Nieuwe AutoriteitDe omgang met (gedragsproblemen van)leerlingen op een nieuw spoor?Relinde VAN LIER en Hilde LEONARD

Scholen hebben al een hele weg afgelegd in de zoektocht naar een passende aanpak vanprobleemgedrag. Toch blijft de onmacht vaak groot. Haim Omer ontwikkelde vanuit zijn werkmet gedragsmoeilijke jongeren in Israël een visie en instrumentarium dot volgens ons eenantwoord kan bieden op deze onmacht.

Het begrip "autoriteit"

Heel wat opvoeders anno 2013 aarzelen om de term autoriteit inde mond te nemen. De huidige aversie tegen deze term heeft alleste maken met een vorm van autoriteit die tot 50 jaar geleden al-omtegenwoordig was. De uitgangspunten van deze Oude Autoriteit(Omer, 2011), toegepast op de sehoolcontext, zijn:• leerkraehten zijn baas in de eigen klas, die ze met ijzeren hand

leiden;• leerlingen moeten kritiekloos uitvoeren wat leerkraehten hun

opdragen;• leerkraehten hebben altijd gelijk;• in geval van conflict is de leerling in fout;• er is een grote afstand tussen leerkracht en leerling;• wie niet gehoorzaamt, krijgt straf. Leerkrachten kunnen zelf be-

palen op welke manier ze dat doen. Geweld (fysiek, psychisch) isdaarbij geen taboe;leerkrachten die hun klas niet onder controle krijgen, hebbengeen gezag. Dat is hun eigen schuld. Ze moeten niet rekenen opsolidariteit van hun collega's. Hulp nodig hebben is een tekenvan zwakte.

Deze vorm van autoriteit kwam onder druk in de jaren '60 van de20'!0 eeuw. Het recht van ieder mens, en dus ook ieder kind, opeen eigen mening en eigen keuzes zijn sindsdien belangrijke wes-terse idealen. Opvoeding werd in die periode herdacht in conceptenais luisteren naar (de behoeften van) kinderen, het geven van ik-boodschappen en onderhandelen. Meer en meer raakten mensenervan overtuigd dat kinderen enkel kunnen uitgroeien tot gelukkigevolwassenen ais ze omgeven worden met warme en liefhebbendevolwassenen. Een autoritaire opvoeding zou deze gunstige ontwik-keling in de weg staan. Groot was dan ook de verbazing toen onder-zoek uit de jaren '80 een permissieve opvoedingsstijl verbond metméér gedragsproblemen, criminaliteit, druggebruik, schooluitval,negatief zelfbeeld en depressie (Omer, 2007).

Sindsdien wordt het opvoedingsveld verdeeld tussen aan de enekant opvoeders die vasthouden aan het ideaal van praten en reke-ning houden met de noden van kinderen, anderzijds opvoeders dieterug willen naar het gezag van v66r de jaren '60. ln haast iedereschool zijn beide strekkingen aanwezig. Dit leidt niet alleen tot heel

•

wat diseussies, maar maakt het ook onmogelijk om eensgezind eenschoolbeleid uit te werken. Beide benaderingen halen elkaar in depraktijk vaak onderuit. Leerlingen weten bij wie ze welke reactiekunnen verwachten, voelen hoe collega's (en ouders!) elkaar vaakniet steunen, ". en seholen hebben, net als ouders, het gevoel dathet probleemgedrag van een aantalleerlingen hen ontglipt.

De Oude Autoriteit sluit niet aan op de waarden van deze tijd. Op-voeding uitsluitend via praten en onderhandelen lijkt niet te wer-ken zoals verwacht... Er moet iets veranderen, maar wat en hoe?

Van therapeutisch werk met ernstiggedragsgestoorde jongeren tot een nieuwe vi sieop autoriteit in opvoeding en onderwijs

Haim Omer werkt ais hoogleraar psychologie in Tel Aviv (Israël). Hijontwikkelde in de jaren '90 een programma, gericht op ouders vanjongeren met ernstige gedragsproblemen. Doel was om de machte-loosheid van deze ouders om te buigen door een aantal effectieveinstrumenten die hen kunnen versterken in hun ouderlijke positie.Daarbij liet hij zich inspireren door het Geweldloos Verzet van o.m.Mahatma Gandhi en Martin Luther King (Omer, 2007).

Het is een illusie, zo stelt Omer, dat je het gedrag van kinderenkan controleren. Opvoeders kunnen hopen dat hun opvoeding eenbepaald effect heeft, maarwat jongeren ermee doen,hebben ze niet in de hand. Bijprobleemgedrag is dat nietanders. Toch gaan ouders danvaak wanhopig op zoek naar desleutel waarmee ze hun kindkunnen doen "bijdraaien", vaakzonder sucees. Hoe méér ou-ders dwingen, straffen, overreden.. .. hoe sterker deze jongeren zichhiertegen vaak verzetten. Ook toegeven en praten helpen vaak niet:jongeren gaan alsmaar grotere toegiften eisen in ruil voor - vaakloze - beloftes. De onmacht bij ouders wordt zo alleen maar groter.

Het is een illusie, ZO

stelt Omer, dat je hetgedrag van kinderenkan controleren.

De doelstelling van Geweldloos Verzet is niét om jongeren te contro-leren. Het welslagen ervan wordt niet afgemeten aan het effect op

welwijs JOlj' IJJrgang 24 IH 4 3

de jongere. Het doel is om de positie van ouders te herstellen, zrr-dat ze opnieuw verantwoordelijkheid nemen ("Het is mijn plicht olsouder om mij te verzetten tegen dit gedrag 1") en hun eigen krachtweer voelen.

ln zijn boek "Nieuwe Autoriteit" verschuift Omer het accent naareen visie op opvoeding. Nieuwe Autoriteit staat niet alleen vooraanwezigheid en gezag, maar ook voor zorg en warmte. Dit wordtnaar de praktijk toe vertaald in het concept "waakzame zorq". ln ditboek gaat ook veel aandacht naar de vertaling van de instrumen-ten van Geweldloos Verzet naar de schoolcontext. Samenwerkingtussen leerkrachten enerzijds, tussen school en ouders anderzijds,zijn in deze vertaling cruciale elementen. Omer legt ook meer denadruk op de relatie tussen opvoeders en kinderen en het belangvan hechting. Bij probleemgedrag neemt dit de vorm aan van ver-zoening en herstel, waarmee Nieuwe Autoriteit mooi aansluit bijhet herstelgericht werken.

Nieuwe Autoriteit Op school

Hieronder bekijken we aan de hand van enkele centrale begrippenhoe Nieuwe Autoriteit en Geweldloos Verzet op school er kunnenuitzien.

a, Vermijden van escalatie

Omer pleit voor het uitstellen van je reactie: je hoeft niet altijd on-middellijk sanctionerend op te treden. 'Uitstel', ais jouw gekozenantwoord op ongewenst gedrag, is een krachtige respons omdat jedan uit de escalatie kunt blijven (je straft of dreigt niet, én negeert

ook niet). je kunt een ongewenstesituatie namelijk ook markeren.Dan benoem je ze, je stelt dat jehet gedrag opgemerkt hebt, datjij er ais leerkracht voor kiest omde les hierdoor niet te laten on-derbreken, maar dat je er later opterug zult komen. Ook dat 'Iaterheb jij ais leerkracht in de hand:dat kan zijn meteen na de les,maar je kan zelfs zonder gezichts-verlies duidelijk stellen dat je hiereerst met collega's over wilt praten.Uit de escalatie blijven van meeren meer straffen, dan wei steeds

maar weer toegeven en op zeker moment toch ontploffen, is eengrote winst. Het is én geweldloos èn verzet. Volgehouden en optermijn werkt het preventief.

Autoriteit heeftalles te maken met

. .. . .aanweziç ZIJn, ln Jeeigen kracht staanen blijven, zowelin houdlnq ais inhandelen.

b. Aanwezigheid

Autoriteit heeft alles te maken met oonwezig zijn, in je eigen krachtstaan en blijven, zowel in houding ais in handelen (Korner en Lem-me, 2011), om van daaruit in relatie te kunnen treden met jongeren.• Ik ben oonwezig. Ik bèn hier-en-nu, en niet ergens anders, noch

lijflijk, noch in mijn beleving. Ais leerkracht ben ik aanwezig bijhet klasgebeuren (vb. gsm bannen). Ook op de speelplaats en inde gangen toon ik mijn professionele aanwezigheid. Ik laat aan

Het gaat bijNieuwe Autoriteitover een zorgende,verbindende vormvan aanwezigheid.

leerlingen merken dat ik ze zie.• Ik ben congruent. Wat je ziet

is wie ik ben, ik straal uit wie ikben, hoe ik denk over mezelf,mijn job, mijn lesinhouden,deze school... Ik geloof in watik doe, ik doe waar ik in geloof.Zo straal ik betrouwbaarheiden geloofwaardigheid uit.

• Ik voel me hondelingsbe-kwaam. Ik kàn waar ik voor sta, lesgeven is mijn dingo Ais er ietsfout gaat, kan ik daarmee om. Ik hoef niet alléén of onmiddellijkeen pasklaar antwoord te hebben. Ik kan er later nog op terugko-men of mensen uit mijn netwerk raadplegen.

• Ik sta er niet alléén voor want ik kan en mag steun en hulp vra-gen en verwachten van collega's en directie.

• Ik heb en hou mezelj in de hand. Ik blijf op die manier uit escala-ties van verbale of andere agressie.

• Ik ga op een verbindende manier am met leerlingen en colle-qa's. Ik heb aandacht voor hen en toon hen mijn betrokkenheid.Ik luister naar hun behoeftes en geef uiting aan die van mij.

Dit alles straal je ais leerkracht uit in verbale en non-verbale taal(lichaam, stem).

c. Waakzame zorg

Het gaat bij Nieuwe Autoriteit over een zorgende, verbindende vormvan aanwezigheid. Daarom gebruikt Omer niet de vaak gehanteerdeterm monitoring (Patterson), maar spreekt hij over waakzame zorq.Waakzame zorg vertaalt zich op verschillende niveaus, afhankelijkvan eventuele signalen van (ernstig) probleemgedrag. Ais opvoederword je doorheen deze drie niveaus steeds alerter en actiever:• Een open dialaog is het open gesprek met leerlingen. Dit is de

basis: je maakt contact met je leerlingen en weet wat hen be-zighoudt.

• Gerichte vragen gaan een stap verder. je vraagt door over eenspecifiek onderwerp, hoe en welke hulp ze eventueel nodig heb-ben. je laat merken dat je ze in de gaten houdt. Dit doe je bij eenvermoeden van probleemgedrag.

• Stap drie zijn de éénzijdige acties. ln je zorg voor leerlingenneem je je verantwoordelijkheid op ais er effectief sprake is vanprobleemgedrag. je gaat eenzijdig actief aan de slag. Dit noemtmen Geweldloos Verzet. Omer en zijn team ontwikkelden hier-voor een aantal concrete instrumenten, zoals de aankondigingen de sit-in (zie kader 1). Het zijn stuk voor stuk manieren om jeaanwezigheid te versterken.

d. Net-werken (met leerkrachten, opvoedend personeel, directie,ouders, medeleerlingen, externen)

ln de Oude Autoriteit staat de opvoe-der er alleen voor. "je klas niet aan-kunnen" is de grootste nachtmerrievan menig leerkracht. Gezag wordter gezien ais een kenmerk van eenpersoon: je hebt het... of niet.ln de Nieuwe Autoriteit krijg je ge-zag vanuit verschillende bronnen:je eigen gedrag (afzien van geweld,

Het is makkelijker onje innerlijk sterk tevoelen en om rustigte blijven ais je jegesteund weet dooreen breed netwerk.

4 welwijs .'011 JcJ,lrt).lIH].'4 nr 4

Kader 1: Voorbeeld van een sit-in.

Aanwezig: Th'ilda, auders, directie, titularis, leerlingbegeleider, andereleerkracht.

Situatieschets:Thilda, 3 bso, gaat constant aver de schreef in haar gedrag t.o.v, klas-genaten (roddelen, kleineren) en leerkrachten (niet ingaan op oprner-kingen, zeer starend lachen, met niets in arde zijn). Een valgkaart isal geprobeerd maar heeft niet veel uitgehaald. Haar resultaten wordensteeds slechter.

Ooelen:Op een duidelijke en samenhangende wijze aanwezigheid laten blij-ken.Het netwerk van aanwezigheid en toezicht versterken.Laten zien dat het verzet tegen het problematische gedrag serieus is.Laten zien dat de leerling steun mag verwachten en dat ouders enleerkrachten bereid zijn am haar te helpen haar problemen op telossen.

Voorbereiding: leerlingbegeleider spreekt deelnemers vooraf aanmet verzoek om hun aanwezigheid en steun.

• met uitleg aver sit-in.

De sit-in zelf: netwerk, aanwezigheid, verbindende communicatieMinimum een half uur vaor uittrekken, zonder anderbreking (vb, ie-ders gsm uit).Leerlingbegeleider vraagt om am de beurt pasitieve dingen aver deleerling te vertellen.Dan: "We zijn hier echter vanwege (naam) om een oplassing te vin-den voor (beschrijving probleemgedrag). Om te beginnen luisterenwe wat de deelnemers hier weten aver vervelende incidenten metjau" (om de beurt).Tussentijdse samenvatting door leerlingbegeleider."We blijven nu zitten wachten tat jij ons vertelt hae je ervoor gaatzorgen dat dat gedrag niet meer voorkornt"Een kwartier wachten en luisteren.Indien positiefvaorstel van de leerling: valwassenen overleggen averwie/hoe dit vaarstel met leerling uitwerkt.

-Indien geen vaarstel: "omdat jij niets brengt, zullen wij nu kijkenhoe/wat je kunt/maet doen am dit gaed te maken. Daarbij blijvenje auders oak betrokken" (vb. heel snel uit de les gezet warden bijbruta liteiten).

Na de sit-in: transparantie, continuïteitBekendmaking aan aile betrakkenen (klasgenoten, team).

• Opvalging daar klastitularis en leerlingbegeleider

volhouden, innerlijke kraeht uitstralen) én vanuit de steun van eenheel netwerk (collega's, ouders, medeleerlingen, externen). Ou-ders kunnen hun kind duidelijk maken dat ze verwachten dat hetop school luistert naar juf of meester. Een vakleerkracht kan aanleerlingen laten weten dat hij verwacht dat ze het oak goed doenin de lessen van een collega. Eénzijdige acties worden krachtiger atsze gebeuren vanuit een gedeelde autoriteit. Het is makkelijker omje innerlijk sterk te voelen en am rustig te blijven als je je gesteund

weet door een breed netwerk. Dit lukt alleen maar als opvoederstransparant zijn: als leerkrachten durven toegeven dat het tijdenshun les niet goed ging, ats er ook tussen ouders en sehoolteam eenopen uitwisseling is.Kader 2 beschrijft een manier waarop ouders de autoriteit van leer-krachten kunnen versterken.

e. Relatiegebaren

Nabijheid is een sleutelbegrip in de Nieuwe Autoriteit. Door er tezijn laat de opvoeder aan de jongere merken "Jij doet ertoe voormi]" Bij verhoogde waakzaamheid wordt dit: "Jij bent voor mij IO

belangrijk, dat ik alles doe wat in mijn macht ligt om jou te behoe-den voor destructief qedraq"Probleemgedrag leidt in de praktijk echter makkelijk tot een verwij-dering tussen jongere en opvoeder. Daarom benadrukt Omer dathet belangrijk is om, ook bij unilaterale acties, de relatie te blijvenversterken. De volwassene laat via kleine gebaren merken dat hijde jongere graag heeft. Op diemanier probeert hij de positievestemmen in de jongere meernaar voor te halen. Omer is erimmers van overtuigd dat ookjongeren die ernstig probleemge-drag vertonen, het diep van bin-nen anders willen. Achter elk con-fliet sehuilt het verlangen naarverbinding. Deze gebaren staanlos van enig engagement van dejongere. Ze kunnen spontaan ge-ste Id worden door alle leden vanhet steunnetwerk. Zo wordt voor-komen dat de jongere zich geeon-fronteerd weet met de afstandelijke, alwetende Oude Autoriteit.Ook nà ineidenten staat herstel van de relatie eentraaL Leerkrach-ten gaan na een incident in gesprek met de leerling om een nieu-we start te maken. Ouders helpen hun kind om ineidenten die opschool gebeurd zijn, weer goed te maken. De jongere staat er nietalleen voor: opvoeders steunen hem/haar in het opnieuw opnemenvan de relatie.

jij bent voor mijzo belangrijk, datik alles doe wat inmijn macht ligt omjou te behoedenvoor destructiefgedrag.

Sterktes en valkuilen

Haim Omer heeft naar onze mening recente inzichten uit psycho-logie en pedagogiek geïntegreerd in een praktisch bruikbaar mo-del. Het helpt opvoeders om invulling te geven aan hun positie opeen krachtige én verbindende manier. Het reikt handvatten aan omin die kracht te blijven bij aanhoudend probleemgedrag. Wij zienhierin een realistisch antwoard op de onmacht die we op vele scho-len opmerken. Het sluit ook goed aan bij andere modellen (herstel-recht, handelingsgerieht werken, ...) die momenteel geïmplemen-teerd worden.

We zien echter ook een aantal mogelijke valkuilen:• ln zijn teksten legt Omer o.i. een té eenzijdige focus op autori-

teit, waardoor het verbindende element te veel op de achter-grand blijft. We verkiezen daarom de term Verbindend Gezag.Die lijkt ons beter de essentie te vatten.

1

welwijs 2013 jdJrgang 74 IH 4 ~

Kader 2: Oudermeeting rond een vastlopende klas

SituatieschetsKlas3 bso, verzorging-voeding, 12 meisjes.Aanhoudend storend gedrag, zowel individueel ais klassikaal.Dalende resultaten bij de leerlingen en stijgende frustratie bij deleerkrachten.

Doelenaan de leerlingen duidelijk maken dat we het ernstig nemen met hungedrag en er iets "anders" tegenover stellen;naar ouders transparant beroep doen op hun medewerking: "wedoen dit samen".

Interventies tot nu toeIndividuele begeleidingsgesprekken, individuele contacten met ouders,nota's in agenda's, individuele sancties en klasgesprek konden er nietvoor zorgen dat er terug lesgegeven kan worden in deze klas.

VerloopVoorbereiding: aile ouders (vaders en moeders) zijn telefonisch uitge-nodigd. Ze kregen datum + beginuur + einduur met de boodschap: "ubent allemaal weer op tiid thuis voor de match van de Rode Duivelstegen ..."Directie + klastitularis + leerkracht + leerlingbegeleider hebben sa-men het opzet van de avond uitgewerkt.Klasopstelling zoals tijdens een gewone les in een ordelijke klas.Welkom aan aile ouders: hun aanwezigheid wordt benoemd aisbewijs van betrokkenheid bij het (school)leven van hun kind. "Wehebben het, zoals telefonisch afgesproken, niet over individuele leer-lingen".Statements: dat zij ais ouders betrokken zijn; dat wij ais school goedonderwijs willen leveren, en dus slaagkansen willen bieden aan hunkind; dat hun kind in jette ook op school wil blijven. "we hebben me-kaar nodig en vragen bij deze uw ondersteuning voor ons werk. Laatons samen aan één zeel trekken "Concrete vragen:

wilt u alstublieft een gesprekaangaan met uw kind over dezeavond;wilt u alstublieft de agenda (= communicatiemiddel) checken eneventuele nota's ondertekenen;wilt u alstublieft een gesprek aangaan met uw dochter ais er eennota in de agenda staat.

Bel gerust ais er iets onduidelijk is. Wij bellen u ook indien nodig.Dank voor uw betrokkenheid.

Dezebijeenkomst duurde 20 minuten.

Effectenverbazing alom bij ouders, dat ze met zoveel waren komen opdagen;verbazing bij leerlingen (idem);contacten achteraf met deze ouders waarin gewag werd gemaaktvan de positieve invloed: aan één zeel trekken, werkt fijner dan (den-ken dat we) elkaar tegenwerken;duidelijk meetbare verbetering in het gedrag en de resultaten vande leerlingen.

• Scholen moeten goed afbakenen voor welk soort situaties zeéénzijdige acties witlen inzetten. Omer spreekt over (zelf)des-tructief gedrag. Op school kan dit uitgebreid worden naar "iedergedrag dat de goede schoolwerking verhindert" Deze instrumen-ten mogen echter niet misbruikt worden am de autonomie vanleerlingen af te nemen.

• Verbindend Gezag is een grondhouding. Het vereist een bewus-te keuze om ze proactief én reactief in praktijk te brengen. Ditvraagt van leerkrachten de nodige studie, zelfreflectie en com-municatieve vaardigheden. Omer besteedt hieraan nauwelijksaandacht. Bij implementatie zullen leerkrachten hierin best on-dersteund worden.

• Verbindend Gezag werkt maar in een context (tearn, ouders)waar een effectief ondersteunend netwerk uitgebouwd is. Het lijktons een hele uitdaging om scholen in dit proces te begeleiden.

Wij hopen dat Nieuwe Autoriteit zijn weg zal vinden naar het Vlaam-se onderwijs, en dat in de praktijk antwoorden zullen ontwikkeldworden op deze valkuilen. Een jaar geleden startten we met eentiental onderwijsmensen een werkgroep am de implementatie vandit ideeëngoed te ondersteunen. Dit resulteerde onder meer in hetcreëren van een opleidingsaanbod en een platformtekst. Verdereacties zijn gepland. We komen graag in contact met iedereen diehieraan mee wil werken!

Relinde VAN LlER* en Hilde LEONARD**Contact: hi/de./eonard@pandora.be en

re/indevanlier55@gmaif.com

* Leerlingenbegeleidster HIVSET,Turnhout.**Zelfstandig nascholer, gespecialiseerd in voorkomen vàn en omgaan mét

grensoverschrijdend gedrag.

BIBLIOGRAFIE

Ktirner, B., & Lemme, M. (2011). Neue autontôt ols Holtungs- und Hondlungskonzeptim eigenen professionellen Hondeln. Systhema Heft, 25/3, 205-217.

Omer, H. (2007) Geweldloos verzet in gezinnen. Houten, Bohn Stafleu van Loghum.Omer, H. (2011). Nieuwe Autoriteit. Amsterdam, Hogrefe & Molemann.www.newouthority.net (website van ldan Amiel en team (Tel Aviv), die in november

2013 in Vlaanderen te gast waren.)

NOTENr.Meer info op www.uo.cc.be/Ctiû.2. Recente info op www.bigv.be (Belgisch lnstituut Geweldloos Verzet).

1

6 welwijs 2011 jdJrgJllg 24 nr 4