50
1 SPECIMEN DE HISTORIA MARTIS NASSOVICO-SIEGENENSIS Nicht kopieren

Nicht kopieren - jung-stilling-forschung.de · 3 specimen de historia martis 1 nassovi-co - siegenensis quod deo solo prÆside con-sentiente gratiosissima facultate medica

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

1

SPECIMEN DE HISTORIA MARTIS NASSOVICO-SIEGENENSIS

Nic

ht

ko

pie

ren

2

SPECIMEN DE HISTORIA MARTIS NASSOVICO-SIEGENENSIS

von Johann Heinrich Jung genannt Jung-Stilling

Nach dem Druck von 1772 herausgegeben und kommentiert

von

Erich Mertens

Register (vorlaumlufig) 47Personenverzeichnis 47Sachverzeichnis 47Ortsverzeichnis 48Verzeichnis der Bibelstellen 48Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings 48Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten Literatur 48Verzeichnis der benutzten Literatur 49Zur Textgestaltung 50

Nic

ht

ko

pie

ren

3

SPECIMEN DE HISTORIA MARTIS 1 NASSOVI-

CO - SIEGENENSIS QUOD DEO SOLO PRAEligSIDE CON-

SENTIENTE GRATIOSISSIMA FACULTATE MEDICA

ARGENTORATENSI PRO LICENTIA GRADUM

DOCTORIS LEGITIME CAPESSENDI H L Q C 2 SO-

LEMNITER DEFENDET JOHANNES HENRICUS JUNG

1 Siehe z B zum Begriff bdquoMarsldquo (Peter Joseph Macquer) Herrn Pe-ter Joseph Macquers Doctors der Arzneygelahrtheit von der PariserFacultaumlt Mitglieds der koumlnigl Franzoumlsischen Akademie der Wissen-schaften und der koumlnigl Gesellschaft der Arzneygelahrtheit Profes-sors der Chymie amp Chymisches Woumlrterbuch oder Allgemeine Begrif-fe der Chymie nach alphabetischer Ordnung Aus dem Franzoumlsischennach der zweyten Ausgabe uumlbersetzt und mit Anmerkungen und Zu-saumltzen vermehrt von D Johann Gottfried Leonhardi - Erster TheilVon A bis Erh ndash Leipzig bey M G Weidmanns Erben und Reich1781 [Dritter Theil Von H bis Ph ebd 1781 Sechster und letzterTheil enthaltend [sic] die noumlthigen Register ebd 1783] ndash JohannGeorg Ludolph Blumhof Versuch einer Encyklopaumldie der Eisenhuumlt-tenkunde und der davon abhaumlngenden Kuumlnste und Handwerke oderalphabetische Erklaumlrung der bey der Schmelzung Verfeinerung undBearbeitung des Eisens vorkommenden Arbeiten Begriffe undKunstwoumlrter Aus den vorzuumlglichsten Schriften und eignen Er-fahrungen zusammengestellt und herausgegeben Erster Band A ndashEisenh Taf I ndash X Gieszligen bey Georg Friedrich Heyer [ZweyterBand Eisenh ndash H Taf XI ndash XXXII Ebd 1817 Dritter Band I ndash RTab XXXIII ndash XXXVIII Ebd 1819 ndash Bd 2 S 276 der im Siegen-schen gebraumluchliche Begriff Huumlttentag Bd 3 S 298 das StichwortbdquoMartial ist der Stempel oder das Fabrikzeichen eines feinen engli-schen Gussstahls von Sheffield es soll eigentlich Marschall heiszligens Gussstahlldquo]

2 H L Q C = hora locoque consueto in der gewoumlhnlichen Zeit undam gewoumlhnlichen Orte

Nic

ht

ko

pie

ren

4

MONTANO - RONSDORFFIENSIS DIE XXIV MARTII

MDCCLXXII = ARGENTORATI Typis JOH HENRICI

HEITZII Universitatis Typographi

SERENISSIMO PRINCIPI AC DOMINO D O M I N O

CAROLO THEODORO 3 COMITI PALATINO AD RHE-

NUM S R I 4 ARCHITHESAURARIO ET GERMANIAElig

ELECTORI ampc QUEM UTI TOT ET TANTA AD MENTEM

INGENIUMQUE CIVIUM VERI BONIQUE NON MAGIS

QUAM PULCHRI SENSU ET AMORE IMBUENDUM AC-

COMODATISSIMA IMMORTALIA OPERA BONARUM

LITERARUM ARTIUMQUE AD HUMANITATEM PERTI-

NENTIUM OMNIUM AMANTISSIMUM AD OMNEM PO-

STERITATEM UNO CUM ACADEMIA SCIENTIARUM

AB IPSO FUNDATA ORE LOQUUNTUR

3 Karl IV Philipp Theodor Kurfuumlrst von Pfalz und Bayern geb11121724 gest 16021799 verh 1 17011742 in Marburg mitElisabeth Maria Aloysia Augusta Pfalzgraumlfin von Sulzbach II(17011721-17081794) 2 15021795 mit Maria Leopoldina vonUngarn und Boumlhmen Oumlsterreich-Este ndash LG S 286 691 726

4 S R I = Sacri Romani Imperii hellip des Heiligen Roumlmischen Reichshellip

Nic

ht

ko

pie

ren

5

ITA AD CORPUS VITAM SANITATEMQUE EORUM

TUENDAM APOLLINEAE ARTIS IMPRIMIS STATOREM

PRAEligDICAT THEATRUM ANATOMICUM CUM CHIRUR-

GICA ET OBSTETRICIA SCHOLIS IPSIUS JUSSU APER-

TIS DEMONSTRAT INSTITUTUS BOTANICUS HORTUS

ET AMPLISSIMUS AD NATURALEM HISTORIAM APPA-

RATUS EX UTROQUE PATRIAE PATRI PRIMITIAS

STUDIORUM DEVOTA MENTE D D D 5 JOHANNES

HENRICUS JUNG 6

5 D D D = dat dicat dedicat er gibt weiht widmet6 Das Intelligenz-Blatt zur Allgem Literatur-Zeitung Nr 62 vom

Samstag dem 18 Mai 1799 bringt Sp 489 f einen Nachruf auf CarlTheodor in dem es u a heiszligt bdquoAuch die Mannheimer deutsche ge-lehrte Gesellschaft 1775 errichtet ehret in Carl Theodor ihren Stif-ter so wie ihm das Cabinett der Naturlehre 1776 gestiftet und dasCabinett der natuumlrlichen Seltenheiten 1765 gestiftet nebst dem bo-tanischen Garten dem militaumlrisch-anatomischen Theater dem chir-urgischen Collegium der Hebammenschule und der Krankenwaumlrter-schule zu Mannheim ganz allein ihren Ursprung verdankenldquo ndash Am1772-02-09 fragte Jung-Stilling bei Hofrat Andreas Lamey in Mann-heim an bdquoob Ich wohl Ihro Churfuumlrstl Durchl dieselbe dedicirendoumlrfte meine Meinung ist nicht etwa darinnen zu suchen sondernnur meine untertaumlnige Ergebenheit anzuzeigenldquo dies wird unterdem 1772-02-18 bewilligt Siehe dazu auch Jung-Stillings Brief vom1772-02-21 Edition Schwinge S 70-71 ndash KRIEGER Lamey Sp36 Nr 5 Aufgelistet in EDITION SCHWINGE S 14 ndash Etwa Dem

Nic

ht

ko

pie

ren

6

Dem Hochedlen Herrn Herrn P e t e r H e y d e r Kauf = und Handelsmann zu Ronsdorf wie auch der Hoched-len Frauen Frauen M a r i a M a g d a l e n a H e y d e r s ge-bohrnen S c h a a r w auml c h t e r s meinen zaumlrtlichsten und vereh-rungswuumlrdigsten Schwieger = Eltern

Endlich auch der theuresten Gespiel in meiner zu-kuumlnftigen Stunden der zaumlrtlichsten Gattin C h r i s t i n a C a -t h a r i n a J u n g gebohrnen H e y d e r s meiner unschaumltz-baresten Ehe = Freundin widmet diese Doctoral = Abhandlung aus dem zaumlrtlichsten und ergebensten Herzen Johann Heinrich Jung

Meine verehrungswuumlrdigste allerliebsteFreunde

Das 7 zarteste Gefuumlhl dessen ein Mensch nur faumlhig ist treibet mich auch Ihnen dieses erste Werk meiner Studien zuwidmen wem bin ich wohl mehr schuldig als Ihnen werth-

huldreichsten Fuumlrsten und Herrn Herrn Carl Theodor Graf derRheinpfalz [ des] Heiligen Roumlmischen Reichs Erzschatzmeister undDeutschlands Kurfuumlrsten usw dem so Vieles und so Groszliges zu Geistund politischer Begabung Wahre und Gute nicht mehr als vortreffli-che Empfindung und Liebe zu erfuumlllenden houmlchstgeeigneter unsterb-liche Werke und guter Schriftwerke und Kuumlnste zur Menschlichkeitaller Werte freundschaftlichst zu aller Ewigkeit einem mit der Aka-demie der Wissenschaften von ihm als Gruumlnder wie gesagt wird wasauf diese Weise den Koumlrper das Leben und die Gesundheit der Sei-nen zu schuumltzen in besonderer Weise den Erhalter der apollonischenKunst ruumlhmt das anatomische Theater mit den chirurgischen und ge-burtskundlichen Schulen die auf seinen Befehl eingerichtet (wur-den) der eingerichtete botanische Garten zeigt und der weitlaumlufigeingerichtete Garten zur Naturgeschichte dem gegenuumlber beiden(Landes)Teilen Vater des Vaterlandes als erste Ertraumlge der Studien inergebener Absicht gibt weihet widmet Johannes Henrich Jung

7 Schmuckvignette Blumenvase darin der Buchstabe als Initial D

Nic

ht

ko

pie

ren

7

este Eltern ndash Dank sey es der erhabenen Vorsicht die Sie mirund mich Ihnen geschenkt hat Sie verdienen alles was nurdie Pflicht der Kinder erfordern kan ndash Koumlnnte ich nur durch Worte ausdruumlcken was mein Herz sagt die Tapeten meines Zimmers zu Straszligburg 8 wuumlrden zeugen wann sie reden koumlnn-ten wie manchen regen und bruumlnstigen Seufzer meine ent-flammte Brust zu dem Throne der Gottheit abgeschickt fuumlr IhrLeben und fuumlr Ihre Wohlfarth Stumm bin ich ndash aber meinganzes Leben und alle meine Handlungen sollen reden und dietreue dankbare Thraumlne die du jetzt dich aus meinem Auge dringest dich siehet niemand als der Himmel aber du wirst noch fuumlr mich reden denn du bist unvergaumlnglich wenn der Leibim Staub vermodert unser aller unsterbliche Seelen aber unter den Seraphen uns verlieren Wisse es doch die ganze Welt ndashwas das Heyderische Haus an mir gethan hat Leget es mir zur Thorheit aus Neider ich will ndash ich muszlig es sagen Ich muszlig esmeinem groszligen Schoumlpfer und Erhalter zum Preise sagen denndessen Werk ist es doch allein

Ihnen theureste Bruumlder und Schwestern danke ich daszligSie mich so innig lieben und fuumlr meine Erhaltung mit gesorgethaben Der Himmel mache mich nur geschickt es erwiedern zu koumlnnen

Dir endlich Freundin ndash theureste beste Gattin DeinSchmerz Deine Sorge sey mir gesegnet ndash Du bist die Ursachemeines Gluumlckes mein Leben ist Dir ohnehin gewidmet aberDu sollt auch ein dankbares Herz haben ndash Ein Herz das sich auf ewig mit dem Deinigen vereiniget hat soll von keiner erdich-teten Romanen= Liebe wissen Die Gottheit die Uns aus wahr-haftig reinem Triebe ohne alle niedere Absich= ten verband

8 Vgl den ungedruckten Brief vom 1805-10-08 (nicht in der EditionSchwinge genannt) in dem es heiszligt bdquoInnig ruumlhrend war mir der Be-such den ich in dem Zimmer machte in dem ich vor 35 Jahren somanche Kampfthraumlne vergoszligen so mit dem Herrn gerungen hatteIch und meine Frau weinten beyde ich war seit der Zeit nicht wiederin Strasburg gewesenldquo

Nic

ht

ko

pie

ren

8

kroumlne unsere Ehe mit unverwelklichem Seegen Niemand weis esals Du und Ich wie viele heisse Thraumlnen Uns das harte Schick-sal gekostet Nun aber Dank sey es Dir ohnumschraumlnkter Mon-arch der ganzen Creatur nun werden wir erndten die suumlszligen Fruumlchte der zaumlrtlichsten Liebe gepaaret wollen Wir Unsere Tageverzehren und endlich auch die Ewigkeit wie Engel durchle-ben

Ihr unerkannten theuresten Freunde Euch weis ichGOtt kennet Euch Seyd mir alle gesegnet keinen vergiszligtmein Herz Ihr werdet Eure Vergeltung finden da wo alles ver-golten wird ndash Wenn ich meine Schicksale durchdenke so verge-he ich und schmelze weg Ich schweige redet ihr ndash ihr im Buchder Vorsicht aufgeschrie= bene Thaten wahrer Menschen

9 Proœmium

A longis retro temporibus in usu est cursu academico peracto Specimini quodam eruditionis quos in Scientiis feceri-mus progressus gravissimo Doctorum ordini testari Huncmorem sequor nihil aliud in votis habens quam ut BENIGNIS- SIMUM NUMEN amp huic opellaelig amp universis meis studiis vel potius Exellentissimorum atque Experientissimorum Profes-sorum Argentinensum in me formando laboribus benedicere ve-lit Hisce meis Praeligceptoribus aeligterne colendis pro meritis satis-fa-

A 3

( 6 ) 10

cere nequeo hocque adeo arduo officio in ejusmo- di Speciminis proœmio fungi velle temerarium esset Perscrutare

9 Schmuckvignette uumlber die gesamte Seite nach zentrierter Uumlber-schrift dann Initial-A

10 Seitenziffern in runden Klammern zwischen nach links bzw rechtszeigenden Eicheln

Nic

ht

ko

pie

ren

9

vasta Europaelig regna ubique fere Viros in Re medica praeligcellen-tes Almaelig Scholaelig Argentinensis olim Alumnos fuisse inveniesMa- jora haeligc sunt celeberrimaelig Professorum famaelig amp validiora testimonia quam verba quaelig non raro post solemnem Candidati Disputationem plane pere- unt ne ergo vel honorificentissimis formulis assen- tari Ipsis videar devoto pectore animi sensa ser-vare malo Argumentum hujus Speciminis ex consilio Illustris SPIELMANNI mei in Chemicis amp Re medica Praeligceptorissumme colendi elegi Ampli- tudo materiaelig pro dignitate eandemme tractare ve- tuit mecum itaque constituti hisce in paginisso- lummodo tradere primas lineas seu malis epito- men ope-ris cujusdam majoris quod de Historia Minerarum Ferri Nasso-vico - Siegenensium proxi-

( 7 )mo in lustro juvante DEO elaboraturus sum Providentia

adoranda divina noluit me per sat lon- gum tempus in Universi-tate Argentoratensi versa- ri ut Dissertationem exarare potuis-sem quaelig in Auctorum exellentium Bibliothecis locum tueri eorumque Scriptis allegari mereatur ad haeligc Viri eruditi stadi-um medicum ipsi emensi optime no- runt quam vastum me-dicaelig artis aeligquor studiosis sit arandum quare hoc Specimen so-lummodo tan- quam non sat maturum ingenii fœtum considerari volo Cum vero sancta me teneant quasi vota omnes animi vires ad ultimum vitaelig halitum inda- gationi naturaelig officio ergaproximum in genere amp aeliggrotum in specie ad majorem DEI glo-riam ut impendam sine vel levitatis vel vanitatis suspicio- ne amp futuros labores Benevolo Lectori promitte- re me posse vide-or Ceterum praeligsenti qualicunque Opusculo veniam ut det atque faveat enuxe rogo

mdash mdash mdash quaelig sub sole fiunt homo detergere non potestquaeligrendo quidem laborat nec tamen invenit se sapien-

tem amp

Nic

ht

ko

pie

ren

10

illud cogniturum esse credit ndash nihilominus rem perspicerenequit

SALOMO Eccles VIII V 17 11

SECTIO

( 7 ) 12

SECTIO PRIMA

DEMINERIS FERRI NASSOVICO - SIEGENENSI-

BUS EARUNDEMQUE FUSIONEsect I

Principatus Nassovico ndash Siegenensis sub gradu 51 lati-tudinus borealis situs versus septentrio- nem Westphaliam pro-

11 Weisheit Salomos 8 17 f Solches bedachte ich bei mir und nahmes zu Herzen denn welche ihre Verwandten sind haben ewiges We-sen [V 18] und welche ihre Freunde sind haben reine Wollust undkommt unendlicher Reichtum durch die Arbeit ihrer Haumlnde undKlugheit durch ihre Gesellschaft und Gespraumlch und ein guter Ruhmdurch ihre Gemeinschaft und Rede Darum bin ich umhergegangenzu suchen daszlig ich sie zu mir braumlchte ndash Vulgata Liber ecclesiastesKap 8 V 17 ecce intellexi quod omnium operum Dei nullam possithomo invenire rationem eorum quae fiunt sub sole et quanto pluslaboraverit homo ad quaerendum tanto minus inveniet etiamsi dixe-rit sapiens se nosse non poterit reperire

12 Schmuckvignette unter Seitenziffer Titel in Groszligbuchstaben P alsInitial

Nic

ht

ko

pie

ren

11

prie sic dictam versus orientem Comitatum Wittgensteinensemversus meridiem Prin- cipatum Dillenburgensem occasum veroversus Co-

mitatum Saynensem vicinos habet a) amp felici do-B

______________________________________________

a) Omnes haelig circumjacentes regiones ad commercium me-tallicum Nassoviaelig aliquid contribuunt ComitatusWittgensteinensis magnam carbonum ligneorum quan-titatem pendit Ducatus Westphaliaelig amp

( 10 )minio Serenissimi Principis Belgii fœderati Locumtenentis sub-jectus est Regio haeligc circa quatuor com dimi- dio milliaria a Comitatu Wittgensteinensi usque ad Comitatum Saynensem inlongitudinem amp a West- phalia ad Principatum Dillenburgicumusque duo amp quod excedit milliaria in latitudinem porrecta penitus montibus exelsis frugiferis amœnisque vallibus distinc-ta rivis magnis amp jucundis perlui- tur Montium praeligterea ubi-que sylvis amp nemori- bus obsitorum abyssi metallorum ma-gnam praelig- sertim Martis copiam largiuntur Incolarum di- li-gentia amp assiduitas si hisce naturaelig commadis jun- gantur facile liquet commercium metallicum ibi- dem locorum maximi esse momenti amp revera in hac non nimis spatiosa regione octodecim ferrifo- naelig ditissime b) praeligter illias quaelig modo

______________________________________________

Comitatus Marchiaelig partim carbones mittunt partim fer-rum amp chalybem 13 crudum emunt Principatus Dil-

13 chalybs ybis m (Fw χάλυψ vom VN Χάλυβες) Stahl - BritishEighteenth-Century Chemical Terms Chalybs cum Sulphure Prepa-ratus Ferrous sulfide (FeS) Chalybs Tartar (Tartarified Iron) A sub-stance produced by the action of cream of tartar on iron filling Pro-bably (FeC4H4O6)Es wird aber durch die schriftliche Uumlberlieferung

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

2

SPECIMEN DE HISTORIA MARTIS NASSOVICO-SIEGENENSIS

von Johann Heinrich Jung genannt Jung-Stilling

Nach dem Druck von 1772 herausgegeben und kommentiert

von

Erich Mertens

Register (vorlaumlufig) 47Personenverzeichnis 47Sachverzeichnis 47Ortsverzeichnis 48Verzeichnis der Bibelstellen 48Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings 48Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten Literatur 48Verzeichnis der benutzten Literatur 49Zur Textgestaltung 50

Nic

ht

ko

pie

ren

3

SPECIMEN DE HISTORIA MARTIS 1 NASSOVI-

CO - SIEGENENSIS QUOD DEO SOLO PRAEligSIDE CON-

SENTIENTE GRATIOSISSIMA FACULTATE MEDICA

ARGENTORATENSI PRO LICENTIA GRADUM

DOCTORIS LEGITIME CAPESSENDI H L Q C 2 SO-

LEMNITER DEFENDET JOHANNES HENRICUS JUNG

1 Siehe z B zum Begriff bdquoMarsldquo (Peter Joseph Macquer) Herrn Pe-ter Joseph Macquers Doctors der Arzneygelahrtheit von der PariserFacultaumlt Mitglieds der koumlnigl Franzoumlsischen Akademie der Wissen-schaften und der koumlnigl Gesellschaft der Arzneygelahrtheit Profes-sors der Chymie amp Chymisches Woumlrterbuch oder Allgemeine Begrif-fe der Chymie nach alphabetischer Ordnung Aus dem Franzoumlsischennach der zweyten Ausgabe uumlbersetzt und mit Anmerkungen und Zu-saumltzen vermehrt von D Johann Gottfried Leonhardi - Erster TheilVon A bis Erh ndash Leipzig bey M G Weidmanns Erben und Reich1781 [Dritter Theil Von H bis Ph ebd 1781 Sechster und letzterTheil enthaltend [sic] die noumlthigen Register ebd 1783] ndash JohannGeorg Ludolph Blumhof Versuch einer Encyklopaumldie der Eisenhuumlt-tenkunde und der davon abhaumlngenden Kuumlnste und Handwerke oderalphabetische Erklaumlrung der bey der Schmelzung Verfeinerung undBearbeitung des Eisens vorkommenden Arbeiten Begriffe undKunstwoumlrter Aus den vorzuumlglichsten Schriften und eignen Er-fahrungen zusammengestellt und herausgegeben Erster Band A ndashEisenh Taf I ndash X Gieszligen bey Georg Friedrich Heyer [ZweyterBand Eisenh ndash H Taf XI ndash XXXII Ebd 1817 Dritter Band I ndash RTab XXXIII ndash XXXVIII Ebd 1819 ndash Bd 2 S 276 der im Siegen-schen gebraumluchliche Begriff Huumlttentag Bd 3 S 298 das StichwortbdquoMartial ist der Stempel oder das Fabrikzeichen eines feinen engli-schen Gussstahls von Sheffield es soll eigentlich Marschall heiszligens Gussstahlldquo]

2 H L Q C = hora locoque consueto in der gewoumlhnlichen Zeit undam gewoumlhnlichen Orte

Nic

ht

ko

pie

ren

4

MONTANO - RONSDORFFIENSIS DIE XXIV MARTII

MDCCLXXII = ARGENTORATI Typis JOH HENRICI

HEITZII Universitatis Typographi

SERENISSIMO PRINCIPI AC DOMINO D O M I N O

CAROLO THEODORO 3 COMITI PALATINO AD RHE-

NUM S R I 4 ARCHITHESAURARIO ET GERMANIAElig

ELECTORI ampc QUEM UTI TOT ET TANTA AD MENTEM

INGENIUMQUE CIVIUM VERI BONIQUE NON MAGIS

QUAM PULCHRI SENSU ET AMORE IMBUENDUM AC-

COMODATISSIMA IMMORTALIA OPERA BONARUM

LITERARUM ARTIUMQUE AD HUMANITATEM PERTI-

NENTIUM OMNIUM AMANTISSIMUM AD OMNEM PO-

STERITATEM UNO CUM ACADEMIA SCIENTIARUM

AB IPSO FUNDATA ORE LOQUUNTUR

3 Karl IV Philipp Theodor Kurfuumlrst von Pfalz und Bayern geb11121724 gest 16021799 verh 1 17011742 in Marburg mitElisabeth Maria Aloysia Augusta Pfalzgraumlfin von Sulzbach II(17011721-17081794) 2 15021795 mit Maria Leopoldina vonUngarn und Boumlhmen Oumlsterreich-Este ndash LG S 286 691 726

4 S R I = Sacri Romani Imperii hellip des Heiligen Roumlmischen Reichshellip

Nic

ht

ko

pie

ren

5

ITA AD CORPUS VITAM SANITATEMQUE EORUM

TUENDAM APOLLINEAE ARTIS IMPRIMIS STATOREM

PRAEligDICAT THEATRUM ANATOMICUM CUM CHIRUR-

GICA ET OBSTETRICIA SCHOLIS IPSIUS JUSSU APER-

TIS DEMONSTRAT INSTITUTUS BOTANICUS HORTUS

ET AMPLISSIMUS AD NATURALEM HISTORIAM APPA-

RATUS EX UTROQUE PATRIAE PATRI PRIMITIAS

STUDIORUM DEVOTA MENTE D D D 5 JOHANNES

HENRICUS JUNG 6

5 D D D = dat dicat dedicat er gibt weiht widmet6 Das Intelligenz-Blatt zur Allgem Literatur-Zeitung Nr 62 vom

Samstag dem 18 Mai 1799 bringt Sp 489 f einen Nachruf auf CarlTheodor in dem es u a heiszligt bdquoAuch die Mannheimer deutsche ge-lehrte Gesellschaft 1775 errichtet ehret in Carl Theodor ihren Stif-ter so wie ihm das Cabinett der Naturlehre 1776 gestiftet und dasCabinett der natuumlrlichen Seltenheiten 1765 gestiftet nebst dem bo-tanischen Garten dem militaumlrisch-anatomischen Theater dem chir-urgischen Collegium der Hebammenschule und der Krankenwaumlrter-schule zu Mannheim ganz allein ihren Ursprung verdankenldquo ndash Am1772-02-09 fragte Jung-Stilling bei Hofrat Andreas Lamey in Mann-heim an bdquoob Ich wohl Ihro Churfuumlrstl Durchl dieselbe dedicirendoumlrfte meine Meinung ist nicht etwa darinnen zu suchen sondernnur meine untertaumlnige Ergebenheit anzuzeigenldquo dies wird unterdem 1772-02-18 bewilligt Siehe dazu auch Jung-Stillings Brief vom1772-02-21 Edition Schwinge S 70-71 ndash KRIEGER Lamey Sp36 Nr 5 Aufgelistet in EDITION SCHWINGE S 14 ndash Etwa Dem

Nic

ht

ko

pie

ren

6

Dem Hochedlen Herrn Herrn P e t e r H e y d e r Kauf = und Handelsmann zu Ronsdorf wie auch der Hoched-len Frauen Frauen M a r i a M a g d a l e n a H e y d e r s ge-bohrnen S c h a a r w auml c h t e r s meinen zaumlrtlichsten und vereh-rungswuumlrdigsten Schwieger = Eltern

Endlich auch der theuresten Gespiel in meiner zu-kuumlnftigen Stunden der zaumlrtlichsten Gattin C h r i s t i n a C a -t h a r i n a J u n g gebohrnen H e y d e r s meiner unschaumltz-baresten Ehe = Freundin widmet diese Doctoral = Abhandlung aus dem zaumlrtlichsten und ergebensten Herzen Johann Heinrich Jung

Meine verehrungswuumlrdigste allerliebsteFreunde

Das 7 zarteste Gefuumlhl dessen ein Mensch nur faumlhig ist treibet mich auch Ihnen dieses erste Werk meiner Studien zuwidmen wem bin ich wohl mehr schuldig als Ihnen werth-

huldreichsten Fuumlrsten und Herrn Herrn Carl Theodor Graf derRheinpfalz [ des] Heiligen Roumlmischen Reichs Erzschatzmeister undDeutschlands Kurfuumlrsten usw dem so Vieles und so Groszliges zu Geistund politischer Begabung Wahre und Gute nicht mehr als vortreffli-che Empfindung und Liebe zu erfuumlllenden houmlchstgeeigneter unsterb-liche Werke und guter Schriftwerke und Kuumlnste zur Menschlichkeitaller Werte freundschaftlichst zu aller Ewigkeit einem mit der Aka-demie der Wissenschaften von ihm als Gruumlnder wie gesagt wird wasauf diese Weise den Koumlrper das Leben und die Gesundheit der Sei-nen zu schuumltzen in besonderer Weise den Erhalter der apollonischenKunst ruumlhmt das anatomische Theater mit den chirurgischen und ge-burtskundlichen Schulen die auf seinen Befehl eingerichtet (wur-den) der eingerichtete botanische Garten zeigt und der weitlaumlufigeingerichtete Garten zur Naturgeschichte dem gegenuumlber beiden(Landes)Teilen Vater des Vaterlandes als erste Ertraumlge der Studien inergebener Absicht gibt weihet widmet Johannes Henrich Jung

7 Schmuckvignette Blumenvase darin der Buchstabe als Initial D

Nic

ht

ko

pie

ren

7

este Eltern ndash Dank sey es der erhabenen Vorsicht die Sie mirund mich Ihnen geschenkt hat Sie verdienen alles was nurdie Pflicht der Kinder erfordern kan ndash Koumlnnte ich nur durch Worte ausdruumlcken was mein Herz sagt die Tapeten meines Zimmers zu Straszligburg 8 wuumlrden zeugen wann sie reden koumlnn-ten wie manchen regen und bruumlnstigen Seufzer meine ent-flammte Brust zu dem Throne der Gottheit abgeschickt fuumlr IhrLeben und fuumlr Ihre Wohlfarth Stumm bin ich ndash aber meinganzes Leben und alle meine Handlungen sollen reden und dietreue dankbare Thraumlne die du jetzt dich aus meinem Auge dringest dich siehet niemand als der Himmel aber du wirst noch fuumlr mich reden denn du bist unvergaumlnglich wenn der Leibim Staub vermodert unser aller unsterbliche Seelen aber unter den Seraphen uns verlieren Wisse es doch die ganze Welt ndashwas das Heyderische Haus an mir gethan hat Leget es mir zur Thorheit aus Neider ich will ndash ich muszlig es sagen Ich muszlig esmeinem groszligen Schoumlpfer und Erhalter zum Preise sagen denndessen Werk ist es doch allein

Ihnen theureste Bruumlder und Schwestern danke ich daszligSie mich so innig lieben und fuumlr meine Erhaltung mit gesorgethaben Der Himmel mache mich nur geschickt es erwiedern zu koumlnnen

Dir endlich Freundin ndash theureste beste Gattin DeinSchmerz Deine Sorge sey mir gesegnet ndash Du bist die Ursachemeines Gluumlckes mein Leben ist Dir ohnehin gewidmet aberDu sollt auch ein dankbares Herz haben ndash Ein Herz das sich auf ewig mit dem Deinigen vereiniget hat soll von keiner erdich-teten Romanen= Liebe wissen Die Gottheit die Uns aus wahr-haftig reinem Triebe ohne alle niedere Absich= ten verband

8 Vgl den ungedruckten Brief vom 1805-10-08 (nicht in der EditionSchwinge genannt) in dem es heiszligt bdquoInnig ruumlhrend war mir der Be-such den ich in dem Zimmer machte in dem ich vor 35 Jahren somanche Kampfthraumlne vergoszligen so mit dem Herrn gerungen hatteIch und meine Frau weinten beyde ich war seit der Zeit nicht wiederin Strasburg gewesenldquo

Nic

ht

ko

pie

ren

8

kroumlne unsere Ehe mit unverwelklichem Seegen Niemand weis esals Du und Ich wie viele heisse Thraumlnen Uns das harte Schick-sal gekostet Nun aber Dank sey es Dir ohnumschraumlnkter Mon-arch der ganzen Creatur nun werden wir erndten die suumlszligen Fruumlchte der zaumlrtlichsten Liebe gepaaret wollen Wir Unsere Tageverzehren und endlich auch die Ewigkeit wie Engel durchle-ben

Ihr unerkannten theuresten Freunde Euch weis ichGOtt kennet Euch Seyd mir alle gesegnet keinen vergiszligtmein Herz Ihr werdet Eure Vergeltung finden da wo alles ver-golten wird ndash Wenn ich meine Schicksale durchdenke so verge-he ich und schmelze weg Ich schweige redet ihr ndash ihr im Buchder Vorsicht aufgeschrie= bene Thaten wahrer Menschen

9 Proœmium

A longis retro temporibus in usu est cursu academico peracto Specimini quodam eruditionis quos in Scientiis feceri-mus progressus gravissimo Doctorum ordini testari Huncmorem sequor nihil aliud in votis habens quam ut BENIGNIS- SIMUM NUMEN amp huic opellaelig amp universis meis studiis vel potius Exellentissimorum atque Experientissimorum Profes-sorum Argentinensum in me formando laboribus benedicere ve-lit Hisce meis Praeligceptoribus aeligterne colendis pro meritis satis-fa-

A 3

( 6 ) 10

cere nequeo hocque adeo arduo officio in ejusmo- di Speciminis proœmio fungi velle temerarium esset Perscrutare

9 Schmuckvignette uumlber die gesamte Seite nach zentrierter Uumlber-schrift dann Initial-A

10 Seitenziffern in runden Klammern zwischen nach links bzw rechtszeigenden Eicheln

Nic

ht

ko

pie

ren

9

vasta Europaelig regna ubique fere Viros in Re medica praeligcellen-tes Almaelig Scholaelig Argentinensis olim Alumnos fuisse inveniesMa- jora haeligc sunt celeberrimaelig Professorum famaelig amp validiora testimonia quam verba quaelig non raro post solemnem Candidati Disputationem plane pere- unt ne ergo vel honorificentissimis formulis assen- tari Ipsis videar devoto pectore animi sensa ser-vare malo Argumentum hujus Speciminis ex consilio Illustris SPIELMANNI mei in Chemicis amp Re medica Praeligceptorissumme colendi elegi Ampli- tudo materiaelig pro dignitate eandemme tractare ve- tuit mecum itaque constituti hisce in paginisso- lummodo tradere primas lineas seu malis epito- men ope-ris cujusdam majoris quod de Historia Minerarum Ferri Nasso-vico - Siegenensium proxi-

( 7 )mo in lustro juvante DEO elaboraturus sum Providentia

adoranda divina noluit me per sat lon- gum tempus in Universi-tate Argentoratensi versa- ri ut Dissertationem exarare potuis-sem quaelig in Auctorum exellentium Bibliothecis locum tueri eorumque Scriptis allegari mereatur ad haeligc Viri eruditi stadi-um medicum ipsi emensi optime no- runt quam vastum me-dicaelig artis aeligquor studiosis sit arandum quare hoc Specimen so-lummodo tan- quam non sat maturum ingenii fœtum considerari volo Cum vero sancta me teneant quasi vota omnes animi vires ad ultimum vitaelig halitum inda- gationi naturaelig officio ergaproximum in genere amp aeliggrotum in specie ad majorem DEI glo-riam ut impendam sine vel levitatis vel vanitatis suspicio- ne amp futuros labores Benevolo Lectori promitte- re me posse vide-or Ceterum praeligsenti qualicunque Opusculo veniam ut det atque faveat enuxe rogo

mdash mdash mdash quaelig sub sole fiunt homo detergere non potestquaeligrendo quidem laborat nec tamen invenit se sapien-

tem amp

Nic

ht

ko

pie

ren

10

illud cogniturum esse credit ndash nihilominus rem perspicerenequit

SALOMO Eccles VIII V 17 11

SECTIO

( 7 ) 12

SECTIO PRIMA

DEMINERIS FERRI NASSOVICO - SIEGENENSI-

BUS EARUNDEMQUE FUSIONEsect I

Principatus Nassovico ndash Siegenensis sub gradu 51 lati-tudinus borealis situs versus septentrio- nem Westphaliam pro-

11 Weisheit Salomos 8 17 f Solches bedachte ich bei mir und nahmes zu Herzen denn welche ihre Verwandten sind haben ewiges We-sen [V 18] und welche ihre Freunde sind haben reine Wollust undkommt unendlicher Reichtum durch die Arbeit ihrer Haumlnde undKlugheit durch ihre Gesellschaft und Gespraumlch und ein guter Ruhmdurch ihre Gemeinschaft und Rede Darum bin ich umhergegangenzu suchen daszlig ich sie zu mir braumlchte ndash Vulgata Liber ecclesiastesKap 8 V 17 ecce intellexi quod omnium operum Dei nullam possithomo invenire rationem eorum quae fiunt sub sole et quanto pluslaboraverit homo ad quaerendum tanto minus inveniet etiamsi dixe-rit sapiens se nosse non poterit reperire

12 Schmuckvignette unter Seitenziffer Titel in Groszligbuchstaben P alsInitial

Nic

ht

ko

pie

ren

11

prie sic dictam versus orientem Comitatum Wittgensteinensemversus meridiem Prin- cipatum Dillenburgensem occasum veroversus Co-

mitatum Saynensem vicinos habet a) amp felici do-B

______________________________________________

a) Omnes haelig circumjacentes regiones ad commercium me-tallicum Nassoviaelig aliquid contribuunt ComitatusWittgensteinensis magnam carbonum ligneorum quan-titatem pendit Ducatus Westphaliaelig amp

( 10 )minio Serenissimi Principis Belgii fœderati Locumtenentis sub-jectus est Regio haeligc circa quatuor com dimi- dio milliaria a Comitatu Wittgensteinensi usque ad Comitatum Saynensem inlongitudinem amp a West- phalia ad Principatum Dillenburgicumusque duo amp quod excedit milliaria in latitudinem porrecta penitus montibus exelsis frugiferis amœnisque vallibus distinc-ta rivis magnis amp jucundis perlui- tur Montium praeligterea ubi-que sylvis amp nemori- bus obsitorum abyssi metallorum ma-gnam praelig- sertim Martis copiam largiuntur Incolarum di- li-gentia amp assiduitas si hisce naturaelig commadis jun- gantur facile liquet commercium metallicum ibi- dem locorum maximi esse momenti amp revera in hac non nimis spatiosa regione octodecim ferrifo- naelig ditissime b) praeligter illias quaelig modo

______________________________________________

Comitatus Marchiaelig partim carbones mittunt partim fer-rum amp chalybem 13 crudum emunt Principatus Dil-

13 chalybs ybis m (Fw χάλυψ vom VN Χάλυβες) Stahl - BritishEighteenth-Century Chemical Terms Chalybs cum Sulphure Prepa-ratus Ferrous sulfide (FeS) Chalybs Tartar (Tartarified Iron) A sub-stance produced by the action of cream of tartar on iron filling Pro-bably (FeC4H4O6)Es wird aber durch die schriftliche Uumlberlieferung

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

3

SPECIMEN DE HISTORIA MARTIS 1 NASSOVI-

CO - SIEGENENSIS QUOD DEO SOLO PRAEligSIDE CON-

SENTIENTE GRATIOSISSIMA FACULTATE MEDICA

ARGENTORATENSI PRO LICENTIA GRADUM

DOCTORIS LEGITIME CAPESSENDI H L Q C 2 SO-

LEMNITER DEFENDET JOHANNES HENRICUS JUNG

1 Siehe z B zum Begriff bdquoMarsldquo (Peter Joseph Macquer) Herrn Pe-ter Joseph Macquers Doctors der Arzneygelahrtheit von der PariserFacultaumlt Mitglieds der koumlnigl Franzoumlsischen Akademie der Wissen-schaften und der koumlnigl Gesellschaft der Arzneygelahrtheit Profes-sors der Chymie amp Chymisches Woumlrterbuch oder Allgemeine Begrif-fe der Chymie nach alphabetischer Ordnung Aus dem Franzoumlsischennach der zweyten Ausgabe uumlbersetzt und mit Anmerkungen und Zu-saumltzen vermehrt von D Johann Gottfried Leonhardi - Erster TheilVon A bis Erh ndash Leipzig bey M G Weidmanns Erben und Reich1781 [Dritter Theil Von H bis Ph ebd 1781 Sechster und letzterTheil enthaltend [sic] die noumlthigen Register ebd 1783] ndash JohannGeorg Ludolph Blumhof Versuch einer Encyklopaumldie der Eisenhuumlt-tenkunde und der davon abhaumlngenden Kuumlnste und Handwerke oderalphabetische Erklaumlrung der bey der Schmelzung Verfeinerung undBearbeitung des Eisens vorkommenden Arbeiten Begriffe undKunstwoumlrter Aus den vorzuumlglichsten Schriften und eignen Er-fahrungen zusammengestellt und herausgegeben Erster Band A ndashEisenh Taf I ndash X Gieszligen bey Georg Friedrich Heyer [ZweyterBand Eisenh ndash H Taf XI ndash XXXII Ebd 1817 Dritter Band I ndash RTab XXXIII ndash XXXVIII Ebd 1819 ndash Bd 2 S 276 der im Siegen-schen gebraumluchliche Begriff Huumlttentag Bd 3 S 298 das StichwortbdquoMartial ist der Stempel oder das Fabrikzeichen eines feinen engli-schen Gussstahls von Sheffield es soll eigentlich Marschall heiszligens Gussstahlldquo]

2 H L Q C = hora locoque consueto in der gewoumlhnlichen Zeit undam gewoumlhnlichen Orte

Nic

ht

ko

pie

ren

4

MONTANO - RONSDORFFIENSIS DIE XXIV MARTII

MDCCLXXII = ARGENTORATI Typis JOH HENRICI

HEITZII Universitatis Typographi

SERENISSIMO PRINCIPI AC DOMINO D O M I N O

CAROLO THEODORO 3 COMITI PALATINO AD RHE-

NUM S R I 4 ARCHITHESAURARIO ET GERMANIAElig

ELECTORI ampc QUEM UTI TOT ET TANTA AD MENTEM

INGENIUMQUE CIVIUM VERI BONIQUE NON MAGIS

QUAM PULCHRI SENSU ET AMORE IMBUENDUM AC-

COMODATISSIMA IMMORTALIA OPERA BONARUM

LITERARUM ARTIUMQUE AD HUMANITATEM PERTI-

NENTIUM OMNIUM AMANTISSIMUM AD OMNEM PO-

STERITATEM UNO CUM ACADEMIA SCIENTIARUM

AB IPSO FUNDATA ORE LOQUUNTUR

3 Karl IV Philipp Theodor Kurfuumlrst von Pfalz und Bayern geb11121724 gest 16021799 verh 1 17011742 in Marburg mitElisabeth Maria Aloysia Augusta Pfalzgraumlfin von Sulzbach II(17011721-17081794) 2 15021795 mit Maria Leopoldina vonUngarn und Boumlhmen Oumlsterreich-Este ndash LG S 286 691 726

4 S R I = Sacri Romani Imperii hellip des Heiligen Roumlmischen Reichshellip

Nic

ht

ko

pie

ren

5

ITA AD CORPUS VITAM SANITATEMQUE EORUM

TUENDAM APOLLINEAE ARTIS IMPRIMIS STATOREM

PRAEligDICAT THEATRUM ANATOMICUM CUM CHIRUR-

GICA ET OBSTETRICIA SCHOLIS IPSIUS JUSSU APER-

TIS DEMONSTRAT INSTITUTUS BOTANICUS HORTUS

ET AMPLISSIMUS AD NATURALEM HISTORIAM APPA-

RATUS EX UTROQUE PATRIAE PATRI PRIMITIAS

STUDIORUM DEVOTA MENTE D D D 5 JOHANNES

HENRICUS JUNG 6

5 D D D = dat dicat dedicat er gibt weiht widmet6 Das Intelligenz-Blatt zur Allgem Literatur-Zeitung Nr 62 vom

Samstag dem 18 Mai 1799 bringt Sp 489 f einen Nachruf auf CarlTheodor in dem es u a heiszligt bdquoAuch die Mannheimer deutsche ge-lehrte Gesellschaft 1775 errichtet ehret in Carl Theodor ihren Stif-ter so wie ihm das Cabinett der Naturlehre 1776 gestiftet und dasCabinett der natuumlrlichen Seltenheiten 1765 gestiftet nebst dem bo-tanischen Garten dem militaumlrisch-anatomischen Theater dem chir-urgischen Collegium der Hebammenschule und der Krankenwaumlrter-schule zu Mannheim ganz allein ihren Ursprung verdankenldquo ndash Am1772-02-09 fragte Jung-Stilling bei Hofrat Andreas Lamey in Mann-heim an bdquoob Ich wohl Ihro Churfuumlrstl Durchl dieselbe dedicirendoumlrfte meine Meinung ist nicht etwa darinnen zu suchen sondernnur meine untertaumlnige Ergebenheit anzuzeigenldquo dies wird unterdem 1772-02-18 bewilligt Siehe dazu auch Jung-Stillings Brief vom1772-02-21 Edition Schwinge S 70-71 ndash KRIEGER Lamey Sp36 Nr 5 Aufgelistet in EDITION SCHWINGE S 14 ndash Etwa Dem

Nic

ht

ko

pie

ren

6

Dem Hochedlen Herrn Herrn P e t e r H e y d e r Kauf = und Handelsmann zu Ronsdorf wie auch der Hoched-len Frauen Frauen M a r i a M a g d a l e n a H e y d e r s ge-bohrnen S c h a a r w auml c h t e r s meinen zaumlrtlichsten und vereh-rungswuumlrdigsten Schwieger = Eltern

Endlich auch der theuresten Gespiel in meiner zu-kuumlnftigen Stunden der zaumlrtlichsten Gattin C h r i s t i n a C a -t h a r i n a J u n g gebohrnen H e y d e r s meiner unschaumltz-baresten Ehe = Freundin widmet diese Doctoral = Abhandlung aus dem zaumlrtlichsten und ergebensten Herzen Johann Heinrich Jung

Meine verehrungswuumlrdigste allerliebsteFreunde

Das 7 zarteste Gefuumlhl dessen ein Mensch nur faumlhig ist treibet mich auch Ihnen dieses erste Werk meiner Studien zuwidmen wem bin ich wohl mehr schuldig als Ihnen werth-

huldreichsten Fuumlrsten und Herrn Herrn Carl Theodor Graf derRheinpfalz [ des] Heiligen Roumlmischen Reichs Erzschatzmeister undDeutschlands Kurfuumlrsten usw dem so Vieles und so Groszliges zu Geistund politischer Begabung Wahre und Gute nicht mehr als vortreffli-che Empfindung und Liebe zu erfuumlllenden houmlchstgeeigneter unsterb-liche Werke und guter Schriftwerke und Kuumlnste zur Menschlichkeitaller Werte freundschaftlichst zu aller Ewigkeit einem mit der Aka-demie der Wissenschaften von ihm als Gruumlnder wie gesagt wird wasauf diese Weise den Koumlrper das Leben und die Gesundheit der Sei-nen zu schuumltzen in besonderer Weise den Erhalter der apollonischenKunst ruumlhmt das anatomische Theater mit den chirurgischen und ge-burtskundlichen Schulen die auf seinen Befehl eingerichtet (wur-den) der eingerichtete botanische Garten zeigt und der weitlaumlufigeingerichtete Garten zur Naturgeschichte dem gegenuumlber beiden(Landes)Teilen Vater des Vaterlandes als erste Ertraumlge der Studien inergebener Absicht gibt weihet widmet Johannes Henrich Jung

7 Schmuckvignette Blumenvase darin der Buchstabe als Initial D

Nic

ht

ko

pie

ren

7

este Eltern ndash Dank sey es der erhabenen Vorsicht die Sie mirund mich Ihnen geschenkt hat Sie verdienen alles was nurdie Pflicht der Kinder erfordern kan ndash Koumlnnte ich nur durch Worte ausdruumlcken was mein Herz sagt die Tapeten meines Zimmers zu Straszligburg 8 wuumlrden zeugen wann sie reden koumlnn-ten wie manchen regen und bruumlnstigen Seufzer meine ent-flammte Brust zu dem Throne der Gottheit abgeschickt fuumlr IhrLeben und fuumlr Ihre Wohlfarth Stumm bin ich ndash aber meinganzes Leben und alle meine Handlungen sollen reden und dietreue dankbare Thraumlne die du jetzt dich aus meinem Auge dringest dich siehet niemand als der Himmel aber du wirst noch fuumlr mich reden denn du bist unvergaumlnglich wenn der Leibim Staub vermodert unser aller unsterbliche Seelen aber unter den Seraphen uns verlieren Wisse es doch die ganze Welt ndashwas das Heyderische Haus an mir gethan hat Leget es mir zur Thorheit aus Neider ich will ndash ich muszlig es sagen Ich muszlig esmeinem groszligen Schoumlpfer und Erhalter zum Preise sagen denndessen Werk ist es doch allein

Ihnen theureste Bruumlder und Schwestern danke ich daszligSie mich so innig lieben und fuumlr meine Erhaltung mit gesorgethaben Der Himmel mache mich nur geschickt es erwiedern zu koumlnnen

Dir endlich Freundin ndash theureste beste Gattin DeinSchmerz Deine Sorge sey mir gesegnet ndash Du bist die Ursachemeines Gluumlckes mein Leben ist Dir ohnehin gewidmet aberDu sollt auch ein dankbares Herz haben ndash Ein Herz das sich auf ewig mit dem Deinigen vereiniget hat soll von keiner erdich-teten Romanen= Liebe wissen Die Gottheit die Uns aus wahr-haftig reinem Triebe ohne alle niedere Absich= ten verband

8 Vgl den ungedruckten Brief vom 1805-10-08 (nicht in der EditionSchwinge genannt) in dem es heiszligt bdquoInnig ruumlhrend war mir der Be-such den ich in dem Zimmer machte in dem ich vor 35 Jahren somanche Kampfthraumlne vergoszligen so mit dem Herrn gerungen hatteIch und meine Frau weinten beyde ich war seit der Zeit nicht wiederin Strasburg gewesenldquo

Nic

ht

ko

pie

ren

8

kroumlne unsere Ehe mit unverwelklichem Seegen Niemand weis esals Du und Ich wie viele heisse Thraumlnen Uns das harte Schick-sal gekostet Nun aber Dank sey es Dir ohnumschraumlnkter Mon-arch der ganzen Creatur nun werden wir erndten die suumlszligen Fruumlchte der zaumlrtlichsten Liebe gepaaret wollen Wir Unsere Tageverzehren und endlich auch die Ewigkeit wie Engel durchle-ben

Ihr unerkannten theuresten Freunde Euch weis ichGOtt kennet Euch Seyd mir alle gesegnet keinen vergiszligtmein Herz Ihr werdet Eure Vergeltung finden da wo alles ver-golten wird ndash Wenn ich meine Schicksale durchdenke so verge-he ich und schmelze weg Ich schweige redet ihr ndash ihr im Buchder Vorsicht aufgeschrie= bene Thaten wahrer Menschen

9 Proœmium

A longis retro temporibus in usu est cursu academico peracto Specimini quodam eruditionis quos in Scientiis feceri-mus progressus gravissimo Doctorum ordini testari Huncmorem sequor nihil aliud in votis habens quam ut BENIGNIS- SIMUM NUMEN amp huic opellaelig amp universis meis studiis vel potius Exellentissimorum atque Experientissimorum Profes-sorum Argentinensum in me formando laboribus benedicere ve-lit Hisce meis Praeligceptoribus aeligterne colendis pro meritis satis-fa-

A 3

( 6 ) 10

cere nequeo hocque adeo arduo officio in ejusmo- di Speciminis proœmio fungi velle temerarium esset Perscrutare

9 Schmuckvignette uumlber die gesamte Seite nach zentrierter Uumlber-schrift dann Initial-A

10 Seitenziffern in runden Klammern zwischen nach links bzw rechtszeigenden Eicheln

Nic

ht

ko

pie

ren

9

vasta Europaelig regna ubique fere Viros in Re medica praeligcellen-tes Almaelig Scholaelig Argentinensis olim Alumnos fuisse inveniesMa- jora haeligc sunt celeberrimaelig Professorum famaelig amp validiora testimonia quam verba quaelig non raro post solemnem Candidati Disputationem plane pere- unt ne ergo vel honorificentissimis formulis assen- tari Ipsis videar devoto pectore animi sensa ser-vare malo Argumentum hujus Speciminis ex consilio Illustris SPIELMANNI mei in Chemicis amp Re medica Praeligceptorissumme colendi elegi Ampli- tudo materiaelig pro dignitate eandemme tractare ve- tuit mecum itaque constituti hisce in paginisso- lummodo tradere primas lineas seu malis epito- men ope-ris cujusdam majoris quod de Historia Minerarum Ferri Nasso-vico - Siegenensium proxi-

( 7 )mo in lustro juvante DEO elaboraturus sum Providentia

adoranda divina noluit me per sat lon- gum tempus in Universi-tate Argentoratensi versa- ri ut Dissertationem exarare potuis-sem quaelig in Auctorum exellentium Bibliothecis locum tueri eorumque Scriptis allegari mereatur ad haeligc Viri eruditi stadi-um medicum ipsi emensi optime no- runt quam vastum me-dicaelig artis aeligquor studiosis sit arandum quare hoc Specimen so-lummodo tan- quam non sat maturum ingenii fœtum considerari volo Cum vero sancta me teneant quasi vota omnes animi vires ad ultimum vitaelig halitum inda- gationi naturaelig officio ergaproximum in genere amp aeliggrotum in specie ad majorem DEI glo-riam ut impendam sine vel levitatis vel vanitatis suspicio- ne amp futuros labores Benevolo Lectori promitte- re me posse vide-or Ceterum praeligsenti qualicunque Opusculo veniam ut det atque faveat enuxe rogo

mdash mdash mdash quaelig sub sole fiunt homo detergere non potestquaeligrendo quidem laborat nec tamen invenit se sapien-

tem amp

Nic

ht

ko

pie

ren

10

illud cogniturum esse credit ndash nihilominus rem perspicerenequit

SALOMO Eccles VIII V 17 11

SECTIO

( 7 ) 12

SECTIO PRIMA

DEMINERIS FERRI NASSOVICO - SIEGENENSI-

BUS EARUNDEMQUE FUSIONEsect I

Principatus Nassovico ndash Siegenensis sub gradu 51 lati-tudinus borealis situs versus septentrio- nem Westphaliam pro-

11 Weisheit Salomos 8 17 f Solches bedachte ich bei mir und nahmes zu Herzen denn welche ihre Verwandten sind haben ewiges We-sen [V 18] und welche ihre Freunde sind haben reine Wollust undkommt unendlicher Reichtum durch die Arbeit ihrer Haumlnde undKlugheit durch ihre Gesellschaft und Gespraumlch und ein guter Ruhmdurch ihre Gemeinschaft und Rede Darum bin ich umhergegangenzu suchen daszlig ich sie zu mir braumlchte ndash Vulgata Liber ecclesiastesKap 8 V 17 ecce intellexi quod omnium operum Dei nullam possithomo invenire rationem eorum quae fiunt sub sole et quanto pluslaboraverit homo ad quaerendum tanto minus inveniet etiamsi dixe-rit sapiens se nosse non poterit reperire

12 Schmuckvignette unter Seitenziffer Titel in Groszligbuchstaben P alsInitial

Nic

ht

ko

pie

ren

11

prie sic dictam versus orientem Comitatum Wittgensteinensemversus meridiem Prin- cipatum Dillenburgensem occasum veroversus Co-

mitatum Saynensem vicinos habet a) amp felici do-B

______________________________________________

a) Omnes haelig circumjacentes regiones ad commercium me-tallicum Nassoviaelig aliquid contribuunt ComitatusWittgensteinensis magnam carbonum ligneorum quan-titatem pendit Ducatus Westphaliaelig amp

( 10 )minio Serenissimi Principis Belgii fœderati Locumtenentis sub-jectus est Regio haeligc circa quatuor com dimi- dio milliaria a Comitatu Wittgensteinensi usque ad Comitatum Saynensem inlongitudinem amp a West- phalia ad Principatum Dillenburgicumusque duo amp quod excedit milliaria in latitudinem porrecta penitus montibus exelsis frugiferis amœnisque vallibus distinc-ta rivis magnis amp jucundis perlui- tur Montium praeligterea ubi-que sylvis amp nemori- bus obsitorum abyssi metallorum ma-gnam praelig- sertim Martis copiam largiuntur Incolarum di- li-gentia amp assiduitas si hisce naturaelig commadis jun- gantur facile liquet commercium metallicum ibi- dem locorum maximi esse momenti amp revera in hac non nimis spatiosa regione octodecim ferrifo- naelig ditissime b) praeligter illias quaelig modo

______________________________________________

Comitatus Marchiaelig partim carbones mittunt partim fer-rum amp chalybem 13 crudum emunt Principatus Dil-

13 chalybs ybis m (Fw χάλυψ vom VN Χάλυβες) Stahl - BritishEighteenth-Century Chemical Terms Chalybs cum Sulphure Prepa-ratus Ferrous sulfide (FeS) Chalybs Tartar (Tartarified Iron) A sub-stance produced by the action of cream of tartar on iron filling Pro-bably (FeC4H4O6)Es wird aber durch die schriftliche Uumlberlieferung

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

4

MONTANO - RONSDORFFIENSIS DIE XXIV MARTII

MDCCLXXII = ARGENTORATI Typis JOH HENRICI

HEITZII Universitatis Typographi

SERENISSIMO PRINCIPI AC DOMINO D O M I N O

CAROLO THEODORO 3 COMITI PALATINO AD RHE-

NUM S R I 4 ARCHITHESAURARIO ET GERMANIAElig

ELECTORI ampc QUEM UTI TOT ET TANTA AD MENTEM

INGENIUMQUE CIVIUM VERI BONIQUE NON MAGIS

QUAM PULCHRI SENSU ET AMORE IMBUENDUM AC-

COMODATISSIMA IMMORTALIA OPERA BONARUM

LITERARUM ARTIUMQUE AD HUMANITATEM PERTI-

NENTIUM OMNIUM AMANTISSIMUM AD OMNEM PO-

STERITATEM UNO CUM ACADEMIA SCIENTIARUM

AB IPSO FUNDATA ORE LOQUUNTUR

3 Karl IV Philipp Theodor Kurfuumlrst von Pfalz und Bayern geb11121724 gest 16021799 verh 1 17011742 in Marburg mitElisabeth Maria Aloysia Augusta Pfalzgraumlfin von Sulzbach II(17011721-17081794) 2 15021795 mit Maria Leopoldina vonUngarn und Boumlhmen Oumlsterreich-Este ndash LG S 286 691 726

4 S R I = Sacri Romani Imperii hellip des Heiligen Roumlmischen Reichshellip

Nic

ht

ko

pie

ren

5

ITA AD CORPUS VITAM SANITATEMQUE EORUM

TUENDAM APOLLINEAE ARTIS IMPRIMIS STATOREM

PRAEligDICAT THEATRUM ANATOMICUM CUM CHIRUR-

GICA ET OBSTETRICIA SCHOLIS IPSIUS JUSSU APER-

TIS DEMONSTRAT INSTITUTUS BOTANICUS HORTUS

ET AMPLISSIMUS AD NATURALEM HISTORIAM APPA-

RATUS EX UTROQUE PATRIAE PATRI PRIMITIAS

STUDIORUM DEVOTA MENTE D D D 5 JOHANNES

HENRICUS JUNG 6

5 D D D = dat dicat dedicat er gibt weiht widmet6 Das Intelligenz-Blatt zur Allgem Literatur-Zeitung Nr 62 vom

Samstag dem 18 Mai 1799 bringt Sp 489 f einen Nachruf auf CarlTheodor in dem es u a heiszligt bdquoAuch die Mannheimer deutsche ge-lehrte Gesellschaft 1775 errichtet ehret in Carl Theodor ihren Stif-ter so wie ihm das Cabinett der Naturlehre 1776 gestiftet und dasCabinett der natuumlrlichen Seltenheiten 1765 gestiftet nebst dem bo-tanischen Garten dem militaumlrisch-anatomischen Theater dem chir-urgischen Collegium der Hebammenschule und der Krankenwaumlrter-schule zu Mannheim ganz allein ihren Ursprung verdankenldquo ndash Am1772-02-09 fragte Jung-Stilling bei Hofrat Andreas Lamey in Mann-heim an bdquoob Ich wohl Ihro Churfuumlrstl Durchl dieselbe dedicirendoumlrfte meine Meinung ist nicht etwa darinnen zu suchen sondernnur meine untertaumlnige Ergebenheit anzuzeigenldquo dies wird unterdem 1772-02-18 bewilligt Siehe dazu auch Jung-Stillings Brief vom1772-02-21 Edition Schwinge S 70-71 ndash KRIEGER Lamey Sp36 Nr 5 Aufgelistet in EDITION SCHWINGE S 14 ndash Etwa Dem

Nic

ht

ko

pie

ren

6

Dem Hochedlen Herrn Herrn P e t e r H e y d e r Kauf = und Handelsmann zu Ronsdorf wie auch der Hoched-len Frauen Frauen M a r i a M a g d a l e n a H e y d e r s ge-bohrnen S c h a a r w auml c h t e r s meinen zaumlrtlichsten und vereh-rungswuumlrdigsten Schwieger = Eltern

Endlich auch der theuresten Gespiel in meiner zu-kuumlnftigen Stunden der zaumlrtlichsten Gattin C h r i s t i n a C a -t h a r i n a J u n g gebohrnen H e y d e r s meiner unschaumltz-baresten Ehe = Freundin widmet diese Doctoral = Abhandlung aus dem zaumlrtlichsten und ergebensten Herzen Johann Heinrich Jung

Meine verehrungswuumlrdigste allerliebsteFreunde

Das 7 zarteste Gefuumlhl dessen ein Mensch nur faumlhig ist treibet mich auch Ihnen dieses erste Werk meiner Studien zuwidmen wem bin ich wohl mehr schuldig als Ihnen werth-

huldreichsten Fuumlrsten und Herrn Herrn Carl Theodor Graf derRheinpfalz [ des] Heiligen Roumlmischen Reichs Erzschatzmeister undDeutschlands Kurfuumlrsten usw dem so Vieles und so Groszliges zu Geistund politischer Begabung Wahre und Gute nicht mehr als vortreffli-che Empfindung und Liebe zu erfuumlllenden houmlchstgeeigneter unsterb-liche Werke und guter Schriftwerke und Kuumlnste zur Menschlichkeitaller Werte freundschaftlichst zu aller Ewigkeit einem mit der Aka-demie der Wissenschaften von ihm als Gruumlnder wie gesagt wird wasauf diese Weise den Koumlrper das Leben und die Gesundheit der Sei-nen zu schuumltzen in besonderer Weise den Erhalter der apollonischenKunst ruumlhmt das anatomische Theater mit den chirurgischen und ge-burtskundlichen Schulen die auf seinen Befehl eingerichtet (wur-den) der eingerichtete botanische Garten zeigt und der weitlaumlufigeingerichtete Garten zur Naturgeschichte dem gegenuumlber beiden(Landes)Teilen Vater des Vaterlandes als erste Ertraumlge der Studien inergebener Absicht gibt weihet widmet Johannes Henrich Jung

7 Schmuckvignette Blumenvase darin der Buchstabe als Initial D

Nic

ht

ko

pie

ren

7

este Eltern ndash Dank sey es der erhabenen Vorsicht die Sie mirund mich Ihnen geschenkt hat Sie verdienen alles was nurdie Pflicht der Kinder erfordern kan ndash Koumlnnte ich nur durch Worte ausdruumlcken was mein Herz sagt die Tapeten meines Zimmers zu Straszligburg 8 wuumlrden zeugen wann sie reden koumlnn-ten wie manchen regen und bruumlnstigen Seufzer meine ent-flammte Brust zu dem Throne der Gottheit abgeschickt fuumlr IhrLeben und fuumlr Ihre Wohlfarth Stumm bin ich ndash aber meinganzes Leben und alle meine Handlungen sollen reden und dietreue dankbare Thraumlne die du jetzt dich aus meinem Auge dringest dich siehet niemand als der Himmel aber du wirst noch fuumlr mich reden denn du bist unvergaumlnglich wenn der Leibim Staub vermodert unser aller unsterbliche Seelen aber unter den Seraphen uns verlieren Wisse es doch die ganze Welt ndashwas das Heyderische Haus an mir gethan hat Leget es mir zur Thorheit aus Neider ich will ndash ich muszlig es sagen Ich muszlig esmeinem groszligen Schoumlpfer und Erhalter zum Preise sagen denndessen Werk ist es doch allein

Ihnen theureste Bruumlder und Schwestern danke ich daszligSie mich so innig lieben und fuumlr meine Erhaltung mit gesorgethaben Der Himmel mache mich nur geschickt es erwiedern zu koumlnnen

Dir endlich Freundin ndash theureste beste Gattin DeinSchmerz Deine Sorge sey mir gesegnet ndash Du bist die Ursachemeines Gluumlckes mein Leben ist Dir ohnehin gewidmet aberDu sollt auch ein dankbares Herz haben ndash Ein Herz das sich auf ewig mit dem Deinigen vereiniget hat soll von keiner erdich-teten Romanen= Liebe wissen Die Gottheit die Uns aus wahr-haftig reinem Triebe ohne alle niedere Absich= ten verband

8 Vgl den ungedruckten Brief vom 1805-10-08 (nicht in der EditionSchwinge genannt) in dem es heiszligt bdquoInnig ruumlhrend war mir der Be-such den ich in dem Zimmer machte in dem ich vor 35 Jahren somanche Kampfthraumlne vergoszligen so mit dem Herrn gerungen hatteIch und meine Frau weinten beyde ich war seit der Zeit nicht wiederin Strasburg gewesenldquo

Nic

ht

ko

pie

ren

8

kroumlne unsere Ehe mit unverwelklichem Seegen Niemand weis esals Du und Ich wie viele heisse Thraumlnen Uns das harte Schick-sal gekostet Nun aber Dank sey es Dir ohnumschraumlnkter Mon-arch der ganzen Creatur nun werden wir erndten die suumlszligen Fruumlchte der zaumlrtlichsten Liebe gepaaret wollen Wir Unsere Tageverzehren und endlich auch die Ewigkeit wie Engel durchle-ben

Ihr unerkannten theuresten Freunde Euch weis ichGOtt kennet Euch Seyd mir alle gesegnet keinen vergiszligtmein Herz Ihr werdet Eure Vergeltung finden da wo alles ver-golten wird ndash Wenn ich meine Schicksale durchdenke so verge-he ich und schmelze weg Ich schweige redet ihr ndash ihr im Buchder Vorsicht aufgeschrie= bene Thaten wahrer Menschen

9 Proœmium

A longis retro temporibus in usu est cursu academico peracto Specimini quodam eruditionis quos in Scientiis feceri-mus progressus gravissimo Doctorum ordini testari Huncmorem sequor nihil aliud in votis habens quam ut BENIGNIS- SIMUM NUMEN amp huic opellaelig amp universis meis studiis vel potius Exellentissimorum atque Experientissimorum Profes-sorum Argentinensum in me formando laboribus benedicere ve-lit Hisce meis Praeligceptoribus aeligterne colendis pro meritis satis-fa-

A 3

( 6 ) 10

cere nequeo hocque adeo arduo officio in ejusmo- di Speciminis proœmio fungi velle temerarium esset Perscrutare

9 Schmuckvignette uumlber die gesamte Seite nach zentrierter Uumlber-schrift dann Initial-A

10 Seitenziffern in runden Klammern zwischen nach links bzw rechtszeigenden Eicheln

Nic

ht

ko

pie

ren

9

vasta Europaelig regna ubique fere Viros in Re medica praeligcellen-tes Almaelig Scholaelig Argentinensis olim Alumnos fuisse inveniesMa- jora haeligc sunt celeberrimaelig Professorum famaelig amp validiora testimonia quam verba quaelig non raro post solemnem Candidati Disputationem plane pere- unt ne ergo vel honorificentissimis formulis assen- tari Ipsis videar devoto pectore animi sensa ser-vare malo Argumentum hujus Speciminis ex consilio Illustris SPIELMANNI mei in Chemicis amp Re medica Praeligceptorissumme colendi elegi Ampli- tudo materiaelig pro dignitate eandemme tractare ve- tuit mecum itaque constituti hisce in paginisso- lummodo tradere primas lineas seu malis epito- men ope-ris cujusdam majoris quod de Historia Minerarum Ferri Nasso-vico - Siegenensium proxi-

( 7 )mo in lustro juvante DEO elaboraturus sum Providentia

adoranda divina noluit me per sat lon- gum tempus in Universi-tate Argentoratensi versa- ri ut Dissertationem exarare potuis-sem quaelig in Auctorum exellentium Bibliothecis locum tueri eorumque Scriptis allegari mereatur ad haeligc Viri eruditi stadi-um medicum ipsi emensi optime no- runt quam vastum me-dicaelig artis aeligquor studiosis sit arandum quare hoc Specimen so-lummodo tan- quam non sat maturum ingenii fœtum considerari volo Cum vero sancta me teneant quasi vota omnes animi vires ad ultimum vitaelig halitum inda- gationi naturaelig officio ergaproximum in genere amp aeliggrotum in specie ad majorem DEI glo-riam ut impendam sine vel levitatis vel vanitatis suspicio- ne amp futuros labores Benevolo Lectori promitte- re me posse vide-or Ceterum praeligsenti qualicunque Opusculo veniam ut det atque faveat enuxe rogo

mdash mdash mdash quaelig sub sole fiunt homo detergere non potestquaeligrendo quidem laborat nec tamen invenit se sapien-

tem amp

Nic

ht

ko

pie

ren

10

illud cogniturum esse credit ndash nihilominus rem perspicerenequit

SALOMO Eccles VIII V 17 11

SECTIO

( 7 ) 12

SECTIO PRIMA

DEMINERIS FERRI NASSOVICO - SIEGENENSI-

BUS EARUNDEMQUE FUSIONEsect I

Principatus Nassovico ndash Siegenensis sub gradu 51 lati-tudinus borealis situs versus septentrio- nem Westphaliam pro-

11 Weisheit Salomos 8 17 f Solches bedachte ich bei mir und nahmes zu Herzen denn welche ihre Verwandten sind haben ewiges We-sen [V 18] und welche ihre Freunde sind haben reine Wollust undkommt unendlicher Reichtum durch die Arbeit ihrer Haumlnde undKlugheit durch ihre Gesellschaft und Gespraumlch und ein guter Ruhmdurch ihre Gemeinschaft und Rede Darum bin ich umhergegangenzu suchen daszlig ich sie zu mir braumlchte ndash Vulgata Liber ecclesiastesKap 8 V 17 ecce intellexi quod omnium operum Dei nullam possithomo invenire rationem eorum quae fiunt sub sole et quanto pluslaboraverit homo ad quaerendum tanto minus inveniet etiamsi dixe-rit sapiens se nosse non poterit reperire

12 Schmuckvignette unter Seitenziffer Titel in Groszligbuchstaben P alsInitial

Nic

ht

ko

pie

ren

11

prie sic dictam versus orientem Comitatum Wittgensteinensemversus meridiem Prin- cipatum Dillenburgensem occasum veroversus Co-

mitatum Saynensem vicinos habet a) amp felici do-B

______________________________________________

a) Omnes haelig circumjacentes regiones ad commercium me-tallicum Nassoviaelig aliquid contribuunt ComitatusWittgensteinensis magnam carbonum ligneorum quan-titatem pendit Ducatus Westphaliaelig amp

( 10 )minio Serenissimi Principis Belgii fœderati Locumtenentis sub-jectus est Regio haeligc circa quatuor com dimi- dio milliaria a Comitatu Wittgensteinensi usque ad Comitatum Saynensem inlongitudinem amp a West- phalia ad Principatum Dillenburgicumusque duo amp quod excedit milliaria in latitudinem porrecta penitus montibus exelsis frugiferis amœnisque vallibus distinc-ta rivis magnis amp jucundis perlui- tur Montium praeligterea ubi-que sylvis amp nemori- bus obsitorum abyssi metallorum ma-gnam praelig- sertim Martis copiam largiuntur Incolarum di- li-gentia amp assiduitas si hisce naturaelig commadis jun- gantur facile liquet commercium metallicum ibi- dem locorum maximi esse momenti amp revera in hac non nimis spatiosa regione octodecim ferrifo- naelig ditissime b) praeligter illias quaelig modo

______________________________________________

Comitatus Marchiaelig partim carbones mittunt partim fer-rum amp chalybem 13 crudum emunt Principatus Dil-

13 chalybs ybis m (Fw χάλυψ vom VN Χάλυβες) Stahl - BritishEighteenth-Century Chemical Terms Chalybs cum Sulphure Prepa-ratus Ferrous sulfide (FeS) Chalybs Tartar (Tartarified Iron) A sub-stance produced by the action of cream of tartar on iron filling Pro-bably (FeC4H4O6)Es wird aber durch die schriftliche Uumlberlieferung

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

5

ITA AD CORPUS VITAM SANITATEMQUE EORUM

TUENDAM APOLLINEAE ARTIS IMPRIMIS STATOREM

PRAEligDICAT THEATRUM ANATOMICUM CUM CHIRUR-

GICA ET OBSTETRICIA SCHOLIS IPSIUS JUSSU APER-

TIS DEMONSTRAT INSTITUTUS BOTANICUS HORTUS

ET AMPLISSIMUS AD NATURALEM HISTORIAM APPA-

RATUS EX UTROQUE PATRIAE PATRI PRIMITIAS

STUDIORUM DEVOTA MENTE D D D 5 JOHANNES

HENRICUS JUNG 6

5 D D D = dat dicat dedicat er gibt weiht widmet6 Das Intelligenz-Blatt zur Allgem Literatur-Zeitung Nr 62 vom

Samstag dem 18 Mai 1799 bringt Sp 489 f einen Nachruf auf CarlTheodor in dem es u a heiszligt bdquoAuch die Mannheimer deutsche ge-lehrte Gesellschaft 1775 errichtet ehret in Carl Theodor ihren Stif-ter so wie ihm das Cabinett der Naturlehre 1776 gestiftet und dasCabinett der natuumlrlichen Seltenheiten 1765 gestiftet nebst dem bo-tanischen Garten dem militaumlrisch-anatomischen Theater dem chir-urgischen Collegium der Hebammenschule und der Krankenwaumlrter-schule zu Mannheim ganz allein ihren Ursprung verdankenldquo ndash Am1772-02-09 fragte Jung-Stilling bei Hofrat Andreas Lamey in Mann-heim an bdquoob Ich wohl Ihro Churfuumlrstl Durchl dieselbe dedicirendoumlrfte meine Meinung ist nicht etwa darinnen zu suchen sondernnur meine untertaumlnige Ergebenheit anzuzeigenldquo dies wird unterdem 1772-02-18 bewilligt Siehe dazu auch Jung-Stillings Brief vom1772-02-21 Edition Schwinge S 70-71 ndash KRIEGER Lamey Sp36 Nr 5 Aufgelistet in EDITION SCHWINGE S 14 ndash Etwa Dem

Nic

ht

ko

pie

ren

6

Dem Hochedlen Herrn Herrn P e t e r H e y d e r Kauf = und Handelsmann zu Ronsdorf wie auch der Hoched-len Frauen Frauen M a r i a M a g d a l e n a H e y d e r s ge-bohrnen S c h a a r w auml c h t e r s meinen zaumlrtlichsten und vereh-rungswuumlrdigsten Schwieger = Eltern

Endlich auch der theuresten Gespiel in meiner zu-kuumlnftigen Stunden der zaumlrtlichsten Gattin C h r i s t i n a C a -t h a r i n a J u n g gebohrnen H e y d e r s meiner unschaumltz-baresten Ehe = Freundin widmet diese Doctoral = Abhandlung aus dem zaumlrtlichsten und ergebensten Herzen Johann Heinrich Jung

Meine verehrungswuumlrdigste allerliebsteFreunde

Das 7 zarteste Gefuumlhl dessen ein Mensch nur faumlhig ist treibet mich auch Ihnen dieses erste Werk meiner Studien zuwidmen wem bin ich wohl mehr schuldig als Ihnen werth-

huldreichsten Fuumlrsten und Herrn Herrn Carl Theodor Graf derRheinpfalz [ des] Heiligen Roumlmischen Reichs Erzschatzmeister undDeutschlands Kurfuumlrsten usw dem so Vieles und so Groszliges zu Geistund politischer Begabung Wahre und Gute nicht mehr als vortreffli-che Empfindung und Liebe zu erfuumlllenden houmlchstgeeigneter unsterb-liche Werke und guter Schriftwerke und Kuumlnste zur Menschlichkeitaller Werte freundschaftlichst zu aller Ewigkeit einem mit der Aka-demie der Wissenschaften von ihm als Gruumlnder wie gesagt wird wasauf diese Weise den Koumlrper das Leben und die Gesundheit der Sei-nen zu schuumltzen in besonderer Weise den Erhalter der apollonischenKunst ruumlhmt das anatomische Theater mit den chirurgischen und ge-burtskundlichen Schulen die auf seinen Befehl eingerichtet (wur-den) der eingerichtete botanische Garten zeigt und der weitlaumlufigeingerichtete Garten zur Naturgeschichte dem gegenuumlber beiden(Landes)Teilen Vater des Vaterlandes als erste Ertraumlge der Studien inergebener Absicht gibt weihet widmet Johannes Henrich Jung

7 Schmuckvignette Blumenvase darin der Buchstabe als Initial D

Nic

ht

ko

pie

ren

7

este Eltern ndash Dank sey es der erhabenen Vorsicht die Sie mirund mich Ihnen geschenkt hat Sie verdienen alles was nurdie Pflicht der Kinder erfordern kan ndash Koumlnnte ich nur durch Worte ausdruumlcken was mein Herz sagt die Tapeten meines Zimmers zu Straszligburg 8 wuumlrden zeugen wann sie reden koumlnn-ten wie manchen regen und bruumlnstigen Seufzer meine ent-flammte Brust zu dem Throne der Gottheit abgeschickt fuumlr IhrLeben und fuumlr Ihre Wohlfarth Stumm bin ich ndash aber meinganzes Leben und alle meine Handlungen sollen reden und dietreue dankbare Thraumlne die du jetzt dich aus meinem Auge dringest dich siehet niemand als der Himmel aber du wirst noch fuumlr mich reden denn du bist unvergaumlnglich wenn der Leibim Staub vermodert unser aller unsterbliche Seelen aber unter den Seraphen uns verlieren Wisse es doch die ganze Welt ndashwas das Heyderische Haus an mir gethan hat Leget es mir zur Thorheit aus Neider ich will ndash ich muszlig es sagen Ich muszlig esmeinem groszligen Schoumlpfer und Erhalter zum Preise sagen denndessen Werk ist es doch allein

Ihnen theureste Bruumlder und Schwestern danke ich daszligSie mich so innig lieben und fuumlr meine Erhaltung mit gesorgethaben Der Himmel mache mich nur geschickt es erwiedern zu koumlnnen

Dir endlich Freundin ndash theureste beste Gattin DeinSchmerz Deine Sorge sey mir gesegnet ndash Du bist die Ursachemeines Gluumlckes mein Leben ist Dir ohnehin gewidmet aberDu sollt auch ein dankbares Herz haben ndash Ein Herz das sich auf ewig mit dem Deinigen vereiniget hat soll von keiner erdich-teten Romanen= Liebe wissen Die Gottheit die Uns aus wahr-haftig reinem Triebe ohne alle niedere Absich= ten verband

8 Vgl den ungedruckten Brief vom 1805-10-08 (nicht in der EditionSchwinge genannt) in dem es heiszligt bdquoInnig ruumlhrend war mir der Be-such den ich in dem Zimmer machte in dem ich vor 35 Jahren somanche Kampfthraumlne vergoszligen so mit dem Herrn gerungen hatteIch und meine Frau weinten beyde ich war seit der Zeit nicht wiederin Strasburg gewesenldquo

Nic

ht

ko

pie

ren

8

kroumlne unsere Ehe mit unverwelklichem Seegen Niemand weis esals Du und Ich wie viele heisse Thraumlnen Uns das harte Schick-sal gekostet Nun aber Dank sey es Dir ohnumschraumlnkter Mon-arch der ganzen Creatur nun werden wir erndten die suumlszligen Fruumlchte der zaumlrtlichsten Liebe gepaaret wollen Wir Unsere Tageverzehren und endlich auch die Ewigkeit wie Engel durchle-ben

Ihr unerkannten theuresten Freunde Euch weis ichGOtt kennet Euch Seyd mir alle gesegnet keinen vergiszligtmein Herz Ihr werdet Eure Vergeltung finden da wo alles ver-golten wird ndash Wenn ich meine Schicksale durchdenke so verge-he ich und schmelze weg Ich schweige redet ihr ndash ihr im Buchder Vorsicht aufgeschrie= bene Thaten wahrer Menschen

9 Proœmium

A longis retro temporibus in usu est cursu academico peracto Specimini quodam eruditionis quos in Scientiis feceri-mus progressus gravissimo Doctorum ordini testari Huncmorem sequor nihil aliud in votis habens quam ut BENIGNIS- SIMUM NUMEN amp huic opellaelig amp universis meis studiis vel potius Exellentissimorum atque Experientissimorum Profes-sorum Argentinensum in me formando laboribus benedicere ve-lit Hisce meis Praeligceptoribus aeligterne colendis pro meritis satis-fa-

A 3

( 6 ) 10

cere nequeo hocque adeo arduo officio in ejusmo- di Speciminis proœmio fungi velle temerarium esset Perscrutare

9 Schmuckvignette uumlber die gesamte Seite nach zentrierter Uumlber-schrift dann Initial-A

10 Seitenziffern in runden Klammern zwischen nach links bzw rechtszeigenden Eicheln

Nic

ht

ko

pie

ren

9

vasta Europaelig regna ubique fere Viros in Re medica praeligcellen-tes Almaelig Scholaelig Argentinensis olim Alumnos fuisse inveniesMa- jora haeligc sunt celeberrimaelig Professorum famaelig amp validiora testimonia quam verba quaelig non raro post solemnem Candidati Disputationem plane pere- unt ne ergo vel honorificentissimis formulis assen- tari Ipsis videar devoto pectore animi sensa ser-vare malo Argumentum hujus Speciminis ex consilio Illustris SPIELMANNI mei in Chemicis amp Re medica Praeligceptorissumme colendi elegi Ampli- tudo materiaelig pro dignitate eandemme tractare ve- tuit mecum itaque constituti hisce in paginisso- lummodo tradere primas lineas seu malis epito- men ope-ris cujusdam majoris quod de Historia Minerarum Ferri Nasso-vico - Siegenensium proxi-

( 7 )mo in lustro juvante DEO elaboraturus sum Providentia

adoranda divina noluit me per sat lon- gum tempus in Universi-tate Argentoratensi versa- ri ut Dissertationem exarare potuis-sem quaelig in Auctorum exellentium Bibliothecis locum tueri eorumque Scriptis allegari mereatur ad haeligc Viri eruditi stadi-um medicum ipsi emensi optime no- runt quam vastum me-dicaelig artis aeligquor studiosis sit arandum quare hoc Specimen so-lummodo tan- quam non sat maturum ingenii fœtum considerari volo Cum vero sancta me teneant quasi vota omnes animi vires ad ultimum vitaelig halitum inda- gationi naturaelig officio ergaproximum in genere amp aeliggrotum in specie ad majorem DEI glo-riam ut impendam sine vel levitatis vel vanitatis suspicio- ne amp futuros labores Benevolo Lectori promitte- re me posse vide-or Ceterum praeligsenti qualicunque Opusculo veniam ut det atque faveat enuxe rogo

mdash mdash mdash quaelig sub sole fiunt homo detergere non potestquaeligrendo quidem laborat nec tamen invenit se sapien-

tem amp

Nic

ht

ko

pie

ren

10

illud cogniturum esse credit ndash nihilominus rem perspicerenequit

SALOMO Eccles VIII V 17 11

SECTIO

( 7 ) 12

SECTIO PRIMA

DEMINERIS FERRI NASSOVICO - SIEGENENSI-

BUS EARUNDEMQUE FUSIONEsect I

Principatus Nassovico ndash Siegenensis sub gradu 51 lati-tudinus borealis situs versus septentrio- nem Westphaliam pro-

11 Weisheit Salomos 8 17 f Solches bedachte ich bei mir und nahmes zu Herzen denn welche ihre Verwandten sind haben ewiges We-sen [V 18] und welche ihre Freunde sind haben reine Wollust undkommt unendlicher Reichtum durch die Arbeit ihrer Haumlnde undKlugheit durch ihre Gesellschaft und Gespraumlch und ein guter Ruhmdurch ihre Gemeinschaft und Rede Darum bin ich umhergegangenzu suchen daszlig ich sie zu mir braumlchte ndash Vulgata Liber ecclesiastesKap 8 V 17 ecce intellexi quod omnium operum Dei nullam possithomo invenire rationem eorum quae fiunt sub sole et quanto pluslaboraverit homo ad quaerendum tanto minus inveniet etiamsi dixe-rit sapiens se nosse non poterit reperire

12 Schmuckvignette unter Seitenziffer Titel in Groszligbuchstaben P alsInitial

Nic

ht

ko

pie

ren

11

prie sic dictam versus orientem Comitatum Wittgensteinensemversus meridiem Prin- cipatum Dillenburgensem occasum veroversus Co-

mitatum Saynensem vicinos habet a) amp felici do-B

______________________________________________

a) Omnes haelig circumjacentes regiones ad commercium me-tallicum Nassoviaelig aliquid contribuunt ComitatusWittgensteinensis magnam carbonum ligneorum quan-titatem pendit Ducatus Westphaliaelig amp

( 10 )minio Serenissimi Principis Belgii fœderati Locumtenentis sub-jectus est Regio haeligc circa quatuor com dimi- dio milliaria a Comitatu Wittgensteinensi usque ad Comitatum Saynensem inlongitudinem amp a West- phalia ad Principatum Dillenburgicumusque duo amp quod excedit milliaria in latitudinem porrecta penitus montibus exelsis frugiferis amœnisque vallibus distinc-ta rivis magnis amp jucundis perlui- tur Montium praeligterea ubi-que sylvis amp nemori- bus obsitorum abyssi metallorum ma-gnam praelig- sertim Martis copiam largiuntur Incolarum di- li-gentia amp assiduitas si hisce naturaelig commadis jun- gantur facile liquet commercium metallicum ibi- dem locorum maximi esse momenti amp revera in hac non nimis spatiosa regione octodecim ferrifo- naelig ditissime b) praeligter illias quaelig modo

______________________________________________

Comitatus Marchiaelig partim carbones mittunt partim fer-rum amp chalybem 13 crudum emunt Principatus Dil-

13 chalybs ybis m (Fw χάλυψ vom VN Χάλυβες) Stahl - BritishEighteenth-Century Chemical Terms Chalybs cum Sulphure Prepa-ratus Ferrous sulfide (FeS) Chalybs Tartar (Tartarified Iron) A sub-stance produced by the action of cream of tartar on iron filling Pro-bably (FeC4H4O6)Es wird aber durch die schriftliche Uumlberlieferung

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

6

Dem Hochedlen Herrn Herrn P e t e r H e y d e r Kauf = und Handelsmann zu Ronsdorf wie auch der Hoched-len Frauen Frauen M a r i a M a g d a l e n a H e y d e r s ge-bohrnen S c h a a r w auml c h t e r s meinen zaumlrtlichsten und vereh-rungswuumlrdigsten Schwieger = Eltern

Endlich auch der theuresten Gespiel in meiner zu-kuumlnftigen Stunden der zaumlrtlichsten Gattin C h r i s t i n a C a -t h a r i n a J u n g gebohrnen H e y d e r s meiner unschaumltz-baresten Ehe = Freundin widmet diese Doctoral = Abhandlung aus dem zaumlrtlichsten und ergebensten Herzen Johann Heinrich Jung

Meine verehrungswuumlrdigste allerliebsteFreunde

Das 7 zarteste Gefuumlhl dessen ein Mensch nur faumlhig ist treibet mich auch Ihnen dieses erste Werk meiner Studien zuwidmen wem bin ich wohl mehr schuldig als Ihnen werth-

huldreichsten Fuumlrsten und Herrn Herrn Carl Theodor Graf derRheinpfalz [ des] Heiligen Roumlmischen Reichs Erzschatzmeister undDeutschlands Kurfuumlrsten usw dem so Vieles und so Groszliges zu Geistund politischer Begabung Wahre und Gute nicht mehr als vortreffli-che Empfindung und Liebe zu erfuumlllenden houmlchstgeeigneter unsterb-liche Werke und guter Schriftwerke und Kuumlnste zur Menschlichkeitaller Werte freundschaftlichst zu aller Ewigkeit einem mit der Aka-demie der Wissenschaften von ihm als Gruumlnder wie gesagt wird wasauf diese Weise den Koumlrper das Leben und die Gesundheit der Sei-nen zu schuumltzen in besonderer Weise den Erhalter der apollonischenKunst ruumlhmt das anatomische Theater mit den chirurgischen und ge-burtskundlichen Schulen die auf seinen Befehl eingerichtet (wur-den) der eingerichtete botanische Garten zeigt und der weitlaumlufigeingerichtete Garten zur Naturgeschichte dem gegenuumlber beiden(Landes)Teilen Vater des Vaterlandes als erste Ertraumlge der Studien inergebener Absicht gibt weihet widmet Johannes Henrich Jung

7 Schmuckvignette Blumenvase darin der Buchstabe als Initial D

Nic

ht

ko

pie

ren

7

este Eltern ndash Dank sey es der erhabenen Vorsicht die Sie mirund mich Ihnen geschenkt hat Sie verdienen alles was nurdie Pflicht der Kinder erfordern kan ndash Koumlnnte ich nur durch Worte ausdruumlcken was mein Herz sagt die Tapeten meines Zimmers zu Straszligburg 8 wuumlrden zeugen wann sie reden koumlnn-ten wie manchen regen und bruumlnstigen Seufzer meine ent-flammte Brust zu dem Throne der Gottheit abgeschickt fuumlr IhrLeben und fuumlr Ihre Wohlfarth Stumm bin ich ndash aber meinganzes Leben und alle meine Handlungen sollen reden und dietreue dankbare Thraumlne die du jetzt dich aus meinem Auge dringest dich siehet niemand als der Himmel aber du wirst noch fuumlr mich reden denn du bist unvergaumlnglich wenn der Leibim Staub vermodert unser aller unsterbliche Seelen aber unter den Seraphen uns verlieren Wisse es doch die ganze Welt ndashwas das Heyderische Haus an mir gethan hat Leget es mir zur Thorheit aus Neider ich will ndash ich muszlig es sagen Ich muszlig esmeinem groszligen Schoumlpfer und Erhalter zum Preise sagen denndessen Werk ist es doch allein

Ihnen theureste Bruumlder und Schwestern danke ich daszligSie mich so innig lieben und fuumlr meine Erhaltung mit gesorgethaben Der Himmel mache mich nur geschickt es erwiedern zu koumlnnen

Dir endlich Freundin ndash theureste beste Gattin DeinSchmerz Deine Sorge sey mir gesegnet ndash Du bist die Ursachemeines Gluumlckes mein Leben ist Dir ohnehin gewidmet aberDu sollt auch ein dankbares Herz haben ndash Ein Herz das sich auf ewig mit dem Deinigen vereiniget hat soll von keiner erdich-teten Romanen= Liebe wissen Die Gottheit die Uns aus wahr-haftig reinem Triebe ohne alle niedere Absich= ten verband

8 Vgl den ungedruckten Brief vom 1805-10-08 (nicht in der EditionSchwinge genannt) in dem es heiszligt bdquoInnig ruumlhrend war mir der Be-such den ich in dem Zimmer machte in dem ich vor 35 Jahren somanche Kampfthraumlne vergoszligen so mit dem Herrn gerungen hatteIch und meine Frau weinten beyde ich war seit der Zeit nicht wiederin Strasburg gewesenldquo

Nic

ht

ko

pie

ren

8

kroumlne unsere Ehe mit unverwelklichem Seegen Niemand weis esals Du und Ich wie viele heisse Thraumlnen Uns das harte Schick-sal gekostet Nun aber Dank sey es Dir ohnumschraumlnkter Mon-arch der ganzen Creatur nun werden wir erndten die suumlszligen Fruumlchte der zaumlrtlichsten Liebe gepaaret wollen Wir Unsere Tageverzehren und endlich auch die Ewigkeit wie Engel durchle-ben

Ihr unerkannten theuresten Freunde Euch weis ichGOtt kennet Euch Seyd mir alle gesegnet keinen vergiszligtmein Herz Ihr werdet Eure Vergeltung finden da wo alles ver-golten wird ndash Wenn ich meine Schicksale durchdenke so verge-he ich und schmelze weg Ich schweige redet ihr ndash ihr im Buchder Vorsicht aufgeschrie= bene Thaten wahrer Menschen

9 Proœmium

A longis retro temporibus in usu est cursu academico peracto Specimini quodam eruditionis quos in Scientiis feceri-mus progressus gravissimo Doctorum ordini testari Huncmorem sequor nihil aliud in votis habens quam ut BENIGNIS- SIMUM NUMEN amp huic opellaelig amp universis meis studiis vel potius Exellentissimorum atque Experientissimorum Profes-sorum Argentinensum in me formando laboribus benedicere ve-lit Hisce meis Praeligceptoribus aeligterne colendis pro meritis satis-fa-

A 3

( 6 ) 10

cere nequeo hocque adeo arduo officio in ejusmo- di Speciminis proœmio fungi velle temerarium esset Perscrutare

9 Schmuckvignette uumlber die gesamte Seite nach zentrierter Uumlber-schrift dann Initial-A

10 Seitenziffern in runden Klammern zwischen nach links bzw rechtszeigenden Eicheln

Nic

ht

ko

pie

ren

9

vasta Europaelig regna ubique fere Viros in Re medica praeligcellen-tes Almaelig Scholaelig Argentinensis olim Alumnos fuisse inveniesMa- jora haeligc sunt celeberrimaelig Professorum famaelig amp validiora testimonia quam verba quaelig non raro post solemnem Candidati Disputationem plane pere- unt ne ergo vel honorificentissimis formulis assen- tari Ipsis videar devoto pectore animi sensa ser-vare malo Argumentum hujus Speciminis ex consilio Illustris SPIELMANNI mei in Chemicis amp Re medica Praeligceptorissumme colendi elegi Ampli- tudo materiaelig pro dignitate eandemme tractare ve- tuit mecum itaque constituti hisce in paginisso- lummodo tradere primas lineas seu malis epito- men ope-ris cujusdam majoris quod de Historia Minerarum Ferri Nasso-vico - Siegenensium proxi-

( 7 )mo in lustro juvante DEO elaboraturus sum Providentia

adoranda divina noluit me per sat lon- gum tempus in Universi-tate Argentoratensi versa- ri ut Dissertationem exarare potuis-sem quaelig in Auctorum exellentium Bibliothecis locum tueri eorumque Scriptis allegari mereatur ad haeligc Viri eruditi stadi-um medicum ipsi emensi optime no- runt quam vastum me-dicaelig artis aeligquor studiosis sit arandum quare hoc Specimen so-lummodo tan- quam non sat maturum ingenii fœtum considerari volo Cum vero sancta me teneant quasi vota omnes animi vires ad ultimum vitaelig halitum inda- gationi naturaelig officio ergaproximum in genere amp aeliggrotum in specie ad majorem DEI glo-riam ut impendam sine vel levitatis vel vanitatis suspicio- ne amp futuros labores Benevolo Lectori promitte- re me posse vide-or Ceterum praeligsenti qualicunque Opusculo veniam ut det atque faveat enuxe rogo

mdash mdash mdash quaelig sub sole fiunt homo detergere non potestquaeligrendo quidem laborat nec tamen invenit se sapien-

tem amp

Nic

ht

ko

pie

ren

10

illud cogniturum esse credit ndash nihilominus rem perspicerenequit

SALOMO Eccles VIII V 17 11

SECTIO

( 7 ) 12

SECTIO PRIMA

DEMINERIS FERRI NASSOVICO - SIEGENENSI-

BUS EARUNDEMQUE FUSIONEsect I

Principatus Nassovico ndash Siegenensis sub gradu 51 lati-tudinus borealis situs versus septentrio- nem Westphaliam pro-

11 Weisheit Salomos 8 17 f Solches bedachte ich bei mir und nahmes zu Herzen denn welche ihre Verwandten sind haben ewiges We-sen [V 18] und welche ihre Freunde sind haben reine Wollust undkommt unendlicher Reichtum durch die Arbeit ihrer Haumlnde undKlugheit durch ihre Gesellschaft und Gespraumlch und ein guter Ruhmdurch ihre Gemeinschaft und Rede Darum bin ich umhergegangenzu suchen daszlig ich sie zu mir braumlchte ndash Vulgata Liber ecclesiastesKap 8 V 17 ecce intellexi quod omnium operum Dei nullam possithomo invenire rationem eorum quae fiunt sub sole et quanto pluslaboraverit homo ad quaerendum tanto minus inveniet etiamsi dixe-rit sapiens se nosse non poterit reperire

12 Schmuckvignette unter Seitenziffer Titel in Groszligbuchstaben P alsInitial

Nic

ht

ko

pie

ren

11

prie sic dictam versus orientem Comitatum Wittgensteinensemversus meridiem Prin- cipatum Dillenburgensem occasum veroversus Co-

mitatum Saynensem vicinos habet a) amp felici do-B

______________________________________________

a) Omnes haelig circumjacentes regiones ad commercium me-tallicum Nassoviaelig aliquid contribuunt ComitatusWittgensteinensis magnam carbonum ligneorum quan-titatem pendit Ducatus Westphaliaelig amp

( 10 )minio Serenissimi Principis Belgii fœderati Locumtenentis sub-jectus est Regio haeligc circa quatuor com dimi- dio milliaria a Comitatu Wittgensteinensi usque ad Comitatum Saynensem inlongitudinem amp a West- phalia ad Principatum Dillenburgicumusque duo amp quod excedit milliaria in latitudinem porrecta penitus montibus exelsis frugiferis amœnisque vallibus distinc-ta rivis magnis amp jucundis perlui- tur Montium praeligterea ubi-que sylvis amp nemori- bus obsitorum abyssi metallorum ma-gnam praelig- sertim Martis copiam largiuntur Incolarum di- li-gentia amp assiduitas si hisce naturaelig commadis jun- gantur facile liquet commercium metallicum ibi- dem locorum maximi esse momenti amp revera in hac non nimis spatiosa regione octodecim ferrifo- naelig ditissime b) praeligter illias quaelig modo

______________________________________________

Comitatus Marchiaelig partim carbones mittunt partim fer-rum amp chalybem 13 crudum emunt Principatus Dil-

13 chalybs ybis m (Fw χάλυψ vom VN Χάλυβες) Stahl - BritishEighteenth-Century Chemical Terms Chalybs cum Sulphure Prepa-ratus Ferrous sulfide (FeS) Chalybs Tartar (Tartarified Iron) A sub-stance produced by the action of cream of tartar on iron filling Pro-bably (FeC4H4O6)Es wird aber durch die schriftliche Uumlberlieferung

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

7

este Eltern ndash Dank sey es der erhabenen Vorsicht die Sie mirund mich Ihnen geschenkt hat Sie verdienen alles was nurdie Pflicht der Kinder erfordern kan ndash Koumlnnte ich nur durch Worte ausdruumlcken was mein Herz sagt die Tapeten meines Zimmers zu Straszligburg 8 wuumlrden zeugen wann sie reden koumlnn-ten wie manchen regen und bruumlnstigen Seufzer meine ent-flammte Brust zu dem Throne der Gottheit abgeschickt fuumlr IhrLeben und fuumlr Ihre Wohlfarth Stumm bin ich ndash aber meinganzes Leben und alle meine Handlungen sollen reden und dietreue dankbare Thraumlne die du jetzt dich aus meinem Auge dringest dich siehet niemand als der Himmel aber du wirst noch fuumlr mich reden denn du bist unvergaumlnglich wenn der Leibim Staub vermodert unser aller unsterbliche Seelen aber unter den Seraphen uns verlieren Wisse es doch die ganze Welt ndashwas das Heyderische Haus an mir gethan hat Leget es mir zur Thorheit aus Neider ich will ndash ich muszlig es sagen Ich muszlig esmeinem groszligen Schoumlpfer und Erhalter zum Preise sagen denndessen Werk ist es doch allein

Ihnen theureste Bruumlder und Schwestern danke ich daszligSie mich so innig lieben und fuumlr meine Erhaltung mit gesorgethaben Der Himmel mache mich nur geschickt es erwiedern zu koumlnnen

Dir endlich Freundin ndash theureste beste Gattin DeinSchmerz Deine Sorge sey mir gesegnet ndash Du bist die Ursachemeines Gluumlckes mein Leben ist Dir ohnehin gewidmet aberDu sollt auch ein dankbares Herz haben ndash Ein Herz das sich auf ewig mit dem Deinigen vereiniget hat soll von keiner erdich-teten Romanen= Liebe wissen Die Gottheit die Uns aus wahr-haftig reinem Triebe ohne alle niedere Absich= ten verband

8 Vgl den ungedruckten Brief vom 1805-10-08 (nicht in der EditionSchwinge genannt) in dem es heiszligt bdquoInnig ruumlhrend war mir der Be-such den ich in dem Zimmer machte in dem ich vor 35 Jahren somanche Kampfthraumlne vergoszligen so mit dem Herrn gerungen hatteIch und meine Frau weinten beyde ich war seit der Zeit nicht wiederin Strasburg gewesenldquo

Nic

ht

ko

pie

ren

8

kroumlne unsere Ehe mit unverwelklichem Seegen Niemand weis esals Du und Ich wie viele heisse Thraumlnen Uns das harte Schick-sal gekostet Nun aber Dank sey es Dir ohnumschraumlnkter Mon-arch der ganzen Creatur nun werden wir erndten die suumlszligen Fruumlchte der zaumlrtlichsten Liebe gepaaret wollen Wir Unsere Tageverzehren und endlich auch die Ewigkeit wie Engel durchle-ben

Ihr unerkannten theuresten Freunde Euch weis ichGOtt kennet Euch Seyd mir alle gesegnet keinen vergiszligtmein Herz Ihr werdet Eure Vergeltung finden da wo alles ver-golten wird ndash Wenn ich meine Schicksale durchdenke so verge-he ich und schmelze weg Ich schweige redet ihr ndash ihr im Buchder Vorsicht aufgeschrie= bene Thaten wahrer Menschen

9 Proœmium

A longis retro temporibus in usu est cursu academico peracto Specimini quodam eruditionis quos in Scientiis feceri-mus progressus gravissimo Doctorum ordini testari Huncmorem sequor nihil aliud in votis habens quam ut BENIGNIS- SIMUM NUMEN amp huic opellaelig amp universis meis studiis vel potius Exellentissimorum atque Experientissimorum Profes-sorum Argentinensum in me formando laboribus benedicere ve-lit Hisce meis Praeligceptoribus aeligterne colendis pro meritis satis-fa-

A 3

( 6 ) 10

cere nequeo hocque adeo arduo officio in ejusmo- di Speciminis proœmio fungi velle temerarium esset Perscrutare

9 Schmuckvignette uumlber die gesamte Seite nach zentrierter Uumlber-schrift dann Initial-A

10 Seitenziffern in runden Klammern zwischen nach links bzw rechtszeigenden Eicheln

Nic

ht

ko

pie

ren

9

vasta Europaelig regna ubique fere Viros in Re medica praeligcellen-tes Almaelig Scholaelig Argentinensis olim Alumnos fuisse inveniesMa- jora haeligc sunt celeberrimaelig Professorum famaelig amp validiora testimonia quam verba quaelig non raro post solemnem Candidati Disputationem plane pere- unt ne ergo vel honorificentissimis formulis assen- tari Ipsis videar devoto pectore animi sensa ser-vare malo Argumentum hujus Speciminis ex consilio Illustris SPIELMANNI mei in Chemicis amp Re medica Praeligceptorissumme colendi elegi Ampli- tudo materiaelig pro dignitate eandemme tractare ve- tuit mecum itaque constituti hisce in paginisso- lummodo tradere primas lineas seu malis epito- men ope-ris cujusdam majoris quod de Historia Minerarum Ferri Nasso-vico - Siegenensium proxi-

( 7 )mo in lustro juvante DEO elaboraturus sum Providentia

adoranda divina noluit me per sat lon- gum tempus in Universi-tate Argentoratensi versa- ri ut Dissertationem exarare potuis-sem quaelig in Auctorum exellentium Bibliothecis locum tueri eorumque Scriptis allegari mereatur ad haeligc Viri eruditi stadi-um medicum ipsi emensi optime no- runt quam vastum me-dicaelig artis aeligquor studiosis sit arandum quare hoc Specimen so-lummodo tan- quam non sat maturum ingenii fœtum considerari volo Cum vero sancta me teneant quasi vota omnes animi vires ad ultimum vitaelig halitum inda- gationi naturaelig officio ergaproximum in genere amp aeliggrotum in specie ad majorem DEI glo-riam ut impendam sine vel levitatis vel vanitatis suspicio- ne amp futuros labores Benevolo Lectori promitte- re me posse vide-or Ceterum praeligsenti qualicunque Opusculo veniam ut det atque faveat enuxe rogo

mdash mdash mdash quaelig sub sole fiunt homo detergere non potestquaeligrendo quidem laborat nec tamen invenit se sapien-

tem amp

Nic

ht

ko

pie

ren

10

illud cogniturum esse credit ndash nihilominus rem perspicerenequit

SALOMO Eccles VIII V 17 11

SECTIO

( 7 ) 12

SECTIO PRIMA

DEMINERIS FERRI NASSOVICO - SIEGENENSI-

BUS EARUNDEMQUE FUSIONEsect I

Principatus Nassovico ndash Siegenensis sub gradu 51 lati-tudinus borealis situs versus septentrio- nem Westphaliam pro-

11 Weisheit Salomos 8 17 f Solches bedachte ich bei mir und nahmes zu Herzen denn welche ihre Verwandten sind haben ewiges We-sen [V 18] und welche ihre Freunde sind haben reine Wollust undkommt unendlicher Reichtum durch die Arbeit ihrer Haumlnde undKlugheit durch ihre Gesellschaft und Gespraumlch und ein guter Ruhmdurch ihre Gemeinschaft und Rede Darum bin ich umhergegangenzu suchen daszlig ich sie zu mir braumlchte ndash Vulgata Liber ecclesiastesKap 8 V 17 ecce intellexi quod omnium operum Dei nullam possithomo invenire rationem eorum quae fiunt sub sole et quanto pluslaboraverit homo ad quaerendum tanto minus inveniet etiamsi dixe-rit sapiens se nosse non poterit reperire

12 Schmuckvignette unter Seitenziffer Titel in Groszligbuchstaben P alsInitial

Nic

ht

ko

pie

ren

11

prie sic dictam versus orientem Comitatum Wittgensteinensemversus meridiem Prin- cipatum Dillenburgensem occasum veroversus Co-

mitatum Saynensem vicinos habet a) amp felici do-B

______________________________________________

a) Omnes haelig circumjacentes regiones ad commercium me-tallicum Nassoviaelig aliquid contribuunt ComitatusWittgensteinensis magnam carbonum ligneorum quan-titatem pendit Ducatus Westphaliaelig amp

( 10 )minio Serenissimi Principis Belgii fœderati Locumtenentis sub-jectus est Regio haeligc circa quatuor com dimi- dio milliaria a Comitatu Wittgensteinensi usque ad Comitatum Saynensem inlongitudinem amp a West- phalia ad Principatum Dillenburgicumusque duo amp quod excedit milliaria in latitudinem porrecta penitus montibus exelsis frugiferis amœnisque vallibus distinc-ta rivis magnis amp jucundis perlui- tur Montium praeligterea ubi-que sylvis amp nemori- bus obsitorum abyssi metallorum ma-gnam praelig- sertim Martis copiam largiuntur Incolarum di- li-gentia amp assiduitas si hisce naturaelig commadis jun- gantur facile liquet commercium metallicum ibi- dem locorum maximi esse momenti amp revera in hac non nimis spatiosa regione octodecim ferrifo- naelig ditissime b) praeligter illias quaelig modo

______________________________________________

Comitatus Marchiaelig partim carbones mittunt partim fer-rum amp chalybem 13 crudum emunt Principatus Dil-

13 chalybs ybis m (Fw χάλυψ vom VN Χάλυβες) Stahl - BritishEighteenth-Century Chemical Terms Chalybs cum Sulphure Prepa-ratus Ferrous sulfide (FeS) Chalybs Tartar (Tartarified Iron) A sub-stance produced by the action of cream of tartar on iron filling Pro-bably (FeC4H4O6)Es wird aber durch die schriftliche Uumlberlieferung

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

8

kroumlne unsere Ehe mit unverwelklichem Seegen Niemand weis esals Du und Ich wie viele heisse Thraumlnen Uns das harte Schick-sal gekostet Nun aber Dank sey es Dir ohnumschraumlnkter Mon-arch der ganzen Creatur nun werden wir erndten die suumlszligen Fruumlchte der zaumlrtlichsten Liebe gepaaret wollen Wir Unsere Tageverzehren und endlich auch die Ewigkeit wie Engel durchle-ben

Ihr unerkannten theuresten Freunde Euch weis ichGOtt kennet Euch Seyd mir alle gesegnet keinen vergiszligtmein Herz Ihr werdet Eure Vergeltung finden da wo alles ver-golten wird ndash Wenn ich meine Schicksale durchdenke so verge-he ich und schmelze weg Ich schweige redet ihr ndash ihr im Buchder Vorsicht aufgeschrie= bene Thaten wahrer Menschen

9 Proœmium

A longis retro temporibus in usu est cursu academico peracto Specimini quodam eruditionis quos in Scientiis feceri-mus progressus gravissimo Doctorum ordini testari Huncmorem sequor nihil aliud in votis habens quam ut BENIGNIS- SIMUM NUMEN amp huic opellaelig amp universis meis studiis vel potius Exellentissimorum atque Experientissimorum Profes-sorum Argentinensum in me formando laboribus benedicere ve-lit Hisce meis Praeligceptoribus aeligterne colendis pro meritis satis-fa-

A 3

( 6 ) 10

cere nequeo hocque adeo arduo officio in ejusmo- di Speciminis proœmio fungi velle temerarium esset Perscrutare

9 Schmuckvignette uumlber die gesamte Seite nach zentrierter Uumlber-schrift dann Initial-A

10 Seitenziffern in runden Klammern zwischen nach links bzw rechtszeigenden Eicheln

Nic

ht

ko

pie

ren

9

vasta Europaelig regna ubique fere Viros in Re medica praeligcellen-tes Almaelig Scholaelig Argentinensis olim Alumnos fuisse inveniesMa- jora haeligc sunt celeberrimaelig Professorum famaelig amp validiora testimonia quam verba quaelig non raro post solemnem Candidati Disputationem plane pere- unt ne ergo vel honorificentissimis formulis assen- tari Ipsis videar devoto pectore animi sensa ser-vare malo Argumentum hujus Speciminis ex consilio Illustris SPIELMANNI mei in Chemicis amp Re medica Praeligceptorissumme colendi elegi Ampli- tudo materiaelig pro dignitate eandemme tractare ve- tuit mecum itaque constituti hisce in paginisso- lummodo tradere primas lineas seu malis epito- men ope-ris cujusdam majoris quod de Historia Minerarum Ferri Nasso-vico - Siegenensium proxi-

( 7 )mo in lustro juvante DEO elaboraturus sum Providentia

adoranda divina noluit me per sat lon- gum tempus in Universi-tate Argentoratensi versa- ri ut Dissertationem exarare potuis-sem quaelig in Auctorum exellentium Bibliothecis locum tueri eorumque Scriptis allegari mereatur ad haeligc Viri eruditi stadi-um medicum ipsi emensi optime no- runt quam vastum me-dicaelig artis aeligquor studiosis sit arandum quare hoc Specimen so-lummodo tan- quam non sat maturum ingenii fœtum considerari volo Cum vero sancta me teneant quasi vota omnes animi vires ad ultimum vitaelig halitum inda- gationi naturaelig officio ergaproximum in genere amp aeliggrotum in specie ad majorem DEI glo-riam ut impendam sine vel levitatis vel vanitatis suspicio- ne amp futuros labores Benevolo Lectori promitte- re me posse vide-or Ceterum praeligsenti qualicunque Opusculo veniam ut det atque faveat enuxe rogo

mdash mdash mdash quaelig sub sole fiunt homo detergere non potestquaeligrendo quidem laborat nec tamen invenit se sapien-

tem amp

Nic

ht

ko

pie

ren

10

illud cogniturum esse credit ndash nihilominus rem perspicerenequit

SALOMO Eccles VIII V 17 11

SECTIO

( 7 ) 12

SECTIO PRIMA

DEMINERIS FERRI NASSOVICO - SIEGENENSI-

BUS EARUNDEMQUE FUSIONEsect I

Principatus Nassovico ndash Siegenensis sub gradu 51 lati-tudinus borealis situs versus septentrio- nem Westphaliam pro-

11 Weisheit Salomos 8 17 f Solches bedachte ich bei mir und nahmes zu Herzen denn welche ihre Verwandten sind haben ewiges We-sen [V 18] und welche ihre Freunde sind haben reine Wollust undkommt unendlicher Reichtum durch die Arbeit ihrer Haumlnde undKlugheit durch ihre Gesellschaft und Gespraumlch und ein guter Ruhmdurch ihre Gemeinschaft und Rede Darum bin ich umhergegangenzu suchen daszlig ich sie zu mir braumlchte ndash Vulgata Liber ecclesiastesKap 8 V 17 ecce intellexi quod omnium operum Dei nullam possithomo invenire rationem eorum quae fiunt sub sole et quanto pluslaboraverit homo ad quaerendum tanto minus inveniet etiamsi dixe-rit sapiens se nosse non poterit reperire

12 Schmuckvignette unter Seitenziffer Titel in Groszligbuchstaben P alsInitial

Nic

ht

ko

pie

ren

11

prie sic dictam versus orientem Comitatum Wittgensteinensemversus meridiem Prin- cipatum Dillenburgensem occasum veroversus Co-

mitatum Saynensem vicinos habet a) amp felici do-B

______________________________________________

a) Omnes haelig circumjacentes regiones ad commercium me-tallicum Nassoviaelig aliquid contribuunt ComitatusWittgensteinensis magnam carbonum ligneorum quan-titatem pendit Ducatus Westphaliaelig amp

( 10 )minio Serenissimi Principis Belgii fœderati Locumtenentis sub-jectus est Regio haeligc circa quatuor com dimi- dio milliaria a Comitatu Wittgensteinensi usque ad Comitatum Saynensem inlongitudinem amp a West- phalia ad Principatum Dillenburgicumusque duo amp quod excedit milliaria in latitudinem porrecta penitus montibus exelsis frugiferis amœnisque vallibus distinc-ta rivis magnis amp jucundis perlui- tur Montium praeligterea ubi-que sylvis amp nemori- bus obsitorum abyssi metallorum ma-gnam praelig- sertim Martis copiam largiuntur Incolarum di- li-gentia amp assiduitas si hisce naturaelig commadis jun- gantur facile liquet commercium metallicum ibi- dem locorum maximi esse momenti amp revera in hac non nimis spatiosa regione octodecim ferrifo- naelig ditissime b) praeligter illias quaelig modo

______________________________________________

Comitatus Marchiaelig partim carbones mittunt partim fer-rum amp chalybem 13 crudum emunt Principatus Dil-

13 chalybs ybis m (Fw χάλυψ vom VN Χάλυβες) Stahl - BritishEighteenth-Century Chemical Terms Chalybs cum Sulphure Prepa-ratus Ferrous sulfide (FeS) Chalybs Tartar (Tartarified Iron) A sub-stance produced by the action of cream of tartar on iron filling Pro-bably (FeC4H4O6)Es wird aber durch die schriftliche Uumlberlieferung

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

9

vasta Europaelig regna ubique fere Viros in Re medica praeligcellen-tes Almaelig Scholaelig Argentinensis olim Alumnos fuisse inveniesMa- jora haeligc sunt celeberrimaelig Professorum famaelig amp validiora testimonia quam verba quaelig non raro post solemnem Candidati Disputationem plane pere- unt ne ergo vel honorificentissimis formulis assen- tari Ipsis videar devoto pectore animi sensa ser-vare malo Argumentum hujus Speciminis ex consilio Illustris SPIELMANNI mei in Chemicis amp Re medica Praeligceptorissumme colendi elegi Ampli- tudo materiaelig pro dignitate eandemme tractare ve- tuit mecum itaque constituti hisce in paginisso- lummodo tradere primas lineas seu malis epito- men ope-ris cujusdam majoris quod de Historia Minerarum Ferri Nasso-vico - Siegenensium proxi-

( 7 )mo in lustro juvante DEO elaboraturus sum Providentia

adoranda divina noluit me per sat lon- gum tempus in Universi-tate Argentoratensi versa- ri ut Dissertationem exarare potuis-sem quaelig in Auctorum exellentium Bibliothecis locum tueri eorumque Scriptis allegari mereatur ad haeligc Viri eruditi stadi-um medicum ipsi emensi optime no- runt quam vastum me-dicaelig artis aeligquor studiosis sit arandum quare hoc Specimen so-lummodo tan- quam non sat maturum ingenii fœtum considerari volo Cum vero sancta me teneant quasi vota omnes animi vires ad ultimum vitaelig halitum inda- gationi naturaelig officio ergaproximum in genere amp aeliggrotum in specie ad majorem DEI glo-riam ut impendam sine vel levitatis vel vanitatis suspicio- ne amp futuros labores Benevolo Lectori promitte- re me posse vide-or Ceterum praeligsenti qualicunque Opusculo veniam ut det atque faveat enuxe rogo

mdash mdash mdash quaelig sub sole fiunt homo detergere non potestquaeligrendo quidem laborat nec tamen invenit se sapien-

tem amp

Nic

ht

ko

pie

ren

10

illud cogniturum esse credit ndash nihilominus rem perspicerenequit

SALOMO Eccles VIII V 17 11

SECTIO

( 7 ) 12

SECTIO PRIMA

DEMINERIS FERRI NASSOVICO - SIEGENENSI-

BUS EARUNDEMQUE FUSIONEsect I

Principatus Nassovico ndash Siegenensis sub gradu 51 lati-tudinus borealis situs versus septentrio- nem Westphaliam pro-

11 Weisheit Salomos 8 17 f Solches bedachte ich bei mir und nahmes zu Herzen denn welche ihre Verwandten sind haben ewiges We-sen [V 18] und welche ihre Freunde sind haben reine Wollust undkommt unendlicher Reichtum durch die Arbeit ihrer Haumlnde undKlugheit durch ihre Gesellschaft und Gespraumlch und ein guter Ruhmdurch ihre Gemeinschaft und Rede Darum bin ich umhergegangenzu suchen daszlig ich sie zu mir braumlchte ndash Vulgata Liber ecclesiastesKap 8 V 17 ecce intellexi quod omnium operum Dei nullam possithomo invenire rationem eorum quae fiunt sub sole et quanto pluslaboraverit homo ad quaerendum tanto minus inveniet etiamsi dixe-rit sapiens se nosse non poterit reperire

12 Schmuckvignette unter Seitenziffer Titel in Groszligbuchstaben P alsInitial

Nic

ht

ko

pie

ren

11

prie sic dictam versus orientem Comitatum Wittgensteinensemversus meridiem Prin- cipatum Dillenburgensem occasum veroversus Co-

mitatum Saynensem vicinos habet a) amp felici do-B

______________________________________________

a) Omnes haelig circumjacentes regiones ad commercium me-tallicum Nassoviaelig aliquid contribuunt ComitatusWittgensteinensis magnam carbonum ligneorum quan-titatem pendit Ducatus Westphaliaelig amp

( 10 )minio Serenissimi Principis Belgii fœderati Locumtenentis sub-jectus est Regio haeligc circa quatuor com dimi- dio milliaria a Comitatu Wittgensteinensi usque ad Comitatum Saynensem inlongitudinem amp a West- phalia ad Principatum Dillenburgicumusque duo amp quod excedit milliaria in latitudinem porrecta penitus montibus exelsis frugiferis amœnisque vallibus distinc-ta rivis magnis amp jucundis perlui- tur Montium praeligterea ubi-que sylvis amp nemori- bus obsitorum abyssi metallorum ma-gnam praelig- sertim Martis copiam largiuntur Incolarum di- li-gentia amp assiduitas si hisce naturaelig commadis jun- gantur facile liquet commercium metallicum ibi- dem locorum maximi esse momenti amp revera in hac non nimis spatiosa regione octodecim ferrifo- naelig ditissime b) praeligter illias quaelig modo

______________________________________________

Comitatus Marchiaelig partim carbones mittunt partim fer-rum amp chalybem 13 crudum emunt Principatus Dil-

13 chalybs ybis m (Fw χάλυψ vom VN Χάλυβες) Stahl - BritishEighteenth-Century Chemical Terms Chalybs cum Sulphure Prepa-ratus Ferrous sulfide (FeS) Chalybs Tartar (Tartarified Iron) A sub-stance produced by the action of cream of tartar on iron filling Pro-bably (FeC4H4O6)Es wird aber durch die schriftliche Uumlberlieferung

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

10

illud cogniturum esse credit ndash nihilominus rem perspicerenequit

SALOMO Eccles VIII V 17 11

SECTIO

( 7 ) 12

SECTIO PRIMA

DEMINERIS FERRI NASSOVICO - SIEGENENSI-

BUS EARUNDEMQUE FUSIONEsect I

Principatus Nassovico ndash Siegenensis sub gradu 51 lati-tudinus borealis situs versus septentrio- nem Westphaliam pro-

11 Weisheit Salomos 8 17 f Solches bedachte ich bei mir und nahmes zu Herzen denn welche ihre Verwandten sind haben ewiges We-sen [V 18] und welche ihre Freunde sind haben reine Wollust undkommt unendlicher Reichtum durch die Arbeit ihrer Haumlnde undKlugheit durch ihre Gesellschaft und Gespraumlch und ein guter Ruhmdurch ihre Gemeinschaft und Rede Darum bin ich umhergegangenzu suchen daszlig ich sie zu mir braumlchte ndash Vulgata Liber ecclesiastesKap 8 V 17 ecce intellexi quod omnium operum Dei nullam possithomo invenire rationem eorum quae fiunt sub sole et quanto pluslaboraverit homo ad quaerendum tanto minus inveniet etiamsi dixe-rit sapiens se nosse non poterit reperire

12 Schmuckvignette unter Seitenziffer Titel in Groszligbuchstaben P alsInitial

Nic

ht

ko

pie

ren

11

prie sic dictam versus orientem Comitatum Wittgensteinensemversus meridiem Prin- cipatum Dillenburgensem occasum veroversus Co-

mitatum Saynensem vicinos habet a) amp felici do-B

______________________________________________

a) Omnes haelig circumjacentes regiones ad commercium me-tallicum Nassoviaelig aliquid contribuunt ComitatusWittgensteinensis magnam carbonum ligneorum quan-titatem pendit Ducatus Westphaliaelig amp

( 10 )minio Serenissimi Principis Belgii fœderati Locumtenentis sub-jectus est Regio haeligc circa quatuor com dimi- dio milliaria a Comitatu Wittgensteinensi usque ad Comitatum Saynensem inlongitudinem amp a West- phalia ad Principatum Dillenburgicumusque duo amp quod excedit milliaria in latitudinem porrecta penitus montibus exelsis frugiferis amœnisque vallibus distinc-ta rivis magnis amp jucundis perlui- tur Montium praeligterea ubi-que sylvis amp nemori- bus obsitorum abyssi metallorum ma-gnam praelig- sertim Martis copiam largiuntur Incolarum di- li-gentia amp assiduitas si hisce naturaelig commadis jun- gantur facile liquet commercium metallicum ibi- dem locorum maximi esse momenti amp revera in hac non nimis spatiosa regione octodecim ferrifo- naelig ditissime b) praeligter illias quaelig modo

______________________________________________

Comitatus Marchiaelig partim carbones mittunt partim fer-rum amp chalybem 13 crudum emunt Principatus Dil-

13 chalybs ybis m (Fw χάλυψ vom VN Χάλυβες) Stahl - BritishEighteenth-Century Chemical Terms Chalybs cum Sulphure Prepa-ratus Ferrous sulfide (FeS) Chalybs Tartar (Tartarified Iron) A sub-stance produced by the action of cream of tartar on iron filling Pro-bably (FeC4H4O6)Es wird aber durch die schriftliche Uumlberlieferung

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

11

prie sic dictam versus orientem Comitatum Wittgensteinensemversus meridiem Prin- cipatum Dillenburgensem occasum veroversus Co-

mitatum Saynensem vicinos habet a) amp felici do-B

______________________________________________

a) Omnes haelig circumjacentes regiones ad commercium me-tallicum Nassoviaelig aliquid contribuunt ComitatusWittgensteinensis magnam carbonum ligneorum quan-titatem pendit Ducatus Westphaliaelig amp

( 10 )minio Serenissimi Principis Belgii fœderati Locumtenentis sub-jectus est Regio haeligc circa quatuor com dimi- dio milliaria a Comitatu Wittgensteinensi usque ad Comitatum Saynensem inlongitudinem amp a West- phalia ad Principatum Dillenburgicumusque duo amp quod excedit milliaria in latitudinem porrecta penitus montibus exelsis frugiferis amœnisque vallibus distinc-ta rivis magnis amp jucundis perlui- tur Montium praeligterea ubi-que sylvis amp nemori- bus obsitorum abyssi metallorum ma-gnam praelig- sertim Martis copiam largiuntur Incolarum di- li-gentia amp assiduitas si hisce naturaelig commadis jun- gantur facile liquet commercium metallicum ibi- dem locorum maximi esse momenti amp revera in hac non nimis spatiosa regione octodecim ferrifo- naelig ditissime b) praeligter illias quaelig modo

______________________________________________

Comitatus Marchiaelig partim carbones mittunt partim fer-rum amp chalybem 13 crudum emunt Principatus Dil-

13 chalybs ybis m (Fw χάλυψ vom VN Χάλυβες) Stahl - BritishEighteenth-Century Chemical Terms Chalybs cum Sulphure Prepa-ratus Ferrous sulfide (FeS) Chalybs Tartar (Tartarified Iron) A sub-stance produced by the action of cream of tartar on iron filling Pro-bably (FeC4H4O6)Es wird aber durch die schriftliche Uumlberlieferung

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

12

lenburgensis omnium optimo ferro gaudens si neces-sitas sive defectus urget ferrum crudum mittit Comi-tatus demum Saynensis fornacibus interdum mineras prospicit

b) Metallarii Nassovici latominas martis duo in genera di-vidunt in fodinas chalybis amp fodinas ferri illaelig mine-ram martis albam

( 11 )aliquid modo nihil metalli pendunt Universaelig haelig latomiaelig fe-decim fornacibus magnis fusoriis mi- neras prospiciunt Sed hic notandum has forna- ces quotannis modo per tredecim ad qua-tuordecim septimanas amp quidem autumno fundendi licen- tiam habere c) Hoc non obstante in ejusmodi brevi temporis spatio nonaginta millia centenariorum ferri

B 2______________________________________________

cujus indoles nondum fatis cognita largiuntur haelig verohaeligmati- taelig speciem pendunt notatu praelig aliis dignaeligsuntDer Muumlszligener Stahlberg 14 in praeligfecture Hilgenbacensicujus vena 80 orgyias in longitudinem inter parietes vero 13 ad 14 orgyias in latitudinem porrecta sola 6fornacibus mineras prospicit jam ultra IV Secula flo-ruit Reliquas chalybis fodinas brevitatis gra- tia recen-sere noloPrinceps ferrifondina est die Eisen-Zeche opus vetustis-simum cujus vena iterum 80 orgyias in longitudinem

bestaumltigt die zwischen den Bezeichnungen bdquoChalybsldquo = Stahl undbdquoSiderosldquo = gewoumlhnliches Eisen unterscheidet

14 Vgl Ortwin Bruumlckel Die Grube Stahlberg und die Familie Jung Ei-ne Bergmeisterdynastie aus dem Muumlsener Revier ndash In SiegerlandBlaumltter des Siegerlaumlnder Heimat- und Geschichtsvereins e V Bd 772000 H 2 S 139-142 (m 2 Abb)

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

13

in latitudinem vero inter parietes 10 ad 12 orgyias por-recta est

c) Per reliquum enim tempus plane quiescunt haeligc consue-tudo qui- dem non admodum utilis mihi videtur quod majori metalli fun- dendaelig copiaelig valde obest Princepshujus restrictaelig licentiaelig cau- sa dubio procul politicaest omnes enim fodinaelig amp offincinaelig ex- coctoriaelig asincolas pertinent hinc norma necessaria est ne unus praelig altero majus inde capiat emolumentum Praeligteria in-colaelig te- mere opinantur libera concessa fundendi po-testate pretium mer- cium ferrearum diminutum iri

( 12 )amp chalybis crudi omnes fornaces simul sumtaelig pendunt quaeligmetalla triginta amp unam officinas malleatorias exercent ubi in contos in commer- cium venientes cuduntur Pauca haeligc decondi- tione hujus terraelig dixisse sufficiat pleniorem enim hi-storiam in opere majori in proœmio promisso traditurus sum

sect IIAntequam substantias ex quibus Mars Nasso- vicus e-

xtrahitur exactius determinem in genere quaeligdam de omnibusmetallis imperfectis mihi dicen- da sunt Haeligc metalla per cer-tum temporis spa- tum sibimet ipsis relicta in terraelig speciem fa-tiscunt illi non absimilem quaelig oritur si eadem metalla in suis menstruis soluta certis substantiis nec non per se praeligcipi-tantur d) Haeligc terra in Chemia me-

______________________________________________

d) De terris metallicis earundemque differentiis multumdifferendum est Sed hoc non est hujus loci cf er-go Cl 15 LEHMANNI Ab- handlung von den Metall-Muumlttern 16 pag 44 amp sq terram metal- licam vitres-

15 Cl = celeber Celebritaumlt usw16 Lehmann Johann GottlobAbhandlung von den Metall-Muumlttern und

der Erzeugung der Metalle Aus der Naturlehre und Berg-

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

14

cibilem esse Auctor credit amp hac de re cum eo dispu- tare nolo vid praeligterea D JOACH BECHERI experimen-tum no- vum ac curiosum de minera arenaria perpetua 17 Phys EJUSD sub-

( 13 )tallurgica terra metallica dicitur In hac ipsa terra ratio metallo-rum diversitatis latet Terra cupri cu- prum terra ferri ferrum solo adjuncto phlogisto largitur Primum ergo quod de omnibus metallis imperfectis nobis animo sistere possumus hoc est haeligc aut in forma metallica aut sine eadem in for- ma calcis metallicaelig reperienda esse Duo itaque dantur minerarum genera superiora haelig enim sive calcem metallicam sive metallum ip-sum licet in atomos dispersum in semet ipsis continent utrum- que iterum genus in species multiplices subdividi potest se-cundum diversitatem substantiarum qui- bus metallum in uno aut altero statu mixtum esse potest Ne nimis prolixus sim dicta modo ad Mar- tem applicabo amp ejusdem minerarum duo genera statuere licebit e) nimirum mineras ferri calcifor-

B 3______________________________________________

terram Suppl 3 STAHL Opusc chym phys med mens

werckswissenschaft hergeleitet und mit chymischen Versuchen er-wiesen von Johann Gottlob Lehmann Berlin Christoph Gottlieb Ni-colai 1753 [8] Bl 268 S [4] 2 Bl mit Ill

17 Johann Joachim Becher Experimentum novum de Minera arenariaperpetua sive prodromus historiae seu propositionis praep D DHollandiae ordinibus ab authore factae circa auri extravtionem me-diante arena littorali Londinum 1680 auch Frankfurt Weidmann1680 - Ders Experimentum novum ac curiosum de minera arenariaperpetua Lipsiae 1703 ndash In Acti laboratorii chymici Monacensisseu physica subterranea S 823 - 1008 (Suppl 3) ndash Becher global beiSCHWINGE Lit genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

15

Septemb Cap 6 18

e) Systema Celeb CRONSTAEligDTII sequens naturam ipsamsequi mi- hi videor 19 cf EJUSD Versuch einer neuenMineralogie in der Einleitungs - Tabelle No 7 ampsectsectphos ibidem indicatos Dividit enim ferri mineras in duo genera in mineras calciformes puras

( 14 )mes amp ferrum mineralisatum In illis calces ferri in his vero ferrum ipsum continetur Cum vero hoc metallum ubivis copiose amp sub adeo variis cir- cumstantiis reperiatur infinita

18 Georg Ernst Stahl (a d Lat) Herrn Georg Ernst Stahls Zymo-technia fundamentalis oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlh-rungs-Kunst mit e neuen chym Experiment wie e wahrerSchwefel durch Kunst zum Vorschein zu bringen wie auch mit an-dern nuumltzl Erfahrungs-Proben Verlegts Johann Leopold MontagBuchlaumlndlern in Regenspurg 1734 304 S - Opusculum chymico-physico-medicum hellippraemisse praefationis loco authoris epistola adMichaelam Alberti Editio hanc adcurantem Haelae Magd Orpha-notropheum 1715 856 S = Materia Medica d i Zubereitung Krafftund Wuumlrckung derer sonderlich durch chymische Kunst erfundenenArtzneyen Dresden Zimmermann u Gerlach 1728 Der medicini-sche Haupt-Schluumlsse oder Gruumlndliche Einleitung zur vernuumlnfftigenCur aller innerlichen Kranckheiten des menschlichen Leibes durchhellip Herrn Stahls hellip dargestellt Leipzig Deer 1729 782 S

19 Cronstaeligdtii = Axel Frederik (Friedrich) Freiherr von Cronstedt gebStroumlpsta (Soumldermannland) 23121722 gest Stockholm 19081765schwed Mineraloge und Chremiker ndash Versuch einer neuen Minera-logie Kopenhagen 1760 Aus dem Schwed uumlbers durch G[regor]Wiedemann (Hrsg war Morten Thrane Bruumlnnich) Foumlrsoumlk til minera-logie Kopenhagen Roth[e] 1760 [20] Bl 264 S ndash Cronstedts Ver-such einer Mineralogie verm durch Bruumlnnich Copenhagen LeipzigProft amp Rothe 1770 296 S (= Foumlrsoumlk til mineralogie eller mineral-rikets upstaumlllning ndash Axel von Cronstedts Versuch einer Mineralogie aus dem Schwedischen uumlbers und mit aumlussern Beschreibungender Fossilien verm von Abraham Gottlob Werner Leipzig Crusius1780

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

16

inde minerarum Martis varietas facile colligi potest Certo sensu fere omnes vegetabilium amp animalium succi terram ferri vehunt f) Hoc non mirum primo enim quotidie ferrum in communi vita usurpatum iterum in ter- ram abit amp humo miscetur ibi per acidum uni- versale solutum humori terrestri unitum una cum succis in vegetabilia ascendit quaelig demum abani- malibus comesa in sanguinem mutantur Secun- de me non haeligresos crimine notandum esse duco si me credere fateor omnia metalla a natura in for- ma vera metallica produci quo-dque secundum eo-

______________________________________________

amp impuras amp in ferrum mineralisatum aut solo sulphu-re satura- tum aut una cum sulphure aliis substantiis unitum ampc Alii Au- ctores alia quoque systemata e-xcogitaverunt quaelig vero recensere nimis prolixum es-set

f) De ferro in sanguine humano multus est Ill DE HALLERin suis Elementis Physiologiaelig Tom II Libr V Sect2 sect 43 amp in Sect 4 sect 9 amp 12 amp alibi magnus Vir asserit animalia ferrum facile ex plantis habere posse Auctoritas HALLERI mihi hac in mea thesi sufficit 20

( 15 )rundem naturam firmius aut laxius suo phlogisto mixta hoc quoque ocyus aut ferius adhuc in ter- ra inclusa iterum exhalent g)Unde evidens est parum reperiri posse ferri nativi amp mineraeligquaelig a magnete trahatur Phlogiston enim eorum exha- latum est amp in fusione iis rursus adjungi debet

20 AlbrechtAlbert von Haller Elementa Physiologiae Corporis HumaniAuctore Alberto v Haller Praeside Societatis Reg Scient Goumltting Lausannae Bousquet Bd 2 und 3 im Verl Arnay Lausanne Bd4 und 5 im Verl Grasset Lausanne Bd 6-8 im Verl Societas Typo-graphica Bern - Forts bildet Haller Albrecht von Auctarium AdAlberti Halleri Elementa Physiologiae Corporis Humani - Band 2Sanguis Eius Motus Humorum Separatio Lausannae 1760 [5] Bl497 S

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

17

sect IIINullum ferrum mineralisatum stricte sic dictum______________________________________________

g) Nulla quidem Clarorum Virorum auctoritas hanc meamhypothe- sin quantum mihi innotescit suffulcit atta-men mihi videtur rem summe probabilem esse va-rietas minerarum calciformium in quibus semper una praelig altera majori quantitate phlogisti gaudet probare videtur has mineras in ea ratione suaelig origini propiores esse qua principio inflammabili imbuta sunt Sequereturex his ut ea minera calciformis quaelig ferrum in formametallica continet nuperrime a natura sit producta econtrario ea quaelig es sola calce metallica constat ve-tustior ita ut per adeo longum tempus phlogiston plane exhalatum sit De ferro mineralisato hic non lo- quor notum enim est quod menstrua in solutione me-tallorum imperfectorum eadem metalla suo phlogisto privent amp secum uniant Cum vero principium in-flammabile arctius cum substan- tiis mineralibus vola-tilibus ob majorem cum iis affinitatem co- haeligreat patet in ejusmodi mineris quidem sat phlogisti adesse posse quod vero non cum metallo sed cum alterasubstantia sol- vente unitum est

( 16 )in Principatu Siegenensi reperitur Omnes enim lapi- des ferrum pendentes hoc metallum in forma calcis amp quidem magna in co-pia vehunt Hinc omnes mineraelig ferri Siegenenses ad genus mi-nerarum calci- formium pertinent Hoc non obstante a natura ipsa eaeligdem mineraelig in duas diversissimas species sunt divisaeligquoniam quaeligvis species propriis in fodinis prostat Solo aspectu jam optime has mineras dis- tinguere possumus una bruni est coloris altera al- bicans In fusione ulterius diversam monstrant in- dolem de qua vero infra loquar Mineram brunam ad spe-ciem Haeligmatitarum pertinere censeo cum ve- ro terra calcarea

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

18

gaudeat hanc speciem Haeligmatiten basi calcarea appellare lice-bit alteram vero albican- tem Mineram chalybis albam dico b) quia verum

chalybem______________________________________________

b) Cl CRONSTAEligDT in Opere supra citato sect 30 amp 33 duasNasso- vico - Siegenenses ferri minerarum species re-censet mineram albam appellat mineram ferri albamparticulis micaceis in qua terra cal- carea marte inti-me mixta sit Verum est terram quandam mar- te in-time mixtam esse sed an vera sit terra calcarea non-dum fatis notum est In igne quidem calcaream natu-ram indicat An haeligc minera revera ad mineras calci-formes pertineat adhuc in du-

bio

( 17 )chalybem largitur Me faltem judice haelig minera- rum species omnium sunt utilissimaelig certum enim est substantias minerales volatiles ferrum vehentes hoc metallum multo modo laeligdere ampdestruere posse in igne enim avolantes certam ferri quantitatem fecum rapiunt nulla quoque arte haelig substantiaelig pe- nitus ab ipso metallo separari possunt hinc raro veram amp bonam ferri indolem acquiret sed fragile est saeligpe scissuras amp rimas agitmultam praeligterea operam requirit si ferrum bonaelig notaelig fieri de-bet ut taceam quod tam metallarii quam ferrarii circa has mi-neras versantes multis morbis obnoxii sint Omnes haelig MineraeligNassovicaelig in tractibus metalli-

C______________________________________________

bio est non martem in forma calcis sed in forma me-tallica con- tinet Ustulata enim a magnete trahitur ampplane cruda in aci- do vitriolico soluta Vitriolium Martis largitur hinc eandem po- tius ferrum per ter-ram quandam propriam mineralisatum appellare mal-

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

19

lem Alteram Siegenensem minerarum speciem quamspeciei Haeligmatitarum adnumeravi Auctor sub nomineterraelig calcareaelig marte intime mixtaelig atque spatosaeligbruni coloris recenset Sed cum omnes fere Haeligmatita-rum qualitates possideat amp simul terra calcarea eadem intime mixta gaudeat hanc speciem sum nomine Haeligmatitaelig terra calcarea mixtaelig comprehendere volui

( 18 )cis more naturaelig consueto inter suos parietes re- periuntur i-bidem cuneo amp malleo in Metallario- rum idiomate Faumlustelund Schlaumlgel amp pulvere pyrio methodo ordinaria cruuntur ampper puteum extrahuntur ibi in taberna quadam supra orificium putei contignata pueri Metallurgiaelig tyrones mal- leo lapides non metallicos a mineris separant quod scheiden dicunt amp haeligcomnia sunt quaelig ustulatio- nem praeligcedunt mineraelig enim e purofaxo erutaelig lotione plane non egent

sect IV 21

21 Vgl [Philippe I Picot de Lapeyrouse] bdquoDes Herrn Marquis von Pei-rouse Mitgliedes der Akademien der Wissenschaften zu Stokholmund Toulouse amp Abhandlung uumlber die Eisenbergwerke und Eisenhuumlt-ten in der Grafschaft Foix ndash Aus dem Franzoumlsischen uumlbersezzet undmit Anmerkungen versehen von D L Gustav Karsten [hellip] Halle inder Rengerschen Buchhandlung 1789ldquo S 142 im Abschnitt bdquoVomRoumlstenldquo heiszligt es in der Anm bdquo) [hellip] Im Nassau=Siegenschen wonoch dazu hohe Oefen sind roumlstet man den Spaumlthigen=Eisensteinebenfalls so wie die andern dortigen Eisenerze Herr Hofrath Jungwill zwar dieses (in seiner vortrefflichen Geschichte des Nas-sau=Siegenschen Eisen= und Stahlgewerbes welche in denBemerk der Kurpfaumllz oumlkonom Gesellschaft vom Jahre 1779 S 160bis 225 steht wie auch in seiner historia Martis Nassovico-Siegenensis Argentorati 1772 sect 4 pag 19 - 21) damit entschuldi-gen daszlig jenes genannte Fossil dadurch schmelzbarer gemacht wuumlr-de Allein diese Veraumlnderung muumlste bloszlig durch die Verfluumlchtigungdes Krystallenwassers und der Luftsaumlure geschehen Letztere ent-haumllt der Spaumlthige=Eisenstein zwar in grosser Menge [hellip]ldquo ndash Philip-

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

20

Minera ferri haeligc ratione ex latomiis eruta amp la- pidibus non metallicis privata ad officinas fusori- as curru vectatur ibi-demque ustulatur methodum Nassoviensium ustulandi tradam nec in fovea nec in quadam propria fornace eandem instituunt i)

______________________________________________

i) In Suecia locum siccum eligunt ubi fossa quandam effo-ditur par quantitati venaelig comburendaelig vel areamquandam muro vel vallis sepiunt in quam dein cumu-latim inferre amp aggerare venam pos- sint substernun-tur dein trabes aut validissimi arborum siccarum trun-ci accumulantur ejusmodi trabes ad altitudinem dua-rum vel trium ulnarum insuper immittunt venam ampquidam frustra ejus grandiora proxime super ipsas ar-bores lignorumque struem

( 19 )sed planum siccum firmum quadratum quoddam sex circa pe-das longum amp latum referens surculis aridis ni fallor tegunt ut acervus melius ignem capiat amp accendi posit his surculis stra-tum carbo- num tenue insternunt quod stratum minerarum e-xcipit amp sic e carbonibus ligneis amp mineris stra- tum super stra-tum sternunt amp pyramiden quadran- gularem accumulant quam circumcirca terra nex ferrifondinis sumta tegunt amp tuncdemum accen- dunt per tres quatuorve dies ejusmodi acervus ar- det amp extincto hoc acervo minera satis ustulata est Hac methodo ambaelig minerarum Siegenensium spe- cies sine ulla e-xceptione una uti amp altere calcinan-

C 2______________________________________________

amp dein accumulantur venaelig minores partes amp quidemusque in pyram quadrangulam vel alius formaelig Ulti-

pe I Picot de Lapeyrouse Traiteacute sur les mines de fer et les forges ducomteacute de Foix ndash Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810)

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

21

mo quum accumulata sic vena fuerit superinducitur tegitur venaelig quaelig lapide calcareo non abundat supe-rinjiciuntur ejusmodi lapides ut usui liqu- factorio i-donea reddatur vide EMANUEL SWEDENBORG Regn subterr 22 sect I pag 2 amp seq Anglicana ustulandi me-thodus plane eadem est cum nostra Nassovica vid i-dem SWEDENBORGII Opus sect XII pag 156 De me-thodo ustulandi Gallica vide lrsquoArt des Forges amp Four-neaux agrave Fer par Mr le Marquis DE COURTI- VRON amppar Mr BOUCHU Sect I pag 47 amp sqq 23

( 20 )tur k) Prima fronte quis opinari posset ustulatio- nem mineris nullis volatilibus mineralibus praeligditis superfluam esse sed no-tandum est quod haeligc ustu- latio non scopo purificandi suscipia-tur siquidem plane nullus vapor graeligveolens exhalatur uti expro- pria experientia novi odor hujus vaporis illum ex- acte refert qui ascendit si ferrum ignitum in aqua extinguimus sedhaeligc ustulatio ideo instituitur ut mineraelig melius fundi possintminerarum enim Sie- genensium utraque species terram quan-

22 Swedenborg (Swedberg) Emanuel von (geb Stockholm 29011688gest London 29031772) Emanuelis Swedenborgii Regnum sub-terraneum sive minerale de ferro deque modis liquationum ferri perEuropam passim in usumreceptis deque conversione ferri crudi inchalybem de vena ferri etprobatione eius pariter de chymicis prae-paratis et cum ferro et victrioloeius factis experimentis ampc ampc cum figuris aeneis Dresdae et Lipsiae sumptibus Friderici Hekelii1734 386 S zahlr Ill Kt = Emanuelis Swdenborgii Opera philo-sophica et mineralia Bd 2 ndash

23 Gaspard de Courtivron Etienne-Jean Bouchu Art des forges etfourneaux agrave fer par le Marquis Decourtivron et par M Bouchu ndashIn Descriptions des arts et meacutetiers faites ou approuveacutees par mes-sieurs de lrsquoAcadeacutemie Royale des sciences Paris Saillant et Nyon ndashDarin auch von Swedenborg laquo Traiteacute du fer raquo ndash Descriptions desarts et meacutetiers Avec Figures en taille-douce faites ou approveacutees parMessieurs de lrsquoAcademie Royale des Sciences Paris Desaint u a1761 ndash 1789 Vol 1 ndash 35

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

22

dam calcareaelig indolis vehit l) Terra vero calcarea nondum cal- cinata per totam suam substantiam certa aquaelig quan- titate gau-det quaelig ad naturam atque hujus terraelig indolem aliquid conferre videtur fusionem vero maxime impedit In calcinatione haeligc a-qua tolli-

______________________________________________

k) vid Cl WALLERII Elem Metallurg in Metallurg chemPart II Cap 4 24

l) Ex Scriptis metallurgicis notum est ad ustulationemaeligque ac ad fusionem mineris calcareaelig indolis experti-bus lapides calcareos ad- jiciendos esse ut exinde fu-sio melius perfici possit Cum vero mineraelig Siegenen-ses sine ullo additamento ustulentur amp fundantur aliaeligpraeligterea terraelig in his mineris calcareaelig praeligsentis notaeligadsint concludere potero hanc terram in his minerisrevera adesse

24 Waller Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicae conscripta atqveobservationibus experimentis et figuris aeneis ill agrave Johan GotschWallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S [1] gef Bl Ill -Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders der Chymischen Ausdem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallers uumlbersetzt Leip-zig Crusius 1770 ndash Elementa Metallurgiae Speciatim Chemicaeconscripta atqve observationibus experimentis et figuris aeneis ill agraveJohan Gotsch Wallerio Holmiae Askergren 1768 [9] Bl 440 S[1] gef Bl Ill = Anfangsgruumlnde der Metallurgie besonders derChymischen Aus dem Lateinischen des Herrn Joh Gottsch Wallersuumlbersetzt Leipzig Crusius 1770 ndash Vond en 7 halben und den 7 gan-zen Metallen und den Produkten derselben hellip Aus dem Schwedi-schen uumlberetzt und mit Anmerkungen versehen von D Christian Eh-renfried Weigel hellip Leipzig bey Siegfried Lebrecht Crusius 1776 =Der physischen Chemie hellip Theil Aus dem Schwedischen ins Latuumlbers u verm hrsg v Joh Gottschalk Wallerius hellip und nunmehrins Dt uumlbers und mit einigen noumlthigen Anm vers von Christ AndrMangold Thiel 2 3 und 4 Abtheilung Aus dem Schwed ins Latuumlbers und verm hrsg v J G Wallerius und nunmehr ins Dt uumlbersund mit einigen Anm vers v C A Mangold

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

23

( 21 )tur amp terra magis alcalescit unde ad fluxum me- tallorum aptior redditur imprimis vero scorifica- tionem promovendi indolem induit m) Nunc er- go patet ustulationem Minerarum Nassovi-carum maxime ad fusionem conducere qua ex causa ne- ces-sario ea fusionem antecedere debet

C 3______________________________________________

m) Magna vero est differentia inter terram hanc calcareamcalcina- tam amp inter calcem vivam nunquam illaadeo magnum ignis gradum in ustulatione experitur hinc quoque ejusdem phaelignome- na non adeo vehe-mentia sunt Sed curiosum est quod terra cal- carea calcinata in ferri fusione scorificationem non impediatcalx viva etenim nunquam vitrescit Differentiam inter calcem vivam amp Alcali egregie depinxit BECHER inThesi CXVIII Sect I P II Specim sui principia mi-xtionis subterranea demonstrandiDe fluoribus seu adminiculis calcinatoriis amp fusoriis imprimis quoad lapidem amp terram calcaream conf Cl WALLERIUS Cap V Part II Metallurg Chem Ele-mentis Metallurgiaelig annexaeligNum forte terraelig metallicaelig ferri sunt argillaceaelig naturaeligamp omnes argillaelig species olim fuerunt ferrum terraeligcalcareaelig qualitas ter- raelig metallicaelig fluxum promo-vendi tale quid probare videtur Ad- do argillas ple-rumque adjuncto phlogisto aliquid ferrum largi- ri De limo certum est uti famosum illud BERCHERI expe-rimen- tum demonstrat vid Phys EJUSD subterranSuppl in Cap 3 p 296 de quo multus est STAHL insuo Opusc supra cit p 368

( 22 )sect V

Calces metallicaelig adjecto fluxu fusaelig nisi illis simul prin-

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

24

cipium inflammabile adjungatur non in metallum sed potius invitrum abeunt n) Mine- raelig vero in ustulatione phlogisto nonimbuuntur quia vix candescunt hinc mineraelig adhuc ulterius ad fusionem requirunt aliam substantiam quaelig illis principium in-flammabile dare possit etenim terra calcarea harum Minera-rum fluxus naturalis hoc principio nequaquam praeligdita estSubstantia quaelig optime hoc officio fungitur est ligneus carbo de quo quaeligdam praeligmittenda sunt Omnia ligna ex partibus ter-restribus oleosis acidis amp aquosis con- stant in igne aperto aeuml-ris motum amp vim ignis sum-

______________________________________________

n) Fluxus duplici scopo in fusionibus adhibentur priorfluxuum spe- cies est quaelig scorificationem promovet haeligc vitraelig indolis esse debet v c Vitrum fusorium Glasfluszlig quod praeligcipue de Vitro Satur- ni participat amp hi fluxus partem Mineraelig faxeam non metallicam respiciunt alterum est salinum compositum alcalinaelignaturaelig quod partem metallicam ad fusionem promo-vet Haeligc est sententia STAH- LII vid EJUSD Opuscin Dissertat poster Metallurg Pyro- techn Sect 2 pag 821 25 Nescio cur magnus Vir Alcali vim vi- trescentem non attribuat omnia enim vitra in œcono-mia usitata Alcalibus praeligparantur

( 23 )mam experiuntur itaque omne volatile id est aqua oleum amp magna pars acidi in auras abit re- manet ergo nihil aliud quam substantia terrestris fixa cui reliquum acidum in Alcali versum adhaelig- ret quodque ope elixivationis inde auferri potest Com-burantur vero ligna in igne mortuo sive vase clauso ignis mul-to minore gradu in ligna agit nul- lus aeumlris motus accedit hinc solummodo volatilia partim avolant aqua una cum aliqua parte

25 Stahl Georg Ernst Dissertatio medico-chymica inauguralis de sali-bus metallicis quam sub praesidio Dn Georgii Ernesti Stahl pu-blico ac placido eruditorum examini sistet Godofredus Rothius Ha-lae Magdeb[urgicae] 1708 28 S Halle Univ Diss 1708

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

25

acidi vegetabilis in hac aqua soluti nec non pars quaelig- dam olei sub forma fumi expelluntur reliquum aci- dum amp oleum substantiaelig ligneaelig intimius mixtum summe concentratur Hinc oleum formam resini- sam induit unde commodum ignis fit alimentum Acidum vero non in Alcali mutatur sed potius ma- gis concentratur o) Curiosum omnino est quod ea ligna quaeligausteriori gaudent acido quaeligque si- mul robusta amp dura sund uti quercus fagus ampc carbones ad fusionem optimos largiantur p)

______________________________________________

o) Ill SPIELMANN rem uti omnia quaelig docet egregie expli-cat vid Viri Excell Institutiones Chemiaelig 26 sect 72Experim 61 amp sect 80 statim ab initio

p) Num forte Acidum vegetabile fortius majorem Alcalicopiam in

( 24 )sect VI

Cum carbones lignei supra explicate una cum terra calca-rea Mineris Nassovicis inhaeligrente verum fluxum metallicum efficiant liquet adjectis solis hisce carbonibus ope ignis vitrifi-catorii has Mine- ras in metallum amp vitrum verti debere haeligomnia

vero

26 Spielmann Jakob Reinbold bdquoJAC REINBOLDI SPIELMANN Phil amp Med D Chemiae Botanic reliquaequae Mat Med Prof PO Capit Thom Canonic Acad Caesar Nat Curios amp PetropolitRegiae Berol Elect Mogunt amp Palatin Sodalis Colleg RegiiMed Nancejani Honor Membri INSTITUTIONES CHEMIAE PRAELECTIONIBUS ACADEMICIS ADCOMMODATAE [Vigenette Hermes mit Aumlsculapstab und Banner bdquoSic vos non vobisldquouumlber und rechts neben Bienenstock sculpsit HRV] - Editio al-tera revisa aucta polita = ARGENTORATI - APUD JO-HANNEM GODOFREDUM BAUERUM 1766rdquo ndash Spielmann beiSCHWINGE Lit allg genannt

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

26

______________________________________________

combustione pendit sive num Alcali fortius amp magisconcentra- tum largitur Mihi probabile esse videtur quod carbones in fu- sione ferri non solum metallum principio inflammabili imbuant sed quod praeligterea adfluxum aliquid contribuant cum enim ter- ra calcarea fluxum metallorum nequaquam vero scorificationem promoveat quaelig tamen maxime necessaria est requirituralia flu- xus species quaelig simul partes non metallicasin vitrum vertat Consideremus carbones in fusioneignem maximum apertum expe- riuntur ergo in cine-res abeunt qui Alcali vehunt Alcali vero lapidibus fusum cum iis in vitrum vertitur carbonum in fusio- ne itaque usus triplex est

1) fusionem ipsam ignem sustentando efficiunt2) calcibus metallicis phlogiston largiuntur3) ad scorificationem conducunt

Quid M DE COURTIVRON de carbonibus sentiat vide inEJUS Opere lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer SectII Part I p 6 Ars carbonaria in principatu Siegenensi ad summam perfectionem pervenit hic nimis proli-xum esset sufficientem hujus artis dare instructio-nem in Opere futuro omnia exactissime tradam

( 25 )vero certas encheiresis certumque apparatum re- quirunt quaelig utrite intelligantur explicanda amp recensenda sunt Praeligcipuuminstrumentum passi- vum est fornax fusoria quaelig quatuor mo-menta probe observanda requirit nimirum locum stru- ctu-ram figuram amp magnitudinem Locus siccus esse debet hinchumus explaranda est an scatu- riginibus plane careat in locis enim humidis fer- rum nunquam satis excoqui potest sed nimis cru- dum manet Ratione situs observandum est ut rivus ad machinam ventilatoriam movendam suffi- ciens prope adsit Instructura requiruntur lapides summe refractarii qui omnem i-gnem sine ulla vi- trificatione ferre possunt murus sit summe densus amp crassusFiguram quaelig in fornacibus Nassovi- cis in

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

27

usu est explicabo Orificium fornacis supe- rius quadratum o-blongum refert tres pedes lon- gum duos vero pedes cum di-midio in circa latum est tota fornacis altitudo viginti pedes rhe-nanos efficit Respectu luminis interni notandum est quod ab orificio superiori semper crescat usque ad pedem circiter duo-decimum ubi latus majus decem

D

( 26 )minus vero octo pedibus absolvitur hic cavum ite- rum decre-scit ita ut latera sub angelo quadragin- ta quinque gr a linea verticali declinent usque dum cavitas adhuc parumper sit majorlumine su- periori nunc adhuc aliquantulum diametri mi- nuuntur usque ad fundum ubi focus in circa orificio superiori par est Regio ab orificio superio- ri usque in medium dicitur caminus a medio usque in eum locum ubi declinatio parietumdefinit dicitur saccus inferior cavitas appellatur focus q)

______________________________________________

q) In Suecia fornaces plerumque rotunda gaudent figuraquaelig sem- per fornacum optima est sed in reliquis cir-cumstantiis cum Nas- sovicis fere conveniuntEgregiam iconem quaelig satis exacte fornacem Nassovi-cam re- praeligsentat si quis videre cupit evolvat exi-mium amp non satis lau- dandum Opus lrsquoArt des Forgesamp Fourneaus agrave Fer supra jam citatum Sect III Tab I Fig I amp II nihil in hac figura a figura fornacum Nassovicarum recedit nisi focus qui in Nassovia non adeo angustus nec profundus esProportio conveniens in fornacum constructione ubivisobser- vanda est Caminus si nimis angustus ignisnon tanta vi agree potest quanta necessaria est si ni-mis vastus ignis avolat amp non sat in mineras agit quia ventus nullibi retinetur amp sine actione per orofi-cium exit fabrimurarii etiam faberrimi quidem mensu- ram amp proportionem norunt sed causam quare igno-rant amp sem-

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

28

( 27 )Figuram vero quadrangularem tota fornax in fun- dum usque servat excepto quod haeligc figura uti dixi major minorve redda-tur Magnitudo forna- cis alias ad usum amp multitudinem ferri quod in certo temporis spatio fundere volumus se referre de-bet Fornax in plano obliquo locum habet ita ut sola humo sine scala ad orificium superius ascen- di possit amp infra ante focumquoque planum quod- dam sit in quod modulus effodi amp fer-rum emitti queat Demum observandum est in altero late- rum longiore foci planum modo dictum respicien- te aperturam quandam magnam relinqui debere quaelig latitudinem foci exactereferat quatuor vero pedes alta sit Fusio si inchoatur haeligc aper-tura ta- bula quadam lapidea sed non tota clauditur ver-

D 2______________________________________________

per morem veterum sequuntur hinc adhuc multa in ope-re fuso- rio Nassovico forsan emendanda essent simodo omnia rite exa- minentur nihilominus res metal-lica ibidem locorum summe flo- ret amp toti regioni amp terris circumjacentibus magnum quaeligstum affert Qui ceterum doctrinam de fornacibus fusoriis plenariam legere cupit evolvat Reg subterran SWEDENBORGII amplrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave fer in his Tractatibusomnia inveniet quaelig ad hanc rem scitu necessaria sunt

( 28 )fus fundum enim foci apertura manet per quam scoriaelig extra-huntur Haeligc apertura in latitudinem duorum pedum porrecta unum vero pedem in al- titudine efficit ante hanc aperturamvallum est quod effluxum metalli impedit in fundu hujus val-li illud foramen est quod tempore emissionis ferri aperitur Hunc fornacis locum perspicuitatis gratia forum externum dico

sect VIIAliud praeligterea instrumentum necessarium est nimirum

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

29

folles eum enim ignis fusorius maximam requirat agitationem haeligc agitatio vero mediante aeumlre perficiatur evidens est machi-nam esse ne- cessariam quaelig aeumlrem in fornacem pellat In Sue- cia amp alibi utuntur follibus ex affamentis ligneis stru- ctis r) forsan hi folles fundendo molli ferro pares

______________________________________________

r) Folles lignei quoque in Nassovia in officinis argenti ampcupri fu- soriis in usu sunt ob frictionem follis par-tium lentissime compri- muntur maxime commodisunt ubi non festinatur sed quia in fusione ferri Ne-gociatores participantes magni numeri sunt qui- vis praeligterea in brevi temporis spatio magnam metalli co-piam fun- dere ardet omni studio festinant amp opusurgent Ideo folles co- riaceos praelig aliis eligunt quo-niam sine displosiones periculo in

( 29 )sunt spirant quidem ventum fortem continentem sed cum aeumlr inclusus si spatium internum continue diminuitur magis magi-sque versus parietes ligneos premat hi parietes vero nullo modocedere pos- sint sed aeumlri pertinacissime resistant clarum est hos folles in juncturis omnibus exactissime concin- nandos esse Sed quis ignorat quod in ejusmodi arctissimis juncturis frictio maxima sit inde major

D 3______________________________________________

ignem faeligviunt Ars folles fusorios parandi in Nassoviaarduum opus est amp ejusmodi artifex praeligprimis coli-tur In Opere futu- ro hanc artem distincte describam Cl SWEDENBORG in Regn subterr p 23 amp sqq necnon in Tab III folles Suecicos descri- bit amp delineat figura exacte cum figura follium Nassocicorum con-venit nisi quod folles Nassovici majores sint De formaven- tilatoria multa notatu digna Illustr Auctor profert pag 26 amp seq Verba quaelig ibidem extant mihi

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

30

summe arriserunt Successus inquit liquationis mul-tum dependet a directione venti folles enim amp ventus pulmonum amp animaelig instar sunt calor vero vitam re- praeligsentat nisi pulmones salubres amp integri amp libertransitus ani- maelig relictus calor vitalis facile extin-guiturNihil in descriptione amp delincatione follium ligneorumvincit Cl REAUMURII Libellum memorialem 27 Tracta-tui lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer insertum Sect II pag 20 icones adeo pul- chraelig amp exactaelig sunt ut nihil amplius hac in re desiderari possit

( 30 )

27 Reacuteaumur Reneacute Antoine Ferchault de LrsquoArt de convertir le fer forgeacuteen acier et lrsquoart drsquoadoucier le fer fondu ou de faire des ouvrages defer fondu aussi finis que de fer forgeacute Paris Brunet 1722 566 S 17Taf 4-o ndash Vgl auch Caroli de Cisternai du Fay [oft auch Dufaygeb Paris 14091698 gest ebd 16071739] Ober-Aufsehers desKoumlnigl Kraumluter-Gartens zu Paris Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellete Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlgetworden Aus dem Frantzoumlsischen in das Teutsche uumlbersetzt ErfurthWeber 1748 196 S [13] Bl Ill ndash Anmerckungen uumlber verschiede-ne mit dem Magnet angestellte Versuche Welche Er Bey der Kouml-nigl Academie der Wissenschaften zu Paris in den gewoumlhnlichenVersammlungen ehemals oumlffentlich abgelesen Denen zugleich die inder Historie dieser Academie befindliche Einleitungen von dieserMaterie Wie auch Des Herrn von Reaumur Versuche womit er be-weiset Daszlig der Stahl und das Eisen leichtlich magnetisch werdenwenn man sie gleich mit keinem Magnet bestrichen beygefuumlget wor-den Carolus de Cisternai DuFay Erfurth Weber 1748 23021723fand der Versuch Reacuteaumurs hier statt

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

31

vis movens major inde quantitas aquaelig ad folles movendos tan-dem omnibus hisce concellis si vis movens nimis intenditur nullum lignum licet fortissimum aeumlri summe elastico resisterepotest sed fissuras agit sive penitus disploditur hinc pa- tet folles ligneos quidem spirare ventum qui sem- per aeligquali cumimpetu agit sed fortitudinem nun- quam illum gradum vehe-mentiaelig acquirere quem folles coriacei dare possunt Hi enimfolles pressio- nem vimque motricem maximam admittunt co- rium aliqomodo cedit amp facillimi sunt pressu ictibus venti i-gnem summe agitant lenioribus re- missionibus vero guttam fu-soriam de qua infra ul- terius facilius descendere sinunt Lon-gitudo ho- rum follium in Nassovia circa sedecim pedes una cum acrophysiis efficit Duo requiruntur sufflato- ria quaelig juxtase invicem posita alternatim axe quodam aqua circumacto pre-muntur superne vero pondere quodam cessante pressione ite-rum sursum trahuntur Duo follium acrophysia quorum utrum- que orificio cujus lumen rotundum digitum trans- versum cum dimidio in diametro efficit gaudet in conum quendam metalli-cum in muro fornacis ho-

( 31 )rizontaliter situm terminantur s) cujus apex obtu- sus perfora-tus lumine gaudet aeligqualis magnitudinis luminibus acrophysio-rum simul sumtis Hic conus dicitur forma ventilatoria ventumin unum coar- ctat amp horizontaliter versus parietem oppositum trudit Sed probe notandum est quod folles on versus focum e-xternum dirigantur hic enim focus in latere majori quadrati o-blongi fornacis est folles vero in eo latere ponuntur ubi quadra-taelig ejusdem figuraelig latus brevius est amp ita locati sunt ut fer- rum fusum quidem ad formam usque ascendat sed nunquam in eam influere posit itaque AEligolus im- mediate supra focum faelig-vit

______________________________________________

s) Forma ventilatoria in principatu Siegenensi ex ferro cu-so amp cu- pro paratur ut majorem inde calorem ferreposit ventus praelig- terea qui continue per hanc formam transit eandem refrigerat ita ut nunquam plane cande-

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

32

scat Ratione figuraelig adhuc observan- dum est quod in altero latere applanata sit ut firmum habeat si- tum Nullibi in scriptis figuram exactam formaelig ventilatoriaeligin- venire potui Descriptiones formaelig ventilatoriaelig inTractatu lrsquoArt des Forges amp Fourneaux agrave Fer Sect IIPart II nec non in Regn subterr sect I pag 25 amp seqlegi possunt

( 32 )sect VIII

Praeligmisso nunc praeligcipuo fusionis apparatu ad ipsum o-pus transgredior Ad regimen cujusvis for- nacis tres requiruntur fusores qui versus autumnum domicilia sua relinquunt seque in officinas fusorias recipiunt omnia visitant amp reficiunt omnibusnunc- ce praeligparatis fornacem carbonibus folis implent hosce carbones accendunt sed folles quiescunt orificium vero supe-rius obtegunt sicque fornacem per septimanam calefaciunt t)Cum hac calefa-

ctione______________________________________________

t) Calefactio fornacis ideo requiritur ut calor statim inprincipio fusionis summam vim habeat cujus magna pars alias parietes abiret vide Celeb WALLERII Metal-lurg pag 277 ubi Auctor differentiam inter furnum calidum amp frigidum ponit amp asserit furnum frigidum calefaciendum esse De more Suecico fornacem cale-faciendi conf SWEDENBORG Regn subterran sect 1 pag30 In Suecia enim juxta hunc Auctorem fornacemcarbonibus amp pau- cissimis mineris implent hinc indevero prunas illis immiscent tunc omnes aperturas amp rimas obturant amp hoc modo per ignem mortuum for-nacem calefaciunt sed nullam causam hujus en- chei-reseos perspicio ignis enim nudus amp aliquomodo aper-tus me- lius huic scopo inservit

( 33 )

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

33

ctione simul amp ustulatio minerarum inchoatur for- nace cale-facta instituitur fusionis opus Immittun- tur primo fornaci circi-ter quadrigentaelig libraelig car- bonum super hoc stratum quingentaeliglibraelig in cir- ca Minerarum ustulatarum iterum quadrigentaelig li- braelig carbonum superingeruntur quos rursus quin- gentaelig libraeligMinerarum exipiunt Hac ratione stratum super stratum fornax repletur sed nullam calcem Nassovienses immittunt nec ullam substan- tiam calcareaelig indolis Mineraelig enim ambaelig sibi ipsis sufficientes solis carbonibus funduntur u)

E______________________________________________

u) Cl WALLERIUS in Libro modo citato p 278 inquit rarovel nunquam mineram solitariam ingeri sed simul a-dhiberi vel la- pidem calcareum ad promovendam fu-sionem (hoc in Nassovia pla- ne nunquam sit) vel a-lius generis lapides (hoc quoque ibidem omittitur) veldiversas commisceri mineras debent Hoc ulti- mum subinde in usu est si mineraelig non fatis facile in fluxum pronaelig sunt tunc immiscent illis mineras quaelig fluxumfacilitant Scoriaelig vero nunquam mineris adjungunturSWEDENBORG in Regn subterr asserit Roslagiensesamp alios nulla calce in fusione uti quia calcareus lapisipsi vena intertextus sit Hinc miror WALLERIUM di-cere raro vel nunquam mineram solitariam in- geri Hanc ergo qualitatem mineraelig Siegenenses cum Rosla-giensi- bus commumen habent

( 34 )Nunc follium motus incipit ventique iteratis re- percussionibus gemitibus mugitibusque horren- dis per totam massam fremunttandem gyris ra- pientibus stygiis cum flammis per orificium su- perius erumpunt amp maximo cum impetu altas in auras ruunt Sic omnes carbones per totam for- nacem accensi mineras igniunt Sed quid in foco tunc temporis fiat res altioris indaginisest cum enim immediate supra focum vasta illa fornacis re- gio i e saccus desinat itaque fornacis parietes ar- ctius ad se accedant ibidem Mineraelig nunc aliquo- modo molles amp cohaelig-

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

34

rentes fornicem quendam for- mant Carbonibus primis combu-stis Mineraelig im- mediate supra formam ventilatoriam fornicemforman- tes liquefieri incipiunt quo magis liquefiunt eo

______________________________________________

In ferrifusionibus Gallicis non minus fluxus calcareusmineris ad- jicitur vid lrsquoArt des Forges amp Fourneauxagrave Fer Sect III p 12 ubi Illustres Autores dicunt Lacharge est composeacutee drsquoune certaine quantiteacute de mine de charbon amp de castine la castine est une ma- tiegraveretregraves - essentielle ampc haeligc Castine est substantia calca-rea quaelig va- ria est secundum naturam minerarum amp consuetudinem loco- rum Cum itaque in mineris Gal-licis iterum hic fluxus necessa- rius sit quoque a natu-ra minerarum Nassovicarum ut discrepent necesse est

( 35 )magis descendunt amp in venti ictus incidunt Jam quovis venti ictu gutta metalli crassa ad mensuram pugni ex fornice revelli-rur amp versus latus opposi- tum truditur ibidem conquassataventi remissione in focum cadit Hanc guttam jam supra guttanfu- soriam appellavi quaelig omnia optime per ipsum formaelig ori-ficium observare poteritis v) Itaque primum Minerarum stratum horaelig unius spatio guttatim in focum descendit ibique liquida in forma undulat Stratum nunc secundum carbonum fere consum-tum

E 2______________________________________________

v) M le Marquis DE COURTIVRON amp M BOUCHU rem nonminus exacte recensent in opere jam saeligpius laudatolrsquoArt des Forges ampc in Sect III pag 14 dicunt Crsquoestun spectacle fort singulier que celui qui srsquooffre lors-qursquoon est placeacute dans lrsquoembrassure de la thuyegravere 28 il en coute drsquoabord quelque chose aux yeux mais ils

28 la tyegravere Duumlse Strahlduumlse

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

35

srsquoaccoutument insensiblement agrave soutenir la grandelueur qui les a fatigueacutes la pru- nelle se referre elle ne donne plus entreacutee agrave une si grande quantiteacute de lu-miegravere Les bouts on les buzes des soufflets nrsquooccupentpas tout lrsquoespace de la thuyegravere cela est agrave proposmecircme agrave cocircteacute de ces buzes on apperccediloit ce qui se passe dans lrsquointeacuterieur du fourneau tantocirct on voit desmorceaus de charbon tomber des grains de mine tan- tocirct on voit des grains de mine qui srsquoallongent amp qui ensuite lais- sent tomber une goutte agrave peu pregraves commla cire drsquoEspagne que lrsquoonfait fondre sur la chan-delle amp tout cela avec certaines varieacuteteacutes

( 36 )sublato primo Minerarum fornice in superficiem ferri fluidi in foco decidit metallum principio in- flammabili adhuc ulterius imbuit in cineres ver- sum amp scorificationem perficit Dum hoc fit al- ter Minerarum fornix jam paratus stillare incipit nullum fere temporis intervallum duorum fornicum formationem inter-cedit Sic quavis hora in circa 500 Minerarum libraelig fundunturquaelig utplurimum 250 libras metalli largiuntur Praeligterlapsis sexho- ris focus plenus est Per hoc temporis spatium fu- sores semper per focum externum in facie fornacis me- talli a scoriis mundant amp despumat Foco pleno formant in plano arenose ante focum longam fos- sam prismaticam cujus extremitatumuna imme- diate aperturam in fundo foci luto arenaque obtu- ratam tangit Tunc vero aperturam aperiunt prorumpit metal-lum fluidum summo impetu tor- rentis instar per totam fossam undulat ventus fo- co inclusus flammis lanceolatis per apertu-ram ulu- lat Ferrum nunc in modulo prismatico refrigescit amp haelig metallicaelig moles prismaticaelig dicuntur Goosen 29

( 37 )quarum una mille amp quingentaelig ad duo millia librarum gravis est fossa vero sive modulus in medio colli- culum quoddam ha-

29 Ortsnamen in Brandenburg Gosen = Backoumlfen

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

36

bet hinc goosaelig ibidem loci te- nues solo ictu franguntur ut fa-cilius ab uno loco ad alterum transportari possint Ex Minera ve-ro alba ferrum quod funditur non in modulos pris- maticos sed planos emittitur hinc haelig goosaelig sem- per assamenta crasse referunt amp Stahlkuchen di- cuntur qui unam amp quartam par-tem pedis lati quindecim circiter longi amp quintam pedis partem crassi sunt Durante hoc tempore singulis horis in orificium superius ingeruntur carbones amp mineraelig sed certis quibusdam encheiresibus quas recensere opus est explorat fusor baculoquodam w) vacuum fornacis superius an mineraelig fatis descen-derint ut aliaelig superingeri possint quod si obtinet corbes car-bonum duaelig quas Zayn dicunt primo injiciun- tur quaeligvis cor-bis ducentas libras carbonum con- tinet itaque quadringentaelig li-braelig carbonum una

E 3______________________________________________

w) Hic baculus angulum rectum refert amp cujus alterumcrus pro manubrio est alterumvero ad ementiendum vacuum pro nova impletione sat longum est

( 38 )vice pro strato inserviunt x) Ingestis nunc car- bonibus longo quodam longurio ligneo carbones in fornace disperguntur ne inuno quasi cumulo ja- ceant sed ubivis horizontaliter fornacem repleant Mineraelig ustulataelig ante orificium fornacis in plano quodam ligneo hoc orificio circa duos pedes in- feriori mal-leis comminutaelig jacent In latere op- posito orificii fornacis tabu-la quaeligdam ferrea ali- quantum a linea verticali reclinata posita est fusor pala quadam ex lamina ferrea parata in circa sex li-bras mineraelig continente mineras versus illam ta- bulam conjicit itaque frustra majora prius deci- dunt pulvis vero sequitur ea-dem encheiresi fit ut latus fornacis ubi tabula est primo peple-atur mineraelig simul ut ibi quasi collem forment Itaque quovis jactu semper majora minerarum frustula prius fundem petunt super declivem collem de- currunt hoc modo obtinetur ut ma-jora frustra ma- jorem ignem amp vice versa experiantur Haeligcme- thodus mineras injiciendi adeo magni momenti est

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

37

______________________________________________

x) Quaeligvis corbis gaudet quatuor manubriis quibus agrave duo-bus viris robustis portatur

( 39 )ut pro vero signo boni fusoris habeatur si eandem rite intelligat y)

sect IXRecensui methodum Nassovicam ferrum fun- dendi qua

duo illa Minerarum Siegenensium ge- nera aeligque tactantur iniisdem fornaci bus iisdem carbonibus iisdemque encheiresibus ambo fundun- tur Sed metallum quod effluit diversa habet signa quaelig indicant metalla uti amp mineras esse diversaelig indolisHaeligc signa per totam fusionem se- se manifestant ferrum enimex minera alba flui- dius amp magis albicans apparet e contrario ferrum ex minera rubra tenacius fluit amp aliquomodo ru- bescit In statu fluido scoriaelig es minera alba purio-

______________________________________________

y) De methodo Suecica venam imponendi vide SWEDEN-BORG Regn subterr sect I pag 33 De methodo Galli-ca M DE COUR- TIVRON amp M BOUCHU lrsquoArt desForges amp Fourneaux agrave Fer Sect III pag 12 amp 13 Regulas in impositione minerarum obser- vandas tradit WALLERIUS in Elem suis metallurgicis in Metallurg chem pag 279 amp seq Raro hic dari possunt regulaeligconstantes omnes enim encheireses ad naturam mine-rarum se referre debent WALLERII nihilominus regulaeligfatis generales sunt amp ubivis lo- cum habent

( 40 )res vitrescentiores amp fragiliores sunt E contra- rio scoriaelig exminera rubra nigrescunt tenaciores atque opacaelig sunt Metallumipsum valde differens est refrigeratum enim ferrum ex mineraalba tar- dius aeligruginem trahit albidius in fractura amp splen-

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

38

descentius apparet Dum malleo cuditur clarius resonat illo fer-ro ex haeligmatite extracto hoc enim statim ferruginosum fit infractura lividi est colo- ris amp sonum obscurum edit

sect XHoc metallum ita ex mineris fusum crudum di- citur goo-

saelig enim prismaticaelig ex mineris rubris ortaelig dicuntur ferrumcrudum alterum vero me- tallum ex minera alba ortum (dieStahlkuchen) di- cuntur chalybs crudus Ex priori nimirum ex ferro crudo quibusdam in Siegenaelig locis Siegaelig Marienbornaeligampc varia utensilia œconomica paran- tur sed de his alibi z)Jam meum est rimari no-

tas______________________________________________

z) De fusione utensilium ex ferro crudo nil elegantius neclegi nec videri potest quam icones amp descriptiones Excellentiss AUCTO- RUM de lrsquoArt des Forges ampFourneaux `a Fer in Sect III Part 4 pag 75 Tab X XI amp seq

( 41 )tas cujusnam naturaelig ferrum crudum sit cur non sit malleabile cur adeo durum haeligc enim differen- tiam specificam inter fer-rum crudum amp cusum con- stituunt Hic non pontem asininum substantiam quandam occultam in auxilium vocabo ex qua omnia quidam explicare volunt sed ex materiis sa- tis notis in mineris existentibus rem exponam In mineris adest metallum ipsum aut calx metallica haeligc differentia hic nil momenti tra-hit sed praeligter- ea adest terra calciformis quaelig in fusione in vi-trum abit Quid fit in fusione metallum gravius de- scendit substantia levior supernatant sed ferrum aliis metallis tenacius fluit hinc particulaelig scoria- ceaelig difficillime ascendere possuntamp per totam me- talli aggregationem dispersaelig manent Praeligtereafer- rum stanno excepto metallum levissimum non adeo ma-gno nisu fundum petit Itaque sine am- bage amp magna opera haeligc ferri crudi natura conci- pi potest nimirum praeligter naturam

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

39

metallicam amp vitraelig indolis est Cusio nunc breviter recensenda hanc meam sententiam adhuc ulterius firmabit ad eandem ita-que transgredior

F

( 42 )

SCHOLION 30 AD sect IX ET XDifferentia quaelig in mineris obtinet in metallo quoque ea-

dem esse videtur Minera alba aeligque ac metallum ipsum terrampurissimam subtilissimam albam continet Haeligc terra amp metal-lum lapidem effi- ciunt qui durus splendescens amp albicans estper ustulationem friabilis amp ad fusionem aptior redditur splendescentiam perdit amp calcem vivam aliquomodo refertdum funditur amp metallum arcte cum terra illa pura amp alba co-haeligrens principio inflammabili im- buitur haeligc terra tunc perignem vitrificatorium in vitrum abit quod in fusione sola nin ametallo separatur praeligter id quod superfi- ciei metalli superna-tat itaque per totam usquequaque aggregationem metalli puris-simi hoc vitrum purum retinetur unde eaelig qualitates oriunturquas in bis sectsectphis recensui Substantia vitrea propriaelig indolisest amp nondum satis cognita in metallo ex minera alba or- tomagis naturaelig vitri appropinquat quam in altero metallo quod ex minera bruna oritur haeligc substantia Gall Laitier GermLecht 31 dicitur Nomen Latinum Scoriaelig ei non competit ferri

30 Scholion = erklaumlrende Randbemerkung31 Lech oder Stein das durch Schmelzen hergestellte Einfach-

Schwefeleisen oder auch ein Gemenge der Sulfide von Eisen Kup-fer Blei usw Kupferstein Bleistein usw ndash Vgl auch AgricolaGeorg Zwoumllf Buumlcher vom Berg- und Huumlttenwesen In denen dieAumlmter Instrumente Maschinen und alle Dinge die zum Berg- undHuumlttenwesen gehoumlren nicht nur aufs deutlichste beschrieben son-dern auch durch Abbildungen aufs klarste vor Augen gestellt wer-den Sowie sein Buch von den Lebewesen unter Tage In neuer dtUumlbers bearb v Carl Schiffner Berlin VDI-Verlag 1928 XXXII564 S hier heiszligt es im Buch 7 S 188 bdquodieses Buch soll die Pro-bierverfahren beschreibenldquo S 201 bdquoZur dritten Art gehoumlrenSchwefelkies der aus Schwefelkies erschmolzene Stein 23 Soda

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

40

enim essen- tiale quid est Vitreum Martis banc substantiam ap-pellare licebit Minera altera Haeligmatites basi calcarea calcebruna martiali gaudet non adeo durus nec splendescens sedobscurus pulverulentus lapis est ipsum metallum in fusione a-liquomodo tenax fluit Vitrum te- nacissimum in ferri despuma-tione in fila facile ducitur quasi resi- nosum quid monstrat plane nullam pelluciditatem habet amp griseo nigricante coloregaudet Cum hoc vitrum nunquam totum sed solummodo eju-sdem superabundantia in aggregatione harens in cu- sionibusa metallo tollatur amp semper justa in proportione in metalli mi-xtione amp aggregatione remaneat mihi probabile videtur hoc vitrum non solum ad Martis essentiam pertinere sed praeligtereadiffe-

( 43 )ventiam inter ferrum amp chalybem constituere Nunc differentia in- ter ferrum crudum amp cusum facile perspici potest Ferrum ip-sum non fluit sed ejusdem fluiditas a vitreo pendet ideo fer-rum cusum hac substantia magna ex parte privatum ad sum-mum usque igni- tum pastam refert ferrum crudum vero hacsubstantia superflue praelig ditum ab eandum fluiditate gaudet ob eandum fragile amp sonorum est Ergo patet ferrum crudum acuso in eo differre quod prius eacutemajore quantitate Vitrei (Lai-tier) gaudeat

32

F 2

( 44 ) 33

Glasgallen [hellip]ldquo die Anm lautet bdquo23) Unter sbquoSteinrsquo oder sbquoLechrsquoversteht der Huumlttenmann das durch Schmelzen hergestellte Einfach-Schwefeleisen (Rohstein) oder auch ein Gemenge der Sulfide vonEisen Kupfer Blei usw (Kupferstein Bleistein usw)ldquo

32 Vignette Phoumlnix auf Saumlule unter kreisfoumlrmig gebogenen Zweigendie in einer Krone muumlnden rechts und links vom Sockel aus geht jeeine Fanfare () aus

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

41

SECTIO SECUNDA

====================

FERRI ET CHALYBIS CRUDI CUSIO a)sect XI

Ferrum crudum adhuc gaudet partibus hetero- geneis quibus privari debet Cum vero fer- rum nunquam iterum plane lique-fieri possit amp so- la fusione secundaria purificatio impossibilissit aliaelig praeligterea requiruntur encheireses quibus opus ad fi-nem perducatur amp hoc fit in officinis malleato- riis Videamus instrumenta duo maximi momen- ti sunt nimirum focus amp mal-leus Focus es qua- drangularis oblongus amp cavitas ejus verumrefert parallelepipedum cujus in latere altero longiori murus adest satis altus qui in forma camini termi- natur Altero focilatere adest planum versus fo- cum aliquantisper descendens Ipse focus duos pe-

______________________________________________

a) Hac in Sectione solummodo maxime necessaria tradam Cusionem enim pro dignitate tractandi in his pagellis impossibile est

( 45 )des longus unum cum dimidio latus amp profundus est In latereanteriori in fundo est apertura per quam scoriaelig emittuntur Fol-les illis fusoriis multo minores pone murum declives positi a-crophysiis in forma ventilatoria terminantur b) haeligc forma ve- ro in muro ita collocatur ut ventus in latus oppo- situm sedaliquomodo oblique descendens diri- gatur Malleus in circa tredecim centenarius pon- dere aeligquat amp ex ferro cuso conflatesest inter duas columnas mobilis amp ita constructus est ut ab axi aqua circumacto quatuor brachiis praeligdito sursum tollatur justa vero distantia super malleum trabes est in quam vehemen-

33 Unter der Seitenziffer Schmucklinie Initialbuchstabe F

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

42

ter impingit itaque duplici vi incudem ferit ex propria nimirum gra- vitate amp es vi illa repercussionis

F 3______________________________________________

b) Folles qui in officinis cusoriis in usu sunt circiter octopedes longi sunt pars eorundem posterior ubi a bra-chiis axis premun- tur altius quam forma ventilatoria posita est ita ut angulum in circa triginta gr cum linea horizontali efficient Eandem dire- ctionem forma ven-tilatoria fervat haeligc praeligterea in circa decem pollices super fundem foci elevata est

( 46 )sect XII

Cusionis opus sequenti modo perficitur Goosa ferri crudi in planum illud quod prope focum est transportatur ita ut una ejusdem extremitas foco immineat Focus carbonibus ligneis re-pletur ignis immittitur amp folles moventur ferrum candesce- re incipit heterogeneaelig partes sive scoriaceaelig in aggregatione haeligrentes plane liquefiunt metallum vero ipsum tenax fluidum evadere non potest hinc substantiam mollem sed non fluidam ambo ferri crudi principia efficiunt Frustatim ideo massa in carbones in foco contentos decidit ibique in mo- lem concre-scit itaque efficitur primo ut ferrum suum phlogiston amittere nequeat sed potius eo- dem adhuc ulterius imbuator Secundo per ejus- modi ignitionem scoriaelig ex mole ferrea partim in fo- cum effluunt amp per aperturam anteriorem emit- tuntur partim quoque aquaelig instar per totam massam in aggregatione haeligren-tes fluidaelig conservan- tur Ut haeligc omnia vero adhuc ulterius me-liusque perficiantur moles ferrea si satis magna est sine car-bonibus adhuc in foco per aliquod tempus reti-

( 47 )netur folles summe agitantur loco carbonum ve- ro stomomate aliisque quisquiliis focus tegitur ita- que fit ut ferrum aliquan-tisper refrigescere possit ut cohaeligreat eoque melius cudi possit

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

43

Stomoma vero quod superingeritur scoriarum fluxum pro- movet Follium agitatio summ ideo instituitur ut venti ictus ca-vitatem magnam in molem ferre- am moliantur scorias difflent ob illam vero ca- vitatem superficiem externam multo majorem red- dant quo reliquaelig scoriaelig melius in cusione expelli pos-sint Nunc moles ferrea quaelig Loppe dicitur forcipe magno stringitur amp malleo subjicitur gra- vibus mallei ictibus omne fluidum vi maxima ex- primitur amp metallum iteratis ignitioni-bus in con- tos sive longurios magnos cuditur c)

sect XIIIUt omnia quaelig dixi clarius perspiciantur de aggregatio-

nis metallorum notione adhuc differam______________________________________________

c) Momenta in cusione observanda recenset WALLERIUSin Libro saeligpe citato pag 288 amp seq Methodi Suecicaeligamp Gallicaelig cuden- di in Operibus SWEDENBORGII ampM DE COURTIVRON repe- riuntur evolvantur hi Tractatus satis prolixe rem enarrant

( 48 )Particulaelig corpora constituentes si plane omnes ejusdem naturaeligamp indolis sunt id est si elementa plane eadem sunt una ea-demque ratione mixta amp eodem gradu inter se cohaeligrent tuncdicuntur corpora homogenea Sie eaeligdem particulaelig consti- tuentes sive elementa physica ita intime mixta sunt ut nulla vi haeligc mixtio tolli possit tunc per- fecta homogenea sunt Primo gradu homoge- neitatis gaudent metalla imperfecta omnes parti- culaelig constituentes sibi invicem similis amp aeligquales esse debent sed quod uniuscujusque particulaelig mix- tio ex terra metallica amp principio inflammabili ad- eo facile destrui possit est illa imper-fectio vi cu- jus metalla imperfecta dicenda sunt Malleabilitas metallorum ab aeligquali gradu amp a tenaci cohaeligsio- ne id est ab uniformi aggregatione particularum pendet si in hac aggrega-tione vero alia substantia haeligret quaelig in omnibus hisce qualitati-bus a metallo differt tunc malleatio impossibilis est uti in ferro

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

44

crudo videmus Tollenda ergo est haeligc substantia hacque su-blata aggregatio sit uniformis metallum fit malleabile id est metallum fit metallum haeligc vero omnia in ferro cusione obti-nentur duaelig enim

hic

( 49 )hic adsunt substantiaelig ferrum ipsum in se aggre- gatione uni-formi gaudens vitreum amp scoriaelig per totam hancce aggregatio-nem dispersaelig Ferrum per ignitionem mollescit scoria vero amp vitreum lique- scunt d) particulaelig ferri tenaciter cohaeligrent parti-culaelig reliquarum substantiarum in minimo gradu solum- modo cohaeligrent ictibus mallei particulaelig ferreaelig ar- cte comprimuntur particulaelig vero scoriarum liqui- darum ob minimam cohaeligsionemexpelluntur ergo saeligpius igniendo amp cudendo aggregatio ferrideter- minatur uniformis fit metallum malleabile red- ditur amp omnibus heterogeneis privatur

sect XIVEa quaelig hactenus dixi generaliora sunt amp duo-

G______________________________________________

d) Ne mihi contradicere videar res distinctius exponendaest si in fusione de scoriis loquor tunc per eas intelli-go omnia quaelig non sunt ipsum metallum amp summojure heterogenea sunt dicenda In scoriis vero ipsis ex-plicandum est ex quibus partibus consi- stant Vi-treum enim superfluum terra carbonum substantiaelig lapideaelig mineris inhaeligrentes ampc scoriam efficiunt Cete-rum ne- mo negabit quin Vitreum (Laitier) ferro pro-pius amp de ejusdem natura participans (partim saltem) eidem semper adhaeligreat amp forsan hoc sublato ipsatextura metalli tolleretur

( 50 )

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

45

bus illis Minerarum Nassovicarum generibus com- petunt Praeligcipue minera alba plane iisdem circum- stantiis ustulatur amp funditur Quod enim loco for- ma prismatica in formam planam fundatur nihil in natura metalli mutat In cusione aeligque ac alte- rum ferri genus tractatur nisi quod omnia instru- menta sint minora amp quod quaeligdam encheireses obtineant quaelig aeligque nihilin natura metalli muta- re possunt Conti ex hac minera orti quoque mi- nores sunt amp dum adhuc candescunt repente in aqua extinguuntur hoc fit ideo ut chalybis indo- les explorari possit Chalybi ita extincto malleo quodam unus solummodo ic-tus infligitur si vitri instar frangitur bonaelig indolis esse cognos-citur amp separatim seponitur si non frangitur signum medio-cris est chalybis prior species dicitur fein Stahl posterior verospecies dicitur Mittel=Kuumlr hic chalybs ex minera alba una ea-demque metho- do uti ferrum ex haeligmatite basi calcarea eductacha- lybs nativus revera dici potest De iis laboribus quibus ferrum amp chalybs adhuc ulterius tractan- tur in hoc speciminenihil dicam in Opere pro-

( 51 )misso omnia pro dignitate tradam ibi methodum ferrum ose-mund parandi methodum fila ferrea trahendi chalybem raffi-nandi ampc prolixe me- thodice amp metallurgice proponam jam mihi suffi- cit principaliora indicasse quaelig viam ad magis ar- dua sternere possunt Quaelig sequuntur Corollaria 34 ex propria experientia amp hac opella deducta spe- cimine meo finem impo-nent

=====================

I Cum minera alba sine ullo additamento sola in carbo-nibus sub iisdem circumstantiis uti amp haelig matites basi calcareafusa metallum largiatur quod solummodo in carbonibus iterumfusum verus est chalybs patet mineram albam veram chalybiesse mineram

34 Erlaumluternde Zusaumltze Folgesaumltze

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

46

II Datur ergo chalybis naturalisIII Chalybs naturalis nunquam in ferrum abit iterata qui-

dem ignitione duritiem perdit sed nun- quam ferri naturalem te-nacitatem acquirit friabilis sproumlde enim redditur

( 52 )IV Hic chalybs naturalis ignites sola in aqua extinctione

iterum optimus fit chalybsV Chalybs naturalis aeligruginem multo subtilio- rem quam

ferrum trahit hinc quoque subtilioregaudet terraVI Chalybs naturalis gaudet quadam differentia a ferro

haeligc vero in mixtione non in aggregatio-ne haeligret hac differentia non obstante metalla sunt co-

gnataVII Differentia inter ferrum amp chalybem natu- ralem a

natura non ab arte pendetVIII Ferrum chalybi assimilari potest hoc fit ope princi-

pii inflammabilis amp salinaelig cujusdam sub- stantiaelig ejusmodi ve-ro chalybs artificialis has substantias non in mixtionem sed in aggregation- nem recipit

IX Chalybs artificialis iterates ignitionibus iterum in verum ferrum abit

X Ferrum Siegenense licet omnium optimum nunquam per caeligmentationem in chalybem mutari

potestXI Chalybs artificialis nunquam veram indo- lem chaly-

bis naturalis acquirit

Arsquoμαςτάνει καigrave σοζχ σώτεδοξςοςNic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

47

Register (vorlaumlufig)

PersonenverzeichnisAgricola Georg 39

Alberti Michael 15

Becher Johann Joachim 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph 3

Bouchu Etienne-Jean 21

Bruumlckel Ortwin 12

Bruumlnnich Morton Thrane 15

Courtivron Gaspard de 21

Cronstedt Axel Frederik (Fried-

rich) Freiherr von 15

Dufay Siehe Fay

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du 30

Gierer Alfred 24

Haller Albert Siehe Haller

Albrecht von

Haller Albrecht von 16

Jung Elise 7

Karl IV Philipp Theodor 4

Karl Theodor 5

Karsten Dietrich Ludwig Gu-

stav20

Lamey Andreas5

Lech39

Lehmann Johann Gottlob 13

Leonhardi Johann Gottfried3

Macquer Peter Joseph3

Mangold Christian Andreas22

Peirouse Siehe Picot de

Lapeyrouse

Picot de Lapeyrouse Philipp I

19

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de30

Spielmann Jakob Reinbold 25

Stahl Georg Ernst 15 24

Swedenborg Emanuel von 21

Waller Johann Gottschalk22

Weigel Christian Ehrenfried 22

Werner Abraham Gottlob 15

Wiedemann Gregor 15

Sachverzeichnis

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

48

Backoumlfen 35

chalybs 11

Cl 13

D D D 5

Eisen 30

Gosen 35

Huumlttentag 3

Krankheit 24

Mars 3

Medikamente 24

Pietisten 24

Probierverfahren 39

Roumlsten19

S R I4

Schiffner Carl 39

Scholion39

Schwefeleisen39

Schwefelkies39

Stahl11 30

tyegravere la 34

OrtsverzeichnisBrandenburg 35

Mannheim 5

Muumlsen 12

Straszligburg 7

Verzeichnis der BibelstellenWeish 8 17 10

Verzeichnis der genannte Werke Jung-Stillings1805-10-08 7 Geschichte des Nassau=Sie-

genschen Eisen= und Stahl-

gewerbes 19

Verzeichnis der von Jung-Stilling benutzten LiteraturBecher Johann Joachim

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

49

Experimentum novum deMinera 14

Becher Johann Joachim

Experimentum novum accuriosum de mineraarenaria perpetua 14

Blumhof Johann Georg Lu-

dolph

Versuch einer Encyklopaumldieder Eisenhuumlttenkunde 3

Courtivron Gaspard de

Art des forges et fourneaux agravefer 21

Cronstedt Axel Frederik

Versuch einer neuen Minera-logie 15

Descriptions des arts et meacutetiers

21

Fay Charles Franccedilois de Cister-

nay du

Anmerckungen uumlber ver-schiedene mit dem Ma-gnet angestellete Versuche 30

Haller Albrecht von

Elementa Physiologiae Cor-poris Humani16

Lehmann Johann Gottlob

Abhandlung von den Metall-Muumlttern13

Macquer Peter Joseph

Chymisches Woumlrterbuch oderAllgemeine Begriffe derChymie3

Reacuteaumur Reneacute Antoine Fer-

chault de

LrsquoArt de convertir le fer30Spielmann Jakob Reinbold

Institutiones chemiae 25Stahl Georg Ernst

de salibus metallicis 24Zymotechnia fundamentalis

oder allgemeine Grund-Erkaumlnntniszlig der Gaumlhrungs-Kunst15

Swedenborg Emanuel

Regnum subterraneum 21Traiteacute du fer 21

Waller Johann Gottschalk

Anfangsgruumlnde der Metallur-gie 22

Elementa Metallurgiae22

Verzeichnis der benutzten LiteraturAgricola Georg

Zwoumllf Buumlcher vom Berg- undHuumlttenwesen 40

Allgemeine Literatur-Zeitung

1799 5

Bruumlckel Ortwin

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren

50

Die Grube Stahlberg und dieFamilie Jung 12

EDITION SCHWINGE 6 7

KRIEGER Lamey 6

Picot de Lapeyrouse Philippe I

Abhandlung uumlber die Eisen-bergwerke und Eisenhuumlt-

ten in der Grafschaft Foix19

SCHWINGE Lit 14 25

Siegerland Blaumltter des Sieger-

laumlnder Heimat- und

Geschichtsvereins 12

Stein40

Zur Textgestaltung

ZeilenwechselMuter˚ Druckfehler des Originals statt MutterSied= Trennung im Original (z B Sied= lung)Sied- Trennung durch die Herausgeber (z B Sied- lung)auml ouml uuml im Text findet sich durchgehend ein uumlbergeschriebenes e

uumlber dem VokalText normaler Text des jeweiligen Heftes (Fraktur)ad notam Antiqua innerhalb des Fraktur-Textesoder von groumlszligere Schrifttype (Fraktur)Panax Antiqua in Fraktur und groumlszligere Schrifttype- = - = - = -- englische LinieSpeise verdauen Spationierung im Text

Moumlge diese Edition zu der ein Registerband geplant ist dazu die-nen weitere Forschungsergebnisse hervorzubringen

Erich Mertens

O A M D G

Nic

ht

ko

pie

ren