựcthểcụthể*.

ĐốivớiFreud*, như ta biết, tâm thầndàyđặcnhững tươngđương, những

cái-giá-trị-như.Mộtvế(tôitránhdànhchonómộtvịthếưuthắng)thìđược

tạo thànhbởi nghĩa rõ rệt củahànhvi,một vếkhác thì bởi nghĩa tiềmẩn

hoặcnghĩađen củahànhvi ấy (chẳnghạnđó là cơ sở tiềm thức củagiấc

mơ);cònvếthứba,ởđâycũnglàmốiliênquangiữahaivếtrên:đóchínhlà

giấcmơ, trong tổng thể củanó, là hànhđộng lỡdởhoặc chứng loạn thần

kinh,đượcquanniệmnhưnhữngthoảhiệp,nhữngkiệmướcthựchiệnnhờ

sựkếtnốigiữamộthìnhthức(vếthứnhất)vớimộtchứcnăngcóýđịnh(vế

thứhai),ởđâytathấylàhếtsứccầnthiếtphảiphânbiệtkýhiệuvớicáibiểu

đạt:giấcmơ,đốivớiFreud,cũngchẳngphảicáigìrõrệthơnnộidungtiềm

ẩncủanó,nólàmốiliênquanvềchứcnăngcủahaivế.Rồitrongphêbình

củaSartre(tôisẽchỉtựgiớihạnvàobathídụquenbiếtấymàthôi),cáiđược

biểu đạt được thiết lập bởi sự khủng hoảng từ cội nguồn của chủ thể

(Baudelairephảixamẹ,Genet*bịkết tộiăncắp);Vănchươngvới tưcách

diễnngôn tạo thànhcáibiểuđạt;vàmối tươngquangiữakhủnghoảngvà

diễnngônxácđịnhtácphẩm,nólàsựbiểuđạt.Tấtnhiên,cáisơđồbachiều

ấy,dùhìnhthứcbềnvữngthếnàođinữa,vẫnkhôngdiễnratheocùngmột

cách:ngườitanhắcđinhắclạixemracũngkhôngthừalàkýhiệuhọcchỉcó

tínhthốngnhấtởbìnhdiệncáchìnhthức,chứkhôngphảiởcácnộidung;

phạmvicủanóthìhạnchế,nóchỉliênquanđếnmộtngônngữ(langage),nó

chỉbiếtđếnmộtthaotácduynhất:đọchoặcgiảimã.

Talạibắtgặptronghuyềnthoạisơđồbachiềumàtôivừanóiđến:cái

biểuđạt,cáiđượcbiểuđạtvàkýhiệu.Nhưnghuyềnthoạilàmộthệthống

đặcthùởchỗnóđượcthiếtlậptừmộtchuỗikýhiệutồntạitrướcnó:đólà

hệthốngkýhiệuthứhai.Kýhiệu(nghĩalàtổngkếthợpcủamộtkháiniệm

vàmộthìnhảnh)tronghệthốngthứnhất,chỉtrởthànhcáibiểuđạttronghệ

thốngthứhaimàthôi,cầnphảinhắclạiởđâyrằngcácchấtliệucủangôntừ

huyềnthoại(ngônngữthựcsự,ảnhchụp,tranhvẽ,ápphích,lễthức,đồvật,

v.v.),dùlúcđầurấtkhácnhau,vàđượchuyềnthoạinắmbắtlấy,đềuquyvề

mộtchứcnăngbiểuđạt thuần tuý:huyền thoạichỉ thấyởcácchất liệuấy

cùngmộtnguyênliệumàthôi;chúngthốngnhấtvớinhauởchỗtấtcảrútlại

chỉlàquychếngônngữmàthôi.Dùđấylàviếtbằngchữhayviếtbằnghình

vẽ, huyền thoại chỉmuốnxemđónhưmột tổng cáckýhiệu,một kýhiệu

tổngquát,vếcuốicùngcủachuỗikýhiệuthứnhất.Vàchínhvếcuốicùngấy

sẽtrởthànhvếđầutiênhoặcvếbộphậncủahệthốngmởrộngmànóxây

dựngnên.Tấtcảdiễnranhư thểhuyền thoạixêdịchđimộtnấchệ thống

hìnhthứccủanhữngsựbiểuđạtbanđầu.Vìsựchuyểndịchấylàchủyếuđể

phântíchhuyềnthoại,nên tôisẽ thểhiệnnó theocáchdướiđây, tấtnhiên

việcsơđồhoátrênmặtgiấychỉđơngiảnđểhìnhdungmàthôi:

*Bảng

Nhưtathấy,tronghuyềnthoạicóhaihệthốngkýhiệu,hệthốngnọchèn

lênhệthốngkia:mộthệthốngngônngữ(systèmelinguistique),làngônngừ

(langue) (hoặccácphương thức thểhiệnđặc thùcủanó),mà tôi sẽgọi là

ngôn-ngữ-đối-tượng (langage-objet), bởi vì nó là ngôn ngữ (langage) mà

huyềnthoạinắmbắtlấyđểxâydựnghệthốngcủariêngmình;vàbảnthân

huyềnthoại,màtôisẽgọilàsiêu-ngôn-ngữ(méta-langage),bởivìnólàmột

ngônngữ(langue)thứhai,trongđóngườitanóivềngônngữ(langue)thứ

nhất.Suynghĩvềmộtsiêu-ngôn-ngữ,nhàkýhiệuhọcchẳngcònphảibăn

khoănvềcấutạocủangôn-ngữ-đối-tượng,chẳngcònphảiquantâmđếnchi

tiếtcủadạngthứcngônngữ:họsẽchỉcầnbiếtđếnvếtổngthểhoặckýhiệu

tổngquát,vàchỉtrongchừngmựcvếấythamgiavàohuyềnthoại.Đấylàlý

dovìsaonhàkýhiệuhọccócơsởđểxemxétchữviếtvàhìnhảnhcùngmột

cáchnhưnhau:họquantâmđếnchúngởkhíacạnhcảchữviếtvàhìnhảnh

đềulànhữngkýhiệu,chúngđềuđếnngưỡngcửacủahuyềnthoại,đềuđược

phúchocùngmộtchứcnăngbiểuđạt,chữviếtvàhìnhảnhcảhaiđềulàmột

ngôn-ngữ-đối-tượng.

Bâygiờlàlúcđưaramộthoặchaithídụvềngôntừhuyềnthoại.Tôisẽ

mượnthídụthứnhấtởmộtnhậnxétcủaValéry*:tôilàhọcsinhlớpđệngũ

mộttrườngtrunghọcPháp;tôimởquyểnngữpháptiếngLa-tinhcủatôira,

và tôiđọc trongđómộtcâu,mượncủaésope*hoặccủaPhèdre*:quia ego

nominorleo.Tôingừnglạivàtôisuynghĩ:cósựmậpmờtrongmệnhđềấy.

Mộtmặt,cáctừngữởđấycónghĩađơngiản:bởivìtôitênlàsưtử.Vàmặt

khác,câunàyởđấyrõrànglàđểbiểuđạtchuyệnkhácvớitôi:trongkhung

cảnhcâunàynóivớitôi,mộthọcsinhlớpđệngũ,rõrànglànómuốnbảo

tôi:tớlàmộtthídụvềngữphápđểminhhoạquytắctươnghợpcủathuộc

từ*.Tôithậmchícònbuộcphảithừanhậnrằngcâuấykhônghềbiểuđạtvới

tôicáinghĩacủanó,hầunhưkhôngmuốnnóivớitôivềconsưtửvàvềcái

cáchconvậtấyxưngdanh;sựbiểuđạtthựcsựvàcuốicùngcủacâuấylàđể

tôinhậnthấyởđósựhiệndiệnmốitươnghợpnàođấycủathuộctừ.Tôikết

luậntrướcmắttôilàmộthệthốngkýhiệuriêngbiệt,mởrộng,bởivìnólan

rộngsangngônngữ(langue):đúnglàcómộtcáibiểuđạt,nhưngbảnthân

cáibiểuđạtấyđượctạothànhbởimộttổngcáckýhiệu,chỉriêngcáibiểu

đạtấylàhệthốngkýhiệuthứnhất(tôitênlàsưtử).Ngoàira,cấutrúchình

thứctriểnkhaimộtcáchđúngđắn:cócáiđượcbiểuđạt(tôilàmộtthídụvề

ngữpháp)vàcósựbiểuđạttổngquát,sựbiểuđạtấychẳngphảicáigìkhác

hơnlàmốiquanhệqualạigiữacáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạt;bởivìcách

xưngdanhcủaconsưtửvàthídụvềngữphápkhôngđếnvớitôimộtcách

riêngrẽ.

Vàbâygiờlàmộtthídụkhác:tôiđangởtiệmhớttóc,ngườitađưacho

tôi tờ tạp chíParis-Match. Trên trang bìa,một thanh niên da đenmặc bộ

quânphụcPhápgiơtaychàokiểunhàbinh,đôimắtngướclên,chắclàđang

hướngvềmộtnếpcủalácờtamtài.Đấylànghĩacủahìnhảnh.Nhưngdù

ngâythơhaykhông,tôivẫnthấyrõhìnhảnhấybiểuđạtđiềugìvớitôi:biểu

đạtrằngnướcPháplàmộtĐếquốclớn,rằngtấtcảcondâncủaPháp,không

phânbiệtmàuda,đềuphụngsựtrungthànhdướilácờcủaPháp,rằngchẳng

cólờilẽnàođáplạibọngièmphacáigọilàchủnghĩathựcdântốthơnlà

nhiệttìnhcủaanhdađenkiaphụcvụnhữngkẻbịcoilàápbứcmình.Vậy

trướcmặttôilúcnàybâygiờlạilàmộthệthốngkýhiệugiatăng:cócáibiểu

đạt,bảnthânnóđãđượctạothànhbởihệthốngkýhiệutrước(mộtanhlính

dađenchàokiểunhàbinhPháp);cócáiđượcbiểuđạt(ởđâylàsựhỗnhợp

códụngýgiữatínhchấtPhápvàtínhchấtnhàbinh);vàcuốicùnglàcósự

hiệndiệncủacáiđượcbiểuđạtthôngquacáibiểuđạt.

Trướckhichuyểnsangphântíchtừngvếcủahệthốnghuyềnthoại,nên

thốngnhấtvớinhauvềhệthốngthuậtngữ.Nhưtabiết,bâygiờcáibiểuđạt,

tronghuyềnthoạicóthểđượcxemxéttừhaiquanđiểm:nhưvếkếtthúccủa

hệthốngngônngữ,hoặcnhưvếkhởiđầucủahệthốnghuyềnthoại:vậyở

đâycầnphảicóhaicáitên:trênbìnhdiệnngônngữ(langue),nghĩalànhư

vếkếtthúccủahệthốngthứnhất,tôisẽgọicáibiểuđạtlànghĩa(tôitênlà

sưtử,mộtngườidađenchàotheokiểunhàbinhPháp);trênbìnhdiệnhuyền

thoại,tôisẽgọinólàhìnhthức.Đốivớicáiđượcbiểuđạt,khôngcósựmập

mờnào,chúngtasẽcứgọinólàkháiniệm.Vếthứbalàmốiquanhệqualại

giữa hai vế đầu: trong hệ thống ngôn ngữ (langue), đó là kýhiệu; nhưng

khôngthểnàodùnglạitừngữấymàtránhmậpmờ,bởivìtronghuyềnthoại

(vàđâychínhlànétđặcthùchủyếucủanó),cáibiểuđạtđãđượctạothành

bởinhữngkýhiệu củangônngữ (langue).Tôi sẽgọivế thứba củahuyền

thoạilàsựbiểuđạt:từnàysửdụngởđâycàngthíchhợp,vìsựthựclàhuyền

thoạicóchứcnăngkép:nóchỉđịnhvànóthôngbáo,nógiảithíchvànóáp

đặt.

Hình thức và khái niệm

CÁIbiểuđạtcủahuyềnthoạixuấthiệnmộtcáchmậpmờ:nóđồngthời

vừalànghĩavừalàhìnhthức,phíanàythìđầyắp,phíakiathì trốngrỗng.

Vớitưcáchlànghĩa,cáibiểuđạtđãđềratrướcmộtcáchđọc,tôinắmbắt

đượcnóbằngmắt,nócó thực tếquagiácquan (tráivớicáibiểuđạtbằng

ngônngữ, nó thuần tuý thuộc lĩnh vực tâm lý), nó có sự phongphú: việc

xưngdanhcủaconsưtử,anhdađengiơtaychàokiểunhàbinhlànhữngtập

hợpchấpnhậnđược,chúngcótínhhợplýđầyđủ;vớitưcáchlàtổngcácký

hiệungônngữ,nghĩacủahuyềnthoạicógiátrịđặcthù,nóthuộcvềmộtcâu

chuyện,câuchuyệnconsưtửhoặccâuchuyệnanhdađen:trongnghĩa,một

sựbiểuđạtcũngđãđượcxâydựng,sựbiểuđạtấyrấtcóthểtựnólàđầyđủ,

nếuhuyền thoại khôngnắmbắt lấynó, vàkhôngđột nhiênbiếnnó thành

mộthìnhthứctrốngrỗng,kýsinh.Nghĩađãtrọnvẹn,nónêudứtkhoátmột

tri thức,mộtquákhứ,mộtkýức,một lĩnhvựcsosánhcácsựkiện,cácý

niệm,cácquyếtđịnh.

Khi trở thành hình thức, nghĩa gạt bỏ tính ngẫu nhiên của nó; nó trở

thànhtrốngrỗng,nónghèođi,câuchuyệnbayhơi,chỉcòn lạiconchữ.Ở

đâycósựhoánvịcácthaotácđọcmộtcáchngượcđời,mộtsựtriệtthoáitừ

nghĩaxuốnghìnhthức,từkýhiệungônngừxuốngcáibiểuđạthuyềnthoại.

Nếutathumệnhđềquiaegonominorleovàokhuônkhổhệthốngngônngữ

thuần tuý,nó lại tìm thấyởđấy trạng tháiđầyắp, sựphongphú,mộtcâu

chuyện:tôilàmộtconvật,mộtconsưtử,tôisốngởxứnàyxứkia,tôivừa

đisănvề,xemchừngngườitamuốntôichiasẻconmồicủatôivớichịbò

non,vớimụbònáivàvớiảdêcon;nhưngtôikhoẻhơncả,nêntôichiếmhết

phầnchotôivìnhữnglýdokhácnhau,màlýdocuốicùngđơngiảnchỉvì

tôi tên làsưtử.Nhưngvới tưcách làhình thứccủahuyền thoại,mệnhđề

trênhầunhưchẳngcònchứađựngchútnàocâuchuyệndàiấy.Nghĩachứa

đựngcảmộthệthốngcácgiátrị: lịchsử,địalý,đạolý,độngvậthọc,văn

học.Hìnhthứcđãgạtbỏtấtcảsựphongphúkia;tìnhtrạngtrởlạinghèonàn

củanóđòihỏisựbiểuđạtđểchứađầyvàođấy.Cầnphảigiãnxacâuchuyện

vềconsưtửđểnhườngchỗchothídụvềngữpháp,cầnphảiđặttrongngoặc

đơntiểusửcủaanhdađen,nếungườitamuốngiảiphónghìnhảnh,đểnó

sẵnsàngtiếpnhậncáiđượcbiểuđạtcủanó.

Nhưngđiểmchủchốtởđâylàhìnhthứckhôngloạibỏnghĩa,màchỉlàm

nghèonghĩađi,đẩyxanghĩa ra,hình thứcnắmlấynghĩađểsửdụng theo

cáchcủamình.Ngườitatưởngrằngnghĩachếtđếnnơi,nhưngđólàcáichết

trìhoãn:nghĩamấtđigiátrịcủanó,nhưngvẫnsống,vàhìnhthứccủahuyền

thoạisẽnhờvàođómàtựnuôidưỡng.Nghĩađốivớihìnhthứcsẽgiốngnhư

việcdựtrữchốclátcâuchuyện,nhưsựphongphúbịchếngự,cóthểluân

phiênnhanhchónggọirahoặcgạtđi:điềucầnthiếtlàhìnhthứcphảikhông

ngừngcóthểbắtrễlạitrongnghĩavàtìmnguồnsốngởđó:nhấtlàcầnthiết

nócóthểẩnnáutrongnghĩa.Chínhcáitròchơiútimthúvịấygiữanghĩavà

hình thức xác định huyền thoại.Hình thức của huyền thoại không phải là

mộtbiểutượng:anhdađenchàocờkhôngphảilàbiểutượngcủaĐếquốc

Pháp,anhtahiệndiệnrõquánênkhôngthểlàthếđược,anhtalàmchomọi

ngườitưởngrằngmìnhlàmộthìnhảnhphongphú,trảinghiệm,tựphát,hồn

nhiên,khôngcãivàođâuđược.Nhưngđồngthờisựhiệndiệnấylạibịchế

ngự,bịgạtxa ra, trở thành trongsuốt,nó lùi lạimộtchút,nó tiếp taycho

mộtkháiniệmtrangbịđầyđủậpđến,đólàtínhchấtđếquốcPháp:nótrở

thànhthứđượcvaymượn.

Bâygiờchúngtaxemxétđếncáiđượcbiểuđạt:câuchuyệndiễnraở

ngoàihìnhthức,đólàkháiniệmnósẽhấpthuhếthìnhthứckia.Kháiniệm,

bảnthânnó,đượcxácđịnh:nóđồngthờivừacótínhlịchsử,vừacóýđịnh;

nólàđộngcơkhiếnchohuyềnthoạiphátra.Tínhchấtthídụvềngữpháp,

tínhchấtđếquốcPhápchínhlàxungnăngcủahuyềnthoại.Kháiniệmkhôi

phụclạimộtchuỗinhữngnhânvàquả,nhữngđộngcơvàýđịnh.Tráingược

vớihìnhthức,kháiniệmchẳnghềtrừutượngchútnào:nóđầyắpmộttình

huống.Quakháiniệmlàcảmộtcâuchuyệnmớiđượccấyvàohuyềnthoại:

trongviệcxưngdanhcủaconsưtử,trướcđóđãđượcrúthếtnộidungngẫu

nhiên,thídụvềngữphápsẽgợilạicảcuộcsốngcủatôi:đólàThờigianđể

tôisinhravàothờikỳngữphápLa-tinhđượcgiảngdạy;đólàLịchsử,do

nhữnghoàncảnhxãhộiéo lekhácnhaukhiến tôikhônggiốngvớinhững

đứa trẻ khác chúng chẳng học tiếng La-tinh; đó là truyền thống giáo dục

khiếnngười tachọn thídụấy trongésopehoặc trongPhèdre;đó lànhững

thóiquenngônngữhọccủabảnthântôinhìnthấyởsựtươnghợpcủathuộc

ngữmộtsựkiệnđángchúý,đángđượcminhhoạ.Đốivớianhdađenchào

cờcũngthế:vớitưcáchlàhìnhthức,nghĩatrongđóchẳngđángkể,bịtách

ra,bịnghèođi;vớitưcáchlàkháiniệmvềtínhchấtđếquốcPháp,nólập

tứclạiđượcnốikếtvớitoànbộthếgiới:vớiLịchsửđạicươngnướcPháp,

vớinhữngcuộcphiêulưuthuộcđịacủanó,vớinhữngkhókhăncủanóhiện

nay.Nóiđúngra,lồngvàotrongkháiniệmlàmộtnhậnthứcnàođóvềthực

tạihơnlàthựctạibảnthânnó;khichuyểntừnghĩasanghìnhthức,hìnhảnh

mấtđitrithức:đólàđểtiếpnhậntốthơntrithứccủakháiniệm.Thựcvậy,

trithứcchứađựngtrongkháiniệmmangtínhhuyềnthoạilàmộttrithứclờ

mờkhôngrõđược tạo thànhbởinhữngliên tưởngxaxôi,khônggiớihạn.

Cầnthiếtphảinhấnmạnhvàotínhchấtmởấycủakháiniệm;đótuyệtnhiên

không phải làmột bản chất trừu tượng, được thanh lọcmà là sự đúc kết

không thànhhìnhdạngnhấtđịnh,khôngbềnvững,mông lung; tính thống

nhất,sựgắnkếtcủanóchủyếulàởchứcnăng.

Theonghĩađó,tacóthểnóirằngđặcđiểmcơbảncủakháiniệmtrong

huyềnthoạilànóphùhợp:thídụvềngữphápliênquanhếtsứcđíchxácđến

một lớp học sinh nhất định, tính chất đế quốc Pháp phải đụng chạm đến

nhóm độc giả này chứ không phải nhóm độc giả kia: khái niệm đáp ứng

nghiêmngặtmộtchứcnăng,nóđượcxácđịnhnhưmộtkhuynhhướng.Đến

đâykhôngthểkhôngnhắclạicáiđượcbiểuđạttrongmộthệthốngkýhiệu

kháclàchủnghĩaFreud:theoFreud,vếthứhaicủahệthốnglànghĩatiềmẩn

(nộidung)củagiấcmơ,củahànhđộnglỡdở,củachứngloạnthầnkinh.Vả

chăngFreudlưuýrõrằngnghĩathứhaicủahànhvilànghĩathíchđáng,tức

là phùhợpvớimột tìnhhuống trọnvẹn, sâuxa; giốnghệt nhưkhái niệm

tronghuyềnthoại,nóchínhlàýđịnhcủahànhvi.

Mộtcáiđượcbiểuđạtcó thểcónhiềucáibiểuđạt:đặcbiệt làđốivới

trườnghợpcáiđượcbiểuđạttrongngônngữvàcáiđượcbiểuđạttrongphân

tâmhọc.Đócũnglàtrườnghợpcủakháiniệmtronghuyềnthoại:nóthahồ

sửdụngvôsốnhữngcáibiểuđạt:tôicóthểtìmthấycảngàncâutiếngLa-

tinhchothấysựtươnghợpcủathuộctừ,tôicóthểtìmthấycảngànhìnhảnh

biểuđạtvớitôitínhchấtđếquốcPháp.Điềunàymuốnnóilênrằngvềmặt

sốlượng,kháiniệmnghèohơncáibiểuđạtnhiều lắm,nó thườngchỉxuất

hiệntrởđitrởlại.Từhìnhthứcđếnkháiniệm,nghèonànvàphongphútỷlệ

nghịchvớinhau.Tươngứngvớicáinghèonànvềchấtcủahình thức,nơi

gửigắmmộtnghĩamờnhạt,làsựphongphúcủakháiniệmmởratoànbộ

Lịchsử;vàtươngứngvớisựdồidàovềlượngcủacáchìnhthứclàmộtsốít

nhữngkháiniệm.Tìnhtrạnglặpđilặplạiấycủakháiniệmquanhữnghình

thứckhácnhaurấtquýgiáđốivớinhàhuyềnthoạihọc;nóchophépgiảimã

huyềnthoại:chínhsựnhấnmạnhmộthànhvichotabiếtýđịnhcủahànhvi.

Điềunàyxácnhậnrằngchẳngcómốitươngquanđềuđặngiữakhốilượng

của cái được biểu đạt với khối lượng của cái biểu đạt: trong ngôn ngữ

(langue)mốitươngquanấylàcânđối,nóchỉvượtquátừngữ,hayítralà

đơnvịcụ thể,chút ítmà thôi.Trái lại tronghuyền thoại,kháiniệmcó thể

vươnramộtkhoảngbiểuđạtrấtrộng:chẳnghạn,cảmộtquyểnsáchsẽlàcái

biểuđạtchochỉmộtkháiniệm;vàngượclại,mộthìnhthứcnhỏxíu(mộttừ

ngữ,mộtcửchỉ,thậmchícửchỉthoángqua,miễnlàngườitanhậnthấy)đều

sẽcóthểdùnglàmcáibiểuđạtchomộtkháiniệmchứacăngphồngcảmột

câuchuyệnhếtsứcphongphú.Mặcdầukhôngthườnggặptrongngônngữ,

sựmấtcânđốiấygiữacáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạtchẳngphảichỉở

huyềnthoạimớicó:theoFreud,chẳnghạn,hànhđộnglỡdởlàmộtcáibiểu

đạthếtsứcmỏngmanhchẳngtươngxứngvớicáinghĩathựcsựmànótiết

lộ.

Nhưtôiđãnói,chẳngcótínhcốđịnhnàoởcáckháiniệmhuyềnthoại:

chúngcóthểhìnhthành,biếnđổi,tanrã,biếnmấthoàntoàn.Chínhvìchúng

cótínhlịchsử,vìlịchsửcóthểrấtdễdànghuỷbỏchúngđi.Tínhchấtthiếu

bềnvữngấybuộcnhàhuyềnthoạihọcsửdụnghệthốngthuậtngữthíchứng,

màtôimuốnnóiđôilờiởđây,bởilẽnóthườnglàngọnnguồnmỉamai:đó

làthuậtngữmới.Kháiniệmlàmộtyếutốcấuthànhcủahuyềnthoại:nếutôi

muốn giảimã các huyền thoại, đương nhiên tôi cần phải gọi tên các khái

niệm.Từđiểnđãcungcấpchotôimộtsố:Nhântừ,Bácái,Sứckhoẻ,Tình

người,v.v.Nhưng theođịnhnghĩa,vì từđiểncho tôinhữngkháiniệmấy

nênchúngkhôngcótínhlịchsử.Vảchăngtôithườngcầnđếnhơncảlạilà

nhữngkháiniệmphùdu,gắnvớicácchuyệnxảyravặtvãnh,cógiớihạn:

thuậtngữmớiởđâylàkhôngtránhkhỏi.TrungHoalàmộtchuyện,ýniệm

màcáchđâykhônglâuanhtiểutưsảnPhápcóthểhìnhdungvềTrungHoa

lại là chuyệnkhác:đểnói lên sựpha trộnđặcbiệt củanhữngquảchuông

con,nhữngchiếcxekéovàcáctiệmhútthuốcphiện,khôngcótừnàokhảdĩ

bằngtừtínhchấtTàu.Chẳngtaonhãư?Ítratacũngphảitựanủimàthừa

nhậnrằngthuậtngữmớiliênquanđếnkháiniệmchẳngbaogiờlàtuỳtiện:

nóđượcxâydựngtrênmộtquytắctươngxứnghếtsứchợplẽ*.

Sự biểu đạt

TRONGkýhiệuhọc,vếthứba,nhưtabiết,chẳngphảicáigìkhác,mà

chỉlàsựkếthợpcủahaivếđầu:đólàvếduynhấtchotathấymộtcáchtrọn

vẹnvàđầyđủ,đólàvếduynhấtthựcsựhoànthành.Tôiđãgọivếấylàsự

biểuđạt.Nhưtathấy,sựbiểuđạtchínhlàhuyềnthoại,hệtnhưkýhiệucủa

Saussurelàtừngữ(haychínhxáchơnlàthựcthểcụthể).Nhưngtrướckhi

nêulênnhữngđặctínhcủasựbiểuđạt,cầnphảisuynghĩmộtchútvềcách

thứcnósẽdiễnra,nghĩalàvềcácphươngthứcliênkếtgiữakháiniệmvà

hìnhthứchuyềnthoại.

Thoạt tiêncầnphải lưuý rằng tronghuyền thoại,haivếđầuđềuhoàn

toànrõrệt(tráingượcvớinhữnggìdiễnratrongcáchệthốngkýhiệukhác):

vếnàykhông“lẩnkhuất”sauvếkia,cảhaivếđềuđượcphôraởđây(chứ

khôngphảivếnàyởđây,vếnọởkia).Dùxemracóvẻhếtsứcngượcđời,

nhưnghuyền thoại chẳng che giấu gì hết: chức năng của nó là làm biến

dạng,chứkhôngphảilàlàmbiếnmất.Chẳngcótiềmẩnnàocủakháiniệm

đốivớihìnhthức:chẳngcầnthiếtphảidùngmộtcáivôthứcmớigiảithích

đượchuyền thoại.Hiểnnhiên là taphảixử lývớihaikiểubiểuhiệnkhác

nhau:sựhiệndiệncủahìnhthứclàconchữrànhrànhrađấy,trựctiếp;hơn

nữa,sựhiệndiệnấylạitrảirộng.Điềuđóliênquan–nhắcđinhắclạicũng

khôngthừa–đếnbảnchấtngônngữtrướcđócủacáibiểuđạthuyềnthoại:

bởilẽcáibiểuđạthuyềnthoạiđượctạothànhbởimộtnghĩađãvạchsẵn,nó

chỉcóthểdiễnrathôngquamộtchấtliệu(còntrongngônngữ,cáibiểuđạt

vẫn thuộc lĩnhvực tâmlý).Trong trườnghợphuyền thoại thốt rabằng lời

nói,nó trải rộng theo tuyến tính(bởivì tôi tên làsư tử); trong trườnghợp

huyềnthoạinhìnthấybằngmắt,sựtrảirộngấylàđachiều(ởtrungtâmlàbộ

quânphụccủaanhdađen,phíatrênlàmàuđencủabộmặtanh,bêntráilà

cánhtaychàokiểunhàbinh,v.v.).Nhữngyếutốhìnhthứcvậylàcócácmối

tươngquanvềvịtrí,vềliềnkềnhau:hìnhthứchiệndiệntheophươngthức

trảirộngtrongkhônggian.Tráilại,kháiniệmhiệnramộtcáchtổngthể,nó

làcáigìđấymùmờ,làtrithứcngưngkếtítnhiềumơhồ.Cácyếutốcủanó

đượcnốikếtvớinhaubằngnhữngmốitươngquanliêntưởng:nóđượcgia

cốkhôngphảibằngtrảirộngmàbằngđộdày(tuyrằngcáiẩndụấycólẽvẫn

cònmang quá rõ tính chất không gian): phương thức hiện diện của nó là

thuộckýức.

Mốitươngquanchủyếunốikếtkháiniệmcủahuyềnthoạivớinghĩalà

mốitươngquanbiếndạng.Tabắtgặplạiởđâytínhchấttươngtựnàođấy

vềhìnhthứcvớihệthốngkýhiệuphứctạpnhưhệthốngkýhiệucủaphân

tâmhọc.NếunhưtheoFreud,nghĩatiềmẩncủahànhvilàmbiếndạngnghĩa

hiểnhiệncủanó,thìtronghuyềnthoại,kháiniệmlàmbiếndạngnghĩa.Tất

nhiên,sựbiếndạngấychỉcóthểxảyrabởilẽhìnhthứccủahuyềnthoạiđã

đượctạothànhbởimộtnghĩangônngữ.Tronghệthốngđơngiảnnhưngôn

ngữ(langue),cáiđượcbiểuđạtkhông thể làmbiếndạnggìhết,bởivìcái

biểuđạt,trốngrỗng,tuỳtiện,chẳnghềcảntrởnóchútnào.Nhưngởđây,tất

cảđềukhác: cáibiểuđạtdườngnhưcóhaimặt:mộtmặtđầyắp lànghĩa

(chuyệnconsưtử,chuyệnanhlínhdađen),vàmộtmặttrốngrỗnglàhình

thức(bởivì,tôi,tôitênlàsưtử;anh-lính-Pháp-da-đen-chào-lá-cờ-tam-tài).

Rõ ràng khái niệm làm biến dạng là làm biến dạngmặt đầy ắp, làm biến

dạngnghĩa:consưtửvàanhdađenbịtướcmấtcâuchuyện,bịchuyểnđổi

thành các động tác. Tính chất thí dụ về tiếng La-tinh làm biến dạng việc

xưngdanhcủaconsưtửtronghoàncảnhxảyracụthể;vàtínhchấtđếquốc

Phápcũnglàmnhoèđingônngữđầutiênlàcâuchuyệnkểvớitôisựviệc

anhlínhdađenchàocờ.Nhưngsựbiếndạngấykhôngphảilàviệchuỷbỏ:

consưtửvàanhdađenvẫncònđấy,kháiniệmcầnđếnchúng:ngườitacắt

xénchúngđimộtnửa,người ta làmlãngquênchúng,chứkhônglấyđisự

tồntạicủachúng:chúngđồngthờivừabướngbỉnh,lặnglẽbámrễ,vừaba

hoa,hoàntoànsẵnsàngnóigiúpchokháiniệm.Kháiniệm,nói thậtchính

xác,làmbiếndạngnhưngkhônghuỷbỏnghĩa:mộttừngữsẽdiễntảđược

tínhchấtmâuthuẫnấy:nóthahoánghĩa.

Đólàvìcầnphảiluônluônnhớrằnghuyềnthoạilàhệthốngkép,ởnó

diễnramộtthứbiếntại*:điểmđếncủanghĩa làđiểmxuấtphátcủahuyền

thoại.Lạisửdụngẩndụvềkhônggianmàtôiđãnhấnmạnhtínhchấtphỏng

chừng, tôisẽnóirằngsựbiểuđạtcủahuyềnthoạiđượctạo thànhbởimột

thứcửaquaykhôngngừng luânphiêngiữanghĩacủacáibiểuđạtvàhình

thứccủanó,giữangôn-ngữ-đối-tượngvàsiêu-ngôn-ngữ,giữaýthứcthuần

tuýbiểuđạtvàýthứcthuầntuýgợihìnhảnh;tínhchấtluânphiênnàycóthể

nóilàđượckháiniệmthulượm,kháiniệmsửdụngnónhưcáibiểuđạtnhập

nhằng,đồngthờivừatrínăng,vừatưởngtượng,vừatuỳtiệnvừatựnhiên.

Tôikhôngmuốnướcđoánnhững liêncanvề tinh thầnđốivớimộtcơ

chếnhưthế,nhưngtôichẳngđitrệchrangoàisựphântíchkháchquannếu

tôilưuýmọingườirằngtínhchấtbiếntạicủacáibiểuđạttronghuyềnthoại

táihiệnhếtsứcchínhxáchình tháicủangoạihiện* (tabiết rằng từnày là

mộtthuậtngữmangtínhkhônggian);trongngoạihiệncũngvậy,cómộtnơi

đầyắpvàmộtnơi trốngrỗng,nốivớinhaubằngmộtmối tươngquanphủ

định(“tôikhôngcómặtởnơimàôngtưởnglàtôicómặt;tôicómặtởnơi

mà ông tưởng là tôi không có mặt”). Nhưng trạng thái ngoại hiện thông

thường(liênquanđếncảnhsátđiềutrachẳnghạn)cómộtvếlàcáithựctế,ở

mộtthờiđiểmnàođấy,ngănkhôngchonóxoaychiều.Huyềnthoạilàmột

giátrị,nókhôngcóchânlýđểphêchuẩn;chẳnggìngăncảnnólàmộttình

trạngngoạihiệnvĩnhviễn:nóchỉcầncáibiểuđạtcủanócóhaimặtlàđủđể

luôn luôncómột cái khác:nghĩa luôn luônởđấyđểhiệndiện hình thức;

hìnhthứcluônluôncóđấyđểgiãncáchnghĩara.Vàchẳngbaogiờcómâu

thuẫn,xungđột,tanvỡgiữanghĩavàhìnhthức:chúngchẳngbaogiờcómặt

ở cùngmột điểm. Cũng theo cách ấy, nếu tôi đi trên xe ô tô và tôi nhìn

phongcảnhqua tấmkính, tôicó thể tuỳý thíchnghivớiphongcảnhhoặc

vớitấmkính:khithìtôinắmbắtsựhiệndiệncủatấmkínhvàkhoảngcách

xavớiphongcảnh;khithìngượclạitôithấytấmkínhtrongsuốtvàphong

cảnhhiểnhiện;nhưngkếtquảcủasựluânphiênấysẽvẫnổnđịnh:tấmkính

đốivớitôisẽđồngthờivừahiệnhữuvừatrốngrỗng,phongcảnhđốivớitôi

sẽđồngthờivừakhôngthựcvừađầyắp.Cáibiểuđạtcủahuyềnthoạicũng

thế: hình thức ở đấy trống rỗngmà hiện hữu; nghĩa ở đấy vắng bóng thế

nhưnglạiđầyắp.Tôisẽchỉcóthểngạcnhiênvềmâuthuẫnấynếutôicố

tìnhdừnglạicáicửaquayluânphiênhìnhthứcvànghĩa,nếutôithíchnghi

vớimộttronghaithứđónhưvớiđốitượngnàyphânbiệtvớiđốitượngkia,

vànếutôiápdụngvàohuyềnthoạibiệnphápgiảimãtĩnhtại,nóingắngọn

nếu tôi đi ngược lại tính chất năng động đặc thù của nó: tóm lại, nếu tôi

chuyểntừtưcáchđộcgiảhuyềnthoạisangtưcáchnhàhuyềnthoạihọc.

Vẫntínhhaimặtấycủacáibiểuđạtsẽquyếtđịnhnhữngtínhchấtcủasự

biểuđạt.Từnaytađãbiếtrằnghuyềnthoạilàngôntừcănbảnđượcxáclập

bởiýđịnhcủanó(tôilàmộtthídụvềngữpháp)hơnlàbởichữnghĩacủanó

(tôitênlàsưtử);thếmàtacũngbiếtrằngýđịnhởđâycóthểnóilàđượccô

kết, được thanh khiết, được thành vĩnh viễn, được lẩn khuất đi nhờ chữ

nghĩa.(ĐếquốcPhápư?Nhưngđơngiảnchỉlàmộtsựviệc:đấylàanhda

đentrunghậuchàocờnhưmộtchàngtraiởđấtnướcchúngta).Tínhchất

nhậpnhằngthuộccơcấuấycủangôntừhuyềnthoạisẽcóhaihệquảđốivới

ýnghĩabiểuđạt:nósẽđồngthờivừanhưsựthôngbáovừanhưsựghinhận.

Huyền thoạicó tínhchấtđòihỏi,cănvặn:xuấtphát từmộtkháiniệm

lịchsửcụthể,trựctiếpnổilêntừchuyệnxảyrangẫunhiên(mộtbuổihọc

tiếngLa-tinh,Đếquốcbịđedoạ),huyềnthoạichínhlàtìmđếnvới tôi:nó

hướngvề tôi, tôihứngchịusứcmạnhýđịnhcủanó,nó thúc tôiphải tiếp

nhậntínhchấtnhậpnhằnglanrộngcủanó.Giảdụnếutôiđidạochơiởxứ

BasquebênTâyBanNha*,chắclà tôicóthểnhậnrakiếntrúcthốngnhất,

phongcáchchungcủacácngôinhà,khiếntôiphảithừanhậnnhàxứBasque

nhưmộtsảnphẩmdântộcnhấtđịnh.Tuynhiêntôichẳngcảmthấybảnthân

mìnhcóliênquan,màcóthểnóicũngkhôngcảmthấysữngsờtrướcphong

cáchthốngnhấtấy:tôichỉthấyrànhrànhlànóđãởđấytrướccảtôi,không

cótôi;đólàmộtsảnphẩmphứctạpvớinhữngxácđịnhởbìnhdiệnlịchsử

rộnglớn:nókhônggọitôi,nókhôngthôithúctôigọitênnó,trừphitôinghĩ

đếnchuyệnđưanóvàobứctranhrộnglớnvềđiềukiệncưtrúởnôngthôn.

NhưngnếutôiởvùngParisvàtôithấyởđầuphốGambettahoặcphốJean-

Jaurèsmộtngôinhàgỗtrắngxinhxắn,lợpngóiđỏ,vớinhữngváchgỗmàu

nâu,nhữngvạtmáinhàkhôngđốixứngvàmặt tiềnđóngcừrộngchođất

khỏilở,tôidườngnhưthấybảnthânmìnhđượcthathiếtchàomờigọitên

đốitượngấylànhàgỗxứBasque:hơnnữacònnhìnthấyởđócảbảnchất

củatínhcáchBasque*.Đólàvìởđây,kháiniệmhiểnhiệnratrongtôihết

sứcmạnhmẽ: nó tìmđến tôi để buộc tôi phải thừa nhận hệ thống ý định

khiếnngôinhàcómặtởđấynhưtínhiệucủamộtcâuchuyệncánhân,như

chuyệntâmtìnhvànhưsựthôngđồng:đóthậtsựlàlờicácchủnhânngôi

nhàgỗmờigọitôi.Vàđểchothúcbáchhơn,lờimờigọiấyđãchấpnhận

tướcbỏlàmnghèođihết:tấtcảnhữnggìchứngtỏngôinhàxứBasquevề

mặtcôngnghệnhưvựalúa,cầuthangbênngoài,chuồngbồcâuv.v.,tấtcả

nhữngthứđóđềurơirụng:chỉcònlạimộttínhiệungắngọn,hiểnnhiên.Và

tôidadiếtđếnmứccứtưởngnhưngôinhàgỗấyvừađượctạodựngtứcthì,

chotôi,nhưmộtvật thầnkỳxuấthiện tronghiện tạicủa tôikhôngvương

chútnàodấuvếtcủalịchsửđãsảnsinhranó.

Bởivìlờinóicănvặnấyđồngthờicũnglàlờinóingưngkết:vàothời

điểmtácđộngđếntôi,nóchữnglại,quaytrònquanhbảnthânnóvàbắtkịp

tínhchấtkháiquát:nóđờra,nóhoátrắngra,nóthànhvôcan.Sựlấnátcủa

kháiniệmlạibấtchợtbịcáinghĩacụthểđẩylùiraxa.ởđâycócáigìnhưsự

nghịán*,vừatheonghĩathựctế,vừatheonghĩaluậtphápcủathuậtngữnày:

tínhchấtđếquốcPhápbuộcanhdađenchàocờchỉlàmộtcôngcụbiểuđạt,

anhdađencănvặn tôinhândanhtínhchấtđếquốcPháp;nhưngcùnglúc

đó,hànhđộngchàocờcủaanhdađenđặcquánh,trongsuốt,sữnglạithành

lýdodaidẳngnhằmthiếtlậptínhchấtđếquốcPháp.Trênbềmặtcủangôn

ngữ,cócáigìđókhôngđộngđậynữa:việcsửdụngsựbiểuđạtlàđấy,nấp

sausựviệc,truyềnchosựviệcdángdấpthôngbáo;nhưngđồngthờisựviệc

làmtêliệtýđịnh,khiếnýđịnhnhưngượngnghịuvìbấtđộng:đểchoýđịnh

đượcvôcan,sựviệclàmnóđôngcứnglại.Chínhvìhuyềnthoạilàmộtngôn

từbịđánhcắpvàđượchoàntrả.Duycóđiềungôntừngườitatrảlạikhông

cònhoàntoànlàngôntừngườitađãđánhcắp:khitrảlại,ngườitakhôngđặt

nóvềđúngvị trícủanó.Chínhsựđánhcắp lénấy,cái thờiđiểmgian lận

thoángquaấytạonêndángvẻsữnglạicủangôntừhuyềnthoại.

Cònmộtyếutốcuốicùngcủasựbiểuđạtphảixemxét:đấylàlýdokhơi

gợinó.Tabiếtrằngtrongngônngữ(langue),kýhiệulàvõđoán:chẳngcógì

“đươngnhiên”bắtbuộchìnhảnhâmthanhcâybiểuđạtkháiniệmcây:ký

hiệuởđâylàkhôngcólýdokhơigợi.Tuynhiêntínhchấttuỳtiệnnàycó

nhữnggiớihạnbắtnguồntừcácmốiquanhệkếthợpcủatừngữ:ngônngữ

cóthểsảnsinhracảmộtmảnhcủakýhiệudotươngtựvớinhữngkýhiệu

khác(chẳnghạnngườitanóiaimable,chứkhôngnóiamable,do tương tự

vớiaime*).Cònsựbiểuđạthuyềnthoạichẳngbaogiờhoàntoàntuỳtiện,nó

luôn luôn phần nào có lý do khơi gợi, nó dứt khoát chứa đựngmột phần

tương tự.Để tínhchất thídụvềngữpháp tiếngLa-tinhbắtgặpviệcxưng

danhcủaconsưtử,cầnphảicóyếutốyhệtlàsựtươnghợpcủathuộcngữ;

đểchotínhchấtđếquốcPhápnắmbắtanhdađenchàocờ,cầnphảicósựy

hệtgiữahànhđộngchàocờcủaanhdađenvàhànhđộngchàocờcủangười

línhPháp.Lý do khơi gợi là cần thiết ngay đối với tính chất haimặt của

huyền thoại, huyền thoạidiễn raở chỗnghĩavàhình thức tương tựnhau:

chẳngcóhuyền thoạinàomàkhônggắnvớihình thức là lýdokhơigợi*.

Muốn hiểu được sứcmạnh lý do khơi gợi của huyền thoại, chỉ cần ngẫm

nghĩ đôi chút vềmột trường hợp cực đoan: trướcmặt tôi là một sưu tập

nhữngđồvậthếtsứchỗnđộnmàtôikhôngthểtìmthấychúngcómộtnghĩa

nàocả;dườngnhưởđâyvìthiếumộtnghĩachotrướcnênhìnhthứckhông

thểbámrễsựtươngtựcủanóvàođâucả,vàdườngnhưkhôngthểcóhuyền

thoại.Nhưnghìnhthứcvẫncứluôncócáiđểtađọc,đólàchínhsựhỗnđộn:

hìnhthứcấycó thểbiểuđạtcáiphi lý, làmchocáiphi lý trở thànhhuyền

thoại.Đấychínhlàđiềuxảyra,chẳnghạn,khilươngtrithôngthườnghuyền

thoạihoáchủnghĩasiêuthực:ngaycảkhikhôngcólýdokhơigợi,huyền

thoạicũngchẳnghềbốirối;bởichínhsựthiếuvắngấycũngsẽđượckhách

quanhoáđầyđủđểtrởthànhđọcđược:vàcuốicùngkhôngcólýdokhơi

gợicũnglạilàlýdokhơigợikhác,vàthếlàhuyềnthoạisẽđượctáilập.

Dứtkhoát làphảicó lýdokhơigợi.Songlýdokhơigợicũnghếtsức

vụn vặt. Trước hết, nó không “đương nhiên”: chính lịch sử cung cấp cho

hình thứcnhững tương tự.Mặtkhác,sự tương tựgiữanghĩavàkháiniệm

chỉlàtừngphần:hìnhthứcđãđểrơinhiềuđiểmtươngtựvàchỉgiữlạimột

vàiđiểm:nóchỉgiữlạicáimáinghiêngnghiêng,nhữngchiếcxàbênngoài

của ngôi nhà gỗ xứBasque, nó loại bỏ cầu thang, vựa lúa, lớp rêu phong

v.v..Thậmchí cầnphải đi xahơn:một hình ảnh tổng thể chắc sẽ loại bỏ

huyềnthoại,hayítrasẽbuộcnóchỉnắmbắthìnhảnhởdạngtổngthểmà

thôi:đâychínhlàtrườnghợpcủathứhộihoạdở,hoàntoànxâydựngtrên

huyềnthoạivềcái“đầyắp”vàcái“hoànchỉnh”(đólàtrườnghợpngượclại

nhưngđối xứngvới huyền thoại về cái phi lý: trong trườnghợpnày hình

thứchuyềnthoạihoásự“thiếuvắng”;ởtrườnghợpkianóhuyềnthoạihoá

sựdư thừa).Nhưngnói chung,huyền thoại thíchứnghơnvớinhữnghình

ảnhnghèonàn,không trọnvẹn,ởđónghĩađãđượcgột rửa sạchdầumỡ,

hoàntoànsẵnsàngchosựbiểuđạt:cácbiếmhoạ,cácmôphỏng,cácbiểu

tượngv.v..Cuốicùnglýdokhơigợiđượclựachọntrongsốnhữngkhảnăng

kháccóthểcó:tôicóthểchọnchotínhchấtđếquốcPhápnhiềucáibiểuđạt

khácchứkhôngphảihìnhảnhanhdađenchàocờtheokiểunhàbinh:một

tướngPhápgắnhuychươngchoanhlínhcụttayngườiXênêgan,mộtbàxơ

đưabátthuốcchobệnhnhânngườiAngiêrinằmliệtgiường,mộtgiáoviên

datrắnggiảngbàichonhữngchúnhócdađenđangchămchúnghe:báochí

hếtngàynàyquangàykhácphụtráchviệcchứngminhkhodựtrữnhữngcái

biểuđạthuyềnthoạichẳngbaogiờcạnkiệt.

Ngoàiracósựsosánhsẽchotathấyrõsựbiểuđạthuyềnthoại:nótuỳ

tiệnchẳnghơnchẳngkémvăntựtượnghình.Huyềnthoạilàhệthốngvăntự

tượnghìnhthuầntuý,ởđấycáchìnhthứcvẫncólýdokhơigợitừkháiniệm

chúngmuốn thểhiện, songchúngkhônghề, thậmchícònxamớiphủkín

toànbộsựthểhiệnấy.Vànếunhưvềphươngdiệnlịchsửvăntựtượnghình

dầndần rờibỏkháiniệmđểkếthợpvớiâm thanh,dođócàngngàycàng

chẳngcólýdothôithúc,thìcũngthếhuyềnthoạidùngmãithànhmòn,điều

này thấy rõ ở sự biểu đạtmang tính võ đoán: toàn bộMolière trongmột

chiếccổáoxếpnếpcủathầythuốc.

Đọc và giải mã huyền thoại

HUYỀNTHOẠIđượctiếpnhậnnhưthếnào?Ởđâymộtlầnnữaphải

trởvềvớitínhchấthaimặttrongcáibiểuđạtcủahuyềnthoại,vừalànghĩa

vừalàhìnhthức.Tuỳtheoxemxéttrêncơsởmặtnàyhaymặtkiahoặccả

haimặtcùngmộtlúc,tôisẽtạorabakiểuđọckhácnhau*.

1. Nếutôivậndụngtrêncơsởquanniệmcáibiểuđạttrốngrỗng,tôisẽ

đểchokháiniệmlấpđầyhìnhthứccủahuyềnthoạichẳnglưỡnglự

gì,và thế là tôi lạiđứng trướcmộthệ thốngđơngiản, trongđósự

biểuđạtlạitrởthànhnghĩađen:anhdađenchàocờlàmộtthídụvề

tínhchấtđếquốcPháp,anhtalàbiểutượngcủatínhchấtđếquốcấy.

Đólàcáchvậndụng,chẳnghạn,củangười tạorahuyềnthoại,của

biêntậpviênbáochíxuấtpháttừmộtkháiniệmvàtìmchonómột

hìnhthức*.

2. Nếutôivậndụngtrêncơsởquanniệmcáibiểuđạtđầyắp,trongđó

tôiphânbiệtrõràngnghĩavớihìnhthức,vàtừđấythấyrõhìnhthức

làmbiếndạngnghĩarasao,tôitháodỡsựbiểuđạtcủahuyềnthoại,

tôi tiếp nhận huyền thoại như sự lừa bịp: anh da đen chào cờ trở

thànhngoạihiệncủatínhchấtđếquốcPháp.Đâylàkiểuvậndụng

củanhàhuyềnthoạihọc:ôngtagiảimãhuyềnthoại,ôngtathấuhiểu

sựbiếndạng.

3. Cuốicùng,nếutôivậndụngtrêncơsởquanniệmcáibiểuđạtcủa

huyềnthoạinhưmộttổngthểkhôngthểtáchrờicủanghĩavàhình

thức, tôi tiếpnhậnmộtsựbiểuđạtnhậpnhằng: tôiđápứngvớicơ

chếcấuthànhcủahuyềnthoại,vớitínhnăngđộngđặcthùcủanó,tôi

trởthànhngườiđọchuyềnthoại:anhdađenchàocờkhôngcònlàthí

dụ,haybiểutượngnữa,càngkhôngphảilàngoạihiện:anhtachính

làsựhiệndiệncủatínhchấtđếquốcPháp.

Hai cách vận dụng đầu thuộc loại tĩnh tại, phân tích; chúng huỷ hoại

huyềnthoại,hoặcbằngcáchnêulênýđịnhcủanó,hoặcbằngcáchvạchtrần

ýđịnhấyra:cáchvậndụngthứnhấtlàvôsỉ,cáchvậndụngthứhaimang

tínhchấtgiảihoặc.Cáchvậndụngthứbalànăngđộng,nótiếpnhậnhuyền

thoạituỳtheochínhnhữngmụcđíchcủacấutrúchuyềnthoại:độcgiảđến

vớihuyền thoạikiểunhưđếnvớimộtcâuchuyệnđồng thờivừa thựcvừa

hư.

Nếu tamuốngắnsơđồhuyền thoạivàomột lịchsử tổngquát, lýgiải

xemnóđápứngrasaolợiíchcủamộtxãhộinhấtđịnh,tómlạilàchuyểntừ

kýhiệuhọcsang tư tưởnghọc, thì rõ ràngcầnphảiđứngởbìnhdiệnvận

dụngthứba:chínhbản thânngườiđọchuyền thoạiphảipháthiệnrachức

năngcănbảncủanó.Ngàynay,độcgiảtiếpnhậnhuyềnthoạirasao?Nếu

độcgiả tiếpnhậnhuyền thoạimộtcáchchấtphác, thìđềxuấthuyền thoại

vớiđộcgiảcó ích lợigì?Vànếuđộcgiảđọchuyền thoạimộtcáchngẫm

nghĩ, nhưnhàhuyền thoại học, thì cầngìphải xuất trìnhngoạihiện?Nếu

độcgiảhuyềnthoạikhôngthấytínhchấtđếquốcPháptronghìnhảnhanhda

đenchàocờ, thìgánchonó tínhchấtấycũngvô ích;vànếuđộcgiảnhìn

thấyđiềuđó, thì huyền thoại chẳngqua chỉ làmột đềxuất chính trị được

phátbiểutrungthực.Nóitómlại,hoặcýđịnhcủahuyềnthoạilờmờquánên

khôngcóhiệuquả,hoặclànórõràngquánênchẳngaitin.Tronghaitrường

hợp,cáinhậpnhằnglàđâu?

Đâychỉlàtìnhtrạngnướcđôigiảdối.Huyềnthoạikhôngchegiấugìcả

màcũngchẳngcôngbốgìhết:nólàmbiếndạng;huyềnthoạichẳngphảilà

điềudốitrámàcũngkhôngphảilàchuyệnthúnhận:đólàsựchuyểnhướng.

Đặttrướctìnhtrạngnướcđôimàtôinóiđếnlúcnãy,huyềnthoạitìmralối

thoátthứba.Bịđedoạbiếnmấtnếunónhượngbộmộttronghaicáchvận

dụngđầu,nóxoayxởbằnglối thoảhiệp,nólàsựthoảhiệpấy:đượcgiao

tráchnhiệm“chuyểntải”mộtkháiniệmcóchủđịnh,huyềnthoạichỉgặpở

ngônngữsựphảnbội,bởivìngônngữchỉcóthểxoábỏkháiniệmnếuche

giấunóhoặcvạchtrầnkháiniệmnếunóinóra.Thiếtlậphệthốngkýhiệu

thứhaisẽchophéphuyềnthoạithoátrakhỏicáithếđôingả:bịdồnđếnchỗ

phảivạchtrầnhoặcthủtiêukháiniệm,huyềnthoạisẽbảnchấthoánó.

Thếlàchúngtađãđếnvớichínhnguyêntắccủahuyềnthoại:nóbiếnđổi

lịchsử thànhbảnchất tựnhiên.Bâygiờ tahiểu tại sao,dướiconmắtcủa

ngườitiếpnhậnhuyềnthoại,ýđịnhcủakháiniệmcóthểvẫnrõrệtsonglại

ravẻnhưkhôngcódụngý:nguyênnhânkhiếnngôntừhuyềnthoạithốtra

hoàn toàn rõ ràng,nhưngnguyênnhânấyngay lập tứcsững lại thànhbản

chấttựnhiên;nókhôngđượcđọcnhưđộngcơ,mànhưlẽphải.Nếutôiđọc

anh-da-đen-chào-cờnhưbiểutượngthuầntuývàđơngiảncủatínhchấtđế

quốc,tôicầnphảitừbỏthựctếcủahìnhảnh,nómấtgiátrịtrướcmắttôikhi

trởthànhcôngcụ.Ngượclại,nếutôigiảimãđộngtácchàocờcủaanhda

đen như ngoại hiện của tính chất thực dân, tôi càng tiêu diệt huyền thoại

chắc chắn hơn do chỉ ra động cơ rõ ràng của nó.Nhưng đối với độc giả

huyềnthoại,kếtcụchoàntoànkhác:tấtcảdiễnranhưthểhìnhảnhgợira

kháiniệmmộtcáchtựnhiên,nhưthểcáibiểuđạttạolậpcáiđượcbiểuđạt:

huyềnthoạihiệnhữungaytừlúctínhchấtđếquốcPhápchuyểnsangtrạng

thái bản chất tự nhiên: huyền thoại làmột ngôn từ đượcminh chứng hết

mức.

Đâylàmộtthídụmớigiúptahiểurõđộcgiảhuyềnthoạiđiđếnchỗhợp

lýhoácáiđượcbiểuđạtbằngcáibiểuđạtrasao.Nayđanglàthángbảy,tôi

đọcởđầuđềlớncủatờFrance-Soir:Giácả:Đợthạgiáđầutiên.Cácloại

Rauquả:Bắtđầusựgiảmgiá.Tahãynhanhchóngdựngsơđồkýhiệu:thí

dụlàmộtcâu,hệthốngthứnhấtlàthuầntuývềphươngdiệnngônngữ.Cái

biểuđạtcủahệthốngthứhaiởđâyđượccấutạobởimộtsốngẫunhiênvềtừ

vựng(cáctừ:đầutiên,bắtđầu,sự[giảmgiá]),hoặcvềinấn:nhữngtiêuđề

chữlớnởtrangnhất,nơithôngthườngđộcgiảtiếpnhậncáctintứcthếgiới

chủchốt.Cáiđượcbiểuđạthoặckháiniệm làcáicầnphảigọibằng thuật

ngữmới,nghechướngtainhưngcứphảidùng: tínhchấtchínhphủ,Chính

phủđượcgiớiđạibáochíquanniệmnhưBảnchấthiệulực.Từđósuyrasự

biểuđạtcủahuyềnthoạirấtrõràng:cáctráicâyvàcácloạirauhạgiálàdo

chínhphủquyếtđịnh.Vảchăng,trườnghợpnàynóichungkháhiếm,chính

tờbáohoặcđểbảohiểm,hoặcdolươngthiện,haidòngsauđóđãtháodỡ

huyềnthoạimàbáovừadựnglên;báoviếtthêm(đúngthế,bằngnhữngcon

chữkhiêmtốn):“Việcgiảmgiáđượcdễdàngdomùa thuhoạch rộđã trở

lại.”Thídụấybổíchvìhailẽ.Trướchết,ngườitathấyrànhrànhởđâytính

chấtgâyấntượngcủahuyềnthoại:ngườitachờđợiởhuyềnthoạilàchờđợi

mộthiệuquảtứcthì:chẳngquantrọnglàbaonếusauđóhuyềnthoạiđược

tháodỡ,tácdụngcủanóđượccoinhưmạnhhơnnhữnggiảithíchdựatrênlý

tính,chúngcóthểsauđókhônglâubácbỏhuyềnthoại.Điềunàymuốnnói

lênrằngviệcđọchuyền thoạiđộtnhiênchấmdứt.Tôiđưamắt liếcnhanh

sang tờFrance-Soir của người ngồi bên cạnh tôi: tôi chỉ chớp đượcmột

nghĩa,nhưngtôiđọcđượcởđấysựbiểuđạtchânthực:tôitiếpnhậnsựhiện

diệncủachínhphủtácđộngđếnviệchạgiácáctráicâyvàcácloạirau.Chỉ

cóthể,nhưvậylàđủ.Đọchuyềnthoạikỹhơnsẽchẳnghềgiatăngquyền

lựccũngnhưsựthấtbạicủanó:huyềnthoạivừakhôngthểhoànthiệnvừa

khôngthểbàncãi;thờigiancũngnhưtrithứcsẽchẳngthêmchonóchútgì

màcũngsẽchẳngbớtcủanóđượcgì.Thếrồi,việcbiếnkháiniệmthànhbản

chấttựnhiênmàtôivừaxemnhưchứcnăngcănbảncủahuyềnthoại,ởđây

làtiêubiểu:tronghệthốngthứnhất(thuầntuývềmặtngônngữ),quanhệ

nhânquảsẽlàtựnhiên,theonghĩađen:tráicâyvàrauhạgiábởiđólàmùa

vụ.Tronghệthốngthứhai(hệthốnghuyềnthoại),quanhệnhânquảlànhân

tạo, giảmạo, nhưng nó dường như lẩn vào những toa xe củaBản chất tự

nhiên. Chính vì lẽ đómà huyền thoại được trải nghiệm như ngôn từ hồn

nhiên:chẳngphảivìcácýđịnhcủanóđượcchegiấu:nếuchúngđượcche

giấu,chúngsẽchẳngthểcóhiệulực;màchínhvìchúngđượcbiếnthànhbản

chấttựnhiên.

Thựcra,độcgiảcóthểtiếpnhậnhuyềnthoạimộtcáchhồnnhiên,chính

vìđộcgiảkhôngthấyởhuyềnthoạihệthốngkýhiệu,màlàhệthốngquy

nạp:độcgiảnhìnthấythứdiễnbiếnnhânquảởchỗkỳthựcchỉlàsựtương

đương:dướimắtđộcgiả, cái biểuđạtvà cái đượcbiểuđạt cónhữngmối

tươngquanvềbảnchấttựnhiên.Ngườitacóthểdiễnđạtcáchkhácsựrắc

rốiấy:mọihệthốngkýhiệuđềulàhệthốngcácgiátrị;thếnhưngngườitiếp

nhậnhuyềnthoạilạixemsựbiểuđạtnhưhệthốngcácsựviệc:huyềnthoại

đượcđọcnhưhệthốngsựviệctrongkhinóchỉlàhệthốngkýhiệu.

Huyền thoại như ngôn ngữ bị đánh cắp

ĐẶCTHÙcủahuyềnthoạilàgì?Làbiếnđổinghĩathànhhìnhthức.Nói

khácđi,huyềnthoạiluônluônlàsựđánhcắpngônngữ(langage).Tôiđánh

cắpanhdađenchàocờ,ngôinhàgỗmàutrắngvànâu,cáchoaquảhạgiádo

mùavụ,khôngphảiđểnêuthànhnhữngthídụhoặcnhữngbiểutượng,màlà

đểqua chúngbiếnĐếquốc, biến sở thích của tôi đối với các sựvậtởxứ

Basque,biếnChínhphủthànhbảnchấttựnhiên.Mọingônngữđầutiêndứt

khoátlàmồicủahuyềnthoạiư?Chẳngcónghĩanàocưỡnglạiđượcmốiđe

doạbịhình thứccướpđoạtư?Thực ra,khônggìcó thể tránhđượchuyền

thoại,huyềnthoạicóthểtriểnkhaisơđồthứhaicủanótừbấtcứnghĩanào,

vànhưchúngtađãthấy,từchínhsựthiếuvắngnghĩanữa.Songcácngôn

ngữkhôngcưỡnglạitheocùngmộtcáchnhưnhau.

Ngôn ngữ cụ thể (langue), thứ ngôn ngữ (langage) thường xuyên bị

huyền thoại đánh cắp hơn cả, chỉ cưỡng lại một cách yếu ớt. Ngôn ngữ

(langue)ấybảnthânnóchứađựngítnhiềuxuhướnghuyềnthoại,chứađựng

phácthảomộtbộkýhiệudùngđểthểhiệncáiýđịnhdẫnđếnsửdụngphác

thảokýhiệukia;ngườitacóthểgọiđólàtínhbiểuhiệncủangônngữ:các

thứcmệnhlệnh*hoặcthứcgiảđịnh*,chẳnghạn,làhìnhthứccủacáiđược

biểuđạtđặcthù,khácvớinghĩa:cáiđượcbiểuđạtởđâylàýmuốncủatôi

hoặcđềnghịcủatôi.Chínhvìthếmộtsốnhàngônngữhọcđãxácđịnhthức

trầnthuật*,chẳnghạn,nhưtrạngtháihoặcđộkhông,đốidiệnvớithứcmệnh

lệnhvàthứcgiảđịnh.Thếmà,tronghuyềnthoạiđượccấutạođầyđủ,nghĩa

lạichẳngbaogiờởđộkhông,vàchínhvìthếmàkháiniệmcóthểlàmbiến

dạngnghĩaấy,biếnnghĩaấythànhbảnchấttựnhiên.Mộtlầnnữacầnnhớ

lạirằngthiếuvắngnghĩachẳngphảilàmộtđộkhông:vìvậyhuyềnthoạirất

cóthểnắmbắtlấynó,đểnóchẳnghạnbiểuđạtcáiphilý,cáisiêuthực,v.v..

Xétchocùng,cólẽchỉđộkhônglàcóthểcưỡnglạiđượcvớihuyềnthoại.

Ngônngữ(langue)đểhuyềnthoạivậndụngtheocáchkhác:rấthiếmkhi

nóápđặtngaytừđầumộtnghĩađầyđặn,khôngthểbiếndạng.Điềunàylà

dotínhtrừutượngcủakháiniệm:kháiniệmcâylàmơhồ,nóvậndụngđược

vàovôsốtrườnghợp.Tấtnhiênngônngữcócảmộthệđểxácđịnh(cáicây

ấy,cáicâynó,v.v.).Nhưngchungquanhnghĩachính,vẫnluônluôntồntại

mộtvùngtiềmtàngphảngphấtnhữngnghĩakháccóthểcó:nghĩahầunhư

baogiờcũngcóthểđượclýgiải.Tacó thểnói rằngngônngữ(langue)đề

xuất với huyền thoạimột nghĩa thêu rua trổ thủng.Huyền thoại có thểdễ

dàng lenvào, phình ra trongđó:đấy là sựđánhcắp theokiểuxâmchiếm

thuộcđịa (chẳnghạn:sự hạgiábắtđầu.Nhưng sựhạgiánào?Hạgiádo

mùavụhayhạgiádochínhphủ?Sựbiểuđạtởđâykýsinhvàomạotừ,dẫu

làmạotừchỉđịnh).

Khi nghĩa đầy ắp quá khiến huyền thoại không thể xâm nhập được,

huyềnthoạiliềnvòngquanhnó,chiếmđoạtnótoànbộ.Điềunàyxảyravới

ngônngữtoánhọc.Bảnthânnólàngônngữkhôngthểlàmbiếndạng,nóđã

đềphòngmọikhảnăngchốnglạisựlýgiải:khôngsựbiểuđạtkýsinhnào

cóthểlenlỏivàonóđược.Vàchínhvìthếmàhuyềnthoạisẽchiếmlấynó

cảgói:nósẽ lấymộtcôngthức toánhọcnàođó(E=mc²),vàsẽbiếncái

nghĩabấtdibấtdịchnàythànhcáibiểuđạtthuầntuýcủatínhchấttoánhọc.

Như ta thấy, huyền thoại đánh cắp ở đây là đánh cắp sức bền, độ rỗng.

Huyềnthoạicóthểvớitớimọithứ,lunglạcmọithứ,kểcảchínhhànhđộng

khước từhuyền thoại:đếnnỗingôn-ngữ-đối-tượng lúcđầucưỡng lạicàng

hăng,thìcuốicùnglạicànghămhởđánhđĩ:cứcưỡnglạihoàntoàn,thìở

đâylạibuôngxuôihoàntoàn:mộtbênlàEinstein,mộtbênlàParis-Match.

Tacóthểnêulênhìnhảnhthờigiancủaxungđộtấy:ngônngừtoánhọclà

ngônngữđãkếtthúc,vàsựhoànthiệncủanóchínhlàbắtnguồntừcáichết

camchịuấy;huyềnthoạitráilạilàngônngữkhôngmuốnchết:huyềnthoại

moi từ những nghĩa nuôi dưỡng nómột kiếp sống thêm âm ỉ, thoái hoá,

huyền thoạikhíchđộngởchúngsự trìhoãngiả tạo,ởđấynócư trú thoải

mái,nóbiếnchúngthànhnhữngxácchếtbiếtnói.

Đâylàmộtngônngữkháccốhếtsứccưỡnglạihuyềnthoại:ngônngữ

thơcacủachúngta.Thơcahiệnđại*làmộthệthốngkýhiệuthụtlùi.Trong

khihuyềnthoạihướngtớisựbiểuđạt-cựcđoan,hướngtớimởrộnghệthống

thứnhất, thì trái lại thơ camưu toan tìmvềvới hạ tầngbiểuđạt*, tìm về

trạngtháitiềnkýhiệucủangônngữ;nóitómlạinócốgắngbiếnkýhiệutrở

lại thành nghĩa: lý tưởng – có tính xu thế – của nó chắc làmuốn đạt tới

khôngphảinghĩacủacáctừngữ,màlànghĩacủachínhcácsựvật*.Chínhvì

thếmànó làmrối loạnngônngữ,nógia tăng tốiđacó thểđược tính trừu

tượngcủakháiniệmcũngnhưtínhtuỳtiệncủakýhiệuvàgiãncáchhếtsức

mốiliênkếtgiữacáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạt:cơcấu“trôinổi”củakhái

niệmởđâyđượckhaithácđếnmứctốiđa:ngượclạivớivănxuôi,kýhiệu

thơcacốlàmchohiệndiệntoànbộtiềmnăngcủacáiđượcbiểuđạt,vớihy

vọngcuốicùngđạttớimộtcáigìnhưtínhchấtsiêuviệtcủasựvật,đạttới

cáinghĩabảnchấttựnhiêncủanó(chứkhôngphảidoconngườitraocho).

Dođómànảysinhnhữngthamvọngbảnchấtchủnghĩacủathơca,niềmtin

chắcchỉcó thơcamớinắmbắtđượcbản thânsựvật, chính là lúc thơca

muốnmình thànhmột phản-ngôn-ngữ.Nói tóm lại, trong số tất cả những

ngườisửdụngngôntừ,cácnhàthơlànhữngkẻíthìnhthứcchủnghĩahơn

cả,bởivìchỉcóhọmớitinrằngnghĩacủacáctừngữchỉlàmộthìnhthức,

đólàđiềumàcácnhàhiệnthựcchủnghĩanhưhọcólẽkhôngthểbằnglòng.

Chínhvìthếthơcahiệnđạicủachúngtaluônluôntỏralàsựsáthạingôn

ngữ,mộtcáigìđótươngtựnhưsựimlặngnhưngnhìnthấyđược,cảmthấy

được. Thơ ca chiếm vị trí nghịch đảo với huyền thoại: huyền thoại là hệ

thốngkýhiệucóthamvọngtựvượtlênthànhhệthốngsựviệc;thơcalàhệ

thốngkýhiệucóthamvọngtựcorútlạithànhhệthốngbảnchất.

Nhưngcảởđây,cũngnhưvớingônngữ toánhọc,chínhsựcưỡng lại

củathơcakhiếnnótrởthànhcáimồilýtưởngchohuyềnthoại:sựlộnxộn

bềngoàicủacáckýhiệu,diệnmạothơcacủatrậttựbảnchất,bịhuyềnthoại

bắtlấy,bịbiếnthànhcáibiểuđạttrốngrỗng,nósẽdùngđểbiểuđạtthơca.

Điềunàygiảithíchtínhchấtchưachắccủathơcahiệnđại:bằngcáchkhước

từkịchliệthuyềnthoại,thơcalạitróitaytróichânnộpmìnhchonó.Ngược

lại,quytắccủa thơcacổđiểncấu thànhmộthuyềnthoạiđượcưngthuận,

tínhvõđoáncôngnhiêncủanótạonênsựhoànthiệnnhấtđịnh,bởivìtính

cânđốihàihoàcủamộthệthốngkýhiệulàdocáckýhiệuvõđoáncủahệ

thốngấy.

Ngoàira,việctựnguyệnchấpnhậnhuyềnthoạicóthểxácđịnhtoànbộ

nềnVănhọctruyềnthốngcủachúngta:xétvềmặtquyphạm,nềnVănhọc

ấy làmộthệ thốnghuyền thoại rõnét;cómộtnghĩa,đó lànghĩacủadiễn

ngôn;cómộtcáibiểuđạt,đóchính làdiễnngônấyvới tưcáchhình thức

hoặclốiviết;cómộtcáiđượcbiểuđạt,đólàkháiniệmvănchương;cómột

sựbiểuđạt,đólàdiễnngônvănchương.Tôiđãđềcậpđếnvấnđềnàytrong

Độkhông của lối viết*, về đại thể cuốnđó chỉ làmột huyền thoại họcvề

ngônngữvănchương.Trongsáchấytôiđãđịnhnghĩaviếtláchnhưcáibiểu

đạtcủahuyềnthoạivănchương,nghĩalànhưmộthìnhthứcđãđầyắpnghĩa

vànótiếpnhậntừkháiniệmVănchươngmộtsựbiểuđạtmới*.Tôiđãgợiý

là lịch sử, khi thayđổiý thứcnhàvăn, đãgâynênkhoảngmột trămnăm

trướcđâytìnhtrạngkhủnghoảngtinhthầncủangônngữvănchương:viết

láchđãtựlộralàcáibiểuđạt,Vănchươngtựlộralàsựbiểuđạt;vứtbỏbản

chất tự nhiên giả dối của ngôn ngữ văn chương truyền thống, nhà văn đã

mãnh liệt tựmìnhbậtđếnđặcđiểmphản-bản-chất tựnhiêncủangônngữ.

Lậtnhàolốiviếtđãlàhànhđộngcấptiếncủamộtsốnhàvănmưutoantừ

chốivănchươngnhưhệthốnghuyềnthoại.Mỗisựnổiloạnấylàmộtcuộc

sáthạiVănchươngđượcquanniệmnhưsựbiểuđạt:tấtcảcáccuộcnổiloạn

đềuchỉxemdiễnngônvănchươnglàhệthốngkýhiệuđơngiản,hoặcthậm

chí, trong trườnghợp thơ ca, làhệ thống tiềnkýhiệu: đó là côngviệcvô

cùnglớnlaođòihỏinhữnghànhvicấptiến:tabiếtrằngmộtsốhànhviđãđi

đếnchỗđơngiảnphásậpluôndiễnngôn,sựimlặng,imlặngthậtsựhayim

lặngchuyểnvị,tỏranhưthứvũkhíduynhấtcóthểcóđểchốnglạiquyền

lựclớnlaocủahuyềnthoạilàsựtáidiễncủanó.

Vậydườngnhưtrừkhửhuyềnthoạitừbêntronglàcựckỳkhókhăn,bởi

lẽ chínhđộng tháingười ta thựchiệnđể thoát rakhỏihuyền thoại lại đến

lượtnótrởthànhmồicủahuyềnthoại:huyềnthoạiluônluôncóthểchung

cục biểu đạt sự việc người ta cưỡng lại nó. Nói đúng ra, vũ khí tốt nhất

chốnglạihuyềnthoạicólẽlàhuyềnthoạihoánóđi,làsảnsinhramộthuyền

thoạigiảtạo:vàcáihuyềnthoạitáitạoấysẽlàhuyềnthoạithậtsự.Bởilẽ

huyềnthoạiđánhcắpngônngữ,tạisaolạikhôngđánhcắphuyềnthoại?Để

làmđượcđiềunàysẽchỉcầnbiếnbảnthânhuyềnthoạithànhđiểmxuấtphát

củamộtchuỗikýhiệuthứba,xemsựbiểuđạtcủanónhưvếthứnhấtcủa

huyền thoại thứhai.Vănchươngcungcấpvài thí dụ lớnvềnhữnghuyền

thoạigiảtạoấy.TôisẽnêulênởđâythídụvềcuốnBouvardvàPécuchet

củaFlaubert.Cóthểgọiđấylàmộthuyềnthoạithựcnghiệm,huyềnthoạiở

cấpđộhai.BouvardvàanhbạnPécuchettiêubiểuchomộttầnglớptưsản

nàođó(songlạixungđộtvớicáctầnglớptưsảnkhác);diễnngôncủahọđã

làngôntừhuyềnthoại:ngônngữhọnóiđúnglàcómộtnghĩa,nhưngnghĩa

ấylạilàhìnhthứctrốngrỗngcủamộtcáiđượcbiểuđạtthuộckháiniệm,cái

đượcbiểuđạt ấyởđây làkiểuănnói cầukỳkhôngbiết chán: sựbắtgặp

giữanghĩavàkháiniệm tạo thành, tronghệ thốnghuyền thoại ấy,một sự

biểuđạtđó là lốikhoa trươngcủaBouvardvàPécuchet.Chínhđây làchỗ

(tôi chẻ nhỏ ra do nhu cầu của phân tích) Flaubert can thiệp: ông sẽ xếp

chồnglênhệthốnghuyềnthoạiđầutiênvốnđãlàhệthốngkýhiệuthứhai,

mộtchuỗithứba,trongđómắtxíchthứnhấtsẽlàsựbiểuđạt,hoặcvếkết

thúc,củahuyềnthoạiđầutiên:lốikhoatrươngcủaBouvardvàPécuchetsẽ

trởthànhhìnhthứccủahệthốngmới;kháiniệmởđâysẽdochínhFlaubert

đềxuất,doôngnhìnvàocáihuyền thoạimàBouvardvàPécuchetđãxây

dựngchohọ:đósẽlàbảntínhháohứccủahọ,làtìnhtrạngkhôngthoảmãn

củahọ,làsựchuyểnđổiliênmiênthửnghiệmhếtlĩnhvựcnàysanglĩnhvực

khác của họ, tóm lại là cái mà tôi rất muốn gọi là tính-chất-Bouvard-và-

Pécuchet (nhưng tôi cảm thấy sấm sét ở chân trời). Còn sự biểu đạt cuối

cùngthìđólàtácphẩm,làBouvardvàPécuchetđốivớichúngta.Sứcmạnh

củahuyềnthoạithứhailàthiếtlậphuyềnthoạiđầutiênthànhthứngâyngô

đểnhìnvào.Flaubertđã thựcsự làmcôngviệcphụcchếkhảocổhọcmột

ngôntừhuyềnthoại:đólàViollet-le-Duc*củamộtýthứchệtưsảnnàođó.

Nhưng không ngây thơ bằngViollet-le-Duc, ông đã bố trí vào công trình

phụcchếcủaôngnhững thứ trang tríbổsungđểngười takhỏi lầm tưởng

đấy là nguyên bản: những thứ trang trí ấy (chính là hình thức của huyền

thoạithứhai)làthuộclĩnhvựcgiảthiết:cósựtươngđươngvềkýhiệuhọc

giữaviệcphụcchếbằngthứcgiảđịnh(modesubjonctif)nhữnglờiăntiếng

nóicủaBouvardvàPécuchetvớichủnghĩaháohứccủahọ*.

CônglaocủaFlaubert(vàcủatấtcảnhữnghuyềnthoạigiảtạo:cócác

huyềnthoạigiảtạođángchúýtrongtácphẩmcủaSartre),làđãđemlạicho

vấnđềchủnghĩahiệnthựclốithoátkýhiệuhọcrõràng.Đólàcônglaochắc

hẳnchưahoànthiện,bởivìhệtưtưởngcủaFlaubert,theoôngngườitưsản

chỉlàsựxấuxavềmỹhọc,chẳngcógìlàhiệnthựccả.Nhưngítraôngcũng

đãtránhđượccáitộitolớntrongvănchươnglàlẫnlộncáihiệnthựcvềmặt

tưtưởnghọcvàcáihiệnthựcvềmặtkýhiệuhọc.Làhệtưtưởng,chủnghĩa

hiệnthựctrongvănchươngtuyệtđốikhôngphụthuộcvàongônngữmànhà

vănnói.Ngônngữ(langue)làmộthìnhthức,nókhôngthểlàhiệnthựchay

phihiệnthực.Nóchỉcóthểlàcótínhhuyềnthoạihaykhông,hoặcnữacó

thểlàchống-huyền-thoại,nhưtrongBouvardvàPécuchet.Vảchăng,rấttiếc

làchẳnghềcósựđối lậpnàogiữachủnghĩahiệnthựcvàhuyềnthoại.Ta

biết rằngvănchương“hiện thực”củachúngtacũngthườngcó tínhhuyền

thoạiđấythôi(chodùcólẽđấychỉlàhuyềnthoạithôthiểncủachủnghĩa

hiệnthực),vàvănchương“phihiệnthực”củachúngtachíítcógiátrịởchỗ

chẳngcótínhhuyềnthoạibaonhiêuđấythôi.Rõràngkhônngoancólẽlà

nênxácđịnhchủnghĩahiệnthựccủanhàvănnhưvấnđềvềcănbảnthuộc

hệtưtưởng.Tấtnhiênchẳngphảilàhìnhthứckhôngcótráchnhiệmđốivới

hiện thực.Nhưng tráchnhiệmấychỉcó thểđo lườngđượcbằngcác thuật

ngữkýhiệuhọc.Mộthìnhthứcchỉcóthểđượcphánxét(bởivìcókiệncáo

đấy)nhưsựbiểuđạt,chứkhôngphảinhưsựdiễntả.Ngônngữcủanhàvăn

khôngphảilãnhtráchnhiệmthểhiện thựctại,màlàbiểuđạtnó.Điềunày

chắcsẽbuộcphêbìnhphảisửdụnghaiphươngphápphânbiệtrạchròi:cần

phảixemxétchủnghĩahiện thựccủanhàvănhoặcnhư thực thể tư tưởng

(chẳnghạn:nhữngyếutốmác-xíttrongtácphẩmcủaBrecht),hoặcnhưgiá

trị ký hiệu (các đồ vật, diễn viên, âm nhạc, các màu sắc trong kịch của

Brecht).Rõràngđiềulýtưởngcólẽlàphốihợphailốiphêbìnhấy;cáisai

lầmdaidẳnglàđãlẫnlộnchúng:tưtưởnghọccónhữngphươngphápcủa

nó,kýhiệuhọccónhữngphươngphápcủamình.

Giai cấp tư sản như công ty vô danh

HUYỀNTHOẠIthíchứngvớilịchsửởhaiđiểm:hìnhthứccủanóchỉ

làlýdokhơigợimộtcáchtươngđối;kháiniệmcủanóvềbảnchấtcótính

lịchsử.Vậynêncóthểhìnhdungcáchnghiêncứulịchđạicáchuyềnthoại,

hoặcngườitaxemxéthuyềnthoạitheohướngnhìnvềquákhứ(vàthếlàlập

ra huyền thoại học lịch sử), hoặc người ta theo dõi diễn biến củamột số

huyềnthoại trướckiachotớihìnhthứccủachúngngàynay(vàthếlà tiến

hànhlịchsửhướngtươnglai.Ởđâytôichỉphácthảovềphươngdiệnđồng

đạicáchuyềnthoạingàynaylàvìmộtlýdokháchquan:xãhộichúngtalà

môitrườngưuđãicủanhữngbiểuđạthuyềnthoại.Bâygiờcầnphảinóitại

sao.

Dùlịchsửđemđếnchochúngtanhữngbiếncố,nhữngthoảhiệp,những

nhượngbộvànhữngphiêulưuchínhtrịthếnàođinữa,cácthayđổivềkỹ

thuật,vềkinhtếhoặccảvềxãhộithếnàođinữa,thìxãhộichúngtavẫncòn

làmột xã hội tư sản. Tôi chẳng phải không biết là từ năm 1789, ở Pháp,

nhiềukiểugiaicấptưsảnnốitiếpnhaunắmquyền;nhưngcơcấusâuxavẫn

thế,đólàcơcấucủamộtchếđộtưhữunhấtđịnh,củamộttrậttựnhấtđịnh,

củamộthệ tư tưởngnhấtđịnh.Thếnhưng trongviệcđịnhdanh lạixảy ra

một hiện tượng đáng chú ý: vềmặt kinh tế, giai cấp tư sảnđược gọi tên

chẳngkhókhăn:côngkhailàchủnghĩatưbản*.Vềmặtchínhtrị,giaicấpấy

thừanhậnmìnhmộtcáchkhókhăn:khôngcócácđảng“tưsản”ởNghịviện.

Vềmặthệtưtưởng,nóbiếnmấthoàntoàn:giaicấptưsảnđãxoátênmình

bằngcáchchuyểntừthựctếsangbiểuhiệncủanó,từconngườikinhtếsang

conngười tinh thần:nódễdàngdànxếpvề các sựkiện, nhưngnókhông

thoảhiệpvềcácgiátrị,nótiếnhànhchiếndịchthoát-danh*thậtsự;giaicấp

tưsảntựxácđịnhnhưgiaicấpxãhộikhôngmuốnđượcgọitên.“Tưsản”,

“tiểu tưsản”,“chủnghĩa tưbản*”,“giaicấpvôsản*” là nhữngnơi xảy ra

tìnhtrạngchảymáukhôngngừng:nghĩathoátrakhỏichúngchođếnkhitên

gọilàgìtrởnênvôích.

Hiệntượngthoát-danhcũấyrấtquantrọng,cầnphảixemxéttỉmỉmột

chút.Về phương diện chính trị, tình trạng chảymáu của danh tính tư sản

diễnraquaýniệmquốcgia.Đótừnglàýniệmtiếnbộvàothờicủanó,dùng

đểloạitrừgiaicấpquýtộc;ngàynay,giaicấptưsảnhoàtanvàoquốcgia,

dùphảiquẳngrakhỏiquốcgianhữngthànhphầnmànótuyênbốlàngoại

nhập(nhữngngườicộngsản).Thuyếthổlốncóchỉđạoấychophépgiaicấp

tưsảnnhậnđượcsựbảolãnhvềsốlượngcủacácđồngminhtạmthờilàtất

cảnhữnggiaicấptrunggian,dođómàlànhữnggiaicấp“chưađịnhhình”.

Tuy sử dụng đã lâu, nhưng từ quốcgia cũng đã không thể được phi

chínhtrịhoámộtcáchsâusắc;thựcthểchínhtrịcủanóvẫncònđấy,rấtgần,

hoàncảnhnàođóbấtchợtbộclộnóra:ởNghịviệncócácđảng“quốcgia”,

vàcáchđịnhdanhhổlốnphôbàyraởđâyđiềumànócóýđịnhchegiấu,đó

làsựkhácbiệtcănbản.Tathấyđấy,thuậtngữchínhtrịcủagiaicấptưsản

đãkhẳngđịnhnhưmộttiềnđềlàcócáiđạiđồng:nhưngbảnthânchínhtrị

đãlàsựthểhiệnýthứchệ,mộtmảnhýthứchệ.

Vềphươngdiệnchính trị,cốgắngquanniệm thuậtngữmang tínhđại

đồngthếnàođinữa,thìcuốicùnggiaicấptưsảncũngvấpphảiổđềkháng,

theo định nghĩa đó là đảng cáchmạng.Nhưng đảng chỉ có thể là tài sản

chínhtrị:trongxãhộitưsản,khôngcóvănhoávôsảncũngnhưđạođứcvô

sản,khôngcónghệthuậtvôsản:vềphươngdiệntưtưởng,tấtcảnhữnggì

khôngphảitưsảnđềubuộcphảivaymượncủagiaicấptưsản.Vậylàhệtư

tưởngtưsảncóthểđổđầytấtcảmàchẳngbịnguycơmấtđiởđócáitên

mình:chẳngai,ởđây,sẽtrảlạinócáitên;nócóthểbaonhiếpsânkhấutư

sản,nghệthuậttưsản,conngườitưsảndướinhữngcáitươngtựvĩnhhằng

củachúngmàchẳnggặpphảnkháng;tómlại,nócóthểthảcửathoátkhỏi

danhtínhcủamình,khichỉcòncùngmộtbảnchấtngườimàthôi:sựrútbỏ

cáitêntưsảnởđâylàtoànbộ.

Tấtnhiêncũngcónhữngsựnổiloạnchốnglạihệtưtrưởngtưsản.Đólà

cáimàngườitathườnggọichunglàtiềnphong.Nhưngcácsựnổiloạnấy

đềuhạnchếvềmặtxãhội,chúngvẫncóthểđượcthuphục.Trướchếtbởivì

chúngxuấtpháttừchínhmộtbộphậncủagiaicấptưsản,từmộtnhómthiểu

sốcácnghệsĩ,cáctríthức,chẳngcócôngchúngnàokháclàchínhcáigiai

cấpmàhọkhôngthừanhận,vàhọvẫnlệthuộcvàotiềnbạccủagiaicấpấy

đểtựthểhiện.Hơnnữa,nhữngcuộcnổiloạnấyluônluônkhơinguồncảm

hứng từ sựphânbiệthết sức rõ rànggiữa tư sảnvềđạođứcvà tư sảnvề

chínhtrị;khuynhhướngtiềnphongphảnđốilàphảnđốitưsảntrongnghệ

thuật, trongđạođức,đólàkẻ thiểncận,kẻphàmtục,nhưvàothờiđẹpđẽ

nhất của chủnghĩa lãngmạn; nhưngphảnđối về chính trị thì tuyệt nhiên

không*.Khuynhhướngtiềnphongkhôngthathứởgiaicấptưsảnlàkhông

tha thứngônngữcủanó, chứkhôngphảiquy chế củanó.Khuynhhướng

tiềnphongchẳngphảilàtánthànhquychếấy,màlàđặtnótrongngoặcđơn:

dùcôngkíchmãnhliệtthếnàođinữathìcuốicùngkhuynhhướngấybiện

hộlàbiệnhộchoconngườibịbỏrơi,chứkhôngphảiconngườibịthahoá;

màconngườibịbỏrơithìlạivẫnlàConngườiMuônthuở*.

Tình trạng vô danh của giai cấp tư sản càng đậm thêm khi người ta

chuyểntừvănhoátưsảnđíchthựcsangnhữnghìnhthứcmởrộng,phổbiến,

đượcsửdụngcủanó,màtacóthểgọilàtriếtlýcôngcộng,thứtriếtlýnuôi

dưỡngđạolýđờithường,cácnghilễdânsự,cáclễthứcphàmtục,tómlạilà

những quy phạm bất thành văn của cuộc sống giao tiếp ở xã hội tư sản.

Muốnquyvănhoáthốngtrịấyvàocáilõisángtạocủanóchỉlàảotưởng:

còncóvănhoátưsảnthuầntuýtiêudùng.CảnướcPhápđắmmìnhtronghệ

tưtưởngvôdanhấy:báochícủachúngta,điệnảnhcủachúngta,nhàhát

củachúngta,vănchươngbánrấtchạycủachúngta,cáclễnghicủachúng

ta,Toàáncủachúng ta,nềnngoạigiaocủachúng ta,cáccuộc tròchuyện

của chúng ta, thời tiết ra sao, người taxét xử tội gì, cuộchônnhânkhiến

ngườitaxônxao,mónnấunướngngườitamơước,quầnáongườitamặc,

tấtcả,trongcuộcsốnghàngngàycủachúngtađềuphụthuộcvàobiểuhiện

nhữngmốiquanhệgiữaconngườivàthếgiớimàgiaicấptưsảntiếnhành

chomìnhvàchochúngta.Cáchìnhthức“chuẩnmựchoáấy”càngmởrộng

càngítgâychúý;nguồngốccủachúngcóthểdễdànglẫnvàođấy;chúng

lợi dụngđượcvị trí trunggian: vì không trực tiếpgắnvới chính trị, cũng

chẳngtrựctiếpliênquanđếnhệtưtưởng,chúngsốngyênổngiữahoạtđộng

củacácchiếnsĩđấutranhvàsựcàkhịacủacáctríthức;bịcảnhữngngười

nàyvànhữngngườikia ítnhiềubỏrơi,chúnggianhậpvàokhối rộng lớn

nhữngcáibùngnhùng,vônghĩa,tómlạilàvàobảnchấttựnhiên.Tuyvậy

chínhlàdođạođứchọccủanómàgiaicấptưsảnthâmnhậpnướcPháp:các

chuẩnmựctưsảnthựcthirộngkhắpcảnước,đượctrảinghiệmnhưnhững

quyluậtrõràngcủatrật tự tựnhiên:giaicấptưsảncàngtruyềnbánhững

biểuhiệncủanó,cácbiểuhiệnấycàngbiếnthànhbảnchấttựnhiên.Chấttư

sản ngấmvào trongmột vũ trụ lờmờ, ở đấy chỉ có cư dân làCon người

Muônthuở,chẳngvôsảnmàcũngchẳngtưsản.

Vậylàhệtưtưởngtưsảncóthểđểmấtđichắcchắnnhấttêncủamình

bằngcáchthâmnhậpvàocácgiaicấptrunggian.Cácchuẩnmựctiểutưsản

lànhữngcặnbãcủavănhoátưsản,đólànhữngchânlýtưsảnđãthoáihoá,

đãnghèonànđi,đãthươngmạihoá,đãhơisáomòn,haycóthểnóilàđãlỗi

thời.Liênminhchínhtrịcủagiaicấptưsảnvàgiaicấptiểutưsảnđịnhđoạt

từhơnmộtthếkỷnaylịchsửnướcPháp:nóhoạhoằnmớibịphávỡ,vàlần

nàocũngchẳngcóngàymai(1848,1871,1936).Liênminhấytăngcường

theovớithờigian,dầndầntrởthànhcộngsinh;cóthểxảyranhữngđợtthức

tỉnhtạmthời,nhưngchẳngbaogiờhệtưtưởngchungbịđảđộngtới:cùng

mộtchấthồ“tựnhiên”phủlênmọibiểuhiện“quốcgia”:cuộcđạihônnhân

tưsản,xuấtpháttừtậptụcgiaicấp(phôbàyvàpháttántàisản)khôngthể

cómốiliênquannàovớithểchếkinhtếcủagiaicấptiểutưsản:nhưngqua

báochí,thờisự,vănchương,cuộchônnhânấydầndầntrởthànhchínhcái

chuẩnmực,nếukhôngphảiđểsống,chíítlàđểmơmàngcủacặpvợchồng

tiểutưsản.Giaicấptưsảnkhôngngừnghấpthụvàohệtưtưởngcủanócả

mộtbộphậnđôngđảonhânloạithiếuthểchếsâusắccủariêngmình,màchỉ

cóthểsốngcáithểchếấytrongtưởngtượng,nghĩalàtrongýthứcbấtdibất

dịchvànghèonàn*.Bằngcáchtruyềnbánhữngbiểuhiệncủamìnhquamột

loạt các hình ảnh tập thể để giai cấp tiểu tư sản sử dụng, giai cấp tư sản

khẳngđịnh hão huyền là không có sự phân chia giai cấp trongxã hội: sự

thoátdanhtưsảnđạthiệuquảtrọnvẹnnhấtchínhtừlúcmộtnữthưkýđánh

máylươngthánghainhămngànfrancnhậnramìnhtrongcuộcđạihônnhân

tưsản.

Rũ bỏ cái tên tư sản chẳng phải là một hiện tượng hão huyền, ngẫu

nhiên, thứyếu, tựnhiênhoặcvônghĩa;màchính làhệ tư tưởng tưsản, là

độngtháiquađógiaicấptưsảnbiếnthựctạicủathếgiớithànhhìnhảnhcủa

thếgiới,biếnLịchsửthànhBảnchấttựnhiên.Vàhìnhảnhấyđángchúýở

chỗnólàmộthìnhảnhđảongược*.Thểchếcủagiaicấptưsảnlàđặcthù,

cótínhlịchsử:conngườimànóbiểuhiệnsẽlàđạiđồng,muônthuở;giai

cấptưsảnđúnglàđãxâydựngquyềnlựccủamìnhtrênnhữngtiếnbộkỹ

thuật,khoahọc,trênsựbiếnđổitựnhiênvôhạn:hệtưtưởngtưsảnsẽkhôi

phụcmộttựnhiênkhôngthểbiếnchất;nhữngtriếtgiatưsảnđầutiênhiểu

thấuthếgiớicácsựbiểuđạt,bắtmọithứphảiphụctùngtínhduylý,tuyên

bốchúngphụcvụchoconngười:hệtưtưởngtưsảnsẽmangtínhchấtduy

khoahọcchủnghĩahoặctrựcgiác,nósẽghinhậnsựviệchoặcsẽnhậnthức

giátrị,nhưngsẽkhướctừgiảithích:trậttựcủathếgiớisẽtựnólàđủhoặc

khónóira,nósẽchẳngbaogiờbiểuđạtcáigì.Cuốicùng,ýniệmđầutiênvề

một thế giới có thể hoàn thiện, chuyển động, sẽ sản sinh ra hình ảnh đảo

ngượcvềmộtnhânloạibấtbiến,đượcxácđịnhbởitínhđồngnhấttrởđitrở

lạimãimãi.Tómlại,trongxãhộitưsảnhiệnđại,bướcchuyểntừcáithực

tạisanghệtưtưởngđượcxácđịnhnhưbướcchuyểntừcáianti-physissang

cáipseudo-physis.*

Huyền thoại là ngôn từ phi chính trị hoá

VÀTHẾLÀởđâytagặplạihuyềnthoại.Kýhiệuhọcđãchochúngta

biếtrằnghuyềnthoạilãnhtráchnhiệmbiếnýđịnhlịchsửthànhbảnchấttự

nhiên,biếncáingẫunhiênthànhmuônthuở.Vảchăngđườngđinướcbước

ấy chính là đường đi nước bước của hệ tư tưởng tư sản. Nếu xã hội của

chúng ta khách quanmà nói làmôi trường ưu đãi của những sự biểu đạt

huyềnthoại,chínhvìhuyềnthoạivềmặthìnhthứclàcôngcụthíchhợpnhất

choviệcđảongượchệtưtưởngđặctrưngcủaxãhộiấy:trêntấtcảcácbình

diệncủagiao tiếpgiữangườivớingười,huyền thoại triểnkhaiđảongược

cáianti-physisthànhcáipseudo-physis.

Thếgiớicungcấpchohuyềnthoạilàcungcấpmộtthựctếlịchsử,được

xác định, cho dù phải ngược thời gian xa xưa đếnmấy, bởi cáchmà con

ngườisảnsinhrahoặcsửdụngnó;vàhuyềnthoạikhôiphụclàkhôiphục

mộthìnhảnh tựnhiêncủa thực tếấy.Vàhệtnhưhệ tư tưởngtưsảnđược

xácđịnhbởisựrũbỏdanhtínhtưsản,huyềnthoạiđượctạothànhbởisựvứt

hếttínhchấtlịchsửcủacácsựvật:cácsựvậttronghuyềnthoạimấtđikýức

chúngđượcchế tạorasao.Thếgiớiđivàongônngữnhưmột tươngquan

biệnchứnggiữacáchoạtđộng,cáchànhvicủaconngười:nótừhuyềnthoại

điranhưmộtbứctranhhàihoàcủacácbảnchất.Mộttròảothuậtđãdiễnra,

nóđãlậtngượcthựctế,đãrúthếtcủathựctếchấtlịchsử,vàđãđổđầyvào

đấybảnchất tựnhiên,nóđã tướcđiởcácsựvậtcáinghĩaconngườicủa

chúngđểlàmchochúngbiểuđạtcáivônghĩalýcủaconngười.Chứcnăng

củahuyềnthoạilàtốngkhứhiệnthựcra:huyềnthoại,theođúngnghĩa,làsự

tháochảykhôngngừng,sựxuấthuyết,hoặccóthểnói,sựbayhơi,tómlạilà

sựthiếuvắngtacảmnhậnthấyđược.

Bâygiờcóthểbổsungđịnhnghĩahuyềnthoạivềphươngdiệnkýhiệu

học trongxãhội tưsản:huyền thoại làmộtngôn từphichính trịhoá.Tất

nhiêncầnphảihiểuchínhtrịtheonghĩasâuxalàtổngthểcácmốiquanhệ

giữangườivớingườitrongcấutrúchiệnthực,xãhộicủachúng,trongquyền

lựctạolậpthếgiớicủachúng;nhấtlàcầnphảichotiềntố*phimộtgiátrị

năngđộng:nóthểhiệnởđâymộtthaotác,nókhôngngừngthựctạihoásự

rũbỏ.Trongtrườnghợpanhlínhdađen,chẳnghạn,chắcchắnkhôngphảilà

tínhchấtđếquốcPhápbị tốngkhứ(hoàn toànngược lại,cầnphảiđể tính

chấtấyhiệndiện);màbịtốngkhứlàtínhchấtngẫunhiên,lịchsử,nóitóm

lạilàđượctạora,củachủnghĩathựcdân.Huyềnthoạikhôngphủnhậncác

sựvật,chứcnăngcủanótráilạilànóivềcácsựvậtấy;chỉcóđiềunóthanh

lọcchúng,biệnbạchchochúng,biếnchúngthànhbảnchấttựnhiênvàthành

vĩnhhằng,nóđemlạichochúngkhôngphảilànhậnthứcbằnglýgiải,màlà

nhậnthứcbằngghinhận:nếutôighinhậntínhchấtđếquốcPhápmàkhông

giảithíchnó,thìcoinhưtôithấynólàtựnhiên,làvốndĩnhưthế:vậylàtôi

yên tâm.Bằngcáchchuyển từ lịchsửsangbảnchất tựnhiên,huyền thoại

tiếtkiệmđược:nóthủtiêutínhphứctạpcủacáchànhviconngười,đemđến

chochúngcáiđơngiảncủacácbảnchất,nóhuỷbỏmọiphépbiệnchứng,

mọichuyệnbănkhoănnhữnggìdiễnraởbênkiacáinhãntiền,nótổchức

một thếgiớikhôngcómâu thuẫn,bởivìkhôngcóchiềusâu,một thếgiới

trảirànhrànhrađấy,nóthiếtlậpmộtnhậnthứcdễdãi:cácsựvậtcóvẻnhư

tựbảnthânchúngbiểuđạtmàthôi*.

Nhưngsao,huyền thoại luôn luôn làngôn từphichính trịhoáư?Nói

cáchkhác,hiệnthựcluônluônlàcótínhchínhtrịư?Chỉcầnnóivềsựvật

mộtcáchtựnhiênlàđủđểchonómangtínhhuyềnthoạiư?Cólẽtacóthể

trảlời theoMarxrằngđốitượngtựnhiênnhấtvẫnchứađựngmộtdấuvết

chính trị,dùmờnhạt,dù thấp thoáng thếnàođinữa,đó làsựhiệndiện ít

nhiềuđángghinhớcủahànhviconngườiđãlàmra,đãsắpxếp,đãsửdụng,

đãchinhphụchoặcđãquẳngnóđi*.Dấuvếtấy,ngôn-ngữ-đối-tượng,nónói

lêncácsựvật,cóthểbộclộmộtcáchdễdàng,siêu-ngôn-ngữ,nónóivềcác

sựvật,bộclộkhóhơnnhiều.Thếmàhuyềnthoạiluônluônthuộcsiêu-ngôn-

ngữ:nóthườngxenvàotiếnhànhphichínhtrịhoátrêncáinềnđãđượctự

nhiênhoá,đượcphichínhtrịhoábởimộtsiêu-ngôn-ngữchung,siêu-ngôn-

ngữấyđượcdựnglênđểcahátcácsựvật,chứtuyệtnhiênkhôngphảiđể

tácđộngđếnchúng:chínhvìthếsứcmạnhcầnthiếtđểhuyềnthoạilàmbiến

dạngđốitượngcủanósẽíthơnnhiềutrongtrườnghợpmộtcáicâysovới

trườnghợpmộtngườiXuđăng:trongtrườnghợpsau,dấuvếtchínhtrịliền

sátngayđấy,cầnphảicómộtlượnglớnbảnchấttựnhiêngiảtạođểlàmnó

bayhơiđi;ởtrườnghợptrước,dấuvếtấyxaxôi,bịthanhlọcbởicảbềdày

siêu-ngôn-ngữlâuđời.Vậylàcónhữnghuyềnthoạimạnhvànhữnghuyền

thoại yếu; trong trường hợp thứ nhất, lượng chính trị là trực tiếp, sự phi

chínhtrịhoálàbấtngờ;trongtrườnghợpthứhai,tínhchấtchínhtrịcủađối

tượngđãnhạtđi,nhưmàusắc,nhưngchỉmộtchútgìđócóthểlàmchonó

độtnhiênmạnhlên:cógìtựnhiênhơnlàbiển?Vàcógì“chínhtrị”hơnlà

biểnđượccácnhàlàmphim“Lụcđịabịđánhmất”cangợi?*

Thựcra,siêu-ngôn-ngữtạochohuyềnthoạimộtthứdựtrữ.Quanhệcủa

mọingườivớihuyềnthoạikhôngphảilàvềphươngdiệnchânlý,màlàvề

phươngdiệnsửdụng.Họphichính trịhoá tuỳ theonhucầucủamình;có

nhữngđốitượnghuyềnthoạibịbỏmặclơmơmộtthờigian;khiấychúng

chỉ là những dạng thức huyền thoại thấp thoáng, chính trị có vẻ hầu như

dửngdưng.Nhưngđóchỉlàcơhộitìnhthế,chứkhôngphảilàkhácbiệtvề

cấutrúc.ĐấylàtrườnghợpthídụcủachúngtôivềngữpháptiếngLa-tinh.

Cầnphảilưuýrằngởđâyngôntừhuyềnthoạitácđộnglênmộtchấtliệuđã

đượcbiếnđổitừlâu:câucủaésopethuộclĩnhvựcvănchương,ngaytừđầu

nóđãđượchuyềnthoạihoá(vậylàđãđượcvôcan)bởihưcấu.Nhưngchỉ

cầnđặtlạitrongchốclátcáivếmởđầucủachuỗivàobảnchấtngônngữ-đối

tượngcủanó,làđủthấyđượcmứcđộhiệnthựcbịhuyềnthoạitốngkhứđến

đâu:tacứhìnhdungnhữngtìnhcảmcủaxãhộiloàivậtthựcsự,xãhộiấy

đượcbiếnđổi thành thí dụvềngữpháp, thànhbảnchất thuộc tính.Muốn

đánhgiá dung lượng chính trị củamột đối tượngvà cái trống rỗnghuyền

thoạigắnvớinó,khôngbaogiờđượcđứngtừđiểmnhìncủasựbiểuđạt,mà

phảilàtừđiểmnhìncủacáibiểuđạt,nghĩalàtừsựvậtbịđánhcắp,vàtrong

cáibiểuđạt,phải là từngônngữ-đối tượng,nghĩa là từnghĩa: chẳngnghi

ngờgìnếutahỏiýkiếnmộtconsưtửthậtsự,nósẽkhẳngđịnhrằngthídụ

vềngữpháplàtrạngtháihếtsứcphichínhtrịhoá,nósẽyêusáchphápluật

mangtínhchínhtrịđầyđủgiảiquyếtđểmộtconmồithuộcvềnóbởivìnó

làkhoẻnhất,trừphiđấylàmộtconsưtửtưsảnnóthếnàocũngsẽhuyền

thoạihoásứcmạnhcủanóbằngcáchxemđấylàmộtnghĩavụ.

Ngườitathấyrõởđâyhuyềnthoạichẳngcósắctháichínhtrịlàdohoàn

cảnhcủanó.Huyềnthoại,nhưchúngtabiết,làmộtgiátrị:chỉcầnthayđổi

bốicảnhcủahuyềnthoại,thayđổihệthốngchung(vàmongmanh)trongđó

cóhuyền thoại, làđủ thấyđượcsátsaonhất tầmvóccủanó.Phạmvicủa

huyềnthoạiởđâythuvềlớpđệngũcủamộttrườngtrunghọcPháp.Nhưng

tôichorằngmộtđứatrẻbịcuốnhútbởichuyệnconsưtử,conbêvàconbò

cáivàtưởngtượngtrongđầucảnhhiệnthựccủanhữngconvậtấy,chắcsẽ

khôngdễdàngnhưchúngtanhậnthấyconsưtửđómấttămvìđãbiếnthành

thuộctừ.Thựcvậy,nếuchúngtanhậnxéthuyềnthoạiấychẳngcósắcthái

chínhtrị,đơngiảnchỉvìnókhôngphảiđượctạorachochúngta.

Huyền thoại, ở phe tả

NẾUhuyềnthoạilàmộtngôntừphichínhtrịhoá,thìítracómộtngôn

từđốilậpvớihuyềnthoại,đólàngôntừvẫncótínhchínhtrị.Đếnđâylại

phảitrởvềvớisựphânbiệtngônngữ-đốitượngvàsiêu-ngônngữ.Nếutôilà

mộttiềuphuvàtôiđịnhgọitêncáicâytôiđốnhạ,dùhìnhthứccâunóicủa

tôirasao,đấylàtôinóicáicây,chứtôikhôngnóivềnó.Nhưvậycónghĩa

ngônngữcủatôilàđểthaotác,nógắnvớiđốitượngcủanótheocáchliên

kếtngoạiđộng*:giữacáicâyvàtôichẳngcógìkhácngoàicôngviệccủatôi,

nghĩalàmộthànhđộng:chínhđấylàngônngữchínhtrị;nógiớithiệuvới

tôicáitựnhiênchỉtrongchừngmựctôisắpbiếnđổinó,đólàngônngữqua

đótôitácđộngđốitượng:cáicâykhôngphảilàmộthìnhảnhđốivớitôi,nó

đơngiảnchỉ lànghĩacủahànhđộngcủa tôi.Nhưngnếu tôikhôngphải là

tiềuphu,tôikhôngthểnóicáicây,tôichỉcóthểnóivềnó,nóiđếnnó;ngôn

ngữcủatôichẳngphảilàcôngcụcủamộtcáicâyđượctácđộngnữa,màlà

cáicâyđượccangợitrởthànhcôngcụcủangônngữtôi;giữatôivàcáicây

chỉcònmốiquanhệnộiđộng*:cáicâychẳngcònlànghĩacủahiệnthựctức

hành động của con người, nó là một hình-ảnh-tuỳ-sử-dụng: đối diện với

ngônngữ thực tếcủa tiềuphu, tôi tạo rangônngữ thứhai,mộtsiêungôn

ngữ,trongđótôisẽtácđộng,khôngphảicácsựvật,màlàtêncủachúng,và

ngôn ngữ ấy so với ngôn ngữ thứ nhất thì cũng như điệu bộ so với hành

động.Ngônngữthứhainàykhônghoàntoàncótínhhuyềnthoại,nhưngnó

chínhlànơihuyềnthoạicưtrú;bởivìhuyềnthoạichỉcóthểhoạtđộngtrên

nhữngđốitượngđãnhậnđượcsựtrunggiancủangônngữthứnhất.

Vậycómộtngônngữkhôngmangtínhhuyềnthoại,đólàngônngữcủa

conngườisảnxuất:bấtcứởđâuconngườinóiđểbiếnđổihiện thựcchứ

chẳngphảiđểbảotồnnóbằnghìnhảnh,bấtcứởđâuconngườigắnngôn

ngữcủamìnhvớiviệcchếtạoracácsựvật,siêu-ngônngữbịbắttrảvềngôn

ngữ-đốitượng,thìkhôngthểcóhuyềnthoạiđượcnữa.Đấylàlýdovìsao

ngônngữcáchmạngthựcsựthìkhôngthể làngônngữhuyềnthoại.Cách

mạngđượcxácđịnhnhưmộthànhđộngthanhlọcnhằmphátlộchứctrách

chính trị của thếgiới:nó làmra thế giới, và chứcnăngngônngữ củanó,

chứcnăng toànbộngônngữ củanóđều cuốnhút vàohànhđộng làmấy.

Chínhvìnósảnsinhtrọnvẹnmộtngôntừ,nghĩalàcótínhchínhtrịlúcban

đầucũngnhưkhikết thúc,khácvớihuyền thoại là lờinói lúcbanđầucó

tínhchínhtrịvàkhikếtthúccótínhtựnhiên,nêncáchmạngloạitrừhuyền

thoại.Cũngnhưhiệntượngthoát-danhtưsảnxácđịnhđồngthờihệtưtưởng

tưsảnvàhuyềnthoại,danhtínhcáchmạngđồngnhấtcáchmạngvớiviệc

loạibỏhuyềnthoại:giaicấptưsảnchegiấumìnhlà tưsản,dođómàsản

sinhrahuyềnhoại;cáchmạngcôngkhaimìnhlàcáchmạng,dođómàthủ

tiêuhuyềnthoại.

Người tađãhỏi tôi là liệucócáchuyềnthoại“phe tả”haykhông.Tất

nhiênlàcó,chừngnàophetảkhôngphảilàcáchmạng.Huyềnthoạiphetả

nảysinhđúngvàolúccáchmạngbiếnthành“tả”,nghĩalàchấpnhậnẩngiấu

mìnhđi,cheđậydanhtínhcủamình,sảnsinhrasiêu-ngônngữvôcanvàtự

biếndạngthành“Bảnchấttựnhiên”.Tìnhtrạngthoát-danhcáchmạngấycó

thểlàchiếnthuậthoặcchẳngphải,vấnđềấykhôngbànởđây.Trườnghợp

nàothìsớmhaymuộnngườitacũngcảmthấynótráivớicáchmạng,vàbao

giờ lịch sử cáchmạng cũng xác định những “trệch hướng” củamình liên

quanđếnhuyền thoại.Đến lúc, chẳnghạn, chínhchủnghĩaxãhộiđãxác

địnhhuyềnthoạiStaline.Stalinevớitưcáchđốitượngđượcnóitớiđãbiểu

thị trongnhiềunăm,ở trạng thái thuần tuý,những tínhchấtcấu thànhcủa

ngôntừhuyềnthoại:mộtnghĩa,đólàStalinecóthật,Stalinecủalịchsử;một

cáibiểuđạt,đólàsựtônsùngStaline,làtínhchấttấtyếucủanhữngtínhngữ

thuộcbảnchấttựnhiênngườitabaobọcquanhcáitênôngấy;mộtcáiđược

biểuđạt,đólàýđịnhvềchínhthống,vềkỷluật,vềthốngnhấtmàcácđảng

cộng sảncho là thích hợp vớimình trongmột hoàn cảnh nhất định; cuối

cùng làmột sự biểu đạt, đó làmột Staline được thiêng liêng hoá, những

quyếtđịnhlịchsửcủaônglạiđượcxemnhưbảnchấttựnhiên,đượcthăng

hoadướivớitêngọiThiêntài,nghĩalàcáiphilýtínhvàcáikhôngdiễntả

được: ở đây, tính chất phi chính trị hoá thật hiển nhiên, nó tỏ rõ đầy đủ

huyềnthoại.*

Vâng,huyềnthoạicóởphetả,nhưngnókhônghềcócùngnhữngtính

chấtcủahuyềnthoạitưsản.Huyềnthoạiphetảthìkhôngbảnchất.Trước

hếtnhữngđốitượngnónắmbắtrấthiếmhoi,chỉlàvàikháiniệmchínhtrị,

dù bản thân nó phải dùng đến cả kho huyền thoại tư sản. Chẳng bao giờ

huyền thoạiphe tả chạm tới lĩnhvựcmênhmôngcủanhữngmốiquanhệ

giữangườivớingười,tớicáidiệnhếtsứcbaolacủahệtưtưởng“vụnvặt”.

Nókhôngxâmnhậpđượccuộcsốngđờithường:trongxãhộitưsảnkhông

cóhuyền thoại“phe tả” liênquanđếncướixin,bếpnúc,nhàcửa, rạphát,

công lý, đạo đức v.v. Thêm nữa, đó là huyền thoại phụ, việc sử dụng nó

chẳngliênquanđếnchiếnlượcnhưtrongtrườnghợphuyềnthoạitưsản,mà

chỉlàchiếnthuật,hoặctệnhất,làsựlệchlạc;nếucó,thìđólàhuyềnthoại

tiệnthểmàsinhrachứkhôngphảilàdothiếtyếu.

Cuốicùngvàđặcbiệt,đấylàhuyềnthoạinghèonàn,bảnchấtlànghèo

nàn.Nókhôngbiếtsinhsôinảynở;đượcsảnsinhtheoyêucầuvàtrongtầm

nhìnhạnhẹpvềthờigian,nótựsángtạoramìnhdởlắm.Nóthiếunănglực

chủchốtlànănglựcbịađặt.Dùxoayxởthếnàođinữathìnóvẫncòncáigì

đấycứngnhắcvàsátsạt,cóhơihướngcủakhẩuhiệu:nhưngườitanóimột

cách ý vị, nó vẫn khô khan.Thực vậy, còn gì cằn cỗi hơn là huyền thoại

Staline?Chẳngcósángtạonàoởđâycả,mộtsựsắpđặtvụngvề:cáibiểu

đạtcủahuyềnthoại(hìnhthứcmàchúngtabiếtlàvôcùngphongphútrong

huyềnthoạitưsản)chẳnghềthayđổi:trướcsauchỉlàkểlểdàidòng.

Tôicóthểnóithiếusótấylàgắnvớibảnchấtcủa“phetả”:dùnộihàm

thuậtngữấycònmơhồthếnàođinữa, thìphetả luônđượcxácđịnhliên

quanđếnkẻbịápbức,dânvôsảnhoặcdânthuộcđịa*.Thếmàlờinóicủa

ngườibịápbứcchỉcó thể lànghèonàn,đơnđiệu, tức thì: tình trạng túng

quẫncủaanhtachínhlàkíchthướcngônngữcủaanhta:anhtachỉcómột

ngônngữ,trướcsauvẫnthế,ngônngữquanhữnghànhđộngcủamình;siêu

ngônngữlàthứxaxỉ,chưathểthâmnhậpvàođóđược.Lờinóicủangườibị

ápbứclàthựcsự,nhưlờinóicủatiềuphu,đólàlờinóingoạiđộng;lờiấy

hầunhưkhôngthểnóidối;dối trá làsựgiàucó,coinhưcócáigìđấy,có

nhữngchânlý,cócáchìnhthứcthaythế.Tìnhtrạngnghèonànbảnchấtấy

sảnsinhranhữnghuyềnthoạihiếmhoi,gầyguộc:hoặcthoángqua,hoặclộ

liễumộtcáchnặngnề;chúngcôngkhaiphôbàybảnchấthuyền thoạicủa

chúng,chúnggiơngóntaychỉcáimặtnạcủachúng;vàcáimặtnạấychỉhơi

một chút là mặt nạ của pseudo-physis: cái physis kia vẫn còn là một sự

phongphú,kẻbịápbứcchỉcóthểvaymượnnó;anhtabấtlựckhôngthể

moihếtcáinghĩathậtsựrakhỏicácsựvật,khôngthểđemlạichochúngcái

hìnhthứctrốngrỗngxaxỉ,đểđónlấytínhchấtvôcancủamộtBảnchấttự

nhiêngiảdối.Tacóthểnóirằngtheomộtnghĩanàođấy,huyềnthoạiphetả

luônluônlàhuyềnthoạigiảtạo,huyềnthoạitáitạo:dođómànóvụngvề.

Huyền thoại, ở phe hữu

CĂNCỨvào số liệu thốngkê,huyền thoại làởphehữu.Tạiđấy,nó

thuộcbảnchất:đượcnuôidưỡngtốt,hàonhoáng,cởimở,bahoa,nókhông

ngừngtựsángtạo.Nónắmbắtlấymọithứ:cácvấnđềtưpháp,luânlý,mỹ

học, ngoại giao, các nghệ thuật nội trợ, văn chương, sân khấu. Sự bành

trướngcủanócócùngquymôvớihiệntượngthoát-danhtưsản.Giaicấptư

sảnmuốnbảotồnthựcthểmàlàmravẻkhôngmuốnthế:đóchínhlàtính

chấtphủđịnhkhôngmuốnlộmặttưsản,tínhchấtphủđịnhấyvôhạnnhư

mọitínhchấtphủđịnh,nónhờcậyhuyềnthoạimộtcáchvôhạn.Ngườibị

ápbứcchẳnglàgìhết,bảnthânanhtachỉcómộtngôntừ,ngôntừcủasự

giảiphóngbảnthânmình;kẻápbứclàtấtcả,ngôntừcủayphongphú,đa

dạng,uyểnchuyển,muốncungbậcnàocũngcó:ycóđộcquyềnsiêungôn

ngữ.Ngườibịápbứclàmrathếgiới,anhtachỉcómộtngônngữnăngđộng,

ngoạiđộng(chínhtrị);kẻápbứcbảotồnthếgiới,ngôntừcủaythìphong

phú,nộiđộng,hoànhtráng,khoatrương:đólàHuyềnthoại,ngônngữcủa

ngườinàynhằmmụcđíchbiếnđổiđi,ngônngữcủangườikianhằmmục

đíchduytrìmãi.

TrạngtháiphongphúởnhữnghuyềnthoạicủaTrậttự(giaicấptưsảntự

xưngnhưthế)cóbaohàmnhữngkhácbiệtnộitạihaykhông?Chẳnghạn,có

nhữnghuyền thoại tư sảnvànhữnghuyền thoại tiểu tư sảnhaykhông?Ở

đấykhôngthểcónhữngkhácbiệtcănbản,bởivìdùcôngchúngtiếpnhậnlà

ai,thìhuyềnthoạivẫnnêuthànhtiềnđềsựbấtdibấtdịchcủaBảnchấttự

nhiên.Nhưngcó thểcónhữngmứcđộhoànchỉnhhoặcbành trướngkhác

nhau:cóítnhiềuhuyềnthoạichínrộhơnởmộtsốvùngxãhội;tronglĩnh

vựchuyềnthoạicũngcónhữngvikhíhậu*.

HuyềnthoạiTuổithơ-Thisĩ,chẳnghạn,làmộthuyềnthoạitưsảncòn

non:nóvừamớinảyratừmảnhruộngsángtạo(Cocteauchẳnghạn),vàchỉ

chớmvàomùavụcủamình(L’Express);cóthểmộtbộphậngiaicấptưsản

cònthấynóquánhiềubịađặt,quáítchấthuyềnthoạinênchưasẵnsàngthừa

nhậnnó(cảmộtbộphậncủagiớiphêbìnhtưsảnchỉlàmviệcvớinhữngtư

liệuhuyền thoạichính thức):đó làmộthuyền thoạichưađược rà soátkỹ,

chưachứađựngđủbảnchấttựnhiên:đểchoĐứatrẻ-Thisĩthànhyếutốcủa

vũtrụluận,cầnphảikhướctừsựkỳdiệu(Mozart,Rimbaudv.v.),vàchấp

nhậnnhữngchuẩnmựcmới,nhữngchuẩnmựccủatâmlýgiáodụchọc,của

chủnghĩaFreud,v.v.,đólàmộthuyềnthoạicònxanh.

Vậylàmỗihuyềnthoạicóthểbaohàmlịchsửcủanóvàđịalýcủanó:

vảchăngcáinàylàdấuhiệucủacáikia;mộthuyềnthoạichínvìnótoảrộng.

Tôichưacó thể tiếnhànhnghiêncứu thậtsựnàovềđịa lýxãhộicủacác

huyềnthoại.Nhưngrấtcóthểvạchracáimàcácnhàngônngữhọcgọi là

nhữngđồngngữcủamộthuyềnthoại,nhữngđườngnétxácđịnhvùngmiền

xãhộinơi lưutruyềnhuyềnthoạiấy.Vìvùngmiềnđóluôndiđộng,cólẽ

nênnóiđấy làcácđợtsóngdunhậpcủahuyền thoại thìđúnghơn.Huyền

thoại Minou Drouet vậy là ít ra đã biết đến ba đợt sóng lan toả: 1) tờ

L’Express; 2) các tờParis-Match,Elle; 3) tờFrance-Soir. Một số huyền

thoạidaođộng: chúng sẽdunhậpcácbáo lớn,đếnnhàngườihưởngniên

kimởngoạiô,vàocácphònghớttóc,xuốngtàuđiệnngầm?Địalýxãhội

củacáchuyềnthoạisẽvẫnkhóthiếtlậpchừngnàochúngtacònthiếungành

xãhộihọcphântíchbáochí*.Nhưngtacóthểnóirằngchỗđứngcủanóđã

córồi.

Dùchưaxác lậpnhữnghình thứcphươngngữcủahuyền thoại tưsản,

ngườitavẫncóthểpháchoạcáchìnhthứctutừcủanó.Thuậtngữtutừở

đâycầnphảihiểulàmộttậphợpnhữnghìnhtháicốđịnh,quycủ,dứtkhoát,

đểthunhậncáchìnhthứcđadạngcủacáibiểuđạthuyềnthoại.Cáchìnhthái

ấytrongsuốt,hiểutheonghĩalàchúngkhônggâyphiềnhàchotínhcogiãn

củacáibiểuđạt;nhưngchúnglạiđãđượcquanniệmhoáđủđểthíchứngvới

việc thểhiện thếgiớivềmặt lịch sử (giốngnhư tu từhọccổđiểnnêu lên

đượcsựthểhiệntheokiểuAristote).Chínhquatutừhọccủachúngmàcác

huyềnthoại tưsảnvẽratriểnvọngtổngquátcủacáipseudo-physiskianó

xácđịnhmộng tưởngcủa thếgiới tư sảnhiệnđại.Đây lànhữnghình thái

chủyếu:

1.Tiêmchủng.Tôiđãđưaranhữngthídụvềhìnhtháirấtphổbiếnnày,

đólàthừanhậncănbệnhngẫunhiêncủamộtthểchếgiaicấpđểcheđậytốt

hơn căn bệnh cội nguồn.Người ta tạomiễn dịch cho sự hoang tưởng của

côngchúngbằngmộtmũitiêmchủngnhỏđiềutệhạiđãđượcthừanhận;thế

làngườitađềphòngnguycơbùngnổpháphách.Liệuphápphóngkhoáng

ấykhôngthểthựchiệnđượcchỉmộttrămnămtrướcđây;vàothờiđiểmấy,

lợi ích tư sảnkhông thoảhiệp,nóhoàn toàncứngnhắc; từđóđếnnaynó

mềmdịu đi nhiều.Giai cấp tư sản khôngngầnngại thừa nhậnvài sự phá

pháchkhutrúnhưkhuynhhướngtiềnphong,cáiphilýtuổiấuthơ,v.v.từ

đấyvềsaunósốngtheocáchđiềutiếtbùtrừ:cũngnhưtrongmọicôngtyvô

danhkhéotổchức,nhữngcổphầnnhỏbùtrừvềmặtpháplý(chứkhôngvề

mặtthựctiễn)chocáccổphầnlớn.

2.Tướcbỏlịchsử.HuyềnthoạitướcbỏhếtLịchsử*khỏiđốitượngmà

nónóiđến.Ởhuyềnthoại, lịchsửbayhơi;đólà loạiđầytớlýtưởng:hắn

sửa soạn, bưng vào, bày ra, chủ nhân đến, hắn lặng lẽ biến đi: chỉ việc

thưởngthứcchẳngcầnbănkhoăncáithứhayhoấytừđâuđến.Hoặcthậm

chí:nóchỉcóthểđếntừcõivĩnhhằng: thờibuổinàothìnócũngđãđược

làmrachoconngười tưsản,ở thờibuổinào thìnướcTâyBanNha trong

sáchHướngdẫnDulịchXanhcũngđãđượclàmrachokháchdulịch,ởthời

buổinàothìnhững“ngườinguyênthuỷ”cũngđãchuẩnbịcácđiệumúacủa

họđểainấythưởngthứcchấtngoạilai.Ngườitathấytấtcảnhữnggìvướng

víumà hình thái thuận lợi ấy làm cho biếnmất: cả địnhmệnh và tự do.

Chẳngcógìsảnxuấtra,chẳngcógìđượclựachọn;chỉcóviệcchiếmhữu

cácđốitượngmớimẻấymàngườitađãxoáhếtdấuvếtbẩnthỉuvềnguồn

gốchoặclựachọn.Sựbayhơikỳdiệucủalịchsửấylàhìnhtháikháccủa

một khái niệm chung cho phần lớn huyền thoại tư sản, đó là sự vô trách

nhiệmcủaconngười.

3.Đồngnhất.Anhtiểutưsảnlàmộtkẻbấtlựckhônghìnhdungđược

NgườiKhác*.Nếungười khácxuất hiện trướcmắt, anh tiểu tư sảnkhông

thấy,khôngbiếtvàchốibỏ,hoặcnữalàbiếnngườiđóthànhbảnthânmình.

Trongthếgiớitiểutưsản,tấtcảcácsựviệcđốisánhđềulànhữngsựviệc

phảnchiếu,mọicáikhácđềurútlạilàchínhnó.Cáccuộcbiểudiễn,cáctoà

án, những nơi có nguy cơ cái khác xuất hiện, đều trở thành gương phản

chiếu.Bởivìcáikháclàchuyệnbêbốixâmphạmđếnbảnchất.Dominici,

GérardDupriezchỉcóthểtồntạitrongxãhộinếutừtrướchọđãbịrútlạichỉ

là những hình nộm bé nhỏ của quan chánh án toà thượng thẩm và quan

chưởng lý:đó làcáigiácầnphảiđặt rađểkếtánhọ trướccông lý,bởivì

Cônglýlàthaotáccân,màcáicânlạichỉcóthểcânđượcvậtnàođóvớicái

ngangbằngvớinó.Trongmọiý thức tiểu tưsản luôncónhữnghìnhnộm

nhỏbécủatênlưumanh,củakẻgiếtchagiếtmẹ,củagãloạndâm,v.v.,mà

tổchứctưphápcứđịnhkỳrútratừbộóccủamình,đặtlênghếbịcáo,quát

tháovàkếtán:ngườitaxưanaychỉxétxửnhữngkẻtươngtựlầmlạc:vấn

đềđườngđinướcbước,chứkhôngphảivấnđềbảnchất,bởivìconngườilà

thếmà.Đôi khi – hiếm lắm–NgườiKhác xuất đầu lộ diện khôngkhoan

nhượng:chẳngphảidođắnđobấtchợt,màbởivìlươngtrichốnglại:người

nàykhôngphảidatrắng,màdađen,ngườikiauốngnướclêépchứkhông

uốngPernod.LàmthếnàođồngnhấtvớingườiDađen,ngườiNga?Ởđây

cóhìnhtháidựphònglà tínhngoại lai.Ngườikháctrởthànhđồvật thuần

tuý, thành cảnh tượng, thành con rối: bị dồnvào chốn ranhgiới củanhân

loại,ykhôngtáchạiđếnsựanbìnhcủamọingườiđượcnữa.Đâyđặcbiệtlà

một hình thái tiểu tư sản.Bởi vì ngay cả nếu không nhập vào vớiNgười

Khácđược,thìanhtưsảnítravẫncóthểhìnhdungchỗcủangườiấy.Giai

cấptiểutưsảnkhôngtựdophóngkhoáng(nósảnsinhrachủnghĩaphát-xít,

trongkhigiaicấptưsảnsửdụngchủnghĩaphát-xít):nótiếnhànhchậmtrễ

hànhtrìnhtưsản.

4.Trùngngôn.Vâng, tôi biết, từ ngữnày chẳngđẹp đẽ gì.Nhưng sự

việccũnghếtsứcxấuxa.Phéptrùngngônlàbiệnphápngôntừđịnhnghĩa

điềugìđóbằngchínhnó(“Sânkhấu,đólàsânkhấu”).Ngườitacóthểthấy

ởbiệnphápnàymộttrongnhữngcáchxửsựhuyềnảomàSartređãbànđến

trongPhác thảomột lý thuyếtcáccảmxúc*:người ta trốn tránhvào trùng

ngôn,nhưngườitasợhãi,hoặcnổikhùng,hoặcbuồnbực,khibíkhônggiải

thíchđược;tìnhtrạngbấtlựcđộtxuấtcủangônngữđồngnhấthoámộtcách

huyền ảo với việc người ta quyết định làm như đấy là sự phản kháng tự

nhiên.Trongphéptrùngngôncóhaicuộcsáthại:ngườitagiếtchếtcáihợp

lýbởivìnócưỡng lại;người tagiếtchếtngônngữbởivìnóbỏrơi.Phép

trùngngônlàsựngấtxỉuđúnglúc,làchứngbệnhcâmbổích,nólàmộtcái

chết,hoặccóthểnóilàmộthàikịch,làsự“thểhiện”phẫnnộcácquyềncủa

hiệnthựcchốnglạingônngữ.Vìlàhuyềnảonêntấtnhiênnóchỉcóthểnúp

saulýlẽquyềnuy:nhưchamẹbịconcáiđòigiảithích,bíquáliềntrảlời:

“đó lànhư thế,bởivìđó lànhư thế”,hoặc thậmchí:“bởivì, thôi, imđi”:

hànhvihuyềnảohổ thẹn làmnhưnói ra lý lẽ,nhưng lập tức lại từbỏnó

ngay, và tưởng thế là giải thíchnhânquảxongxuôi, vì đã thốt ra lời dẫn

nhậprồi.Phép trùngngônchứng tỏsựngờvựcsâusắcđốivớingônngữ:

ngườitavứtbỏngônngữbởivìnókhôngđápứngđược.Thếmàmọikhước

từngônngữđềulàcáichết.Phéptrùngngônlậpnênmộtthếgiớichết,một

thếgiớibấtđộng.

5.Chủnghĩachẳngchẳng.Tôigọinhưthếhìnhtháihuyềnthoạiđặthai

cáitráingượcnhauvàđắnđocáinàyvớicáikiađểrồiquẳngđicảhai(Tôi

chẳngmuốncáinàychẳngmuốncáinọ.)Đấyquả làmộthình tháihuyền

thoại tư sản, vì nó liên quan tới hình thức hiện đại của chủ nghĩa tự do.

Ngườitabắtgặplạiởđâyhìnhtượngcáicân:thựctạitrướchếtđượcthuvề

nhữngcáitươngtự;rồingườitacânnó;cuốicùngthấycânbằngrồi,người

ta tốngkhứnóđi.Ởđâycũngcócáchxửsựhuyềnảo:người tađặtquay

lưngvàonhaunhữnggìngười ta thấyphiềnphứcphải lựachọn;người ta

trốntránhthựctạikhóchịubằngcáchthunóvềhaicáitráingược,chúngchỉ

cânbằngnhauvềphươngdiệnhìnhthức,còntrọnglượngriêngcủachúng

thìkhôngtínhđến.Chủnghĩachẳngchẳngcóthểcónhữnghìnhthứcthoái

hoá: trongchiêmtinhhọcchẳnghạn, tiếptheonhữngđiềudữluônluônlà

nhữngđiều lànhngangbằng;nhữngđiều lànhđiềudữbaogiờ cũngđược

tiênđoánthậntrọngtheohướngbùtrừ:mộtsựcânbằngkếtcụccốđịnhhoá

cácgiátrị,cuộcđời,sốphận,v.v.;chẳngcógìphảilựachọnnữa,cầnphải

chịuđựng.

6.Sốlượnghoáchấtlượng.Đólàhìnhtháilởnvởnkhắpcáchìnhthái

trênkia.Bằngcáchquymọichấtlượngthànhsốlượng,huyềnthoạigiúpcho

đỡhaotổntríóc:nóhiểuthựctạimộtcáchđỡtốnphí.Tôiđãđưaranhiều

thídụvềcơchếấy,cơchếmàhuyền thoạihọc tưsản–vànhất làhuyền

thoạihọctiểutưsản–chẳngngầnngạiápdụngvàonhữngsựkiệnmỹhọc

màgiaicấpấyvềmộtphươngdiệnkháccholàthuộcbảnchấtphivậtchất.

Sânkhấutưsảnlàmộtthídụrõràngvềmâuthuẫnnày:mộtmặt,sânkhấu

đượcxemnhưmộtbảnchấtkhôngthểquyvềmọingônngữvànóchỉlộra

vớitráitim,vớitrựccảm;dotínhchấtấymànóthànhnghiêmtrangaicũng

sợbóngsợvía(cấmkhôngđượcphạmcáitội“coithườngbảnchất”lànói

đếnsânkhấumộtcáchkhoahọc:hoặcgiảmọicáchthứcvậndụngtrítuệđể

đềcaosânkhấusẽbịdèbỉulàkhoahọcchủnghĩa,làngônngữthôngthái

rởm);mặtkhác,nghệthuậtsânkhấutưsảndựatrênsốlượnghoáthuầntuý

cáchiệuquả:cảmộtquytrìnhcáchiệntượngbềngoàicóthểtínhtoánđược

dựnglênsựcânbằngvềsốlượnggiữatiềnvévànướcmắtcủadiễnviên,

cảnhbài trí sang trọng: chẳnghạnở nước ta người ta xem“tài năng bẩm

sinh”củadiễnviêntrướchếtlàsốlượnghiệuquảrõrệt.

7.Ghinhận.Huyềnthoạivươntớitụcngữ.Hệtưtưởngtưsảnởđâytấn

phongcáclợiíchcănbảncủamìnhlàchủnghĩađạiđồng,sựkhướctừgiải

thích,tôntitrậttựbềnvữngcủathếgiới.Nhưngmộtlầnnữalạiphảiphân

biệtngônngữ-đối tượngvới siêungônngữ.Tụcngữdângianxaxưavẫn

cònmangtínhchấtcôngcụchiếmlĩnhđốitượngthếgiới.Mộtghinhậncủa

dânquê,chẳnghạnnhư“đẹptrời”giữmốiliênhệthựctếvớisựhữuíchcủa

thờitiếtđẹp;đólàsựghinhậnhàmchứatínhchấtcôngnghệ;câunói,ởđây,

mặcdùmangdạngkháiquát,trừutượng,vẫnchuẩnbịnhữnghànhđộng,nó

xenvàohoạtđộngchếtạo:dânquêkhôngnóivềthờitiếtđẹp,màtácđộng

nó, lôi kéo nó vào công việc củamình. Tất cả các tục ngữ dân gian của

chúngtatheocáchấyđềulàmộtngôntừchủđộng,nódầndầnkếttinhlại

thànhngôntừngẫmnghĩ,nhưnglàsựngẫmnghĩrútngắn,quythànhsựghi

nhận,ngôntừphầnnàodèdặt,thậntrọng,bámsátchủnghĩakinhnghiệm.

Tụcngữdângiandựkiếnnhiềuhơnhẳnkhẳngđịnh,nóvẫnlàngôntừcủa

nhânloạiđangtựtạoramình,chứkhôngphảiđanghiệnhữu.Cònngạnngữ

tư sản thì thuộc về siêu ngônngữ, đó là ngônngữ thứhai hoạt động trên

nhữngđốitượngđãđượcchuẩnbị.Hìnhthứccổđiểncủanólàchâmngôn,

ởđâysựghinhậnkhôngcònhướngvềmộtthếgiớicầntạoranữa;nóphải

chephủmộtthếgiớiđãđượctạora,vùilấpcácvếttíchcủasựsảnsinhấy

dưới dáng dấp hiển nhiênmuôn đời: đó là sự chống-giải-thích, cái tương

đươngcaoquýcủaphéptrùngngôn,củacáibởivìhốngháchkiamàcácbậc

chamẹkhôngbiếttrảlờithếnàoliềnđemtreolơlửngtrênđầuconcáihọ.

Nềntảngcủasựghinhậntưsảnlàlươngtri,nghĩalàmộtsựthậtnódừnglại

theolệnhđộcđoáncủakẻnóirasựthậtđó.

••••

Tôiđãnêulênnhữnghìnhtháitutừấychẳngtheotrậttự,vàcóthểcòn

cónhiềuhìnhtháikhácnữa:mộtsốhìnhtháicóthểcũmònđi,mộtsốkhác

cóthểnảysinh.Nhưngdùcáchìnhtháiấy là thếnàođinữa, ta thấyrõ là

chúngtậphợplạithànhhaikhuvựclớn,giốngnhưcácchòmsaohoàngđạo

củavũtrụtưsản:cácBảnchấtvàcácBàncân.Hệtưtưởngtưsảnliêntục

biến các sản phẩm của lịch sử thành những kiểu bản chất; giống như con

mựcphunmựcrađểtựbảovệ,hệtưtưởngtưsảnkhôngngừngchelấpđể

khôngaithấylàthếgiớimãimãiđượctạora,khôngngừngcốđịnhthếgiới

thànhđốitượngsởhữuvôhạn,kiểmkêsởhữucủamình,ướpxácthếgiới

ấy,tiêmchủngvàothựctạichấttinhdầuthanhlọcnàođóđểlàmchothực

tạingừngbiếnđổi,khôngchuyểnsangnhữnghìnhthứctồntạikhác.Vàcái

sởhữuđãđượccốđịnhvàngưngkếtlạinhưthếrốtcuộcsẽthànhracóthể

tínhtoánđược:đạolýtưsảnvềcănbảnsẽlàthaotáccânđo:cácbảnchấtsẽ

đượcđặtlênnhữngcáicânmàconngườitưsảnsẽvẫnlàđòncânbấtđộng.

Bởivìmụcđíchcủacáchuyềnthoạichínhlàlàmchothếgiớibấtđộng:các

huyềnthoạiphảilàmsaokhơigợivàmôphỏngcáicơcấuphổquátnócố

địnhdứtkhoáttôntitrậttựcủacácsởhữu.Nhưvậy,ởmọinơimọilúc,con

người bị các huyền thoại ngăn lại, bị tống trả về với cái nguyênmẫu bất

độngkianósốngthếchỗchoconngười,nóbópnghẹtconngườinhưkiểu

một vật ký sinh nội tại kếch xù, và khoanh cho hoạt động của con người

nhữnggiớihạnchậthẹptrongđóconngườiđượcphépđaukhổmàchẳng

làmcho thếgiớiđộngđậy: cái pseudo-physis tư sản là sự cấmđoánhoàn

toàn con người tự sáng tạo ramình.Các huyền thoại chẳng qua chỉ là sự

khuyênnhủkhôngngừng,khôngbiếtmệt, làsựđòihỏiâmỉ, lì lợmmuốn

rằng tất cảmọi người nhận ramình trong cái hình ảnhvĩnhhằngkia, tuy

hìnhảnhấyđượcxâydựngtừchínhhọởmộtthờiđiểmnhấtđịnhnhưnglại

đượcxemnhưởmọithờiđại.BởivìcáiBảnchấttựnhiêntrongđóngườita

giamgiữhọvớilýdođểhọthànhbấttử,chỉlàmộtThônglệ.VàThônglệ

ấy,dù lớn lao thếnàođinữa,chính là thứconngườicầnphảinắmlấyvà

biếnđổiđi.

Sự cần thiết và các hạn chế của huyền thoại học

ĐỂKẾTTHÚC,tôicầnphảinóivàilờivềchínhnhàhuyềnthoạihọc.

Thuậtngữnàythậttotát,thậttựtin.Tuynhiên,nếunhưcónhàhuyềnthoại

học,ngườitacóthểbáotrướcvớihọvàiđiềukhókhăn,nếukhôngphảilà

vềphươngpháp, thì ít ra làvềý thức.Tấtnhiên,họ sẽdễdàngcảm thấy

mìnhlàchínhđáng:dùcósai lầmgìnữa,họvẫntinchắchuyềnthoạihọc

đónggópvàoviệclàmrathếgiới;trêncơsởnhậnđịnhchắcchắnconngười

củaxãhộitưsảnthườngxuyênbịnémvàomộtBảnchấttựnhiêngiảdối,

huyềnthoạihọcmưutoantìmradướinhữngcáivôcancủacuộcsốnggiao

tiếpcáivôcankhờkhạonhất,đólàsựthahoásâusắcmànhữngcáivôcan

kiatìmcáchchothôngqua.Vậyviệcvạchtrầnmànótiếnhànhlàmộthành

vichínhtrị:xâydựngtrêncơsởchorằngngônngữcótráchnhiệm,huyền

thoạihọcchínhvì thếkhẳngđịnhsự tựdocủangônngữ.Chắcchắn rằng

theochiềuhướngđó,huyềnthoạihọclàsựbắtnhịpvớithếgiới,khôngphải

nhưthếgiớivốncó,mànhưnómuốntựtạoramình(vềvấnđềnàyBrecht

dùngtừngữmậpmờmộtcáchhiệuquả:đólàEinverstandnis,đồngthờivừa

làsựnhậnthứchiệnthựcvừalàsựtiếptaychonó).

Sựbắtnhịpấycủahuyềnthoạihọcbiệnminhchonhàhuyềnthoạihọc,

chứkhônglấpđầyôngta:quytrìnhsâuxacủanóvẫnlàquytrìnhloạitrừ.

Đượcbiệnminhvềmặtchính trị,nhàhuyền thoạihọcdẫu saovẫnxa rời

chínhtrị.Ngôntừcủaôngtalàmộtsiêungônngữ,nókhôngtácđộnggìhết;

cùng lắmnó chỉ vạch trần, vàhơnnữa, cho ai?Nhiệmvụ củaông ta vẫn

luônluônhàmhồ,lúngtúngbởicănnguyênđạođứchọc.Ôngtachỉcóthể

trảinghiệmhànhđộngcáchmạngtheouỷquyền:dovậynênchứcnăngcủa

ôngtacótínhchấtvaymượn,mộtcáigìđâyhơicứngnhắc,vàhơichắpvá,

lộnxộnvàgiảnlượctháiquá,đólàđặcđiểmcủamọihànhvitrínăngcông

khaivậnvàochínhtrị(cácvănhọc“thoátthân*”ngànlần“sangtrọng”hơn;

chúnghợpvớisiêungônngữ).

Hơnnữanhàhuyềnthoạihọctựtáchmìnhrakhỏitấtcảnhữngngườisử

dụnghuyền thoại, điều đó chẳngphải là khôngđángkể.Đối với bộ phận

côngchúngđặcbiệtnàođấythìcònđược*.Nhưngkhihuyềnthoạiliênquan

đến cảmột tập thể, nếungười tamuốngiải thoát huyền thoại, thì phải xa

lánhcảcộngđồng.Mọihuyềnthoạihơiphổbiếnmộtchútđềuthựcsựmơ

hồ, bởi vì nó thể hiện nhân tính của chính nhữngkẻ, chẳng có gì, đã vay

mượnnó.GiảimãcuộcĐuavòngquanhnướcPháp,Rượuvangngoncủa

Pháp,làphảitáchmìnhrakhỏinhữngkẻthíchthútheodõicuộcđua,những

kẻ uống rượu vang cho ấm người. Nhà huyền thoại học buộc phải trải

nghiệmcuộcsốnghoàđồngvềmặt lýthuyết:đốivớiông,sốnghoàđồng,

trongtrườnghợptốtnhất,đólàchânthật:tínhhoàđồnglớnnhấtcủaônglà

ởtínhđạođứclớnnhấtcủaông.Mốiliênhệcủaôngvớithếgiớilàthuộc

phạmtrùmỉamaichâmchọc.

Còncầnphảiđixahơnnữa:theomộtchiềuhướng,nhàhuyềnthoạihọc

bịloạikhỏilịchsửmàôngmuốnnhândanhchínhnóđểhànhđộng.Đốivới

ông,việc tiếnhànhpháhuỷngônngữ tập thể là tuyệtđối,nóchấtđầyắp

nhiệmvụcủaông:ôngphảisốngvớicôngviệcấychẳnghyvọngđượcđền

đáp,chẳngdámnghĩsẽđượctrảcông.Ôngcấmkhôngđượchìnhdungthế

giới tainghemắt thấysẽ rasao,mộtkhiđối tượngphêphán trực tiếpcủa

ôngbiếnđirồi;ảotưởngđốivớiônglàmộtthứxaxỉkhôngthểđược;ông

hếtsứcnghingờnhữngsựthậtngàymaichínhlàmặttráicủacácđiềudối

tráhômnay.Lịchsửchẳngbaogiờbảođảmsựthắnglợithuầntuývàđơn

giảncủacáiđốilậpchốnglạicáiđốilậpvớinó:lịchsử,trongkhitựtạora

mình,phátlộnhữnglốirakhôngthểtưởngtượng,nhữngsựtổnghợpkhông

thểdựkiến.Nhàhuyền thoạihọccũngchẳngđượcở tronghoàncảnhcủa

Moise:ôngtakhôngnhìnthấymiềnĐấthứa.Đốivớiông,tínhthựcchứng

củangàymaihoàntoànbịchekhuấtbởitínhphủđịnhcủahômnay;mọigiá

trịcôngtrìnhcủaôngđềuđượcghinhậnnhưnhữnghànhvipháhuỷ:những

hànhvinàylấpkínnhữnghànhvikia,chẳngcógìvượtlêntrên.Việcnắm

bắtchủquancái lịchsửởđómầmmốngmãnhliệtcủatươnglaichỉlà sự

sụpđổhoàn toàncủahiện tại,Saint Just*đãdiễn tảbằngcâunói lạ lùng:

“ThiếtlậpnềnCộnghoàlàsựpháhuỷtoànbộnhữnggìđốilậpvớinó.”Tôi

thiếtnghĩkhôngnênhiểucâuđótheonghĩathôthiểnlà“cầnphảidọnđihết

trướckhixâydựnglại.”Câunóiởđâycónghĩatriệtđể:đốivớimộtngười

nàođóthìcómộtđêmđenchủquancủalịchsử,ởđấytươnglailàsựphá

huỷtriệtđểquákhứ.

Mộtloạitrừcuốicùngđedoạnhàhuyềnthoạihọc:ôngtaluôncónguy

cơ làmbaybiếncáihiện thựcmàôngnghĩ làmuốnchechở.Dùnóigìđi

nữa, thì chiếcxeD.S. 19 làmộtđối tượngxácđịnhvềphươngdiện công

nghệ:nóphóngvớimộttốcđộnàođấy,nóđươngđầuvớigiótheocáchnào

đấyv.v..Vàcáihiệnthựcấy,nhàhuyềnthoạihọckhôngthểnóivềnóđược.

Thợmáy,kỹsư,cảngườisửdụngnóiđối tượng;cònnhàhuyềnthoạihọc

buộcphảisửdụngsiêungônngữ.Sựloạitrừnàyđãđượcđịnhdanh:đólà

cáimàngườitagọilàchủnghĩaýthứchệ*.ChủnghĩaJdanovđãkịchliệt

phêphánđiềuđó (tuykhôngchứngminhrằngvào thờiđiểmấynócó thể

tránhđược)ởLukács*thờikỳđầu,ởngônngữhọccủaMarr,ởnhữngcông

trìnhnhưcáccôngtrìnhcủaBénichou,củaGoldmann,đemđối lậpvớinó

phầnhiệnthựckhôngdínhlíugìđếntưtưởng,nhưngônngữtheoquanniệm

củaStaline.Đúnglàchủnghĩaýthứchệgiảiquyếtcáimâuthuẫncủahiện

thựcbị thahoá,bằngsựcắtbỏ,chứkhôngphảibằngsự tổnghợp (nhưng

chủ nghĩa Jdanov cũng chẳng giải quyếtmâu thuẫn ấy): rượu vang khách

quanlàngon,vàđồngthờicáingoncủarượuvanglàmộthuyềnthoại:đấy

làđiềukhókhănnangiải.Nhàhuyềnthoạihọccốgắnggiảiquyết:ôngtasẽ

quantâmđếncáingoncủarượuvang,chứkhôngquantâmđếnchínhrượu

vang,hệtnhưnhàsửhọcsẽquantâmđếnhệtưtưởngcủaPascal,chứkhông

quantâmđếnchínhtácphẩmCácTưduycủaông*.

Dườngnhưđấylàmộtkhókhăncótínhthờiđại:ngàynay,ngaybâygiờ

đây, chỉ có thể cómột sự lựa chọn, và sự lựa chọn chỉ liên quan đến hai

phương pháp đều cực đoan như nhau: hoặc là đề caomột hiện thực hoàn

toànthấmvàolịchsử,vàtưtưởnghoá;hoặclà,ngượclại,đềcaomộthiện

thựcrốtcuộckhôngthâmnhậpđược,khôngquygiảnđược,và,trongtrường

hợpnày,thivịhoá.Tómlại,tôichưathấysựtổnghợpgiữahệtưtưởngvà

thica(tôihiểuthicatheocáchtổngquátnhất,làsựtìmtòicáinghĩabấtkhả

thahoácủacácsựvật).

Chắchẳnchínhlàdotìnhtrạngthahoáhiệnnaycủachúngtamàchúng

ta khôngvượt qua được tình trạngnắmbắt hiện thựcmột cách bấp bênh:

chúngtakhôngngừnglênhđênhgiữađốitượngvàsựgiảihoặcnó,vìchúng

tabất lựckhông thểhiệnđược tổng thểcủanó:bởivìnếuchúng ta thâm

nhậpđốitượng,chúngtagiảiphóngnónhưngchúngtapháhuỷnó;vànếu

chúngtađểmặcnó,chúngtatôntrọngnó,nhưngchúngtakhôiphụcnókhi

nóvẫnbịhuyễnhoặc.Dườngnhưtrongmộtthờigiannữachúngtavẫnbắt

buộcluônluônphảinóivềhiệnthựcmộtcáchcựcđoan.Chắchẳnđólàvì

chủnghĩaýthứchệvàcáiđốilậpvớinólànhữngcáchxửsựcònhuyềnảo,

bịsựxâuxécủaxãhộilàmchokhiếpsợ,mùquángvàmêmụđi.Thếnhưng

đấylạichínhlàđiềuchúngtaphảitìmkiếm:mộtsựdunghoàgiữahiệnthực

vàconngười,giữamiêutảvàgiảithích,giữađốitượngvàtrithức.

ThángChín,1956.

FerdinanddeSaussure(1857-1913):NhàngônngữhọcThuỵSĩ,viếtbằngtiếngPháp.

RolandBarthes(1915-1980):NhàvănPháp.

Nguyênvăn:Leschosesrépétéesplaisent:Nhữngđiềulặpđilặplạilàmhàilòng.

Nguyênvăn:Catch,mônđấuvậttựdo,đượcsửdụngtấtcảcácngónđòn,miễnrằngkhông

gâychếtngười.

CharlesBaudelaire(1821-1867):NhàthơPháp.

Arnolphe,Andromaque:CácnhânvậttrongbikịchcủanhàvănPhápRacine(1639-1699).

Boxe,tathườnggọilàđấuquyềnAnh.

Littré(1801-1881):Triếtgia,nhàngônngữhọc,nhàtừđiểnhọcPháp.

ComédieHumaine:NhanđềbộtiểuthuyếtlớncủanhàvănPhápBalzac(1799-1850).

Molière(1622-1673):NhàsoạnhàikịchPháp.

Nguyênvăn:fantasia.

LaBruyère(1645-1696):Nhàvăn,nhàđạođứchọcPháp.

Moustache:Riamép(tiếngPháp).

JosephStaline(1879-1953):ChínhtrịgiaLiên-xô.

Anglo-Saxons:TêngọichungcácchủngtộcGermanie(Đức)thờixưa.

Stanislavski(1863-1938):Diễnviên,nhàđạodiễnNga.

AndréGide(1869-1951):NhàvănPháp.

Congo:MộtconsôngởchâuPhi.

Jacques-BénigneBossuet(1627-1704):NhàvănPháp.

Đểđivệsinh.

Reblochon:LoạiphomátngonsảnxuấtởSavoie.

Dòngmáuxanh:Nguyênvăn:Sangbleu.

ÉlisabethđệNhịnướcAnh,đăngquangnăm1952.

RobertdeFlers(1872-1927):NhàsoạnkịchPháp.

GastonArmanddeCaillavet(1869-1915):NhàsoạnkịchPháp.

Marie-Antoinette(1755-1793):HoànghậuPháp,vợvuaLouisXVI.

Hiệubánmọithứhàngđồngloạtmộtgiá.

MộtchủngtộcngườidađỏởBắcMỹ.

HenriLefebvre(1901-1991):TriếtgiaPháp.

SorenKierkegaard(1813-1855):TriếtgiaĐanMạch.

GrahamGreene(1904-1991):NhàvănAnh.

LaRestauration:GiaiđoạnlịchsửởPháptừ1814đến1830.

BertoltBrecht(1898-1956):NhàsoạnkịchĐức.

AbrahamLincoln(1809-1865):Tổngthốngthứ16củaMỹ.

ChữLatintrongnguyênvăn,cónghĩalàtráilại.

Strabon(58tr.CN-25):NhàđịalýHyLạp.

JulesMichelet(1798-1874):SửgiaPháp.

PaulVidaldeLaBlache(1845-1918):NhàđịalýhọcPháp.

NhânvậttronghàikịchcủanhàvănPhápMolière.

From here to eternity: (tiếngAnh trong nguyên văn): Từ nay cho đếnmuôn đời. Cũng là:

“Chừngnàocòncónhữngconngười”.

JulesRoy (1907-2000):NhàvănPháp; tácphẩmCáccơn lốc (Les cyclones) xuất bảnnăm

1953.

TiếngLatintrongnguyênvăn:Đếnphútcuốicùng.

LivingRoom(tiếngAnhtrongnguyênvăn):Phòngkhách,vởkịchcủanhàvănAnhGraham

Greene(1904-1991)xuấtbảnnăm1953.

ArmanddeRancé(1626-1700):TusĩPháp.

GastonDominici,75tuổibịkếttộigiếtchếtJackDrummond,ngườiAnhcùngvớivợvàcon

gái ông ấy vào năm 1952. Gaston thú nhận là vợ Drummond gạ gẫm lão làm tình, bị

Drummondbắtquảtang…nênđãphạmtộibắnchếtngười.NhưngDominicinhiềulầnphản

cung.

Tênthậtcủacácpharaon(vuaAiCập)Ousirtesen.

NềnCộnghoàđệTamtronglịchsửPháp,từ1870đến1940.

MauriceGenevoix(1890-1980):nhàvănPháp,ViệnsĩHànlâm.

L’étranger(1942):TiểuthuyếtcủanhàvănPhápAlbertCamus(1913-1960).

PierreCorneille(1606-1684):NhàvănPháp.

JeanGiono(1895-1970):NhàvănPháp.

FranzKafka(1883-1924):NhàvănTiệpgốcDoThái.

Nguyênvăn:Êtes-vousalléaupont?–Allée? Iln’yapasd’allée…Dominicingheallé (đi)

thànhallée(đườngđitrồngcâyhaibên).

ArmandSalacrou(1899-1989):NhàvănPháp.

Frigoli(1867-1936):DiễnviênItalia,cótàibiếnđổirấtnhanhchóng.

Britonnie:têngọinướcAnhthờichinhphụccủaLaMã;Nyassaland:mộtnướcởTrungPhi,

naygọilàMalawi.

Nhânvậtchínhtrongvởkịchcùngtên(DonJuan,1665)củaMolière.

HonorédeBalzac(1799-1850):NhàvănPháp.

JeanRacine(1639-1699):NhàvănPháp.

VosgesởmiềnĐôngnướcPháp.

CuộcnổidậycủadânchúngParisthángSáunăm1848.

Ởtrên,tácgiảviết:mớimấythángtuổi.

RừngBoulogne,nơidạochơiởParis.

Daniel:NhàtiêntringườiIsraelởthếkỷVIItr.CN.

AndréLeroi-Gourhan(1911-1986):NhàdântộchọcPháp.

Montesquieu(1689-1755):NhàvănPháp,tácgiảNhữngbứcthưBaTư(LesLettrespersanes.

1721).

Voltaire(1694-1776):NhàvănPháp.

Spellman(1889-1967):HồngygiáochủMỹ,nổitiếngvớitưtưởngchốngCộng.

GretaGarbo:DiễnviênđóngvainữhoàngtrongphimNữhoàngChristine.

Platon(429-347tr.CN):TriếtgiaHyLạp.

PierredeMarivaux(1688-1763):NhàvănPháp.

Logos,Praxis:(innghiêngtrongnguyênbản):lýluận,thựctiễn.

GastonBachelard(1884-1962):TriếtgiaPháp.

Exnihilo(tiếngLatintrongnguyênvăn):Từchỗchẳngcógì.

Boissond’argent.

Comprendởđâycóhainghĩa:hiểuvàbaogồm;khôngdịchđược.

RenéCoty(1882-1962):TổngthốngPháp.

PierreMendès-France(1907-1982):ChínhkháchPháp.

DeCastries:tướngPhápthuatrậnởĐiệnBiênPhủnăm1954.

JulesVerne(1828-1905):NhàvănPháp.

NămmươinămngàymấtcủaJulesVerne.

Hònđảobíẩn(L’Ilemystérieuse,1874):TiểuthuyếtcủaJulesVerne.

Antée:NhânvậtkhổnglồtrongthầnthoạiHyLạp.

ArthurRimbaud(1854-1891):NhàthơPháp,tácgiảbàithơContàusay(Lebateauivre).

Huile(dầu),viếtởsốnhiềulàHuiles.

PierrePoujade(1920-2003):ChínhkháchPháp.

EdgarFaure(1908-1988):ChínhkháchPháp.

AlbertMarcellin(1851-1921):NgườicầmđầucuộcnổiloạncủadântrồngnhoởPháp.

ArthurAdamov(1908-1970):NhàvănPháp.

Nguyênvăn:Appareil à sous,một thời cónhiềuở cácquán ăn, các chốncờbạc.Đó làvở

Bóngbàn(Ping-Pong),diễnlầnđầunăm1955.

Frozenvegetables(tiếngAnhtrongnguyênvăn):Rauquảướplạnh.

JamesBrown(1933-2006):casĩ,nhạcsĩMỹ.

MaximiliendeRobespierre(1758-1794):NhàcáchmạngPháp.

Gabrieled’Annunzio(1863-1938):NhàvănItalia.

MauriceMaeterlinck(1862-1949):NhàvănBỉ.

JeanGiraudoux(1882-1944):NhàvănPháp.

AlbertEinstein(1879-1940):NhàVậtlýlýthuyếtngườiĐứcgốcDoThái.

GeorgeBerkeley(1685-1753):TriếtgiaIreland.

FriedrichSchelling(1775-1854):TriếtgiaĐức.

Jet-man(tiếngAnhtrongnguyênvăn):Người-phóng.

AntoinedeSaint-Exupéry(1900-1944):Nhàvăn,phicôngPháp.

CharlesLindbergh(1902-1974):PhicôngMỹ.

BouvardetPécuchet:Tiểu thuyếtcủanhàvănPhápGustaveFlaubert (1821-1880)xuấtbản

năm1881saukhiôngđãquađời.

HenrydeMontherlant(1896-1972):NhàvănPháp.

MarcelMauss(1872-1950):NhàdântộchọcPháp.

ThánhThomasd’Aquin(1225-1274):Nhàthầnhọc.

Aristote(384-322tr.CN):TriếtgiaHyLạp.

DwightDavidEisenhower(1890-1969):TổngthốngMỹ.

JosephMacCarthy(1908-1957):NghịsĩMỹ,nổitiếngchốngcộngsản.

ThờiĐếchếNapoléonĐệnhấtởPháp(1804-1815).

LaLocandierahayCôchủquánxinhđẹp (1753):VởkịchcủanhàvănItaliaCarloGoldoni

(1707-1793).

Nguyênvăn:CommediadelParte,loạihàikịchcónguồngốctừItalia.

Orestie:VởkịchbộbacủanhàvănHyLạpEschyle(525-456tr.CN).

BrankartngườiFrance,BobetngườiFrance,RobicngườiCelte,RuizngườiIbère,Darrigade

ngườiGascogne.

Batave:NaylàHàLan.

JuliusCésar(101-11tr.CN):TổngtàiLaMã.

Mécène(69-3tr.CN):HiệpsĩLaMã,ngườinổitiếnglàhàophónggiúpđỡvănnghệsĩ.

Bretagne:vùngTây-bắcnướcPháp.

Homère(thếkỷIXtr.CN):NhàthơHyLạp,tácgiảhaibảnanhhùngcaIliadevàOdyssée.

Moloch:Vịthầnđượcthểhiệnnhưmộtngườivớibộmặtbòmộng.

Ulysse:NhânvậttrungtâmtronganhhùngcaOdyssée.

Nguyênvăn:cổngcủaTráiđất.

Prométhée, Sisyphe:Các nhân vật trong thần thoạiHyLạp. Sisyphe phạm tội vớiZeus, bị

Zeustrừngphạtphảilănmộttảngđálớntừchânnúilênđỉnhnúi;gầntớinơiSisyphekiệtsức,

đálạilănxuống.

VictorHugo(1802-1885):NhàvănPháp.

Tamtài:LácờcủaPhápgồmbamàuxanhtrắngđỏ.

Teutons:DântộcGermaniecổ.

LaComtessedeSégur(1799-1874):NữvănsĩPháp.

TứcCuộcđuanăm1955.

FranciscoFranco(1892-1976):TướnglĩnhTâyBanNha,saukhiđànápMặt trậnbìnhdân,

lênlàmquốctrưởngnăm1937.

Guernica:ThànhphốTâyBanNhabịmáybayphátxíttànphánăm1937.

Charlotte:Mónmứtquảvàbánhmìnướng.

Nguyênvăn:Génoise.

Gôloa(Gaulois):ChỉdântộcPháp,nướcPhápxưacótênlàxứGaule.

CharlesX:VuaPhápdướithờiTrunghưng(1815-1830).

RenéCoty(1882-1962):TổngthốngPháptừ1954đến1959.

MohammedBenArafa(1889-1076):NgườiđượcPhápdựnglênđứngđầuchínhphủởMarôc

năm1953.

AntoinePinay(1891-1994):ChínhkháchPháp.

JosephdeMonsabert(1887-1981):TướnglĩnhPháp.

Tricon-Dunois(1896-1996):TướnglĩnhPháp.

Vieintellectuelle.

Substantif.

Copule.

Articledéfini.

Verbeplein.

Prédicat.

Apriori:ChữLatintrongnguyênvăn,ởđâycónghĩalàtiênquyết.

Cáicótrước.

AlainRobbe-Grillet(sinhnăm1922):NhàvănPháp.

Stendhal(1783-1842):NhàvănPháp.

AnatoleFrance(1844-1924):NhàvănPháp.

Apriori:Trongtrườnghợpnàyhiểutheonghĩa:ngaytừđầu.

LoạiduthuyềnởVenise(Italia).

Acontrario:TiếngLatintrongnguyênvăn:bằngphảnchứng.

Moulin-Rouge:TiệmhátdoJosephOllerlậpnênnăm1889ởParis,,khuPigalle,quậnXVIII,

nổitiếngvớithoátyvũ.

LeVoyeur(1955).

D.S.đọclàĐêexơ,Déesse:TiếngPhápcónghĩalàNữthần.

Nautilus:TêncontàutrongtiểuthuyếtviễntưởngcủanhàvănPhápJulesVerne.

MinouDrouet(sinhnăm1947):NữthisĩPhápgâynhiềutranhcãitrongnhữngnăm50thếkỷ

XX.

JeanCocteau(1889-1963):NhàvănPháp.

MargueriteBurnat-Provins(1872-1952):NữthisĩPháp.

RogerAllard(1885-?):ThisĩPháp.

TristanKlingsor(1874-1966):NhàthơPháp.

MadamedeNoailles(1876-1933):NhàthơPháp.

SabineSicaud(1913-1928):NữthisĩPháp.

BlaisePascal(1623-1662):Nhàtoánhọc,nhàtriếthọc,nhàvănPháp.

Jean-PaulSartre(1905-1980):Nhàvăn,triếtgiaPháp.

WolfgangMozart(1756-1791):Nhàsoạnnhạcáo.

RobertoBenzi(sinhnăm1937):Chỉhuydànnhạc,gốcItalia,sinhởPháp.

Tênmộtbộtừđiển.

GuillaumeApollinaire(1880-1918):NhàthơPháp.

EmileZola(1840-1902):NhàvănPháp.

MouvementRépublicainPopulaire:PhongtràoCộnghoàNhândân.

Nguyênvăn:Continentperdu,vừacónghĩalàLụcđịabịđánhmất,vừacónghĩalàLụcđịaxa

xôihẻolánh.RolandBarthesmuốnchơichữtrongtrườnghợpnày.

Insulinde:TêngọicũcủaquầnđảoMalaysia.

Séville:MộttỉnhởTâyBanNha.

Tabắtgặpởđâymộtthídụhayvềkhảnănghuyễnhoặccủaâmnhạc:tấtcảnhữngcảnhPhật

giáođềukèmtheoâmnhạcdudươngngọtngào,bắtnguồnvừa từ tìnhcaMỹvừa từ lễca

tươngtruyềndocácgiáohoàngGrégoiređặtra;đólàcakhúcmộtbè(kýhiệucủatínhchấttu

hành).(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Bandoeng:Thànhphốở Indonesia,nơidiễn rahộinghịcácnguyên thủcủa thếgiới thứba

ngày18-4-1855.

Nguyênvăn:creuse.

Nguyênvăn:sein.

Rubato(thuậtngữâmnhạc):Linhđộng.

Nguyênvăn:Leplastique.

Nguyênvăn:simili.

TheFamilyofMan:(TiếngAnhtrongnguyênvăn)cónghĩa:GiađìnhloàiNgười.

Goutted’or:KhuvựcởphíabắcParis,thuộcquậnXVIII.

Nguyênvăn:lepathos.

Nguyênvăn:lelogos.

Aborigine:(tiếngLatintrongnguyênvăn):từđầu.

Quakerisme.

LaDameauxCamélias(1852):VởkịchcủanhàvănPhápAlexandreDumascon(1824-1895).

MarcelProust(1871-1922):NhàvănPháp.

ChacủaArmand.

Polyvalent(chuyêngiađangành)phátâmgầngiốngvớiPolyvoleurs(kẻtrộmđatài).

Professeur(giáosư)phátâmgầngiốngvớiProfiteur(kẻtrụclợi).

Phần lớncácdẫnvănđều trích từcuốnsáchcủaPoujade:Tôiđã lựachọncuộcchiếnđấu.

(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Poujjadisme:MộtphongtràochínhtrịvàcôngđoànởPháp.

Aristophane(Khoảng450-386tr.CN):NhàhàikịchHyLạp.

Socrates(470-399tr.CN.):TriếtgiaHyLạp.

PhốthuộcquậnIvàquậnIVởParis.

TiếngLatintrongnguyênvăn,nghĩanhưphầnđầucủacâu.

ĐâylàtảngạnsôngSeineởParis.

RoyalAirForce.Poujadecóthờithamgiakhôngquân.

PierreMendès-France(1907-1982):ChínhkháchPháp.

AugustinThierry(1795-1856):SửgiaPháp.

MauriceBarrès(1862-1923):Nhàvăn,chínhkháchPháp.

Jean-MarieLePen(sinhnăm1928):ChínhkháchPháp.

Rubicon:Một con sôngnhỏởmiền bắc Italia.Thànhngữ “vượtRubicon” có nghĩa là liều

mìnhlaovàocôngviệcgì.

RuyBlas(1838):VởkịchcủanhàvănPhápVictorHugo(1802-1885).

LePeuple(1846).

Người tasẽnêu lêncảngànnghĩakháccủa từhuyềnthoạiđểbác lại tôi.Nhưngtôiđã tìm

cáchđịnhnghĩacácsựviệc,chứkhôngphảicáctừngữ(ChúthíchcủaRolandBarthes).

MinouDrouetcótậpthơnhanđềArbremonam(Cây,bạntôi).

Lexis:Phongcách,cáchthức.

Kipou:Sợidâycủangười Incacó thắtcácnútvớisố lượng thayđổidùngđể thông tincho

nhau.

AndreiAlexandrovitchJdanov(1896-1948):NhàlýluậnLiênXô.

FriedrichEngels(1820-1895):TriếtgiaĐức.

Sựphát triểncủaquảngcáo, củađủ loạibáochí, củavô tuyến truyền thanh, của tranhảnh

minhhoạ,chưakểđếnvôsốtàndưcủanhữngnghilễgiaotiếp,khiếnchoviệcthiếtlậpkhoa

họckýhiệuhọctrởnêncấpthiếthơnbaogiờhết.Trongmộtngàychúngtabắtgặpbaonhiêu

trườnghợpthậtsựkhôngcóýnghĩabiểuđạt?Rất ít,đôikhichẳngcó trườnghợpnào.Tôi

đangđứngởđấy,trướcbiểnkhơi:dĩnhiênnóchẳngmangthôngđiệpnàocả.Nhưngtrênbãi

biển,baothứmangtínhkýhiệuhọc!Nhữnglácờ,nhữngkhẩuhiệu,nhữngbiểnhiệu,những

áo quần, kể cả une bruniture, đều là các thông điệp đối với tôi. (Chú thích của Roland

Barthes).

Mấythuậtngữcócùngtừnguyênsigne,lesignifiant,lesignifié,signifier,significationlâunay

cónhiềucáchdịchkhácnhau,giớingônngữhọcởnướctachưathậtthốngnhất,tôitạmdịch

lầnlượtlàkýhiệu,cáibiểuđạt,cáiđượcbiểuđạt,biểuđạt,sựbiểuđạt.

Sens.

Trong tiếng Pháp, ngoài từ “langue” chỉ ngôn ngữ nào đấy (chẳng hạn tiếng Pháp, tiếng

Việt…)còncótừ“langage”chỉhoạtđộngcủalờinói,nhiềukhingườitacũngdịchlà“ngôn

ngữ”.Khicầnthiết,trongbảndịchtôiđểnguyênngữtrongngoặcđơn.

Kháiniệmtừngữ(mot)làmộttrongnhữngkháiniệmbịtranhcãinhiềunhấttrongngônngữ

học.Tôigiữlạikháiniệmấychogiảntiện(ChúthíchcủaRolandBarthes).

SigmundFreud(1856-1939):BácsĩtâmthầnÁogốcDoThái.

JeanGenet(1910-1986):NhàvănPháp.

TelQuel,II,tr.191(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Ésope(ThếkỷVItr.CN):NhàngụngônHyLạp.

Phèdre(15tr.CN-50sauCN):NhàngụngônLaMã.

Attribut.

Latin/Latinité=Basque/Basquité(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Nguyênvăn:ubiquité(cómặtkhắpnơi).

Nguyênvăn:alibi;thuậtngữvềluật,nghiphạmđưarachứngcứlàmìnhcómặtởnơikhác

khivụviệcxảyra.

Tôinói:bênTâyBanNha,bởivìởPháp,lớptiểutưsảnđãlàmnởrộcảmộtnềnkiếntrúc

“huyềnthoại”vềnhàgỗxứBasque(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Nguyênvăn:Basquité.

Nguyênvăn:arrêt,vừacónghĩalàsựdừnglại,vừacónghĩalàlờinghịán.

TrongtiếngPháp,aimablelàđángyêu,aimelàyêu.

Vềphươngdiệnđạođứchọc,điềulấnbấntronghuyềnthoạichínhlàhìnhthứccủanócólý

dokhơigợi.Bởinếunhưcóngônngữ“lànhmạnh”, thìđólànhờtínhchấtvõđoáncủaký

hiệu.Điềungánngẩmởhuyềnthoạilàphảinhờđếnmộtbảnchấttựnhiêngiảtạo,đólàcáixa

xỉcủanhữnghìnhthứcbiểuđạt,nhưtrongnhữngđồvậtkiachúngkhoácchosựhữudụngcủa

chúngvẻbềngoàitựnhiên,ýđịnhcứmuốnlàmchosựbiểuđạtthànhnặngnềbởicảsựbảo

lãnhcủatựnhiêngâynênthứcảmgiácghêtởm:huyềnthoạiphongphútháiquá,vàcáithái

quáchínhlàlýdokhơigợicủanó.Sựngánngẩmấytôicũngcảmthấytrướccácloạinghệ

thuậtkhôngmuốnlựachọngiữacáiphysisvàcáianti-physis,nênsửdụngcái trướcnhư lý

tưởngvàcáisaunhưphầndànhdụm.vềphươngdiệnđạođứchọcmànói,cómộtcáigìđê

tiệnkhichơigiỡntrênhaicáiđó.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Sựtựdovậndụnglàvấnđềkhôngthuộclĩnhvựckýhiệuhọc;nótuỳthuộcvàotìnhhuốngcụ

thểcủachủthể.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Chúngtatiếpnhậnviệcxưngdanhcủaconsưtửnhưmộtthídụthuầntuývềngữpháptiếng

Latin,bởivì,vớitưcáchnhữngngườilớn,chúngtaởvàocươngvịsángtạoranó.Rồitôisẽ

trởlạivấnđềgiátrịcủavăncảnhtrongsơđồhuyềnthoạiấy.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Modeimpératif.

Modesubjonctif.

Modeindicatif.

Thơcacổđiển,tráilại,cólẽlàhệthốnghếtsứccótínhhuyềnthoại,bởivìnóápđặtvàonghĩa

mộtcáiđượcbiểuđạtbổsung,đólàtínhcânđối.Thểthơalexandrin,chẳnghạn,cógiátrịvừa

nhưnghĩacủamộtdiễnngôn,vừanhưcáibiểuđạtcủamộttổngthểmới,đólàsựbiểuđạtthơ

cacủanó.Thànhtựu,nếucó,lànhờởmứcđộphốihợprõràngcủahaihệthống.Nhưtathấy,

vấnđềhoàntoànkhôngphảilàsựhàihoàgiữanộidungvàhìnhthức,màlàsựthẩmthấutài

hoacủamộthìnhthứcvàomộthìnhthứckhác.Tôihiểutàihoalàsựphốihợphếtsứctàitình

cácphươngtiện.Domộtsailầmđãcótừlâuđờimàgiớiphêbìnhlẫnlộnnghĩa(sens)vớinội

dung(fond).Ngônngữ(langue)xưanaychẳngquachỉlàmộthệthốngcáchìnhthức,nghĩa

(sens)làmộthìnhthức.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Nguyênvăninfrasignification.

Tabắtgặplạiởđâynghĩa,theoSartrehiểu,nhưlàtínhchấttựnhiêncủacácsựvật,tínhchất

ấyởngoàihệthốngkýhiệu(Saint-Genet,tr.283).(ChúthíchcủaRolandBarthes).

LeDegrézérodel’écriture(1953):TácphẩmcủaRolandBarthes.

Vănphong,ítratheonhưtôiđãxácđịnh,khôngphảilàmộthìnhthức,nókhôngphụthuộc

vàomộtsựphântíchVănchươngvềphươngdiệnkýhiệuhọc.Thựcra,vănphonglàmộtthực

thểluônluônbịđedoạhìnhthứchoá:trướchết,nórấtcóthểthoáihoáthànhlốiviết:cómột

lối-viết-Malraux,vàởchínhngayMalraux.Vàrồi,vănphongrấtcóthểtrởthànhmộtngôn

ngữriêngbiệt,ngônngữmànhàvănsửdụngchobảnthânmìnhvàchochỉriêngmình;văn

phonglúcđólàmộtthứhuyềnthoạiduyngã,làngônngữmànhàvăntựnóivớimình;tahiểu

rằngởmứcđộđôngkếtấy,vănphongđòihỏimộtsựgiảimã,mộtsựphêbìnhsâusắc.Các

côngtrìnhcủaJ.P.Richardlàmộtthídụvềsựphêbìnhcầnthiếtấyđốivớicácvănphong.

(ChúthíchcủaRolandBarthes).

EugèneEmmanuelViollet-le-Duc(1814-1879):KiếntrúcsưvànhàvănPháp.

Hìnhthứcgiảđịnh,bởivìchínhnhờcáchấymàtiếngLatin thểhiện“vănphonghoặcdiễn

ngôngiántiếp”,côngcụgiảihoặctuyệtvời.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

“Chủnghĩatưbảnbịlênánlàlàmgiàuchocôngnhân”,tờMatchnóivớichúngta.(Chúthích

củaRolandBarthes).

Nguyênvăn:Ex-nomination.

Từngữ“chủnghĩatưbản”khôngphảilàđiềucấmkỵvềphươngdiệnkinhtế,nólàđiềucấm

kỵvềphươngdiệnhệtưtưởng:nókhôngthểxâmnhậpvàotừvựngcủanhữngbiểuhiệntư

sản.CầnphảiởAiCậpcủaFaroukmớicóđượcphiêntoàkếtánđíchdanhmộtcanphạmvề

“nhữngâmmưuchốngchủnghĩatưbản”.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Giaicấptưsảnchẳngbaogiờdùngtừ“giaicấpvôsản”làmộthuyềnthoạinổitiếngcủacánh

tả,trừtrườnghợpcólợikhihìnhdunggiaicấpvôsảnbịđảngcộngsảndẫnđisaiđườnglạc

lối.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Đángchúý lànhữngkẻchốngđốigiaicấp tưsảnvềđạođức (hoặcmỹhọc)phần lớnvẫn

dửngdưng,nếukhôngthậmchígắnbóvớinhữngquyếtđịnhchínhtrịcủagiaicấpấy.Ngược

lại,nhữngkẻchốngđốigiaicấptưsảnvềchínhtrịlạichẳngquantâmlênánsâusắcnhững

biểuhiệncủanó:thậmchíhọcònthườngđiđếnchỗchiasẻnhữngbiểuhiệnấy.Việcngừng

côngkíchnàycólợichogiaicấptưsản,khiếnnócóthểlàmnhoàtêncủanóđi.Vảchănggiai

cấptưsảnlẽrachỉđượchiểumìnhnhưsựtổnghợpcủanhữngquyếtđịnhvànhữngbiểuhiện

củamình.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Ởđâycóthểcónhữnghìnhtượng“hỗnloạn”củaconngườibịbỏrơi(Ionescochẳnghạn).

ĐiềuđóchẳnghềlàmsứtmẻsựyênổncủacácBảnchất.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Kíchthíchđiềutưởngtượngtậpthểluônluônlàmưutoanphinhân,khôngnhữngvìmơmộng

đembảnchấthoácuộcsốngthànhsốmệnh,màcònvìmơmộngthìcằncỗivàvìnóbảolãnh

chosựthiếuvắng.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

“Nếumọingườivàthânphậncủahọhiệnrađảongượctrongcảhệtưtưởngnhưtrongmột

buồng tối,hiện tượngấybắtnguồn từquá trìnhsống lịchsửcủahọ…”Marx,Hệ tư tưởng

Đức,I.tr.157.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Physis,anti-physis,pseudo-physis:Cáckháiniệmnày,thườngđượcinnghiêngtrongvănbản,

cóthểtạmdịchlàcáitựnhiên,cáiphản-tựnhiên,cáigiả-tựnhiên.

Nguyênvăn:préfixe.

Cólẽngườitacóthểthêmnguyêntắcánhsángcủanhânloạihuyềnthoạivàocáinguyêntắc

nhụcdụccủaconngườitheoFreud.Tấtcảtínhchấtnhậpnhằngcủahuyềnthoạilàđấy:ánh

sángấycũngsảngkhoái(ChúthíchcủaRolandBarthes).

XemMarx và thí dụ về cây anh đào.Hệ tư tưởngĐức, I, tr. 161. (Chú thích của Roland

Barthes).

XembàiLụcđịabịđánhmất(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Nguyênvăn:d’unefaçontransitive.

Nguyênvăn:rapportintransitif.

ĐánglưuýlàchủnghĩaKhrouchtchevtựxemmìnhkhôngphảilàsựthayđổivềchínhtrị,mà

chủyếuvàduynhấtchỉlàsựchuyểnđổingônngữ.Chuyểnđổicũngkhôngtrọnvẹnnữa,vì

KhrouchtchevđãlàmmấtuytínStaline,ôngtađãkhônggiảithíchStaline;ôngtađãkhôngtái

chínhtrịhoáStaline.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Ngàynaychínhngườidânthuộcđịagánhchịuđầyđủthânphậnvềđạođứcvàchínhtrịmà

Marxmiêutảlàthânphậncủangườivôsản.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Nguyênvăn:micro-climat.

Phầncôngchúngcủabáocăncứvàomứcsống(LeFigaro,12thángBảy1955):cứ100người

mua,ởthànhphố,thì53ngườicómộtchiếcôtô,49ngườicómộtphòngtắm,v.v.,trongkhi

mứcsốngtrungbìnhcủangườidânPhápnhưsau:ôtô:22%,phòngtắm:13%.Sứcmuacủa

độcgiảtờMatchlàcao,nghiêncứucôngbốấyvềphươngdiệnhuyềnthoạihọcchophéptiên

đoánđiềuđó.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Marx:“…chúngtaphảiquantâmđếnlịchsửấy,bởivìhệtưtưởngrútlại,hoặclàquanniệm

sailầmvềlịchsửấy,hoặclàlờhẳnlịchsửấyđi.”HệtưtưởngĐức,I,tr.253.(Chúthíchcủa

RolandBarthes).

Marx:“…điềukhiếnhọtrởthànhnhữngđạidiệnchogiaicấptiểutưsản,làởchỗtrítuệcủa

họ,ýthứccủahọkhôngvượtkhỏicácgiớihạnmàgiaicấpấytựvạchrachonhữnghoạtđộng

củamình.”(18thángSươngmù).Gorkithìnói:kẻtiểutưsản,đólàkẻđãchomìnhlàhơncả.

(ChúthíchcủaRolandBarthes).

Nguyênvăn:Esquissed‘unethéoriedesémotions(1938).

Nguyênvăn:dégagées,đốilậpvớiengagées(dấnthân).

Đókhôngphảichỉlàngườitatáchrakhỏicôngchúng,màđôikhicũnglàtáchrakhỏichính

đốitượngcủahuyềnthoại.ĐểgiảihoặcTuổithơthisĩ,chẳnghạn,cóthểnóitôiđãphảithiếu

tintưởngởcôbéMinouDrouet.Docáihuyềnthoạikhổnglồngườitavâychặtlấyem,tôiđã

phảicoinhưkhôngbiếtkhảnăngcó thểem làcôbédịudàng,cởimở.Nóixấumộtcôbé

chẳngbaogiờlàtốt.(ChúthíchcủaRolandBarthes).

LouisdeSaintJust(1767-1794):ChínhtrịgiaPháp.

Nguyênvăn:Idéologisme(tiếngAnh:Ideologism;tiếngTrung:ýthứchìnhtháichủnghĩa).

GeorgLukács(1885-1971):TriếtgiaHungary.

Đôikhi,chínhngayởđây,trongcáchuyềnthoạihọcấy,tôiđãdùngmánhkhoé:cứphảinói

mãiđếnsựbayhơicủahiệnthực,tôiđãtôđậmnómộtcáchtháiquá,đãđemlạichonóđộ

đậmđặclạlùng,thíchthúđốivớibảnthântôi,tôiđãtiếnhànhmộtsốphântâmhọcthựcthể

nhữngđốitượnghuyềnthoại.(ChúthíchcủaRolandBarthes).