Niigedi tedris-tecrtibe ve istirahet merkezinin agilryr

Niigedi tedris-tecrtibe ve istirahet merkezinin agilryr(18 sentyabr 2013-cii il)

+ I1-*;+** .E

a3-r*'

l

I

AZoRIIAycAN REspuBt,ix,q.st rausir, NnzinliyirIAKI oOvlar uNivnnsirnri

BAKr DOVLAT UNiVERSirpriXiX XuCeOiTODRiS.'IOCRUBO BAZASINDA COGRAT.iYI

FAKULTOSI TALOBALORiXiX

eol. recnUselenixix regxit ixe oainMETODiX VESAiT

Bah Ddvlal UniversitetininCogru/iya .faktiltasi Elnti $ttrasrnm2013-cii il l3 nov-abr tarixli j saylriclasrnm qaran ila ta.sdiq cdilmisdir(Protokol llb3. I 3. I 1.20 I 3)

BAKI.2OI3

Elmi redaktor: AkadernikA.M.Maharramov

Raygilar': Akadernik Hesen Oliyev adrnaAMEA-nrn Geomorfologiya gobasininrntidiri, c.e.d. Tanrlverdiyev X.K.

g(ce+( bPn

Azerbaycan Ddvlet Pedaqoji Universite-tinin iqtisadi Co[rafiya ve Co[rafiyanrnTsdrisi Metodikasr kafedrasrnrn dosenti,c.e.n. Mammadov M.X.

Bakr Dovlat Universitetinin Ntigedi tadris_tecri.ibebazasmda cofirafiya fakiiltasi talebelerinin giil tacriibelarinintagkiline dair metodik vesait, Bakr Ddvlat UniversitetiNeqriyyatr, 2013, 224 seh.

DAos7Fceea

"t

Bakr Dtivlat Universiteti Nagriyyatr, 2013

)

MUNDaRic.qr

6n stiz (A. M. Maharrantov).....l. Bakr-Niigadi margrutunun iimumi cofrafi tahlili."'1.1. Fiziki-cofirafi tehlil fl/.O. Qaribov)...1 .2. iqtisadi-cofrafi tehlil (7. G. H a s a nov, V. O. Ofa n d iyev)

1.3. Geodeziya gebekasinin tehlili (M.H.Qoca,nanov,

O.T.Talfiov, M.K.Orucov) .......... ......."""""""'241 . 4. Hidrorneteoroloj i tahyl ( S. M. i s ka n da rov, i. U. lt d u t t ay ev ) .32

1 .5. Turizm obyektlerinin tehlili (H. B. Soltan ova) ...... " "" " " "'331 . 6. Toponimlerin tehlili (E. B. Nur iyev) ......... -........... " " " " " " " 3 8

2. Orazinin fiziki-cofrafi saciyyasi............... """'412.1. Co$rafimovqeyi va serhedle ri (Y.O.Qaribov).... " " "" " " "4|2.2. Oroqrafi ya va relyef (Y. O. Qar ib ov) ........ -............ " " " " " "'432.3. Tedris-tocriibe sahesinin topoqrafik tesviri

(M.M.Mehbalryev, R.V.Bayramov)............. """""'552.4. Geciojr qurulug (Y.O Qaribov)............. """""'582.5. iqlirn seciyyasi (O.5. Mammadov,

O.O.Hasanaliyev, M.M.Maharramova)... """""""'622.6. Hidroloji xiisusiyyatlar (F-O.imanov,

A.A.Qtrliyeva, N.i.Hasanova, R.F.Racabov)..-......' """""""682.6.1. Qaylor....... ..""""""'682.6.2. Yeraln su1ar......... ..""""""""""902.6.3. Stini su obyektlari.. """"""""""'962.T.Torpaqdrttiyti (Y.O.Qaribov).................!...r.!"""':""""""'992.8. Bitfi orttiyti (Y.O.Qaribov)............. .....""""'1022.g.Heyvanlaralarni (Y.O.Qaribov)............. """'1052.10. Tebii landgaftlar ( N.S.ismayilova)......... "" 106

2. 1 1. Milli parklar (Y.O.Qaribov, A.A-Nuriyev) """"""""""'1263. Orazinin iqtisadi va sosial-cografi saciyyasi

va turizm-rekreasiya ehtiyatlan ""'1293.1. iqtisadi v: sosial-cografi seciyye (T.G-Hasanov,

V.O. Ofandiyev)............. 129

J

l8

3. 1. 1 . Ohali va yagayry mantaqa1ari.................3.1.2. Sanaye sahalari.....3.1.3. Kand tasarrti.fafi .

3.1.4. Naqliyyat va sosial xidmat sahalari.....3.2. Twrzm-rekreasiya ehtiyatlan (H. B. Soltanova)....,4. Qirl tedris-tacrtiba iglarinin aparrlmasrnrnpraktiki teqkili........ ........1534.1. Fiziki colrafiya iizre qdl tedris tecrtibesinintegkili (Y.O.Qaribov)............. .............1534.2. iqtisadi ve sosial cografiya tizre gol todris tecrtibesininteqkili (T.G.Hasanov, V.O.OJandiyev)...... ...........157

4.3. Geodeziya ve kartoqrafiya tzre gol tadris tecrtibesinintegkili (M.H.Qocamanov, R. M. Ohl intonov,Z.A. Ba{ntanov)...1 63

4.4. Hidrorneteorologiya ixtisasr iizra gdl tedris tacrtibasinintagkili (F.O.imanov,i.S.Ottyeva).............. ............1864.5. Cografiya rntiellirnliyi ixtisasi iizre gdl tecrtibesinintegkili (V.O.Ofandiyev, N.S.SeyJitllaveva).... ........1884.6.Turizm ve rekreasiyatzre gol tadris tacrtibasinintegkili (H.B.Soltanova)........... ............208Odabiyyat ......222

4

136138

143

6N s6z

Dtinya universitetlerinin reytinqini n-tiiayyenleEdinnek

tigtin mtixtalif tisullar rndvcuddur. Bunlardan en mtikernmella-rindan birinda mezunlann qahq biliyinin uzurtdmtirltiltiyii esas

gdttirtiltir. Daha aydrn desek, telebenin tehsil aldrfir mtiddatda

elde etdiyi biliklarin ne qeder onun yaddaqrnda qalmasr vacib

arnildir. Bu arnili gticlendinnek tigtin Bakr Dcivlet Universite-tinde gortilen tedbirler srastnda nezeri bilikleri tecrtibi vardig-

larle mohkemlendirmek tisuluna tisttinliik verilir. Bu sahedo

atrlan rniihtirn addunlardan biri 2013-cti il sentyabnn lS-de

Quba Tedris-tocrtibe va istirahat Merkezinin istifadaye veril-mesi olmugdur. Biz burada l0 faktiltenin, o citmlcderr Cofra-fiya fakiiltasinin telabalarinin gdl tacrtibasini tagkil ederok on-

lann daha intellektli olmastna gahgaca[rq. Yeri gelmiEken, rnen

bu merkaz barade oxuculara qtsa melutnat vermok istayirem,gtinki iller citdtikca, burada btittin kollektiv tarefindan gortilen

boytik igler unudula bilar ve yaxud, bezilerine ele gele bilar ki,bu merkez ele-bela, gox sada bir [isulla emale gehnigdir. Necc

deyerler, tarixi yalnrzyaqanaqyox, ltem da yannaq lazttndtt...

Belelikla, Tedris-tecrtibe va istirahet tnerkezinin esast

Azarbaycan Respublikasr Nazirlar Kabinetinin (o vaxtkr

Azarbaycan SSR Nazirler Soveti) 10 iyul 1967-ci il tarixli 388

saylt serencamlna esasen Quba fayonunun Jdanov adtna sovxo-

zunun (indiki 2-ci Niigedi kendi) orazisinden torpaq sahasinin

aynlmast ile qoyuhnugdur. NS sedri Onver Olixanovun inzala'drfr serencamda deyilir: "Kolxoz ve sovxozlann dovlot, ictilnaive diger telebatlar tigtin torpaq saheleri ayrllmastna razirqverdiyini nazere alaraq, ... Quba rayonu icraiyye Kornitesino

tapgrnlsrn ki, Jdanov adtna sovxozutl arazisindon 8 hcktar tor-paq sahasini S.M.Kirov adtna Azarbaycan Ddvlet Universiteti-nin biologiya faktiltesi iigiin tedris-tecriibe bazasr taEkil etrnek-

den otrti ayrrsln".

5

Belelikle, rektor Mehdi Oliyev ve biologiya faktiltesinindekanr Hebibe Qasrmovanrn rehberlik etdiyi ntimayende heyeti1967-ci ilin sentyabrrnda ilk defe bazanrn erazisine ayaq bas-drlar. Lakin bu arazi tasevvtir edilen baza meflrurnundan goxuzaq idi. Yagayrq menteqesinden uzaq, yolsuz, baxrrnsrz srxmeqa erazisi, alma ba[lan ve kolluqlar qonaqlan dtigtinrnsyevadar edir. insan aya[r deyrneyen bu yerlerde tecrtiba dersleriniteqkil etmek flgtin yalntz tebietin verdiyi nemetlari var idi.Rektorluq ve dekanhq bazaya yol agrnaq, erazide hcg olrlazsa,gadrr qurmaqdan 6trii gerait dtizeltmak tigtin dtiz 2 il galrqdr.Nehayat, 1970-ci ilin yayrnda biologiya fakliltesinin ycni de-kanr Qara Mustafayev ve bir qrup telebesi tazace sahnmrg ct-

firrla gelib alma a[aclannln altrnda qurulan gadrrlarda ilk tecrti-beleri kegdiler.

Bele "gadrr-tecrtibe praktikasr" l99l-ci iledek davametdi. 1989-cu ilde Xocah geharinin inkiEafi ile slaqedar heyata

6

kegirilen Ddvlet Proqramrna uy[un olaraq, Rusiya Fcderasiya-srndan ahnan taxta konstruksiyah ikirnartabali binalardan biri o

vaxtkr dekan Akif Quliyevin gexsi sayleri neticesinda univer-siteta verildi ve hemin l6 rnenzrlli,4T otaqlr ev 1990-cr ilinsonlannda Ntigedi kendinde qurulub baga gatdr. l99l-ci ildanetibaren telebeler, nehayet, rahat otaqlarda yerlegerek tecrtibekegrnaye bagladrlar. Lakin bu xogbextlik da uzun stirntedi. Er-rnenilerin tecavijzij neticasinde 1993-ci.i ilde Qubadhdan qagqurdtigan 38 aile rntiveqqeti ya$amaq tiqi.in bazada yerlegdirildi, bu"mtiveqqetrhk" 2012-ci ilo kirni davarn etdi ve bu 20 il erzindetalabalerin tecrtibe dersleri ile bagh arzulart (Alttagac tadris-tecrtibe bazasrndakl yanmglq derslsri nazara ahnasaq)tireklarinde qaldr.

2007-ci ilden Qubanrn Gtilazi kandinde baqlanan

siirtigrnanin yaratdr[r problernleri hell etrnek, hemin kendi yeniaraziye kciglinnek rneqsadile diivlet terefinden rayonun A;a[rAtuc kendi erazisinde 60 hektar torpaq sahesi ayrrldr ve herninyerde her birinin heyetyanr sahesi 8 sot olan 189 rnenzil inga

olundu. 2012-ci i1 rnartrn 6-da istifadeye verilen harnin qese-

benin sakinlerinin bir qisrni da hayat geraitini yaxgrlagdrnnaqarzusu ile mtiracietler edan BDU-nun tedris-tecrtibe bazastndamaskunlaqan qagqrnlar oldu va bu hadise yeni tadris-tacrtibernarkezinin (bazasrnrn yox) tikintisine qerait yaratdr. (Birrntiddat sonra BDU-nun Ehni $urasr "Biologiya faktiltasinintedris-tecrtiba bazasf' adrnrn deyigdirilerak "Bakt DovletUniversitetinin Tedris-tecrtibe ve Istirahet rterkezi" olmasrhaqqrnda qerar qebul etdi.)

Artrq istifadeye yararsrz veziyyata dtigen ikimertebalitaxta konstruksiyah evi ve onun atrafindakr tikilileri berpaetmek rniimktn deyildi. Uzun rntiddet "rniivoqqeti" istifada-giler terefinden berbad hala dtigen, ternelina qadar gtirtiyenbinanr XXI esrin telebesi tigtin tamir etrnokdense, yeni binatikrnak daha olverigli idi. Ondan ingaatgrlar tigtin rntiveqqati

7

_-

daldanacaq yeri ve anbar kimi istifade etmek qoran ila birqeder arahda - gozel bir dafeteyi yerde begrnartebeli yeni bi-nanrn temeli qoyuhnafia bagladr. (Bagr belah, bir zamarXocalrda tikilmesi nezarde tutulan, lakin universitete bagtgla-nan, sonra ele Qarabafidan qagqrn dtigen soydaglanmrza qismetolan ikirnertebeli taxta bina qagqrnlar gedenden az sonraelektrik xatlarinin qlsa qapanmasr naticesinde alrgrb yanrnsaatrn erzinde kiile dondti... Gdrtintir, onun da qisrnetindeXocah taleyi var imig...)

2023.16 kvadrat rnetrlik ternelin tizerinde timutni sahesi

8400 kvadrat metr olan begmartebali binanrn tikilmasi qararaahndr. Bu, erazice BDU-nun 2008-ci ilde istifadeya verilsnonmertebeli 3-cti tadris korpusunutr sahesinden boytik idi.Nezere alanda ki, burada yalmz birtipli tedris auditoriyalanyox, hem de her birinde fordi sanitar qovgaft, dug kabinesi veyataq dasti olan 150 otaq, 200 neferlik yernakxana kornpleksi,300 neferlik boytik akt za\, idman ve trenajor zallan, kitabxanave diger zeruri otaq ve avadanhqlarla techiz edilmiq mtirekkebbir qebeke qurulmah idi, tikintinin rniqyasrnt tesevvtir etrnekonu baga gatdrrmaq qedar getin idi. Qatinliyi bir qedar de

miirekkabloqdiren 2 anll de var idi: l) tikintiye heg bir vesaitaynlmamrgdr, biittin iqler daxili irnkanlar hesabtna gortihneliid!,2) tikinti 2013-cti ilin sentyabrrnda baqa gatmah idi. Carniil yarrma nahang bir igi, hern de vesait ayrtlmadan, yalnrz daxiliirnkanlar hesabrna gortib baga gatdrnnaq heg kese real gdrtin-rntirdti. Sert hava geraitine, yolun uzaqh[rna, qar$lya glxanirili-xrrdah problernlere baxmayaraq, tikinti siiretla davam

edirdi. BDU-nun bir nege mesul iqgisi tikintiye tehkim edildi,universitetin teserriifat sahesinde gahgan ernekdaglannrn b6yiikekseriyyeti Qubaya ezam olundu. 2013-cii il aprelin 28-deBDU kollektivi Ntigadide ilk irnociliyi kegirdi. Rektordan tele-

bayedek, taxminen 1500 adamrn qatrldr[r imecilik kollektivinrnonolit birliyinin gostoricisi oldu ve tikintini baga gatdrnnaq

8

-timidlerini arttrdr. Bundan sonra irnacilikler intensiv xarakter

aldr, nece deyerler, tireyinin gafrrrgr ile onlarla insan qenbo ve

bazar gtinlerini tikintinin baqa gatrnastna hosr etdi. Avqustayrndan isa bu intensivlik bir qeder de artdt, ayrl-ayn faktiltale-rin emokdaglan agrhg erefesinde erazintn abadlagmaslna va

seliqeya saltnmastna oz boytik tohfelerini verdi' Qrsa mtiddet

erzinde akilen a|aclar ve gtiller, saltnan yollar, gdz oxgayan

yagrlhqlar tebietin bu dilbar gugesina yeni rdvneq getirdi. Heg

kesin bele tezlikle baga gataca[rnt tasavvtir ede bihnediyi bu

tikinti sentyabrm ortalannda, axlr ki, yekunlagdr ve bir za-

manlar - 1919-cu ilde universitet agrlarken ilk rektor V.V.Ra-

zumovskinin dediyi: "$erqla Qarbin qovgalrnda bir Inaqal

yandr - bu, Bakt Dcjvlet Universitetidir", - sozleri insanlart na

qader sevindirmigdise," 46 illik gtizlemelardan sonra, nahayat,

Qubada tadris-tacriibe merkazi agrldr!!!" nidast da tiroklarde

bele bir fereh oyatdr.Beli, 2013-cti il sentyabnn l8-i BDU-nun tarixina xtisusi

bir hadise kirni yazlldr Azarbaycan Respublikasrnrn Prezidenti

conab ilham Oliyev ve Heyder Oliyev Fondunun prezidenti

Mehriban xanrrn Oliyeva Bakr Dovlet Universitetinin Tedris-

Tecrtibe va istirahet Markezinin agrhg tnorasirninda igtirak

etdiler. Hdrmetli qonaqlar merkezin agthgtnr bildiren lenti kes-

dikdan sonra bina ila tanrg oldular. Tikintinin gedigi va binantn

strukturu ile yaxrndan maraqlanan olke baggrsrna rektor kirni

men atraflt melumat verdim. Canab ilham Oliyev tadris va

istirahat otaqlan, akt va konfrans zallar,, yemekxana ve idman

kornpleksleri ile tanrg oldu, binanrn tikintisinden ve telebaler

tigtin yaradrlan geraitden razthfitnr bildirdi.

9

Tedris bazasrnrn yetaq ota[rlil{}r1,:s.1t .:.'i1ri)'li:itiirii;i:,',ejii l11I' ,,i..ia,

Tadris bazaslnrn idman kompleksi

10

Tedris bazasrnrn konfrans zah

Tadris bazasrnrn yemekxanasr

11

:

iIf;tI

t

Itt ILE*Jri

tIIi

fii"q.

\rJ{

3

*,

-l{ii5 iE.ltri

if t:

b\.

lv \.

Melumat verildi ki, 8 hektar erazisi olan markezin haye-tinde 2 idman stadionu (biri futbol, digeri voleybol ve bdytiktennis), merkozi qazanxana vo su anban, zdvqle bezedihniEpark ve yagrlhqlar yerlaqir. 400 nefer tigtin nezarde tutulantedris ve istirahet korpusunda universitetin rntiallim ve ta-lebalari tigtin har ctir qerait yaradrhb. Binanrn giriginde timum-milli lider Heyder Oliyevin biistti qoyulub. IJzbaizde isa harn

timumrnilli liderin, hem de 6lke baggrsr cenab ilham Oliyevinuniversitetle baph gekillerindan ibaret fotostend hazrrlantb.Mermer pillekanlerle 2-ci mertebeye qalxarken genig vestibtilgdz oxgayrr. Burada BDU-nun tarixi ile ba[h rnaraqh l6vha,tedris-tecriibe ve istirahet merkezinde gedan tikinti iglsrini aks

etdiran fotostend yerlegdirilib, talobe ve mtiellirnlerin asude

vaxtda sohbat etmaleri ve gtindelik metbuatla tanr$ olmalantigiin yumgaq rnebel destleri quraqdrnhb. Ele 2-ci martabodarntixtalif disputlann, mtizakirelerin apanlmasr ve tadbirlarinkegirilmesi tigtin 30 naferlik konfrans zah yerlagir. Bu mar-tebede ham de professor-mtiellirn heyeti iigtin nezarde tutulrnugve en mtiasir telablere uyfun inga edihnig 2-3 otaqdan ibarat 5

ViP rnenzil de vardrr. Mtixtalif seviyyeli todbirlorin kegirihnesiiigtin her ctir geraiti olan 300 naferlik bdytik akt zalr 3-ctirnertabadsdir. Zaln divarlan va tavant $arq tislubunda zarifgebekelerla iqlanmig, igtqlandtrma, akustika, sos ve videogOrtinttiler sisterni ise Avropa standartlanna uy[un quragdrnl-mrgdrr. Bdytik Akt zahnrn qargtsrndakr vestibtilde tanafftiszamanr i gtirakgrlarrn i stirahsti tiqtin g<izel gerai t yarad r hnr gd rr.

4-cti martebe yalntz yataq otaqlan tigtin nezerdo tutulub.Genig ve igrqh dahlizlerdeki seliqa-sahman goz oxqayrr. Zovqlabazedilerak btittin zaruri avadanhqlarla tachrz edilmig vo ferdisanitar qovgafir, dug kabinesi olan otaqlann ekseriyyeti 2-3

teleba tigtin nezarde tutulubdur.

12

Agafir rnertebede yerlegen yemekxana 200 neferlik rntiel-lim-talebe heyetina birdefaye xidrnet ede bilacek. Bura eruaq-lann saxlanrlmasr, hazrrlarunasl ve teqdilnatt tigtin Avropaistehsah olan avadanlrqlarla tachiz edilib. Markezda idrnannovleri ile rneq[ul olmaq tigi.in ayrrltnrg bolmede trenajor zah,gtileg ddgekleri, stoltistti tennis, bilyard va diger stoliistti oyurl-lar tigtin her ctir qerait vardrr.

Burada rntixtelif mcivzulara aid ytizlerle adebiyyat top-lanmrq kitabxana, Wi-Fi sisterni ile techiz edilmig clektronkitabxana yaradrlmrgdrr. Bundan elave, tadris-tecriiba ve istira-lret rnerkazindo rntixtolif elmi istiqarnetle r izre laboratoriyalar,mtiasir avadanhqlarla techiz edihnig tadris auditoriyalan tagkilolunmugdur.

Bu gtin Qubanrn Ntigedi kendinda ehnirnizin, tehsilirni-zin biiyiik rnebadgahr olan Bakr Dcivlet Universitctinin bir par-gasr, gozellikleri ile goz oxgayan lntiasir bir tadris kompleksimovcuddur. Beli, bir zarnanlar gadrrlarda yagayaraq tedristecrtibesi keganler arasrnda fantaziyasr en gi.iclii olanlann datasevvtir ede bilmadiyi arzular artrq reallrfa gevrilib. Bunaboytik zahmat, irade. azmkarhq, balke, daha gox vetansevarlik,rnilli teesstibkeqlik laztm idi ki, bunu da universitet kollektivibacardr.

Bir nege kelme de bu vosait haqqrnda dernek istayirern.Vesait hazrrlanarkan Cofrafiya faktiltasinde mtitexassis hazrr-h!rnrn spesifik xtisusiyyetlari esas gottirtihntigdtir. Nazera ahn-n'rrgdrr ki, mtieyyen bir erazinin kornpleks co[rafi seciyyesinivennek tigtin onun co[rafi rnovqeyi qiyrnetlandirilmali, oroqra-fik, geoloji-tektonik ve iqlirn xtisusiyyetleri garh edihneli,hidroqrafik qebeke ve onun xtisusiyyetlori tohlil edihneli, tor-paq-bitki drttiyti, heyvanlar alemi, landgaft tipleri haqqrndamelumat verihnelidir. Vesaitda hernginin insanrn mekandafealiyyetinin tagkili, ona tosir edan sosial-iqtisadi arnillerin vaerazide formalaqan mtixteli f rniqyasl r sosial -iqti sadi sisternl erin

l3

ferqlendirici cehetlerinin tehliline de xtisusi diqqet yetirihrig-dir. Bu biliklar esastnda telebalar tebii ve sosial-iqtisadi proses-

lerin insan fealiyyatine, eyni zamanda insan fealiyyetinip etrafmtihite tesirinin neticelarini kompleks gekilde tehlil etrnek,

etraf rntihitin vaziyyetinin yaxqrlaEdrrtlmastna y6nehnig

tadbirlarle tanrghq imkant elde edirler.Metodiki vesait hern de telebelerde erazinin fiziki ve

iqtisadi-co[rafi cehatden kornpleks gekilde oyrenihnesi tigtin

malumat toplarnaq ve statistik gdstaricileri rntiqayise etmek,

mtivafiq naticelor glxannaq, texniki-iqtisadi hesablamalar

aparmaq, diaqrarn ve qrafikler qurmaq, plan ve xoritelar tertib

etmek, hesabat hazrrlalnaq bacanqlartntn formalagdtrtlmastnayonehnigdir.

Metodik vesait 4 hisseden ibaretdir. I hissode her bir ixti-sas ijzre tahsil alan telebelar tiqtin Bakr-Ntigedi margrutu tizra

miivafiq melumat verilir. II hissede tadris-tecrtibe bazast

rayonunun fiziki-cofirafi, III hissade ise iqtisadi-colrafi geraiti

gerh olunur. IV hissa isa her bir ixtisas tizre telabelarin yerina

yetirecayi praktik iglere hesr olunrnugdur.

BDU-nun rektoru,akademik A.M. Maharramov

t4

l. BAKr-NUcoDi MAR;RUTUNUN UnruuicoGR.q.ni raulir-i

1.1. Fiziki-cofirafi tahlil

Bakr-Quba (II Ntigedi) margrutu 168 krn-lik mosafeniehate edir. Bu mesafa fiziki-co[rafi xiisusiyyatlerina gdra birnege hisseye aynlr: 1. Bakr-Sumqayrt, 2. Surnqayrt-Gilazi, 3.Gilezi-Taxtakorpii, 4. Taxtak6rpti-Quba

Bah-Sumqayt marqrutu fiziki-cofirafi baxrmdanrntirakkabliyi ve zsnginliyi ile segilir. Margrutun bu hissasiyalnz yanmsahra landgaftlarrndan tegkil olunrnuEdur. Buradayantnsehralann kangizli, yovganh, goranotulu yanrntipleriniaytnnaq olar. Lakin tebii landqaftlar keskin transformasiyaolunaraq, seliteb, seliteb-texnogen kornplekslerin qrrrhnazzencirini yaratmrgdrr. Onlann en irilari Bakr aqlon-rerasiyasrnrnnehang seliteb-geher zencirini teqkil eden Sumqayrt, Xrrdalan,Bilecari, Ceyranbatan, Hacr Zeynalabditl ve s. Bakl-Ntigedimarqrutu tizerinde yerlagir.

BDU-dan 20 yanvar meydanrna qeder margrut Xezerdenizinin terrasr izra uzantr. Bu arazi Abgeron yaglr alrengdaglarrndan tegkil olunrnugdur. Daha sonra yol Bakr rnuldasrnrngirral qanadr ila davam edir, Subanr antiklinal tirasini, Sulutepederesini, Haci Hesen sinklinallnt ve eyni adlr gdlti kegdikdensonra, Biloceri enigi baglayrr. Bu erazi palgrq vulkanlan veonlann ptisktinnssinden emala gelen brekgilerla orthhrtigdtir.Yolun safrnda feal Keyraki ve solunda fealiyyetsiz Zidil-Piripalgrq vulkanlan yerlegir. Zidil-Piri vulkanlar kompleksinincenub, cenub-qarq ve canub-qerb yamaclan qebiristanlrqdrr.Daha sonra Bakr-Quba gossesi Xrrdalan qdkekliyindan. qadimXezer terraslan [izarinda yerlsgan Masazrr kendindan keqir.

Bakr-Quba marqrutunun bu hissesinde en gox diqqat celbeden Xezer asri terraslannda (100 ln) yerlagen abrazion-akkumulyativ diizenliklerdir. Burada goxsayh tektonik-

l5

deflyasion gdller de rnovcuddur. Onlarln en tneqlturlan Cey-

ranbatan, Masaztr ve Binaqedi golleridir. Satnur-Abgeron ka-

nah qekilene qeder Ceyranbatan da gorsulu 96l idi. Hazrrda

Ceyranbatan girin sulu gole gevrihnig ve Bakl, Surnqayrt

qeherlerinin su techizattnda boyiik rol oynayrr.Ceyranbatan etrafinda esasen aqlq boz-qehvayi. boz-

qehveyi torpaqlar, efemerli-ytll[unlu, yovganh-davetikanlr

kornpleksler inki gaf edir.Suntqoyil-Gilazi Bakr-Quba margrutunun 35 km-e yaxln

hissesini ehata edir. Bu erazinin oztinemexsuslufiu dtizen

relyefin tisttinltiye rnalik oltnastdtr. Burada Sarnur-Devaqi

ovalr[rntn cenub-qerqini ahate cdan Bo$az dtizt-r yerleqir.

Dtizenliyin Sitalgay-$urabad erazisinde cni 12'13 ktn,

Beqbarmaq dafir qargrsnda2,0 ktn, ekser arazilarde ise 3-5 knl-

dir. Bofaz dtiztintin ekser hissesi okean seviyyesinden aqaflda

yerleqir. Dtizanliyin sethi hamar va yasttdrr. Lakin burada xrrda

tireler, tepeler. kigik qurn tirelari, Xvaltn yaElr tcrraslar, Trx-

gayrn va Godisu gaylan arastnda yastr kigik arnplitudlu getirme

konuslart, erozion gtrtmlar, yarfianlar, qobular ve s. lndvcud-

dur.Arid iqlinr qeraitinde boz-qonur, boz, boz-Eorekatli ve 9o-

ran torpaqlarda yovqanlt-efemerli, Eorangeli kornpleksler in-

kigaf edir.Burada orta iyul temperaturt26-270C, orta yanvar O-20C

arastnda dayigilir. Orta illik yafirnttnrn nriqdan 200-250

rnm/sm', buxarlanma qabiliyyeti ise I100-1200 lntn/stn2, rtittt-

betlenrne atnsalt - 0,3-0,4 tagkil edir. Suvarma geraitinde bu-

rada taxrlgrhq, tarevezgilik inkiEaf etmiEdir. Tebii landqaftlann

antropogenlegrnasi zeifdir (0.3 ).Gilazi-Taxtakdrpii Bakr-Quba marqrutuntln on mtihtim

hisselerinden biridir. Bu tnarErut boyunca yolun solunda algaq

tireler, rnonoklinal strukturlu pargalanrntg dafilar, lrtindtir

diizenlikler, saftnda ise yastt, hatnar, dal[ah, tapeli diizenlikler

l6

\qd*

rntigahide olunur. Burada Xezer denizinin dafi ateklarindekiterraslarr aydrn gekilde diqqeti celb edir.

Avtornobilden mtiEahide etdikde yolun sol sahilindedafietayinde agrq-qlnn m, agrq-boz, tind-boz rangda paleogen

yagh gillerin ndvbelagdiyini gdnnak olur. Daha arxada tebagir

dovrtintin qalrn gil qatlannt, karbonath stixurlartnt, ara-slra

qaya Qrxrntrlannt mtigahide etrnek olar. Onlardan en mdhtegerni

Begbarrnaq dalrdrr. Mezozoy yagh karbonath siixurlardan,sf) kristallaglnrg gillarden ibaret qaya grxrntrlan heyretamiz man-

\ zaresi ile diqqeti celb edir. Miitleq htindtirltiyti 457 m olsa da,

'\\ dik srldrnrnlr qaya pargalan turist ve alpinistler tigtin de maraq-

1r tabiet abidasidir. Begbannaq eyni zatnanda rntiqeddes ziya-rstgahdrr. Burada xalqtn inanc yeri olan Xrdrrzinde piri yer-legir.

Gilezi-Taxtakorpii hissesinde landgaflarrn kontraslr Ee-

kilde bir-birini evez etmesi gox bdytik maraq do[urur. Qahve-yi-geman, agrq boz-qehveyi, qehveyi-rnege torpaqlart da ardrcrl

olaraq bir-birini evez edir. Teqriben 30-35 krn-lik mesafade

yanmsehralar quru grillerle, arid seyrek rneqe-kolluqlarla,gcillerle vo s. evez olunur. Yolun solunda uzanan algaq tirelerin,yastr yamaclartn dernek olar ki, ekseriyyeti stini terraslanlnl$ ve

burada akadernik Hasen Oliyevin taqebbtisti ile "eldar gaml"

rneqesi saltntntgdtr. Bu erazinin gcil landqaftlannln xeyli hissasi

akin sahesi kimi istifade olunur. Burada otlaq va biganaklsrin

payr da goxdur. Da[ yamaclartnda ve Samur-Devegi ovahflr ila

dafilann qovugdu[u da[etayinda xtrda kandlerin sapalanrniq

seliteb korrplekslari ycrlegir. Margrutun bu hissasinde Respub-

likanrn en lndhteqam su obyektlerinden biri olan Taxtakorpti su

anbafl ve elektrik stansiyasr yerleqir. Rehber mtiellirn su anbart

ve elektrik stansiyastnr telebelera gostarrneli, 2013-cti ilde

istifadaya verilen obyektin respublika iqtisadiyyattnda rolunu

qeyd etrneli va Sarnur-Abgeron kanaltntn yeni tikintisini te-

lebelere gdstennalidir.

t7

Marqrutun Gandov-Qrglaq hissesi hamar, yastr dUzenlikladavam edir. Qaylarla vs goxsayh suvanna sistemleri ile budtizenlikler keskin pargalanmrgdrr. Mirzaqrglaq kendine qedargol landqaftr tistiinltik teqkil edir, daha sonra adi ve agrq boz-qehveyi torpaqlarda meqe-gdller, kolluqlar, seyrek rnege-kolluqve dtizen rnege landgaftlan bir-birini evez edir. Qubaya qederbu regionun tebii landqaftlan esasll Eekilde transformasiyayameruz qahnrg ve meyve ba[larr, rntixtelif ekin saheleri, iriareallr seliteb kompleksler, xetti qekilde .ozaflan texnogenrnodidifikasiyalar mtiasir landEaftlarrn esasrnr teqkil etmiqdir.

1.2. iqtisadi-cofrafi tahlilNezera ahnaq lazrmdrr ki, inkigaf va tereqqi yoldan

baglanrr, bu da 6z ndvbesinde erazilerin rnenimsonilnresinde,tosorrtifat sahelerinin inkigafr, ve onunla ba[h yagaylq rnentaqe-lerinin sahnmastnda miistesna rol oynayrr. Ona gdre de co[-rafiyagiar kegdikleri erazilerin rayon ve kendlorin esas ve kij-rnakgi yollarrntn elaqelendirici roluna ciddi fikir verrnolidirler.

Azarbaycanrn gimal-gerq istiqametinde, Qafqaz dafilanile Xazer denizi sahillerini elaqalendiren rovan di.izanlikeraziden kegen Bakr-Quba ve daha sonra Derband yolununyerli, regional ve qlobal ehemiyyetina diqqet yetirihnalidir:Azarbaycan ve irandan Rusiya, $erqi Avropa dlkelerine gcdenon qrsa yol nrehz Bakr-Quba-Darbend dahlizinden kegir. Ele bLr

yol $imal-Canub naqliyyat dahlizini atnele getirir.Bakr-Quba (ikinci Ntigedi) margurutu iki birbirinden

ferqli iqtisadi-cofrafi (iC) ebgeron rayonunun sonaye ve Quba

-Xagmaz kend teserrtifatr aqrar sonaye ,erazisinden kegir.Azarbaycanin en ytiksek senaye xiisusile neft-kimya, an

srx ahali cemlegen, en ytiksek urbanizasiyaya meruz qalan goxfunksiyah Abgeron ic rayonu Bakr ve Sumqayrt qeharlariniAbgeron va Xrur inzibati rayonlartnt ciztinde birlegdirir. Bu ic

l8

rayon cilke erazisinin 63Yo ni resmi melumatlara gore ehlisinin30oh -e qeder, senayenin 95.4% ve investisiya qoyulugunun822% ciztindo toplarnr gdrr.

Bu rayonun esasrnl tegkil eden Bakr geheri erazisinisiiratle gimal-qerq ve cenub qerb Olet istiqamatinde geniglen-diracek. Bciytik Bakr paytaxt regionunun arnale gatirir. $eharinyaranma tarixi III esrden gottiriiltir, onun haztrkt sahesi

2.13rnin km2 ehalisi 2122 min neferdir.(l yanvar 2012 ci-i\,orta srxhlr artrq 1000 nefer gatrr.l 1 inzibati rayondan ibaretdir.

Mtisteqillik illerindeXezsrin neft-qaz ehtiyyatlarrdangenig rniqyasda istifade olunmasr,tikinti ve digar sahalerinsilretle inkgaf etdirilmesi Ageron ig rayonuna goxlu ohaligehnesine sebeb ohnugdur.Ona gore de Bakr gaherinde genig

tikinti igleri aparrlrr ve yol boyu goraceksiniz ki, Bakr artrqAbgeron inzibati rayonu ve Surnqayit gehari ile birlagibdir.

ikinci Ntigedi tecriibe bazasrna bizi aparan Bakr-Qubarnargrutu tizre gakihnig avtomobil yolunun uzunlulu 168 km-dir. Ona paralel olaraq dernir yolu, neft ve qaz-boru kemarlari,elektrik xattlari keqir. Biittin bu margrut boyu herakat ederken

en intensiv ytik ve sernigin dagrnan naqliyyat ndvlerina ve vasi-talarine (ytik, minik, refrejeratorlar, dernir yolu vaqonlartna),dagrnan ytik ve serniqinlerin istiqametlerine va intensivliyineyaxrndan diqqet yetirihnelidir. Daha sonra rnargrutboyu yollarrkesib kegen Qusargay, Qudyalgay, Velvele, Gilgilgay ve digergaylarn, Xezer denizi sahillerinin tdreda bileceyi tebii fela-katler: scllar, stirtigr"neler ve s. tabii felakat hallarlntn neqliyya-trn fealiyyetina olan risklere yaxrndan diqqet yetirilmalidir.

Bakr Dovlet Universitetinin heyetindan baglanan gdl tac-

rtibe margrutu: Yasamal arnfiteatrrntn ateyinden kegarek lrar$-rutun esas Bakr-Quba yoluna grxrr ve Bilaceriye, ordan ise ga-

herle artrq birleqen Xrrdalan inzibati ve Sumqaytt geherlerine

istiqarnat ahr.

t9

$eherin marqrut kegen hissesinde esasen ya$ayr$ binalanva 20 yanvar metrosu yerlsqir. Bileceri eniginin her iki terafin-de geharin iri naqliyyat qovgaqlan-Bilecari dernir yol ve BakrBeynelxalq Avtomobil vagzallan yerlegir. Sonra Surnqayrtaistiqametlenen yolun her iki terefinde son iller sahnrlrq yenihtindtir binalar ve onlarrn arasrnda mtiasir tipli kigik sonayemtiessiselerini g6rrnek olur. Hereket istiqarnetinin sol terefindekegen esrin 45-50-ci illerinde (konkret olaraq 1958-ci ilde)saltnmrg Ceyranbatan su anbarr ve eyni adlr qeseba ycrle;ir.Ceyranbatan su anbannrn sahesi 14 km2, hecmi 180 rnln m3

olub, baghca olaraq Sunrqayrtrn goxlu su teleb edan neft-kimyave metallurgiya kornbinatlannrn temin olunmasrnda, Surnqayrt,Xrrdalan ve Bakr geherleri ehalisinin su tochizaturda istifadeolunur (qidalanrna manbayi Sarnurgaydrr). Su anban herngininAbgeron kanah vasitasi ile yanrnadanrn qasabelerinintachizatrnda, ba! ve ekinlarinin suvarrhnasrnda eherniyyatli roloynaylr.

Ceyranbatan anbanna verilen su, margrutboyu gorece-yiniz Samur-AbSeron kanalt vasitasi ile getirilir. Sarnur serheddgayrndan baglanan kanahn timumi uzunlr-r!u 261 kn tegkil edir.Son illar bu kanaltn Siyezen rayonundan baqlayan hissesitedrcen daleteyine dogru ydneldilerek tizcrinde Taxtakdrpii suanbaru vo elektrik stansiyasr tikintisi baga gatrr-raq tizredir.Kegilen marqrut boyu hern de $ollar-Bakr igrneli su kanrarigekilibdir. Bu kemer XX esrin evvellerinda Azarbaycanlnxeyirxah insanr H.Z.Ta$tyevin tegebbiisii ve rnaliyye yardrmrils gekilmigdir.

Daha sonra margrut Bakrdan 5 krn mesafedo yerlegen

Abseron inzibati rayonundar kegir. Rayonun erazisi 1.36 minkrn2, ahalisi ise 529.1 rnin nafardir (l yanvar 2012-ci ll).Burada apanlan yeni tikililerden aydrn olur ki, rayonun eha-

lisinin sayr siiretle arttr. Xrrdalan geherinda bir srra qida sonaye

sahelerine rlaxsus mtiess iseler fealiyyet gcisterir. Azerbaycanr n

20

yegane duz emah zavodu margrutun sa! terefinda yer.loqrnigMasazrr duzlu gdliin sahilinde tikilibdir ve onlln duzundanistifada edir.

Abgeron inzlbati rayonundan sonra Azerbaycanrn hazrrdairi senaye geherlarindan sayrlan Sumqayrt Sahari(1949-cu ildeyaranmrgdrr) yerlegir. Onun sahesi 80.0 krnz, ehalisinin sayr318 rnin neferdir ( I yanvar 2012). Bakrdan 3l krn masafedeyerlegir.

Surnqayrt geherinin sol kenarrndan kegan margrutdangaherin igleyan ve yeni formada tikihnig senaye parklan aydrngciri.intir. Orada ham de faaliyyati dayanmrg goxlu kohnesonaye mtiassisaleri gdrtintir. Bu geharin yeri sovetlar ddvrtindeekoloji geraiti nezere altnmadan, yalruz iqtisadi cehatdenBakrnrn neft-qaz emah xammahna yaxrnhlr ve Rusiyaistiqametinde qrxan yollar tizarinde ohnasrnr osas gotiirenmtihendis-texnokratlar terefi nden segihni gdir.

$eherda salrnmrg goxlu "girkli rntiassiseler" atrnosfer veXazar denizine girkli sular va zeharli tozlar buraxrrdr. Ona goreda uzun iller Sumqayrt "dlti qeher" adlanrrdr. Hazrrda belamtiessisalerin qoxu fealiyyet 96stennir.

Azarbaycanrn grirkemli rnesenatr xeyirxah insanrZ.A.Ta!ryevin (Sovet dovrtinde "Nasosnl" adlanrrdr) adrnrdagryan bdytik hava limanr yerlegir. Buradan esason a[rr herbitexnika ve yiikler dagrnmasrnda istifada edilirdi.

Xzr rayonu <jlkenin cavan rayonlarrndandrr. 1990-cr ildetegkil olunub, sahasi 1.85 min km2, ehalisi 15 rnin neferdir (lyanvar 2012-ci il). Bakrdan masafasi 104 krn-dir.

Xtzr rayonunun gimal hissesinin dtizenliyinden kegenBakr-Quba margrutunun sa! va sol tereflerinde alternativ enerjimenbeyinden-kiilak enerjisindan isrifado eden elektrikstansiyalannrn qur[ulan gdrtintir. Bu stansiyalann yerininsegilmesi deniz ve dalhq erazilerin yaxrnh$rndan emele galenve dairni esen ktilaklerin bag vermosi ile bafihdrr.

2t

Xrzr rayonunun Gilezi kandinde Bakr ve Surnqayrt alra-

lisini qug ati ile temin edan iri qugguluq broyler fabriki yerleqir.

Margrut tizre hereketin qirnala dofrr-r yolunda Abqeron

quraq erazilerinden uzaqlagdrqca rtitubatir-r arttnastntn tebiatirl

canlanmasrna tesiri aydrn hiss olunur. Yolun her iki terefinda

kend taserrtifatr menzeresi, kendlerin stxh[tnrn artlnast

gortintir.Buradan sonra Azerbaycanrn kend teserrtifatr son illar

hamde istirahat-turizm, ba[grhq- terevezgilik diyan olan Quba-Xagmaz iqtisadi cografi ,iyonrino daxil olur.Quba-Xaqrnaz iC-

i terkibine: Siyezan, $abran, Xaqnaz. Quba ve Qusar rayonlarr

daxildir. ic rayonun sahesi 7.2 rnin klrr olke erazisinin 8.1%-ni

teggil edir. Ohalisi 505.4 min nefer (l yanvar 2012 ci il) olub

olke ehalisinin 5.5%-ni ahate cdir. Senayc sahalori zeif inkEaf

edib (tirnurni senaye mehsulunu 0.2%).

Lakin kend teserrtifatr yiiksek inkqaf edib (olke k/tes'

mehsullarrnrn 8.8% verir) vo onun rnahsullartut etnal eden

aqrar senaye mtiesisselari fealiyyet gosterir. Terevezqilik va

mlyvegilik rayonun ixtisaslaqdrnlmrq saheler olub 6lkeya ve

xarice, xtisusile Rusiyaya goxlu mahsul gondarir.

iqtisadi Colrafi (iC) regionun arazisinde rntixtalif tebii

servetler aqkar edilse da onlann teserritfat ehemiyyeti o qeder

de boytik deyildir.Nefrqaz ehtiyyatlarr Siyezen arazisinde mehdud halda

yayrhbdrr. on boytik tebii servetler srrasrna rekreasiya turizirn

ve kurort ehtiyyatlannr aid etmak olar. Burada Nabran,

Qalaaltr, Qegreg, Qusar da[ turizirn kornplekslsri ve mtialice

merkazleri fealiyyet gostarir. orazinin xarici ve daxili neqliy-

yat ndvlari inkgaf etdirilir. Da[ rayonlarlnln rekreasiya istirahot

resurslanndan istifada etmek meqsedi ileavtomobil yollarr

gekilir. Son illar Quba-Xaqmazr qon$u $aki-Zaqatala va dalhq

$irvan ig rayonlan ilo elqslendiren yeni $osse yollartntn

gekilmesr hayata kegiril ir.

22

Quba-Xagrnaz iC rayonuna kegid Siyazan inzihatirayonun erazisinden baglanrr. Bu rayon 1992-ci ilde yaradrhb.Sahesi 0.70 rnin km2, ehalisinin sayr 39 rnin nefer (1 yanvar2012-ci il), Bakr ile Siyezen arastnda olan tnasafe 103 knt-dir.Yolun sa! ve solunda kendler dzlerinin boyiikltiyii ila segilirler.Bu rayonun erazisinde kenardan gox ozemetli gdrtinan ve

bdytik turizm eharniyyeti olan tebiet abidesi-Besbarmaq da{ryerlagir. Onun yerli adamlar terefindan ziyaret makantnagevrilmasi (Xrnzinda piri), yol kenartnda rntixtelif infrastruktursahelorinin yaradrlmaslna ve ehali axrnrntn artmastna mtisbettesir gostannigdir.

Siyezen rayonu erazisinda neft-qaz hasilatrnr hayata

kegiren buruqlan aydrn mtigahide etmek olur. Ele bu erazida

hem de iri qugguluq broyler fabrikinin binalarr gcirtintir. Bufabrik Bakr ve Surnqayrt qeherlerinin erzaq ma[azalanntkeyfiyyetli qug eti ve yumurta qida rnahsullan ile ternin edir.

Yeqin telebelerin bir goxu onlann "Soba" rnarkast ile rnala-zalarda sattlan mehsullartnr gortibler. Kendlerin eksariyyati

mrixtelif teserrtifat saheleri : taxrlgl ltq, teravezgilik ve qugguluq

ve hem de heyvandarh[rn diger sahelerile megfiuldur. Sanaye

obyektlarindan az-gox neft-qaz, gay yataqlannda ise tikintirnateriallan ve mtialice merkezlerinde gahgrrlar.

$abran (kegmis Davaqi) rayonu 1930-cu ilde teqkil

olunub sahesi 1.09 min km2, ehalisi 54 min neferdir (1 yanvar

2012-ci il). Rayonun Bakrdan olan mesafasi 122 km-dir. $abranadh bu margrut da yeni yarantb, evveller ticaretde genig istifade

edilen davalerin burada gox olmaslnl nozoro alan yerli ehali ona

"Dovegi" rayonu adtnt verrnigdir. Son illar rayonun adr

deyiqdirilerek erazide yerlegen qedim "$abran" qalastntn adr ila

adlandrnhnrEdrr.Rayonun tesarrtifattnrn ixtisaslagmrg saheleri taxllgrhq,

teravezgilik, meyvegilik ve etlik-siidltik heyvandarhq taqkil

edir. Yolun sol terafinde yerlegan dafilar yay otlaqlarl, mar$rut

23

kegen da[eteyi va deniz sahili Sarnur-Devegi ovall[rnrn qtg

otlaqlan, Qala-Altr miialice merkezi kirni istifada olunur.Belelikle, Bakr-Quba mar$rutu gelib ikinci Ntigedi bazasr

yerlegen Quba inzibati rayonu arazisina grxrr. Quba rayonuerazisinin tesviri etraflr olaraq "Metodiki gosterig"deverilmiqdir.

1.3. Geodeziya gabakasinin tahliliGeodeziya elmi milasir inkigaf merlrelesinda hem Yer

ehnlerinin inkigafi, hem de olke erazisinde tesarrtifatin rniixtelifsahelerinin faaliyyetinde geodezik teminat tigtin vacib olangenig ahatali rneselelerin helli ile maq[uldur. Bu rneselalordenasaslarrna aga[rdakrlan aid etmek olar:- rntieyyen bir ddvr iigiin qebul edihnig geodezik koordinat

sisterninin Yer sathinde berkidilmesi ve olke erazisine ya-yrlmasr;

- geodeziya koordinat sistemleri ve fundamental koordinatsisternlari arasrnda elaqelerin qurulmast;

- Yerin fiquru ve xarici qravitasiya sahesinin oyrenilrnesi;- rilke erazisinin (quru, su ve daniz dibi hisselarinin) xeriteleE-

dirihnasi rneqsedi ile geodeziya esaslartntn yaradtlmast;- daniz ve hava naviqasiyasrntn geodezik terninatr;- btittin olgtilti (qlobal, regional ve lokal) geodinarnik hadise-

lerin geodezik rnonitorinqi.

Qeyd etrnak lazrrndrr ki, bu maselelarin helli tigtin baza

rolunu mtieyyan bir dovr tigiin qebul edihrig vahid koordinatsistemi oynayrr. Koordinat sisterninin rnaddi dagryrcrst iss, yeniyer sethinde ifadegisi, mtixtelif rnetodlarla qurulrnug geodeziyagsbekeleridir.

Sovetler dovri.inde Azarbaycan Respublikasr (AR) erazi-sinds geodeziya gebekalari SSRi-de qebul olunrnug sxcrr veproqram esasrnda, lakin AR orazisinin frziki- co[rafi geraitininxiisusiyyetlerini nezare ahnaqla quruhnuEdur (gekil 1.1). Btittin

24

MDB dlkolerinde, o climleden AR-da, klassik geodcziya esas-

lan mtixtelif rnengeli, srxhq ve deqiqliye malik geodeziya gabe-

kelerinin rntivcudlufr.r ile saciyyelenir. Eyni zamanda btittinndv ve sinifli sebakalerda goxlu sayda metttaqeler itirilnlig va

rnehv edilmiqdir.Miiasir dcivrde geodeziya Eebekelerinin quruluasi metod-

lan ve dlgrne vasitaleri tamamile yenilegmig ve onlartn sirastgeniglenrniqdir. Bu, birinci novbade, GPS (AB$) ve

QLONASS (Rusiya) Qlobal Peyk Naviqasiya sisterrlerinin isti-fadesine esaslanmtg yeni peyk texnologiyalartna aiddir.

$akil 1.1. Dovlet Geodeziya gebekesinin qurulma sxetni

Oz ndvbesinda GPS / QLONASS pcyk 6l9rne sisternin-

den istifade olkonin erazisi xtisusiyyetlarini nezere almaqla

Ddvlat Geodeziya Sabekesinin Yeniden qurultnast ve inkigaf

25

etdirihnesi tigtin yeni rntivafiq olgrne texnologiyalartntn iglenibhazrrlanmasr bu gtiniin teleblerindendir.

Azerbaycan Respublikast erazisinda Dovlat Geodeziya

$ebakesi (DC$) menteqelerino btittin regionlarda rast gelinir.Olke erazisinde geodeziya iglerinin tarixi 1847-ci ilden bagla-nrr. 1847-1853-ci itlerde herbi geodczist i.i.Xodzkonun reh-

berliyi ila cenub-qerqi Qafqazda, o ctimleden, Qara denizdePoti qeharindan Xezer denizi sahilinde Sumqayit geherinedek

olan arazide I -ci sinif tranqulyasiya Eabekesi quruhnuqdur. Butrianqulyasiya gebekesinin $amxor bazisi (indiki $arnkir)neinki Azerbaycan ve cenubi Qafqazda, elece de Zaqafqazi-yaya bitiqik quberniyalar tigtin esas rolunu oynaml$dr. Za'qafqaziya trianqulyasiya gabekesinin bezi mentaqeleri indikidovredek saxlant hnrgd rr.

Sonraki dovrde, yeni 1953-cti iledek olan dcivrde ARerazisi "1939-cu il esasnamesino" gdre I,ll,lll,lV sinif trian-qulyasiya gebekesi ile drttihni.iqdtr. Bundan evvel ise 1929-

1930-cu illerda Xezer denizi sahili boyunca Sumqaytt sehe-

rinadek Derbent-Bakr I sinif trianqulyasiya bendinin gebekesi,

bagqa sdzla 1942-ci il koordinat sisterninin dagrytctst olan Isinif trianqulyasiya qurulmugdur. Bu bend sonradan qerb

istiqarnetine dcinerek Genceye dofru (Bakr-Ycvlax bendr) ve

daha sonra Gtirctistana (Yevlax-Tbilisi bandi) istiqamst g6ttr-rntigdi.ir. Bakr-Yevlax bendi 1930-1931-ci illerde, Yevlax-Tbi-lisi bendi ise 1930-1932-ci illerde saltnmrqdtr. Bu geodeziyamenteqelerindan bir goxu bu vaxtadak, o ctirnledan Qubarayonu erazisinde, qorunub saxlantlrlrgdrr (gakil 1.2).

26

$akil 1.2. Quba rayonu arazisinde Derbent-Bakr I siniftrianqulyasiya bendinin fraqrnenti

27

1968-1972-ci illerda SSRi Bag Geodeziya ve kartoqrafi-ya idaresinin 4Ncli Tbilisi mtiessisesi terefinden AR DG$-ninyeniden quruhnasr heyata kegirihnig ve m[ieyyen edihniqdir ki,goxsayh rnenteqeler itrnig ve rnehv edilrnigdir. Ona gore de,

DG$-nin telimatlarrn menteqe srxhlrna qoydurgu teleblere (20-30 krn2 saheye I rnenteqe) tam cavab vcnnediyi tizera grxa-rrlrnrgdrr. 1979-1985-ci illerde l6}lb-li Bakr rntiessisasi 1961-ciil telirnatrna esasen 2,3 ve 4 - cti sinif gebakelerinin berpasr,srxlagdrnlmasl ve yenidenquruhnasr tizra iEler yerine yctir-migdir. Baqqa sdzle desek ki, AR DG$ rntixtelif esasnameleregdre rntixtelif teEkilatlar terefinden uzun iller erzinde qurul-dufiundan onun srxhfir, deqiqliyi rntixtelif ve qeyri-baraberahnrnrgdrr. Urnurnilikde, bu gebekaler iizre plan menteqalerininsayr 8000-e yaxrndtr.

Azerbaycan erazisinide ilk ytiksaklik qebekesi, titnumencanub-gerqi Qafqazda, Bakr-Baturni damir yolu trastntn axtartgtzamanr I 885-1 890-ci illerde salrnmrsdrr.

1908- 1909-cu illerda Herbi topoqraflar korpusuterefinden Qara deniz ve Xezer denizi arasrnda Zaqafqaziyademir yolu xatti boyunca deqiq nivelirlerne aparrlmrgdrr. 1904va l9l4-cii illerde Xezer denizi sahili boyunca (Mahagqala-Bakr-Olet) bir nege nivelirlerne xetleri saltnmegdtr ki, bu ni-velir markalanndan bir goxu bu glinedak qorunub saxlantltr.

1935-ci ilda prof. F.N.Krasovskinin teklifi ila Mahag-qala-Olat ve OlerQara deniz traslarr iizre takrar nivelirlarne ye-rine yetirihnigdir. 1945-ci ilden baglayaraq yeni proqrarn asa-

srnda erazinin geoloji-geornorfoloji geraitini nezara almaqlaytikssk deqiqilikle nivelir qebekelerinin quruhnasrna baglanrLr.

1947-1948-ci illerde Mahagqala-Bileceri trasr boyunca76 adad qrunt ve fundamental rcperler berkidilir. Fundamentalreperlerin basdrnlma derinliyi 2,7 m, qrut reperleri ise 2.2 tnderinl iye basdrrrhnr gdrr.

28

Eyni zamanda AR erazisinde gcodinarnik rejimi ciyrsn-mek meqsadi ile 6 sayda geodinarnik poliqon yaradrlrnrgdrr.

Quba rayunu erazisine yaxln yerlegen $atnaxr geodinamik poli-qonu, $eki Kiirdemir poliqonu, Xezeryam geodinarlikpoliqonundan ibaretdir. Bu poliqonlarin erazisinda I ve II sinifnivelir qebekaleri, xetti bucaq cilgmeleri gebakeleri qurulnru;-dur.

Hernginin, Quba rayonu araztsi da daxil olmaqla etrafarazida 100 sayda nivelir reperleri ile tist-tisto dtiEen qravimet-rik menteqeler gabekesi qurulmugdur. AR erazisinde, o ctim-leden Bakr-Quba margurutu iizre plan va ytiksaklik, clace deqravirnetrik gebekelerin yaradrlrna tarixi vo veziyyeti iletimurni icrnal seciyyeli tanrghqdan sonra qcyd edilrrelidir ki,bu menteqelerin tadris tecrtibasi zanlatlt axtanlrb taprlrnasr vaciyrenilmasi, yer sethindo berkidilrnesi texnologiyast ile tanrEhqgalacak rntitexassisler tigtin olduqca elrerniyyatl idir (gaki I I .3).

|r{--*

50

3.40l-*,0

t*-1.20-**l' i

2,

il,4{l

[,40

{J,2$co

IiI

I

0

I60 mm

0.40

29

$akil 1.3. Quba rayonu erazisinda rast gelinengeodezik tnerkezlar

Klassik texrrologiya ile Ddvlet plan geodeziya Eabekela-

rinin qurulmaslnrn tig esas metodu mcivcuddur: trianqulyasiya,

tri latcrasiya ve pol iqonotnctriya.Trianqulyasiya - yer sethinde tigbucaqlar qeklinda qurul-

mug qebekelerden ibaratdir. Bu gebekedo bir bazis teref va

daxili tifiqi bucaqlar olgtiltir.Trilaterasiyada Ligbucaqlann teraflerinin tizunlu[u ol-

gtiltir.Poliqonornetriya ise bir-biri ila birlaEdirilmig siniq xettler

sisternindan ibaretdir. Burada srnrq xettlerin uzunlufu - terefler

ve onlar arasrnda qalan tifi.iqi bucaqlar olgtiltir.

Qeyd etlnek laztrndtr ki. DG$-nin btittin rnantaqalari yer

tizerinde xiisusi merkezlerle berkidilir. Bundan bagqa nivclirreperlerinin yerinin tanlnmasl iigLin htindtirltiyii 1,5 nt olan ta-

nlnrla direkleri ve xtisusi qeydiyyatr olan "Geodeziya

menteqesi Dovlet tsrefinden qorllnur" ltjvhasi astltr.

Klassik texnologiya ile yaradrhnrq plan gebakelarinde

rnenteqeler arasr qargrhqh gdrtintigtin temin edilmasi rnaqsedi

ile onlar tizerinda xtisusi gorlintiq niganlan qurulrnuqdur. Ora-

zinin relyefindan, me$e ve bitki orttiytintin htindtirliiytindanasrlr olaraq rniixtelif formalt ( pirarnida, paya, tur, siqnal vo s.)

30

vo ytiksekliye rnalik gortintig niganlan inga cdiluriEdir. Belegortiniig niganlarrna Bakr-Quba rnargurutu boyunca, clece de

Quba rayonu erazisinde rast galinir (qekil1.4).

6

$akil 1.4. Quba rayonu erazisinda rast gelinen yertistti ve pcykgeodeziya grirtintiE niganlart

3l

I

Onu da qeyd edek ki, geodcziya rnenteqeleri esasen

kornandir (zirve) ytikseklik noqtelarinde ycrleEdirilir.Menteqalerin tnerkezlerinin ndvti de torpaq (qrunt)

tipindan astlt olaraq rntixtelif 6lgtilti (derinliye malik) seqilir.

Son dovrlerde yeni peyk geodeziya olqrnaleri texnolo-

giyasrnln meydana glxmasl ile yertisdti gortintig niganlartna eh-

tiyac qahnamrgdrr. Burada esas taleblerden biri ondan ibaratdir

ki, hemin menteqelarin etrafi agrq olsun. AR erazisinda bela

menteqalerin sayr "0" sinifli-7, "7-ci sinif peyk gebekesi"

mentaqelerinin sayt ise 165-170 teqkil edir.Btitovltikda Bakr Dovler Universitctinin Quba tedris-

tecrtibe va istirahet bazasrnrn arazisi ve ona bitiEik erazilarin

fiziki-cofirafi garaiti 05.06.40- "Geodeziya vo xeriteqilikrntihendisliyi" ixtisasr telabelerinin yay gol tedris tecrtibelerinin

kegirihnesi tigiin olduqca elverigri va meqsedeuyfundur.

1.4. Hidrometeoroloji tahlilHidrorneteorologiya ixtisasr tizre tehsil alan telebalere

BDU-Ntigedi margurutu tizre bir srra su tesarrtifatr obyektleri

ve meteoroloji xiisusiyyatlara dair ilkin melumatlar verilir.

Bakr gaheri yaxrnlr[rnda olan Ceyranbatan su anbarl, onltn

Bakt, Sumqayrt geherlari ve Abqeron yartmadastnln digeryagayl$ manteqelerinin suya olan telebattntn 6denilmesinda

aharniyyatli rolu izah olunur.Margrut boyu yol bir neqe defe

Samur-Abgeron kanalt tizerinden kegir ve talebelor korptilari,

mtixtelif hidrotexniki qurfularr rntigahide cdirler. Onlar Satrur-

Abqeron kanallntn tikinti tarixi, qida tnanbayi, teserrtifat

eherniyyati haqqrnda biliklerini bir qeder da geniglendirirlar.

Marqrut zafirant telebelor $abran gaheri yaxlrrlrfilndakr

Taxtak6rpti su anbanna ve orada inga edihniE su elektrikstansiyasrna baxrg kegire bilerler. Baxrg zafilant telebelere su

anbarrnrn hecmi, darinliyi ve qida n.renbalori, elremiyyati,

32

hemginin su elektrik stansiyasrnrn ig prinsipi ve giicti haqqrndamelumatlar verile biler.

Margrut izre Atagaya gatdrqda, onun Altralac bazasrnrnyantndan kegdiyi xatrrladrlr. Altralac bazast erazisinda veBakt-SDK avtornobil yolu ile kesiqen yerde gay deresininfonnasr, rnorfoloji elernentleri ve sululufu rntiqayisali tahlilolunur.

Telebelera Margrut boyu erazinin digar gaylan haqqrndada laztmr malumatlar gatdrrrhnahdlr.

Talebeler hele orta mektebden bilirler ki, margrutunbaqlanfircr olan Bakr gehari ve sonu-Ntigedi kendi rntixtelifiqlirn garaitinde yerlegirler. Onlara bir daha xatrrladrlrr ki, Bakryanmsehra va qum qdl, Ntigedi isa yafirntrlar beraber paylananrntilayirn isti iqlirn tipinde yerlagir. Cdl tedris-tacriibesinintegkil olundugu isti yay aylarnda rnargrut zamanr tolobaler buiki erazinin iqlim geraitindaki ferqi aydrn hiss etrneye bilarler.Bu, ilk ndvbede havanrn temperaturuna aiddir. Lakin tecrtiberniiddatinde onlar havanrn temperaturu, nisbi riitubatlik,atmosfer yaSrntrlarr ve s. tizerinde miigahidelar yerine yetirerakozleri movcud ferqleri rn[ieyyen edecekler.

Margrut boyu iqlim geraitinin heqiqeten dayigdiyiniesaslandrrmaq tigtin, talebelarin diqqetini tebii landgafttiplerinin rntivafiq deyiqrnelarine calb etmek lazrmdrr.

1.5. Turizm obyektlarinin tahliliBakr geharinden II Ntiqedi kendinedek (tedris-tacrtibe

bazasrna) mesafa 17 5 krn-dir. Bu rnesafeni qet ederkenavtomobil rnagistrah stirat yolu oldufiundan kegilen bi.ittinmenteqelerde avtobusu saxlamaq ve telabelere izahat vemakrntimktin deyildir. Margrut Bakrdan baglarnaqla, Ceyranbatan -

Ya gma- S i talgay -Gilezi-B e gbannaq-S iyezen-$abran-G endov-Velvele kendi-Alekseyevka- Quba geherinin gireceyi-Qubantnrnerkezi-Amsar kendinin merkezi - I Ntiqedi kendi - II Ntiqedi

aaJJ

istiqametindedir. Margrutu Bakt- Beqbarmaq; BeSbarntaq-

Quba Saharinin giracayi, Quba-II Niiqadi istiqametindaohnaqla 3 hisseye ayrrmaq olar. Bu marqrutda Begbannaq,

Quba qeherinin gireceyi yoltistti rntiveqqati dayanacaq tnento-qesi segile biler. Margrutun kegdiyi diger menteqeler haqqrndaavtobusdan mtigahide edihnekle qrsa seciyya verilmelidir.

Margruta grxmazdan bir nega giin evvel talebelare istermtivaqqeti dayanacaqlar, isterse de digar menteqelar haqqrndamelumat haznlamaq tapgrnlrr. Margrut boyunca telebalarardrcrl olaraq menteqalerin her biri ve onlann yaxrnltlrndakrobyektler haqqrnda colrafi malumat verir. Zaruret yarandrqda

ise melumatlara qrup rohberi terefinden elaveler edilir.Belelikla, Bakr - Niigedi margrutunun turizm cehetdan qlsa se-

ciyyesini agalrda gostarildiyi kimi meqsadauy[un hesab edirik.Urnumi margrutunun baglanfirc mentaqesi Bakldan

(BDU-nun heyetinden) yola diigan avtobus 31 krn tnesafe qat

etdikden sonra Ceyranbatan qesebasinden kegir. Avtobusdanrntigahide etdikde yolun sa! ve sol terefinde girin sulu Cey-ranbatan goltine monzere agrlrr. iri su anbanna gevrilmig Cey-ranbatanrn 1958-ci ilde istifadeye verilmekle Bakr, Sumqayttgeherlerinin qirin suya olan telebatrnrn odenihnesinda ve Ab-qeronda akin sahelerinin suvartlmasrnda aherniyyeti haqqtndamelumat verilir. Yolun sa[ tarefinda inqa edihnig mtiasir evlorve villalar xog teassiirat yaradtr. Ceyranbatan gdliinden sa[terefa dofru Sumqayt Texnologiyalar Parkr aydrn gortintir.Sumqayrt geherinin H.Z.Ta!ryev qesebesinde yerlegan bu tex-nopark qabaqcrl Avropa texnologiyalartntn Azarbaycanagatirilmesi, onlartn esastnda yeni tniiessiselarin yaradrlnrasl veyeni iq yerlarinin agtlmast rneqsedila 2011-ci ilde yaradrl-mrqdrr.

Ceyranbatandan sonrakt mantaqs Yagmadrr. Bu iki rnan-teqe arasrndakt masafa 20 krn-dir. Yaqrnada geomorfolojiabideler vardr. Avtobusdan mtigahide zamant Yagma

34

qesobesini kegdikden sonra yoldan sola nezer yetirdikdegrirtinen algaq daflar, pillavari relyef, yarfan ve derelerlapargalanmrg yarnaclara agtlan menzero celbedici gdriintir.

Yagmadan l0 km irelide yolun sol tarafinde Sitalgayqesebesi yerleqir. Sitalgay herbi qehercikdir. Bu gehercikden

sonra 10 krn arah mesafede yolun sol terefinde Gileziqesabesidir. Gilezi stansiya funksiyasrnr yerine yetirir. BakrdanGilaziye olan mesafe 70 km-dir. Gileziden Xrzr rayonundakrAltralac tedris-tacrtibo bazastna yol ayrrltr. Bakrdan glxan

avtobus 90 krn masafoni qet etdikden sonra ilk dayanacaq lnen-teqesi Begbannaqa gattr. Gilezi - Begbarmaq arastndakr masafo

20 krn-dir. Begbarmaq tebiet abidasidir. Tabiat abidelerininturist celb eden maraqh obyektler oldulunu nozere alaraq,Beqbarmaq birinci dayanacaq menteqesi segilmigdir vo onunhaqqrnda etraflr melumat verilir.

$akil 1.5. Beqbarmaq qalasr

BeSbarmaq-Boytik Qafqaz slra daflarrnrn cenub-garq

steklerinde, Zarat- kendindan 3 krn gimal - qerbde yerlagir.

Bura ham da!, ham qadim qala ve ham da dlkenin en meEhur

35

'!#

ziy aretgahlanndandrr. Qayalarrn en ytiksek zirvesindan Xezerdenizine mohtegam menzere agrlrr. Begbannaq toponimi qedirntiirk dillerindoki "pannak", yeni tepe sdziinden yaranmrqdrr.Orab sayyahr Ol-Mesudinin (IX esr) eserinde da bu ad gekilir.Menast "tepede salmmrg bine" demekdir. Ehni edebiyyatdaBegbannaq dagr tizerinda yerlegan qala haqqrnda helearagdtrma aparrhnayrb. Bununla yanagl, burada bir vaxtlarmdvcud olmug karvansara binasrnrn ve qaya {izerindeki digertikililerin, mohtegem ve gozal istehkarnrn Makedorriyahisgender terafindan inga etdirilmesi haqqrnda revayet var.iddiaya gore bunlan Ornir Teymur dafirdrb. Baghcasr isa, ilkinorta esrlerda "hun qaprlarr" adlanan dcivlat serhedi mehzBeqbarrnaq da!rndan kegrni gdir.

Uzadrlmrg dag eli xatrrladan qayantn qeyri-adi fonnasruzaqdan celbedicidir. Bir-birine bitigik beg qaya pargasrndanibaret olan bu da[rn "Begbarmaq" adlanmasr onun qurulugu ilebafhdrr. XVII asrin holland denizgisi, seyyah Yan Streysgirnal-gerqi Azarbaycandan kegerkan gordtiyii Begbannaqabidasi haqqrnda yazmrgdrr: "Biz danizin yanrndan kegenda birdaf gdrdtik. DaE "Parmax" ve ya "Barmax" adlanrr. Zirvesidtiz istiqametde uzanan bannafir xatrrladrr. Vaxtila buradamohtaqem qala olmug ve bu erazinin rntidafiasina xidrnetetmigdir. indi de hemin divarlarrn ciztilii qalmlgdr". $irnalbdlgesine teqkil edilen turlarda acnebi turistlare Begbarmaqqalasr haqqrnda tarixi rnelumat verilir.

Begbarrnaqdan 15 km sonra yolun sol terefinde Siyezanrayonu yerlegir. Siyazen rayon kimi ilk defe l1 fevral 1940-crilde tegkil olunmug ve 1959-cu ilde lafv edilerek Devegi(indiki $abran) rayonunun terkibine verihnigdir. 1992-ci 1l

aprelin 2-de Siyazon rayonu 1959-cu il serhedleri daxilindeyenidan berpa olunmugdur. Siyezen Azarbaycanda Boytik Qinseddine benzer ezametli bir sedd olmugdur. Danizin kananndanbaglanan bu sedd btittin sahilyanr dtizanlikden kegarek daflara,

36

Qrraqqala istehkamrna qsder uzanrdt. Vaxtile neheng bir tikiliolmug sedden ayrFayfl qtilleler, o ctimleden Qlraqqala salamatqalrnrgdrr. Rayon turizm obyektleri cehetden zengin olmasa da,burada 6lke ohemiyyetli iki tebii tarixi abida vardrr. Bunlardanbiri Begbarmaq seddidir ki, Siyezenin resmi emblemi hesabolunur. Digari isa vaxtila Azerbaycanda Briyiik Qin Saddineox$ar ezamatli sedd olan Gilgilgay seddidir.

Margrutda yolun sa[ terefinde $abran geherini de yuxarrterofden seyr etmek olur. Siyezenle $abran arasrndakr rnesafel9 km-dir. $abrandan sola Qalaaltrna yol aynlrr. Marqrut megelandgaftr ila segilen Gandov kendine dofiru davam edir. $abranile Gendov arasrndakr yol l0 km-dir ve Gendov yolun safiterefinde yerlegir. Avtobusdan seyr etdikde Gendov rnegelerineheyretamiz menzere agrlrr. Gendovdan grxan avtobus 12,5 krn-de yerleqen Velvale kandinin rnarkezindon kegir. AvtobusdanValvelegay kdrptisti mtigahide edilir.

Avtobusun kegdiyi sonrakr manteqe meyve ba[lan ilezengin olan Alekseyevka kendidir. Velvale ve Alekseevkakendleri arasrndakr mesafe 17,5 km-dir. Alekseyevka kendininmerkazi ila 3 krn mesafeni qet etdikden sonra avtobus ikincidayanacaq menteqasi kimi segihnig Quba gaharinin girecayinadaxil olur. Quba haqqrnda iimumi va qlsa melumat verilir.Quba rayonu Qudyalgayrn sahilinde, Bciytik Qafqaz srrada[larrnrn girnal-gerq yamaclannda, deniz seviyyasindan 616metr ytikseklikda yerlagir. Bakr-Derbend gosesinin 168kilometrliyindeki Quba, geher kimi XVII asrin ortalanndaforrnalagmrqdrr. Vaxtile xanhq olan Quba hazrda gimalbolgesinin miihtim turizm merkozi sayrlrr.

Avtobus Quba geherinin markezi ile yoluna davam edir, 3krn getdikden sonra Amsar kendine gatrr. Amsann tarixiabideleri haqqrnda qrsa melumat verilir va darketme turizmiigtin maraqh kand oldu[u xatrrladrlrr.

37

Amsar kendinin merkezindan kegen avtobus I Ntigadikendine gatrr. Amsarla I Nilgedi arastnda mesafe 4 km-dir. Bu

kend Quba rayonun merkezinden 7 krn qimal-gerqde yerleqir.

O, elverigli tebii cofrafi geraita malikdir. Orazinin mikroiqlimgaraitine gore qrgr soyuq ve rtitubetli, yuy serin kegir. Kendinyerlegdiyi erazinin asas hissesi me$o ve daE gdllerinden

ibaretdir.Kend ehalisinin esas rnegluliyyetini maldarhq, mey-

vegilik tegkil edir. Son iller bolgeye turistlarin marafrntn art-

mast yeni me9luliyyet sahesinin yaranmaslna sebab olmuqdur.

Kandin ekzotik landqaftr ve atrafinda saf serin sulann olmast

bolgaye turist axtrunln artmaslna sabeb ohnugdur.

Nahayet, son menteqe II Ntigedi kendindeki tedris-

tecrtibe bazastntn hayetidir.1.6. Toponimlerin tehlili

Bakr-Quba- Niigedi mar$rutu tizre yerleqen toponimlerinmengeyi yaranma tarixi ilk ndvbede talabeleri maraqlandtracaq

ve bu toponirnler haqda onlara melumat vennek rnaqsade

uyfiundur.

Quba qeharinin adr ilk defe VIII ssrde <Derbendnama>

kitabrnda qeyd olunur. XII esrden $irvanqahlar ddvletinin ora-

zisinde yagayl$ menteqesi kimi melumdur. Toponirnin qrpqaq

mengeli qadim ttirkdilli tayfanrn adr ile bafhh[r qeyd edilir. Bu

barede tarixgtinas O.Hiiseynzadanin <Sovet Tiirkologiyasr>(1971-ci il) jumahnda genig meqalesi derc olunmugdur.

Kuba/Kuva formastnda bu tayfa adt qtr!:':lartn, cizbek ve

qazaxlarn igarisinde de movcuddur.

Quba rayonunda Qaragayrn sahilinda yerlegen Niigedi

kendi tat dilindeki nui (yeni) ve di (kend) sdzlerinden ibaret

olub, "yeni kend", "taze kond" menastndadtr.

l72l-ci ile aid senedlarde bu erazide Ntigedi adh biryagayr$ menteqesinin adr gekilir. Kend Quba geherinin ehali-

sine mensub baf yerlerinda ayrl-ayn ailelerin meskunlaqmast

38

neticesinde yaranmtgdtr. Sonralar kend bdytiyerak iki yere

ayrrlmrg ve onlarr bir birinde ferqlendinnak tigtin adlanntn ev-veline birinci va ikinci sdzlari arttrtlmtgdtr. Yerli ahalininverdiyi melumatlara gdre ikinci Niigedi kendinin ehalisi birinciNtigedi kendinden kdgiib gelenlerden ibaretdir.

Margrut ijzre Begbarmaq dalr (seddi) xalq arastnda

rntiqeddes hesab olunan Xrdrr-Zinde (Diri Xrnr) piri da buradayerlogir. Oreb tnenbelorinde $irvan qayasl bezen de Musaqayasr adlanrr. Oreb cofirafiyaqtinaslan ibn Xordadbeh (IX asr)

ve Yaqut Hamevi (XIII esr) Xrrrn hamin qayadakr diriliksuyundan igerek 6lmez oldu[unu yazmrylar.

IX esr menbelerinde da! Barmak kirni qeyd olunmug ve

mtidafie seddi kimi xattrlantr. Orta esr Avropa seyyahlannrn(A. Oleari, Y. Streys) eserlerinde da toponim Barmak forma-srnda qeyd olunmugdur. Barmaq sdzii qedim ttirk dillerindeparmak (tapa, kigik da[) menastndadtr.

XVIII asrde Quba xanh[rnda Barmaq rnahah da

olmugdur. Da! zirvalerinin al barmaqlartna (beg barmaga)

ox$amaslna gore sonradan bela adlanmrgdrr.

Gilazi toponimi eslinde Gllyazt ohnahdrr.Toponirn gil va

yazr (ttirk dillerinde dtz, dizen) sozlerinden ibaret olub <Gillitorpaqh dtizen> manasrsrndadrr. ilk defa XIV asr menbalerindaadr gekilir ve onun Barmaq dalrnrn yaxrnhlrnda yerleqdiyigcisterilir. 1870-ci ilde orada pogt menteqesi (gaparxana) ol-rnugdu. Damir yolu gakildikden sonra etraf kendlerden ehali

buraya kdgtib gahnig, pogt menteqesi da stansiyaya gevril-

migdir.Siyezen geharinin adt haqqrnda nrtixtelif fikirler sdyle-

nilir. Bezi tedqiqatgrlar bu erazide neft gtxartlmast ile ba[h bu

toponimi <<qara torpaq)), ((qarasu)) sdzlari ila ba[layrrlar. Os-

linde ise Siyezen co[rafi adr siya iran dillerinde <qara> ezi

(yaz) ttirk dillerinde <dtiz>, (gol)) demekdir; en-ise <<tnekan>>,

39

((yeD bildiren sonluqdur. Siyezen toponirni btitovltikde (qaradtizenlik> menasrnl bildirir.

Qa[acrq gayrnln qodirn adr Qa[ancrq olnrugdur. Qalancrqise monqol dilindeki gaSan vo ya safian (ag) soztinden vaAzerbaycan dilindeki kigiltrna bildiren (crq) gekilgisindenibaret olub <A! gay)) menasrndadrr.

Tenge deresi Bdytik Qafqazrn cenub gerqinda srldrrrmqayalann arasrndan kegen dar daradir. Tange tat dilinde <daryer, dar dere, dar kegid> demekdir. Yerin co[rafi geraiti de bu-nu tesdiq edir. Kegidin agapr hissesi Ztrtenge (Tengealtr), yu-xan hissesi ise Sertenga (Tengetistii) adlanrr. $irvana ($ama-xrya) geden yolun tisttinde yerlegan dereda mtidafia rneqsadilaqala tikilmisdir. 1727-ci ilde Rusiya ordusu qalanr tutduqdansonra burada yerleqen alay Tenga polku adr ile tanrnmrgdrr.

$tibhesiz ki, hor bir teleba margrut tizre yerlegen ycr yurdadlartntn menasrnl bilse bu daha faydalr olar va onlar derketmolidirler ki, Toponimlar xalqrmrzln tarixi kegmigina agrlanqaprlardrr.

40

2. aRAZiNiN nizixi-coGnani secivvasi

2.1. Colrafi mtivqeyi va sarhadleri

Ntigadi tadris-tacriiba bazasutzr yerlegdiyi Quba rayonuBoytik Qafqaz da[larrnrn gimal-gerq hissesinde gox elveriglicofirafi movqede yerleqir. Bu ilk ndvbede onun subtropik iqlirnqurgafrnrn mtilayim qurga[a kegid zonaslnda, elveriqli iqlirnqeraitinde yerleqrnesi ile gertlsnir. Bol istilik ehtiyatrnrn. kifayetqeder rtitubetin ve rntinbit torpaqlann oltnast dtizenliklerde,dageteyi ve da[hq erazrlerde zengin bitki drttiytintin ve hey-

vanat alerninin inkiqafina, habele istirahet ve turizm tigiinelverigli, safllam cofrafi mtihitin yaranmasrna sebab ohnuEdur.

Rayonun geosiyasi ehemiyyatini rntieyyan eden esas gert onun

Avropa ile Asiya qitelerinin temas zonastnda, Rusiya erazisine

yaxln cofrafi mekanda, gimah vo cenubu birleqdiran beynel-xalq ehemiyyetli yollann tizerinde verleqmesidir.

$akil 2.1. Quba rayonu ve Ntigedi kendr

4t

Quba rayonunun arazisi 40o 53'- 41" 30' gimal en dairesiila 47" 69' - 48" 50' qarq uzunluq dairesi arastnda yerlaqir. Mti-qayise iigtin qeyd edek ki, istanbul, Tirana, Madrid, Nyu-York,Klivlend kirni rneghur geharler ve eyni zananda subtropikqurqaqdan kenarda qalan vo tebii qeraiti Qubadan dahaelveriqsiz olan Qaraqum sehrastnrn gimal-gerqi, Teklemekan,Bdytik Qin ovah[rrun qirnal hissesi, Koreya yarunadast ve s.

arazllar da Quba ile texminan eyni colrafi enlikde yerlegirler.

Quba rayonu gimal ve girnal-qerbden Qusar rayonu ile 70

krn, gimal-gerqden Xagmaz rayonu lla 25 krn, garqden Devegirayonu ile 68 km, cenub-gerqden Xtzt rayonu ile 3 km,cenubdan $amaxr rayonu ile 30 km, ismayrllr rayonu ile 40 krn,cenub-qerbden Qebalo rayonu ile 15 km masafede hemser-

heddir. Rayonun erazisi 2580 km2, sarhedlerinin timumi uzun-lulu 251 km-dir. $imal-qerbdan canub-$orqe ve girnal-gerqden

cenub-qerbe do[ru rayon arazisinin maksimum uzunlu[utexminen eyni olub, 70-15 krn-a barabardir.

Quba rayonunun merkezi olan Quba gshari Bakrdan 167

krn girnal qsrbde yerlegir. Cenub qsrb hissede rayonun sorhodi

4lo 8'gimal en dairesi lle 47" 59'gerq uzunluq dairesininkesigdiyi yerden, yeni Tufan dalrndan baglayaraq Bag suaytnctsilsile boyunca cenub garq istiqametina dogru Dtibrar dafirnakirni 70-75 km mesafede uzanr. Sonra serhed qirnal istiqa-matine dcinerek Gilgilgayrn yuxan hissesini, Tangi va Qay-narga silsilolerini kasarek Samur-Abgeron kanahna qeder

vzanff. Bu hissede serhad girintili-grxrntrhdtr. Devagi-Sarnurkanahndan serhed gimal-qarb istiqarnetine ddnersk Qusargayaqeder girintili-grxrntrh formada davam edir. $irnal-gerq hissede

serhed Xanarxr kanahna gattr. Qusargayrn Samur-Abgeronkanah ile kesigdiyi yerden serhed cenub-qerb istiqrnetinedonarak Tufandafia qeder uzanff.

Yagr ilk orta esrlere gedib grxan Qubantn tarixi haqqrndaqadim alban ve orab menbelerinde, Avropantn rniixtelif

42

co[rafiyagtinaslannrn osarlerinde bu ve ya diger gekilde behs

olunrnugdur. Bela ki, Peyfiemberirnizin Mekke qelrari etrafindatikdiyi ilk rnescidin adr Quba adlanrr. XI esrde Azerbaycanhakimi Anugiravanrn tikdirdiyi qalanrn adr <Bade-Firuzqubat>idi. XII esre aid ereb menbalerinde Quba <Kuba> kirni goste-rilirdi. XIII esrde ereb alirni Hemevinin cografiya li.igetindeAzerbaycan gaherlari arasrnda <Kubba> da vardtr, XVI esrintarixi qaynaqlannda ise Quba ela <Quba> kirni verihnigdir.

Quba qeherinin ilk temel dagr XIV-cti esrde qoyulmugdur.XVIII-ci esrin ortalannda Quba xanh[r yaradrlmtg, onunmarkezi ewal Xudat, sonra isa Quba qeheri ohnugdur.Htiseyneli xanrn oglu Feteli xanrn (1758-1789) dcivrtinda Qubaxanhfrnrn mdvqeyi artmrgdr. 1806-cr ilde Quba xanhpr Ru-siyaya birleqdirildi ve eyalete gevrildi. Yenidon tagkil olunrnug

Quba qezasr 1840-cr ilde Derbend quberniyasrna, I 860-cr ildeise Bakr quberniyasrna daxil edildi. 8 avqust 1930-cu ilde QubaAzerbaycanrn inzibati rayonlanndan birina gevrildi. Onuntimumi sahesi 2,58 min kv.krn, ahalisi 157,6 rnin neferdir (lyanvar 2012-ci il). Ohalinin srxhlr I km2 6l nefardir. 1959-cuilde Qonaqkand rayonu lelv edilarak arazisi Quba rayonunaverilmigdir. 1963-65-ci illerde le[v edilmig Xagrnaz rayonuerazisinin bir hissasi Quba rayonunun terkibinds ohnugdur.

Quba rayonu Quba-Xagmaz iqtisadi rayonuna daxildir. Qubarayonu ile Bakr arastnda mesafe 168 km-dir. O, Quba rayonuregionunun iqtisadi inkigafinda apancr rol oynaytr.

2.2. Oroqrafiya ve relyefQuba rayonunun an iri oroqrafik vahidleri agafirdakr-

lardrr:l. Bag Qafqaz silsilasi2. Yan silsile3. Qusar maili dtizenliyi4. Samur - Devegi ovahfir

43

Quba rayonu Alp-Hirnalay qrngrqlr[rnrn On Asiya-Qaf-qaz bolgesinde yerlegir. On yiiksek erazisi mtitleq ytiksekliyi4191 m olan Tufandafidrr. Rayonun Eirnal-qerqinden canub--qerbine do!ru dtizen erazilar tedricen dafi sisternleri ile evezolunur. Osas oroqrafik vahidlari tirnumqafqaz istiqarnetindeuzanrrlar.

Her bir oroqrafik vahid genezisine gcira mtieyyen tekto-nik proseslerle bafihdrr. Mehz bu prosesler zamanr relyefinrnorfogetetik xtisusiyyetleri fonnalagtr. Bag Qafqaz silsilesi.

Quba erazisinin asas oroqrafik vahidlerinden biri uzunlu[u1500 km-den gox olan Bdytik Qafqaz daglannrn bir hissesinitaqkil eden Bag Qafqaz da! silsilasidir. Tektonik baxtrndanBdytik Qafqaz rntirekkeb quruluglu rneqantiklinorium olub

Qusar-Deveg i gokakliyinden Qazmaqr z ve S i yazen tistegehne-leri ile aynlrr. Litoloji baxrmdan osasen mczozoy ve kaynazoyyagh gdktinttilerden teqkil olunmugdur. Boyiik Qafqaz qrn$rqda! silsilesi region orazisinde iki esas oroqrafik vahidden - Baq

Qafqaz suayflcr silsileden vo Yan silsileden ibaratdir.Onlar bir-birinden $ahnabad, $ahdtizti, Xrnaltq, Yerfi-

Qonaqkand, Xaltan, Gilgilgay, Trxgay va diger dagarasr gokek-liklerle ve iri derelerle aynlrrlar. Bag Qafqaz silsilesi rntirekkeboroqrafik quruluga malik dar suayncr qrabenlerdan tegkil olu-nub ve keskin pargalanmrE nival-buzlaq relyefi ila saciyyalenir.Bu silsile tizerinda Bazardizi (4466 re), Tufan (4191 nt), Ba-badag (3629 m), Qarada| Q649 rlr),Piqik da! (3l64m), Qoturda! (3226 rr), Qiiriikllitepe da| (32l1rz), $ahnezerda! (2874lz), Kalenterda! (2564 nt) va digar uca da! zirveleri yerlegir.Bag Suayrncr silsile Bazardiztndan cenub gerq istiqametindaGedidafirna qadar (1223 m) uzant. Suayncr silsiladan antiqaf-qaz istiqarnetinde ayrrlan goxsayh tireler tektonik gatlarlaalaqedar olaraq keskin pargalanrnrgdrr. Xrnahq, Aggadik,Babadag kdndalen tireleri sart yamaclan ile ferqlenir.

44

Bag suayncr silsila Tufan zirvesindan garqa dofru tadricanalgahr. Lakin Babada[dan Dtibrara (2205 m) dolnr olan 45 krn-lik mesafede dallar daha keskin algalrr (her l0 krn-de 315 rn ).

Bag Qafqaz silsilesinin cenub-gerq hissesinde denudasionrelyefi ile ferqlenen Qaytar-Qoca, ilxrda!, AladaE sistetnleri veXrnahq, Xaltan, Gilgilgay, Lahrc ve s. erozion-tektonik rnengelida[arasr gdkekliklar yerlegir. Qaytar-Qoca silsilesi Babadafidangerqde Bag suayrrclya yaxln yerlegir ve onun tizerinde keskinpargalanmrg Qaytar Qoca silsilesi Xrnalrq dag (3713 m),Trivleguxurunbasr dap (3332 m), Stidltitepa da! (3321 rn), Qti-rtikltitepe da!(3211 rn), Qarabulaq da[ (3123), Yarnanqayalarda[r (2708 m), Mtictikend daE Q7l7 m) ve s. zirvelermovcuddur.

Yan silsila Regionun en bdytik oroqrafik vahidbrinden bi-ridir. Yan silsile Bu oroqrafik elernent $ahdafi tnassivindenbaglayaraq Ba$ suayncrya paralel gekilde cenrrb-gerq isti-qarnetinde Begbarmaq dalrna qeder 115 km tnesafede uzantr.

Tektonik qrrrlmalardan asrlr olaraq Yan silsilenin yamaclandikdir. $imal-qarbdan canub-gerqe do[ru onun htindtirltiyir ted-rican azaltr Yan silsila Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Val-velegay ve diger gaylann derin, kanyonvari, stldtrtmlt dereleriile kesigarek ayrr-ayrr hisselere bdliintir. Gilgilgaydan qerbde

Yan silsilenin ox hissesi hamarlanaraq yastr, yi.iksak dafhqyayla formasrnr alrr. Silsilenin ox hissesi litoloji baxundan esa-

sen yuxan yura ve aga[r tebagir yagh qaltn setnentlegntiq gilligistlsrden, dolornitlegrniq ehengdaglartndan tagkil olunrrugdur.

Osas oroqrafik vahidlarden olan $ahda! rnassivi (4243

m) sert yamaclan ile nahang qala divarlartnt xattrladan rndh-teqam gorkemi ile diqqeti celb edir. $ahda[ rnassivi Eimaldan

Qaznaqrru qtnlmast ile ehatelenir. $ahdafdan gimal-gerqda

sarlred boyu uzanan Sudur qalxtnasr uzanff. $ahda[rn Qu-sargaydan qerqe davamrnr Mrxtokan silsilasi tagkil edir. Buradaan htindtir zirva mtitlaq hilndiirltiyt 3726 nt-e gatan Qrzrlqayamassividir. Mrxtokan silsilesi Qudyalgay deresindetr garqe do[-

45

ru tedricen algalrr (Qareke, 2383 m).Yan silsile bir nega hisseden ibaratdir. Silsilenin erozion-

denudasion relyefe malik cenub-gerq hissesi esasen orta ve

algaq daghqla saciyyelanen Tengi-Bcgbannaq silsilesi adlanrr.Onun yamaclarr dik ve intensiv pargalanmtgdrr. Yan silsilaningerqe davamrnr tegkil eden Qaragayla Velvelegay arastndayerlegen hissesi Yerfi, Velvelegayla Gilgilgay arastnda olanerazisi Tekle ve Gilgilgaydan qerqda Beqbarmaq silsileleritegkil edir. Litoloji terkibinde esas yeri yura ve tebagir yaghsementlegmig giller ve ehang daglarr. dolornitli stixurlar tutur.Velvelagaydan qerbde esasen erozion-denudasion relyefi ileferqlanan Dandelik silsilosi yerleqir. Daha girnalda Velvelagayvo Ca[acuqgay arastnda htindtirltiyti 2000-1000 rn olan(Bahqdag, l907rn) Calacuq silsilasi yerlesir. Yan silsiledangirnal-gerq istiqarnetinde uzanan asirnrnetrik tirelardan Boytik$uval 500-1900 m, Qaynarga isa 500-700 tn rntitlaq htin-diirltiye rnalikdir. Tirelerle yahagr bu arazida Rustov, Xaleflerkimi sinklinal g<ikaklikler de rnovcuddur.

Qusar maili diizanliyi. Velvelegay ve Samur gaylanarasrnda yerlegan rntitleq ytiksekliyi 200-800 m olan Qusarrnaili dtizanliyinin eni girnal-qerbde 30-35 knz, cenub-gerqda 5-10 km-dir.

Maili diizonlik canub-qerqi Boytik Qafqazrn gimal, girnal-

$orq yamacrnrn dafieteyi hissesina qovLr$Lrr. $erqde ve girnal-qerqda ise keskin diqqeti celb eden eyilme ile va mtitleqy{iksakliyi 200-(-27) nt olan Samur-Dsvegi ovah$ura kegir.

Maili dtizenlikler canub-qarbda tcktonik qtrtlma vasitesiile Sudur rnassivinden ayrtltr. Eyni zananda Qusar rnaili dti-zenliyi $ahda[ rnassivindan ve Tengi-Begbarrnaq silsilesindenSiyezen qrnlmasr ile aynlrr. Bu qrnhna ile elaqedar olaraq 8

bala kirni gticii olan zalzelalar bag vennigdir ki, bu da rntiasirrelyefde eksini tapan stirtigmelere, ugqunlara sabab ohnugdr,rr.

Qusar maili dtizanliyi rnonoklinal strukturlu platodur. Pil-levari quruluga ve erozion, erozion-denudasion ve qravitasion

46

relyefile ferqlenir.Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Valvelegay va s. gaylar

dtizenlik orazisinde geniqlenmiq terraslar ve derin derelar emelegatirirler. Dtizenliyin sethi gay daraleri ila pargalanrnrgdrr. Daqqrrrntrlanndan tegkil olunmug kigik iilgtilti gatirihna konuslan-nrn iizori gilli torpaqlarla drttihntigdtir. Son pliosende araziintensiv gdkrneye lneruz qahnrgdrr. Bu zarnan rnaili dtizenlikSamur, Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Valvalagay ve digargaylann getirme konuslarrndan tegkil ohnugdur. Ona gdre dehazrda arazide qahnh[r 1000-1500 m-e gatan konqlornerat,gtnqtl, qumdagr, gillerden ibarat gdkrne menqeli stixur laylarrfonnalagmrgdrr. Pleystosende bag vennig qalxma zamant rel-yefin rntiasir menzeresi formalaqma[a baElamrgdrr. Qalxrnaprosesi dtizenliyin hem qerb, hem de Eimal-qarb hissolarindanbaglarnrqdrr. Buna uyfiun olaraq relyefin meyilliyi, gaylannaxrn istiqamoti va siireti da deyigrnigdir. Qaylarrn erozionfealiyyeti stiratlandiyi tigtin onlann dereleri da derinlaEmigdir.

Pleystosenda qalxma prosesi ritmik xarakter daErntrqdrr.Her ritrn relyefde dztinemexsus izler qoyurdr"r. Buna r"ryfunolaraq dtizenliyin sethinda tig pilla formalagrnrgdrr. Birinci pille200-500m r-ntitleq ytikseklikde, ikinci pil le 500- I 000rn, tigtinctipille ise 1000 rn-dan yi.iksekda yerlaqirdi. Tektonik proseslarinritrnikliyi ve intensivliyi dtizenliklerin mengeyine de oz tesirinigiistermigdir. Bele ki, enme zatrlant akkumulyativ, qalxma za-mant isa erozion-denudasion rnengeli dtizenlikler yaranmlgdrr.

Qusar rnaili dtizanliyi hiidudlarrnda yerlegen gaylann ak-seriyyati qutuvari, yamaclan dik, geniq, dibli derelere malikdir.Geniqlenrnig derelerde goxlu terraslar yaranrr. Bezan terraslarrnsayr 20-ya gatrr.

Maili dtizenliyin daleteyi zolall yarlanlar ve qobularlakeskin pargalanmrglar. Bezen bedlend ve gilli karstlara da rastgalinir.

Bdytik Qafqazrn girnal-gerqinde bir-birindan ferqlenen birnege struktur-denudasion pille ayrrlrr. $ahda[-Qrraqqala uzunu-

47

na pillasi Qusar rnaili dtizenliyi pillesi tizerinde ytikselir ve on-

dan Siyezen tistegelmesi ile aynltr. Bu pilla $ahdafi-Xrzr sink-linoriumuna ve Tangi -Begbannaq arrtiklinoriumuna uyfiungelir. Onun fizerinde ise Tufan pillesi ucaltr.

Tufan antiklinoriulnuna uyfun galen Baq Qafqaz horst-

antiklinal qrngrqh[r yura yagh girstlerdan, konqlorneratlardan,qum daqlanndan, qurnlu ehengdaElanndan tegkil olunmuq olur.

$ahdag massivi $ahdaf-Xrzr sinklinoriumunun qarb hissesine

uyfiun gelir va esason yura-tabagir yagh dolornitlegmig qahn

ehengdaglartndan ibaretdir. Bag Qafqaz silsilesi ve $ahda[massivi yuxan miosen ve pliosende formalagmlElar.

Tengi-Begbarmaq silsilesi esasen tebagir yaqll ehengdaE-

lanndan, gillerden, qumdaglanndan, gistlerden teqkil olunmug-dur. Onun qirnal-gerqda pliosen-pleystosen zalnanl ernele gel-

rnig Qaynargin ve Sudur antiklinal tiraleri uzann. Onlarrn 9i-rnal-gerq yamaclart dik, cenub-qerb yan-raclarl isa nisbaton

mailidir.$ahnabad-Tuggay sinklinal gokekliklar zonasr $ahnabad,

Yerfr, Xaltan, Tufigay gokakliklerini ahate edir. Bu gokek-

liklerin dibi qirnal-qerbda 2600-2100 tn, cenub-qerbde 150-200

rr rntitleq ytikseklikde yerlegir. Xaltan gokekliyinde alltivial-proltivial vo atliivial Yerfi gdkekliyinda stiriiEma monqeli,

$ahnabad gokekliyinde ise buzlaq rnenqeli g6ktintlileryayrlmrEdrr. $irnal-gerq yamacln gimal- qerbinde nival-buzlaq,markezi hissesinda erozion-qravitasion, canub-gorqinde isa ariddenudasion relyef formalan tisttinltik tagkil edir. Br"rrada Dave-gigay, Atagay, Budufigay, Gilgilgay gaylartntn qadirn dareleriindi de relyefde saxlantltr. Qadirn Atagay orta ddrdtincti dovrdeTengi-Begbannaq va Qaynarga silsilalerini kasib keqirdi. Qe-dirn Buduqgay yuxan pliosende $ahdafi rnassivinin girnal ya-

rnacr boyu axmtqdtr. Qedirn Gilgilgay orta pliosen esrinde BaE

Qafqazla ve Yan silsilenin arasr ila axtrdt. Qadirn Xaltangayonun safi qolu ohnugdur. Rcgionun gay gebekesinde, xtisusilegay deralerinde esash deyigiklik yuxan pliosendan baglamrgdrr.

48

$irnal-gerq yamacda rntiasir relyefde ciz eksini taprnrg, birsrra regional ve lokal miqyash qrtlmalar aqa[rdakr 3 pillaniyaratmrqdr: l) Babadafdan qerbde verleqan $ahda[, 2) Baba-

dafila Altra[ac aqrrtmt arastnda verleqan Dibrar ve 3) Bu aqt-

nmdan garqde olan Altrafac pillesi. Mtisbot ve manfi morfo-strukturlar arasrndakr htindtirltik farqi cenub-gerqde 400-500 rn,

gimal-qerbde ise 1800 m teqkil edir.Boytik Qafqazrn gimal-qerq yamactnda seyisrniklik 7-8

bala gatrr ki, bu da relyefernelegelme prosesine 6z cidditesirlerini gosterir.

Quba rayonunun relyefinin mtirakkebliyi eyni zamanda

arazinin Alp-Hirnalay qursafirnda yerlaqmesi ile alaqedar endo-

gen qtivvelerin intensivliyi ve ekzogen proseslarin aktivliyi ilebaIhdrr.

O r a z i n i n m o rfo s t ru k t u r I a r t. B oytik Qafqazd a morfostruk-turlar esason neotektonik merhelede (neogen-pleystosen) emale

gehnigler. O vaxta qeder da[llq erazilerde dtizenlikler va algaq-

da[hq relyef formasr hakirn idi.Mtiasir dallann akser hissesi deniz sulart alttnda qal-

mrgdrr. Miosen epoxastndan baglayaraq tektonik harekatlar

neticesinde onlartn erazi diferensiasiyasr gticlendi. Belalikle,relyefin mtiasir formalart tegekkiil tapdr. Qrrrlmalarla bir-

b iri nden ayrt I an morfostrukturl ar forrnal aqd r.

Orazide en boytik (birinci dereceli) rnorfostruktur Boytik

Qafqaz rneqantiklinorium da! sisternidir. Bu morfostrukturAlp-Hirnalay orogen qurga[tnln Qafqaz-Orl Asiya bdlnresinin

ytiksek-dafihq morfostrukturlarrndan biridir' Quba rayonu ara-

zisinda onun daxilinde aga[rdakr ikinci daracali morfostruk-

turlar ayrtltr:l) Tufan antiklinoriumu, 2) $ahda[-Xrzt sinklinoriumu,

3) Tengi-Begbarmaq antiklinoriurnu.Boytik Qafqazrn cenub-gerq ytiksakdaglrq hissesini Tufan

antiklinoriumu tagkil edir. Bu antiklinoriurn aqa[rdakr daha

kigik rnorfostruktur vahidlerinden taEkil olunmuqdur:

49

l) Quruq-Qonaqksnd antiklinoriumu, 2) Xrnahq sinklino-riumu ve 3) Bazardtizti antiklinoriurnu.

Bu morfostrukturlar da oz ndvbasinde daha kigik antikli-nal ve sinklinal qrn$lq kornpleksinden tagkil olunmugdur.

Neotektonik rnerhal eda Tufan antikl inoriumunun intensivqalxmasr onu ytiksakdafihq suayncr silsileye gevirmigdir.Ondan girnalda Quruq-Qonaqkend antiklinoriumu yerleEir.Geoloji inkigaf prosesinde onun ta[ hissosi yuyulmuq, yerindederin va geniq erozion-denudasion dereler emale gehrigdir.Qurug-Qonaqkend antiklinoriurrunun qerb hissasi gevrihnigmorfostruktura rnalikdir. Antiklinoriumundan girnal-garqda dibi1500-1700 m algaqda yerlagen gahdtizti gdkekliyi, ondan dagerqde ise Qudyalgayrn yaratdr[t dereler yerlegir.

Qaytar-Qoca antiklinoriumu suayncl silsileye gox srxrl-ml$ ve gox yerde ondan derin qrnhnalara uyfiun gelen darelerlaaynlrr. Tengi-Begbanxaq antiklinoriulnunLl tegkil eden ayn-ayn strukturlarda gticlti srxrlmaya meruz qalmarnrglar.

Antiklinoriumun gimal ve conub yalnact boyunca derinlikqrnlmalan \zanff ki, bunlar da Tengi-Beqbarmaq silsilesininmorfologiyasrna aherniyyetli derecada tesir gdsterir. Mor-fostrukturun Siyazan darinlik qrnlmasr tizre qirnala eyihnasihernin yamacln dik olmasrna sebeb ohnuqdur.

Tengi-Begbannaq silsilesinden girnalda Talabr, Qaynarga,Sudur ve s. ayn-ayn antiklinal tireler yerlegir. Lakin, bu anti-klinal strukturlar dzlarina uyfiun relyef formalan erlele getirabilmirler.

Bdytik Qafqaz morfostruktu ru dax i I i nde si nk I i nori umlararntivafiq galen en tipik rnorfostruktur $ahdag-Xrzr sinklinoriu-mudur. Valvelegaydan qerbda yerleEerr Yan silsila sinklinoriurnstrukturuna uylun gelir.

Yan silsiladan gilnalda On Qafqaz eyihne zonasl yerlegir(Qusar rnaili dtizenliyi). Bu zona neotektonik merhaledaeyihneya rneruz qahnrg ve gaylann getirdiyi alltivial rnengeliqlnntl materiallan ile drtthntigdiir.

50

Dtizenlik neotektonik rnerhalede 1000-1500 m qahnlrqda

pliosen-dordtinct-r dovr goktinttileri ile ortirlmtigdiir. Ddrdtincti

dovrde dtizanlik qalxrnaya mentz qalmrqdrr. Onun daletayihisseleri bu ddvrde teqriben 1800-2000 m-a qeder qalxrnrgdrr.

Dtizanlik pilleli qurulugludur. onun an htindtir hissesi cenub-

gerqde I100 rn, girnal-qerbde ise 1900-2000 m-e gattr.

Qaraqaydan gerqde pliosen-d6rdtincti d6vr gokiinttiIerinin

qrn$lq herekatlere lneruz qalmast neticesinde Talabl, Qaynarqatii-i utguq antiklinal tiraler ernele galnigdir. Ondan girnalda

tektonik eyilmeni tomsil eden Sarnur-Devaqi ovalr[r yerleqir.

Ovahfirn daxili zonasl alltivial-proltivial, daniz sahili zonasr isa

deniz-ikkumulyativ dtizenliklardir. Akkurnulyasiyantn stirati

tektonik eyilma stiretinden boyiikdiir. Ona gdre do bu eyihne

zonasrnda sethi batrq ve gokak diizenliklel'etnela gelmarnigdir.

Orazinin ntorfoskttlpturl an. B.O.Budaqov Azerbaycan

respublika daxilinde arnela gelen tnorfoskulpturlal tig qrupa

bdltir: bir dafi qurga[r tigtin seciyyavi olan; osason qongu dafi

qurgaqlarr tigiin saciyyevi olan ve btitiin qurEaqlar tigtin

seciyvavi olan tnorfoskulpturlar.Bir dafi qurga[r tigtin seciyyevi olan rnorfoskulpturlara

buzlaqlarm fealiyyeti ile bafh olan, troq darelerini, karlan,

sirkleri ve s. misal ola biler. Ikinci qrup morfoskulpturlara

stirtiqmeleri rnisal gcistere bilerik. Btittin da! qurEaqlannda

vaythnrq morfosklupturlara 9ay dereleri, gay terraslart,

hamarlanma sathlari, yarfianlar, qobular va s. aiddir.

Orazinin boyiik hipsometrik ampliturdaya malik olmast

ile, elaqedar olaraq rntixtelif ekzogen qlrvvelerin tesiri nati-

cesinde Quba ravonu hiidudlannda agafrdakr ekzogen mengeli

relyefemelegetiren proseslar daha gox inkigaf etrnigdir: Nival-

btlzlaq, subnival-qravitasion, qravitasion, erozion-denudasion,

erozion-akkumulyativ, akkurnulyativ-daniz, akkurnulyativ-9ay

v0 s.

Ekzogen rnorfogenezin en feal amilleri denudasiya vs

akkurnulyasiya prosesleridir.

5l

Dalhq erazilarda denudasiya prosesleri, Sarnur-Devegiva Qusar maili dtizenliyinde de ise akkumulyasiya prosesirelyef emelegahnesinde esas rol oynayrr.

Nival- buzlaq morfoskulpturlar. Boytik Qafqazur ytiksekdaghq qurga[rnda nival-buzlaq relyef formalarr genig arazilerdeyayrhnrgdrr. Onlann mengayini tekca rniiasir buzlaqlarla ileizah etrnok mtirnktn deyil. Qtinki, rniiasir buzlaq saheleriB<iytik Qafqazda 3900 m-den yuxanda kigik sahelerde,Bazardtzt, $ahda[ ve Tufanda[ zirvalerinda gox rnahdudareallarda cerni 6,4 km' arazide yayrlmrgdrr. Lakin buzlaqmenqeli rnorfoskulpturlar isa daha genig erazilerde inkiqafetrniqdir. 3000-3200 m-dan yuxanda yerlegen gokekliklarin,yarnaclarrn hamrsrnda qadirn buzlaq morfoskulpturlan - sirkler,karlar, karoidler, troq dereleri ve s. geniq yayrlmrqdrr.

Qravitasiya manSali mor/bskulpturlar. Qravitasiya rnan-gali rnorfoskulpturlar da! stixurlannln a$rrhq qtivvasinin tesirialtrnda yerdayigmssi ile alaqedardrr. Bu proses neticesindestirtigrnelar, ugqunlar vo s. orlele gelir. Qravitasiya proses-lerinin intensivliyi bir srra tebii arnillarden, o ciimladen, relyef-den, da! stixurlannrn litoloji terkibinden ve strukturundan,iqlirn geraitinden ve s. asrhdrr.

Stirtismalar - qravitasiya relyef formalarr arasrndadahagenig yayrhnrgdrr. Onlar da! yamaclarrnrn alrrhq qtivvesinintasiri altrnda sUriiqmasi, yerdeyiqrnasi neticesinde yaranrr.

Boytik Qafqazrn btitiin qaquli qurqaqlarrnda stiriigrnelarbag verir. Onlar dafiateyinde, algaqda[lrqda ortadafihq qurqaq-da daha gox inkigaf etmigler.

Bdytik Qafqaz dallarrnda stiri.iErneler tigtin elveriqli tabiizemin movcuddur. Sart yamach daralerin olmasr, arazinintektonik qrnlma ve gatlarla pargalanmasr, stiriigme prosesiniasanlaqdrran gil, ehangdaqr ve qumdaqr kimi stixurlann mov-cudlu[u, eyni zarnanda, onlann tcktonik stmkturlarrn qa-nadlarrnda yatrnasr, rtitubetli iqlirnin olmasr va s. arniller rayonarazisinde stiri.iqmelerin inkigafr tigtin elverigli Earait yaradr.

52

Quba arazisinde stiriigmeler biittin qay darelerinde yayrlsa da,an iri siirtiqmoler Velvalagay vadisindedir.

Stirtigrne axrnlan derelerin dibi ile hereket ederek gay

daresindo stirtigme konuslarr yaradrrlar. Bele konuslara Vel-velegay, Qaragay, Agqay derelerinde daha gox rast gelinir.Stirtigmelar Qusar maili dtizenliyinde esasen gay derelerininyamaclannda inkigaf etmiqdir. Onlann bu erazido yayrhnasryuxanda gdsterilen amillarle yana$t hern de tigtincti dcivr gilligdktintiilerinin Qudyalgay, AEgay, Qaragay, Ca[acuqgay,Velvelegay hovzalsrinde genig yayrlmasr ile elaqedardrr.

Ugqunlar da! gaylarrnrn hamrsrnrn darelerinda rniigahidaolunur. Bu proses da[eteyi vo algaqdafihqda esasen gay

derelerinin dik yamaclannda bag verir. Stixurlarrn asrh yatrmrolan da! yamaclannda ugqunlar daha gox yaranlr. Meselen,

$ahdafi ve Qrzrlqaya rnassivinde bu hadise tez-tez bag verir.Ekzogen morfoskulpturlardan biri olan karstlar esaser

karbonath stixurlarda inkigaf edir. Quba erazisinde onlara Yansilsilenin karbonath stixurlann yayrldr!r erazilerda tasadtifedilir. Ayn-ayrr karst saheleri gox briytik olmasalar da 6ziina-rnexsus hidroloji ve hidroqrafik xtisusiyyetleri ile ferqlenirler.

Karstlann en gox yayrldr[r erazilar Xagr, Xrnahq, Qala-xudat, Sohtib kendlari etrafrndadrr.

Mtiasir relyefin ekzogen formalan igerisinde gay dereleri,gay terraslan ve getinno konuslan xiisusi yer tutur.

Boytik Qafqazrn cenub-gerq yamaclannda gaylarrn stireti,diigmasi ve rneyilliyi gox oldu[u iigiin gay sularrnrn eroziyafealiyyeti de intensivlegir. Onlar axrnlan boyu geoloji dovrlerarzinda da[larr yarlr vo rntixtalif fonnah dareler amalegetirirler. Oheng dagh stixurlardan tagkil olunmug Yan silsilenikesib kegdikleri yerlerde gaylar, kanyonlar yaradrr. Bu tiprelyef fonnalanna Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Valvelegaygay derelarinde yaranan derin kanyonlan misal gosterrnek olar.

Quba rayonunun arazisinin geornorfoloji qurulugundaxtisusi yer tutan gay dereleri adsten dalhq erazilerde Z gekilli,

53

dafeteyi, rnailli dtizenliklarde ise qutuvari forrnada olur. Bezenbu qanunauylunluq pozulur. Meselen, Velvelegaytn deresimensebden da[eteyi maili diizenliye gtxana qeder bir nege defe6z morfoloji xtisusiyyatlarini deyigir. Babada! silsilesi yamac-larrnda o, dar ve darin derelerlo axtr. Qonaqkand gcikekliyindegay darasi geniglenir, terraslar yaranrr, Tengi silsilesinin kar-bonath stixurlannt kesib kegen yerda ise gay deresi yeniden de-rinlegir, kanyonvari forma altr.

Qutuvari-terrash gay derelerine Qusar rnaili dtizenliyinde

Qusargayrn, Qudyalgayrn dereleri tipik misaldrr.

Qay deralerinin morfologiyastna gayln getirdiyi stixurqrnntrlannrn tesiri de btiytikdtir. Qaylar daIlrq erazidandafieteyi rnaili dtizenliklara grxdrqdan sonra aslt materiallartgdkdtirerek alltivial rnenqeli neheng gatirrne konuslan yara-

drrlar. Gatirme konuslarr genezisine, Olgtilerins, rnorfologiya-srna ve diger xtisusiyyatlerine gora bir-birinden farqlenirler.

Qusargay, Qudyalgay Qaragay, Velvelagay ve s. gaylartn getir-me konuslan mertebeli geornorfoloji fonna etnele getirirler.Daflrq arazilerde va daleteyi rnaili dtizenliklerde yerleqen gay

deralerinin rnorfoloji quruluqunun en rntihtitn elametlarindenbiri gay terraslartdtr.

Boytik Qafqazrn girnal-gerq yalnact ile axan gaylar genig-

lenrnig derelorinde l2 terras pillesi ayrtltr. Adetan l-6-cr terras-

lar 0.5-2 m-den 50-55 m-e kimi olan ytikseklikde yerlegirler ve

akkumulyativ rnengeyi ile ferqlenir. 7-l l-ci terras pilleleri ise

daha ytiksak 60-70 m-den 120-130 m-a kirni olan rntitleq hUIr-

dtirltiklerde yerlegir va erozion-akkumulyativ rnanqoli terraslar-drr. Daha yiikseklikde yerlegen terraslar ise erozion men$o-

lidirler.Yagrna gore da terraslar ferqlenirlar. Bele ki, htindtirltiyti

40-45 rn-a kirni olan terraslar tist dordtincti dovrda, 130-150 m-e qedar olanlar orta ddrdtinci.i dovrda, 250-300 m-a qeder

olanlar isa alt dordtincti dovrda omala gehniqler.

54

Quba vo Qusar gaherleri, diger iri ya$ayr$ menteqalerigenig gay terraslan tizerinde sahnrntglar.

2.3. Tadris-tacriiba sahasinin topoqrafik tasviriTedris-tecriibe sahesinin topoqrafik tesviri tigtin I Niiqedi

va II Ntigedi kendlerinden 15 krn gerqe, qerba, gimala va'cenuba olan arazi gdttiriilmtigdtir. Belelikle, topoqrafik tesviriqerh edilan erazinin sahasi 900 kv. krn-dir. Kartoqrafik menbe

kirni 1:100000 rniqyash topoqrafik xaritelerden istifade

olunmugdur. Topoqrafik tasviri gerh edilen arazi Qtlba va

Qusar inzibati rayonlartntn erazisini ehate edir (qakil 2.2)'

$akil 2.2. Ntigedi tadris-tecrtiba sahesinin topoqrafik sxerni

$arti iqarelerA Trianqulyasiya mentaqeleri

Poliqonometriya menteqeleri

t

o

q

r!.

,t4

55

I.

Suvarma kanallano Ya$ayr$ rnenteqelari

100 Horizontallar1. Meyve bafilarr2. Kolluqlar3. Megelikler4. Qernenlikler5. $umlanrnrq sahelar

Orazinin relyefi esasen dafhqdrr. Mtitleq htindtirltiyticenub-qerb istiqarnetinda artrr. Mtixtelif rniitlaq htindtirltiyamalik olan erazilar tedris-tacrtibe sahasinda aga$rdakr kirnipaylanrnrgdrr.

Cadval 2.1

Mtixtalif rntitleq htindtirltiye rnalik olan erazilarin Niiqeditedris- tacrtibe sahasinda statistik paylanrnast

S./S Orazinin hiindtirlUyU, tttOrazinin sahcsi

kv.krn o//o

I 2 J 4

I 0-200 17,68 1,96

2 200-500 265.0 | 29,45

3 500- r 000 17,09 8,57

4 r 000- r 500 515,26 57,2s

5 l 500-2000 )t \) 2,39

6 2000 < 3,44 0,38

Ccrni 900,00 100,00

Cedvel 2.1-den gortindtiyti kirni tedris-tacrtibe sahesininrelyefi da[hqdrr. Mtitleq hiindilrltiyti 1000-1500 rn olan era-zilar tisttinliik tegkil edir. Belo arazller tadris-tecrtibe sahasinin5J ,25o/o-ni tutur.

Todris-tecrtibe sahesinin erazisinde Qazrnalar, Quzaylar,Meja-Qoja silsileleri, Ba[n, Pirqubeyli ve s. tebii tnarzleri vardtr.

56

Relyefi daha mtikemmal tasvir ettnek iigtin o elementlsryamaclara ayrrlmrgdrr. Her bir yamacln orta meyl bucafr, iifiqive gaquli pargalanrnast, baxarlt[], orta uzunlulu GIS texno-

logiyasrndan istifade edilmekle tayin oluntnug, rntivafiqxeriteler tertib olunmuqdur. Bu iglarin kornpleks tehilili gcisterir

ki, .yamaclar bir-birinden rnorfornetrik gdstaricilerine gcire

kaskin ferqlenirler. Bu erazinin relycfinin lntirekkeb va tozadh

olmasrnr bir daha tesdiq edir. Relyefin rnaksimal htindiirltiyti2136 m (Giilanhq da[r), minirnal htindtirltiyii ise 140 m olub'amfiteatn xatrrladtr.

Tedris-tacri.iba sal-resinin erazisi ya$ayr$ rnanteqaleri ilayaxgr ternin olummugdur. l:100 000 rniqyash topoqraflk xarita

tizerinda Ntigedi adh 7 yagayrg manteqasi vardtr. Bu onunla

izah olunur ki, Ntigedi kendinin ahalisi baqqa arazilare koqmtiq,

orada ev tikmiqler. Yeni yaranlnl$ ya$ayl$ rnenteqesinin Ntiga-

di adrnr saxlamrglar. Kendler Ntigedi I va Ntigedi II adlandrrrl-

rnrgdr. Ntigadi I kandinin en yaxln ya$aylg rnenteqesi Atnsar

kandi va Quba geharidir. Tedris-tecrtibe sahesinin arazisinde 85

ya$ayl$ menteqesi vardtr. Yagayrg rnanteqalerinin gaquli pay-

lanmastntn tohlili gdsterir ki, ytikseklik artdrqca ya$ayl$

rnentaqelerinin sayr azalr.Yagayrg menteqelerinin yerlegrnasinin rclyefin tnorfo-

rnetrik gostericileri ile birga telilil gdsterir ki, relyefin morfo-

rnetrik gostericileri yagayrg menteqalerinin co[rafi paylanma-

srna boyi.ik tesir g6starir.Tedris-tacrtibe sahesinin erazisi naqliyyatla kifayet qeder

yaxgr ternin olunmugdur. Magistral Quba-Xaqmaz yolu tadris-

tecrtibe sahesini beynelxalq magistral avtomobil ve darnir yolu

olan Bakr-Rostov yolu ile elaqelendirir. Orazinin cenub-qerb

lrissesinde naqliyyat gebakasi gox zeif inkigaf etmigdir.

Magistral yollar istisna ohnalqa btittin yollar gox pis asfalt

ortiiyiine malikdirler. okser yagayhg menteqeleri asfalt orttikltiyollarla temin olunrnamtgdtr.

57

Da[hq arazilerin tabii servetlerinin sernereli istifadaolunmasr tigUn Xrnahq kendi yaxrnlt[rnda vertalyotlar tigtinaerodrorn, daI zirvelerindo kanat yollarrnrn tikihnesi meq-sedeuy[undur.

2.4. Geoloji quruluqAzarbaycan erazisinin geoloji inkigafinda aEafirdakr iki

esas merhele ayrnrlar: 1) Neogene qadarki merhele, 2) Neogen-dordtincti dovr rnerhelesi. Quba orazisinde neogena qederkimorhele mezozoy eraslnlll yura, tebaqir ve kaynazoy erasrnlnpaleogen dovrlerini ehate edir. Mezozoy erasrnda rayon arazisiTetis okeanr sularr altrnda ohnuqdur. Burada deniz mengali go-ktintii toplanma prosesi bag verrniEdir. Neticede boytik qa-hnhla rnalik gil, qum, eheng dagr ve diger gdkrne rnenEali sti-xurlar fonnalaEmrEdrr. Bu stixurlarrn fiziki-kirnyevi xtisusiy-yetleri miiasir relyef fonnalannrn yaranmasrnda boyiikahenriyyet kesb edir. Lakin rnezozoy erasrnda rnovcud olmugrelyef formalan mtiasir ddvre kirni saxlanrlmarnrgdrr ve onlarhazrrki geornorfoloji qurulugda bilavasita iEtirak etmirlar.

Paleogen ddvrtinde (teqriben 25-40 rnilyon il evvel)Bciyiik Qafqazda eyihne zonalarrnrn qalxma vo qrngrqhqprosesi lla evez olunrnasr (inversiya) neticede arazinin boyiikbir hissesi daniz seviyyasinden yuxan qalxmlqdrr. Bu zarnan

Qusar qalxmasrnda qurLl sahesi artmrg, Qusar-Davegi eyil-mssinde gilli stixurlann griklnesi bag vermigdir. Neogen d6v-rtintin miosen epoxasmda qalxma prosesi daha da gticlentnig,relyef pargalanmrg, Qusar, Tangi-Begbannaq qalxrnalan korfezve bolazlarla aynlmrg, bu Xezer danizinin Dtinya okeanr ileelaqesi kesihnigdir.

Mtieyyen edilmigdir ki, miosenin ortalannda hazrrkiQusar maili dtizenliyi dayaz su hdvzesi idi. Gtirnan olunur ki,hovzeni ehate eden Tengi-Begbanxaq qalxmasrnrn htindtirltiytitaxnrinen 500 rn ohnugdur.

58

Miosenin axtrlartnda transqresiya reqresiya ila avaz olttn-

mugdur. Bag Qafqaz da[lannrn htindtirltiyti 2000 m-den arttq

idi. Qalxmanrn intensivliyi ekzogen proseslarin aktivleqmasina

sebeb ohnugdur. Bu zaman xazar denizinin seviyyesi dtir-rya

okeanr seviyyesine qeder qalxmrg, on Qafqazrn ovalrq sahelari

deniz sularr altrnda qalrnrgdrr. Plioscnin A[caqrl esrinde daniz

sulan $ahdafi va Qtztlqaya rnassivlerinin $imal eteklerina

gatmrg, bag suayncrnrn htindtirltiyti 2500 rn-i kegrnigdir. Baq

Qafqaztn $imal yamacl, xtisusile Velveleqaydan qerbda olan

hissa indiki kimi dik ohnuqdur. Sortrakr esirda, yeni Abqeron

asrinde dafihq erazilerde qalxma ve eroziya-denudasiya pro-

sesleri bir qeder feallagnlEdrr.Antropogen dovrti (ddrdtincti dovr,2-2,5 rnln. il) tiqtin en

seciyyevi cahet tektonik heraketlerin gticlcntnesi ve iqlirnin

koskin deyigrnesi olmuEdur. Naticede colrafi gerait deyigrrrig,

ytiksek da$rq relyef ernela gehni;dir. Suayrrcr silsiledo va $ah-daf massivinde rntitleq ytikseklik 4000 m-den gox olmuqdur'

Da[larrn htindtirltiyti artdrqca dagdaxili tektonik-clozion

gcikekliklerle da[ silsilaleri arastndakt ytikseklik ferqi da art-

mrgdrr. Depresiya ve da[eteyi ayihne salrelarinda qrnqrqhq

prosesi baq vennigdir.Cavan qrngrqllq zonalartntn ekseriyyetinde antiklinal

strukturlann cenub qanadlan tektonik pozultnalar tizre qrrrhb

dtigrntiq, relyefde asimmetrik daflar va tirelor emale gehnigdir.

Erozion-denudasion prosesler intensivleqrnigdir. Xazet danizi

Samur-Devegi ovahfrnr terk etmig, $ahdafi massivine bitiqik

olan Qusar maili dtizenliyi de intensiv qalxrnaya meruz qalmrg

va on hissode onun htindtirltiyti 2000 m-a gatmrgdtr.

Dordtincti ddvrde iqlimin soyumasr ila elaqadar ytiksak-

daghq saheler brrzlagrnaya lneruz qalrr-IlEdrr. Axrrrnct buzlaqma

ytilset<Aag1!rn mtiasir alp rnorfologiyasrnr (nival-buzlaq relyef

ionnasrnr) emele getinniqdir. Da[ ve da[etayi arazilarin gaylarr

goxsayh terraslar yaratrnr glar.

59

Rayorurn tektonik quruluSu. B6yilk Qafqaz meqaantikli-noriumunun girnal eyihne qanadrnda yerlegen $ahda!-Xrzrsinklinoriurlu vo Tengi-Begbarmaq antiklinoriurlunlln Eimal-gerq qanadr boyunca boytik mesafode derin qrrrhna yerlaqir. Buqrrrlma Qazntaqrz va Siyezen tistegelmesi adlanrr. Qrnlrlaneticesindo qedim stixurlar gevrihnig ve nisbeten cavan yagltstixurlarr iirtrntiqdtir. Velvelegay deresinde qrnlma ile elaqedartebagir yaqh silxurlar tigtinc[i dovr siixurlan tizerinde yatrr,neticede stratiqrafiq ardrcrlhq pozulur. Qrnhna intensiv qalxmave eyilrne zonalartnt bir-birinden ayrrrr, geoloji ve geomorfo-loji strukturlann serhedlerini mlieyyen edir.

Yeni tektonik nezeriyyeye esaslanaraq Samur darinlikqrnlmasrndan canub gerqde Yan silsile strukturlannrn Eimalaa$masrnrn Orta Xazer blokunr-rn canuba hareketi ile bafih ol-masr haqqrnda fikirler sdylanilir. Bu proses Siyezen qrrrlmasrboyu Siyszen monoklinahna sdykenan Tengi-Begbannaqantiklinoriulnuna da aiddir.

Qeyd etmak lazrmdrr ki, lokal vo ya regional miqyashgeotektonik elementler ve onlara uylun olan morfostrukturlaronlann emale gelmesinde hansr proseslerin helledici roloynamaslndan asrh olrnayaraq morfoloji xtisusiyyetlarini velitoloji terkibini deyigrnirler.

Quba erazisinin bciytik hissesini taqkil edan BciytikQafqaz rntirekkeb da[ sisterni olub geoloji qurulugu relyefda ozeksini taprnrgdrr. Onun qanadlannda ve g6kek yerlerinde cavanve bezen miiasir eyilmaler yerlagir. $irnal terefde bu ctir eyihnezonasr Qusar- Davegi eyilmesidir. O, 6n Qafqaz eyilme siste-rninin bir qeder cenuba rneyl etrnig $orq struktur vahidi olubkaynozoy erasrnda fonnalagmrgdtr. Bu erada ba$ verrnigeyilrnenin merkezi hissesinde nlezozoy yaglr Bdytik Qafqazmeqantiklinoriumu ytikselir. Onun Azerbaycan htidudlan daxi-linda gimal hissesinde Qaragaydan Xezar denizine qaderuzanan, yura ve tabaqir yagh stixurlardan tegkil olunlnuq Tengi-Begbarmaq antiklinoriumu yerlegir. Tengi-Begbannaq anti-

60

klinoriumunun qarb hissesinin canubunda $ahdaf qdkekliyi,onun da cenub-gerqinde Xrzr sinklinoriurnu yerlegir. Onlartnher ikisi tebaEir yagh stixurlardan teqkil olunublar. $ahda!-Xrzrsinklinoriumu cenubdan Tufan antiklinoriumuna birleqir.

Qusar-Devegi eyilmesinin cenub serhedi qerbde Qaz-maqrrz, gerqde ise Siyezen tistegehneleri (qrrrhnalan) ile meh-dudlagrr. Ustegehnaler boyunca stixurlar daha qedirn stixurlarlaOrttiltib. Oyihnenin qerb hissasinin esas struktur vahidleri Qubave Zeyxur ayihneleri ve onlart ayran Qusar qalxtnastdtr.Neotektonik harakatlar mtiasir morfostrukturlartn vo morfo-strukturlann esas xtisusiyyatlerinin formalagmastnda, hidro-qrafik qebekesinin yaranlnaslnda rntihiim rol oynatltgdrr. Neo-tektonik morhele dedikde geoloji inkigafda orogen marhalenintamamlayrcr bir bohnasi kirni son zarnanlar bag vermig gcolojiprosesler, xtisusila de tektonik harekatler aragdtrlltr.

Qafqazrn neotektonikaslnt oyranan tedqiqatgrlannaksariyyeti neotektonik tnerholenin baqlangrcrnl Sarmat esrina(Miosen epoxasrna), bazileri ise oliqosen epoxaslnrn ikinciyansrna aid edirler.

Boytik Qafqaz neotektonik heraketlerin daha intensivolmasr ile Azerbaycan farqlanir. Sartnat asrinin sonlartndaBoytik Qafqazln ekser hisselarinin rnlitleq htindtirltiyti danizseviyvasinden aga[r idi. On ytiksek yerlerinin mtitleq htindtir-Itiyti 600-800 m-a gatrrdr. Hazrda isa Boytik Qafqazda olan

zirvalerin htindtirltiyti 4000 rn-den ytiksakdir, bu da qalxmantn

intensiv olduIunu 96sterir.Qalxrna esason pliosen-antropogen ddvrlerinda ba$

vermigdir. Qalxrna ila yanagr denudasion proseslar de baq ver-rnigdir. Lakin neotektonik proseslarin daha intensiv oltnuqdur.Pliosen-ddrdtincti ddvr orzinda Boytik Qafqazrn Bazardijzij.

$ahda[, Tufan zirvelarinde teqriben 3600 ln qalxnla ba$

vennigdir. Cenub-$erqi Qafqazda yeni tcktonik harekstlerintezahiirtinde en tazadh lneqam Qusar-Davaqi eyihnesindaolmugdur. Bu arazi oliqosen, miosen, pliosen va dordtincti dcivr

6l

gdktinttil erinden tegkil olunrnu gdur.Neotektonik hereketlerin xarakterindan asrh olaraq

rnorfoloji xiisusiyyetlerine g6ra bir-birindan ferqlenan Ba$suayncr ve Yan silsile fonnalagrnrgdrr. Onlann zeiflediyi vaxt-larda denudasion dtizahne sethleri emalo gehniq ve naticededa[lrq relyefin pilleli qurulugu yaranmrgdrr. Qusar rnailidtizenliyi neotektonik merhelenin birinci yarrsurda eyihnaye,ikinci marhalasinda ise qalxrnaya rreluz qalmrgdrr. Mtiasirrnarhalada regionun antiklinal zonalann va arrtiklinoriurnlardaqalxrna, sinklinal zonalarda g6kme proscsi davam cdir. Mtiasirtektonik hareketlerin sUrati Bdytk Qafqaz mcqantiklino-riumunun cenub-gerq davarnrnda, Xezer danizinin qerb salrilzonasrnda bir ilde 7-3 mm, orta dafilrq hissede 5-6 mm/ilytiksekda[- hqda 8-14 mnt/il arastnda deyiEilir. Tedqiqatqrlaunfikrince, mtiasir tektonik heraketlar zaman etiban ilaistiqarnetlerini deyigirler. Yuxanda gcistarilen reqamlardangortintir ki, rntiasir tektonik hareketlerin istiqan.rati ve stiratiinsan terofinden hiss edilmez derecede kigikdir. Lakin, ilkbaxrqdan zeif gdriinen bu hereketleri geoloj i zarnan baxunrndantehlil etdikde onlann boytikltiyti tize grxrr. Bele ki. stireti ilda Irrulr olan qalxma neticasinde pliosen-antropogell zarnanthtindtirliiyti 3000-3500 m olan dafi sistemi yarana bilerdi.Lakin ekzogen mangeli proseslarin faaliyyetini de nezardenqaQrnnaq ohnaz. Meselen, Boytik Qafqazrn ytiksekdaglrqlrissesinde denudasiyanrn stireti ilde 4-5 mm-dir. Bu o de-mekdir ki, hernin erazilerde dallar oz mcivcud ytiksekliklerinisaxlamaq tigtin ilde 4-5 mm qalxrnalrdrrlar.

2.5. iqlim saciyyasiRayonun arazisi deniz seviyyasinden 200-4500 nl

htindtirli.ikde yerlsqdiyindan iqlirn gostaricilcri qcyri-baraberpaylanrr (qokil 2.3 ).

62

- \ Havmntrlhiffi&ru'C/1al\rtur.illPffiE\??vao,'mmrnrus.mm

- ,[email protected] Ms d[ hEil@, t

-.A|'D.drjud!a, Yr6triltnn @ 4la dd.r, ffi+, tr'l@#GYA&MrL^ff ffiTA lulx uloDffi,m

AWt&WreHr^rro\E

Ltl.* ffi m-'m

Tffi *-r* ! rm-rm

ffiSE *-* I',*ITAVNil IEtIPEilffiU. 'C

ar^ rwBF^t!*_ r

-23 niErq dffim

MXlu XULg{.€R1fl lsr lOAM6TL6elfr6rmtREmNwr*6

M. lFvtuhq .hq

$akil 2.3. Bdytik Qafqazrn qirnal-qerq yarnacrnrniqlirn gdstaricileri

Urnurni radiasryanrn illik rniqdarr l2O-148 khal/snt2, ra-diasiya balansrnrn illik miqda n 20-46 kkal/.sttt2 arasrnda dayigir.

Rayonun orazisinde havanrn orta illik tcnrpcraturu 0-l0oC, yanvar ayrnln orta temperaturu -2-l4uc, iyul ayrnrn ortatemperaturu 5-23"C arasrnda teraddtid edir. ilin isti foslinde ha-va temperaturunun mtitleq maksiltrurru 30-40"C-dak ytiksalir.Hava temperatlrrunun mi.itloq rninimurnn ilin -30"C-den agalrdiiEtir. 5'C-den ytiksek hava temperaturlarrntn illik cemi 300-3600'C, l0'C-den ytiksek tcmperaturlann illik carni ise 200-3200"C taqkil edir. Birinci payv $axtastnln orta tarixidaleteyinde noyabr ayrnrn birinci dekadasrna, axffrncr yazgaxtasrnrn orta tarixi isa aprelin ikinci dckadaslna dtigtir.

Havanrn orta illik nisbi rtitubati 75-80Yo tagkil eclir. Ya-

frntrlarrn illik miqdarr 500-1500 mm arasrnda deyir;ir. Yafrn-trlartn esas hissesi yaz ye payz aylarmda dtiqlir. Mtimktinbuxarlanmanrn illik qiyrneti 300-700 rzr tegkil edir.

Ag yelli gtinlerin sayr 5, qar drttiklii gtinlerin sayr 50-160,dolu diigen giinlarin sayr ise l-5 teqkil edir. Aga[rdakr cedveldaaylar tzre Quba rayonunun iqlirn gostericileri verilir.

?.-l3

63

Cadval2.2

Quba rayonunun osas iqlirn gdstericileri

Gostelicilcr I II III IV VI VII VIII IX x XI XII II

Ccm radiasiy a, kkal/snt' 4,3 51 8,9 I t.8 13,2 r5,6 15,9 14,2 l l,0 '7,2 4,9 3,8 116

Radiasiya balansrnrnrniqdarr, kkal/sm)

-0,6 o't 3,7 57 6,1 1.3 7,7 6,2 4,9 ')< 0,9 0,3 44,9

Havanrn ortaternperaturrr, oC

- 1,8 - 1,0 )) 8,6 14,6 18,6 2l ,4 20,7 r 6,0 10,6 5,0 0,8 9,6

Hava tcurperaturununrntitlaq minimurrru, oC

-28 -t8 -8 2 7 6 2 -8 -21 -24 -28

Hava ternperaturununrntitleq maksimumu, oC

24 25 30 JJ 35 39 40 39 31 33 28 29 40

Havanrn orla nisbiriitr.rbsti, %

82 84 8l 74 74 10 69 7l 80 84 86 82 18

Ya$rntr Iarrrr rniqdalr,nltll

29 3l 38 43 5l 63 )t 42 80 65 57 35 57t

Miimktin buxarlanrna,nt t?l

Z3 2l 34 60 74 99 122 r08 66 38 29 26 700

Ktileyin orta stircti. /,?./.s 1,1 1,7 I,8 1,9 2,0 2.1 2,t 2,\ 1,9 t,8 1,7 t,7 1,9

Qar 6rtiiklti gtinlcrir-r sayr r6 14 9 2 l0 5t

64

-l

Ktileyin orta illik siireti 1,9 m/s-dir. Orazide qerb ve garq

ktilekleri hakimdir. Giiclti ktilekli (15 m/s-den gox) gtinlerin

illik sayr 6 gtinden gox olmur.

i ttitt $imal

Q+rb

$erq

Canub

$akil 2.4. Quba rneteoroloji mtigahida menteqosrnrn

melumatlartna gore tertib edilmiE ktilek gtilti

Rayonun iqlirn diaqramtndan gortintir ki, ternperaturun

illik gediginde bir maksirnum (iyul ayrnda) ve bir minirnum

(yanvarda) rntigahide edilir. Yalrntrlann esas hissesi yaz ve

payv aylannda dtigtir (qekil 2.5).

ts

?8

65

C'

I

haEF

20

*

10

s

80

80

70

60

50

10

E

EF

IYlgrh0 --+- Yropcnnrr

0I 7 a t1

2n

t0

0

5 s

$akil 2.5. Quba rayonunun iqlirn diaqrarnr

Temperaturun goxillik gediginde azalma tendensiyasrmtiqahide edilir (gekil 2.6 ). Yafirntrlarda ise bir qeder artmanezere garprr.

$ox illik yafrntt va ternperatur paylanmasr t€mpe.tur

+

F

6!.

-<'

+a

v = o"o149}l 9!ql3L--fl, = 0.147

lll.r

$akil2.6. Quba rayonunda orta illik hava tenrper.ftum vaahnosfer yafirntrlarrn rn gox i I I ik tereddtid lcri

66

\

\

\

0

Quba rayonu erazisinde ya!rntrlan buttin fasillarde

berabar paylanan rntilayiln-isti, qrEr quraq keqen soyuq ve da[tundra iqlirn tipleri var (gekil 2.7).

Ya{rntian biittin fasillarda barabar paylanan miilaltiln-isti iqlim tipi.2O0-1300nt ytiksekliklerda yerlaqan sahalari eha-

ta edir. Riitubetlenme emsalt 50-100% -dir. Bu iqlirn yurnqaq

qr$l ve rniilayirn isti yayt ile segilir. l0oc-den arttq tetnpera-

turlar cerni 2500-38000C arastndadtr.

QtSt quraq kegan soyuq iqlim tipi. Bu iqlirn tipi Bciytik

Qafqaz silsilesinin gimal 1000-2000m yirksaklikde yerleqen gox

genig hissesini ehate edir. Mtilayim ve kifayat dareceda rlitu-batlenrnesi ile seciyyelenir. Yalrnttlartn illik rniqdart tntiurktin

buxarlanmanrn 75-100%-ni tegkil edir, *100C-den yuxart tetn-

peraturlar cemi 400-30000C arastndadtr. QrE aylan o qeder de

gaxtah olmur.Da! tundra iqlim tipi.3000 rn-den artrq olan ytiksek da[-

lrq tigtin seciyyevidir. ifrat rtitttbetlenttrasi ( I 50-200%) ve bi-i-

ttin fesillorin ioyuq kegrnesi ila ferqlanir. 10oC-den yuxarr

temperaturlar cemi 400-00C arastndadtr.

$ekil2.7. Boytik Qafqazrn gimal-Eerq yarnacrnrn iqlirn tipleri

8ffi1.:xffiffiY-W xs"t**:r*;ry'"^'*m qolmHryc@eiaw Nohro*

f!l

TT

67

cqbn }frEmMs

2.6. Hidrolojr xtisusiyyatlar2.6.1. QaylarBoytk Qafqazrn girnal-gerq yamacrndan axan btittin

gaylann (Samur gayrndan bagqa) sutoplayrcr hcivzesibtitdvltkde Azerbaycan Respublikasr erazisinde yerlegir. Bugaylardan yalmz Samur, Qusargay va Qudyalgayrn uzunlufiu100 km-den artrqdrr. Qalan gaylarrn uzunlufiu 100 krn-den,bezilorininki ise 50 krn-den azdtr. Bununla elaqedar onlar bir-birindan qidalanrna geraitine, illik axrm hecrnine, su rejinrinagdre xeyli ferqlenir. Qaylarrn sululufiundan asrh olaraq onlannteserrtifat eherniyyeti ferqlidir. Lakin kigik gaylar da onlarrnaga[r axrnrnda arid iqlirn geraitinde yerlegan ya$ayr$ lnen-teqeleri tigtin bdyi.ik ehemiyyet kesb edir. Qusargay, Qurugay,Qudyalgay, Qaragay, AEqay, Caqacuqgay, Velvelagay, $ab-rangay, Devegigay, Gilgilgay, Atagay gimal-gerq yamacln esasgaylarrdrr.

Hidroqrafi k gebeke ar azi tzre qeyri -beraber pay I anm r Ed r r.

Burada ytiksaklik artdrqca, gay qebekasinin srxltfir da artrr. Buartrm ancaq 2500 m ytiksakliye qedar davam edir. Nisbetenhtindtir orazilerda gay gebakesinin srxhfir azahr.

1000 rn-den aqa[rda yafirntrlann rniqdan azalr ve buerazide gay sularr intensiv olaraq alltivial gatirmelera stiztiltr.Bu sular rnaili dtizenliyi kegib ovahla grxan yerlerda yenidanbulaqlar qeklindesethe grxrrlar.

Geoloji geraitden asrh olaraq gay deralarinin fonnasrolduqca mtixtelifdir. Daralerinin dib eni 3-5 m-don 1000 m-eqedardir. Qay boyu dereler gah daralrr, gah da geniglenir.

Qaylarrn rnenbeyindan 1000-1200 rn-e qader olan hissedederelerin ekseriyyati V-qekillidir. Qaylar Yan silsihni kegerkandereler daraltr ve bu deralorin eni bir nega metr olur. Bela de-relara misal kimi Lsze (Qusargay), Qrnz (Qudyalgay), Buduq(Qaragay) vs Tengialtr (Velvelagay) darelerini gcisterrnak olar.Bu derelerin yamaclarrnrn dikliyi 50-700, derinliyi 1000 rn-e

68

gatrr. Yan silsilenin cenub etaklerina qedar olan erazide gay-larrn derelari geniqlenir, yegikvari Eekil alrr va terassalar aydrnsrgilir.

1000-1200 m-dan (bezan 600) -27 m-a qeder olan orazidagay dereleri geniglenir. Samur-Davegi ovalr[rna kegdikce dare-larin yamaclannrn htndiirliiyti algalrr ve ovalr[rn sethi ileberaberlegir.

Orazi gaylannrn uzununa rneyilliyi 8.3 -42.2 %o araSrndadeyigir.

Qaylar dafhq zonadan grxandan sonra, ayn-ayn qollaraayriaraq burada gox genig getirma konusu emela getirirler(Qusarqay, Qudyalqay, Qaragay ve Valvelegay).

Orazinin gay gebakesi ve hidroloji mtigahide menteqe-lerinin sxemi gekil 2.8-de gdsterilmigdir.

$akil2.8. Boytik Qafqazrn gimal-gerq yamacr gaylan tizerindehidroloji mtigahide menteqelsrinin xarito-sxemi

69

BoyUk Qafqazrn Eirnal-gerq yamaclnln esas gaylarlntn

hidroqrafik ve hidroloji xtsusiyyetlari aqaftda verihniEdir:

Qusarqay. Bazardld,zu. dafirnda 3780 rn ytikseklikdan 6z

manbeyini gdtiirtir, Qusar, Quba ve Xudatrn arazisindan axaraq

birbaga Xezer denizine toktiltir (-27 n). Qayrn uzunlufiu 113

km, hdvzesinin sahesi 694 krn'-dir. Qusarqaytn 9 esas qolu var.

Onlardan 5 sa[,4 ise sol qoludur. Hdvzesinin orta eni 6,1 km,

orta yiiksekliyi 1472 m, gayrn orta mcyilliyi 33,7 o/ro'dit.

Qay gebekesi Qusargayrn hdvzesinin dafihq hissesinde

gox yax$l inkigaf etrnigdir. Burada gaym daresi dar ve derin

olmaqla, eni 10-30 m-dan 50-80 rn-e qederdir. Qayrn lrocrasr

eyintilidir vo qollara ayrrlrr. Yatrq ve $ahnabad qaylan

qartgandan sonra gayrn deresi qutuvari gekil alrr ve deranin

dibinin eni 300-400 m-dir.Derelarin yamaclart yarfianlarla parqalanmtqdrr' dibi isa

qaya paryalart vo iri gay daglarla doludr"rr. Leze kendinden

aga[r, 4 krn mesafeda gay yeniden dar dera ile axlr ve

yamaclart iri qayahqlardan ibaretdir. Dere dibinin eni l0-15 tnqeder daraltr. Qay Laza deresinden gtxandan sonra dere

geniqlenir (20-50m), yamaclan terraslagtr. Qayrn mansebine

yaxln dere formasrnrn geklini itirir. Burada gayln lnecrasr 2-5

qola aynlrr ve dayantqstz xarakter altr. Ytiksek sttlar kcasn

vaxt gayln rlecrasl deforrnasiyaya ulrayrr.

Qusargay su rejirnine gore yaz-yay gursulululuna rnalikgaydrr. Qidalanmasrnda buzlaq vo qar sulart tisttinltik teqkil

edir va illik axtrn hecminin 60o/o-r'ti, yeraltr sular 33%-ni, yafitq

sulan iseTo/o-ni tegkil edir.

Qusargayda gursululu[un baqlanlnaslnln orta tarixi 5

aprel, qurtannast ise 25 avqustdur. Gursululu[un orta goxillikdavamiyyeti 142 gtindtir. Qayda su rejirni xiisusiyyetleri Qr:zunkondi yanrnda olan menteqenin melumatlarr esasrnda tahliledilrnigdir. Orta goxillik su serfi 4,7 tt'f lsan, illik variasiya em-

sah 0,21 ohnugdur.

l0

On bdytik su serfi mtigahida illlerinde 14 may 1973-cttilde rntigahide edilib va 67,6 rn3/s olmugdur. On kigik su serfiise l9-20 fevral 1934-cti ilde 0,45 rn3/s ohnugdur. Qayda asrlrgetirmeler serfinin qiymeti 6,0 kq/s , bulanrqhq 2000 q/m3-den

boyiikdiir. Qayrn hidroenergetika potensiah bdyiikdiir. QaydaQusar, Xuray, Anrx ve Quzun Su Elektrik Stansiyalarr faaliyyatgcistennigdir. Qayrn suyundan Anrx kendinden menseba kirniolan arazilerde suvarmada genig istifade edilir.

Quruqay. Bdyiik Qafqazrn canub yamacrndan axanbulaqlarrn birleqmesindsn yaranan Qurugay, Quba vo

Xagmazn orazisinden axrr. Qayrn uzunlulu 77 km, hcivzesininsahesi 220km2-dir. iki asas qolu $orsu ve Algadere vardrr.

Qayrn orta eni 3 krn-e yaxrndrr, hdvzesinin orta ytik-sekliyi 942 m-dir, hcivzesinin 83 krn2 sahesi rneqedir. Qayrn or-ta meyilliyi 33,5%or,gay gabekesinin srxhlr ise 0,44 krn/km2-dir.

Yuxan hissede gayrn deresi dar ve yamaclart stldtrtm-lrdrr. Subasarrn eni burada 2-3 rn-den 10-20 m arastndataroddtid edir. Qayrn orta axrmr Qusar rnaili dtizenliyindankegir. Adeten Xugbala kendinden agafir sahade mecra alltvialgoktinttilerde tarnamile itir. Qayrn agalr axrnrnda qruntsularrnrn tize grxmasr ile alaqedar olaraq burada Mezarqay (bugay Qurugayrn davamrdrr) emele gelir ve bu gay Qudyalgayrnsol qollarrnrn suyu ile qidalanrr. Qurugay Qirnli kandinden 2

km gerqda Xezera tdktiltir.Qurugay daqqrn rejirnli gay tipina aiddir. Dagqrnlann

davamiyyeti 3-9 gtin olur. Ancaq l93l-ci ilde l8 gtin davamehnigdir. Qurugayrn rejirn xtisusiyyetlari Susay kendi yanrn-dakr hidrometrik menteqenin melumatlanna esasen tehlil edilir.

Orta goxillik su serfi 0,73 m3ls, an boytik su serfi 30 rnay1972-ci ilda 69,8 m3/s, on kigik su serfi ise l4 fevral ve 10 mart1967-ci ilda 0,10 m3/s olmuqdur. Asrlr getinnelarin ortagoxillik serfi 0,58 kq/s, illik axrmrn rniqdan ise l8 min tondur.

71

Orta bulanrqhq 2 sentyabr 1975-ci ilde 2300 q/m3 olmuqdur.Minerallagrna yuxan hissede 300 rnq/I, aga[r axrn lrissesindeise 400 rnq/l-den goxdur.

Qayrn suyundan suvartnada istifade edilir.

Qudyalgay. Tufandafirndan I km canubda 3000 rlytikseklikden baglayan Qudyalgayrn uzunlu[u 108 ktn,hdvzosinin sahesi 799 km'-dir. Qudyalgayrn 3 sa[, 4 sol qoluvardrr. Xezare Nizovaya kandi yanrnda tdktiltir.

Qayrn orta eni 7,4 km, hdvzesinin orta htindtirltiyti 1820

rn-dir. Suayncrnda en ytiksek zirve Tufan ( 4250 rn ) ve

Qrzrlqayadr (3739 rn ). Hovzesinde 99 ktn2 tnege orltiyti var.

Qayrn orta meylliyi 28%o-dir. Qay gebekesinin srxlrfir isa 0,62knr/km'z-dir. Qudyalgay yaz-yay gr-rrsr-rluluq rejirn fazah gaydrr.

B6ytik Qafqazrn girnal-garq yatnactnda en boytrk illik axrm

hecrnine malikdir. Uzerindeki 5 hidrornetrik menteqenin melu-matlarrna esasen hidroloji rejirn xiisusiyyetleri rniieyyenedilmigdir.

Qudyalgayda 2 qeza maksimumu 2l iyun 1963-cti ilXrnahq (178 m3/s) ve l5 iyul 198S-ci ilde Ktipgal rnentaqesin-

da (232 m3/s ) qeyde altnmrEdtr.Xrnahq kendinden agalr gay genig gokekliya dtigtir, bu-

rada gay deresinin eni 150-500 m-e gattr, derenin yatnaclartterraslanmrgdtr. Xrnahq-Qrnz kandlori arasl arazida gayrn

deresi yeniden daralr, derenin dibinin eni l0-30 m-e gattr.

Qrrrz kendinden agalr gayrn deresi yeniden geniglenir ve Ktip-gal kendi yaxrnhlrnda qutuvari gekle diigtir. Burada deronin eni150-200 m, yamaclarrn hiindtirltiyti 60-150 rn-e gatrr. Quba Ee-

herinden agafir gay derosi tedrican oz gaklini itirir, gayrn mec-rasr iki qola ayrrlrr (sa[ Qudyalgay va sol Qunrlgay). Qayrnrnensebi bataqhqlagrb, bu da yeraltr sulartn tize qalxmasr nati-cesinde bag vennigdir.

Qayrn rnanbeyinden baglarnrg Ktipgal kandine qeder nrec-rasr eyintilidir, mecranrn dibi iri goktinttiler ile drttiltib. Bazi

72

yerlerde qayalara da rast gelinir. Macrauttr eni su qltllgldovrtinde 2-5 m ile l0-15 m arastnda dayigir, en derin yeri 0,2-0,4 m ile 0,6-0,7 rn ( dar derelerde 1.0-1,5 tn ) arastnda

deyiqkendir, axurlln si.ireti 0,8-1,6 rn/s-dir'. Ktipgal kendindanrnensebine qeder olan erazida gay mecrasl gox qollara ayrrltr.

Qay mensebinde gox da bdytik olmayan delta var.

Qudyalgaytn axtmtndan Samur-Abqeron kanalrnrn qida-

lanmasrnda su gdttirtilUr. Qubada gticti ll25 kvt olan sLl

elektrik stansiyast faaliyyet gostenniEdir. Qayrn axllnlnlmtivstimti ternizlemek tigtin ilzarinde su anbart da tikilmigdir.Su anbannrn timumi hecrni 57 mln.m3, faydah hecrni 47,0rrln.m3, bandinin htindtirlt'ryii 78,0 m-dir. 13590 ha torpaq

sahesini suvarmafia imkan verir.Agsay.Yanrnyaylaq dafirndan l7U0 rn yiikseklikdan bir

nege bulagln qovu$masmdan yaranan Agqay birbaga Xezera tci-

ktiltir. Uzunlu[u 68 krn, hovzesinin sahesi 239 kn2,lrovzesirtiltorta eni 3,5 km, orta ytiksekliyi 716 rn-dir. H6vzesinde 52 krn'meqe sahasi vardrr. Qayrn orta meylliyi26,6%o.gay Eebekasininsrxhlr ise 0,53hn/ km'2 -dir. A[gayrn 8 krn uzunlu[u ve

hovzesinin sahesi l9 krn2 olan bir esas qolu Qurugaydrr.Dagqrn rejimli Algayrn asas qida rnanbeyi ya[rg sularrdrr.

Gursululuq dovrii mart aylndan baglayrr ve tez qurtarlr.Afigayda dagqrnlar 3-6 gtin davarn edir.Yaz gursululu[u

zaffrarrt dUgen yafirg axrrnr giiclendirir va rnaksitnum 13 gtin

davam edir. On kigik su serfi 1975-ci llde 29 avqustdarl I

sentyabra qeder davam etrnig ve 0,004 rr3A oltnugdur. Onboytik su sarfi 3 iyun 1974-cn ilda 54,8 m3/s olmugdur. Asrhgetirrnelerin orta goxillik serfi 0,64 kq/s, niqdarr l9 min ton,orta bulantqhq 2200 q/m3 ve en bdytik 72000 q/m' 25 aprel1976-cr ilde qeyde altnmtgdtr.

Menbeyinden baglayaraq Agafr-Ttilekaran kendine qoder

gayrn deresi V gekillidir. Bu sahede gay derasinin dib eni 5-10

m ile 30-50 m arastnda deyiEir. Btittin gayrn deresinin dibi

73

rntixtalif diarnetrli goktintiiler ile ortiiltib (30-50 srn). Urnu-

..rniyyetle, Agagr-Tiilekeran kendinden aEa!r, dere geniqlenir ve

qutuvari gekil alrr, derenin bu gekli Arnsar kendine qeder da-

vam edir. Dere dibinin eni 70-100 r'n-den 250-300 m-e qedergeniqlanir. Qaya Qurugay adlanan qolu toktilanden sonra gayrn

deresi geniqlenir ve 400-500 m-e gatrr. Quba-Rostov avtomobilyolundan aga[r gay rnaili dtizenliya daxil olaraq yarlangeklinda axrr. Derenin bir hissesini teEkil cden subasar, ancaqAgafir-Ti.ilekeran kendinden sonra nezera garplr. Qay aga[raxdrqca subasann eni 30-40 rn-den 200-250 rn-e qeder arttr.Xagmaz-Bakr avtomobil yolundan aga[r gay bir macra ile axrr,buradan agafir qalan hisseda gay 2-5 qola aynlrr. Mecrantn eni2 rn ila 8 arasrnda deyigkendir, lakin mensebe yaxrn saheda gay

yarlan gaklindedir, mecranln eni l0-15 m-e gatrr. Mecranrndarinliyi 0,10-0,40 m-dan gox deyil, axrmrn stirati 1,5 m/s-denartrq deyil. Quba-Rostov yolundan aEagr erazide gayrn suyusuvanra tigtin istifado olunur, buna gore da ilin gox vaxtt gaytn

mocrasrnda su olmur.

Qayrn suyu tamamile suvarmaya sarf olunur, odur ki,agafr axrmrnda gayda su olmur.

Qaraqay. Baglanfrcrnr Ba9 Qafqaz silsilesinin gimal-gerqyamacrndan 2900 rn ytikseklikden g6ttirerr Qaragay Quba veXaEmaz rayonlan erazisinden axaraq bir nege qola ayrtltr ve

Xezx denizine tdkiiltir. Qayrn uzunlulu 93 krn, lrdvzesininsahasi 417 km, orta eni 4,5 km, orta htindirrlliyti 1488 rn-dir.

Qaragayrn hovzesinde 28 km'? rnege orttiyi.i ve 3 esas qoluvardrr. Qayrn orta rneyilliyi 32,1o/oo, Qa! gebekasinin srxhlr 0,71

knt/km2-dir. Qidalarunastnda qar sulart 40Yo, qrunt sularl 30-40oh,yagq sularr ise 20-30% tegkil edir.

74

q.,:

$akil 2.9. Qaragayrn gortintiEti

Qaragay gursulu rejirnli gaydrr, orta goxillik davarniyyati

140 gtine qederdir. Qrg qrtsulu rciinr fazasr davamiyyetli olub,

noyabrdan fevral ayrnadek davatt.l edir. Gursululuq mart-aprel

aylarrndan baglaytr ve iyul, bozi illorde avqust ayrnadek davam

edir.

75

Q, m'/s

so 100 150 200' G(inler

250 300 350

$akil 2.10. Qaragayrn (Rtik menteqesi) hidroqrafi (1971-ci il)

Qaragayda Rtik kendi yaxrnhlrnda hidrometrik nrenteqefealiyyet gosterir. Orta goxillik su serfi 2,92 m3/s -dir.Maksimal su sarfi rntigahida illorinde 38,4 m3/s 29 iyul1982-ciilde qeyde alrnmrgdrr, en kigik su serfi 0,27 m3/s 3ldekabr1968-ci ilde mtigahide edihnigdir. Asrh gatirmelerin orta gox-illik serfi 2,2kqls, axunrn rniqdan 6l min tondur. Orta goxillikbulanrqlrq 2600 qlm3 vo onun rnaksirnal qiyrneti (27000 q/rn3)24 aprel l9l7 -ci ilde mtigahide edilmigdir.

Qay 6z rnenbeyinden baglayaraq Buduq kendine qederolan erazide yax$r iglenmig V- gekilli dere ile axrr. Buradaderanin dibinin eni 30-50 m-dir.

Buduq kondinden agafir gay me$e zonasrna daxil olur veburada V gekilli genig dere ile axrr. Sonra Ahg kendi yaxln-hfirnda dere geniglenir va qutuvari gekil alrr. Qay agafir getdikcaonun yamaclan algalrr va aga$r axrmda gayrn yata[rndan uzaq-laqrrlar. Ntgedi kendinden yuxarl hissede gay yar$anda axrr.Yar[anrn eni 30 m-den 80 m-a qeder deyigir. Bakr-Xagmaz

rE,00

r5,00

14,00

r2,00

10.00

8.00

6,00

4,00

1,00

0.fit

0

76

yolundan agalr yarlan kanal qaklina dtigtir ve onun eni 7-17 m-den gox olmur.

Qayrn subasan btittin gay boyu miigahide olunur. Suba-sann iistti fealiyyetde olan va quru mecralarla qrnrnlanmrgdrr.

Qayrn mecrasl btittin axrn boyu eyintilidir va qollara ayrrl-mrqdrr.

Qay suyundan suvarmada istifada olunur, bezi qollarr su-yunu rnonseba gatdrrrnrr. Ahc ve Ntigedi kendlerinde gay fize-rinde 750 kvt gtici.inda su elektrik stansiyalan fealiyyetgdstermigdir.

Qaqacuqqay. Menbeyi Puh-rtda[rn (2254 m) atayinde1780 rn yiiksaklikdedir. Qaqacuqgayrn uzunlu[u 65 knr, h6v-zesinin sahesi 288 km2, orta eni 4,4 km, orta ytiksekliyiT2l m-dir. Qayrn 5 esas qolu vardrr. Qayrn orta n-reyilliyi 29,4%o, gtrygebekesinin srxhIr 0,62 krn/kmr-d ir.

Qaqacuqgay dagqrn rejilnli gaydrr. Mart-iyun aylanndagi.iclti ya[rglar neticasinde dagqrnlar fonnalaEr, iyul-fcvralaylan arastnda qrtsulu rejirn fazast yaranlr. Rustov kandiyaxrnhlrndakr mentaqeya esason gayda orta goxillik su serfi0,79 rn3/s-dir. Qaza yalrg daqqmr 6 may 1963-cti ilde qeydealrnrb, rnaksirnal su sarfi isa 17 sentyabr l97l-ci ilda 0,002m3/s olmugdur. Dagqrnlann maksirnal davarniyyeti 5-9 gtin, anbtiytik davamiyyet 1975-ci ilde 23 g[n olmugdur. Qeza daq-qrnlan 6 may 1963-cti ilda ve l8 avqusr 1978-ci ilda mtigahidaedilib. Qayda asrh getirmalarin orta goxillik serfi 2,1 kq/s qe-derdir. Orta goxillik bulanrqhq 2100 q/m3, en boytik ise 25 iyun1988-ci ilda 26000 q/rn3 qeyde ahnmrgdrr.

Ytiksek dalhq hissade gayrn deresi V qekilli olub aEafirgeldikce dar dera ve kanyon gekline dtigtir. Darelorin dibinineni 5-10 m-den 30 m-e qeder dayigir. Yarnaclann hiindtirltiyti100-200 m-dir. Mege zonasrndan sonra dareler qutuvar.i qakilalaraq bu gekli Quba-Davegi avtornobil yoluna qeder saxlayrr.Biittin bu arazi boyu gayrn derasi ya daralrr, ya da geniglanir.

77

Burada derenin eni 50-100 rn ile 200-300 m arastnda deyigir'

Yuxanda gdsterilen yoldan aqafr Qayln deresi getdikce

geniglenir, onun yamaclarr tedricen algalrb itir, gayln ozti isa

alltivial gdktinttilere girerek ozttne yarfan agtr. Bu gekilde qay

xezer denizine toktiltir. Qaytn suyundan ssasen suvarmada

istifada olunur.Valvalaqay rrenbeyi esas Qay kirni qebul edilen Babaqay

ve Cirnigaylarrn qovugdufiu yerden Babadafdan 2920 rn

ytikseklikden baElayrr. Qonaqkend, Quba, $abran ve Xaqmaz

erazisinden axrr. Qaytn uzunlu[u 98 km, liovzasinin sahesi 628

km2, orta eni 6,4 km, orta htindtirltiyti 1495 m-dir. Qayrn Bakr-

Xagrnaz derniryolundan aqa[r gaydan aynlan iki qolu serbest

olaraq Xezere toktrltirler. Qay yaz gursulu ve payz daqqlnh

rejima rnalikdir. Nohurdtizti monteqesinda gursululufiun

baglanrnasrnln orta goxillik tarixi 20 tnart. qurtalna tarixi l6avqustdur. Gursululufun davat1liyyatinin orta goxillik qiyrnati

149 gtindtir. Tengealtr mantaqasinde ise gursululufun

baElanrna tarixi l0 rnart. qurtanna tarixi 26 iytrl. davanriyyati

ise 138 gtindtir. Velvelagayln orta goxillik su sarfi NohLrrdtizir

menteqasinda 2,88 tn3/s, Tengoaltl lrentoqesinda ise 4,45 u3/s-

dir. an boytik stt serfi Derkgayda 27 aptcl 1967-ci llda 24,2

rn'/s, Nohur dtiz[inde 23 aprel1966-cr ilde 80,4 tn'/s ve Tange-

altrda ise 5 rnay 1963- cti ilde 256 rnr/s olmuqdur. On kigik serf

1967-ci ilin yanvartndatl 5 fevrala qadar 0,18 In'/s qeyda

alrnmtgdtr. Qayda payz dagqrnlarr da rntigahida edilir, qeza

dagqrnlarr 26 sentyabr 1980-ci ilda, l3 oktyabr 1979-cv .3-6iyul 1997-ci ilda rntigahide edihnigdir.

Qayrn yuxarl dafihq hissesi Cimigaya qedar dcre ve

yarfanlarla pargalanmtgdrr. Babadafrn ycrleqdiyi erazi, grlpaq

qayahqlar va ugqunlarla ahate olttnrnugdur.

Qayrn yllxarl hissesinda yerleqen bazi qollarda stirtig-

molar noticosinde goller emele gelib (QoEa nohur, Noltur va

Qasun nohur). Afurca kandindan 0,5 krn aqa[r gayrn darasi

l8

daralr ve burada dar, yamaclan qayalrq olan Tengealtr deresibaglayrr. Derenin dibinin eni l0-30 rn-dir. Qay dereden sonragox pargalanml$ orta da[lrq eraziya grxrr, bundan sonra isadafieteyi ve rnaili dtizenlikdan kegir. Bakr-Xagrnaz yolundanagafr ise Samur-Devegi ovall!rndan axrr.

Qayrn derasi gayrn baqlanIrcrndan Cirnigay tcjktilaneqeder V gakilli ve qutuvari gaklindadir. Daronin eni burada l5-30 rn-den 250-300 m-e qederdir. Yamaclann htindUrltiyti 400-700 m, yarganlarl4 quru derelerle pargalanmrEdrr. yepfikendina qeder va ondan agafirdakr erazida nezere terraslargarprr ki, bunlann htindtirltiyii 2-3 nt, cni 80- 100 rn-den 700-800 rn-a qederdir. Dere bu arazida geniqlenir, qutuvari qakil alrrve SAK-a qeder davarn edir.

SAK-dan agafir gay yarpan gekli alrr, lakin rnansabino I

krn qahnrg gay aydrn olmayan bir gakilde sahil boyu axrr, btittingay boyu subasar rniigahida olunur. Qayrn llecrasr burada azrr,bir nege qola aynlrr va subasar tarnamila suyun altrnda qalmrr.Qayrn rnecrasl baghca olaraq eyintilidir, Tengealtr dar dorcdensonra gay 10-12 qola aynlrr. Dar yerlerda gayrn eni 5-10 m. da-rinlik isa 0,2 m-dan 1,0 rn-a qederdir. Qayrn suyundan suvar-mada, Sarnur-Abgeron kanahnrn qidalanrnasrnda istifado edilir.Qayda gticti 230 kvt olan Valvele su elektrik stansiyasrfealiyyet gdstenni gdir.

$abranqay Yan silsilenin Klit dafirnrn $erq yamacrndanaxar-r bulaqlann qovuqmasrndan yaranrr. Br"rlaqlann biri asasmanbe qebul edilir ve 1680 rn ytikseklikdedir.

$abrangayrn uzunlufiu 53 krn, hdvzasinin sahesi 203 krn,-dir. Qayrn hdvzesinin orta eni 3,6 krn, orta yiiksakliyi ise 535rn-dir. Qay gebakesinin srxhlr ise 0,57 krn/krn2-dir.

$abrangay dagqrn rejirnli Eaydrr. Qayrn orta goxillik susarfi 0,36 m3/s-dir. On bdytik su sorfi bu illerda 49,1 r-rf ls 27aprel 1967-ci ilda qeyda ahnmtgdrr. Bu gayda tcz-tcz qazayagrq daqqrnlan bag verir. 1972-ci ilde rni.igahids edilen daEqrn

79

l2 giin davam etmigdir. Ya[tq daqqrnlarrntn orta davarniyyeti 7

gi.indtir. Asrh getinneler serfi 0,04-0,80 kq/s arastnda deyiqir'

Qayda en bdytik bulanrqhq 5200 q/rn3 oltruqdur.

Qayrn hovzesi Yan stra daflannrn orta da[hq hissesinde

ve Satnur-Devegi ovalrfimdadrr. Qayln yuxarl axltntnda ya-

maclar ona tdktilan qollarrn dere ve yar[anlarr ile pargalan-

rnrgdlr. Burada stiriiqrnelarin fealiyyeti boytikdtir. Daglardan

grxandan sonra gay Samur-Deveqi ovalrfr ile axlr va Xezer

denizine gatmamr$ Afizrbir litnantna 25 rn ytikseklikde toktiltir.

Quraqhq d6vrtinde gay quruyur. Dafhq hissede dere V qe-

killidir. Darenin dibinirr eni dar yerlerda l5-30 m, geniglenan

yerlarde 50-60 tn arastnda deyigir.Gilvar kendindan aqa$r dera geniglanir, qutuvari Eekil ahr

va Piramsan kendina qsder davarn edir. Deranin eni burada

100-150 m qeder geniglenir. Agafr gctdikca derenin yamaclarr

algalrr ve tadricen onu ehata eden erazi ile eynileqir' Qay

Sarnur-Devagi ovalrlrndan sonra tadricen alltivial 96ktir-rtlileradaxil olaraq 6ztine yar[an aqtr.

Qayrn baglanfircrndan Qilvar kendine qadar gayrn

subasart yoxdur, Piratnsan kendinden aqa[r subasar gayln moc-

rasrndan asrh ohnayaraq darenin dibinde yerlagir va eni 10-20

rn-dir.

Qaym lnecrasl eyintilidir ve demak olar ki, qollara aynl-

mlr, ancaq Qilvar-Piramsan kendleri arasrndakr arazide herden

gay 2-3, hemiqe olmayan qollara aynltr. Qayrn suyttndan

osasen suvarmada istifade olunur.Davaqigay. Yan silsilonin asas hissasi olan Katandafi

silsilesinden axan Zahlingayla Piribadil qaylanntn qovtl$masln-

dan emole galen Devegigayrn manbeyi 1530 m yiikseklikdadir.

Qayrn uzunlufiu 45 rn. hdvzesinin sahesi 239 krn'?-dir. Qayrn 4

esas qolu vardtr. Hovzesinin orta eni 5,3 krn olan gaytn orta

yiiksakliyi ise 625 rn-dir. Qay gebekasinin srxlr[r 0.7] km/krn2-

dir.

80

Devegigay daEqrn rejirnli gaydlr, odur ki, ssas qida

manbeyi yafirg sulandrr. Qayrn en boytik srt serfi l4 iyun l95l-ci ilde 176 m3ls ohnugdur. Diger qaza dagqrnlan 24 aprel 1952-

ci il ve 7 iyul 1963-cti ilde rniigahide edihniEdir.

Qay baglanfircrndan Devagi kendine qeder axdrfil erazi

gox pargalanmr$ relyefe rnalikdir. Davegi kandindan sonra

erazinin ytiksekliyi tadricen algalrr ve Xezeryant ovalt[a keqir'.

Qay Apzbir limantna toktilene qeder ona yaxln olan eraziyeyayrlrr, buralart bataqhla gevirir. Qayrn yuxan daglrq hissasi

Yan slra da[lannrn girr-ral-gerq yamaclart 9ox parqalanlnlg

relyefe rnalikdir, bundan bagqa goxlu ugqunlar vardtr. Qaylnyuxan hissosinda Nohurlar kendi erazisindo 2 boytik va 10-a

yaxrn xrrda gdller vardtr. Qaytn subasart. gayln lnensebinden

Turcungay toki.ilene qedar olan erazide, o daEh ve birtereflidir,onun eni 15-30 rn agafir getdikca Surra kandi yaxrnhfirnda

subasar 40-50 m-den 60-80 rn-e qeder geniglenir. Yarfian olan

yerlerde subasartn eni 10-20 m-dan gox deyil.

Qayrn mocrasl baqlanfrcrndan $abran qeherine qedar

eyintildir ve esasan qollara ayrtlmtr Yalnrz gayrn derasi

geniqlenen yerlerde mocra 2-3 mtivaqqeti qollara ayrtltr, bu

qollann eni l-2 rz olur. Qayrn suyu tamamila suvarma tiqtin

gottirtiltir. On gox quraqhq olan illerde gayrn suyu quruyur.

Aga[r axrnda gayln suyu girkab sular hesablna gox girkli olur.

Suvarmada suyundan istifade ancaq yuxarl axtndadtr.

Gilgilqay. Boytik Qafqazrn qimal-9arq yatnactndan

Gtiltim-dostu (2713 m) dalrnrn girnal qerqinde 1980 nl

ytiksaklikden baE I ayan G i I gilgay birbaEa Xazeta toktiltir.

Qayrn uzunlufu 72 km, hcivzesinin sahasi 800 krz'?-dir.

Hdvzesinin orta eni I 1.1 knt, orta ytiksekliyi 972 m-dir.

Hdvzesinde 98 krn2 rneEe orti.iyti var idi. Qayrn orta meyilliyi28,Zo/oo-dir. Qay gebekesinin slxlr[r 0,55 knt/knt'-dir-

Gilgilgayrn l0 esas qolu var. onlardan 6-sr sa! qoludur.

81

Gilgilgay daqqrn rejimli gaydrr. Osas qida rnenbeyi ya[rqsulan (75%) va yeraltr sulardrr(1So/o-den gox), qar sulannrnqidalanmada rolu ctizidir.

Yuxan axrnrnda Xannidorgayn (42,4 krn,) orta goxilliksu serfi 0,31 m3/s-dir. On boytik su serfi 26 may 1962-ci ilde20,6 tn3ls, en kigik su serfi ise 8 ve l6 sentyabr 1986-cr ilde0,001 m3/s ohnugdur.

Aqagr axrmrnda ( 696 kru2 ) orta illik su serfi ( Qalaqanmanteqesinde ) 0,74 m3/s, en bciytik su serfi 1967-ci ilde I l0z3A olmugdur. Gilgilgayda qaza dagqrnlan 2 iyun 1942,7 iytrl1963, 5 iyun 1965, 7 may 1972-ci ilde rntigahide edihnigdir.Dagqrnlarrn orta davamiyyeti 5 gtin maksimum davarniyyeti 15gtindtir (1977-ci ilde). Xannidorgayda asrh gatinnelerin oftagoxillik serfi 0,084 kq/s-dtr. On boytik asrh getinnelor sarfi 26-30 aprel 1973-ct ilda 29 kq/s-e qederdir. Orta bulanrqlrq 310q/m3 ve maksimum ise 14000 q/m3 olrnaqla 20 iyun l9l7-ciilde rntigahida edihnigdir.

Yan srra dafilarrnr kesene qader gay uzun mtiddet yandairasi boyu axrr, bu daflan kesendan sonra ise gay gimaladoniir ve Xezer denizine tdkiiltir.

Qay hlvzesinin dalhq hissesi onun 80%o teqkil edir.Da[hq hisse bu gayrn baqlanfrcrndan Bakr-Quba yoluna qederdavam edir. Qay bu arazide dar kanyonabanzar dare ile axrr.

Qayrn deresi Ugax kendine qader V qakillidir'. Sonra ga-yrn deresi geniglenir va qutuvari gakil alrr. Bu gekli o daglardanglxana qeder saxlayrr. Dallardan grxandan sonra gay alltivialgoktintiilerins grxaraq dziine yar[an di.izeldir. Qayrn subasarrmenbeyinden Dehna kendine qeder erazide dagh va birtaref-lidir, burada onun eni l0-20 rn-dir. Aga[rda xrrda gaylaq daqlrsubasar artrr ve onun eni 50-80 rn-dan 150-200 m olur. Yarlanolan hisseda subasar yoxdur.

82

Qayrn macrasl eyintilidir, yarlan olan hisseda mecra

esasan qollara ayrtlmtr. Qay yar$an geklinde Xazar denizinetdkiiltir. Qayrn suyundan osasen suvarmada istifade olunur.

AtaEay. Bciyiik Qafqazrn girnal-gerq yamactndan baqlayrr

va Muntyanka gayr ila Verdehgayrn (A[gayrn) qovuqmastndan

yaranfi. Atagayrn uzunlulu 45 km, hdvzesinin sahesi 347 ktn''dir. Qrzrl Burun qesebesinden 5 krn gerqde Xezare tdktiltir.Osas 4 qolu vardtr.

Atagayrn hdvzesinin sahesi 55 ktn2, ofta eni 7,'7 krn, ortahtindtirliiyii ise 844 m-dir. Hcivzesinda 33 km' tnege sahesi

vardrr. Qayrn orta meyilliyini 4Z,2o/oo-dir. Qay gebakesinin

srxh[r 0,50 krr/km'z-dir.Ataqay dagqrn rejirnli gaydrr. Osas qida rnanbeyi yaSrq

sularrdrr( 740 ). qar sulan 18o/o,yeraltt sular ise 8% tegkil edir.

Orta goxillik sur serfi 0.062 rn'/s-dir. On boytik su serfi 64,5

m3/s I iyun 1963-cti ilde rntiqahide edilib. Atagayda en

tehltikeli dagqrnlar 1992 va 2002-ci ilin iyun ayrnrn 6-da

rntigahide edihnigdir. Qayda dagqrnlann davarniyyoti 2-7 gnn

olur. Qayda gi.iclti sel dagqrnlan onun Agqay qolunda miigahide

edilir. Qayda asrh getirmelerin orta goxillik serfi 0,026 kq/s,

bulanrqlrq 430 q/m3-dr.Muntyanka gayr tdktilene qeder gaytn deresi V geklin-

dedir, daralan yerlarde deranin dibinin eni 20-30 rn-dir. Munt-yanka gayr tdktilenden sonra gayln deresi keskin suretde gcnig-

lenir, qutuvari gekil alrr. Bakr-Xagmaz yolundan yuxanda gay

yarfian amole gatirir. Qayrn mensebine qadar yarfianrn eni 8-10

m-den 20-40 m-a qeder geniglenir. Qayrn suyundan suvarmada

istifade olunur.Tu|qay (Ttxqay). Tuggay Bag Qafqaz silsilesinin cenubi

$arq qurtaracalrnda 1526,3 rn ytikseklikda olan zirvanin girnal

yamactndan baglayrr. Menbeyi 1 140 rn ytikseklikdedir. Qaybirbaqa Xezare tdkiiltir. Tufgayrn uzunlufiu 38 km, hovzasinin

sahesi 260 krn'z-dir. Tulgayrn 3 esas qolu vardrr.

83

Tufigayrn hovzesi armudvari forrnada olub ve yllxanhissesinde ancaq geniqlanir (17 krn), an ensiz yeri 2 krn-dir.Hovzenin orta eni 6,3 km-dir. Hovzenin orta ytiksekliyi 629 nr-dir. Ancaq hdvzasinin su aylncl yanrnda 5 km2 mege sahesi var.Tu[qayrn orta rneyilliyi 30,7o/oo, hdvzesinde gay gebekasininsrxlr[r 0,47 knlkm2-dir. Tufigay dagqrn rejirnli gaydrr. Qidarnenbayindo esas ya[rq sulandrr ( 80% ), qa. ve yeraltr sulannqidalanmada rolu azdr ( 20o/o qader ). Orta goxillik su serfi0,30 m3/s yaxrndrr.

Qayda ilda leysan yafirqlan neticesinde 10-15 defo dagqrnformalaErr. Daqqrnlar gox gticlti olarsa dagqrn daqh palgrqh seldagqrnrna gevrilir. Qeza dagqrnlarrndan biri Gilezi demir yolstansiyasr yanrnda ( 243 km'?) I iyun 1963-c[ ilde kegrnigdir.Dagqrnrn maksimal su serfi dagqrnrn izine gdre hesablanmlgdrrve 45,8 m3/s olmugdur. Qayda 26 iytrn 2002-ci ilda gi.icltidagqrn mtiqahide edihniqdir. Qrtsulu rejirn fazasrnda yafir;;srzgtinlerin sayl gox olan illerda gay qumyur.

Asrh getinneler serfi teqriban 0,21 kq/s, bularrrqhq de-recesi 5000 q/nt'-o qador olur. Suyun kirnyavi terkibinda sulfatanionu ve natriurn kationu tistiinltik tagkil edir. Minerallagrnaderecesi 2000 mq/l-a gatrr. Suyundan suvarrnada istifade edilir.

Qaylarun qida manbalari va su re.jittti. Bciytik Qafqazrngimal-garq yamacl gaylan qida manbelerine ve su rejirnlcrinagora ferqlenirlar. Qaylarrn qidalanrnasrrrda buzlaq ve qarlannerinti sularr, ya[rg ve yeraltr sular iqtirak edir. Qay hovzelerininhtindtirltiytinden, arazinin iqlirn vo hidrogeoloji geraitindanasrh olaraq bu qida menbelerinin nisbatlori farqlidir. Meselen,Boyiik Qafqazrn gimal-gerq yamaclnln bazi gaylan qisrnenbtzlaq, baqhca olaraq ise qar sulan ile qidalanrr.

Orazrnrn htindtir da[lrq zonasutda gaylann esas qidarnenbayi qar, qismen ise buzlaq sulandrr. Bu zonada gaylarrnrejiminin esas fazasr yaz-yay gursulu dovrtidtir. Orta da$llqzonada gaylar baghca olaraq qar sulan ile qidalansalar da, qida

84

menbayi kirni yagl$ sularrnrn payr da eherniyyetlidir. Buarazida gimaldan cenuba dolru yagrE sulan ila qidalanma artrr.

Qaylann seviyye rejimi gaylann qida rnenbelerinden goxasrhdrr. Meselen, Qusargay-da (Kuzun rnenteqesi) goxsulu ilde(1975-ci il) seviyyenin illik arnplitudu 168 sm, azsulu ildo(1950-ci il) ise 39 sm olmugdur. Mtixtelif qida manbolerininpayr sabit qalmrr, ilden-ile, gay boyu ve ytikseklik qurgaqlanUzre deyiqir. Bazi illerde rnaksirnal su serfleri qar sulannrn,bezen isa yafirg sularrnrn hesabrna formalagrr. Qoxsulu illordesath sulannrn, azsulu illerde ise yeraltr sularrn payr aftlr.

Qaylarrn qida menbalerinin kerniyyet gdstericilari il arzinda de

deyiqir: yazda qar, paynda ya[rg, yay va qrg aylarrnda isayeraltr sulann rolu gticlenir.

Yalmz Qusargayrn qidalanmasrnda ctizi rniqdarda (0.5%)da olsa, buzlaqlarrn erinti sularr igtirak edir. Qusargayrnhovzesinde timumi sahesi 3.2 km2 olan olan 8 buzlaq var .

V.D.Panov ve P.M.Luryenin melurnatlanna gdra 1895-2000-ci illerde Bdytik Qafqazda buzlaqlarrn timumi sahesi 43.2km2, hecrni ise 56.I% azalmrqdrr. Qusargayrn hdvzasindabuzlaqlarrn uzunlulu orta hesabla 13.2"/o qrsalmrgdrr.

Boytik Qafqazrn girnal-gerq yamacr gaylannrn akseriyyatitigtin qar sulan ile qidalanna 20-45oh tegkil edir. Qusargayrnillik axrmrnrn 50%-i, Qudyalgayrn isa 42%-i qar sulartntnpaylna dtigtir. Htindtirlilk artdrqca, qar sulannrn payr da arttr.

Boytik Qafqazrn girnal-gerq yamacr gaylartntn qidastndayafrg sulannrn payl boytik intervalda deyigir. Hovzesinin ortahtindtirltiyti boytik olan gaylarda yafirg sulartnrn payt l0-27Yoteqkil edir. Lakin hovzeleri nisbeten algaq hiindtirltikdeyerlagen gaylarda bu reqem 50-7So/o-e qadar goxaltr.

Qaylarrn qidalanmasrnda igtirak edan yeraltr sular hamdaimi, hern de rntivaqqati (movstirni) su laylanndan daxil olur.Bu sular gox zaman bulaqlar geklinda yerin sethine grxlr voazsulu ddvrlorde gaylarrn esas qida manbeyi rolunu oynaylr.

85

Mdvstirni yeraltr sulann yay-payz azsulu dovr axlmlnlnformalagrnastnda rolu daha boytikdtir, gtinki yaz gursululupud<ivrtinda bu sulanm ehtiyatr eherniyyetli derecedo arttr. Yay-payfl aylarrnda rnovstimti yeraltr sulartn ehtiyatr tedricen

azalaraq qrg azsulu ddvriinde minimulna gattr va gaylar baqlrca

olaraq daimi yeraltr su laylanndan qida alrr .

Qaylarrn axlrllnln formalagrnastnda yeraltr sulartn payt

ferqlidir. Boytik Qafqaztn girnal-gerq yamacl gaylannda bu

sular illik axlmrn 20-53oh-ni teqkil edir ve cenub istiqametindeyeraltr axrrlln payr azalr.

Bdytik Qafqazrn girnal-gerq yamacl gaylartntn bir qrupu(Sarnurdan Valvelegaya qeder) yay aylannda gursulu olur. Bu

dovrda gaylar illik axlmln 60-15o/o-na qedarini axtdtr.

S.H.Riistemov bu gaylann rejirninda iki esas faza aynr: yay

gursululu[u ve payfl-qtg azsulu fazalan. Lakin, F.O.irnanovgostenniqdir ki, Samur ve Qusargay istisna olmaqla, bu qrupunqalan gaylartnda yay-payz ve ql$ azsulu fazalar rntigahida

olunur ve bu gaylarda gursulu drivr adeten yaz aylarnl ve yaylnevvelini ehate edir.

Mtixtalif rejimli gaylar tigtin hidroqraflar gakil 2. l0-2.12-da gosterilir.

Q (m3ls1

JC

30

25

20

15

10

5

0 giinler

1 31 61 91 121 151 181 211 241 271 301 331 361

$akil 2.11. Qusargayrn (Kuzun r-r-renteqesi) hidroqrafr(1974-cu il)

86

5 Q (m3/s1

4

3

2

1

0 gtinlar

1 28 55 82 109 136 163 190217 244271298325352

$okil 2.12. Caqacuqgayrn (Rustov mantaqosi)hidroqrafi (2002-ci il)

Buzlaq ve qarlartn arinti sularr ila qidalanan gaylartn

rnaksimal su serflari ayn-ayn illarda yafirE sulannrn hesabtna

ahemiyyatli derecede arttr. Hdvzesinde btzlaq olan gaylarda

rnaksimal su serfleri iyun aylnm ikinci yansrndan sonra

mtigahida olunur. Hovzesinin htindtirltiyti 2500 m-den ytiksak

olan gaylarda maksimal su serfleri yayda,2500 m-den az olan

gaylarda isa yaz-yay aylannda (rnart-iyun) qeyde altntr. Boytik

Qafqazrn gimal-gerq yamacl gaylannda, tnesalan, Valvelaqayda

(Tengealtr menteqesi) maksirnal su sarfleri 93.4% halda mart-

iyul aylarrnda (yaz-yay) ve yalnrz 6.60/o halda sentyabr-noyabr

(payz\ aylarrnda kegir.Orazi gaylannda yaz gursulululu ve ya[rq daqqlnlarrnrn

pikinde su serflerinin tereddtidti baq verir. Bu, qartn arime va

iuu..rrt intensivliyinin, yafirg laytntn deyiqkanliyi ile izah

olunur. M.O.Mernmedov rniigahido olunmu$ ve orta sutkahq

maksimal su serflerinin nisbatini tehlil etmiqdir

O, gostennigdir ki, ya[rq daqqtnlannln maksimumu tigtin

bu nisbat gursulu ddvr0n maksimumu ila mtiqayisede daha

87

bdytikdtir. Boytik Qafqazrn qimal-Eerq yamacrnln yaz-yaygursululuqlu gaylarr tigtn bu nisbetin orta qiyrnetleri 1.35-1.81,maksirnal qiyrnetleri ise 3.05-5.72 arasrnda deyigir. Briytik Qaf-qazrn qirnal-gerq yamacrnda hcivzenin orta htindtirltiyti artdrqcabaxrlan nisbet azafu.

Boytik Qafqazrn qirnal-gerq yamacr gaylan tigtin dagqrn-hq parametri (maksirnal ve orta illik su serflerinin orta goxillikkerniyyatlerinin nisbeti) 6.6-14.2 arasrnda tereddtid edir. Qi-dasrnda buzlaqlarrn erinti sularr iEtirak eden gaylar (Qusargay,

Qudyalgay) Ugtin bu parametrin qiymeti 6.6-ya qedar azah,r.

Orazi gaylarrnrn su rejirni tigtin azsulur fazalar da saciyye-vidir. Bu ddvrlerde gay axlmr illik axrrnrn 20-30%-e qedariniteqkil edir. Azsulu ddvrlarde gaylar esasen yeraltr sularla qi-dalanrr. Lakin, bu dovrlerde axunrn ernele gelrnasinde qisnten(10-15%) seth sulan da igtirak ede biler. Hidroqrafda azsulu fa-zalarrn zaman serhedlerini teyin cdarken rntieyyen getinliklerijze grxrr. Meselen, payv dagqrnlarr ollnadrqda yay-payzazsulu ddvrtin sonu aydrn segihnir. Hidroqraflarda azsulufazalarn segilmesi goxsulu illerde xeyli getinlegir.

Xezersahili zonada azsulu fazalar ilin tntixtelif mdvstirn-lerinde miigahide olunur. Bdytik Qafqazrn girnal-gerq yama-cmda hovzesinin htindtirltiyii 2500 m-den ytiksek olan gaylardadernek olar ki, yalnrz qrg azsulu dovrti qeyda alrnrr (QusarQay,

Qudyalgayrn yuxan axrnr). Bu yamacrn qalan gaylan tigtin ikiazsulu faza seciyyevidir: ql$ ve yay-payz. Bdytik Qafqaztngimal-garq yamacl gaylarrnda qrg azsulu ddvr 5 aya qaderdavam edir (oktyabr-noyabrdan mart-aprele qedar). Bu ddvrdegaylarda illik axrrnrn 14.loh-e qederi kegir. Yay-payru azsulufazann davarniyyeti 28-104 gtin arasrnda deyigir (cedvel 2.3).Yay-payru azsulu fazada illik axunrn 14.8%-i kegir.

88

Cedval2.3Bdytik Qafqazrn girnal-garq yamacr gaylarrnda su rejimi

fazalannrn zaman gdstericilari

Qeyd: t6,,r-rejim fazasrnrn baglarna tarixi;t.,,n-rejirn fazasrnrn qurtanna tarixi; t.'1,,r,-rejim fazasrnrn davarniyyeti

89

N! Qay-mentcqe ir ilin sululuguGursulu faza Yay-payn azsulu f'aza

ttr. t.u,, td"r' th". tro, tdu,

1 Qusargay-Kuzun

1970 Azsulu I 1.05 12.09 125t97 4 Orla sulu 09.05 20.08 103

1967 Qox sulu 26.04 08.10 167

2 Aggay-Cekt910 Azsulu 02.04 30.06 89 0r. t0 22.1 531966 Orta sulu 22.04 I 1.08 l2 12.08 29.09 491963 Qox sulu 22.04 20.08 121 21.08 17.09 28

J Velvelagay-Tengcaltrl 953 Azsulu 03.04 I 1.08 130 I 3.08 27.10 761954 Ofta slrlu 12.03 09.08 l5r 10.08 30. t0 522003 Qox sulu 2t.04 I 1.08 lt3 04.r0 r9.ll 47

4 Derkgay-Dcrk191 5 Azsulu 23.03 r 8.06 88 19.06 30.09 104t97 4 Orta suh.r r5.03 r2.08 150 04.09 l9.l I 17r 966 Qox sulu 29.03 07.01 l0t 0ti.07 21.09 83

5 Caqacuqgay-Rustovt970 Azsulu 02.03 24.05 84 I 1.09 19.1 I 702002 Orla sulLr 19.03 27.07 l3l 28.07 27.09 62r 963 Qox sulu 02.05 2t.07 8l 22.07 08.09 49

Cedvel 2.4-da Boytk Qafqazrn gitnal-gerq yamact gay-

lann orta illik su sarfleri stralanntn statistik parametrleri veril-rniqdir.

Cadval 2.4

Orta illik su serfleri stralartntn statistik parametrlari

2.6.2.Yeralfi sularArtezian sulan. Azerbaycantn girnal-gerqinde yerleEen

yeraltr su kornplekslarinin zangin su ehtiyatlarl var. Bu sularln

rnovcudlufiu, erazinin elverigli tebii Eeraiti ve yeraltt sulartn

davarnh qidalanrnasr ile bafihdrr. orazinin gaylan ve buradakl

geniE irriqasiya sistemlari do yeraltr sulartn qidalanrnasrnda

iqtirak edirler.Geoloji struktur baxtmtndan Boytik Qafqazln dilzen

hissesi Qusar-Devegi sinklinoriumudur ve yeraltt sular ile zan-

90

-Ile Qay-mcnteqcMtigahidoi I leri QU' cu C.

I Qusargay-Quzun r931-2013 4.5 0.21 0.82

2 Qur:ugay-Susay t962-t990 0.12 0.46 1.39

J Qudyalgay-Qrrtz l 965-20 r 3 '7.2 0.22 0.29

4 Qudyalgay-Kiipgal r 933-20 1 3 6.67 0.24 r.05

5 AEaay-Suktakala 1962-1987 0.28 0.38 0.65

6 Qaraqay-Rtik r 960-201 3 2.21 0.28 0.94

1 Caqacuqgay-Rtrstov r 959-20 I 3 0.8 0.56 2.21

8 Vclvclcgay-Tcnge altr l 933-20 r 3 3.96 0.31 2.24

9 Xarrnidorgay-Xaltan 1962-20t3 0.39 0.61 2.08

l0 $abrarrgay-Zcyve t962-1974 0.36 0.94 2.27

il Atagay-Altragac t963-1974 0.06 0.54 -0.62

gin olan artezian hcivzesidir. Burada regional su kegirnrayenlay var. Bu lay sinklinoriurnu tegkil cden stixurlan iki rr-rer-

tebeye boltir:Birinci (aga[r) merteba rayonun zeif gath stixurlarr ve

paleogen, neogen (akga[rl) gil gciktinttilerinden ibaretdir.ikinci (yuxarr) mertabe Abgeron yarusu ve ddrdtinci.i ddvr

gdktinttilarindan tegkil olunub.Orazidaki gil laylarr arasrnda sulu sahelar var. Su laylann

nisbeten kigik derinliklerde yerlaEnresi vo suylarrn yiiksekkeyfiyyetli olmasr bu erazinin yeraltr sulannrn geniE istifadesitigi.in elverigli gerait yaradrr. Yeraltr sulann yerlaqrne derinliyigakil 2. I 3-de gdsterilir.

Burada aga[rdakr su menbayi kornpleksleri agkarlanrb.Yuxan dordiincti d6vr (xvalin) korlpleksi asasen qum

linzalan ile zengin gagrl goktinti.ilari ila segilir. Bu stixurlannqalrnlrlr 40-60 rnetrdir. Sular tazyiqsizdir ya zaif tezyiqlidir ve

bezi yerlerde oz-oztina yer setlrine grxrr. Bu su kornplcksinegoxlu sayda bulaqlar daxildir.

Orta dordtincti dovr (Xezar) kornpleksi 40-45 mderinlikde yerleqir. Onun qahnhfir 60-65 tn-den 110-ll5 m-ekirni dayigir. Sulu stixurlar ginqrl-gafirl ve qumdan ibaretdir. Bukompleksin sulan tezyiqlidir (2-a Us).

Agafir ddrdi.incti dovr (Bakr) kornpleksi 120-140 mderinlikda yerlegir vo onun qahnhlr 35-200 tn arastndadrr. Bulayrn terkibinde gilin rniqdarr 650/, -dir. Quyularda suyun debiti2-3 l/s teqkil edir.

Qusar kornpleksi deniz kanarrna gatmtr ve Bakr-Rostovdernir yolundan gerqde yeraltr sular tize grxrr. Sulu suxurlar150-200 m derinlikdedir ve gafirl ile gilden ibaretdir. Sulartezyiqlidir. Quyulann debiti 2-26 l/s arasrndadtr.

Abqeron kornpleksi Abqeron yarusuna aiddir ve 180-450m dorinlikde yerlegir. Sulu stixurlar qumlardrr.

9t

Kornpleks ytiksek tezyiqli sulardan ibaretdir ve dagma

verir. Quyulann debiti 0.4-0.8 I/s-dir. Gosterilen komplekslerinsuyu girindir. Su geffafdrr, rengsizdir ve igrneli slr kirniyararlrdrr. Bu sularrn codlulu 4 mg.ekv/l,bazan daha azdrr 3.5-4.5 ntg.ekv/l.

Suyun ternperaturu osasen l4-16(tc, ancaq daha darinqatlarda 23 -240 C qeder yi.ikselir.

Baktereoloji gdstericilerer gore standartlara cavab verir.

It .,

9..

!-t1..

lliill:--tt-

t

$.dlr.tuSMstDgaElfirral

oiEllaLti+ltGl{Ell 6uD&GIildoEdas

tbEr:ld.S@-&m].dr

$akil 2.13. Hidroizohipslar ve qrunt sulannrn yatrntderinliyinin sxetni

92

Yeraltr sularrn tebii rejirni istisrnar zatnant deyigrnir. B,su ehtiyatlannrn tezelenrnesini gdstarir. Barpa olunan yeraltrsulann cem sorfi 33-34 ,i/s-dir ve hazrrda bu sularrn bir lris-sesi $ollar ve Xagmaz su qabuledici qurlurar ira yerli ohaliniva Bakr-sumqayrt qeharlerini igmeli su ira qis,ren techiz cdir.Bu sugotiinneler iimumi yeraltr su ehtiyatla'nrn carni l5% tag-kil edir.

Qrunt sulan. Xezerin sahili ile Bakr-Rostov demir yoh-rarasrndakr erazida qrunt sulan 2-5 rnetr derinlikde yerlagir.Damir yolundan dageteyi terafeG bu sura.n deri,liyi keskingoxalrr (5 metrden 60 rnetre qeder).

Qrunt sulannrn qidalanrnasr atmosfer ya!rntrlarrndan,havanrn kondensasiyasrndan, gay sulannrn sijztihnesinden vedaolrq erazide yerlegan su kornplekslarinin hesabrna formala;rr.Bu sularrn esas bogahna sahesi xezar clenizidir. Suyun birhissesi gaylan qidalandrrrr, bir hissesi ise yerin sethina bulaqqeklinde grxrr.

Bulaqlann debiti bir nega litrden 250-320 l/.san arasndadayigir ve onla,n orta tirnumi dcbiti 6.5 ntt/s tegr<il cdir. Bu-laqlann yerlegrnesi gakil 2. l4-da gdsterilir.

93

fl,Et,irlEE.lll lllN

j,

..,id

Ill

'--t-."

!

t

I

$akil 2.14. Sarnur-Abgeron sistetni salrasinde yerleqen

bulaqlann Yerlegme sxetni

Satnur gayrndan Valvelegaya qeder N'K.iqnatovig sekkiz

bulaq sahesi ayrnb (cedvel 2.5).

94

Cadval 2.5Bul lann saheler ile lanrnasr

Birinci dord saho Samur gaylntn getinne konusunda yer-legir. Burada yerlegan bulaqlarrn axlnu tirnumi bulaq axll'lltnrnyanslnl tegkil edir. Bdyilk bulaqlar xrrda su axarlan yaradrr veonlar birbaga Xezer danizina t6ktiltir. Samur sahesininbulaqlannrn bezilerinin debiti 150-170 /lr tegkil edir. OnlarTahirkend, Xutun-Qazmalar vo Btilbi-rl-Qazmalar kend-lorindadir.

Yalarna Qasrmkend sahesinde en yi.iksek debitli bulaqyerlaqir (300-350 //s).

$ollar-Lecet sahesinde an ytiksak debitli bulaqlar Farzelioba ve $ollar kendlerinde yerleqir. Onlarrn debiti 200 t/s-dengoxdur. Aslan oba ve Susay kendlarinde lntivafiq olaraq 180 ve85 l/s debitli bulaqlar var. Farzeli oba ve gollar bulaqlarr Bakrgaherinin su techizatrnda istifade olunur. Xudat sahesinde enytiksak debitli bulaq Tapa-Yataq kondindadir - 107 t/.s.

Qusargay sahesi gayrn getinne konusunda yerleqir. Onytiksak debitli bulaqlar Manaf-oba kendi yaxrnhlrndadrr 30-130 l/s. Aleksandrovka kendinda 70 l/.s qedar debitli bulaqlarvar. Bu sahenin daha bir ytiksek debitli bulaq Hesenqalakandindedir - 38 l/s.

95

Sahenin adrOrazininsahesi, km2

Bulaqlarrnsayr

Bulaqlann[inrunri dcbiti(t/.s)

Samur 60 27 1540Yalarna-Qastrrrkend 74 J5 1282

$ollar - Lecet 100 47 866Xudat 64 I5 178

Qusar 78 5t 684$imali Xagrnaz 80.5 85 694Conubi Xagmaz 77.5 6t 608

Qarxr 62 52 403Cami 596 6256

$irnali Xagrnaz sahesi Qudyalgayrn getirtna konusunun

orta hissesini ehata edir. Buranrn en ytiksek debitli bulaqlarr

Arnrud-Padar kendi etrafindadrr, 43 ve 110 l/s. A[a-Rehim

oba, Mtizeffer oba ve Hact oba kandlarinde 40-70 //s dcbitli

bulaqlar var.CenubiXagmazsalresiAgqayveQaragayhovzalertntn

oftasrndadrr. Afigay hovzesinde en boyiik bulafirn dcbiti 100 //s

yaxrndrr. Qaragay hovzesinde bulaqlar nisbeter-r azdtr. Burada

en ytiksek dcbitler 50-56 l/s-dir.

Qarxr sahesi Caqacuqqay ve Velvelegay gaylartnln hovze-

lerinde yerlegir. caqacukqayrn hovzesinde 18 bulaq var va

onlann timumi debiti 2OO t/s teqkil edir. Valveleqay hdvzesinda

en ytiksek debitli bulaq Seybetli kendindadit - 110 l/s'

Kirnyevi terkibina g6ra 8 sahenin hcr birinda ycrleqan

btitiln bulaqlar hidrokarbonat-kalsittrn tarkiblidir'Suyun codlu$u 4-7 ntq.ckv/l vo mincrallagtnast 600 clrl/-

den artrq olmur.2.6.3. Siini su obYektlariSamur- AltSeron kanalt sisterni rcspublikada en trltihtitTt

dovlet oherniyyetli meliorasiya vo su tasarrtifatr kornpleksle-

rinden biridir.Kanal Xezeryanr diizentiyin qimal-9erq hissosinde ve

AbEeronda taqriben 90 min hektar meyvo bafilan, iiztirnltikler.

teravez ve s. sa|elerin suvartltlaslnl. habcle Bakr ve Sun-rqayrt

gaherlerine igrneli su veriltnesini ternin cdir.

Samur-Abgeron kanaltntn 108.7 km uzunlufiunda l-cindvbasi 1939-40-ct illerde xalq tikintisi metodu ile tikilmigdir.

Kanalrn serfi 26.4-13.5 nl/s teqkil cdir. l95l-1955-ci illerda

kanalrn 2-ci novbesi tikilib baqa 9atdr1funrqdtr. 2-ci novba

terkibinda Abgerona qader 86.3 hr uzadrlmtg Samur gayt

tizerinde bendli hidroqovEaq, nasos stattsiyalan ve lrecmi l8(r.0

milyon nt3 olan Ceyranbatan su anbarr tikilnigdir. Kanalda

yenidenqurrna igleri 1960-cr ilde baqlanmrgdrr. Yetlidanqurtna

96

iglerinin terkibinde kanahn ayri hisseleri dtizeldihnig, elaveqidalandrnna tigtin Qudyalgay ve Valveleqay qaylan tizarindasuqebuledici qur[ular tikihnigdir. Kanahn sarfi bag hissede 55

nrt/r-ye, sonda isa 25 urt/t-ye gatdrrrlmrgdrr. Kanahn uzunlulu182 km-dir. Kanal biitovltikdo beton vo demir-betonlatizlenrnigdir. Kanahn mtieyyen hisselerinde, 6.8 km tzunluqdabasqrsrz yrlrna konstruksiyah tuneller inga edilmiqdir.

$akil 2.15. Samur - Abgeron kanah

Samur gayrndan Sarnur-AbEeron kanahna teleb olunansuyurl verilmssindo yaranan rnehdudlufiu ve diger olkedengozlanilen tesiri aradan qaldrnnaq maqsedile Samur-Abgeronkanah tizorinde sur serfini mdvstim erzinde tenzimleya bilacaksu anbannrn yaradrhnasr zaruriyyatini gtinderne getirdi. Ornir-xanhgay (Taxtak6rpti) hdvzesinde Taxtakdrpti su anbartntn ya-radrlmasr tigtin hazrrhq iqlarine baqlandr.

Layihaye gora Taxtakorpti su anabart mecradan kanardayaradrldr. Su anabarrnln esas su menbeyi Sarnur-Abgeron ka-nahdrr. Regiondakr Qusargay, Qudyalqay, Qurugay, AEgay,

97

Caqacukgay ve Velvelegayln su ehtiyatlannrn m{ieyyan hissesiSamur-Abgeron kanah sistemina daxil olan Velvelagay-Taxta-kcirpii kanah ila Taxtakorpii su anbanna axrdrlrr.

Uzerinde SES olan Taxtakorpti su anbarrnrn tikintisi bagagatdrrrldrqdan sonra, yeni tikilen Taxtakorpti-Ceyranbatankanah telab olunan hecmde suyu oz axrnr ile Ceyranbatangdli.ine verir. Layihede Abgeron rnagistral kanalrnln suvanraqabiliyyetinin saniyede 9 kub m-den 15 lcub m-e qader artrrrl-masl nezerde tutulmugdur.

Velvelegay-TaxtakdrpU kanahnrn baqlan!rclndaVelvalegayda dib seviyyesi 229.8 rn, sonunda Taxtakdrpti suanbanna toktilsn yerde dib seviyyesi 189.0 m-dir. Kanal betontizliik gekilmig trapes en kesik gekillidir. Serfi saniyada 75 kubm, rrzunlu$u 44.5 km, yamachq arnsah m:|.5; dibden eni 5 m,ingaat derinliyi 4.2 m, suyun derinliyi 3.6 m, maitlik 0.0005,axrnrn siireti saniyede 2.28 m-dir.

Taxtakorpti su anbarrna yrfirlmrg sndan su techizatrnda,suvarmada va elektrik enerjisinin istehsal olunmasrnda istifadeedilecek. Su anabarrnrn tirnumi hecmi 268.9 rnln. kub nt,faydalr hecmi 218.9 mln. kub m, ollj hecmi 49.5 mln. kub nt.anbarda rnaksirnal su seviyyasi 183 n1, minimal istismarseviyyesi 140 m, cilti hacme uylun seviyyesi 130 lz, aga[rbiyefin seviyyesi 105 m-dir. Merkezi ntive tipli benddir.Bendin htindtirltiyti 137.5 m. bendin tistden eni l5 nz, bending6vdasinin hecrni l4 rnln. htb m-dir. Suagrranrn tipi qaprsrz,sutullayanrn sarfi saniyede 84.3 kub rr, surittirticti tunelin serfisaniyeda 49.4 kub rz, tunelin daxili diarnetri 5.2 nt, uzunlufu360 m-dtr.

Taxtakdrpti su elektrik stansiyasrnrn texniki gostericileri.Maksimum su serfi saniyede 40 kub rr, maksimurn basqr 77 m,

suqabuledicinin dib seviyyasi ll5 m, gtic tunelinin diarnetri 4.5m, uzunl:u$u 270 lz, SES-in gticti 25 MW, twbrnin sayr 2 aded,

98

1 turbinin gtigti 12.5 MW, turbinin novii- Fransa istehsalt,transfonnatorlann sayr 2 eded, generatorun gncn 14 MW.

Taxtakdrpti-Ceyranbatan kanalrnrn uzunlu[u l12 knt,serfi saniyede 40 kub m, yamachq amsah 1.5, rnailliyi 0.0003,dibden eni 4 m, ingaat darinliyi 3.5 m, suyun derinliyi 3.12 m,

axrnrn siireti saniyede 1.48 m-dir. Yartnqazrna -yaflmtokmeolan hisselerde kanahn beton fizltiytintin qahnhfir 20 snt qebuledilmigdir.

2.7.Torpaq tirtiiyiiXalqrmrzrn en qiymatli serveti olan torpaq orttiyti tigi.iur

mtixtalifliyi esasen erazinin geornorfoloji ve iqlim xtisusiyyet-larinden asrhdrr. Xezar denizi sahillsrinden Bag suayncr silsile-ye qeder tebii landgaftrn btittin komportentlori, o ctirnladen do

torpaq tipleri deyigir.Adaten pargalanmtg ve sert yanraclann gox yayrl-

dr[r ytiksak da$rq erazilerda torpaq qafi nazik olur ve yaxud da

ibtidai torpaqlar yayrlrr. Az meyilli yarnaclarda ve dtizanerazilerde torpaq qatrnrn qahnh[r va rntinbitliyi artrr, torpaq-larrn nov mtixtelifliyi, rangaregliyi goxalrr.

Quba rayonunda torpaqlann erazt izre paylanmasr yiik-saklikqurqaqr!r qanunauyfiunlu[una tabedir. Malumdur ki,dafiateyi, algaqda$rq ve dtizenlikde relyefin, rtitubetin, istiliyinelveriqli oldu[u erazilerde torpaqarnelegalma prosesi daha

intensiv gedir.Samur-Devegi ovalrfirnrn cenub-gerq hissasinde qurunt

sulan seviyyasinin texminan 2,5-3,5 m darinlikde yerlagdiyi sa-

halerde gemen-boz, gay yataqlarrnda alltivial-gamen torpaqlarinkigaf etmigdir. Bu torpaqlarda humusun miqdarr tist qat-larda 1,4-3,8 o%, iimumi azot 0,09-0,26 7o, fosfor 0,15O,2Syo,uduhnuq esaslann cerni g,2-26,5 nun/nt2 arastndadayigilir.

99

Qusar rnaili dtizenliyinin algaqdafihqla qovuqdugu 300-500 rntitleq yiikseklikde deltivial-proltivial gilliceler tizerindeadi ve ttind qabahdr (adi ve ttind agrq boz-qahveyi) torpaqlarinkigaf etrniqdir.

Bu torpaqlarda fiziki gilin rniqdan 60-70oh, hidroskopiknomlik 1,0-7,\oh, humusun rniqdan tist qatlarda 1,0-4,0o ,

timurni azot 0,06-0 ,25yo, fosfor 0,16-0,1 87o, uduhnug asaslanncami 6,0-25,5 mm/m2 rnalikdir.

Daleteyi vo algaq daflr[rn seyrek meEe vo me$o

kolluqlannrn yayrldr[r erazilere qehveyi da! rnege torpaqlanxarakterikdir.

Dafi-rnega qehvayi torpaqlar tipi daxilinds yuyulmugtipik karbonath ve gernen-qehveyi torpaq yarultiplari ayrrrrlar.Bu torpaqlann mexaniki terkibi gilli, yiingtil gillicali ve qurn-saldrr. Humusun miqdan 5-140 . timurni azotun rniqdan 0,1-0,44o , fosforun 0,1-0,4'h, udulmug esaslann cani 12,73-50,0 rnm/m2 arasrnda dayiqir.

Algaqdalh[rn pahd, veles megaleri altrnda qehveyitorpaqlann rniixtolif yanm tipleri inkigaf etrnigdir. Bu tor-paqlann tist horizontunda qahn girn qatt emele gelir ve hutnu-sun miqdar 5-7o/o olur ve agafir qatlara dofiru getdikce onunrniqdan azah.

Daleteyi rnaili dtizenliklerin dafilara qovugdufiu ytiksakdtizenliklerde ve algaq dafihqda karbonath-qehveyi ve tipik-qehveyi torpaqlar, orta dalhlrn fisdrq. veles megelari altrn-da ise da[-rneqe qonur torpaqlar inkigaf etmigdir.

Da! rneqe-qonur torpaqlarrn rnexaniki terkibi gilli, a[rr,orta, ytingiil, gilliceli va qurnsaldrr. Fiziki gilin miqdan23-70Yo-dr, hidroskopik nernliyi 1,5-7,0oA,hutnusun rniqdan 1,5-I0oZ, iimumi azot 0,08-0,70 oA, fosfor 0,1-0,4yo, uduhnug asasla-

nn cemil 2-17 mqlm2 arastndadtr.

Regionun rntitlaq htindtirliiyti 1000-2000 rn olan yiik-sak erazilerinde da[-me$o qonur ve dag-qemen torpaq tiplari

100

daha gox yayrhnrgdrr. Da!-gernan torpaqlarrntn sethindeqahnhlr 5 sm-a gatan fitoktitla horizontu srx gim qatr yaradrr.Meqeler seyreklegen yerlerde, yaxud me$e talalannda kar-bonath stixurlar ve ya onlarrn a$lnma qahfir tizarindo dafi-rnege,gimli-karbonath torpaqlar emela gelir.

Rayon erazisinde qara torpaqlar btitdv qur$aq emelegetinnir. Qusar mailli dtizanliyinin 700-800 rn nrtitlaq htindtir-Itiytinde esasen mege-gdl landgaftlarda qara torpaqlann inkigafiiigtin elverigli qaraite rnalik kigik erazilerdo talalar geklin-de onlara rast gelmek olar.

DaP qara torpaqlarrnr burada yuyulmug, adi, karbonat-h, kiplegmig yarrmtiplini ayrra bilerik. Bu torpaq tipleri Qud-yalgayrn vo Qaragayrn orta axrnlannda dahagox inkigaf etrnigdir. Hulnusun lniqdan 6-70/o olur ve daha goxolur.

Ytiksek daflrq arazilarda subalp, alp gernanlikleri ve ni-val buzlaq landqaftlannda ibtidai, torflu da!-gernen torpaqlanyayrlrr.

Bag Suayncr vo Yan silsilanin alp va subalp gernenlikla-rinde daf-gemen torpaq tipinin yuyulmug ibtidai, karbonatlribtidai, yuyuhnug gimli, yuyuhnug berk girnli, karbonath berkgimli, yuyuhnug yum$aq girnli, karbonath yumu$aq girnli,yuyulnrug qara torpala benzer, tipik qara torpapa banzer,torpaq yarrmtipleri yayrhnrgdrr. Mexaniki tarkibina gdra bu tor-paqlar gilli, a!rr, orta, ytingtil gilliceli ve qurnsaldrr. Humusunrniqdan 1,2-9,88yo, timurni azot 0,1-0,53nA, fosfor 0,11-440 ,

udulrnug esaslann cemi ise, 5,36-43,5 mqlm2 arasrnda deyigilir.Yiiksek daf garnenliklerinin me$o qur$a[r ila serhedlerin-

de da[-gemen bozqrr, dafi-mege gernen va da!-celnen tor-paqlan yayrhnrgdrr. Bu torpaqlarda hurnusun rniqdan texminen5-8%-dir. Hurnusun asas hissosi tist 0-50 sm-lik horizontdacernlegmigdir. 1800-2200 mrnttleqyiikseklikde, megelerinseyreklegdiyi yerlerde da!-rnega gemen torpaqlannda humusun

101

rniqdan bir qeder artrr (8-10%). Subalp gemenliklerinde relye-frnaz maili harnar sahelerinde 1800-2000 rn htindtirltikdeda[-goman qara torpafa benzar ve dag-gemen gimli torpaq-lar inkigaf edir. Burada humusun miqdarr texminen 12-14%.

bezen l9o/o-e gatrr. Alp gernenliklerinin yuxarl hisselerinda.ytiksek nemlik qeraitinde da[-gemen girnli-torflu torpaqlar dahagox yayrlmrgdrr. Adatan onlar azye ya gokek erazilerde forma-lagrrlar. iqlirnin sert ve torpa[rn namli olrnast bitki qahqlarlnlngtirtirnesini lengidir ve belolikle de dafi-gernen, girnli-torflutorpaqlann yaranmasr tigUn elverigli gerait yaradrr. Torflaqmava qleylegma adeten sath sularrnrn yrlrhb nomlik ve qleylikyaratdrfir gokekliklerda baq verir. Bu torpaqlarda hulnusunmiqdarr l4-l9oh-a ganr.

2.8. Bitki tirtiiyiiNtigedi tedris-tecrtibe bazastnrn yerlaqdiyi regionun ve

btitovltikde Quba rayonunun bitki orttiytintin zangin novterkibine malik olmast co[rafi mtihitin rntixtalifliyi ileelaqedardrr. Relyef, iqlim ve digar arrillerin tesiri altlnda

arazide gol, bataqhq, kol, mege, golnen bitkileri emale gelrnig-

dir. Torpaq drttiytintin emele gelrnasi, onun mahsuldarh!1,rtitubotin toplanmasr, heyvanat alerninin inkiEafi ve s. proseslsr

bilavasite bitki ortiiytindan asrhdrr. Bitki orttiyii ham de qida,gozellik, estetik zdvq ve saflarnhq manbeyidir.

Qusar rnaili dtizenliyi quru gol ve gol bitkilari genig

arazide meyve ba[larr, taxrl zen-rileri, bostan bitkilari ve digerrnedani bitkilerle evez olunmuqdur. Ehtirnal ki, antropogenmangeli deyigikliklerden evvel bu erazide quru gdl, seyrak aridmege-kolluq, xrrda mege, kolluq va diger bitki fonnasiyalanyayrhnrgdrr. Qay derelerinde, getirura konuslannda rntixtelifkollar, 961 forrnasiyastnda qaratikan, bdytirtken, rnurdarga. alga

kolu, yemigan, itburnu, tek-tek ardrc kollart, kserofit otlan,sigan quyrulu, gaytr ve diger bitki novlarini ternsil edir.

t02

Quba rayonunun erazisinde XX esrin evvelerinde rneqelerdafilarda 500-600 m-den 2400-2600 rn yi.iksekliye qeder ya-maclan drttirdti.I Hanrda mege rnassivlari girnal-garq yarnacda Yansilsilanin gimal yarnacmda 1600-1800 rn ytiksekliye kirni olanarazilerde yayrhnrgdrr. Bezi yerlerde, (Cirnigay ve Babagayhdvzelerinde) 2200-2400 m ytiksekliklerde gay yamaclanndada rnegoler inkiqaf etmigdir. Meqelerin timumi sahasi 57 rninhektardrr.

Quba megeleri gox qiymatli afiac ve kol cinslerindentegkil olunmugdur. Burada gerq pahdt, gtirci.i palrdr, garq frsdl-[r, adi goyrtig, qafqaz velesi, mtixtslif a[caqayrn, adi qoz a[acr,sarafian, toza$act, yernigan, surlax, findrq ve diger qiyrnetliafiac ve kol cinsleri inkigaf edir.

Ytiksekdaflrq qurgaqda alp gemanliklari ile yanagr alcaq-boylu ve seyrek me$e massivi do inkiqaf etrnigdir. Bu mege-lardo esasan $erq fisdrfir, qafqaz velesi, gigyarpaq aficaqayrn,gerq palrdr, xalh toz afiau ve diger a$ac novleri yayrlrnrgdrr.Alp gemanlikleri serhedinds yerlagen megelerda a$aclar nisba-ten dtiz govdaya malik olurlar.

Da[-rnege qurgalrndan yuxarrda da[ garnen bitkileri ya-yrhnrqdrr. Onlar 2 qurgafia aynlrrlar: subalp va alp gemen-likleri. Mtixtolif tebii ve antropogen arnillerin tesiri neticasindedafi-rnege qurga[rnrn yuxan serhedi bazi yerlerde 2400 m-e ki-mi qalxrr (meselen, Babagay hovzesinde). Meqenin yuxan ser-hedindan asrh olaraq da[ gemenliklerinin agafr serhadi mtix-telif ytiksakliklarden kegir. Okser hallarda subalp gernenliklsri1800-2000 m mtitlaq htindtirliikde sub alp rnege-gemen land-gaftr qurgafr emela getirir. Htindtirboylu gigekli bitkilerden, ot-lardan ibaret subalp garnenliklerinin yuxarr sarhadi 2400-2500m, bezi yerlerde isa 2600 m rntitlaq ytiksaklikden kegir. Buqurgaqda qiyaq, topal mercanotu, zanggigayi, andrz. gilarr-rer-

can, ziregiilti, giller, velamir, alp digesi, tigyarpaq yonca va di-

103

ger ot bitkilerinin htindiirliiyti 1,0 m-e gatrr ve srx drttik emalegetirirler. Bigenek ve otlaq kimi istifada edilan subalpgemenliklerinde heyvanlar terefinden yeyihreyon qanqal, asrr-qal, evelik, quzuqulafir ve bagqa tekrar - tdrame rnangeli otlarda genig yayrlmrqdrr. Subalp gernenliklerinden yuxanda,texminan 2500-2600 rn rntitlaq ytikseklikden 3000-3200 rnrntitleq ytiksekliye qeder olan da[ yarnaclarrnda alp gernen bit-kileri ve ya alp xahlarr yerlegir. Relyef fonnalanndan asrlrolaraq rntixtelif yiikseklikde algaq boylu ot bitkilarini temsiledirler. Bu zonada pigikquyrufiu, tarlaotu, qlrtrc, nazikgdvde,yonca, acrqovuq, zenggigayi, qaymaqgiqeyi, qiyaq, topal, dov-gantopah, pigikotu, koklikotu ve digar bitkilar geniE yayrlmrg-drr. Bitkilarin htindtirliiyri l0-15 srn olub yarnaclarr eroziyadanqoruyur ve davamh girn qatr yaradrr. Otlaq kimi istifada olunanalp garnenlikleri antropogen tesir naticasinde gox yerde keskinpozulmug, eroziya prosesine ve deqradasiyaya rneruz qal-mrgdrr.

Quba rayonu erazisinde goxlu qiyntetli derman bitkilerirnovcuddur. Adi damotu ve piEikotu bitkilerindan sinir siste-mini sakitlegdinnak tigtin, tirek darnar nevrozlarrnda va yLlxu-suzluqda istifade olunur. Acrhqotu, diqqurtlayan, nano, otsar-magrq, xanrmotu, spazrnolitik tesire rnalikdir. Urak-damar sis-temi xesteliklerinde ve aterosklerozda istifade edilen bitkilereacryonca, zaqafqaziya incigigayi, yemgan, soytid, tisktikotunovlerina, boyrek ve sidik yollan xesteliklorinde iglenen der-man bitkilarine prtraq, ardlc, armud, adi balzanin, boyaqotu,bulaqotu, qatrrquyrulu va od yollarr xasteliklerinde iqledilanbitki ncivlerine qaratikan, devetikanr, dernrovotu, zirinc, rnade-balrrsaq xasteliklerinda ve iltibaha qargr iglenan bitkilere acr-gigak, bafayarpafir, baldrrqan, bciytirtken, qrrxbufiurn, etirqah,zire, zo$al, razyana, gobanyastrfil ve s. taneffiis yollan xeste-liklerinde ve osktirek eleyhine iglenen bitkilere andtz, belfiem-otu, ben6vge, devedabanr, amekcimeci, r-narcanotu, Earq fisdtlr,

104

goEan, cinsilim ve s. qanaxma ve qan xesteliklarinde baEIna[a-

cr,',qrrxbu[um, qugeppayi, gicitken, sincanotu, su bibari va s.

rnisal ola biler.Tadris-tecrtibe bazasrntn yerlaqdiyi Nugadi kendinin ve

onu ehata eden etraf regionlarrn tobii bitki ortliyti esash gekilde

transformasiya olunaraq medeni ve takrar bitki senozlan ile

evaz olunmugdur.

2.9. Heyvanlar alami

Quba rayonunun mtiasir heyvanlar alemi IV ddvrde

formalagmrqdtr. insanlann tesiri neticesinde faunantn nov

terkibindo esaslt dayigiklikler ohnuEdr,rr.

Paleontoloji tedqiqatlar neticesinda rntieyyen edihniEdir

ki, Quba rayonunda ddrdtincti ddvrde (pleystosenda ve holo-

sende) savanna tipli iqlirn, ekoloji gerait va rnlivafiq olaraq

savanna tipli heyvanat alerni movcud olmugdur. Bele ki, IVddvr Holosen yagh stixur tebeqalarinde ceyran, antilop, kaftar'

quru trsbalasl, at, peleng, devequgu. maral, oktiz, qir, quElarln

ve siirtinsnlerin hazrrda ya$amayan nriixtelif novleri rntiayyen

edilmigdir.Zooco$rafi baxttndan Quba rayonu $arqi Arahq denizi

vilayetine aiddir. Bu vilayet daxilinde ytikssk daf gernenleri,

da[ megeleri va gol zooco[rafi rayonlart ayrtltr. Bu rayonlar

arasrnda keskin serhed yoxdur.Rayonun gdl zonastnda bulumayaqhlar tipine daxil olan

bcicakler, kepanekler dtizqanadhlar, beraberqanadlllar, zarqa-

nadhlar, rnilgekler, hortimcekler, gerraler, eqrabler, bovler

dastalerinin ntimayandaleri genig yayrhnrqlar. Arnfrbiler (suda-

quruda yagayanlar) sinfinden esasen qurba[anrn mtixtalifnrivleri bu zona tiqiin tipikdir. Stirtinenlar sinifindan trsbafia,

kartenkele, ilanrn mtixtelif novlsri gol va rneqe-gdllerde genig

yayrlrnr qdrr . Zaqafqaziya gtirzasi daha gen i g yayrlm r Edrr.

105

Gerniriciler dostesinden 96l siganr, areb dovganr, dovqan,porsllq, gelincik, yrrtrcrlar destasinden canavar, ti.ilkti, gaqqalve s. gol zonaslnln esas heyvanlandrr. Quglardan qartal. ya-palaq, keklik gdl gdyergini, qaratoyuq, qarla ve s. genig yayrl-rnrgdrr. Yaxrn kegmige kirni Qubanrn da! rnegelerinde vo ga-rnenlerinda Qafqaz maralr, zerif elik, dafirstan turu, qaban,qonur ayr. sigan ve diger heyvan nrivlari geniq yayrhnrgdrr.Teesstif ki, bunlann bir qisminin nesli kesihnig ve sayl keskinazahnrqdrr. Da! rneqelerinde quglardan a[acdelen, sittan, qarqugu, btilbtil, alaqanad, sergo, anqugu, yapalaq va diger novleryagayrrlar. Stirtinenlerden bu qurgaqda ilanlara, kartankeleya,koramala tez-tez rast gelinir.

Yiiksak da[ gernanlerinde, snbnival qurgafirn qayahq-lannda, diger zonalarda yagarnayan Dalrstan daf kegisi, Qaf-qaz turu, qarapaga, bezoar keqisi ve diger heyvanlar yayrlrr.Dafi-mege zonasrnda yagayan bir srra heyvanlara da bu qur-gaqda rast gelinir. Ytiksek daglrq zonada quglardan Qafqazulan, alp dolaEasr, kegel gerkez, saqqallr gerkez, a[dog, qarato-yuq, alatolan, torlan, gahin ve digerlari rnaskunlagrnrglar. Stirti-nenlerden Qafqaz qaya kertenkelesi, qonllr ilan ve ktilli rniq-darda hegaratlar ya$ayrr. Qaylarda ve kigik gcillarda qurbafa,bahq, mtixtelif onurlasrzlar ve goxlu rniqdarda mikroorqa-nizirnlar ya$aylr.

2.10. Tabii landgaftlar

Regionun tabii geraiti, xiisusile relyefi ve iqlimin n-rtirek-kebliyi ve rengerengliyi ayn-ayn komponentlarinin erazi dife-rensiasiyasrnr da rntirakkeblegdirir. Landgaftrn tifi qi diferensia-siyasrnr yaradan esas amil arazi izre ytiksaklik ferqinin goxolmasrdrr. gaquli qekilde iqlim ekoloji geraitin deyigrnesi ilaelaqedar olaraq dtizan erazilerden yi.iksakdafih[a dofru get-dikce qurugol, gol, mege - gol, dafi-rncEe, da[-gernen, uival-

106

buzlaq kompleksleri bir-birini ardrcrl evez edir va belelikle de

lar-rdqaftrn ytiksaklik qurgaqlarr yaranrr. Eyni zamanda qarbden

gerqe do!ru iqlirnin istilegrnesine mtivafiq olaraq landgaft korn-ponentlarinin terkibinde de mtieyyan dayigiklikler baE verir.

Mtieyyen edilmigdir ki, yaxtn kcgrnigde Bdytik Qafqazrntedqiq olunan regionunun landgaftlarr daha zengin ve ronga-

rang ohnugdur. Ddrdtincti dovrtin sonlartnda iqlirnde bag veren

kontinentall rq bitki cirtiiytintin ndv terkibinde ciddi dayi qkenlik

yaratmrgdrr. Rtitubetsever bitkilerin bir srra ntillayandelariquraq landgaftlara xas olan novlerle evez olunmttgdur.

Qusar rnaili dtizenliyi ve Samur Devegt ovahfir intrazonalhidromorf bataqhq, bataqhq - Qelnen, dtizen-tneEo, mege-ge-

men, mego-kolluq, yanmsahra, quru-gol, arid seyrek meqe-kol,

megeden sonrakt kollu-goller ve s. landgaft kornpleksleri ileseciyyelenir.

Regionun Bag Suayrtct, Yan silsile, Sudur, Suval ve s.

dafilarr mege, rnega-gol, subalp, alp getnen, subnival va nivalkornpleksleri ile diqqeti celb edir (gekil 2.16).

Buradakr landgalt vahidleri dayanrqh[rna, struktue-funk-siona[ xtisusiyyetlerine,antropogen tesirlerle dayigiln-resina,

teserrtifat funksiyalarrna ve insanlar terefindan tenzimlen-masine gdre bir-birinden farqlenir.

Antropogen tesirlerla deyigihna derocesino gdre rcgionda

bir-birinden ferqlenen kateqoriyalar ayrtltr. Praktiki olaraqdeyigilmeyn kornpleksler - (nival, subnival, qayahq ve s.) - re-

gionun akingihk zonastnda kenarda yerlagir. Antropogcnlegmeemsah (A,) burada 0,1-den kigikdir.

Zeif deyigihniq kornplekslere qeyri-mtintozam istifadaedilen subalp, alp qenren otlaqlarr aiddir (A.:0,1-0,2).

Orta deracada deyigilmig komplckslera eksar mcgelar,

megeden sonrakt kolluqlar, gemen goller, dtizen-mega-gemanlarva s. antropogen ytiklanrnesi 0,5-a qedar olan komplekslerdaxildir.

r07

Keskin deyigihniq kompleksler dernye, suvarrlarr akin,ba!, plantasiya, seliteb-ba!, bigenek ve s. daxildir. Bunlarda A"0,5-0,8 arasrndadrr.

Osash transfonnasiya olunrnug kornplekslere iri arealhseliteb Eeher, kigik ve orta arcalh, xetti strukturlar, demir, gosseyollan. texnogen rnodifikasiyalar rneEasizleqmig arazilarinaqrolandgaftlan, gemen-bataqlrqlarur, yarrmsehralann esaslrdeyigihnig kornpleksleri daxildir (A. > 0,8).

$ekil 2. l6-dekr xeritade mtiasir landgaftlann Xezersahiliyastr, hamar di.izenliklerden yiiksek da$rga dofiru paylanmaxtisusiyyetleri verilmi$di..

r*r_,,roo*o

$akil 2.16. Boytik Qafqazrn girnal-gerq yamacrntn nrtiasrlandqaft xeritesi

108

,':'r:' il*ff wi?a,,j i.*$-l} iiiiiiiii

,i:,, ffi ffi .,4, .i,p: ffiHffi# *iit iiiitii ffi , rii, mili,iii ft#ffi ffij ffi ffi .io.iliii,E ffi Li$ii Hff ffiffi tiijj 20 t,xt: tti:::rr r jl{i" ft ilffi #}

I. Sahilboyu zaif barkimiS va harakatda olan dwrnlartn va

clLttil tapalarinin efemerli-Soran otulu kontplek.slari. l.Sahilboyu hereketsiz ve horeketde olan qurn tepelerinin vedyunlann efemerli-goranh sahilboyu girnerlikleri. 2. Sahilboyuherakotsiz ve hereketde olan qlun tapeleri ve dyunlannefernerli-goranh, kengizli epizodik otlaq kimi istifada edilenkornpleksleri. 3. Sahilboyu herekatsiz qurn tepelerinin efernerli-goranlt yanmsehralan.

II. Yasfi va gdkak dtizanliklarin boz-gaman, gaman boz-qahvayi, goran va Sorakatli torpaqlartndo yov;unlr, vovSonh-e.femerli, Sorakatli yanmsahralar. 4. Yastr va gokak dtizen-liklarin boz-geman, goran ve gorakatli torpaqlannda yovganll-efemerli, qoran otulu epizodik suvanlanxrrda kornplekslerlemtigayat olunan otlaqlar. 5. Yastr va gcikek diizenliklarin boz-gomen. $oran ve goraketli torpaqlannda yovqanlr, kengrzli vayulfiunlu otlaq kornpleksleri 6. Yastr ve qiikek dtizenliklennboz-geman bataqh, $oran torpaqlarrnda kigik areallr galabataqhqlan.

III. Qadim gay yataqlanntn geniS dtizanliklat'ittin boz-ga-man, Ean'tan-boz va gantan-batac1lry lorpaqlartnda gantan ba-taqlrylar. T Qedirn gay yataqlannln va gcnig dtizenliklorinin ge-

tnon-b'oz, gamen-boz-qahveyi ve gemen-bataqlrq torpaqlanndaaqroirriqasiya landgaftlar. 8. Qadirn gay yataqlannrn gdl dtizan-liklarinin geman-boz ve gernen-bataqhq torpaqlannda suvanlankornpleksler. 9 Qedirn Eay yataqlannrn ve gol dtizenlikleriningemen-boz ve gemen-bataqhq torpaqlannda otlaqlar.

IV. Gatirma kontrslarmm dal{alt, lapali va tirali clabarrqdiizanliklarinin boz-qaman, aEtq boz-qahvavi, gaman-boz tor-paqlannda qaman-kolluqlart va kolluqlar. l0 Getirrna konus-lannrn, dallah-tepeli qabarrq dtizenliklarinin boz-cemen. ga-mon-boz torpaqlarrnda aqroiriqasiya kornpleksleri. I l. Getir-ma konuslannrn dalfiah-tepeli qabanq dtizenliklarinin agrq-qehveyi, gernan-boz torpaqlarrnda aqrokolnpleksler. 12. Gatir-

r09

me konuslannln dalfiah-tepeli, qabanq di.izenliklerinin boz-geman, gamen-boz torpaqlannda suvanlan bafilar.

V. Zaif pargalanntrs maili dtizanliklarin karbonatlr-me$a,karbonatlrqahvayi me$a, Eaman-meSa torpaqlartndo pal dl r-va-lasli, kollu diizan nteSalari. 13. Zaif pargalanmrg rnaili dtizan-liklerin karbonath gemen-mege, qehveyi-me$a torpaqlanndazeif dayigilmig pahdh, pahdh-kollu rekreasiya rnegaleri. 14

Zaif pargalanmrg rnaili dtizenliklerin karbonath gornen-r1'rcgo,

qehveyi-me$o torpaqlannda keskin transfonnasiya olnnrnuq,rekreasiya rnesalari. 15. Zeif pargalanrnrg deniz sahili tiralerin,dallalr dtizenlikIerin gemen-rneqe, alIirvial-gaman torpaqlarrndarekreasiya kompleksler. 16 Zetf pargalanmrq deniz sahili tepali,tireli, dalfah dtizenliklerin gomen-rne$a, alllivial-gomen tor-paqlarrnda suvanlan meyve ba[lan. 17. Zaif pargalanmrg danizsahili tepeli, tirali, dalgah dtizenliklerin gemen-rnege, alltivial-gemon torpaqlannda suvanlan terevez, taxrl ekinleri. 18 Zeifpargalanmrg deniz sahili tepeli, dalfalr, tireli dtizenlikleringelnen-me$e, alltivial-garnen torpaqlarrnda suvanlan bag-bos-tan, tarevez ekinleri ile rntigayet olunan yagayl$ menteqeleri.

VI. Maili, dalgalt dtizanliklat"in agrq-qahva.vi, aqry-bozqahvayi torpaqlarrrtda kolluqlar va qdman-kolluqlar. 19. Maili,dalgah dtizenliklarin dagh-qurnlu agrq-qahvayi torpaqlarrndaaqroirriqasiya kompleksleri 20. Maili, dalgalr dtizenliklorirrdrenajh, qumlu-daqh, agrq-qehveyi, agrq-boz qahveyi torpaqla-nnda suvarrlan terevez, taxrl ekinlari. 21. Maili. dal[ah, tepelidtizerrliklerin drenajh, qumlu-dagh, aqrq-qehvoyi torpaqIanndasuvarr lan kornpleksler.

VII. Zaif pargalanntry maili diizanliklarin q:2ry2y-me$a,

alltivial-gaman, C'aman clahvayi torpacllarrnda diizan-nteSa,nteSa-kollttq va Qaman-nteSa-kollucllar. 22. Zaif pargalanrnrgrnaili va hamar dtizenliklerin gemen-rneEe-kol landqaftlarrnrnyerirrda suvanlan ekinler. 23. Zeif parqalanmrg maili ve harnardtizanliklerin alltivial-gernen, gernan-me$a torpaqlarrnda

110

suvanlan meyvo bafilarr, plantasiyalar: 24. Zeif pargalanmrEmaili ve hamar dtizenliklarin gemen, gelnen-me$a torpaqlarrndaseliteb ve seliteb-baS kompleksleri. 25. Zeif parqalanmrg rnailive hamar dtizanliklerin daqh-qurnlu, gernen-qahveyi, gerren-me$a torpaqlannda otlaq ve bigenek kirni istifade olunanseyrek kolluqlar, Eamon-mege kolluqlar. 26. Zeif pargalantntqhamar dtizenliklerin gemen-bataqlrq vo alltivial-gernentorpaqlannda bataqh-gomonlar, garnan -otlaqlar.

VIII. Zaif parqalanntry ntaili dtizanliklarin qahvavi-nteSa,aEq boz-qahvayi, aqq-qahvayi torpaqlarmdo claratikan,yov$an va efemerlarin tisttinltik ta.skil etdiyi gdllar va kollucllar.27. Zeif pargalanmrg maili dtizenliklerin koskin pozulrnug boz-qehveyi torpaqlannda qaratikan, yovgan ve s. kserofit kollardanve efemerlerden ibaret epizodik suvarrlan otlaqlar. 28. Zeif par-galanrnrg rnaili dtizenliklerin agrq boz-qehveyi, qehveyi-rneq;atorpaqlarrnda suvanlan kornpleks\or. 29. Zaif parqalanrnrE maiIidtizenliklerin qehvayi-rtego, agrq boz-qehveyi torpaqlarrndasuvarrlan ba!-plantasiyalar 30. Zeif pargalanmrg rnaili dri-zenliklerin agrq boz-qehveyi, qahveyi-meqe torpaqlarrnda suva-nlan taxrl, bostan-terevez ekinlerr.

IX. Parqalanmry maili dal{alr dtizanliklarin qamatt-qah-vayi, agrq-qahvali, aqrq boz-qahvayi lorpaqlannda qaratikonlt,tak-tak paldlr kollu qollat". 31. Pargalanrnrg rnaili dtizenliklaringaman-qehvayi, agrq-qehveyi torpaqlannda suvarrlan taxrl,taravez, bostan akinlerindan ibaret aqroirriqasiya komplckslar.32. Pargalanrnrg rnaili dtizenliklarin garnan-qalrveyi, aglq boz-qehveyi torpaqlannda suvanlan alma, annud, gaftalr va s. ba[-plantasiya kornpleksleri 33. Pargalannrrg maili dtizenlikleringernen-qehveyi, aqrq-qahveyi torpaqlarrnda seliteb va selitcb-bag kornpleksleri. 34. Pargalanmrg rnaili dtizenliklerin garnan-qehvayi, agrq boz-qahveyi torpaqlannda palldh-kollu gcillarinepizodik suvanlan otlaq ve biganakleri.

lll

X. Yiiksak maili dtizanlik va la),lalartn va da{ vantacla-nnm karbonatlt qahvayi da!-me;a va qara torpaqlarmda daggdllari va nteSa-gdllari. 35 Ytiksek maili dtizenliklarin vo yay-

lalann karbonath qahvoyi daf-rnege vo qal'a torpaqlarrnda su-

varrlan seliteb ve seliteb-bafi. 36. Ytiksek rnaili dtizenliklcrinve yaylalann karbonatlr qehveyi daf meqe ve qara torpaqla-rrnda taxrl, terevez, bostan ekinleri. 37. Ytiksak rnaili diizanlik-lerin ve yaylalarrn karbonatlr bozqrrlagrnrE qehveyi dag-rneEe

torpaqlarrnda bag-plantasiyalar. 38. Ytiksek rnaili diizen ve

yaylalann qehvayi dap rnege torpaqlartnda otlaq bigenek, dern-

ye ekrn. 39. Yliksek maili dtizenliklerin karbonath qehveyi tor-paqlannda, pahdh valesli rneEa-kolluqlar. bigenekler, detnye

ekin.Yanrnsahra landsaJilarr. Bu kornplekslerin litoloj i

oziiltinti qurn daglan, gay daglarr, qurnlar, giller, gilli gistsler ve

s. ddrdtincti dovr yaglr stixurlar tegkil edir. Qaylartn getirme

konuslannda zeif gegidlenrni$ gay daglanntn yaratdlgl qallngcikme qatr diqqeti celb edir.

Yartmsohralar daxilinda gay qebakesi zeif inkiEaf

etmigdir. Oksar gaylar ve onlartn qollan yayda qttruyur. Ona

gore da arazida goxlu quru dereler, yarfianlar. qobular ve s.

yuru,l,r. Qay Eabekesinin srxh[r burada 0,03-0,3 krn/krn2

arasrnda deyiqilir. Sethin qobu vs yarlanlarla, qLlru deralerlapargalanmasr 2,5-3,0 krn/km2-e gatrr.

Bu kornplcksler boz-qonllr, boz-gatnan zeif gorakatli,

boz-qonur goran torpaqlarda inkigaf edir. Okser torpaqkesirnlerinde torpafrn tist qatlarda humusttn rniqdarr 2,5-l,5yoarasrnda deyigilir. Torpa[rn tist qatr kaskin ktilek eroziyastnameruz qalrr, zeif bitki orttiyii torpafil rntihafize ede bilmir.

Keskin pargalanmrg relyef yarttrsehralann bi.itdvltiytintipozur. Relyefin hipsometrik ytiksekliyinden, yatnaclartn

semtinden, stixurlartn yaytlmastndan asrh olaraq, yartmsehralar

xrrda areallara aynltr, tez-tez quru gdllerle svezlanir.

112

Yaqmadan Sitalgaya qeder olan erazida yarrmsehralargeniq erazini ehato etse de Sitalgaydan Trxgaya dofiru getdikceonun areah xeyli daralrr, Trxgayla Keqgay arasrnda (GileziZarat arastnda) dar zolaq qeklinde yayrlrr. Verefte dalrnrn garqyamaclannda quru goller ve arid seyrek me$e - kolluqlar ya-rrrnsehralan srxrgdrrlr. Atagayrn gatirme konusunda yarrmsah-ralann areah yeniden geniqlenir. Gilgilgaydan $abrangayaqedar (Siyezen-Davagi arasr) deniz sahili qurqaqda yarrmseh-ralar hamar, zaif dalpah, gcikek dtizenliklari ahate edir.

Deniz sahillorinden dafietayina dolru getdikce yanmseh-ralann morfoloji xiisusiyyetleri, torpaq, bitki orttiyti tadricendayigir. Deniz sahilinda bu komplekslari eni 200-300 rn, bazanisa 500 m-e gatan zolaqda zeif berkirnig ve hereketda olan qurntepeleri ve dyunlarr ternsil edir. Onlarrn sethinde bitki orttiyiigox zeif inkigaf etmigdir. Bitkilerin sethde ortiik yaratrnasr l0oZ- den azdt. Bezen qurn tepaleri liamar yastrlanmrg algaq qurntireleri ile evez olunur. Dyun vo qLtm tepaleri tizerinde efe-rnerlar, goran otu tisttinltik taqkil cdir. Tez-tez qara goran, gah-

sevdi, Qeren, sanbag kollarrna, efemerlerden tonqalotuna,rnesmesiye, quralnito de rast gelinir. Sahil zonanrn qumlarrlizsrinde torpaq drtiiyti gox zeif inkigaf edir.

Da[ etayina dofru getdikcs getirme konuslanntn ya-ratdrlr dal[ah, tepeli, konusarast yastr dtizanliklerin, boz qo-nur, boz gelnan, goran, gorakatli torpaqlannda yovgarrll-$oran-otulu, goranotulu, efemerli-yovganh yanmsehralar formalagrr.Bu konrpleks Devagi-Siyezen arasrnda daha geniE areala ma-likdir.

Yaz aylarnda goxillik goran otlan, yovgan, qarafian, ken-giz, garan ve s. qoxlu yagrl ktitle emale gatirir.

$oranh yanmsahralarda zeif gorlaqrnrg boz geman tor-paqlarda (Atagay-Keggay arasrnda) hiindtirltiyti l5-25 srn-ogatan qrqotu, kolcuqlarrnrn htindtirltiyti 20-40 sm olan qeronkornpleksi torpaq sethinde 50-55oh-a qeder rirtiik arnele getirir.

ll3

Diizen, zeif dallah ve g6kek sahelorda (Gilgilgay-

$abrangay arasrnda) yalh qoranotu, geren, qrgotu ile yanagr

torpaq sethinde gox vaxt 25-40 %o - e qeder orttik yaradan

htindiirltiyti 40-60 sm-e gatan Xezer sartbast tisttinltik taEkil

edir. Bu kornpleks mal-qara iigtin qiyrnetli yerndir.Dag etayi yanmsehralarda zaif gorlaqrnrg torpaqlarda

gerenli komplekslarin sahasi arttr. Qaranli yartmsehralar qrq

faslinde de rntihtirn yem ehtiyatrdrr.

Qudyalgay-Atagay ve hernginin Valvelegay-Sitalgay ara-

srnda gox pargalanmtg, dereli tepeli, yarfianh-qobulu dafietayidtizanliklerde kengizli qoranotulu yarttnsehralar yaylltnrgdrr.Bir-birino yaxln yerlegen kengiz kollarr ile yanagr boz-goran,goraketli, boz-qonur torpaqlarda yov$an, xtrda yonca, ton-qalotu, bozaq ve s. inkigaf edir. Gengiz kollarrntn alttnda xrrdatepecikler emale gelir. Bu tapeciklar efetnerler tigtin <sr[rna-caqdrr>. Orada inkigaf eden ot bitkileri, taxrllar sanki yartm-sehra tebietine xas deyil.

Verefte da[rnrn eteyinden daniz sahiline dofiru getdikcaqara[anh-yovganlt, kengizli-yovganh ve goranotulu-yovganh ve

getirme konuslartntn, iri dagh, qabanq dtizenliklerinde qarati-

kanh-yovganlt yartmsehralar bir-birini evez edir.Sahil zolafrn qurnlarr tizerinde bitki ortiiyti gox zaif

inkigaf etrnigdir. Dyun ve qum tepaleri tizarinda algaq tirelerda

antropogenlegma emsall 0,I-0,2 arastnda dayigilir.Da[ateyi dtizanliklora do[rr-r getdikce yartmsehralartn

menimsanihnasi arttr. Gatinne konuslartntn, gay terraslartntrr

boz-qonur, boz-gemen torpaqlarrnrn yovganlt, yovEanlt $oran-otulu, yovganh-efemerli yartmsehralartnln eksariyyetinde in-tensiv suvarma neticesinda antropogenlegrle amsalt 0,5-0,8-e

gatrr. Bolaz ve $urabadrn yastr dtizenliklarinde boz- qonur, boz

- qonur goraketli torpaqlar taxrl ekinlari ila, otlaq bigeneklarla

avez olunmugdur. Getinne konuslartntn qabarrq dtizenliklerin-

de qaratikanlt, yovqanh, kengizli qoran otulu yarrmsehralar

l4

daha iri areallr torevez, bostan, taxrl va s. suvanlan akin sa-

helari ile evezlenrnigdir.

Quru qril, qdl va meSa-qdl landSaftlarr. Tadqiq olunanregionun tipik landgaft komplekslerinden biri qtrru-gollandqaftrdrr. Bu kornpleksler daleteyi dtizonliklerde ve algaqdaglrqda yanmsehralan her terefdan hagiyeleyir.

Yayr isti, quru, ql$l rntilayirn ve nisbaten yafirntrlr yanm-sehra ve quru gcil iqlirn tipinde yerlegir. Orta illik ternperaturul0-l4oC, rntitleq rninimum 15-200C,rntitleq maksirnurn 37-42oC orta illik yagrntrlarrn rniqdan 300-400 mnt, buxarlantnaqabiliyyeti 800-1000 rnm arasrnda deyigir.

Quru qoller esason 200-250m den 400-600 rn rntitlaqhtindiirltikler arasrnda yerlegir. Qusar nraili di.izanliyinde Dtib-rar-Davegi qurgalrnda quru gollere daha htindtir erazilarde de

rast gelmek olar.

Quru gollar getinne konuslartnda, gay terraslartnda, ge-

niqlenrnig tcrras diizenliklerinde, alltivial, alliivial-proltivial,deltivial dtizenliklerde cavan kaynazoy yagh qay daglarr, giller,qurndaqr, gilli gistler, neogen ve paleogcn yagh eheng daElan

tizerinda forrnalaqrntgdrr.

Quru gciller agrq boz-qahveyi, agrq-qahveyi, boz-qehveyi,gemen-qahveyi torpaqlar tizarinde formalagrntgdtr. Oksartorpaq kesirnlarinin tist qatlannda hurnusun tniqdart 3,0-1,8olo

arasrnda deyigir. Torpalrn tist qatlannda ginr drtl-ryli zeif oldu-

[u tigtin defilyasiya va eroziya prosesine tneruz qaltr.

Quru gollarin btittin tobii landEaft vahidlerinde rtitu-betlenrna emsah 0,5 - 0,3 arasrnda deyigir. Ona gdre de bukornplekslerin suvanraslz menimsaniltnesi nrtimktin deyil.

Qeyd etrnek lazrrndrr ki, illik yalrntrnrn 70-80%-a yaxrnr ilinsoylrq dovrtinde dtigtir. Yayrn kaskin qlrrlr ve isti kegrnesi su-vanranln zen"rriliyini bir daha artrrrr.

Mtigahidalar gdsterir ki, quru gdllarin aksariyyatinda bitkiqruplan torpaq sethrnrn an azt 50% - ni ortiir. Aprel-may ayla-

l15

nnda ise efemerlerin inkigafi neticesinde yagrl ot ktitlesi dcrnekolar ki, btittin torpaq sethini tamamile orttir. Bazi bozqrrgcillerde, daqhqlarda sathin bitki ile orttilmesi 70-90% - e gatrr.

Lakin yaylrr ikinci yansrnda efernerlarin malrv ohnasr netice-sinde torpaq sethinde grlpaqlaqrna rntiqahide edilir. Bela ki,iyul-avqust aylarrnda quru gollerde bitki qruplannrn 6rttikyaratmast 50o/o-e qeder azalr. Bu ddvrde antropogen tesirlerinintensivlagmesi de bu prosesi giiclendirir. Payz aylarrnda, xti-susi ila oktyabr- noyabrda intensiv ya$rglarrn baglanmasr cfe-rnerleri yeniden canlandrrrr. Beleliklo qun-r goller dztinernexsusmdvstimi dinamikliyi ile ferqlanir.

Tedqiq olunan regionda mtixtelif genelik tiplerini ayrr-rnaq olar. Gotinne konuslannrn pargalanrnrg qabanq sathindeagrq boz-qehveyi torpaqlarda qaratikanh, yovganh, pargalanmrgrnaili dallah dtizenliklarin gemen-qehveyi torpaqlannda tek-tek kollu, efemerli, yovqanlr-a[otlu, pargalanrnrg gay derele-rinin yamaclarrnda qaratikanh, kollu, dafidafianh, yovganlt-a[otlu, zeif pargalanrnrq rnaili dtizenliklerin agrq-qehveyi ve ga-

men-qehveyi torpaqlannda alotlu, yovqanlr, qiyavh gciller inki-gaf edir. Qdller da[etayi alltivial-proltivial, proltivial-deltivialmaili, dallah, tepeli, alqaq tireli pargalanmrg diizanliklarindeagrq gabahdr (agrq boz-qehvayi), kecli gabalrdr, adi qabalrdr tor-paqlannda yovganlt, rntixtelif otlu, efemerli, a$otlu kornpleks-leri de ahate edir.

Qol landgaftlarrnrn fonnalaqrnasrnda ve differensiasiya-srnda neogen yagh gilli qistlerin, ehengdagh stixurlann rolu b6-ytikdtir.

Zeif pargalanmrg rnaili dtizenliklerin genig terraslannboz-qahveyi torpaqlartntn efemerli, yovganlt, a[otlu, kollu-gdllerinin rntiasir antropogenleguresi 0,8-0,9 arastnda deyiqilir.XIX asrin ikinci yanslna qeder gollerin yerinde n1ege, lrego-kolluq ve tek-tek apach seyrek mege kornplekslari rr-rdvcud idi.Yerli ehalinin oturaq heyata bagladr[r dovrdan etibaran tebii

l16

landqaftlann transformasiyasr gticlanir. M.H. Baharhnrn (I 920)melumatlanna esasen kornpleks daxilinde yerlegen Kuxuroba,Cehirqrglaq, Zindanmuruq qrglaq, Hacrqrqlaq ve s. kendlar XIXesrin ortalarrndan ve ikinci yarrsrndan etibaren tam otLrraq

lreyat tarzina kegrniglar. Kendlerin bdytirnasi landgaftlarrnantropogen transformasiyasrnr stiretlandirir. XX asrin birinciyansrnda me$e ve mego - gdllarin ba[, ekin, plantasiya ve s. ileavez olunmast rntiasir gdllegrneni, mege-gcillarin yaranrnasrnrintensivlegdirir. Hal-hazrrda bu kornplekslarin 42Yo - ni akin,35% - ni baf - plantasiya, 10,5 o/o - ni yagayrg menteqeleri,8,5oZ-ni bigenek-otlaqlar, 4o/o -ni ise texnogen rnodifikasiyalarteqkil edir.

Yiiksek rnaili diizenliklerin, gay terraslannln karbonathqehveyi, qehveyi torpaqlannln me$e- gdllarinin ve gdllarinrntiasir antropogenlegme emsah 0,85 - dir. Bu gdllerin vo me$e

- gdllerin dernek olar ki, hamrsr tekrar - tciremo rnengelidir. XXasrin evvellarina aid olan kartoqrafik rnenbalerin tahlili gristerirki, bu kompleksler kegmig pahdh rnegelerin qrnlrnasrnoticesinde yaranmrgdrr. XIX esrin ortalannda bu kornplekslerdaxilinde Gil, Yasab, Cibir, Gadezeyxur, Kohne Xudat vo s. irikendler ve onlann etrafinda yerlagen ekin, ba[, bigenek, 6rtigve s. me$elerin areahnr daraltmrg, gaylarrn mtinbit darelerindagenig terraslarda antropogenleqrneni artrrrrrgdrr. Kegrnig rnegs

ve kolluqlann indiqatorlan gaklinda tek-tok pahd a[aclan,kolluqlar yol boyunca gaylarrn atrafinda saxlanrlrr.

Hal - hanrda gdsterilan gol ve mego - gollarin 4lo/o

erazisini bafi - plantasiyalar, 25% - ni seliteb - baE, 30% - niekin, 6ri.ig ve 4Yo - ni texnogen rnodifikasiyalar tr-rtur.

intrazonal landSaftlar. intrazonal kornpleksler hidrornorflandqaftlann xtisusi rnodifikasiyasr olub lokal arnillarle, xiisusiila qrunt sularrnrn sethe yaxrn yerlegrnesi, iri gaylarrn, tektonikbasdrrrhnrg qalxmalann tesiri ile yaranrr va xrrda arealh[r ileferqlenirler. Kosmik gakillerlda ttind rangi, sapelenen, bazen

tt7

kigik xetti strukturu ile degifrlenir. Bu kornpleksler hem ytiksektobii dinarnikliyi, hern de keskin antropogenlegrnasi ile ferq-lenir. XX esrin evvellerinde intrazonal kompleksler takcaSamur-Devegi ovahlrnn 7 }o/o-den artrq sahasinr tuturdu. Tebiilandgaftlann antropogen transfonnasiyasr neticesinde dtizenmegelar mega-kolluqlarla, mego-gomonle, bataqhqlarla, gomon-lerle, gemen-kolluqlarla ve mtixtelif antropogen rnodifikasiya-larla evez olunur.

MeSa, meSa-kolluqlar va me$a-Qaman komplekslari-yaSa-yrg rnentaqelerinin, iri dernir yol ve avtornobil traslannrn atra-finda daha gox antropogen tesirlare meruz qalrr. Sabiroba-Muxtadir-Megeli xetti ijzre uzanan denizsahili zolaqda lnege-larin antropogenleqmesi (0,7) tekce afiaclarrn qrnlmasr ile balhdeyil, eyni zatnanda ya$ayl$ menteqeleri zancirinin genig-lenmesi ila de elaqedardrr.

Qaman-bataqlry va dtizan-gaman kontplekslarl. Bu korn-pleksler regionun en keskin antropogenleErnig vahidlerindenbiridir. Orta antropogenlegrna arnsah 0,7-0,8 arasrnda dayigilir.Lakin A[zrbrrgala atrafinda bu gostarici 0,2-0.4, Qusargayla-Qaragay arasrnda 0,9, qedim Eay yataqlannda ve gokek dtizen-liklorde 0,6, Qaragayla-Caqacuqgay araslnda kigik arealh biga-nakler kirni istifade edilen bataqh -gernenlarde ise 0.7-dir.

Dad-meqa landSaftlarz algaqda[lrqdan baglayaraq yiik-sakdaflt[a qeder olan btittin ekspozisiyalr yamaclarda inkigafetrnigdir. Bu kornpleksler qehveyi da!-rnega torpaqlarr altrnda,n:,ezazoy ve kaynozoy yagh giller, qurndagr, ehengdagr, konqlo-rneratlar ve diger gdkrne rnengeyli s[ixurlar iizerinda geniqyayrlmrgdrr. Ytikseklikden asrlr olaraq Daf-rnege landEaftlannrytiksekliya mtivafiq olaraq iiq hissaye brilnrek olar: alqaqdaglr-

[rn, ortadaflr[rn ve ytiksekdafilrfirrr rnegeleri. Har bir qurgaq iq-lim, relyef, torpaq, a[ac va kollann nov terkibi ve diger gos-taricilerine gora bir-birinden ferqlenirlcr'. Alqaq dafhfirn land-gaftr 500-1200 m ytiksekliklorde yellaqcn yarnaclarda, Qay

I l8

derolerinda, hiindtir dtizenliklorda yayllrr. Bu qurgaqda insanlar

daha gox meskunlagdr[rndan antropogen arnillerin tasiri ds

gticltidtir. Bu qurqaqda iqlirn-ekoloji geraita miivafiq olaraq

regional ferqler rntigahide edilir. Xtisusi ile, Qudyalgaydangerqde ve qerbde yerlegen megeler rniixtelifdir. Qudyalgaydangarqde relyef ekoloji gerait daha mtirekkeb, qerb hissede ise

sada oldulundan regional farqler yaranrr. Algaqda[ rne$e

landgaftlannrn tarkibinde esasen pahd, velas,a[caqaytn ve

digar alac novleri yayrlrr. Bu hissede meqe-park, bafl-planta-

siya, ekin, biganok ve s. aqrolandgaftlar genig yer ttltrtr. Me-

gelar neogen ve neogen ve ddrdtincti dovr yaglr gillarin, qum-

daglanntn, ehang daglann ve konqlorncratlann i.izarinde inkigafetrniEdir.

Orta da$hfirn rneEe qurgafir textnitren 1000-1200 m-le

1500-1600 rn mtitleq ytiksckliklar arastnda yerlaqir. Bu qurqaq

daxilinde dorin gay dtrelcri ve priixtalif istiqanretli tiralar

Llzanrr. Landgaftrn litoloji oztili.inii yura ve tebaqir ya;h giller,

qnmlar, qum daqlar, eltongdaglart, konqlorneratlar ve onlartn

qarrgrlr tegkil edir. Agac bitkilorinden esason fisttq, velas, pa-

hd, a[caqayrngoke, gdyrtic ve diger novlar yayrlrr. Meqelerde

yaxqr tac yaratdrfir iigiir-r torpafirn setlri kolgcli olur vs ona gore

de torpaqtistti alt yaruslar zeif inkigaf edir. 1'orpaq orttiytintin

csr.srntqattn humus qattna ve tnegealtr dcigcrtaya rnalik da[-mege qonur torpaqlar tagkil edir. Daqh-qayalr, grnqtllt suayrl-

crlarda, tiralerdo megelcr seyraklagir ve alt yarusull kollart.

algaq boylu a[aclan, ot bitkilcri yargr inkigaf edir.

Ytiksak daf mcgcleri esasen 1600-1800 nr, bezi yerlcrds

ise 2000 rn-den yiiksek erazilerde yayrlmrgdrr.' Daha yuxartda

2000-2400 m mttleq ytiksekliklerde yellagen suayrrcr vo ya-

maclarrnda megeler kigik talalar,afiac qrtrplarr geklincle rast

gelinir. Ytiksak da[ nrcga tlurgafrnda sildtrrtnlt qayalrqlar, dik

pargalartmtg yarnaclar, darin vc stldtttttlh gay claralori genil

sahelari tutur. iqlirn ;craiti sert oldui:undrtl vegetasiya dovrti

lti

xeyh azahr. Relyef sethi keskin pargalanrr. Da! qonur tnege vegimli dag-gemen torpaqlarrrun sethi yuyulur, eroziya stiretlo in-kigaf edir. Ona gcire do bu qurgaqda torpaq orltiytintin qahnhlrrelyefin meyilliyinden asrhdrr. Meyillik artdrqca torpaglnqalrnlrlr da azalr, megeler de miivafiq olaraq seyreklegir. Br,rqurgaqda meskunlagma xeyli zaif olsa da antropogen amillarintesiri siiretle artlr. Dik yamaclarda eroziya prosesi daha dagiic lenir, meqelarin talalar a, rne ge-ko lluqlara gevri hnes i proses idavam edir.

Ytiksak da! rnege qurgafirnda dorninanthq eden afiacnrjvleri voles ve gerq pahdrdrr. Qurgafirn daha agagr hissesinde(1600 m) frstrq, orta hissesinde (1700 m) veles, ylrxanhissesinde ise (1800-2000 m) pahd daha genig yayrhnrqdrr.Mtixtelif ekspozisiyah gimal vo cenub yatnaclarrn me$elandgaftlan da bir-birinden mtieyyen qeder ferqlenirler. Bele ki,gimal yamaclarda meqeler daha srx, torpaq qatr qalrn, dahartitubetli olur, ot ve kol bitkileri zaif inkigaf edir. Cenubyamaclarda ise eksina torpa[rn hurnus qatr nazik, riitubatliyiazalfi, me$e seyrak,algaq boylu olur, ot ve kol bitkileri srxdrttik yaradrr. Qayah,srldrrrmh suayncrlarda,pargalanmrg daghyarnaclarda seyrek a[ach rnegeler genig erazini tutur. Bele era-zilerde stir[igrne, eroziya ve diger ekzodinarnik prosesler dahaintensiv inkigaf edir.

Da!-gaman landSaftlan. Da!-meqe landgaftlarr qurga!rn-dan yuxanda da!-gemen landgaftr qurgalr yerlegir. Bu landgaftqurgalr 1800-2000 m rntitleq yiikseklikden baglayrr ve tox-minen 3000 rr rntitleq yilksekliye kimi olan da[ yarlaclannr vesuayrrcrlan ahate edir. Ehtirnal olunur ki, bu landgaft qurgalr-nrn aga[r sarhedi yaxrn geoloji kegmigde 2200-2400 rn mtitleqytikseklikden kegmig va sonrakr vaxtlarda tebii ve antropogenamillerin tesiri neticesinde bu serhed 300-400 rn aEalr dtigerekhazrrki seviyyani ahnrgdrr. Da!-gemen landgaftlarr yura yaqlrqara rengli gilli gistlarin, qumdaglannrn, $ahda[, Qrzrlqaya

t20

massivlerinde ise ehangdaglart tizerinde formalagtntEdrr. Gillereroziya prosesine qarqt davarnsrz oldulundan onlar yuyularaqgistlerde dorin derelar amele gehniEdir. Bezi yerlerde ise sti-

rtigmeler bag verrnigdir. Dag-getnen landgaftlan qurgafir iqlim-ekoloji ve torpaq-bitki xtisusiyyetlerina gdre subalp gernenlik-

leri ve alp gernenliklari qurgaqlanna boliintir. Subalp galllen-

likleri rneganin seyreldiyi yerlerdan, yeni 1600-1800 rn rlrtitlaqytikseklikden baglayrr ve 2400 m, bazi yerlerda 2600 tn rntitlaqytiksekliye kirni davarn edir. Bu qurqa[rn esas bitki orttiytipaxlalrlarrn, taxtlotlarn, zenggtgekli lerin niirnayendeleri olanqiyaq, dovgantopah, atirli stirnbtilgigek, yulngaq stiptirga,keklikotlarr, tarlaotu, topal, paxlalrlar, yoncalar va diger htin-

dtirboylu ot bitkilerinden tegkil olunrnugdur. Bezen tek-takapaclara ve kollara da rast gelinir. Subalp gernenliklorindenyuxanda, texminen 3200-3500 miitleq yiiksakliye kirni olan

daf yarnaclannda alp gernenliklsri yayrlmrgdrr. Bu qurEaqda

buzlaqlarrn geoloji faaliyyeti neticasinda yayrhntg relyef for-rnalan (karlar, sirklar, troq dareleri ve s.) ve habela qravitasionmengeyli relyef formalart genig yayrhntgdtr. Bu qurgaqda qo-yun stirtilerinin gox otartlmast stx ct!tr gebekesinin yaran-

masrna sabeb olur ki, bu da eroziya prosesi tigtin elverigli Eeraityaradrr. Alp garnenlikleri alp xahlan da adlanrr. Bu getnon-

liklarde iqlirn ekaloji qeraite uyfiun olaraq algaq boylu ot ntiv-leri (acrqovuq, qaytarnra, girpencesi, zanggigeyi, bulaqotu, yad-

dagotu, tigyarpaq yonca, bagayarpafir ve s.) genig yayrllntgdtr.Rtitubetli, qdkek yerlarda andrz. yarpv, gil.deqradasiyaya u[ra-rnrg sahelerde qanqal, geven da inkiqaf edir.

Alp va subalp cernenlert zeif dayigihniq kornpleksler qru-puna aiddir. Y{iksak da! yarnaclannda, suayrtcrlarda yerlegan

bu tip kornplekslennde antropogen ytikler qeyri-miintazamxarakter dagryrr. Yay aylannda (rnay-avqust) antropogen ytiklermal-qaranrn intensiv otarrlmasr ile elaqedar olaraq maksimumhedde gatrr. Bu dovrda landgaftrr-r deqradasiyasr artrr. Ekstrernal

121

$eraitle ba$r olaraq ql$ aylannda antropogen ytiklanmepraktiki otaraq kesilrr.

Bu kornplekslenn deqradasiyasr gaquli ytiksaklikle bila-vasite ba[hdrr. Bciytik Qafqazrn ekser dafi zirvalannde vesuayrrcrlarrnda subalp garnanlarinin agafir serheddi 1600-1800m-den baqlayrr. Dafilann ekspozisiyasrndan rneyilliyinden vediger geornorfoloji xiisusiyyetinden asrh olaraq 2500-2800 rn-eqedar davam edir. Daha yuxanda isa alp gernsnleri srx giurdrttiyti ile saciyyelonen xahlar ernele gatirin-r. Alp gernanlarininyuxan serhedlari 3100-3200 m-e qeder qalxrr.

Relyefin qox bdytik enerjisr, sethin rneyilliyi, qravitasiyaprosesleri daf gemenlerinrn keskrn parqalanmasrna, yarfian-qobu gebekesinin yaranmaslna sebeb olur. $ahda[, Qrzrlgayaplatolarrnda gay darelerr ile sethin parqalanrnasr 3,0-5,0 km2, irigaylarla derir-re pargalanma ise 1500- 1600 rn-e gatrr.

Da! gernenlerrnin ekseriyyetr 25-55"- rneyilliye rnalikyamaclarda formalaqrr. Meyilliyr 3Oo-den artrq olan yamaclar-da stirtigma, tigqun, ovuntu rnateriallannrn toplanrnasr, soliflyu-kasiya vo s. qravitasion prosesler intensivlegir, deqradasiyaiigiin tebii zornin yaradrr.

Tedqiq olunan regionda qravitasiya proseslari, xiisusilastirtigme hadisesi Qudyalgay, Qusargay, Velvelagay l'rovzalerin-de daha intensiv inkrgaf etmigdir. Da! yamaclannrn etaklarindeqlrlntl-ovuntu rnateriallarrnrn gleyfleri ve konuslarr yaranrr. Dikyamaclardan toplanan a$lnma materiallan gernenlsrin sethindenyuyulan gilli girstlardan, ehengdagladarr, qurndaglanndan ve s.

asan a$rnan ve yuyulan stixurlardan gelir. Meyilliyi 35-40 vedaha qox olan yamaclarda denudasiya daha intensiv baq verir,genig areallarda yarnaclar grlpaqlanrr. Tebii sel ocaqlarlfonnalagrr.

Boytik Qaiqazrn ytiksek dafih[r da! tundra (2700 m-denvo soyuq iqlirn tiplari ile seciyyelenir. illik yagrntrntn uriqdart600-800 mm-den 1200-1400 mm-e qedar deyigilir. Alp

r22

comanlerinde timumi gtinag radiasiyasrnrn miqdart esasan 135-

i40 kkal/sm2. radiasiya balansr ise 35-40 kkal/sm2 torpaqsethinde illik temperatu 0 - 200 C, qar drttiytiniin davarniyyati100-120 gtin, qar orttiy{intin orta illik qahnlr$r 70-100 sm-dir.

Yay otlaqlanntn mege ile serhedlerinda gar-en-lrege,subalp gemenlerinde girnli garnen qaratorpa[a banzer daggorron, alp gernenlerinin yuxan serhedlerinde ise torflu-gitrli,prirnitiv-grmli da!-garnen torpaqlan inkigaf edir.

Subalp gemanlerinden hetn biganek harn de otlaq kirni,alp gernenlerinden isa yalnrz otlaq kirni istifade edilir. Alpgernenlerinin algaq boylu (10-15 sm), stx. gireli ot orttiyti elvarr

xahya benzeyir. Yaylaqlann sinesini bazayen gehduratr, aclotu,novrlrz grgeyi ve s. otlann yarpaqlan kdke yaxln yerlegir,r-ndhkern kcik sistemi ile seciyyelenir. Alp xahlartnda stx gtm

6rttiyti amele gatiren otlardtr. Taxrl otlart xtisusi ila alatonqalotu, alp qrrtrcr qidah yern bitkisidir. Onlarrn htindtirli.iytien goxu 15-20 sm-e qeder olur.

Alp gemenlerinde taxtl otlarr ve lntixtalif yonca ndvlaritorpalrn Iim orttiytintin yaradrlmaslnda ikinci deracali roloynaylr. Osl srx girnli alp gernenlerini xrrda boylu gillar ve

topalotu yaradrr.Boytik Qafqazrn ekser srx girnh alp gemenlerinde rnal-

qaranrn otanna rntiddeti 2,5-3,0 ay, yani iyun aytntn ikinciyansrndan sentyabr aylnrn evvallarine qedar davarn edir.

Tedqiq olunan regionun $ahda[, Qrzrlqaya, Qarabulaq,Axar-Baxar vo s. yaylalannda alp gemenlerinin illik rnehsul-

darlrfir quru gakide 6-18 s/ha taqkil edir. Daha dik yamaclarda(meyilliyi 25-35'-den gox) rnehsuldarltq l0 s/ha-dan az olur.

Alp gernenliklerinin 80%-den artrq bitki orttiytinti gox-illik otlar tutur. Keskin rnenimsanihnig va heddan arttq ota-nlmrg erazilarde goxillik otlart zeherli otlar, yanm kollar avez

edtr.

123

Subalp gemenlerinrn qahn gdktintti qatrna rnalik da!gemen-girnli topraqlarrnda 100-den artrq ot bitki novti igtirakedir. Ot drtiiytinfln osaslnr ala tonqalotu, qoyun topah, benovqetonqalotu, yum$aq siiptirge, qrrtrc, rntixtalif nciv paxlah bitkilerve s. tegkil edir. Paxlah bitkilerin 50-den artrq novti goxillikotlara aiddir.

Deqradasiya prosesinin daha intensiv getdiyi bozqirlag-ml$ gemenlerde qrnnrzl gemen yoncasl, a! gemen yoncast, tiik-lti xaqa otu, htindtir xaga otlarr, algaq boylu ardrc kollan, geven,qaratikan ve s. inkigaf edrr.

Zeif rneyilli yamaclarda ve sLlayncrlannda ot bitkileri vapaxlahlann yaratdrfir senozlarda bitkilerin htindtirltiyt 1,0-1,5m-e gatrr. Bele saholer bigenak kirni istifade olunur. Herhektardan ilde 20-65 sentnere qedar quru ot gahntr. Otu gahnan

bigeneklerden 10-15 gtin sonra otlaq kimi istifado olunur.Subalp gemenlerinin rntiasir landEaftr uzun illar arzinde

rnal-qaranrn otanlmasl, otun galrnmasr, yaylaqlardan rntixtelifrnaqsedlerlo istifade olunmasr naticasinde koskin dayigikliyemoruz qalmrgdrr.

Subalp garnanlennin deqradasiyasrr-ra tesir eden an

rntihiim amil otlaqlardan plansrz istifade edihnasidir. Otartnanormasrna riayet etmedan rneyilliyi 25-30'-den gox olanyarnaclarda her hektarda l0 bagdan artrq mal-qarantn otanlmastherr-rin rnassivlarda sethin ot orttiyrinti pozur, bitki senozlartntnrnehsuldarhlrnr aqa[r salrr. Orta otanna normaslnl 5-6 ha/baS

qebul etsek, aksar otlaqlarda normadan 2-3 defe artlq rnal-qaranln saxlanrlmasr bitki orttiyiintin pozulmasuta, faydah bitkindvlerinin azalmasrna, zarerli ve zeharli bitki qruplartntngoxalmasrna sebeb olur.

Nival va subnival komplekslar. Nival va subnival land-qaftlarrnda antropogen ytikler gox zeif gekilde dzilnU btiruzeverir. Antropogen tesirler burada epizodik xarakter dagryrr. Te-bii landqaftlarrn strukturu pozuhnur. Ytiksok dinarniznle ve

124

mtitehanikliye, zeif dayanrqhfia malik geokornplekslar tebiitnkigaf qanunauylunluqlarr ila ferqlenir. Nival ve subnivalkornpleksler Bdytik Qafqazrn en ytiksek zirvelerindo, suayn-crlarrnda o ciimleden. BazardtzLi (4466), $ahda[ (4243), Tufan(4191), Bazaryurd (4126), Yarda| (ll6), Raqdan (4020).

Qrzrlqaya (3726), Babadafi (3629), Qara-Burqa (3471) ve s. in-kigaf etmigdir. Subnival kornplekslerin agafir serheddi gimal-gerq struktur tipinde 3200-3300 m-e gattr. Yan silsile ve Bag

Suayncr dafilannrn keskin pargalannrtg zirve vo suayncllartndasubnival kornplekslarinin serheddi 3100-3200 rn tagkil edir.

Bdytik Qafqazda ekser zirvelarda qar xetti 3900 tn mtit-leq yi.ikseklikden kegir. Yaxrn kegmiEda nival-buzlaq landqaft-lannrn aga[r serheddi 2500m-den kcgirdi. Geoloji dovrda buz-laqlann sahesi azalrnrg, bu gtinde azalmaqda clavam edir.

Bu kornplekslerin formalagmasrnda rntiasir relyefin gox

boyiik diapazonda qalxmasrnrn ckstrcrnal iqlim qeraitinin da!suxurlannrn litoloji terkibinin, nival-qravitasiya proscslerinirrintensivliyinin bdyiik rolu var.

Kaskin pargalantntg yura yaglr kristalik zirvelarin etakle-rinde ekzarasion (kar, troq deralari, sirk) va akkurnlyativ (rno-

ren qrnntrlarr) morfoskulpturlan inkiEaf edir. Dere va nisbaten

hamarlanmlg suayncllar buzlarla, qarlarla orttiltidtir. Torpaq-bitki orttiyii dernek olar ki, inkigaf etrneyib. Qrlpaq qayalartizerinde bir nege srn qahnhfirnda prirnitiv torflu torpaq qatr

emele gelir.Bu tip landqaftlar praktiki olaraq deyigilmeyen kotn-

pleksler adlantr. Menimsenilmesi miitnktin ohnayan qayaltqlar,grnqrl ve daghqlartn antropogenlagrne emsall 0,1-den azdr.Landgaftrn antropogen deqradasiyasr gox zaif oldugu tigtinburada baq veren btittin prosesler tabii yolla gedir. Antropogentesirler epizodik xarakter dagryrr.

r25

2.11. Milli Parklar$ahdag Milli Parkr 2006-ct ilda yaradrhnrqdrr. Orazisi

ilkin olaraq 115895 hektar tagkil edir ki, bundan isrnayrllr vePirqulu Ddvlet Tebiet Qoruqlan 2lTl4 hektar, Quba, Qusar, is-mayrllr, Qebele, O$uz ve $arnaxr rayonlannrn inzibatierazilerinde olan d6vlet mega fondu torpaqlarr 81197 hektar vahernin rayonlann hirdr-rdlarrndakr ytiksekliklorda yerleEen veistifadesiz yaylaqlar 13084 hektar tegkil edir. 2010-cLr ilde

$ahdafi Milli Parkrn arazisi 14 613,1 hektar gcniqlendirilarek,I30 508,I hektara gatdrnhnrgdrr.

$ahdafi Milli Parkrnrn yaradrhrnsrnda meqsed qoxlusayda endcmik ve nesli kesilmekde olan heyvan novlerinin vatransserhed kogeri heyvanlar da daxil oln'raqla qlobaleherniyyetli dafi rnegaleri ve ytiksak dafhq erazilcrde yerlcq;enotlaq ekosisten-rinin berpasr. qorunmasr ve idare edihnasi,torpafirn rntinbit qatlnrn qorunub saxlanrhnasr. arazi tiqiinxarakterik olan fauna ve flora ndvlerinin qorllnmasr, artrnlrnasrve zanginlegdirilmesi, hernginin, tebii kompleksin sabitliyinintenzirnlenmesi, elmi-tedqiqat iglerinin aparrlmasr tigiin dahaelverigli qeraitin yaradrlmasr, elece da atraf n-rtihitinrnonitorinqi, ehalinin ekoloji cehetdon rnaariflandirilmasi veboytik turiznr potensiah olan erazide ekoturiznin inkigafrnrnterrin edihnesidir.

$akil 2.17. $ahdafi Milli Parkrnda gortintli

126

Milli Parkrn erazisinin yerlagdiyi yiikseklik onun iqlimininrntixtelifliyine, bitki cirttiytintin, torpaqlannrn ve heyvanlar ala-minin zenginliyine esash tesir gostenniqdir. Buradakr rnegelerzengin, fi.isunkar ve gozel menzeralar yaratmaqla rneghurdur.

Relyefin gaquli deyigrnesi ve pargalanrrasr, mtirekkebiqlim geraiti ve torpaq orttiyti burada bitki drttiytintin olduqcamtixtelifliyine sebeb olmuqdur. Meqelar, esasen iberiya ve $erqpahdrndan, gerq fisdrlrndan ve Qafqaz velesinden ernele gel-rniEdir. Milli Parkrn gox bdytik arazini ehate etmasi sababindonburada hem temiz, ham da qarrgrq megalere rast gelinir. Me-gelarde qan$rq halda goyrti$, qaraqdhre. afcaqayrn, soytid, qoz,gilas, alrna, armud kirni agaclar, damirqara, azgil, yetniqan,boytirtkan, itburnu, zirinc kirni kol bitkileri yayrhnrgdrr.

$ahdafi Milli Parkrnrn heyvanat alemi gox zengindir.Burada, quglardan qrrqovul, qaratoyuq, alabaxta, bildirgin. san-k6ynek, gobanaldadan, a[acdalen, qarla, rnarnelilardcn ctiyi.ir,gol donuzu, qonur ayl, gaqqal, dovgan. dale. canavar, tiilkti.maral, yenot, qarapaga, rnega pigiyi, teka, ayl, vagaq, gelincik,porsuq ncivlerine tesadtif olunur.

Orazide adlan Azerbaycan Respublikasrnrn "Qrn'nrzrKitab"rna daxil edilmig rnemalilarden vagaq, kdpger, quglardanturac, berkut, gdl qartah ndvleri qorunur.

Tebiet gdzelliyinin rengarangliyi, bitki vo hcyvanlaralerninin zenginliyi araziye bciytik sayda yerli vo xaricituristlarin calb edileceyina inarn yaradrr.

Samur-Yalama Milli Parh. Azarbaycan va Alrnaniya H6-ktirnetlerinin inkigaf OrnakdaElrfir qerqivasinde AzarbaycanrnEkologiya ve Tebii Servetler Nazirliyinin rahberliyi veAhnaniya inkigaf Bankrnrn rnaliyye desteyi ila Xaqrnaz rayo-nunda Sarnur-Yalarna Milli Parkr yaradrhnrEdrr. Osas rneqsedSarnur-Yal ama aruzisinin ekosistemine daxil olan biorntixtelif-liyiin qorunmaslna tdhve vermakdir. Bununla yana$r MilliParkrn cerrub-Eerginde nadir kciqsri qug ndvlari ve nasli kasil-rnekda olan bahq novlerinin ya$ayl$ rntihitini qorurnaq esas

127

yozife kirni qarprya qoyulmuEdur. Milli Parktn sahesi l2 Inin500 hektar araziye rnalik olacaqdrr. Samr-rr-Yalama Milli Par-

krnrn yaradrlmasr bdlganin nadir tebii servetlorlerin qoruntnastile yanaqr, hemda bu regionda turizitnin inkigaf etdirililrrasineyeni imkanlar aqacaq.

$akil 2.18. Samur-Yalarna Milli Parkrnda

su-bataqlrq ckosistcrni

Milli Parkrn florastnda itbttmu, sarma$lq, dazt otu, yafit

otu, balh nane ve bagqa derman bitkileri genig yayrlrnlgdtr.

Torpaqlan gemen-me$e, qabaltdr vo aglq gabahdrdrr. Qatnen va

kolluqlar genig yayrhntgdtr. Diirzenlik rneqaleri de var. Xaqtnaz

faunasrntn esas ntimeyandeleri Qdl donuzu, yenot, qtrqovul,

koklik ve s.-dir. Sahil sulan balrqla (ktihna, kilka, garnayr ve s.)

zengindir. Tertnal ve mineral su bulaqlart vardtr.

t28

3. RAYONUN iQriSADi vO SOSIAL-COGRAFisaciYYasi va ruRIzM-REKREASIYA

urriva,rLARr3.1. iqtisadi va sosial-cofrafi saciyya

ikinci Niigedi bazasrnrn tedqiqine onun Quba rayonu ilabirlikda fiziki-iqtisadi colrafi rndvqeyinin ciyrenilmesindenbaglanmasr daha rneqsadauy[un olardr.

Quba inzibati rayonu 8 avqust 1930-cu ilda yaradrhb.Onun timurni sahesi 2,58 rnin kv.km, ehalisi 157,6 rnin neferdir(l yanvar 2012-ci il). Ohalinin srxh[r I km2 61 neferdir,lg5g-cu ilds Qonaqkend rayonu le$v edilarak erazisi Quba rayonunaverilrnigdir. 1963-65-ci illarde legv edilmig Xagmaz rayonuerazisinin bir hissesi Quba rayonunun terkibinda ohnugdur.

Quba rayonu Quba-Xagmaz iqtisadi rayonuna daxildir. Qubarayonu ile Bakr arasrnda olan mesafe - 168 krn. Rayon $amaxr,ismayrlh, $abran, Xagrnaz, Qusar, Siyezen, Qebale rayonlarrile harnsarheddir. Quba Xagmaz iqtisadi rayonun tarkibindayerlegrneklo onun inkigafinda apancl rol oynayrr.

Rayonun fiziki va iqtisadi-cofirafi mdvqeyinin poten.siah.

Quba rayonu Ba$ Qafqazrn Earqinde dtizenlik ve dafihqarazilerin qovgafirnda fiziki co[rafi yer ahbdrr. Bura yaxqrrtitubetlenir, gay qabekesi srxdrr, yeraltr sularla zengindir. Belefiztki, cofirafi mcivqe rayonun tebii potensiahnr tagkil edir vetaserrtifatrnrn ixtisasla$maslna ve erazi taEkilina mlisbet tesirgdsterir.

Rayonun iqtisadi cograJi mdvqeyinin potensiah dahagenigdir: l) Xazersahili dtizen kegidin iizerindo yerlagmesi; 2)

$irnal-Cenub neqliyyat-kommunikasiya sisterninda istifadesi;3) Xezer denizine yaxrnh[r; 4) Abgeron kimi ytiksak inkigafetmig senaye merkezina yaxrnh$r (Bakrnrn 168 krnrnesafesinde yerlegir); 5) Nabran ve $ahda! iri turist-istirahetmerkozlerinin ortasrnda yerlegmesi rayonun kand teserriifatr ve

t29

aqrar-senaye emah milessiselerinin mehsullanna telabatrartrnnasr; 6) Rusiya Federasiya bazarlarna yaxrnltfir ve s.

Tabii potensialma aqafirdakrlarr aid etmek olar: 1) relye-fin rengarengliyinin teserrtifat ehemiyyati; 2) aqro-iqlim ehti-yatlarrnda mtiasir texnologiyalar esastnda intensiv istifada edil-mesi; 3) torpaq ortiiytintin miixtelifliyinden behrelanmesi; 4) su

ehtiyatlarrndan ehali ve tasorrtifat sahelerinde, qongu rayonlartntomin olunmasrnda istifadesi; 5) rekreasiya-turizm potensiya-hndan istifada; 6) tikinti materiallarrndan istifade; 7) bioloji eh-tiyatlarrn mtihafi zesi ve istifadesi.

Dalhq vo diizenlik erazilerin qovgafrnda yerlegrnasi

rntixtalif teserriifat sahelerinin inkiqafina ve qargrhql t elaq esina

mtisbet tesir gdsterir. Rayonun daflrq erazilerr 0-6000, dti-zenliklerinda istilik 4400o arastnda tereddtid etmasi ilk n6vbeda

otlaq ve drtiglerin yayrlmastna, da!-aran kogeri otlaq heyvan-darhq ndvtintin inkigafina tesir gdsterir. Rayonun daghq ve dti-zen erazilarinde yerlagon 15,3 rnin ha otlaq ve 113,8 min ha

6rtig sahaleri bele tipli heyvandarh[rn inkigafrna elverigli qarait

yaradrr.Bele heyvandarhq ntivti rntixtalif stid rnehsullanntn istch-

sahna gerait yaradtr. Da[ rayonunda haztrlanan ya[-pcndirmahsullarr ekoloji cehatden daha temiz va keyfiyyetli olur.

Da[-Aran elaqelarinden tarixen ve hazrda da turizrn-isti-rahet potensiyahndan istifade edilir. Yayrn isti gtinlerinden

ehali yayla[a grxrr. Quba rayonunda belo yerler goxdur. Ovvel-ler bele istirahet ekstensiv istifadeya esaslantrdt ve heg de genig

ehali ktitlesini ahate ede bihnirdi.Ozn dehazrda Qubanrn dageteyi ve da[hq erazileri tak-

ce yerli deyil, hem de Bakr ve etraf rayonlanndan boytik insan

ktitlesinin istirahete gelmesi regionun rekreasiya ve etnek po-

tensiyahndan, kend teserrtifat mehsullarrndan istifadeni kasgin

suretda artrnr vo rayona gelir getirir. Ona gore de arazilin rek-

130

reasiya, torpaq-iqlim ve emak ehtiyatlarrndan istifadenin inten-siv merhalesine kegilmesi teleb olunur.

Orazinin gox yalrg almasr su ehtiyatlartnrn artmaslna vebu potensiahn istehsahnda istifadasina diqqeti artrrrr. Her il or-ta hesabla Qubada 29 rnin ha torpaq sahesi suvarrlrr. Artan ycr-li ehali ve buraya istirahete gelenlarin getdikce saylnrn goxal-masr igmeli su ehtiyatlanna talabatr kaskin stretde geniglendi-recekdir. Oger rayonun faktiki telebatr 7640 m3lgundtirsa, gele-cekde bu 26600 -'/gtire qalxacaq, yeni 3,5 defe artacaqdrr.Rayonun arazisinde yeraltr igmeli, rntialije va temal sulannehiyatlarr genig yayrhnrgdrr. Halelik, bu ehtiyatdan sernaralisaviyyade istifade olunmur. inzibati rayonun erazisinda tikintirnateriallanndan baqqa holelik heg bir diger nov faydah qazntryatalr mtieyyen edilmeyibdir. Quba rayonun Qudyalgay hciv-zesinde - Tengealtr ve Yuxan xanalr erazilari gtiEe qurnlan ilezangindir.

3.1.1,Ohali va ya;ay6 mantaqalariOmak va infrastruktur potensivah l) ehalinin dinamik

artrmr va emak ehtiyatlan; 2) ehalinin istehlak potensiyalrnrninkigafa tesiri; 3) emek enaneleri ve tecrtibasinin istifadesi; 4)neqliyyat infrastrukturu; 5) sosial infrastrukturu; 6) avvelkiillerde yaradrlmrg rnaddi-texniki va kadr bazasr ve s.

Gostarilan potensiyallar rayonlrn inkigafina dairni ve da-vamh gekilde tesir gosterirler.

Yaqr ilk orta esrlere gedib grxan Qubanrn tarixi haqqrndaqadirn alban va erob menbelerinda, Avropanrn mtixtelif co[ra-fiyagtinaslannrn osarlorinde bu ve ya diger gekilda bahs olun-rnugdur. Bele ki, Pey[ernberimizin Mekke gehari etrafrnda tik-diyi ilk rnescidin adr Quba adlanrr. XI esrde Azerbaycan haki-mi Anugirevanrn tikdirdiyi qalanrn adr <Bade-Firuzqubat>> idi.XII esre aid erab manbalerinde Quba <Kuba> kirni gosterilirdi.XIII asrde erab alimi Homevinin cofrafiya ltifietinde Azer-

l3l

baycan geherleri arasrnda <Kubbu da vardrr, XVI-cr esrin se-

fari qaynaqlarrnda ise Quba <Quba> kirni verihniqdir. Quba qe-

herinin ilk temel dagr XIV-cti asrde qoyuhnuqdur. XVIII-ci es-rin ortalannda Quba xanhlr yaradrlmrg, onun merkezi evvelXudat, sonra ise Quba geheri ohnugdur. Hiiseyneli xanrn o[luFeteli xanrn (1758-1789) ddvriinde Quba xanh[rnrn rndvqeyiartmrgdrr. 1806-cr ilde Quba xanh[r Rr.rsiyaya birleqdirildi veayaleta gevrildi. Yeniden tegkil olunrnuq Quba qezasr 1840-crilde Derbend quberniyasrna, 1860-cr ilde ise Bakr quberniyasr-na daxil edildi. 1930-cu ilde Quba Azarbaycanrn inzibati ra-yonlanndan birins qevrildi.

Quba rayonu ahalisinin sayl - 157,6 rnin nefar (l yanvar2012-ci il). Ohalinin orta srxlrfir har kv.km-e 6l naferdir. Rayo-nun kond ehalisi (75,08%) gahar ehalisina (24,92%) nisbetenytiksekdir. Hemginin timumi ahalinin 49,3%o-ni kigilar, 50,1o -ni qadrnlar tagkil edir. Quba rayonunun ahalisi 1 geher (Qubageheri), 7 qesebe (Qonaqkend, Qrrmrzr Q-esebe, Barh, Bafban-lr, Qaragay, Gencler va Zardabi qesebeleri) ve 149 kendde r-nes-

kunlagrnrgdrr.Rayonun ehalisinin goxu kandlarde yagayrr. iri ya$ayt$

rnenteqeleri Quba qaheri, Qtnntzt Qesebe, Qonaqkand, Zerdabiqesebeleri, Birinci Niigedi, ikinci Niigedi, Alpan, Amsar,Alekseyevka, Vladimirovka, Digah, Qagraq kendleridir.

Quba rayonu ehalisi daim dinarnik olaraq inkigaf etrniE-

dir. Lakin ahalinin sayr haqqrnda heg de hernige deqiq melu-matlar olmamrgdtr. On etibarlt melunratlar yalnz XX osrin 30-

cu illerinden, yeni Quba inzibati rayonu yaradrlandan sonrakt

dovr tigtin movcuddur. Dtizdtir, XX esrin 3O-cu illorinden sonra

inzibati serhedlerinde defolorla deyi gikl iklar apanltnt gdt r, buna

baxmayaraq tez hernin dayigiklikleri nezere ahnaq gertile eha-

linin dinamikasrnr barpa edila bihnigdir.Ohalinin milli tarkibi. Azarbaycan respublikasrnrn inzi-

bati rayonlan arastnda Quba rayonu ehalisinin rnilli ve etnik

r32

terkibinin qan$lq olmast ile farqlenir. Hele qedim zamanlardan

rayon erazisinin karvan yollarr tizerinde yerleqmesi, Dafirstan

kirni goxmilletli bir respublika ile serhedlenmesi ve daimi ta-

lnasl, sonralar isa rayonun 6z daxilinde geden sosial-iqtisadi ve

tarixi prosesler burada ehalinin mtirekkab milli-etnik tarkibininforrnalagmaslna sebab olmugdur.

Quba rayonunun ahalisinin ekser hissesi-90%-dan goxu-

nu azerbaycanltlar tegkil edir. Onlar kand va gaher rneskenle-

rinin (Qrrmrzr Qasabe istisna olmaqla) akseriyyatinda rntitleq

goxluq teqkil edirler. Quba gaheri ehalisinin da 9}oh-den goxu

azarb ay canh lard an ibare tdir).2009-cu ilde kegirilmig siyahryaaltnmaya esasen shalinin

79,2o/o-ni azarbaycanliar, 9,lo/o-ni tatlar. 5.9uh-tti lezgiler,

1, 8 %-ni yehudi ler, l,4oh-ni xtnalt qlar, l,4o/o-ni tti rkl e r' 0.5o/n-ni

qnfirzlar,0,\9o/o-ni ruslar ve b. tegkil edir.BDU-nun tacrtibe bazast yerlagen ikinci Ntigadi kendi

Quba qeherinin cenubunda, Bakr-Quba avtomobil yolunun sol

terefine yaxln mesafede yerlegir. Co[rafi movqeyinin bir tisttin-

Itiyii de htindtirltiyii 2383 rn olan Qereke dafilarrndan menbeyi-

ni gottiren AgEay vo onu bir gox xrrda qollanntn tizarinda co!-rafi yer tutmasrdrr. Kendin erazisi osasen da[eteyi dtizanlikds

yerlegir, rntinbit torpaqlar, srx ahali meskunlaqmast, bol su

inenbeleri ile terninatt burada rekreasiya-turizm, ba[grhq ve

heyvandarfiq sahelerinin inkigafrna elverigli gerait yaratmrgdrr.

trrtetrz bele zengin tebii ve iqtisadi-sosial potensial toplanmtq

erazide-ikinci Ntigedi kandinda BDU-nun tecrtibe bazastntn

yaradrlmasrnda Universitet rohbarliyinin, Milli Meclisin depu-

iatr, rektorumuz akadernik Abel Maherremovun xidmeti boytik

olmugdur ve inantnq ki, cofirafiya ixtisasr alan gencler vo

mrieliim-professor heyati bu tegebbtise 6z emekleri ilo cavab

versceklor.

133

3.1.2. Sanaye sahalariQuba rayonunun senayesi esas etibarile yerli xammahn

xtisusan da kend teserriifatr xammahnrn ernahnt hayata keqiransonaye miiessisalori ile temsil olunur. Rayonda esasen rneyvegi-lik, heyvandarhq ve turizm inkigaf etrniqdir. Quba respublika-mrzda esas meyvegilik rayonu kirni tanrnrr. Diger kend teserrti-fatr sahaleri ise taxrlgrhq ve maldarhqdrr. Rayonda faaliyyet gris-teren senaye miiassisaleri esasan heyvandarhq, meyvegilik, ta-xrlgrhq ve terovozgilik rnehsullannrn emah tizre ixtisaslagrnrqdrr.Hemginin rayon iqtisadiyyatrna meyve-terevez konservsenayesini, kerpic zavodunu, qum-grnqrl mtiessissleri, elektro-texnika ve xalga fabrikini aid etrnak olar. Sanayenin saha qurulu-gunun tehlili gdsterir ki, burada rntihtirn yeri qida senayesi tuturve rayonun tesorrtifat kompleksinin esasrnl da ele o ternsil edir.

Quba rayonunun timurni rnehsul buraxrllgr 2011-ci ilde299 mln.manat olmugdur (2006 ille rntiqayiseda 2,4 defe art-mtgdrr), bu da timumi respublika izra 0,05o/o, Quba-Xagmaziqtisadi rayonu izre-22o/o olmugdur. Rayonda perakende emteedrivriyyesi 229,3 min manatdrr ki, (adambagrna dtigen pera-ksnde omtae dovriyyesi 2006-201I illerda 3 defe artmrEdrr), buda iimumi respublika tizra amtae ddvriyyasinin 1,4 %-i, iqtisadirayon tzra - 34% teqkil etrnigdir. Hernginin rayonda 16,8 mlnrnanat deyerinda senaye mehsulu istehsal olunmuEdur, bu darespublika izra 0,05o/o, iqtisadi rayon tizre iso 19% tegkiletrnigdir. Osas kapitala investisiya 309.5 mln manat olmugdur.Rayon btidcasinin medaxil hissesi ise oton 2012-ci ilde, rayonaverilen dotasiya ile birlikde 2l rnilyon 385 min manat olub.

Apanlan tahlil gosterir ki, 2006-2011 illerde rayonda ti-kinti mohsullarr-4, esas saheler izre xidrnot istehsah-3,2 defeartmrgdrr. Bu iller orzinde xidrnet istehsahna daxil olan tica-retde - 3,45, neqliyyatda - 2, infonnasiya ve rabiteda l,l defeartmrgdrr. Ohaliya gosterilen pulu xidmatlerindo ise 4 defe ar-trm mtgahide olunmugdur.

134

Quba rayonunda fealiyyat gdsteran mtiessiselerin sayr 18,

iggilerin sayt 473 neferdir. iggilerin orta ayhq emak haqqr 313, I

manat olmugdur. Rayonda (SAF) MMC, <Qedirn Quba Ozal

Xalgagrhq>) MMC, (ASX)) broyler, (ASKO)) LTD MMC ve s.

bu kimi mtiessiseleri fealiyyet gosterir. Eym zamanda rayonda

sahibkarhgrn inkigafina destek verilir, buna ntimune olaraq illikistehsal gticti 3,5-4 milyon manat olan />Saf>>/ Mahdud Masu-

liyyetli Cerniyyetini gdstermek olar. Burada 60 geqiddo mehsul

istehsal olunur.Bununla beraber, <Qedim Quba> MMC-nin fealiyyatini

gticlandirrnek meqsedile yeni texnoloji avadanhqlarla techiz

olunan ip eyrici vs boyama sexi yaradrlrb.Tmiryazev kendinde gdrekbigirrna sexi, Alekseyevka

kandinde girniyyat sexi, Zerdabi zavodunda <Akkord> $irkatiterofindan qumm-glnqtl zavodu, Qaraqay, Qudyalgay va Val-

vele gay yataqlannda ise bir neqa qllln-grnqrl sexlari yaradrllb'

2005-2011 iller erzinde grnqrl, qrnna daqr xrrda gay dagr va

gaxmaq dagr istehsah 2 defe arttntgdtr.Rayon iqtisadiyyatrna qoyulan investisiyanln hecmi ise

63 rnilyon 500 rnin manatdtr. Resmi melumatlara gore, otan ilSahibkarll[a Kdrnek Milli Fonduna mtiraciat edon 27 nafar

sahibkara 3 milyon 135 min manat hacrninde kredit verilib. Bu

kreditler hesabrna Qubada rntiayyen igler heyata kegirilib. Fond

terefindan Quba geherinda illik 4,6 min ton cucti olan

konsentrat, rntirabba ve cem, ikinci Ntigadi kendinde karton

tara istehsal (illik 0,8 min ton) edan mtiessise tikilib istifadaye

verillrigdir. Tafibqrglaq kendinde grnqrl istehsa| (illik 330 min

kub metr) mtiessiiasi fealiyyate baglamrgdrr. Fond terefindan

verilnig lnvestisiya layihesi iizre rayonun Velvele, 2-ci Nii-

gedi, Agalt Xuc, Vladirnirovka kandlerinde soyuducu anbarlar

tikilib istifadeYe verilmigdir.

Qubada sosial infrastruktur inkigaf edir' Rayonda 201 I -ci

ilde aiadhq iglsrina 616 rnin manata yaxrn pul xarclenib.

135

Obyektlerin tikilmesine daxili irnkanlar hesabrna 3 milyon 55min manat vesait xerclenib.

Quba rayonunda Regionlann Sosial-iqtisadi inkigaf Proq-ramlnln heyata kegirihnasi, bununla bafih olaraq yeni rntiessi-selerin agrhgr esas moqsedlarden biridir. Quba rayonunda sena-yenin inkigafrnrn mtiasir veziyyetinin tahlili gdsterir ki, buradasenaye bir tarafli inkigaf edir va esas yeri qida ve yiingtil se-nayesi tutur. Rayonda amak tutumlu saheler zaif inkigaf etrnig-dir. Ohalinin telebatrnr ddeyen ve xalq istehlakr rnallan istehsaleden sahelarinden yalntz qida sanayesi inkigaf etrnigdir. Belebir faktr da qeyd etmek lazrmdrr ki, rayonda grnqrl, qllmm vodag ehtiyatrnrn olmasrna baxmayaraqmanzil ve senaye tikintisiiigtin lazrm olan materiallar Bakr ve Surnqayrt geherindan go-tirilir ki, bu da tikintinin maya deyerinin artmaslna sebeb olur.Urnumiyyetle, Quba rayonunda senayenin mtiasir inkigafrnrqenaatbexg hesab etmek olmaz, glinki yerli ehtiyat ve irnkan-lardan kifayet qedar istifade edihnir, sonaye miiessiseleri ara-srnda iqtisadi elaqalar de gox zeifdir ki, bu da iqtisadi serne-reliliyin ytikseldilmasine menfi tesir gosterir.

3. 1. 3. Kand tasarriifattQuba rayonunun iqtisadiyyatrnda kend teserrtifatr xtisusi

yer tutur. Bu sahenin inkigafr bir terefden ehalinin erzaq meh-sullanna olan talebatrnr 6deyir, diger tarefden ise yeyinti veytingtil senayenin xamrnalla techiz edihnasinde rntihtirn rol oy-naylr.

Quba rayonu bir srra kend teserrtifat rnehsullanntn isteh-sah tizre dztine moxsus yer tutur. Quba rayonu respublikanrn eniri meyvegilik rayonudur. Osasen, tumlu meyveler (baghcaolaraq ahna) yetigdirilir. Quba rayonu respublikanrn hem de aniri heyvandarhq (qoyunguluq) rayonlarrndandr. 201 l-ci ildeerazida 119,4 nrln manat deyerinde kand teserrtifatr mehsullanistehsal olurunugdur ki, onun da 81,8 mln manatrnrn 6g%-i bit-

136

kigiliyin, 37,6 mln manat yeni 32o/o-i heyvandarhgrn payrna dti-gtir. Hemginin rayon ohalisinin boytik eksariyyeti, yeni 18%-ikend teserrtifatr mehsullarrnrn istehsah ile rneglul olur. Mey-vegilikle yana$r son iller arazide taxrlgr ltq, kartofguluq, t orav ez-gilik rnahsullannrn istehsah va heyvandarhq, esasen xrrdabuy-nuzlu mal-qara sahesi siiretle inkiqaf etdirilir.

Rayon ijzre kend teserrtifatr bitkilerinin ekin sahesi21025,0 ha teqkil ehniqdir. Quba rayonu tizre kend teserrlifatrdenli va denli paxlahlar sahesinin dinarnikasr gosterir ki, 2006-2}ll-ci iller erzinde taxrl ve denli bitkilorin sahesi artmrqdrr.2006-cr ilde denli bitkilerin sahesi 13388,0 hektar idi, 2011-debu 71475.0 hektar tegkil etmiqdir.

Bu ddvr arzinde terevez bitkilerinin saheleri de artmrgdrr

- 1214,0 hektardan 1433,0 hektaradek (1,2 defe artrm), kartofbitkilerin saheleri ise 18% azalmrqdrr. Yem bitkilerinin ekinsahesi 7,8 defa artmrgdrr ki, bu da rayonda heyvandarhfirn dahada inkigaf etdirilmesi elveriqli imkan yaradrr.

2006-2011-ci illerde meyve ve gilen-reyvenin okin sahele-rinde 2o/o-lik artma mtigahida olunub. Tehlil edilen dovr erzin-de goxillik bitkilerin iimumi sahesi de xeyli azahnrEdrr ki, bu-nun da baghca sebabi meyvo ba[lannrn sahesinin azalmasrdrr.

Qeyd etmek lazrmdrr ki, rayonda olan meyve baflarrnda a!ac-larrn xeyli hissesi qocahnrgdrr ve buna gore de qurlryLlr. Bu birterefden onun sahesinin azalnasrnr getirib grxarrr, diger taref-den ise istehsalrn hecmine tesir gdsterir.

Heyvandarlry kend teserrtifatr istehsahnrn kend teserrti-fatr istehsahntn en mtihtirn sahelerinden biri olub, ehalinin er-

zaq mehsullan ile temin edilmesinde rolu gox boytikdtir. Bax-ff,ayaraq ki, 90-cr illerde respublikantn heyvandarh[rnda gox

bciytik gerilemeler bag verrnigdir. Lakin son illerde heyvandar-

hlrn da ozelleqdirilmesi ile elaqedar olaraq kendli-fermer teser-

rtifatlannrn yaradrlmasr sayesindo rnehsul istehsah artmafa

baglamrgdrr. Mal-qarantn cinsi yaxgrlagdrnlmrq ve ycm bazast

t37

xeyli rnohkemlendirihniqdir. Quqguluq senayelegdirihniqdir.Heyvandarhq rnehsullart istehsaltntn hecmi artmrg ve keyfiy-yeti yaxgrlagmrgdrr.

Quba rayonunda 2011 ilde iri buynuzlu rnal-qaranln sayl

66,9 rnin baq, o ctimloden inek ve camtqlartn sayr 26,4 min bag

ohnuqdur.Rayonun heyvandarh[rnda qoyunguluq rntihtirn ehemiy-

yete rnaiikdir. 2006-cr ilde rayonda qoylln ve kegilerin sayr

265273 bag, 201 1-ci ilde bu reqemler artaraq 267302 baq teqkil

etmiqdir. 2006-2011-ci iller orzinde 0,7%o artmrgdrr. Quglarmsayr bu iller erzinde 1,15 defa artrnrgdrr.

2006-2011-ci iller erzinde rayonda et istehsah 1,16, bal

istehsah-1,6, yumurta istehsah -1,14 defe, yun - 0,8yr, stid ise

2o/o artmrqdr. Hazrda rayonda aqrar sahade yeni islahatlannheyata kegirilmesi ile elaqedar olaraq ister bitkigilik iizre ve

isterse de heyvandarhq tizre rnehsul istehsah ve emalt davamh

olaraq afttr.

3.1.4. Naqliyyat va sosial xidnrat sahalariHer bir rayonun xalq teserriifattntn mtihtim elernentlerin-

den biri da istehsal infrastrukturastdtr. istehsal infrastrukturasrobyektleri bu ve ya diger rayonda ixtisaslagdrnhntg sahelerinnormal fealiyyetini tamin etmek rneqsedile xidrnet edir ve onuntelebatrnr 6demaye istiqametlenir.

Rayonun iqtisadi ve medeni inkigafrnda ticaret ve termi-nal iage mtiessiselori mtihtirn rol oynayrr. Mi.iessiselerin xeylihissesi rayon merkezinde cemleqmiqdir. Kend yerlerinde ticaratvs iage mtiossiseleri gatrgmrr.

Cofirafi movqeyine grire rayonda avtomobil naqliyyatt in-kigaf edib. Bu neqliyyat vasitesi lle 2005-201 I iller erzinda ytikdagtnmasrnda (ytik ddvriyyesi 1,5 defe) 1,5, serniqin dagrma-srnda (serniqin ddvriyyesi 1,5 defe) 1,4 defelik artrm mtigahide

138

olunrnuqdur. Rayonda avtomobillerin sayt 7823 ededdir, on-lardan 1566 yiik, 5944 serniqin rninik, 299 avtobusdur.

Rayonun medeni elaqelerinde rabita de rntihtirn yer tutur.

Quba rayonunda 30 pogt gdbesi faaliyyet gdsterir.Rayonda 2005-2011 iller erzinde her 1000 nefere dligen

telefon aparatlarrn sayr 1,3 defe artmtqdrr, qeharlerde saydadeyiqiklik bag vermeyib, kendlerde ise 1,56 defe arttntgdtr.Rayonda l8 yeni pogt binasr tikilib istifadeye verilibdir.

Rayonda senayenin ve elece de geher ahalisinin istiliyeve isti suya olan telebatr kigik gticlti qazanxanalar hesabtna

odenilir. Lakin qeyd etmek laztmdtr ki, geherde heg de evleritthamrsr rnerkezleqdirilmig su sistemi ile techiz edilmemigdir.Ohalinin igmeli suya olan telebatr gaherde su kemerinin kdrneyiils heyata kegirilir, kend yerlerinde ise tsbii bulaq suyundanistifada olunur. Onu da qeyd etmak lazrmdr ki, rayonda olansonaye mtiessisoleri de suya olan telebatrnt geher su kemerin-den gotiiriir vo bu rneqsedler tigi.in igmeli sudan istifada olunur.

Rayonda ehaliye xidmat sohalarinin zeif inkigafrntn saba-

bi xidmat teserrtifattnrn n:addi-texniki bazastntn gattEmamast

ve elece de ixtisash kadrlarrn lazrmi seviyyede oltnamastdtr.Kendlerin goxunda ehaliye rnsiqet xidmeti sahaleri tizre gox pisxidmet gdsterilir. Bu sahalerrn zeif inkigafi turizmde menfitasir gcisterir.

Tahsil. Rayonda csmi 155 tehsil mtiessisesi, ondan 137

timumtehsil mektebi, l3 rnektebeqeder ve 5 rnektebdenkenar

uqaq terbiye mtiassisesi fealiyyet gostarir. Bundan baqqa Azar-

baycan Mtiellimler institutunun filialr, Quba Dcivlet Sosial-

iqtisad kolleci, Bakr Senaye Pedaqoji Kollecinin Quba gobesi,

Pege liseyi, Xtisusi pege mektebi fealiyyet gosterir.

Rayonda 137 tirnumtehsil mektebinden 27 ibtidai, 44

iimumi orta, 66 tam orta moktebdir. Bu rnekteblerde carni

23260 qagird tehsil alrr.

t

r39

Rayonda 7142 qagird yerlik 46, o ctimleden HeyderOliyev Fondunun destayi ile 2510 gagird yerlik 17 maktob bi-nasr tikihnig, 5152 gagird yerlik 26 rnekteb binasr osash torniredilmigdir. Yeni rnektebler tikilir va kdhnelerirrde ternir igleriapanhr.

Quba rayon madaniyyat va turizrr gdbasinin tabeliyindeHeyder Oliyev muzeyi, A.A.Bakrxanov adrna tarix diyargiinas-hq rnuzeyi, A.A.Bakrxanovun rnemorial cv rnuzeyi, $ehidlermuzeyi, l8 rnedaniyyet evi, 67 klub, 93 kitabxana, tarixi abiderniihafizegileri qrupu, turizm informasiya merkezi, qeher

rnedeniyyet ve istirahat parkr. ugaq incesenet ve uEaq rnr-rsiqi

mektabi fealiyyet gdsterir. Quba Olimpiya Kornpleksi vardrr.Rayon erazisindo 150 ha sahede turizm rnerkezi inga

edilerok yaxln vaxtlarda istifadeye vcrilocekdir.Televiziya, radio, qezet ve diger ktitlevi informasiya

vasitalari. Rayonda 2 televiziya fealiyyet gcisterir, 7 qazet va I

jurnal negr olunur. (Qiitb)) Teleradio girketi 1992-ci il oktyabrayrnrn 6-da ilk defe olaraq efire grxrb. (Qtitb) TV-de hal-hazrda 16 emskdag faaliyyet gostarir.

Sahiyya. Rayonda rnarkozi xostoxana, Regional PerenetalMerkez, Quba regional Mtialica Diaqnostika Merkozi, Rayon-lararasr Psixonevroloji Reabilitasiya Merkazi, Gigiyena va Epi-demiologiya Merkezi, B.Eyvazov adrna Elmi Tedqiqat Herna-tologiya institutunun Quba bohnasi, Regional HiV laboratori-yasr, 21 hekim mantaqesi, 9l tibb manteqesi, 14 qasebe vakend sallamhq rnerkezi, 9 feldgher-lnama rnenteqesi, gigiyena-epidemologiya rnerkezi, qankogtirme stansiyasr fealiyyet gds-torir. Cerni I l9 sahiyye mtiessisesindo 196 hekirn va 500 ortatibb i99isi gahgrr. (01 yanvar 2012-ci il tarixe).

Rayonda 5 xostoxana fealiyyet gdstarir, oradakr garpa-yrlarrn sayr 461. Rayonda hekimlerin 201, orta tibb iqgilerininsayr 509 nefer tagkil edir. Ohalinin her 10000 neferine 12,8 he-kim dtqiir. Rayon erazisinde yeni sehiyya ocaqlann biri de hele

140

torneli 2006-ct ilin marttnda qoyulan ve timutni saltosi 1,3

hektar olan Quba Miialice-Diaqnostika Merkazidir. Quba ilayanagl, qon$u rayonlann da ahalisine xidmet gdstaren merkez-de 150 hekirn ve orta tibb iggileri iqle temin olunmugdur. D6rdmertebeden ibarat olan merkezin asas binasrntn sahesi 7 rnin220 kvadrattnetr, yardrmgr binalann sahesi ile 805 kvadrat-rnetrdir. Sahiyya oca[rnda Ahnaniyanrn ve Yaponiyantn isteh-

sah, su anban, elektrik yarrmstansiyast, yetnekxana ve digeryardnngr binalar tikilmigdir.

istirahat va turizn zonalan, idman komplekslari. Qu-banrn gox fiistinkar tebii geraiti, gozel iqlimi ve tebiati var. Bu-rada turizmin inkiqafi tigtin elveriEli gerait var.

Quba Olimpiya Kompleksi Azerbaycanda dtinya stan-

dartlarrna cavab veren rnerkezlerden biridir. 2003-cti ilde esasr

qoyulan idrnan kompleksinde mtiasir saviyyali idrnan zallartinga edihniqdir. Quba Olirnpiya Kornpleksi Qtrba-Bakr yolunun4 krn-de yerleqir. Kornpleks idman merkazi olmaqla beraber

istirahot merkezi kirni da qox elveriglidir. Bele ki, burada otel

otaqlarr ile yanagr 2 rnortabali kottecler, genig tnanziller var.

indiye kimi rayonda 45-e yaxtn mehmanxana ve meh-

rrranxana tipli obyekt qeyda altnmtgdtr. 20-ye yaxln bele ob-

yekt Medeniyyet ve Turizm Nazirliyi terefinden verilen lisen-

ziya-xtisusi razitq esastnda faaliyyet gostarir. Bele obyektlerinsayr artmaqdadrr. Qeyd edak ki, rayonda standartlara cavab

veron xeyli istirahet kornpleksi vardtr. 4 ulduzlu <Cennat

ba[t>, <Retro>>, <Safilamhq Barpa Merkazi>, <Quba Olimpiya

Merkazi>, <<Terrace>, <Nazlt bulaq> ve gair mtiasir istirahet

kompleksleri turistlerin xidmatindedir.Rayonda eko-turizmin inkiqafrna da diqqet yetirilir' isti-

rahet merkozlori olmayan da[ kandlerinda turistler kend sakin-

lerinin isteyina esasen onlarrn evlarinde qalrr. Onu da deyek ki,

turizmin inkiqafi bu erazilerin iqtisadi-rnedani hayattna da oz

miisbet tesirini gosterir. Kend sakinleri uzun mesafa qat edib,

t41

istelrsal etdikleri nernetleri bazara gtxarmadan yagadrqlan era-zida, yol kenarlannda sata bilirler. Tr,rristler da! havasrnda yeti-gen tebii, ekoloji tamiz erzaq mahsullanna daha gox Ustiinltikverirler.

Qedirn Qubanrn gezmeli, gdrmeli yerleri goxdur. Rayonagelen turistlerin en gox rnaraqlandrIr dallar qoynunda yerleqanefsanevi Xrnahq kendidir. Doniz seviyyesinden 2300 metr hiin-dtirliikda yerleEerr bu kend dtinyada unikal ya$ayr$ rneskenidir.Turistler 58 kilotnetr yol qet ederek rniitleq bu kendi gdrrnakistayirler.

Qubaya gelen qonaqlar son vaxtlar simasrnr tarnarnila de-yigrnig, gozallegrnig gaheri gazir, onun yeniden qurulmug park-larrnda dincalir, tarix-madeniyyet abideleri ile tanrq olurlar.Onlar l6-cr osrda tikilmig nreqbere, l9-cu asre aid "Ctima","Sekine xanlm rnescidi", "Quxur hamant" kimi tarixi abideleremaraqla tamaqa edirler. Turistler herlginin A.Bakrxanov adrnatarix-diyarEtinaslrq muzeyinde. zangin eksponatlarla tanrg olur,2007-ci ilde agkarlanrnl$ Quba mezarll[rnr ziyarat edirlsr.Rayona galen qonaqlar tebiat abidelerine de bdytik rnaraq gds-tarirlar. Toxminen 75-80 rnetr hiindiirltikden, srldnm da[rn ba-grndan tdktilen maqhur <Afurca qelalesi>, qeyri-adiliyi ile se-gilen Qudyal gayrnrn tizerindeki <Minara> da turistlarin goxmaraq gostardiyi tobiet abidelerindendir. Unrunriyyatla,rayonda 60-dan gox bele tebiet abidesi rnovcuddur.

Rayona tiz tutan turistler yerli xalq sonetkarhfirnrn ntimu-nalarina da bdytik maraq gdsterirler. Onlar gozoxgayan, zarif,elvan naxrElr, meghur <Qolu Qigi>, <Aggiil Qigir, <Qonaq-kand>, <Qunrl> xalgalarrna baxmaqdan doyrnurlar. Modaniyyetve Tkrizm Nazirliyi terefinden 201Z-ci ilde Quba <Azarbayca-nrn sanatkarhq paytaxtr> elan edilib. Bu igde esas tneqsed yerlivo xarici turistlere qedim senetkarlrq ntmunalerini ntirnayigetdirmak, yerli ve beynalxalq tedbirlerde turistleri rayona celbetrnekdir.

142

3.2. Turizm-rekreasiya ehtiyatlarlNtigedide istirahet eden turistler bu kendden etraf era-

zllere teqkil edilmiq turlarda igtirak ede bilerlar. Ona gore ds

onlan miiqaiyet eden beledgiler Qubantn turizm-rekreasiyaehtiyatlarr baresinde melumatlt ohnahdrrlar.

Qubada 140-dan gox tarixi-tnemarltq, 70-den gox tebietabidesi vardtr ki, bunlar rayonda turizmin inkigafr tigtin te-

minatm xeyli hissesini tegkil edir. Tabii felaketler zamant ya-ranlnl$ bezi abidelari yerliler tsbietin mdciizesi adlandrnrlar.Orazisindaki 60-dan arttq arxeoloji abidenin gox hissesi IV-XVII osrlero aiddir. Rayonda istirahetin somereli tegkilindeerazintn mikroiqlim geraiti, landgaftr, daxil i sulart, mtiali ce ehe-

rniyyetli mineral bulaqlan iinernlidir.

Qubada turist baxtmh tebiet abidelari goxdur. Bunlardan"Qrzrl gzyd", "Giilcahan dagl", "Galin qayasl", "Xatadare","Cefar derosi", "Nane-lluy doresi", "Xal1 bula[r", "Da$

gelinler", "Afiacda ev", "Ateqgah", "Xaltan suyu", "Xaqt isti

suyu", "Sona bula[t", "Qrrxbula[", "Xan ginar", "Yol gozet-gisi", Pahd megesi, Qrz:lralac megesi ve s. kinti tebiet tnoctize-larini qeyd etmek olar.

Rayonda tebiet abidalerinden biri Tengaaltr deresidir. Ra-

yon erazisinde Velvelagayrn kesdiyi yerde emele gelmig Ten-

gealtrnrn derinliyi 750 metrdir. Tengealtr deresi paleontoloji

abidedir. Quba geherinden 60 km cenubda yerlegen bu ensiz

derenin yaxrnhfrndan Quba-Qonaqkend avtornobil yolu kcair.

Tengealtr menzerali gortintig yarahnrqdlr.

Yan silsile ele yanhnqdrr ki, onu etraf erazilerden seyr etdikde

blitov dafir xatrrladrr. Tangealtr deresinin dibi ile velvelegay

axlr, yuxarrsr ise mege landgaftr ile drttilmtigdtir.

t43

$akil 3.l.Tengealtr deresi

Tengealtr deresi tekrarolunrnaz gdzalliyi ile burada olan

her kesi valeh edir.Rayonda diger tebiet abidasi Afurca qelalesidir. Afurca

gelalesi Azerbaycandakr en maghur gelalelerdan biri hesab olu-nur. Bu qelale Azarbaycan Respublikastntn tebiat abidelerininsiyahrsrna daxil edilmiqdir ve dovlat terefindan rntihafiza olu-nur. Afurca golalesi oz qeyri-adiliyi va benzersizliyi ile turistla-rin diqqetini celb eden tabiot hadisasidir.

O, Afurca kendinde, Velvelaqay tizerinde yerleqir. $alale75-80 rnetr htindtirltikden axrr. Volvelegay izerindeki Kinxrrtqelalesi de mcihtegam tebiet abidasidir. Bu qelalelerin yerlegdiyikendler Bakr, Sumqayrt geherleri ve diger yerlerden sefer edenturistlarin sevimli istirahat yeridir.

t44

$akil 3.2. Afurca gelalesi

Nadir Pirbenovqe qelalesinde suylln tesiri ile yonulmug

qaya Minare fonnastnt ahnrq bir fiquru xattrladtr.

Quba yalnz tebii-rekreasiya ehtiyatlarr ile deyil, hom da

tarixi-rnedeni abideleri ile rneqhurdur. $eherde ve rayonun birgox kendlerindeki qedirn tarixi-medeni abidaler ddvlot terefin-den mtihafize olunur.

XIX esrin ortalanndan baglayaraq rayonun ticaret ve

iggtizar hissasi olan qeher markezinde Quba hakirnlerinin Xan

sarayr yerlegirdi. Hazrda Xan sarayrnrn yerleqdiyi meydan Ba-

zar adlandLl|r. $eharin nreghur tarixi-madeni abidelorine Cii-tne mescidi, Quba qalastnrn keqmig hasarlan, inqilab tneydant,

tarix muzeyi, A.A.Baktxanovun ev-muzeyi, Hiindtir gtirnbazli

hamatn, korpti ve s. aiddir.

$eherin merkezinds yerlegen Ciirne rnascidi Qubada an

boytik mesciddir. Bu rnescid XIX esrin ikinci yartstnda ktihne

mescidin yerinde inga edilmigdir. Onun interyeri gozel hendesi

naxrglarla bezedilmigdir. Buradakr bezek iqleri hernin dovrde

Qubada rengsazhq ve neqqashq senatinin son derece siiratle

inkigaf etdiyini gosterir. Htindtirltiyti l8 rnetr olan Ctima tnes-

r45

cidi gdzel memarltq iislubuna gore diqqeti celb edir. Mescidinl6 rnetr diametre malik olan gtimbezi gerq incesenetinin en

yaxgr ntimunesini eks etdirir. Qiymatli memarhq abidesi kirnidiivlet terofindan qomnan Ctirne rnescidi yeniden barpa'olun-mugdur.

$akil 3.3. Ctime mescidi

Qubada esl adr Qtidsi olan Sekine xanrrl rnascidi lnaraqlttarixa malikdir. Bele ki, bu msscidi Sekine xanrm A.A.Bakrxa-novun gerafi ne tikdirrni gdir.

Azerbaycanrn siyasi diplornatiya tarixinde rniihtirn xid-metleri olan A.A.Baktxanov 1847-ci ilde Hecc ziyaratina ge-

derken Qubada onun tigiin rnescid tikdirmeyi Sekine xanlmavesiyyet edir. Lakin ele hemin il Mekkede vefat eden A.A.Ba-krxanov orada da dafn olunur.

$akil3.4. Sekine xanrm rnescidi

146

Sekine xanlm mescidi 1854-cii ilde istifadeye verihnigdir.

Qubada harn de Hacr Cefar mescidi (XX esr), Ordebil rnescidi(XIX esr), A[ mescid (XIX ssr) fealiyyet gdsterir.

Rayonun inzibati merkezi Quba gehari Bdyuk Qafqaz sil-silesina aid olan $ahda[rn girnal-qerq yamaclannda, deniz se-

viyyesinden 600 rnetr ytikseklikde yeleEir. $ehar Qudyalgayrnlrern sa!, hern de sol sahillerinde genig eraztleri ahata edir. Bugehari birleqdiren taxta kdrpti 1851-ci ilde tikilmiEdir. Lakin bu

kdrptintin istismar rntiddeti uzun olmanrtqdtr. Bu sabadan onun

yerinde yeni k6rpti sahnaq zerureti yaranrntqdrr. Yeni kdrptintintikintisine 1894-cti ilde baglanrnrgdrr (qekil 3.5).

$akil3.5. Tagh korpti

"Tafilt kc]rp[i" Quba qaharinin rnerkazi ila Qlrmtzt qasa-

beni birtagdirir. Qezah vaziyyatde olan korptiden 20 ile yaxrn-

drr avtomobillerin hareketine qadafa qoyuhnugdur."Ta[lt kdr-

pir"de (diger adr Qudyalqay korpiisti) tikinti-berpa igleri davam

Ltdirilir. Kdrpiintin uzunlufu 128 m, qabariti 11,5 m, piyadalar

irgtin nezerdl tutulan gedig-gelig hissasinin eni ise lrn-dir.,,ia[[r korpti" dovrtimtize qeder qorunub saxlantlan abidalar

igeri-sinde mtihtim tarixi-mernarhq ehemiyyetine malik kegrnis

rntihendi s tikililerindandir.

147

Quba gaharinin tarixi-medeni abidelerine qedirn hamarn-lar da aid edilir. Onlardan biri HUndtir gtirnbezli liamarn (XIXesr), digeri ise Quxur (yeraltr) hamamdrr (XIX asrin birinci ya-rrsr). Quxur hamamrn zahiri gdrtintigti xoE teesstirat yarattnasada, daxili berl i-bazaklidir.

Quba geherinde 2 muzey fealiyyet gdsterir. Bunlardanbiri A.A.Bakrxanovun adrnr dagryan Quba olkegtinaslrq rnuzc-yidir. Muzeyde Qubanrn tarixi, qubahlann azadhq mtibarizasihaqqrnda rnaraqlr nrelurnatlar ve eksponatlar, qiyrnatli senedlarqorunur. Diger muzev ise A.A.Baktxanovun ev muzeyidir. Bumuzeyler hem de ekskursiya obyektleridir.

Quba rayonunun kandleri de tarixi abidelerle gox zen-gindir. Rayonun kendlarinde mcivcud olan tarixi-rnederri eliti-yatlar halo de qorunub saxlanrlmrgdrr. Quba geherinin atrafkendlerir-rdaki mescidlar, qtilleler, qalalar tarixi ndqteyi nezar-den boytik maraq do[urur. $eherden 8 km qirnal-qerqde, Quba-Xudat gose yolunun kenannda yerlegen Agbil kendi medeniy-yet abidelari ila gox tantntr. Agbilde orta esro aid qebirstanhqve xanhq ddvriinde (XVI esr) inga edilmig sekkizgtigeli rnescidve dtizbucaqh ttirbe (XVI esr) 6z cazibadarhqlan ile segilan ta-rixi abidelerdir. Bu abidalar turistler. ekskr-rrsiyagrlar tigtin ma-raqh derketme obyektleridir. Sekkizgugeli rnescid 1537-ci ildaII Xelilullahrn hakirniyyeti dovri.inde $eyx Maryedin garefina,dtizbucaqh ttirba ise 1533-34-cli illorde B.Dorn tarefindan $eyxBeyazidin garefina tikihnigdir. Afibilde orta esrlera aid kurqan-lar da vardrr. Muqu kandindo XIX esre aid olan ttirba, Alpankandinde XVI asr Subaba ttirbosi, e.a. I rninilliye aid olan Al-pan gerargahr, Scihiib kandinde qtille, Afitrca kandinda Ten-gealtr qalasr, I Ntigadi kandinda Minarali mescid (XVIII-XIXesrler), II Nilgadi kendinda qedirn ya$ayl$ evi, Amsarda mescidve medrese (1854-1868-ci illler), Yer/i kandinde rntidafieQiilleleri (XI-XII esrler), Olik va Zeyid kendleri arasrnda qala,Zrnr kandinde Yeddilar qalasr rntihtirn tarixi-rnedeni abidelardir

148

ve bu gtinedek qorunub saxlanrlrr. Urnurniyyotle. kendlerinakseriyyetinde XIX asra aid rnescidlar vardtr.

Quba geheri ve yaxln etraflardakr tarixi-rnedeni abidelarederketrne turlann tegkili tigtin in'rkanlar genigdir.

Quba gehari ila iizbe-tiz, Qudyalgayrn sol salrilinde, qayrnqedirn terrasr iizarinde ensiz zolaq geklinde sahilboyu uzananarazide Azerbaycanda dafi yahudilerir-rin en bdytik iclnasrnrnmeskunlagdtpr Qrrmzt qasaba yerlegir. O, 1926-ct iledek yehu-dilor qesebesi adlandrrrlrrdr. Qesebenin esaslnr XVII esrin sonuve XVIII esrin evvellerinde Quba xanl Htiseynalixan ve ofiluFatelixan qoymuqdur. Onlann Qubaya gelrnesi Nadir gahrnddvrtine (1736 - 17 47) tesadtif edir.

Sonralar Qrnnrzr qasebeye Azerbaycanrn bir gox yerlarin-den, hemginin irandan yehudilar kdgtib gahnigler. Ona gdre da qe-sebede yerli yehudilerin kilselari ile yana$r rnahellelari de vardrr.

Qasebeda I I sinaqoq olmugdur, haztrda onlardan yalntz7-si saxlanrhnrgdrr. Bunlardan en bdyLryti Qusar rnehellasindayerlegen bezekli gtirnbazi olan sinaqoqdur. 0z xarici gortintiqti-ne gdra bu sinaqoq Qubada eyni dovrda tikihnig mascidlarebenzeyir. Onun lneman Qilel bin Xaitn ohnugdur.

$akil 3.6. Gileki sinaqoqu

149

Qasebedeki yagayrq evlari memarhq tislubuna gora xtisu-

siliyi ile segilir. Burada XIX esre aid edilan ya$ayl$ evi metnar-

hq abidesi kimi turistlere ntimayig etdirilir. Umumiyyetle, Qrr-mrzr qesebe Qubaya gelen turistlerde xtisusi maraq dolurur ve

onun haqqrnda etraflt malumata sahib ohnaq gidin osas

vezi felarindan biridir.Qubada tarixi kendlerdan biri Xrnahqdr. X:rr,ahq kendi

qeher merkezinden 60 krn uzaqhqda, deniz seviyyesinden 2300

metr yiikseklikde, uca dallar qoynunda yerleqir. Xrnahqrn yaqt

4000 ilden goxdur. Aragdrnnalara gore ilk defe "Xlnallq"toponiminin adt XIII esr areb tarixgisi Yaqut Herttavi

terafindan iglenilmigdir. Xrnahq sakinleri 6z kendlerini

"Xeneleq", yaxud "Kets", ozlarini "kets" xalqt (tek halda

"ketit", cem halda "ketig") adlandrnrlar.Arxeoloqlar "Xtnaltq" soztintin burada olan xtnalt qaya-

lann va yaxud hun tayfalartntn adtndan gotiirtildtiytinti qeyd

edirler. Qedirn hunlarda, ttirk doytiggiilerinde xtisusiliyi ile se-

gilen sag dtiztimlori Xrnahqda hale da debdadir. Azerbaycantn

baqqa yerinde bele sag dtiztirntine rast gelinrnir.Xrnahq kendi (gakil 3.7) girnaldan, girnal-gerqden ve

qerbden Tufan da[rn yiiksekliyi ile, cenubdan Xrnahq zirvasi

("Qibls" da[r), cenub-gerqdan isa Qudyalgaytn deresi ile aha-

talenir. Kendden Mekke istiqarnatinde uca da[ tirvesi yiikselir.

Bu da[ elmi edebiyyatda Xrnahq zirvosi adlandrrrlsa da, yerli

ehali ona "Qible" dafir deyir. Xrnahqda diqqeti calb eden bura-

da meskunlaqmrg etnik qrupun dtinyada analoqu ohnayan birdilda danrqmastdr. Tedqiqatgr alimler bu dilin iber-qafqaz dilqrupuna aid oldu[unu soyleseler de, yerli ehali oz dilini Nuhundili adlandrrlar. $ifahi-elifbasrz dil olan xtnaltq dilinin bu gti-nedok yagamasmln sebebi xrnaltqhlartn oz medeni irsine gox

ba[h olmasr ve kdgeri heyatdan sonra maskunlaqdrqlan yerdeyeniden kornpakt halda yagamasrdrr. Bu dil 6z zanginliyi ila

150

segilir. Xrnahq kendinin 3000-ne yaxrn ahalisi bu dilde dantqrr

Xrnahqda en nadir rlenzere evlerin qurulugudur.

$akil 3.7. Xrnahq kandinden gortiniig

Burada evler ytiksaklik boyunca pillekenvari gekilde ti-kilrnig ve bir evin darnt ondan ytiksekdeki cvin hayeti veziyya-

tindedir. Xrnahqda kogeri tayfalarrn hticurnundan qorunmaq

rnaqsedile qala divarlarmdan ve btirclerden ibaret rntidafie sis-

terni tikihnigdir.Btircde XIX esre aid ategparestler mabedi yerlaEir. Bu

mebadde ebedi rneqelin oldu[u iddia edilir. Xrnahqhlar ateq-

perestlikden birbaga islam dinini qabul etrnigler. Xrnahq dini

inanclaln ytiksek oldufu yerdir. Kendde islarn dini XII asrde

obu Mtislim tarefinden tebliI olunmafia baglanrnrgdrr. Xrnahq-

da 10 mescid vardrr. Bu rnascidlordan 4-ti xx esrda inga edil-

rnigdir ($eyx $ahbuz mescidi, Pirecomerd tnescidi, ciime mos-

cidi ve s.;. xrnatrqda en qedim mescid ctirne msscididir. XII

esrde inga edihnil ciime mascidini yerli ahali obu Mi.islim

mascidi adlandrnr. Kendin daha qedim hissasinde zerdiigtlarin

od msbedinin yerinda, b.e. vll esrinda "Biirc" tikilmigdir. Bu

mebede-pir e y almz mtiselmanlann dini bayramlan nda .ziy

arat

edilir. Iviescidlerin tikintisinde asasen qay daElanndan istifade

151

edilmigdir. Xrnahqda ekskursiya obyekti kirni ahemiyyeti olantarix-etnoqrafik muzeyi fealiyyet gdstarir. Xrnahqda fiisunkartebiet menzaresi (rnegeler va qayahqlarrn hemaheng te;kiletmesi), ehalinin etnik xtisusiyyeti ve adet-enaneleri, tarixi-nte-rnarhq abideleri, turizmin inkigafina genig irnkanlar agrr. Lakinuzun iller boyu Xrnahqda turizm infrastrukturunun, xtisusileneqliyyat yollannrn berbad veziyyetde olmasr kendin turizrnfealiyyetindon "tocrid" halda qahnasrna sobeb olrnugdur. ytik-sek da[hq zonada yerlegen Xrnahqda paylz-qr$ mdvsijmtindegedig-gelig demek olar ki, kesildiyinden yerli sakinlerin veziy-yetini getinleqdirirdi ve bir goxlannrn etraf kendlera kogrnesinasobeb olurdu. Bu veziyyeti nezere alan Azerbaycan Respr_rbli-kasrnrn Prezidenti ilham Oliyev Xnalt[a avtornobil yolununsahnmasr maqsedile serencam irnzaladr. Belelikla. 2006-cr iloktyabrrn 7-da Quba - ispik - Xrnahq avtornobil yolunun agrlr-gr oldu va yol istifadeye verildi. Turizm infrastrukturunda asasrol oynayan yolun gekiligi Xrnahqda turizrnin inkigafi iiqtin ilkaddrrn dernekdir.

152

4. eOL roDRis-TocRUBo igI-aniniNAPARILMASININ pRarri ri ra$xi t-i

4.1. Fiziki co[rafiya tizra gtil tadris tacrtibasinin taqkili

Ntiqedi tedris-tecrtiba bazasrnda fiziki-colrafiya iizre ke-

girilen tecrtibe ve mtigahideleri xarakterine gdra bir neqa qrupa

ayrnxaq olar. Fiziki-cofirafiya tizre keqirilen fenlerin xtisusiy-

yetlarinden, proqram teleblarindan aslt olaraq bazada landqaft-

gtinaslrq, geomorfologiya, torpaqgiinasltq, poleocolrafiya, bio-cografiya ve s. istiqamatlarde tecrtibe ve rntigahiclalerin apa-

rrlmasr rntirnktindtir. I va II kurs telabeleri tigtin kcairil.an 9ol iE-

lerinin miieyyen ox$ar xtisusiyyetleri olsa da, her kurs ligtin se-

gilen margrutlar ve tagrtibe iglarinde ferqler mtieyyen olmaltdrr.I kurs telebelori nazarda tutulan marqrutlar tizre torpaq va

bikti orttiytintin dyredihnesina xtisusi diqqet yetirilnralidirlar.Telobeler torpaqgtinashq va bioco$rafiyadan aldrqlan bilikleribilavasite ekspedisiya garaitinde tehlil chnoyi, rcgiona xas olatt

torpaq tiplerini, bitki qruplartnt serbest tntieyyen etrttayi bacar-

malrdrrlar. Rohber mtiellirnin k6rneyi ile talebaler bitki tiplc-rinirr ve torpaqlarrn bir-birine gaquli gekilde avez ctmasirri, 9a-

quli ve tifiiqi differensiasiyant tdreden amilleri, onlartn qarsl-

hqlr asrhhgmt tiyrenmelidirler. Qol geraitinde bitkilerin yarpaq

ve pdhrelerden herbariler hazrrlamalrdrrlar. Torpaqlafln morfo-

genetik xtisusiyyetlerini, gaquli ve tifiiqi differensiasiyastnr da-

ha yaxgr menimsemek tigiin tipik torpaq tiplerinde kesiligler qo-

yuhnahdrr. Xtisusile region tigtin tipik olan agrq-boz qehveyi.

dag rnege-qehveyi, gemon-me$e, alltrvial-golllen torpaqlalrnda

molfogenetik xiisusiyyetleri oyrenrnek iigi.in xtisttsi lney-

danqalar seqihnalidir, ntitnunevi kesiliElarde torpaq profilinin

qatlan (A,A',B,Br.Cr;, ana stixur tedqiq edihnelidir'^ Rehber miiellirn torpaq ve bitki orttiyiintin manims:rnil-

rnesine, transformasiyastna, bioloji potensialrna xtisusi diqqet

153

yetirihnelidir. Her bir torpaq tipinde tisttinltik tegkil eden toser-rtifat sahaleri ni, onlann olke iqti sadiyyatr nda eherniyyeti rr i tel e-

belero dyretmelidir.Tecrtibe iglerini apararken I kurs telebaler kigik briqada-

lara aynlmahdrr. Mtigahidelerin apanlmasrna btittin talebelercelb edilmelidir.

II kurs telebeleri artrq tedris-tecrtibe bazasr haqqrndamelumat elde etdiklari tigtin onlarrn tecrtibelari gox aspektli olabiler. II kursda tedris edilen geornorfologiya, landgaftgtinaslrqve s. fenlerden ahnan biliklar daha rniirakkeb tedqiqatlann, mti-gahidelerin apanLnasrna imkan verir.

Landgaftqtinashq izra aga$rdakr rntihiim tadqiqat vorntigahidelerin apanlmasr tovsiyye olunur.

I.Land$a-filann sarhadlarinin mtia),)tan edilmasi. Margrutiizre hereket etdikce rntixtelif landgaft sarhedlerini telebelerabaga sahnaq lazrr-ndrr. Landgaftlann xetti ovalvari, rniqarvarisarhed fonnalannr telebolere gostennakle, onlarrn yaranlnasln-da igtirak eden tektonik prosesleri, ekzogen arniller izah edil-rnelidir. Mtiallirnin kcimeyile talebeler landgaft serhedlerinitopoqrafik xeriteye k6gtirrneyi bacarmahdrr.

2.Landsaftlann saquli va iifiqi di-/ferensiosivasrmnmti4yan edilmasi. Ntiqadi-Qonaqkend, Nliqedi-Qrrlr, Qtzi-qaya, Buduq ve s. margurutlarda dafi rnassivlerinde landgaftla-nn gaquli gekilda bir-birina evez etmasini (da[ grilleri, rneqa

96ller, dafi megeleri, subalp, alp garnen, subnival, nival ve s.)eyani qekilde izlernekle telebeler fiziki-cofirafi differensiasiya-nrn mtihtim qanunauylunluqlanndan birini mtikammel gekildederk edirler. Landqaftlarrn gaquli differensiasiyasrnrn sxemidefterlerde gekilir. LandEaftlarrn tifiiqi differensiasiyasr Nti-qadi-Quba-Xagmaz-Yalatna margrutlannda oyrenilir. Qusarmaili dtizenliyinda, Samur-Dovegi ovahIrnda tifiiqi differensa-siyasrnr yaradan arniller aragdrnlrr.

154

3. lann saquli s r liplarinin tn avt,anlas-

diriltnasi. Mtixtelif dafi yarnaclannda bir-birindan ferqlenan

landgaftlarrn gaquli struktur tiplerinin yaranlna sabeblari, nle-

yilliklerden, yamaclann ekspozisiyasrndan asrh olaraq fonnala-

$araq $aquli qurqaqhq tipleri tehlil edihnelidir. Onlann profi-

linin qurulmasr telabelere oyredilmelidir. LandEaft profili quru-

larken telebeler kigik qruplara aynlmaltdtr.4.Mqtdancalarda mtisahidalarin apanlntasr. Yartm sta-

sionar tetqiqatlann rnahiyyeti telebaleri oyredilmelidir. Mtial-

lim bir-birinden ferqlenan rntigahida rneydangalan segrnalidir.

(96[, rnege-gtil, gamen ve s.landgaftlarda). Hor bir rneydanqada

ekzogen, proseslar, torpaq, bitki drttiyti, ottun transfonnasiyast,

rnehsuldarh[r ve tedqiq edilmelidir.Geornorfoloji tedqiqatlarda Eox aspektlidir. Ekzogen rel-

yef forrnalart, xtisusils stirtigt].leler, gay dareleri, tcrraslar, qobu-

lar, yar[anlar, gaylarrn yaratdr[t getinna konuslart, deltivial

gleyfl sr telabalera oyradi In-residir. Ekzodinarn ik prosesl eri n xti-

susiyyetlari, onlann tabii proseslere, teserrtifat sahelerine tesiri

cvarri gekilda izah edihnalidir. Alltivial. proltivial, deltivial dti-

zcnliklori telebalerle gostarrlekle yana$r, oulartn yaranma sabe-

bini izah etrnelidir. Regionun en mtihtitn rnorfostrukrurlartnt,

rlorfoskulpturalartnt telebelare gtistennakla, onlarln xeritasini

gekmeyi de oyrenrnelidir.- eay doieleri boyu,ca geornorfoloji profilleri. gekilmasi

olduqca vacibdir. Talabeler onun nezeri asastnt bilsalarde tec-

rubi gekilda bela bir igleri heyata kegirtrnekle region haqqrnda

daha yaxgr melumatlar elde edirler. Qudyalqay, Qaraqay, Val-

velegay dereleri boyunca profillerin qurultnast telebelere oyre-

dihnelidir.

155

.t

$akil 4.1. Ntigedi tedris-tacriiba bazasrnda nezerdo tutulankonpleks fiziki-cofrafi va iqtisadi cofrafi nrarq;rutlann sxemi

I Avtomobille nezarde tutulan rnargrutlarl. II Niigedi - Qonaqkend - Cirni (Velve legay - Cirnigay

deresi ile) - 45-50 km2. II Ntigedi - Buduq -Zeyid (Qaragay derasi ile) - 35-40

krn3. II Niigedi- Qrrrz - Qrzrlqaya (Qudyalgay doresi ile)- 50

krn4. II Ntigedi - Zuxur - Sdkiib (Caqacuqgay deresi ile) -

40-45 krn5. II Ntigedi- Xrnahq - Xrnalrqdap(3713 rn)- 65-70 km6. tI Ntigedi -Xagmaz - Nabran - Yalama - 65 krn7. II Ntigedi - Quba - Qusar - gahdag - 60 krn

II Piyada nezerde tutulan margrutlar8. II Niigedi - Quba - Qrnnrzr Qasabe - l2 krn

I56

9. II NUgedi - Rustov - Qarnqarn - 14 krn (CaqacLrqgay

deresi ile)10. II Ntigedi - Digah (Qaragay derasi) - l5 krnI l. II Ntigadi - Yenikend (Aggay derasi) - l5 krrl2.II Ntigedi - Alekseyevka (Qusar n-raili dtizenliyi ahna

baglarr) - l5 km13. II Ntigedi - Pirvahid - l8 km

4.2. iqtisadi va sosial cograliya iizra gtil tadris tec-riibasinin tagkili

Colrafiya fakiiltesinin I va II kurs talabelari tigtin gdl ted-ris tecrtibasi ilgtin nazarde tutulan proqramrn tarkibino agagr-dakr bdlmaler daxil edilir:

I. iqtisadi-sosial cografiyadan kornplcks 9ol tacriibele-rinin aparrlfiraslntn meqsed ve vezifeleri.

II. Regionun iqtisadi-sosial colrafi mdvqeyi vo osas ob-yektlerinin (fiztki va iqtisadi coflrafi) alaqali gokilde ciyrenil-rnesi ve ilkin tesvirinin hazrrlanmasl.

III. Tozadlr obyektlare rralik margrutlann scgihnesi va

kornpleks tasvirinin verihnesi.IV. Qol tecrlibe materiallannrn hesabatrnrn qiymetlendi-

rihnesi.Gcisterilen bohnoler tizre gdl tecrtibesininI kurslar tizre kegirilen rntixtelif fennlarden, elrni edabiy-

yatlar ve xeritelerden istifada olunaraq Qr"rba rayonu vc ikinciNiiqadi kendi yerlegen erazi haqqrnda telebelere tacrLibeqaba[rzafl:rant timumi tanr gl rq melumatlarr n rn veri I rnesi.

Burada xtisusilo I kr-rrsda tedris olunan - "YerEtinaslrq" ve

"iqtisadi ve sosial cofirafiyanrn esaslan" fenlarinden ciyranilennazari bilik ve anlayrg, obyekt ve proseslsri haqqrnda gol

geraitinde eyani tanrg ohnaqla inforn-rasiyalartn toplanmast ve

real veziyyetlerinin ayani dyrenilmasine nail olunur.

r57

Ozti de 96tda fiziki ve iqtisadi cofrafi geraiti, co[rafi ob-

yekt ve proseslerin yerlerde eyani oyrenilrlesi aparlhr. Bele

rnetodik yana$lxa co[raflyanrn enenavi olaraq esas vezifesittin-insan qruplannln rntixtelif fealiyyat ndvleri ile rneglul olmalart

tigtin elverigli erazilerin rniieyyen edilmesi mesolasinin hellina

nail olunur.Il kurslarda teqkil edilen gdl tedris tecrtibeleri ixtisaslaq-

ma yoniimlti olub iqtisadi va fiziki co[rafi obyekt ve proses-

lerin daha genig ve derinden <iyrnilrnesine nail olunur.iqtisadi-sosial coIrafiya ixtisaslagrnasr izre tecrtiba

erazinin tebii resurrslan, ehalisi ve maskunlaqmaslnt, teserrtifa-

trn salre ve erazi strukturunu, formastnt (lokal xatti sapalannlig)

ayn-ayn teserrtifat mtiassisesi, fortna ve girketleri ve s. tadqiqi

one gakilir ve i.a. Apanlan gdl tedqiqatlartnln tahlili asastnda

rni.ixtelif sxetnlar, elaqeleri eks etdiren gekiller, ilkin xarite -sxemler haztrlantr.

Qol geraitinda apanlan tanrghq agafrdakr fonnalarda ha-

yata kegirilir: mikro, mezo.'uakro ve maqsadli rnargrutlar gak-

linda.ilk novbade Quba rayonu ve ikinci Ntiqedi tecriibe bazast

haqqrnda melutlatlar verilir. Bele tnelulnatlar evvolcaden mov-

cud ehni edabiyyatlar, statistik tnelurnatlar, xaritelar ve manbe-

larden toplanrr.Hatnin tnalumatlar aga!rdakr uaseleleri ahate edir:

ikinci Ntiqadi tecrtibe bazast va Quba inzibati rayonu

haqqrnda timurni malumat, fiztkt, iqtisadi ve siyasi cofrafirndvqeyi, sahesi, serhedlari, tebii resurslarl, tarixi ve lledsni-cofirafi geraiti haqqrnda melutnatlartn verilmesi.

B.Qafqazrn Eirnal-qerqinde, rntilayirn co[rafi enlikde, Xa-zar denizinin sahillarinden kcgan qlobal neqliyyat komdo-mndan kegen naqliyyat yollannrn tizerinde olduqca elveri;licofirafi movqc tutan Quba rayonu ve onun tarkibindeki ikinciNtiqedi bazasr tarix boyu ytiksek inkigaf seviyyesinda oluu;lar.

158

Mehz bu erazinin da[hq, dafeteyi ve deniz sahillari kontaktzonasrnda formalagdrlrna gdre gi.iclii "co[rafi enerji" yaranlnI$-drr. Mahz bele zonalar qadirnden srx meskunlagmasrna, insan-lann mtixtelif teserrtifat ndvleri ile meqfiul olmasrna gcnig im-kanlar agmrqdrr. Ona gore de bele zonalann her kv.rn2-a dtigantebii enerji potensiah dtizen erazilerine r-risbetan xcyli ytiksokolur. Hemin tebii enerjinin terkibini tniinbit alli.ivial torpaqlar(eraziden axan gaylann fealiyyeti naticesinde), su ve bitkidrtiiyti rekreasiya potensiah ve s.emele gatirir.

Daghq ve dtizenlik arazilari elaqelendiren korrtakt zona-larr boyunca zencirvari geklinde geharler yaranrnlEdrr (canubzonasr Qabela-$eki-Qax, Zaqatala, Balakan ve girnal-garq ya-rnacr boyunca-$abran-Siyezen-Quba-Xagrnaz-Qusar ve s.).

Qdl tecrtibesi dcivrUnde erazinin bu cofirafi rntixtelifliyiile tanrghlrna ciddi diqqet yetirihnelidir. Bu istiqamat cofra-fiyanrn rneqfiul oldufu dnamli sahelarinden hcsab olunur.

ikinci Ntiqedi bazasrnda gdl tecrtibasi zamanr aqagrdakrmargrutlarrn kegirihnesi rnaqsedeuyfun sayrlrr:

I kurslar tizra: 7. Orazinin rclyefi ve onun tabii sarvat-lerinin tedqiqi tizre marqrut.

2.Orazinin landgaft miixtelifliklarinin toserrtifat shentiy-yetinin 6yrenihnesi

3. Orazinirr gay gebakesi va su ehtiyatlarr4.Orazinin rekreasiya-turizm ehtiyatlarr5. Orazinir-r tebii geraitinin meskunlaqrnaya tasiriII kurslar tizra: 1. Orazinin tebii potensiyahnrn rntixtelif-

Iiyinin ciyrenihnesi.2. Orazinin (rayonun) shalisi vo ya$ayrg rneskanlarinirt

sosial-cofirafi geraiti

3. Rayonun kend teserrtifatr potensiyalrntn qiymetlen-dirihnasi

4. Rayonun sathq rnehsullart vcren esas sahalarirtin tnen-

beleri

159

5. Rayonun sonaye saheleri ve tntiessisolerinin 6yrenil-mesi: yerlerinin segihnesi. illik gticti, sahibkarlrq forrnasr (6zal

nrehdud rnesul iyyetl i cemiyyati), xattt n.ral bazasr, gal r qan i 59 i la-

rin sayr. orta amek haqqr, osas mehstrl ndvleri. satltq bazartntntehlili.

7. Rayon neqliyyatt ve ytik daqtnmalart8. Rayonun rekreasiya-turizltr obyektleri ile tanrqhq. $ah-

dafi ve Nabran turizm-istirahet komplekslerinin rntiqayisosi.I ve II kurslar tizre tegkil cdilen lnargrutlartn tizra etraflr

oyrenilmesi meqsedi ile talebelerin hanst tneselalerin daha gox

diqqet yetinnelerini temin eden etraflt proqraurlarl olmaltcltr ve

bu proqramlar mtivafiq fenlerin boltnalari ile elaqelendirilnlo-lidir. Ozti de gdl garaitinda apartlan tecrlibelcrin gediEi zarnanl

yerli dovlet, belediyya ve ozel taserrtifat rehbarleri ile gortiglar

tegkil edilmesi faydah olardr.Yeni tedris-tecrtibe bazastnda colrafiya tedrisinin esas

terkib hisselerindan birini tagkil eden iqtisadi ve sosial co[-rafiya bolrlosi tizre tedris tacrtibelerinin heyata kcairilrnasirneqsedle xtisusi proqraln haztrlanmtE vo ona aEafirdakr b6l-meler daxil edihniqdir:L iqtisadi-sosial cofirafiya;jzre kornpleks gdl tacrtibalarinin

apanltnastntn meqsad va vezifel eri.

II. Regionun iqtisadi-sosial cofrafi tlovqeyi, esas fiziki va

iqtisadi cofirafi obycktlarinin elaqali gekilde tiyrenilmesi'III. Tozadh obyektlera malik marErtttlartn seqihnssi, mtiqayi-

seli tehlili ve bu obyektlerin kornpleks tesvirinin verilniasi.

IV. Qol tecrilba rnateriallartntn hesabatttttn haztrlanlrasl.

I kursda kegilen mtixtelif fennlerden. ehni edebiyyatlar va

xeritalerden istifada olunaraq Quba rayonu ve II Ntigedi kandiyerleqen erazi haqqrnda telebalerc tecrtiba oncesi titnumi tanl$-

hq melurnatlart verihnelidir. Burada. xlisr.rsile. I kursda todrisedilan - "Yerqtinasltq" ve "iqtisadi ve sosial cofirafiyanln osas-

160

larr> fenlorindan dyrenilen nezari bilik ve anlayrglar, obyekt veprosesler haqqrnda, gdl qaraitinde eyani tanrg olrnaqla, informa-siyalarrn toplanmasr va real veziyyetin dyrenilmesine nail olu-nur. Hernginin gdl garaitinda fiziki ve iqtisadi colrafi rncivqe,

tebii qaraiti va ehtiyatlar, colrafi obyekt va proseslar bilavasitaeyani gekilde dyrenilir. Bele metodik yana$ma colrafiyanrnenenovi olaraq asas vezifesinin-insan qruplarrnrn n-rtixtelif fea-liyyet ndvlari ila rneggul olmalan tigtin elverigli erazilerinrntieyyen edilmesi meselesinin helline nail ohnafia irnkan verir.

II kursu bitiren telabeler tigtin teEkil edilen gcil tadris tec-rUbeleri ixtisaslagrna ydntirnlti olub, iqtisadi va fiziki co[rafiobyekt ve proseslerin daha gcrriE ve derindon oyrenilrnesinitemin edir.

iqtisadi-sosial cofirafiya ixtisaslagrnasr tizra tocrtiba arazi-nin tabii resurslannrn, ohalisi ve meskunlagmasrnrn, tesarrlifa-trn salra va erazi strukturunun, formasrnrn (lokal xetti sepelan-rniq), ayn-ayn teserrtifat mtiessiselerinin, fima ve qirketlarintedqiqi rine gekilir. Aparrlan gdl tedqiqatlannrn tehlili esasrnda

rntixtalif sxemlar, diaqrarnlar, iqtisadi-sosial alaqeleri eks et-diren qrafikler, ilkin xerite-sxemler hazrrlanrr.

Qdl garaitinda apanlan tanrghq mikro, lrezo, rnakro vernaqsedli margrutlar geklinde hayata kcgirilir.

ilk ncivbeda Quba rayonu ve ikinci Ntigadi tecrtiba bazasr

haqqrnda melumatlar verilir. Bele melurnatlar evvelceden mciv-cud elrni edebiyyat, statistik rnelumatlar. xoriteler va digerkartoqrafi k rnanbelerdan toplanrl rr.

Bu melumatlar esastnda ilk ndvbade agafirdakt meseleler

tedqiq edilir:l. Quba inzibati rayonu ve II Ntigadi kandi haqqrnda

[imumi melumat.2. Regionun fiziki, iqtisadi, siyasi co[rafi m6vqeyi, sahesi,

serhedleri, tebii garaiti ve ehtiyatlarl, qlsa tarixi icmalr.

l6l

3. Regionun ehalisi, teserrtifatrnrn strukturu, senaye ve kendtesarrtifatr, neqliyyatr ve iqtisadi alaqeleri.II Ntiqedi bazasrnda Adl tecrtibesi zatrrant agagrdakr

margrutlann kegirilmesi meqsadeuyfiun sayrllr.I kurslar tizre:1. Orazinin relyefi ve onun tebii servetlerinin tadqiqi tizre

margrut.2.Orazinin landqaft mtixtel i fl i kl erin in tesarriifat eh e rniy-

yeti baxrmtndan dyrenihnasi.3. Orazinin gay gabekesi va su ehtiyatlan.4.Orazinin rekreasiya-turizm ehtiyatlarr.5. Orazinin tebii geraitinin meskunlaqrnaya tesiri.II kurslar tizre:l. Orazinin tebii potensiahnrn mtixtelifl iyinin oyrenihnesi.2. Orazinin (rayonun) ehalisi vo ya$aylg rneskenlerinin

sosial-co[rafi Earaiti.3. Rayonun kend teserrtifatr potens i ahnrn q iyrnetlendirihnasi.4. Rayonun sathq mehsullan veren esas sahelerinin

rnenbaleri.5. Rayonun senaye sahaleri va mtiassiselarinin dyrenihnasi:

yerlerinin segilmesi, illik gticii, sahibkarhq formasr (cizel mehdudrnesuliyyetli comiyyeti), xammal bazail, gahqan iggilerin sayl, ortaamek haqqr, esas mehsul ndvleri, sathq bazannrn tehlili.

7. Rayon neqliyyatr va yiik dagtnmalan.8. Rayonun rekreasiya-turizm obyektlari ile tanrghq. $ah-

da! ve Nabran turizrn-istirahet kornplekslerinin mtiqayisesi.I ve II kurslar iizre tagkil edilen marErutlar tizre etraflr

oyrenihnesi rneqsadi ile tolebolerin hanst meselelerin daha gox

diqqat yetinnelarini temin edan atraflr proqramlan olmalrdrr ve

bu proqramlar rntivafiq fanlerin bohneleri ile elaqelendirihne-lidir. Ozti de 961 geraitinde apartlan tecrtibelerin gedigi zatnantaidiyyatr olan yerli tegkilatlarda gdrtiglerin teEkil edilmesi fay-dah olardr.

t62

4.3. Geodeziya va kartoqrafiyadan gtil tadris tacriiba-sinin taqkili

Tacrti ban i n taS ki lin i n timumi masal a l ariI ve II kurslarda geodeziyadan tadris tecrtibesi tedris pla-

nr ve tecr0belar proqramlna uylun kegirilir. Qol tecrtibasininmtiddeti I kursda 2 hefte, II kursda 4 heftadir.

Qcil tecrtibesi zamanr telebelerin geodeziya 6lgti iglerini:taxeometriya planalma igleri, optik ve iqrqmesafadlgenler ilemesafelerin 6lgi.ihnesi, texniki nivelirlema ve l:1000 miqyasda,kesma ytiksekliyi I m olan menzula planalmasrnrn yerina yeti-rilmesi nazerde tutulur. Gortilecek iglarin hecrni ve rntiddeticedvol 4.1 -da verilmigdir.

Cadval4.lGeo hecrni va miiddoti

Orazide gortilecek iqler iki hisseye bdltintir:Birinci hisseye taxeometriya planalmasl vo nivelirlame

igleri, ikinciya - menzula planalmasr aid edilir. Her bir ig ayrrcarnaqbulla yekunlagrr. Tecrtibenin sonunda yekun qiyrnet yeterligoturulur.

Qol tecrtibesinden evvel tecrtiba rehberi oz briqadasrnrn

telebelari ile teqkilati yr[rncaq kegirir.Yrlrncaqda aqa[rdakr maselalar rntizakire edilir:- Geopoliqonun daxili qayda-qanunlarr ile tanrghq;

- Briqadalara briqadirlerin segilmesi;- Otaqlar iizre telebelarin novbetgilik qrafikinin tertibi;- Talebalerin geopoliqonda tehltikesizlik texnikasr qayda-

lan ile tantg oltnast ve bu xtisusi aktlarla tesdiqlenir,

163

I rin nrivlari I Iarin hccmi Mtiddcti giinlcrlcL Taxeornetriya planahnasrMiqyas l:1000, h:l rn

0, 3 krnl150 pikct

l0

42. Tcxniki nivelirlome 3 krn

l03. Menzula planalmasrMiqyas I : 1000, h: 1,0 rn

0,5 kmr200 pikct

- Telebelerin qdl tecrtibesinin proqraml vo onun yerinayetirihnasinin teqvirn planr ile tanrg olmasr;

Teqvirn planr tutularken olgmalerin deqiqliyini artrrmaqmeqsedi ile ehtirnal olunan tekrar dlgmeler nezarden kegirilir.

Telabelar gortilen iglar bareda gtindelik yazmahdrrlar.Briqadanrn rehberi tecrtibede telebelerin gtindelik igtira-

ktnt <iz qrafikinde ve gtindelikde qeyd edir. Bundan elava reh-ber gtindelikda telebelerin intizamlna, i;i ncce yerina yctir-mesine ve s. dair qeydlar aparlr.

Briqadanrn elmi rehberi telebelari gol jurnallannin yazi-rnasr qaydasr ila tanrq edir. Her jLrmahn evvalinda istifade edi-len aletler haqqrnda melumatlar, Eebakalerin sxernleri ve s. gos-terilir. Jurnallarda yazilar diyircekli qelern ila apanlrr ve di.i-zeltmaye icaza verilmir. Sahv yazr xatla pozulur ve dtizgtin ya-zr ondan yuxarrda ayn yerde yanlr. Juuralrn kenannda isa di.i-zeliqin sebebi gosterihnelidir. Her bir jurnalcla yazantn ve yox-layanrn soyadr gcistarilmelidir;

Briqada rehberi telebeleri aletlerle davranrg qaydalan iletanrg edir.

Briqada iizvlerinin istayine va razrhlrna esason rehbertecrtibeni elmi-tedqiqat saciyyeli xtisusi plana uy[un teEkil eda

biler.

Qol tacrubesinin birinci gtinir briqadalar gori.ilecak iglarinnovtinden asrlr olaraq uylun aletlari gdttirtirlar ve bu haqda bri-qadir jurnalda imza edir. Jurnalda aletlarin nomreleri gdsteril-rnalidir.

Taxeontetriya iSlariTaxeometriya igleri geodeziya istinad gabekesi yaratmaq-

la kesma yiiksektiyi I rn, miqyast l: 1000 olan taxeornetriyaplanalmasrndan ibaretdir.

Iqleri yerina yetinnek tigtin telebe briqadalarrna agafirdakralatler va lovazimatlar laz:llndrr: qtativ ve texniki teodolit, 2nivelirlerna tamasalan, 3 paya, sancaqlar ve 20 rn-lik 6lgti lenti.

164

topoqrafiya getiri, balta, taxeometriya menteqelerini niqanla-rrraq iigiin payalar. rntixtalif nov gol olgrne jurnallan, alatl:lrinyoxlanmasr, bucaq, mesafo ve planalma dlgrneleri tigtin taxco-metriya cedvelleri, dtizbucaqll koordinatlann hesablanmasrcadvellari, EHM-ler, qelomlar, rni.ixtalif rnarkah karandaglar,xetkegler (xatkeg i.igbucafir). Drobrgev xetkegi, pozan, eninarriqyaslr transportir, plan tertib etmok tigtin gertyoj ka$rzr, vat-rnan kafizr, $erti iqarelar cedvoli, rntixtelif rerrgli tuglar (qara,goy, yagrl, qehveyi), qotovalnik.

Qol olgmelerina baglamazdan evvel blitlin alotlar texnikiyoxlarnadan kegirilir ve nizarnlanrr. Yoxlarnanrn neticelari haq-qrnda jurnalda uy[un qeydlar edilir. Yoxlatnalar zarnanr sapllmesaferilgenle taprlmrg uzunluqlann dtizehnig qiymetleri teyinedilrnelidir. Dtizelig qiyrnetleri 40, 80, 120,160 ve 200 metrlortigtin uylun bazislerde teyin edilir. Bazislarin 6z uzunluqlarrisa 20 rnetrlik lentla diz ve aks istiqametlerde olgmelerden ta-prlrr. Bu zatnan ahnan neticaler 1 bazis uzunlufiu nisbatinde

farqlene bilerler. Sonra bazislerin uzunluqlarr saph rnesafedl-ganle tamasanrn iig mtixtalif hissesinda teyin edilir. Mesafe-olgen lresabatlan oz aralannda I oi_den gox olmayan olgtide

ferqlanrnelidirlar. Belelikle, uzunluqlara dtizeliE qiyrnetleri

#:S-Io..*'1,00 (4.1)

dtisturu ila taprlrr. Burada D-bazisin pasport uzunlu[u, /- orta

rnasafedlgen hesabatlarmrn orta qiymeti, p -ise 0,1 m de-

qiqlikle hesablanrr.

Qol dlgmelerine haztrhq igleri qurtardrqdan sonra briqadaoz rehberi ile birlikda planr alrnacaq sahede taxeometriya ge-

digi rnsnteqelerinin yerini mtiayyenlegdirir va payalar basdlr-rnaqla onlan niganlayrr. Menteqelerin yerlari ela segilir ki, kon-

tur va relyef formalartntn plana altnmast tigiin bu yerlar eI-

veriqli, eyni zamanda oz aralannda mesafe 150-200 m-dan qox

ohnasrn. Payalar taxeometriya gedigi boyunca kasr geklinde

165

igarelenir: kesrin stiretinde menteqenin ncimresi, tnexrecindeise briqadarun ndmresi yazir (meselen 1312). Bu iqler jurnalda

taxeometriya gedigi sxeminin tartibi ile yekunlagrr.Taxeometriya gediginda bucaq ve mesafe tilgrnelerinden

hansrnm birinci yerine yetirihnesi ele bir ahemiyyet kasb etrnir.Odur ki, menteqede miigahide agafrda veilen ardrcllhqda apa-

nla biler:l. Alet menteqede qurulur, yeni, I srn daqiqlikle markezleg-

dirilir ve aletin oturaca[r iifiqi veziyyete getirilir.2. Ruletka vo ya tamasa ile aletin htindtirltiyti lsrn de-

qiqlikle olgtiltir.3. Qongu menteqelerde tamasalar gaquli istiqarnetda tutulur.+. Ufiqi daire tizre 00 yaxtn hesabat qoyulur (alidadanr frr-

latmaqla) ve limbin barkidici vintini agmaqla durbini geri

tamasaya tuglaytrlar, sonra lirnb berkidici vintle stxtltr.5. Tuqlama zamant saplar gebekasinin qaquli sapr (bax gekil

4.1) tamasanrn (aga[r hissasinde) oxu ile, tifiqi sap 2 ise

tamasada aletin htindtirltiytine beraber (ve ya 2,00 rn)

bdlgti ile tist-tisto saltntr.6. $aquli dairo alidadaslnln tarazt "stfir yerine" getirilir.7. Uf,rqi ve gaquli dairelerden hesabatlar gottirtiltir, elece de

3 ve 4 tifiqi saplanna osason tamasadan tnesafe he-

sablantr.a. Ufiqi daira alidadasrnln berkidici vinti boqaldtltr vo aletin

durbini iroli manteqede tutuhnug tamasaya tuglanrr. Sonra(5)-(7)bendlarinde gdstarihniq erneliyyatlar takraren yeri-na yetirilir (3)-(8) emeliyyatlan yartmdafe teEkil edir.Birinci yarlm defe qurtardrqdan sonra durbini zenitdenkegirir ve rniigahidani alatin bagqa daira veziyyetinde (3)-(8) ardrcrlhfrnda tekrarl ayrrlar.Neticede rntigahide tarn defe bitrnig olur. Mtigahidenin

neticoleri cedvol 4.2-de gostarilen qaydada jurnala yazrlrr. Bu

166

jurnalda dlgmelerin yerine yetirilme ardrcrlhgr moterizede ro-qarnlerle gdsterihnigdir.

Taxeometriya gediqinin ndvbeti rnantaqesina kegrnarnig-den avval jumalda hesablarnalar edilir ve dlgrna neticelerininkeyfiyyeti yoxlanrlrr.

Ufiqi buca[rn yarrmdafeden taprhnrg qiyrnetlari 6z ara-lannda ^l (teodolit T30 tigtin) farqlena biler. Bela olan haldabucafrn orta qiymeti hesablantr.

Sonra gaquli daireden gottirtilmtig hesabatlar hesablanrr.

Ovvelca gaquli dairenin geri ve irali tamasalar ijLzra Srfrr yeri(Syeri) taprlrr. Teodolitin gaquli dairesinin bolgtilerinin o.zimaqaydasrndan asrlt olaraq "Syeri" ve meyl bucafirnrn qiyrnetirntixtelif diisturlarla hesablanrr.

$ekil 4.1. Saplar gebekasi

T30 teodoliti tigtin hesablama dtisturlarr aga[rdakrlardrr:sirfiS * sEln

Str:"*, - ditEv I'si,

= ]fl,t$

'sr = 5E$S -.I,fet{p:,Sffe+'i-ctr$B*I80*

,i'4 ,1'!

|+,5.]

(4.4)

167

Cadvel4.2Taxeometrik planalmanrn 961 6lgmeleri jurnah

Tarix: l5 iyul20l3-ci.i il: hava: tutqunMtiqahide etdi: Memmedov E. E.

Yazdr ve hesabladr: Oliyeva G. T.

Mcnteq.Ne-si,alct.htin.l

Mtiqa-hidcmentc-qclori

i daircBucaqSaiDortaSol D

Mtigah.lncnt.tamasahes.

rF

Saquli darrc

McsafcHesabatD.

S

h

$r

&'eq.

&n,&r,**

ff*r**.&**urilatr

daira\xz.

Hesabat-

laro

DaircYez.

Hesa-batlar

SYeri

M47 Sol

LL)0.00.0 lft9 58.7 M47 Sol

Q)t79 4t.7

0-00.

Z

G]I 15.8

I 15.8(e)

r 15.8

-0.62

0.00

t/651.25G)I8368.7

1.26 Sac

/s\0 18.7 o" l ll.

5

I 15.8

(6) I l5.fi-0.62

2t65

Sqs

(a180

00.4

Il{t511.5

2165

1.26Sol

LE]tTrJ 43.0

+ 0"00.5

206.0 205.8 -4.63

( l0)8 58.7

In8i83 SlS I 18.0

(u)

-1"I7.5

l-L2]205.6

205.8105.7

-0.00-1.6..1

Yoxladr: Karimov $. O

168

(4.2) dlrsturu ile hesablantrrrg " SYeri"-nin qiymati ve

"geri", "iroli" tarnasalar tiglin "SYeri"-t'tit.t qiyntatler fercli +1'gox olmamahdrr. Mesafa hesabatlan arasttrdakt ferq (rrttixtelif

!.

!s&yarundefalarden) il -den boytik dcyilse, / orta qiynret

taptlar, daha sonra taxeometriya cedvelleriniu ve EHM-lerrtrlrlkdrneyi ile menteqeler arasl tifiqi tnasafaler S vo nisbiyiikseklikler h hesablantr:

?r-fr -t-.s"r(-*--r-r, (4.5).1

s =;Ssl:nlZu' e.6)

S:Dc'os2t, (4.7)

Hriirtt.r:H,,,rut,tq,t*h (4'8)Burada: i-aletin htindi.irltiyii, v tal'llasadan (3) sapr ila

hesabat, D-olqtiltirntiq mesafenin orta qiymatidir.Dtiz vo aks istiqamatlerda altntrttg tifiiqi lnesafeler ferqi

-!

- D feroini ahnatnahdtr.

diLfJ

Dtiz ve eks istiqarnetlarda hesablannrtq nisbi ytiksaklikler*'A (rn1

ferqi ise ffi,sm-dan gox olmamalrdrr. Taxeometriya gediqi

qurulduqdan sonra planahna iElarinin icrastna baqlanrlrr. Pla-

nalma taxeometriya gediEi ila eyni vzixtda da apanla bilar. Bu

zaman rniigahidegi ile tatnasa tutanlar arastnda atrla;ma ya-

ratmaq tigtin xtisusi siqnallardan (sas siqnalt, bayraqcrqlarclan)

istifade edilir.Birinci planahna menteqesinde tacrtiba rahberi talobelarle

birlikde erazini oyrenir ve bu menteqe radiusunda ltatlst noq-

telerin piket (saciyyevi) noqteleri oldufunu gostarir, abris tertib

edir. fr rniqyash planahnada kontur noqtelerinsdek olan me-

safenin 100 m, relyef ndqtelerine ise 250 m olmastna tcaze

t69

verilir. Xiisusi ile abrisin seliqeli ve tam rntifesser tertib edil-mesi zeruridir, gtinki planrn deqiq crzrlmasr ondan asrhdrr.

Kontur noqteleri esason qtitb tisulu ile, noqtelarinytiksekliyi ise triqonometrik nivelirlerneden taprlrr.

Menteqede rntigahide agafirdakr ardrcrllhqla apanla biler:1. Alatin rnantaqede qurulrnasr, onun htindUrltiytintin

olgLihnasi ve gaquli dairanin SYerinin teyin edilmesi.2. Teodolitin limbinin cehetlendirihnesi, yeni limbin 0

derace bdlgtisti taxeornetriya gedigi terefi istiqarnetindeolmahdrr (lirnbi fi rlatrnaqla).

3. Alatin baxrq borusunun piket nriqtesinde tutulnrug tanra-saya tuglanrnasr. $aquli sap 1 (bax, qekil 4.1) tarnasanrn oxu ile,sap 2 ise aletin hiindtirliiytine beraber bdlgti ile (relyef bunairnkan vermirse, har hansr bagqa tarn bdlgii ile) tist-ilsta salrnrr.

4. $aquli dairenin tarazrnrn "srfir yerine" getirilmesi.5. Ufiqi va gaquli dairelerden, mesafa saplanndan liesa-

batlann gottiri.ilmesi, jurnalda piketin adrnrn qeyd edilniesi.6. Sonra rntigahidegi tamasa tutan iggiye ndvbeti piket

ndqtesine kegrnek haqqrnda siqnal verir.Mentaqede piket noqtalorinin rniigahidasi baga gatdrqdan

sonra lirnbin baglangrc cehetlendirilmssi tekrar yoxlanrr vaonun deyigrnesi 2'-den gox olmamahdrr. Olgmalerin jurnaldayazrlrg qaydasr cedvel 4.3-da gosterihnigdir. Btitiin erazi tigtinpiketler ardrcrl ncimralanir. Abris ve jurnalda her bir piket eynireqemle nomrelenmelidirler.

Qeyd: piket noqtelarinin rntigahidesi alatin hor hansr birdaira veziyyatinde apanlrr (gox zaman SolD vaziyyetinde).

Qol iglari qurtardrqdan sonra dlgme neticelerinin kameraliglenrnasi baglanrr. Birinci n<ivbeda biittin jumallar diqqatlayoxlanrhr ve tize grxanlan sehvler aradan qaldrrrlrr.

Sonra taxeometriya gedigi rilgrneleri iglenir va naticedomentaqelerin koordinatlan taprlrr. Bu meqsedle baglanlrc ve

170

son menteqelerin koordinatlan ve baElanfrc direksion bucaqlan

melum olmahdrr.

Taxeometriya gediginde bucaq aqrqlhfr ,fi' : 1'1*ffi]'qiyrnetinden gox olmamahdtr. Burada n - gedigde teraflerin sa-

yrdrr. Oger bu qert odenilirse, 619tihnti9 bucaqlara '*r,u : #dtizeliqleri edilir, ddenilmirse, onda bucaq olgrneleri tokrarlan-

mahdtr. Tereflerin direksion vs rumb bucaqlarr 0,1' deqiqliklehesablanrr.

Cadvel 4.3

Taxeometriya planalmastnda piketlerin yazirytTarix:15.07.2013-cti il Menteqa JYe 1165 i:|.26m

H,r.n1:147.66mSa[D 0'1 8,7' SYeri:0'00,2 1'

SolD 179 41,7Mtigahide etdi: Verdiyev K.M.Yazdr ve hesabladr:Quliyev i. Q.

Yoxladr: 17 .07 .2013 Yusifli T.S

17l

PikctlerinNs-si

Utiqidaira

$aqul i

dairaD S h h H

Sol D

M47 0 00

7 r8000 358 t4 t.46 96 95.9t.96

2.74

5.1

0t41.0

8 226 l0 358 54 1.00 82 82.0I

75 0.2

4 I145.8

9 249 02 359 00 L00 Il6 I l(r.0

2.04

0.24

2.28

t45.4

l0 288 30 359 22 0.32 88 tilr.00.97

I

12 2.2

I

t45,.1

ll 289 46 l5ri 4l lll7 128127

9

2.lt7

t.21

4.1

I

141.6

t2 60 09 r54 L54 I I5I t.1.

9

3.80

000

1.80

t5l .5

l3 97 22 0 3rl 0.3 8 r28r230

1.4

3

0.24

I

9I

l4ti.8

M47 000

Taxeometriya gedigindo koordinat artrmlan, manteqalerirrkoordinatlarr ve koordinatlara dtizoliEler 0,lrn deqiqlikle he-sablanrnahdrr. Tereflerin uzunlu[u saplr ntesafeolgenla dlqtiler-so, onda gedigin perimetri tizre nisbi daqiqlik $ * ] -aen

bdytik olmamahdrr.Taxeornetriya gediginde htirrdi.irltik izre agrqlrq isa

f, s o'*4'heddinde icaza verilir. Bele olan halda lsrn deqiq-,.$t - .rE

IikIe rnenteqelerin htindiirltikleri hesablanrnahdrr.Kameral iglerda sonuncLl erneliyyat planrn tertib edihra-

sidir. Tacriiba zamanr her bir briqada 6z olgrnelerirra esasenl:1000 rniqyasda, kasrne ytiksakliyi lm olan plan tartib etmoli-dir. Briqadanrn har izvti 6z gol olgrlelerine asasen planrn uy-

lun hissesini tertib edir. KarandaEla iElenmig plan btitovltikdadtizeldilir ve rntitleq qebul edihniE Eerti igarelerde tugla yekuniqlenrnalidir.

Texniki nivelirlantaTexniki nivelirleme zamant nivelir gedigi manteqelerinin

htindtirltikleri hesablanrr.Texniki nivelirlerne tigtin briqadaya agaIrdakr alatler

lazrrndrr: tarazh (H3,H-10) vo ya kornpensatorlu nivelir(HC4,H-l0KL), qtativ, nivelir tanrasalan dasti, topoqrafiki ge-tir, balta, nivelirlerne jurnalr, qelern, bagtnaqlar (ve yatarnasaaltr lar).

Qol nivclirlerne cilgmelerinden evval nivelir ve tamasalaryoxlanrnah va nizamlanmahdrr. Bu zarnan esas diqqet silindriktaraztn bol gi.istintin qiymetlendiri hnes i, nlesafedlqen in ernsar r-nrn teyin edilmesi ve nivelirin esas $ertinin yoxlanmaslna y6-neldihnelidir.

Silindirik tarazrn bolgiistinii qiyrnetlendinnek tigtin nive-lirdan taqriben S+r50rn mesafeda tarnasa tuturur. Bu rnesafaruletka ve ya olgi.i lenti ile deqiq taprlrr. Sonra aret dairevi ta-

172

razrn komeyi ile qurulur va silindirik tarazrn qabarcrlr (qovuq-cuq da deyilir) elevasyon vint vasitesila obyektive dolru rncyl-lendirilir (2-3 b6lgti). Bu vaziyyeta uyfir"rn olaraq tanrasadan

cr1, qabaqcr[rn kenarlartndan isa EI,.g,g, &*6, hesablarl oxunur.

Qabarcrq okulyara do!ru rneyllendikde ise tre,&r&,J vo fuor*rr

hesabatlan g6tiirtiltir. Tarazrn bir b6lgtistintin qiyrneti r&sg1+116,91 85gs *$a,pp

,*---- t1"t

(az-at206265")

T (4. l0)

(4. r r)

NS

(4.9) ve (4.10) dtisturlan ile hesablanrr. Qiyrnatlor arasrn-dakr ferq 3"-dan gox olmarnamrldrr (t 3 defe teyin edilrr-ralidir).

Mesafecilgenin arnsalr isa uzunlufu rnalurn bazisde tayinedilir (3 dafe tokrar dlqmenin orta qiyrnati taprlrr).

Nivelirin asas hendasi gerti ondan ibaretdir ki. baxrq; bo-rusunun vizir oxu silindrik taraztn oxlura parallcl olrlalrdrr.

Kompensatorlu nivelirde ise bu gert ondan ibaretdir ki,vizir oxu kompensatorun kdmeyi ile avtornatik olaraq iifiqi va-ziyyete getirihnelidir. Bu gertin ddonilmasini yoxlatnaq maq-

sadi ile uzunluflu 50-70rn olan xett trn'e dijz ve aks istiqa-rnotlerde nivelir vasitesi ile ytikseklik teyin edilir. Ovvelce rti-velir birinci noqtede (A) qurulur vo orlttlt htirldtirli.iyti a7 tilgtiltir(tarnasa ve ya ruletka ile), sonra silindrik tara n qabarcrSrnr

"srfrr"-yerina gatirmakle ikinci noqtede (B) tutulnru$ talnasa-

dan bthesabatt gottirtiltir. Eyni qaydada, alat B ntiqtesinde qu-

rulduqda a2 ve b2 hesabatlan gdttirtiltir. Nivelirin asas qartinin

sehvi xetti cilgiide(o, + o,)- (t, +r, )X-

2

dtisturu ile hesablarrtr. Bucaqla bu sehvin qiyr-neti ise

(at + a1)-(tr, +trr))'p"l-

n32S

(4.12)

dtisturu ile taprlrr. Ogar l>/0"-dirse (ve ya X>2mrn), onda asas

gertin ddenilmesini ternin etmak tiEtin elevasiyon vintin kdrnayiile A noqtesindeki tamasada (nivelirin II vezityyati) b:(biX)hesabatr qoyulur. Bu zatnan tarazrn qabarcrfirntn "stftr ye-rin"den meyllenmesini taraztn dtizeldirici vintlerinin kdmeyiile aradan qaldrnrlar.

Kompensatorlu nivelirlerde (b2+X) hesabatr saplar gebe-

kosi vasitesi ile diizeldilir.Nivelir tamasalartntn yoxlanmas I zafiianr onlartn

keyfiyyet gostericilerinden elavo, her bir tatnasa tigtin dabanlarferqi ve tamasalar arast stftrlar ferqi rntitleq tayin edihnelidir.Bu gdstericilsrden dlgrnelerin hesablanrnastnda istifada edilir.

Aletler yoxlamanr kegib ige yararlr sayrldrqdan sonra gdl

iglerine baqlarnaq olar. Ovvelce yer tizerinde nivelir gediqininyeri mtieyyenlagdirilir. Qdl tecrtibesi zanranr briqadadakr tele-balarin saylna baraber bcihneden ibaret 2-3 knt uzunlulunda ni-velir gedigi yerine yetirilir. Har bohnenin uzunlufiu 400-500tnohnahdrr. Bohnelerin sonunda 40-50 srn uzunlulunda payacrq-

lar basdrnlrr ve bu payacrQlarrn htindtirliiyti nivelirlameden ta-prhnahdrr.

Texniki nivelirlema gediqleri bir istiqarnetda qurulur. Buzarnan "ortadan nivelirleme" tisulundan istifade edilir. Arallqnoqtalarda tamasalar bagrnaqlar va ya tarnasaaltt tizarindaqurulur.

Aletdan tamasalara olan rnasafa 150 nr-den gox olurarra-hdrr (orta mesafe l00rn). Vizir oxu yer sathinden 30 sm htin-dtirltikde kegmslidir. Tamasalardan (geri ve irali) nivelire olantnesafaler ferqi l0rn-dan gox icaze verihnir. Tanrasadan hesa-bat gotiirmezden evvel silindiktaraztn qabarcrfir tntitleq "srfiryeri"ne getirihnel lidir.

Nivelir stansiyastnda hesabatlar agagrdakr ardtcrlhqlaapanlrr:

174

l. Geri tamasanln qara rengli terafindan orta ve yuxarlsaplara flezer en hesabatlar.

2. ireli tarnasanln qara rengli terefinden orta ve yuxan sap-

larla hesabatlar.3. ireli tarnasanln qlrmlzr rengli terefinden orta sapla he-

sabat.4. Geri tamasanrn qlrmlzr rengli terefinden orta sapla lte-

sabat.Nivelirleme neticelerinin jurnalda yazlry qaydasr ve ardt-

crllrfir (nomrelerle) cedvel 4.4-de gosterilmiqdir.

Cadval4.4Nivelirlerre neticelerinin jurnald a y anlrytTarix: 17 iyul 2013-cti ilMtiqahidegi : Memrnedov E.E.Hava: tutqunYazan: Oli G.T

Tamasa tizrohesabatlar

Orta ytikseliq(mm)

Geri veirelitamasalaraolanmesafelar

Geri ireli

Ytikscliq(nisbiyi.ikselig)

Stansiyalannl\i-si,PiketlerinNq-si

-t332(14)

r 388(4)1694(3)6476(1)4782(t0)

-r33lfl l)-1433/L2)r02(13)

29t(s\306(6)-15l-ls

0072(2)03630 )5043(8)4680(e)

tamasa

1Ne-l l-2

_r-L

-t260239270754683

2167-1260-1260- 100

0899113259154783

233225

8l-7

z2 I

-2592-5184I <O,)t7637

1245317637-5184

I 085Yoxlarra

n5

Nivelir stansiyasrnda 6lgrne rieticeleri aEafrdakr teleblere cavabverrnelidir:

-tarnasanrn her iki tiztinden orta sapla gotiirtilmtig hesa-

batlar ferqi texniki yoxlarna zalranl taprlnTrq qiyrnetden 5mrnferqlene biler;

-tamasalann qara ve qrrmlzl rengi tereflerinden taprhrnrghiindtirltikler (ytikseliq) ferqi 5rnm-den gox olmarnahdrr. He-sablama zatnafli tamasalann qlrmlzl rengli tereflerinin hesabatbaqlanfirclan arasrndakr ferq nezere alrnmalrdrr;

-geri ve ireli tamasalara olan tresafeler ferqi rnesafeolgenbolgtilerinde 50mm-e qeder icaze verilir. Nivelir gediqi bdln-re-

sinda bu ferqin toplanrnasar mesafcolgon bolgtilerinde 250mrn

ola biler.Yuxarrda gosterilen telebler stansiyada ddanirse, nivelir

ndvbeti stansiyada qurulur, geri tarnasa ise nivelirden iralidetutulur, yeni "geri" tarnasa ndvbeti stansiyada "iroli" tatlasaolur. Tamasalarrn hesabat baqlanlrclan farqinin igarosiuitt "+"."-" ndvbelegmesi ise "iroli"vo "geri" tamasalartn yerinin cltiz-giin ndvbelegmesine delalet edir. Tarnasalartn hesabat baqlan-

lrclarr ferqinin bolme tizre yekun neticeye tesirini aradan qa[-

drnnaq tigtin bohnede stansiyalarr ctit sayda yerine yetirirler.Texniki nivelirlernede karneral iglar jurnallalda gol

hesablarnalannrn yoxlanmasr ve sehife tizre yoxlanrna-ltesabla-rna iqlari ila baglanrr.

Sehifa tizre yoxlarna-hesablarn a zafirant starrsiyalann sayr

ctit ohnadrqda hiindtirltikler cami hesablanarken tamasalarrnqlrmlzr tereflerinin srfirlar farqi nazera alrnmahdrr. Sonra re-pcrlerin htindtirltikleri lresablanrr, nivclir poliqonunun ba[lan-masr yerine yetirilir. Poliqon agrqlr[rna gore dtizelig qiymetlerive reperlerin htindlirltikleri 0,00 I nz deqiqlikle hesablanmaltdrr.Poliqon agrqh!rnln icaze verilen qiymeti

f,, =50mnt-JLtru, (4.13)

dlistr,rru ile hesablanrr. Lp,,-n i vel ir gedi grn r n knr-lerle uzunlu$udur.

176

Menzula planaalmastMenzula planalmasrnt yerina yetinnak tigtin har bir

briqada tigtin agalrdakr alet va levazimatlar laztmdtr: menzulave planget, gtativ, kipregel, cahetlendirme busolu, iki tamasa,

topoqrafik getir, ruletka,balta, Drobrgev xatkegi, "koynek" dti-zaltmek tigiin kafirz, kalka, kraxmal, sancaqh dliymeler, Qauss-Kryuger koordinatlarr cedveli, menzula planalmast jurnalt,miixtelif markalt karandaglar( 2M-5T), ya pozanlar, qo-

tovalni, olgrna porgan, reysfeder, gertyoj qelemi ve perosu, qa-

ra, qehveyi, goy, yagrl, qrrmrzt rengli tuqlar.Diger geodeziya aletleri kimi, tnenzula kornplekti de

texniki cehetden yoxlantlmah ve iga haztrlarunalrdrr. Yoxlamaiglerinde briqadanrn her bir tizvti rntieyyen hacrnds ig gcirrneli

ve ahnan neticaler yoxlamalar jurnahnda qeyd edihnelidir.Bu zarnan kipregelin nomoqram emsallartntn faktiki qiy-

rnetlarinin taptlmastna xtisusi diqqet yetirilir. Bu rneqsedle

uzunlulu l0Ornetre yaxrn, rneyl bucafr ise 30-50 olan bazis qu-

rulur. Bazisin uzunlulu 20 rnetrlik lentle diz vo eks

istiqarnetlerde dlgrnelerdan taprlrr. Dtiz va eks olgrnelerin ferq-

lannrasi Ll - 1 nisbatinden gox olmamahdrr. Bele olan hal-/ 2000

da bazisin tifi.iqi uzunlu[u agafrdakr dtisturla taprlrr:

5=D-o= , (4.14)2D

burada S-bazisin tifiiqi uzunlufu; D-bazisin rnaili uzunlu-

[u; h-bazis noqteleri arastndakt nisbi ytikseklikdir. Bazisin uc

noqtaleri arasrndakr nisbi yiikseklik dtiz ve eks istiqarnetlerde

hendesi nivelirlemeden taPrhr.

Kipregelin nomoqram etnsallartntn faktiki qiyrnetleri k,'ye kt,, uazisln uzunlu[unun ve nisbi ytiksakliyinin kipregelle bir

nega defe (t,'- iigtin 10 defe, kr,'- tigtin 20 defe) dtiz ve eks isti-

qainetlarde takrar olgtilmasinden teyin edilir. Bazisin kipregella

177

taprhnrg 1., uzunluqlan ferqi Ll I

l, - 2000

yi.ikseklikler farqi isa lOsrn-den gox olmarnahdrr. Nahayet,nomoqram ernsallannrn faktiki qiymetleri agaSrdakr sade

diisturlarla hesablanrr:

nisbetinde, nisbi

(4. r s)

(4.16)

rr f,ig. = I{^ ".;-

f

= $r*.i.,ft;

Burada

S' = K., ./,

h' = K,, .1,,

K,ve K1, nomoqram emsallarrnrn pasport qiynretleridir.Menzula plangeti planahnaya hazrrlanarken aga!rdakrlar

yerine yetirilir:1. Drobrgev xatkeginin korneyi ile kilornetrler qebekesinin

qurulmast;2. "Qauss-Kryuger koordinatlan cedvali"ndan istifada et-

rnekle planalma erazisi trapesiyasrnrn nomeklaturasrnrn,olgtilerinin ve ktinc noqtelari tiqtin dtizbucaqh koordi-natlanntn teyini;

3. kilometrler gebekesinin xetlarinin qiyrnetlendirihnesi vatrapesiyanrn ktinc noqtelerinin plangetda gdsteri hnesi;

4. planalma erazisinda yerleqen geodeziya gabekesi rnan-teqelerinin plangetde gdstarilmesi ;

5. orientir xetlerinin istiqamet bucaqlarrnrn hesablanmasrve planqetde gosterihnesi ;

6. trapesiya gergivesinin, koordinat qebekesinin, geodeziyamentaqelerinin va orientir xetlerinin davamrnrn tuglagekihnesi;

7. yiikseklik kalkasrnrn hazrrlanrnasr (plangetin tizerinda).Verihniq ytikseklik nciqtalerinin kalkada stireti grxanlrr.

178

Bu zaman kalkada karandagla plangetin ktinclari gds-

terilir;8. planqetin menzula taxtastna kigik rnismarlarla berkidil-

mesi;9. menzula "kdyneyinin" yaptqdtrtlmast. Bundan evvel

menzula taxtasrnm alt terefinde "gimal-cenllb" istiqa-rneti qeyd edilmelidir;

10. geodeziya menteqelerinin, orientir xetlerin, trapesiyaktinclarinin gdrtinrnesi tigiin menzula "kdyneyindan""pancerecik"lerin agtlmast (5x5mm dlgiide) va trapesiyagergivesinin gekihnesi.

Menzula planahnasrnda istinad gebekasi hendesi gebskeni

geniqlandirrnak yolu ila rnenzula gedigleri qurmaqla yaradrlrr.Birinci tisuldan o vaxt istifada edilir ki. planahna erazisindonen azi tig tnelum geodeziya menteqesina (lkm-dan uzaq ol-rnayan) gortintiEler olsun. Melum geodeziya rnenteqlerinde pa-

yalar qurulur (4-6m htindtirltiytinde). Bu payalartn htindtirltiytimanteqelerin rnerkezlerinden teyin edilmelidir. Sxematikgertyojlarda hor bir payanrn htindtirltiyii va n6mresi qeyd edilir.Sonra qrafiki yolla ters geodeziya kasdinnelerinden yeni men-

zula menteqalerinin yeri taprlrr. Bu zaman yaranan "sehvler tig-

bucafirnrn" teroflerinin uzunlu[u 0,2ntnt-dan gox olmamalrdrr.Daha sonra hendesi gabakenin tnenteqelari arasrndakl mesa-

feleri plangetden teyin etmekle (lz daqiqlikle) triqonornetriknivelirlarno dtisturu ile gebakalerin terefleri iizra nisbi ytik-sekliklar taprlrr. Nisbi ytikseklikler arasrndakr ferq har l00nrrnesafeye 4sm-den gox olmamaltdrr.

Poliqon tizre yol verilen ytiksaklik aqrqlr!rnrn yoxlarrrl-

masr agafirdakr dtisturla hesablanrr:

.lttttLeritcn =o,ZontJL , (.17)

burada L-poliqonun perirnetri, km-lerla.Poliqonun ytikseklik agrqhfir (4.17) dtisturu ile hesablan-

rnrq qiymatden kigik ve ya beraber olarsa, onda hernin ytiksak-

179

lik agrqhfir poliqonun taraflerinin uzunlufiuna mtitenasib ve aksigare ilo btittin ytikseklikler arasrnda paylaEdrnlrr.

Menzula gediqleri geodeziya menteqeleri arasrnda gorti-ntiqtin tamin olunmadrfir erazilorde yerine yetirilir (BDU-nr-rn

Quba tedris-tecrube ve istirahet bazasrnln erazisi belelerin-dendir).

Tedris tacrtibesi zamant menzula gediEinin uzunlufu ba-zantn erazisinde relyefi nazere ahnaqla l,Skm-den artrq olma-mah, taraflerin uzunlu[unun ise 100-200m gottirtihresi meqse-deuyfiundur. Tareflar 200m-dan uzun olduqda, hisselere bdltin-rnokle olgiiltir.

Menzula mentaqesinda rntigahide agafirdakr ardrcrllrqlayerina yetirilir:

l. menzulanrn mantaqeda qurulmasr (rnerkezleqdirilmosi,nivelirlonmasi ve cehetlendirihnasi). Cahetlendirrneesasen sol daira veziyyetinds yerine yetirilir;

2. aletin htindtirltiytintin olgtihnasi. Ruletkanur kdmeyi ilementeqenin morkezinden menzula taxtasrnrn alt rntiste-visina olan masafe dlgtiltir. Sonra kipregelin baxrg bo-rusunun firlanma oxundan mcnzulanrn alt rntistevisinaolan rnosafe (sabit kemiyyet) alave edilir;

3. planahna erazisi tigtin rnaqnit eqrabinin inhiraf bucafirbussol vasitesi ile teyin edilir.

4. mtigahide edilan tnenteqeda tamasa tutulur ve kipre-gelin baxrq borusu ona tuglanrr. Kipregelin parallel ha-

reket edan xetkeginin kdmayi ile nltigahide rrenteqe-sinden kegrnekla istiqarnet xatti gekilir. $aquli dairadenvs mosafadlgan saplardan uy[un hesabatlar gdttirtiltir,aruzintn relyefi irnkan verirse, baglan[lc tifiiqi xett ta-rnasa [izra alatin htindtirli.iyi.ina berabar bdlgtiye tugla-nr. Bu zaman gaquli dairenin silindrik tarazr "sifiryeri"nda olmalrdrr;

180

5. aletin "saE" dane veziyyetinde gaquli daireden hesabatgrittirtiltir;

6. mtigahide menteqesinden miigahida edilen menteqeyaolgtilmi.iq mesafe plan rniqyasrndan istifade edilerekplangetde qeyd edilir;

7. rnenteqelardeki olgrne neticaleri agaftdakl teleblerecavab verrnelidir:

- dijz ve eks istiqarnetlere dlgtilmUg tareflerin uzunluqlarrLl I

I 2000- gaquli dairenin "sifir yeri" olgrneler zamant sabit qal-

rnahdrr( KA-2 tigtin 2', KH iigtin l' haddinde);- diz ve eks istiqametlerda olgtihntig nisbi ytiksaklikler

teroflerin uzunlu$u 250rn-dek olduqda l0sm, 250rn-danuzun olduqda ise har 100m masafeye 4srn ferqlenabiler.

Menzula gedigi tizrs:- xetti agrqhq f , < lmm (plangetde);

- nisbi xetti aqrqlrq L, I ;^ )s - 2000

- ytikseklik tizre agrqhq .lttilvctitu = 0.2Om.J-tf*

ve yA i[t""t'Lt'itt'u - 0'4m!km

' (4' 18)4tt

burada L- rnenzula gediginin perimetri, r- tareflarin sayrdrr.

Oger menzula gedigi iizre hesablanmtg agrqhqlar (plan,ytikseklik) yol verilendirse, onda xatti agrqlrq parallal xetlartisulu ile gediqin menteqelarinin yerini baqlanfirc menteqeden

olan mesafalere uy[un stirtigdiinnekla, ytikseklik agrqh[r iso te-

reflerinm uzunluluna rntitenasib paylanrnaqla aradan qaldrnlrr.Cadval 4.5-de menzula gedigi jurnah gdsterihnigdir.

181

Mtisahide rnenteqesi: Nsl Ho

s 120 ho,, -4.31

Mtigahidc edilen msnteqe:J\i2

H

+00 05,9 +10 23,0

+0 07,0 SaE D +t 23,5-0 01,2 S.Yeri -0 00.5

+0 04,5 Sol D +122,5

+7 30sU +1 45

+0,70 n +9,19

-1.34 i*r t.2l+2,04 T + I 1.00

6,40 -6.13

-4,35 H +4,27

Cadval4.5Menzula gediqi jumah

l: J"l!1 Tarix: I 8.07. 13

Planalmaya baglarnazdan evvol tecrtibe rehberi erazinibriqada tizvleri araslnda payla$dlrmalr ve rnenzula planalmasr-na dair telirnat vo rehber senadlerin talableri ila talabeleri tanr$

etmolidir:1. Menteqeden piket (tamasa tutulan ) nciqtelerina olan ma-

safe 250 metrden gox olmamahdrr.2. Aydrn konturlu yertistti obyektlerin istinad planalma man-

teqalarina nozeron plan veziyyetindeki xeta 60-dak meylbucaqh agrq eraziler tigiin planEetde lmrn, bagqa eraztloriigtin isa l,5mm-dan artrq ohnamalrdrr.

3. Planda olgtisti O,3rnillimetrdan kigik olan eyri kontur xet-lari dtiz xetlerle evez olunmahdrr.

182

4. Ndqtelerin plangetden horizontalara esasen tapthntg va bi-lavasite yer tizerinde aletle olgtilmiiq htindiirltikleri arastn-

da ferqlanrna nreyl bucafr lo-dek olan erazilerd, ] kr.rl.

ytiksekliyi, meyl buca[r 10-den-60-dek olan .rurit"r-0, im i3

kesma ytiksekliyindan artrq olmamahdrr. Ba[h eraztler,hernginin da! ve daleteyi rayonlarda xetalann yol verilanqiyrnetlari 2 dafa arttrtltr.

Tolebeler bilmelidirler kr, yalnrz gortinen obyektlar ha-

min menteqeden plana ahnmahdrr. Gortihnasi gatin olan va ya

grirtinmeyen digar ndqteler yaxgr gdrtinan ntenteqeden ve ya

elave kegid menteqesi qurrnaqla plana altnlr. Planalrna zatnant

sistematik olaraq planqetin mentaqade cehatlendirilmesi yox-lanrnahdrr.

Orazinin tafsilatr ve horizontallar bilavasita gcilde lazttnipiket noqteleri yrfirldrqdan sonra planget tizerinde ctzrlmaltdtr.Eyni zamanda piket ntiqteleri va menzula menteqeleri de her

gtin iqin sonunda plangetden ytiksaklik kalkasrna kcigtirtilmeli-dir. Piket ndqtelerinin mtigahidasi yuxanda gostarilen ardtctl-

lrqla yerine yetirilir. Yalnrz o farqle ki, bu halda rntigahideleryalnrz aletin "sol" daire veziyyetinde apartltr.

Cedvel 4.6-da menzula planalmast jurnah ve hesabatlartn

yazrhg qaydasr gosterihniqdir.Piket ndqtaleri btltovllikda arazi iizre ardtctl nomrelanir.

Hsr briqada eraziizre alave olaraq 2 keqid mentaqesi ve I bus-

sol gedigi (ba[h erazide) qurmaqla, menzula planalrnasr ycrine

yetirilmelidir.Tecrubs zamarrt Bussol gediginin uzunlulu 600m, pert-

metr iizre nisbi xetti agrqh!rfiTr

4

= ;ffi' (4.1e)

hiindtirltik agrqh[r ise

183

n * i* (4.20)

haddini kegrnemelidir. Burada h-relyefi n kesme ytiksekliyidir

Cadval4.6Menzula planalmasr jurnahTarix: 20.07 .2013; menteqe 5; i:1.31;H:167,98rn; SaE D :+1037; Sol D:-1"37'; S.Ye.i 0000'

Miigahide etdi: Mernmodov E. EYazdr ve hesabladr: Ol G.T

Yoxladr: 23 iyuJ 2013-cti il Kerimli $.O

Plangetin crzrlmasr miixtelif rniqyaslarda topoqrafikiplanlar tigtin qebul edilmig qarti igarelar esasrnda icra edilme-lidir.

Trapesiyanrn gimal gergivesi tizerinde (plan ve ya xerita-nin) nomenklaturasr ve planalma ili ortada yaz:irt; ededi va xat-ti rniqyaslarr, relyefin kesme yiiksekliyi cenub gergivasinin al-trnda, cenub gergivasinin solunda gcil tecri.ibesi aparan miielli-min soyadr, sa[da ise planalmanrn baglanfirc ve qurtarma tarixiqeyd edilir.

PikctlarinIs-si

S Sa[D

SolDve ya

.v h i+./- h H Pikctinadr

r5 38.s0.21

00.21

167.8 Yol

l6 80.80. r0

00. r0

167.9 Mcgeninkenarr

t7 138.0 2.10 0 2.10 170.t Yol18 136.5 2.60 0 2.60 t70.6 Qer.r.renin

sorhadi19 152.0 0.20 0 0.20 168.2

20 92.0 0.12 0 0.72 168.7 Yol

184

Plangetin yan tereflerinden birinda (adetan safidan) erazi-nin talebelar terefindan planalrnma sxcmi ve gol yoxlamasrnrnnaticaleri gOsterihnig cedvel verilir.

Ytiksaklik gkalasr "Topoqrafiki planalmaya dair teli-rnat"rn teleblerine uylun iglenrnelidir. Bele ki, kalka [izerindeesas geodeziya istinad menteqaleri qrrmrzr rengli tugla, lrandesigebeke ve menzula gedigi mentaqeleri-qara, bussol gedigi vernaqnit eqrebinin inhirafi- gciy, su hdvzesi-yagrl, gcil yoxlanrasrpiketleri-qrnnrzr tugla gdsterilir. Geodeziya ve planalma istinadmenteqelerinin yanrnda kesr gaklinda: suretde onlarrn ndmresi.maxracda iso htindiirltik qiymati, su hcivzesi noqtelarinde ise

0,lm deqiqlikle yalnrz ytikseklikler gostarilir (gekil 4.2).

$ekil 4.2. Altra[ac tedris-tecrtiba bazastntn menzulaplanr (2009-ci il)

185

Planget, menzula planalmasr jurnah ve ytikseklik kalkasrtarn iqlendikdan sonra gdl yoxlanmaslna teqdim edilir. Yoxla-fira zamant Potenot maselesinin hellinden planget tizarinde iste-nilen yerde yeni bir menzula menteqesinin yeri teyin edilir ve

5-10 yoxlarna piketlori gdttinnekle planlarnantn deqiqliyiyazir.

Yoxlama zamanr rntieyyen kobud sehvlar tizara gtxartlar-sa, planrn hernin hissasi yeniden iglenmalidir. Nehayet, tecrli-banin sonunda btittin gol rnateriallan "yetarli" qiyrletine teq-

--dirn edilerken gol yoxlamastntn neticeleri rntitleq nezere altn-mahdrr.

4.4. Hidrometeorologiya ixtisasr iizra gtil tadris tacrii-basinin tagkili

Hidrometeorologiya ixtisasr tizre tehsil alan I ve II kurstelabelori tecrtibe zamant aqafirdakr praktik igleri yerine ye-

tirmelidirler:I kurs talabalari:

l. Orazinin fiziki-cografi ve iqtisadi sosial qeraiti iletanrghq.

2. Qaragayrn derasinin fonnast ve rnorfoloji elernentlari iletanrghq.

3. Tecrtibe bazast erazisinde cihazlar vacitesila 900, 120",

1500, 1800 va 2100-da havanrn tcmperaturu, riitubetliyi,tazyiqi, ktileyin siireti ve istiqanreti tizerinde rntigahi-delerin aparrlmasr ve toplanmrg rlalumatlarrn tehlili.

4. Sarnur-Abgeron kanahna baxrgrn kegirihnesi.5. Taxtakdrpti su anbarrna baxrgrn kegirihnesi.6. Orazideki suvarma gabekesi ile tanrqhq.7. Orazideki su techizatr qebekasi ile tanrghq.8. Samur-Yalama Milli Parkrna tnargrut tagkil ederak ora-

dakr bulaqlar ve su-bataqhq kompleksleri ile tanrghq.

186

II kurs talabalari:L Qaragayda mtiveqqeti hidroloji rni.iqahida tnenteqesinitt

tegkili.2. Suyun seviyyasi tizerindo n-rtigahidalar.

3. Suyun fiziki xassalarinin teyini.4. Su serfinin mtixtelif usullarla dlgtihnesi.5. Su serfinin hesablanmasr.6. Qayrn enini profilinin tartibi.7. Qayrn uzununa profilinin tertibi.8. Qay deresindeki izlere gtire maksitnal su sarfinin hcsab-

lanmast.9. Qaragayln axtm xarakteristikalartntrr hesablanlnasl.

10. Asrh getirmelar serfinin dlgtilmesi.1 1. Asrh getirrneler serfinin hesablantnast.12. Suyun bulanrqhfirnrn teyini.I 3. Dib gtiktinttileri ntitnunosinin gtittirtilrnesi.14. Getirmelerin qranulometrik terkibinin tayini.15. Qaragay tizerindeki Riik liidroloji manteqesine yerina

yetirilen rntigahidelarle tanrqhq.16. On azr lki gtin rniigahidalerin apartlrnastnda igtirak et-

mekle Quba rniiqahide menteqesinin igi ile tanrqhq ve

elde edilmig melumatlar tizra rneteoroloji elementlerittsutqahq gedig qrafi qlerinin qttrulmast.

17. On azrbir defa iqlim kegid zonaslna rnarqurutlann tegkil

olunmast.Gelecekde yay tedris-tecrtibesini ytikseltmak rneqsadile

bazanrn arazisinde rneteoroloji rntigahide mantaqesi yarattnaq

ve orada standart cihazlarla yanagl, Avtorlatik Meteoroloji

Stansiya da quragdrrmaq maqsade uy[undur. Harnqinin MilliHidrorneteorologiya Departamenti i I e bir ge bazantn yax tn I t ! t n-

da Qaragay tizerinde stasionar hidroloji mtigahida rnenteqesi

te gki I etmek rntirnktindtir.

r87

4.s. coGRAFiyA nrUeuivrrivi ixrisAsr Uzneq6l recnUnasixiN regxir-i

Qdl tecrtibesinde telebelerin yerine yetirdiklari praktikiqler bilavaste cofirafiya tzre Milli kurikulum standartlnrn to-lablerine uyfiundur. Cofirafiya mtiallimliyi ixtisasr tizre tehsilalan telebelerin bu tacrtibeleri dtizgtin yerine yetirihnesi tigtinonlan heyata kegirmeleri en rntihtim teleblerden biridir.

Cofrafiya fenni iizra sinifdonxaric iqler- yeni ekskursiya"tacrtiba ve rntigahideler gagirdlerin idrak qabiliyyetini aktivlag-dirir, onlarda praktik fealiyyet yolu ile elmi anlayrqlann fonna-lagmasrnr asanlagdrrrr. Sinifdenxaric iglarin tagkil edihnasi me-suliyyatli ve getin ig prosesi olub. rntiellirnden rniixtelif cofirafibilik ve bacarrq teleb etmokle yanagr tegkilatgrhq qabiliyyati veeyni zamanda tehltikesizlik qaydalarrna amal etmasini de telabedir. Bu meqsedle cografiya rntiellimliyi ixtisasr tizre tahsilalan telebeler 961 tocrtibesindo bilavesite sinifdenxaric iglari ha-yata kegirmeli ve onun tagkil edihnesino verilen telebler ile ta-nrg ohnahdrr.

Colrafiyadan sinifdenxaric iglerin hayata kegirihnasitigtin en rniinasib yerlerden biri coSrafiya meydangasrdrr. Bura-da gagirdler rntixtelif tebiet hadisaleri tizerinds rntiEalridolerapara vo tecrtibeleri yerine yetire bilerler. Colrafiya meydan-gasrnda yerine yetirilan an rntihtim iElerden biri gagirdlarin me-teoroloji cihazlardan istifade etmakla havanrn elernentleri tize-rinde rntiEahideler aparmasrdrr. Bu rntigahicleler onlarda mehel-lin iqlirn xiisusiyyotini rntieyyen eda bilmak bacanlrnr fonna-lagdrnr. ig prosesinde qagirdler meteoroloji cihazlar ile iglernakverdiglerini de alde edirler. Lakin, bele rntiqahidelerin en mti-htirn caheti gagirdlerin serbest gakilde neticeler elda eda bilnrasive ya tebiat hadiseleri tizerinde rntisteqil suretde etdiyi alde et-diyi "kegf '-lerdir. $agirdlerde co[rafi tofekktirtin inkigaf etdiril-mesi iigtin bela fealiyyet ndvlerinin eharniyyeti bdytikdtir. Bu

188

tipli rntigahide ve tecrtibaler gtineqin tifuq tizarinde dtigrne bu-

calrnrn deyigrnesi, obyektlarin kdlgesinin gtin va ya rntieyyen

ddvr erzinde artrb-azalmast, gayda suylln seviyyasinin tareddti-dti, su quyusunda suyun seviyyesinin deyiqn-resi, yar[anrn inki-gafr ve s. -i ehata ede bilar. Sadalanan praktiki fealiyyat sahele-ri mtigahide ve tecrtibelerin yalruz colrafiya meydangalartndadeyil, onun htidtidlanndan kenarda apanltnastna telab yaradtr.Bu ise cofrafiya rntiellimlarinin ig planrntnda praktik iglerinrniixtelif variantlarda apanlmast tigtin esas verir. Respubl ikarnr-zrn mtixtalif bolgelerinde (kend, rayon tnerkezleri, Eeherler)fealiyyet gdsteran colrafiya rntiellinrler tadris prosesinda eya-

niliyin tetbiq adihnasi, praktik iglarin hayata kegirilmasi tigiingenig imkanlara rnalikdir. Mehz bu xiisusiyyetler rniiellim ha-

zrrlrfrnda nezore altnmalt vo telobelera gol tecrtibesinde tebieta

ekskursiya, tecrtibe ve rntigahidelarin mtixtalif variantlanntntegkil cdihnesi va onlara verilen toleblar oyredihnelidir. Tale-balor ilk novbedo sinifdrnxaric iglerin yerirta yetirihnasindemliallimin istiqarnetlendirici rolunun rnahiyyatini baga dtiqrna-

lidirlar. $agirdler apanlacaq mtigahide va ya tecrtibanin natica-lerini qabaqcadan bilmamelidir. Mtigahide va tecrtibenin neti-celerinin onun cizti terefindan taprldrfrnr ve ya "kegf edildiyini"hesab eden tolebanin fanno olan maralr gozlenilmaz daracede

artrr. Bununla yanagr rntixtelif hadise ve obyektlar tizarindeapanlan mtigahida ve tecrtibelerin neticeleri gertyoj, sxeln, es-

kiz, plan, diaqram, qrafik, esse, konseptual cedvel va s. gekilda

ifade edilmesi toleb olunur ki, bu da gagirdlarda colrafi bilikla-ri praktiki tetbiq ehne qabiliyyatinin inkigafina sabab olur. $tib-hesiz ki, cofirafiya fenninin tadrisinde hayata keqirilan bu ted-

birlerde rntiellim helledici rola rnalikdir, igin rntivaffeqiyyatle

heyata kegirihnesi ondan asrhdrr. Mi.ielirnin hazrrhq saviyyesi

isa tehsil miiddatinde slda etdiyi bilik va bacarrqlar sevviyyasi

ile olgiila bilar.

189

Agafirda cofrafiya rntiallirnliyi ixtisasr tizre gdl tacrtiba-sinde apanlan iqler haqqrnda malumat verilir.

l. "Kompasla cahat tayini " rttdvzusuna aid lacrtibanitttaSkili

Tecrtibenin meqsedi tiftiqin cehetlerinin teyin edilrnestigtin vasitenin qurulugunu sada fonrada gagirdlere oyretrneyiriyollannr baqa sahnaqdrr. Aparrlan tadqiqatlar gdstarir ki, ga-

girdlar istifade olunan "kompas" vo ya onu evez eden "cihazrn"qurulugunu tasevvtir ede bihnir ve ig prinsipini derk etmir. On-lar mahalde kornpasdan istifade edilnresinde de gatinlik gekir-ler- "kompas"dan qaydalara dtizgtin emal etmir ve neticade ce-l'retleri dtizgLin teyin ede bihnirlar.Bunun sebebi rni.iallirnlerinbu prosesi dtizgtin teqkil ede bihnernesidir. Telabelare mdvzuyadair tecrtibenin aqa[rdakr plan tizre yerine yetirilrlesini oyret-mekle, onlarrn pege hazrrlr[rnda rntisbot rol oynamrE olarrq:

Tacrtibaya hanrlry:Tecrtibe tebii axrnayan yaxurd durlun halda olan olan su

guxlrrunun yanrnda heyata kegirilmelidir. Tacrtibe agrq arazideapanlmahdrr. Bu yer ela segilmalidir ki, tecrtiba apararkontalobelorin hamrsr onu mtigahide ede bilsin. Tecrtibeni yerineyetinnek tigtin teleb olunan avadanhqlar - sLr, aglq ve yastl qab,

yarpaq, rnantar. rnaqnit, iyne-dir.Tacriibanin gedisi:Mtiellirn ozti tacriibeni avvalceden heyata kegirmeli vs

neticenin dolrulufr.rna emin ohnalrdtr.Tecrtibe melumdan machula do[ru prinsipi esasrnda tig

morhelada heyata kegirilir. Bu ilk novbada maqnit pargaslnltifuqi istiqarnetda qoyuhnug iynaya yaxrnlagdrrmaq vo no ba$

verdiyini tolebelerdan soru$maq lazrmdrr. Bu prosesi motiva-siya merhelesi adlandlrmaq olar. Telebelerden goxu bu hadiso-ni bele izah cdir ki, iyna uraqnitlegrnigdir ve ona gdre da danrirpargaslna teraf i stiqarnetlenir.

190

Tecrtibenin sonrakt merhelesi aga!rdakr kimi heyatakegirilir:

- suyu agrq qaba tdkerek onun durr[un oltnastnr gdzle-rnak lazrmdrr.

- sonra iyneni mantardan keginnek laztmdtr. Mantarr di-ger ytingtil, iynani suyuu tizerinde saxlaya bilen agya ile evezetmek rniimkUndiir.

- Maqniti iynenin bir ucuna stirtrnek laztmdtr.- iyneni ehtiyatla suyun tizerindeki o$yanrn (rnantar') iis-

ttine qoyrnaq va onun hanst istiqarnetde dayandrlrnr mtiqahideetmok ve iyneye ytingtilce toxunmaq yeni onun yerini de-yign-raye mecbur etmek va yenidan grizlelnek lazlrndrr. Bag

veron neticeni talebelerden soru$maq rnaqsedeuyfiundur. Onlariynenin ucunun daima bir istiqarnete ycineldiyini mtigahide edirve teectiblanirler. Lakin, telebaler iynenin ucunult gimala terafistiqarnetlendiyini ve bunun sebebini anlaya bihnirler. Maqnitiiynaye yaxrnlagdrrarken ise iyna istiqametirri deyigdirir.

Tecrtibenin tigtincii rnerhalelesinda nraqnit ve matttardattistifadeye entiyac qalmr. Adi yarpaq [izerine nazik, suyun tize-rinda qala bilecek uzunsov demir pargasr. iyna va qoyulur. iynesuyun tizerinde yarpafir daima bir istiqarnete yorraldecakdir. Br,r

istiqarnet gimah gosterir. Telebaler tiftiqi istiqametde dayananpolad cismlerin Yerin rnaqnit qiitblarino istiqametlondiyiniderk edir, Yerin maqnitizrni haqqrnda tasevvtir alde edir. La-kin. bu tecrtibenin rneqsadi ferqlidir. Telabelar cehetlerin teyinedihnesi tigtin an vacib olan erneliyyatr gagirdlere baqa salma-

frn yollanni dyrane bilerler. Cehatlerin dtizgtin teyin edilrnasi-nin vacrbliyini rzah ederkon rntiellirn tacrlibenin ikinci tnerhe-

lesinde oldu[u kirni har hanst maqnit pargasrnt yaxrnlagdrrmaq-la cehatlerin teyin edihnesinde yarana bilan problernleri tniley-yan ede bilirler.

Tecriibenin sonunda rntiellirn telebalera kompastn ig prin-sipini ntirnayrg etdirir ve apanlan tecrtibode iynanin istiqanrati

l9r

ila kornpas eqrebinin uclartntn eyni istiqarneta tuglandrIrnr rnli-qayisa etmesi soruglnasl meqsedeuy[undur.

Yekunlaqdrrma merhelesinde mirallirn telebelerin Eagird-lere vera bilecekleri suallartn lnezlrununu soru$ur:

- On sada kompasr nece dtizaltmek olar?- Ne tigtin iynenin ucuna maqnit stirtdtik?- Mantara kegirilmig ve ya yaryaq tizerinde qoyulnrug iy-

nenin ucunun daima eyni istiqamete ydnalmesi Ite ile alaqe-dardrr?

- Ne tigiln iyneye ve ya kornpastn eqrebinin uclartnarnaqniti yaxqnlagdrrdrqda o, 6z istiqamatini dayiqdirir.

Kompasrn dtizaldilmasi sinif geraitinde de hayata kegirilebiler. Lakin, tecrt.iba bazastnda bu dalra somereli olur ve sonra-kr tecrtibalarin yerina yetirilrnesi tigtin irnkan yaradrr.

2. "Mahalda kdlganin istiqantatina gdra cahat tayini"mr)vzusuna aid ntiisahida va tacrtibalar.

Tacriiba va nttisahidaya hazrrlqa) Mtiellim evvslcodan tecrtibe bazastnda hatnar sethde her te-

refi agrq olan saheni rntiayyen edir.b) 1,5 m uzunlu[unda iki, 50 srn uzunlu[unda bcE eded paya

hazrrlanrr.c) tacrtibede istifade olunmaq tigtin gantada - kontpas,gakic, te-

baEir, brgaq, ipTacriibanin gediS:Tecrtibe mtigahide esastnda, nisbaten uzuntntiddetli vaxt er-zinde yerine yetirihnelidir.Tecrtibe bazasrna gelen gtini.in seherisi glrn- Saher saat 6:00- da telebelar sahaye galir;- 1,5 m-lik payanr agrq sahenin ortasrna basdirirlar;- payanrn kdlgesi istiqamatinda, kolganin qurtaracaltnda 50

srn-lik payanr yere sanclr ve ortadakr payadan ona ip gekirler;

192

- saat 10:00-da tolabelar yeniden saheye gelerek yeniden kclla-nin istiqarnetinda, son serheddinda ikinci payail basdrnr veiple birlegdirirler;- saat l4:00-da arnaliyyat yeniden tekrar olunur;- saat l8:00-da giin erzinde sonuncu defa erneliyyat takrarlantr.

Omeliyyatrn gediginde talabeler qeyd deftarlerinde cedvalgeklinda kdlgolerin uzunlu[unu qeyd edir.Kolgenin herekatistiqarnatini eks etdiren sxemi gakirler. Telebelar sonuncu emo-liyyatr yerine yetirdikdan sonra onlara apardrqlan mtigahideyaaid yekunlagdrncr suallar verila biler:

l. Kolgenin istiqameti nece deyiqrniqdir?2. Gtiniin hansr saatrnda kolgenin uzunlu[u en qlsa ohnugdur?3. Kdlgenin uzunlu[unu gosteren en uzull ip hansr saatda

rntigahide olunrnuqdur?Seher vo ax$am basdrnlan payalar arasrnda tebagirle xett

gakilir ve yanrngevre ahnrr. Telabeler kornpasa esasan cehatlarimtieyyen edir.

%,ofr

$akil 4.3. Qnomona gdre kolganin rntiayyen edilmesi

On uzun kdlgenin dtigdtiyti istiqarnetin - gtinorta xetti veya meridian xattinin bir pargasr oldulunu teyin edirler. Mtiga-hide gol tacrtibasinin sonuna yaxln bir-iki defe da tekrar olunur.Kdlgelerin uzunluqlarr ferqli olacaqdrr. Telebeler gtineq giiala-

193

nnln sutka arzinde ve ayn-ayn gtinlerda nece deyigdiyini tizlarimtigahide etrnekle yana$r eyni zatnartda gelacekde qagirdlere

igin tegkilini de dyrenirler.Tecrtibenin tegkil edihnesi telebelerin qruplara ayrtlmast

ile de tegkil edile biler. Bu zantan tecriibe tig ferqli sahede apa-

nlmahdrr: hamar sethde, tepenin canub yatnactnda ve tepeningimal yarnactnda. Telebelerin eyni vaxtda ve eyni giinde aldrq-lan neticeler ferqli olacaqdrr. Bcla ki, tepanin cenub yatnactndakdlgelerin uzunluqlan daha qtsa, gimal yamactnda ise daha

uzun olacaqdrr. Kolgenirr uzunlur[una gdre sethin istilik udmasl

arasrnda olan asrhhfitn ve bununla da Yer sethinin qcyri bera-

ber istilik almast neticesinde iqlirnin mtixtelifliyinin derk edil-mesi -tecrtibenin an tntihtirn rnaqsdidir.

3."Azintut va isliqamatlarin layinitt mritzttsurta aidmiisahida va tacriiba.

Tacrilba va niiSahidaya haztrlrqTacrtibenin apanltnast Ugtin tecrtibe bazasltrda geniq lakin

agrqerazi mtiayyen edilir. Tecrtibeni aparmaq tigtin teleb olttnan

avadanhqlar: iizarine 40X40 srn olglide taxta lovhe berkidilrnigt-rnetrlik paya,4 edad 50 srr-lik paya, kornpas, ka[tz, qaleln.

Tacriibanin gediSi:Paya tecrtibe apanlacaq sahenin teqriban tnerkez hisse-

sinda qaquli istiqametinde yera basdrrrlrr. Lcivha tizelirte cizi.i-

ni.in dlgtistinde kalrz barkidilir. Uftiql istiqarnetde kornpas qo-

yulur. Mtiellim ve telebelerden iki nefar tnerkezde -payanln ya-

nrnda dayanrr.Merkazde dayanan telebaler ka$rztn ortastnda igare- ixti-

yari ndqte qoyur va oraya kompasl ycrlegdirerek onu iqgi ve-

ziyyetine getirirler. ikinci rnerhelade kotttpastn nrerkezindan

esas cahetlere (veya azimut bucaqlara) - $rn (00-3600), Cenub( 1800), Eerq (900), Qerb (2700) olan istiqarnetlari mlieyyen et-

rnek ve eyni rnesafade 4 payant basdtrlnaq lazttndtr. Osas ce-

hetlerin her birinde bir telebe durur.

t94

E:-'.1-:'.***.:"

,,". b..

$okil 4.4. Azirnut bucaqlartntn teyin edilmesi

Qalan telebeler ise atrafda olan obyektlerin- afiac, kol,grilmege ve s.-in yantnda dayanrrlar.

Merkazde dayanan telabe ka$rz Lizerinde diger talebelerindayandrfir istiqarreti rntieyyen cdir, taqribi ve ya gozoyan -olgtilen mesafelere uyfiun olaraq (obyekt olmadrqda telabalerinher biri nomra ile ifada olunaraq farqli erazilarde dura bilerler)qeyd olunur, gimala olan istiqarnet ile onun araslnda azitl'tut

bucalr gakilir ve lrr

$akil 4.5. istiqarnetlerin rni.ieyyen edilmesi

2

c

195

Bu tecrtibe telebalarin mahallin plantntn gekilmesine dairpraktik iglarinin yerine yetirilmesinde mtihiirn rol oynayrr, on-larda tagkilatgrhq qabiliyyetini artrrrr.

4."Mahallin planmtn tartib edilntasi" ntc)vzt'rsuna' aidtacrtiba.

Tacriibaya haztrltqTelebeler 5-6 neferlik qruplara aynltr. Onlartn her biri

avadanhqlarla tarnin olunur. Praktik iqin apanhnasl tigtin tecrti-be bazasr 6zU butovltikda obyekt kirni segile biler. Tecrtibeniaparrnaq tigtin teleb olunan avadanlrqlar: tizarine 40X40 sm 6l-gtide taxta l6vhe- planget, transportir, rnasafeolgen, kompas,gertyoj kaprzr, xatkeg, qelam

Tacrtibanin gedisi:Talebeler ilk novbode tacrtiba bazastntn enini, uzunlufiu-

nu dlgtirler ve uyfiun olan miqyas segirler. Meselen: l:1000yeni, 1 sm-do 10 rnetr. Planqetin agalr saf ktinclindo n-riqyas

yazir. Tolebalar bazada olan asas obyektlerin- kottecleritt,yemekxananrn, su quyusunun, voleybol rneydangastntn, tennis

stolunun, hovuzun ve s-nin siyahisi tutulur.- Birinci 6lgme tigtin planqet bazantn giriq qaprsrnda qu-

rulur. Plangetde bu yer qeyd edilir. Kompasa asasan bazantn gi-rig qaprsrnrn hanst istiqarnetda oldufiu teyin edilir ve qerti igara

segilerek qeyd edilir.- ikinci obyektin birinciden olan tnesafesi olgtiltir, rniqya-

sa mtivafiq olaraq kigildilir, istiqamati tuqlama xetkegi ilerntieyyen edilir, kompasa osasen istiqamoti ntLieyyan cdilir,transportire esason azimut buca[r tayin edilir ve gerti igare segi-

lir-planget tizerinde qeyd olunur.- tigtincti, dordtincti, beginci vo s obyektlerin igaresi de

verilan ardrcrlhqla teyin edilir ve planqet tizerine qoyulduqdan

sonra plan haztr olur. (ntirnuna)

t96

+$$.

tt

a: IIJtt

r4a

lrl*it:gITFPF.a rt.rt * +4 {{

&

t oqs

I*q9;

rl,1

\

T$ekil 4.6. Mehellin planaalrnrnasr (niirnune)

Yerine yetirihnig praktik ig telabelerin galecek pege ha-

zrrh[rnda rntihiim ehemiyyeta malikdir. Orrlar rnektab proqra-mrndakr "Plan va xerite" bdlmesinin tadrisinda bu tacrtibadengeniq istifade etrnelidirler.

5." Hilndtirltiklarin tayin edilma,si" ntdvzusuna aidtacrtiba.

Tacrilbaya hanrlryQol tecrtibesinda talabolerin yerine yetirdikleri praktik i9-

lerden biri nisbi htindtirltiklerin 6lgtihnesidir. $aher rnektobleri-nin akseriyyetinin heyetinde bu tecriibani yerine yetirrnek tigtingerait yoxdur. Praktik igin heyata kegirihnasitigtin iizeri 100 srn

-lere bdltinmiiq, htindtirltiyti I metr olan T Eekilli taxta nivelirinolmast kifayetdir. Nivelirin qurulugu bir rnetrlik nazik ve ha-

mar payanrn yuxan hissesina perpendikulyar berkidilrnig 30-40

sm-lik nazik taxta pargastndan ibaretdir. Yaxgr olar ki, telebelar

rntixtelif kigik qruplara ayrtlstn ve erazida olan mtixtelif htin-

dtirltiklti tepelarda bu tapgrnlr yerine yetirsinler.

t97

fi

I

Tacriibanin gediSi:Niveliri yere mohkerl sancmaq tigiin onun ucu yonulur.

$aquli istiqametde yere sancthr. Nisbi htindtirltiyti teyin etrnektigtin an azr iki gagird calb edihnalidir. Nisbi htindtirliik aEa[r-dakr qaydada olgtiltir.

- Telebelerdan biri niveliri tepenin eteyinda qulur, iifiqiberkidihnig taxtanln ve ya xetkeqin tist tilinden baxtr.

- ikinci telebe nivelirin tisttine berkidilmig taxtanrn (xet-keqin) tist tilinin davarnr olan xeyali qtia ile tepenin yatnacllltngortigdtiyti yerde torpa[a taxta pargasl vLrrur.

fiI5

n"

32I]

I

3z

I l

5

o

$ekil 4.7. Nivelirlarne

Daha sonra iigtincti, dordtincti ve s dafe emeliyyat tekrar-lanrr.

Htindiirltiyo qalxdrqca tapenin tasviri horizontallarla yenieyni htindtirltiye malik olan eyri xetlerle tesvir edilir.

198

$akil4.8. Profilin teyin edilrnesi

- Bu noqtanin tepenin eteyinden olan htindtirliiyti I tnetr

olacaqdrr. Sonra nivelir taxta pargastntn yerinda qurulur. Yena

de erneliyyat davam etdirilir. Her bir livelir digarindan bir rnctr

ytiksekde qurulur. Sonuncu defe nivelir tapatrin yalnaclnln yuxa-

ir lrissesirrda lakin zirvasinde qurulmaybsa, bu za'n1an nivelirin

ziruaden yuxanda qalan htindtirltiyti tutulur ve (tneselen hesab

etmak olar ki, tepenin yamactnda nivelir 5 defe qumlmuq ve

sonuncu dlgrne zatTrant nivelirin zirueden yuxalda qalan hissesi

20 sr1.l olmugsa derneli teper-rin nisbi htindtirltiyti 4 tnetr 80 sn-t

ola biler) ka}rzlfizerinde noqte ve yantnda reqemle ifade olupur.

Bu tecri.ibenin heyata keEirihresi tolebelerde gagirdlara

planr tertib etrnek bacarrfirnt fonnalaqdtrmala irnkan yaradtr.

6." Stixur ntirnunelarinin kolleksiyasrnrn toplantlast"

mdvzusuna aid tecrtibe.Tecrtibeye hazrhqTelabalorin tacrtibe bazasr ve ona yaxln atazilerda yaytl-

mrg stixur niimunelerini toplamast ve onlarln qruplaEdrnlmastnl

dyienrnesi onlann pege hazrrh[r tigtin rntihtim tedbirlordsn biri-

dir. cografiyanrn tadrisinda diyargunashq prinsipinin heyata

kegirilmlsi, vetenperverlik terbiyesinin agrlanmastnda adl gaki-

len praktik igin ehemiyyoti bdytikdtir.Tocrtibenin gediqi:

t99

ilk novbade telebeler da! stixurlan ve minerallardan iba-ret kolleksiya yrfrnaq tapErnfir alrrlar. Da! stixurlannrn olgti-lerinin teqriben eyni olmasr meqsedeuylundur. Kolleksiya nti-munelerinin ntimayig etdirihnesina verilen teleblar telobalerinseliqasi, onlann teqdimetrne qabiliyyetinin formalagmasrna im-kan verir. Telebeler kolleksiyasrnrn yrfirhnasr iigtin nelerin ta-leb olundufiunu mtieyyan edirler: boq kibrit qutulan, yapt$qan,etiket tigtin kalrz.

Stixurlarr saxlamaq ve onlan seliqeli qakilda teqdirn et-rnek tigtin yer haztrlayn.

- Buna gdre de kibrit qutularrnr ele yaprgdrnnaq lazrnrdlrki, onlardan efl azt 9 yer altnsrn.

- Bu yerin her birinin igine etiket ka$tzr qoyulur.- Oraziden, yaxud rnarqurut xetti boyunca gedilen era-

zilarden daf stixurlan ve rninerallar toplanrlrr;- Toplanrnrg ntimunaler tozdan tenrizlenerek kibrit qutu-

lanna berkidilir.- Hazrrlanmrg ntimuneleri nomrelernek (dag stixurlanrrn

niimuna tizerine kafirzdan daire yaprgdrrrn ve ndnrreleyin) veetiketka dtizeltrnek lazrmdrr.

Telebeler gottirtilmiig stixurun st'rxurun haradan taprldr-

[rnr, tarixi ve vaxtr, da[ silxurunun texmin edilen adr ve niimu-nenin nomrasi etiketde qeyd edilir: (ntirnune)

$akil 4.9. Stixurlarrn kolleksiya ntimunasi

200

Stixurlann qruplagdrrrlmasma verilen telebler rntixtelifola bilar.

7. "Bitki ntimunelarinin kolleksiyasrnrn toplantnast"movzusuna aid tecrtiba.

Tecrtibeye hazrhqKolleksiyalann tartib edihnesi Cofirafiya fanni tizre Milli

Kurikulurnun standartlanna uy[un gelir. Telebelarin tecrtibebazast ve ona yaxln erazilerde yayrlmrg bitkilarin yarpaqlann-dan ibarst ntimunelerini toplarnasr ve onlartn qruplagdrrtluastntoyrenmesi onlann pege hazrrhlr tigiin rnUhtirn tedbirlerden biri-dir. Co[rafiyanrn tedrisinde da[ stixurlarr kolleksiyalan kimidiyargunashq prinsipinin heyata kegirihnesi, vatenparvarlik ter-biyesinin aqrlanrnastnda adr gekilen praktik iqin eharniyyeti bo-ytikdtir.

Tecrtibanin gedigi:ilk novbede telobeler bitki yarpaqlartndan ibaret kollek-

siya yrfimaq tap$rnEl alrrlar. Kolleksiya ntimunelerinin ntirna-yig etdirihnesine verilsn telebler talabelerin seliqasi, ottlartnteqdimetme qabiliyyatinin fonnala$lnaslna imkan verir. Tela-belar kolleksiyanrn yrlrlmasr tiqtin nelerin taleb olundulunurntieyyen edirler: resm albomu vo ya 40X40 sm olgtide kartonl6vlre, skog ve yaizolent, yapl$qan,

Bitki yarpaqlannt seliqali gekilde teqdim etrlek tigtin yerhazrlayn.

- Yarpaqlar btitov ve yagrl halda olmahdrr;- Oraziden, yaxud margurut xetti boyunca gedilen arazi-

lerde rast gelinan bitkilerdan yr[rlrr;- Tecri.ibe bazastnda bitki alemi zangindirsa talebalar

bitki herbarisini a!ac, kol, ot bitkileri ve ya lneyve, alactn gov-

desinin qabrlr ve s. kimi qruplaqdrra biler.-Toplanrnrg ya{paq ntimuneleri rasm albotnutlun sahi-

folerine ve ya karton iizerine yaprqdrnlrr.

201

- Hazrrlanmrg niimunalerin alttnda notnrelar yazia bilar,diger sehifede yarpafirn yarpafrn haradan gdttirtildtiytinii, tarixive vaxtr, bitkinin texrnin edilen adr ve ntimunenin ndmresietiketde qeyd edilir:

$akil 4.10. Bitkilarin herbarisi (niirnune)

8."Torpaq qatlarrntn toyin edilmesi" rndvzusuna aidtacrtibe.

Tecrtibeye hazrrhqTelebelor orta mektobin VI - VIII siniflerinde oxllyan $a-

girdlerle torpaq ve onun qurulugu, torpaq profiline aid tac-

riibaleri tetbiq etrnalidirler. Bu tacrLibelardan bezileri sinif ge-

raitinde hayata kegirile biler. Lakin xtisusile kend rnektebla-rinda torpaqla elaqeli tecrtibelerin rnahelda apartltnast tneq-sedeuy[undur.

Tecrtibenin gedigi:Mtiellirn tacrtibe bazastnda evvelceden torpaq qatlarlnlll

aydrn gdriindtiyti arazini mtieyyen etrnelidir. Yaxgr olar ki br-r-

nun tigtin nahamar erazi segilsin. Telebeler rniiqahide edilmesitigtin nezerde tutulan arazini

-bitki ve kollardan ternizlernali.- torpaq qatlannrn sayr,-onlann rangi,-qahnhIr,rtitubetin rniqdarr,- mesameleiyi,

202

- terkibinde humusun rndvcudlufittna dair melttmatlarl

mtizakira etmalidirl ar.

$akil 4.11. Torpaq qatlartntn tayin edilmesr

Humusun miqdartnln mtieyysn cttnak ligtin rnahqur birtecrtibenin heyata kegirihnasi rneqsedeuf[undur:

Miieyyan rniqdarda torpa[l terezide gekmak, her ltanst

tatniz qabda odun tizarine qoyrnaq, onun iyi gcdana qedsr

qrzdtrmaq laztmdtr. Torpaq soyudr-rqda onu yeniden qekmak

evvelkt gekisi ile rntiqayise ettnek laztnldtr. Eyni torpaflrlgekilerinin farqleri oradakr riitubet ve hun.rusnn miqdarrna aid

melumatlarr gosterir. Telebeler bu tecrtibani torpafrn rntixteliflaylartna tetbiq etdikda rntixtelif raqemler alacaqlar. Bu isa

torpaq laylannda humusun miqdanntn farqli olmastlla esas

verir"

9. " Stirii S m a ha d i s a s in i n nt o d el I a S d i r i I m a s i " - m d vzLt.\ tt tl Lt tl

tadris ina aid tacrtiba.Tacrilbaya hazrrltqStirtiqme hadisesi Azarbaycantn eekser regionlarr tigtin

xarakter olub, felakatli hadiselerden biri sayrlir. Stirtigrnonin

ba$ verme sebebininbilavasite insan fealiyyati ile olaqeli

203

olmasrni telebolere aydrn baga salmaq tigiin stirligtne hadise-sinin modelini yaratrnaq yerine dtiger.

Tacrtibanin gediSi;Tecrtibe bazasrnda siirtigrne hadisasini rntiEahide ctrnak

tigtin rniinasib yer segilir.

$akil 4.12. Siirtigma hadisosiBunun tigiin:

- meyilliyi 100-150 olan yarnac mtieyyen edilir;- Yamac kigik arazini ehate etrnelidir ki, bu yalnrz lokal

xarakterli olsun.- stirtigrna "bag vermezden evvel" arazinin fotogekili gekil-

rnelidir.- rneyilli erazinin tizerindo olan alaq bitkileri, kollar grxa-

rrlmahdr;- tapenin zirvasinde tist qatrn zedalandiyi yere vaxtagrn su

toktilmelidir.- ilk gtinlar heg bir hadise mtiqahide olunmur.

Daha sonra ise yamacboyu iist qatln eteyo do[ru stiniqdtiytintimtigahide etmek rniimktin olacaqdrr.

204

Talobaler torpaq siirtigmelerinin yaradr[r problernlere aid bilik-lerini mtizakire ederek, veziyyetin normallaqmastna olan taleb-

leri mtizakire edirlar.l0."LandSa.ftm kontpleks dyranilntasi"- tttdvztlsuna aid

tacriiba.Tacriibaya haztrlqMtigahideler zamant talebelor etrafda olan relyef fortnala-

nnr, zirva. etek, yamac, torpaq- bitki orttiyti va s. gdrtinan kotn-ponentleri mtigahide etmiq, onlartn fon-nalaqmastnda go-

riinmeyen komponentlarin - tetnperatur, tezyiq, rtitubetin ro-

lunu mtizakira etmiqler. Tolabeler nazeri biliklorin praktikaya

tetb iq etrnekle nezorr b ilikleri ni rnohkernl endi rirler.Tacrilbanin gedisiSonuncu praktik ig kimi tetbiq edilen tacrtibe zarlranl

telebelerin qruplara aynlmast rneqsedeuyfundur.Birinci qrup- tecrtibe bazastnt eharta eden relycf fornra-

larr,- tepaler, deraler, yamaclar, onlartn htindtirltiyi.inti rniiayyen

etmek, geoloji qurulugu va yayrlan arazilerde stixurlar haqqrrrda

rnalumat toplamafir tiyranmak laztmdtr.ikinci qrup - tocrtiba bazastna yaxrn yerlagen gay dcrcsi ,

bulaq, gol ve digar sututarlara aid melutnatlart- derinliyi axrn

stireti istiqarneti stixurlan, terkibi ve s melurnatlart dyrennrak

taleb olunur.Uqtincti qrup- erazinin torpaq, bitki orttiyti. canlt alern

haqqrnda melumat toplamah, torpaq ve bitkilsrdan ntjtnutlalar

gottinnak, onlann novlarine aid melurnat toplamaq teleb olttuur.

Qruplann igi onlar tarefindan verilen vo miixtelif forrnalr

teqdirnatlarla yekunlagrnalrdrr, sada ve miikkemmel matn, foto-

Eekiller, sxemler. cofirafi adlar ve terminler ltifiati tartib etpakve s. toplayaraq igin sonunda fealiyyetlerinin teqdimatrnr kcair-

melidirler.

205

$akil 4.13. Tebii landEaft va onun kornponcntleri

Taleboler landqaftrn tehliline aid tapErnqlan yerine yetir-nrakla gagirdlerin tabiote ekskursiyasrnl taqkil etnreyi ciyralrir-ler. Ekskursiya tiq rnerhelade lrayata kegirilir:

a) ekskursiyaya hanrhq- onlar qruplara aynllr. lidcr vekdmakgi seqilir, ig planr- gdri.ilacek igler planlagdrnlrr, ig bolgti-sti ayrrhr.

b) ekskursiyac) ekskursiyanln yekunu- teqdirnatrn hazrrlanmasr, orlLut

teqdim edilmasi, qiymetlendirrne.Rayonun iqtisadi co{ra.fi saciy},asinin dyran ilmasiTacrtibaya hazrrhqTelebalerin iqtisadi cofirafi biliklarinin rndhkemlandiril-

mesi. co[rafiya rniiellirnlerinin carniyyetla aktiv elaqesini qur-maq rneqsldi ile onlann yerli ehali arasrnda sorgu aparmaq qa-biliyyetlari forrnalagdrnlmalrdrr. Bunun tigtin ilk ndvbeda te-

206

lebelar qruplara aynlmalt vo ve sorgu aparacaqlarl respondcnt-

lere uy[un suallar tartib edilmelidir.Tecrtibenin gedigiKend ehalisi arasrnda tartib edifiniE alket suallar asastnda

sosial sorfiu kegirrnekAnket ntimunaleria abili t6-65 rnda ki

va qadtnlar arasrnda apanlall sorEu

l.Adr,soyadt2.Yerli yoxsa gahnadir3. Omok fealiyyeti ( harada iqleyir,iglarnirsa ne tigtin)

4. Mevacibi ( onu qane edinni)5.Olava qazanc elda etrnak tigtin hansl igle rneglul oltrr

6. Kendden gehnek fikri vannt(sebebi)7. Kendin sosial inkigafinr gticlendinnak tiEtin lranst

teklifleri vererdinizb.Taqatid vash kisi ve va qadtnlar arasrnda apat'llan

sorguLAdr, soyadr2.Yagt3. Omek faaliyyati ddvriinde ne iEle rneqgul olub

4. Ne qeder emek pensiYast alrr5. Kandin tarixina aid neleri bilir6. Kendde bag veren hansr tebii hadise yadtnda qalrb

7.Kend ahalisinin taserrtifat fealiyyatinde haust deyiqik-

likler bag venniEdir8. Kendin sosial inkigafinr girclendirmek tigtin hanst tak-

lifleri vererdinizc. Maktsb vaslr usaq ve ven vetmalar arastnda aoartlan

lv

sorEu1. Adr, soyadr2. Yagr, necanci sinifda ve neca oxuyur3. Kandde yaqarnafirndan raztdtnnt

207

4. Moktabdeki geraitdan razrdrrmr ( tarnir. istilik,levazinat)

5. Hansr peqeni segmek niyyetindadir6. Gelecekda kendde qahnaq yoxsa buradan uzaqlagmaq

istayir7. Asude vaxtlannr neca vo harada kccirir8. Hansr iglarda ailesine kdrnek edir ve ya etmir9.Kandin inkigaf etdirrnek tigtin na taklif edird. Kandin icra vr va beledivva sadri ile aparrlan

anket1. Adr, soyadr, hansr ilden bu sahade gahgrr2. Kend ahalisinin sayr, cins ve ya$ tarkibi3. Otan il erzinde kendde do[ulan va dlanlerin sayr4. Kendde evlerin sayl ve onlardan necasinde daimi

ya$ayr$ yoxdur5.Kend ohalisinin esas meg[uliyyeti6. Kendde mtiessise ve idarelerin sayr7. Ohalinin rniqrasiya vaziyyeti- kdgtib gcdenler vo ya

bura gelenlarin nisbeti8. Kendde apanlan tarnir tikinti iqlari- yollann veziyyeti,

iqrq ve istilik tominatt9. Kendin inkigafr tigtin hansi tekliflor vermek olarTacrti b an in yeku n I aS d r rilnta s r

Toplanan materiallarrn sisternlagdirilmesi.Neticeningrxarrlmasr.

4.6. Turizm va rekreasiya tizra qtil tadristacriibasinin tagkili

"Turizm va otelgilik" ixtisasr tizre tehsil alan telebolerNtigedi tedris-tecriibe bazasrnda yerleEdiri ldikdan sonra tecrti-benin tegkili baresinde etraflr melumat verilir. Bu ixtisas tizretahsil alan telebelarin tedris tecriibesi zatrrant aqafirdakr istiqa-rnetlerde turlarda igtirakr ve hemin turlann rneqsedi, rnahiyyeti-

208

ni dork etmoleri vacibdir. Tadris-tacrtibe bazasrnrn yerlegdiyibolgeda turist margrutlarr esason tebiet, tarixi ve etnoturlarrntagkilinden ibarar ola biler. Bu sebebdan agalrda harnin turlannqrsa seciyyesi verilir.

Birinci istiqamat; II Niigedi-Dehne-Zerqava-Tengaartr-Afurca-Qonaqkend-Xartan-yerfi. Bu istiqarnatde t+ tebiJt abi-dasi, o ctirnleden iki gelare, yaqr 500 irden gox olan parrd rne-qelari, derin deralar, errxbulaq ve pirben6vge mineral su buraq-larr turistleri colb eden asas rekreasiya ehiiyatla.drr. eo.aq-kend ve Yerfi kondlerinda yerri eherniyyetri tarixi abiderer, yer-li senetkarlrq ntimuneleri de vardrr ki, br-rnlar turist baxrmh ob-yektlerdir. Bunlarla yana$r Dehne, eonaqke,d ve yerfide yerliehalinin milli rnatbexle baSh ntimunelari turistlara teklif olunabi I er.

Dahna kendi milli irs ntimunolerindo, olan tikrne senetiile mehgurdur. Bununla yanagr, kendin etrafinda ekzotik rnegelandgaftr turistlari calb ede biler. Turun sonrakr dayanacaqmenteqasi Zarqava ksndidir. zarqava tatrann yaqadr[r lenddir.Burada turistler kandin folkloru, ciztinemexsus rnetbexi, ekzotiklandgaftr ile tanrg ola bilerlar. euba geharinin 33 km-is yerre-gen Tangaalrr turistleri en gox celb edan tebiat abidesi savrlrr.Manasr "Dafarasr yer"demekdir. Bdytik eafqaz dagla.nrnqirnal yarnacrnda iki da! arasrndan valvaleguy o*,.. D"erinliyi400-600 metr olan bu deroda a!, qara ve gehra r mermar sethegrxmlg ve nadir tebiet abidosina gevrihnigdir. iki dag arasrndankegen yol, srldrrrm qayalar. yagrlhqlar igindan u*un-guy, -"q.bu ke,din menzeresini fiisunkar edir. Srldr,m qayahqda"Qagaq Mayrl"rn malarasr diqqeti calb etsa da, oraya iege_kar_Iar_qalxa bilir. Buraya gelen turistler Tengealtr deresindan keg-rnakle gemen, rnega landqaftr ile 6rttilti genig sahe ile rastlagrr.Bu erazide piknik teqkil etmek, istirahat etmek miimktindiir.Yay mdvstirntinde Tangealtrna ktitlavi turist axrnr mi.igahideedilir.

209

Afurca Salalasi rayon merkezinden 42 km mesafede' ey-

niadh kendin erazisinde yerlegir. Kend etrafinda yiiksek qaya-

lrqdan axaraq etrafa toktilen Afurca galalesi 75-80 metr htin-

dtirlUkden axtr. Tavanr dafi guxttrlarlndan ibarat olan yerden

kegerken insant ister-isternez vahima btirtiytir' $elaleye .dofrutyoitirtti gayxanada etraf dafi ve meqedan toplanmrq otlardan

iamlenen gaytn dadt, tamt, qoxllsu btrtlin "qorxu"nu ve yor-

funlufiu aradan qaldrnr.

$akil 4.14. Telebeler Afurca yolunda

Qonaqkend-Xaltan-QarxunkandlSrino,elacedeBabadafi(3632i",r; ziyaratgahrna aparan girnal yolu da b,radan kegir. Afurca

Ertutttint g.J"n yolun berpa olunmalnasr buraya gelen turistle-

.i, u*rnrni rnenfi tesir gosterir. Qubanrn qedirn kendlerinden

biri hesab edilen Qonaqkand qedirn tarixe rnalik olan yagaytg

menteqesidir. Bu kenda Sasani irnperiyasr dovrtinde lrandan tat

210

,#?&-

rL

j+

rii r

,i

men$ali ehali kogtiriilmtigdtir. eonaqkendde hele de tat mengeliehali yagayrr. Yagayrg ,rentaqasinde xvlrl-xrx osre aidabidalsr, kurqanlar vardrr. Eyni zamanda eonaqkand bdlgeninmtihiirn xalgagrlrq markezlerinden sayrlrr. "eonaqkend" xalga-lannrn tarixi xvIII-xx esrlere tesadiif edir. ilkin asaslXorasan xalgalan olan Qonaqkend xargararr tedricen 6z zahirigdrtiniigtini.i dayigrnig ve Azerbaycanrn milli xalgalan srrasrnadaxil edilmigdir. XVIII asrde, osasan ise XX esrin II yarrsrndayarmarkalann geniglenmesile elaqedar bu xalgalarrn kornpozi-siyasrndan boytik dlgiide olan xovsuz xalgalarda istifade olun-mafa baglanrldr. Qeyd olunan margrutda turistrar eonaqkendinirs n{imunelerindan yararlana bilorler. Margrutun ncivbeti daya-nacafir Xaltan kendidir. Bu kendde rnegelikler, Qarxagu gayrvadisi, okean saviyyesindan 1780 rnetr ytikseklikda otuzdangox rntialicevi bulaqlar maraqh tebiet abideleridir. yerden 40-50 ve 36-38 dareca heraratla grxan isti sular tirek-darnar, oynaq,eseb, ostroxondroz, deri-z6hrevi, xroniki intoksikasiya, 6cyindamarlannrn aterosklerozn, qaraciyer iltihabr, made-bagrrsaqxesteliklerinin ve orqanizmin diger sisternlerinin rnrialicesitigtin yararhdrr. orazida azot ve kiiki.irdrti oksigen xasseli ter-mal ve soyuq sular vardrr. Yerli ehamiyyetli mtialice vannala-nnrn olmasr Xaltana gelenlerin saylnrn artnrasrna sebeb ohnug-dur. Bir nege saathq yorucu yolguluqdan sotua qarErdakr men_zere heyretamizdir. Bura gadrr geherciyina benzeyir. otraf ra-yonlardan mtialiceya gelenler 40 gtin mriasir geraitden tecridhalda heyat terzi si.irtirler. 1500-1800 m ytiksekrikde, qayalarrnarasrndan yriz illardir isti su grxrr. Suyun kirnyevi xassasine"doze bilmeyen" qayalar oyularaq tabii vanna emale getirnig_dir. orazida 2 boytik tebii vanna vardrr. Birindan qadr,lar. di-gerinden kiqiler istifade edir. Deyilenlera g6re genig arazida buctir tabii vannalann sayr goxdur. MarErutun son menteqesi olanYerfi kandinde esasen tatlar maskunlaqrlrgrar. Kendin tarixinin2000 il oldulu bildirilir. Kendda qedim kurqanrar movcuddur.

211

Kendin qedim hesab edilan erazisi rnehellalere aynhntgdrr:

Musa rnaiellesi, Quxur mehelle, Gtiney ,rehelle, Nuraliler rna-

hollesi, oftnernmedlilar rnehellesi ve s. Bu bolgti kandin digar

tarofinde yoxdur, evler de nesillere gore deyil, qanqtqdr'

Kandde tikinti meqsedi ile qazrntr zalnanl rnekteb erazisinde 2

metr derinlikde ocaq ve insan stimtikleri, baqqa bir hayetde VII

esre aid mis pullann taprlmasr erazinin tarixindan xeber verir.yerfi kandinin arxasrnda Keleva baba adh zirveye yaxtn bir

yerde qedirn tikililsr vardtr. Hemin tikililerin mtdafie xarakteri

iagrdrgr ehtimal olunur. Bu tikililer XI-XII esrlera aid edilen

y..ti ,"t r*iyyetli rniidafie qtillaleri kirni qorunur. Yerfi xalqa-

iarr dtinyadu Eo* meghurdur. Bura gelan hemvatenlerimiz, hetn

de ecneLi qonaqlar yerli xalgagr ustalar tarafindan el ile toxun-

rnug xalgalu., l',"r"sla alrrlar. Bu xalgalartn toxunrna qaydalan

gelen tuiistlara teqdirn olunur. Onu da qeyd edek ki, Ntigedi-

?erfi margrutu iizre turlann teEkili tigtin rntivafiq infrastruk-

turun olmamasr, xtisusile yolun gox berbad ve tehltikeli oltnast

da daha gox turist calb etmeyo imkan vennir. Qeyd olunan isti-

qu*rtar'turizm ehtiyatlarr zengin olsa da, onlardan senrarali

istifada etmeYe imkan vennir'ikinci istiqamat: II Niigedi-Quba gaheri-Qegreg-Ktisnet-

qazma-Qrrrzdehne-Xrnahq. Bu istiqarnetda tebiet abideleri, ek-

iotik landqaftr ile segilen erazilerin rndvcudlufiu turistleri daha

gox celb edir. Hemin istiqarnatde turizrn infrastrukturunun ol-

masr is, bu yerlarda istirahet ettnaya daha gox imkan yaradtr.

Margrutun ehats etdiyi erazide 20-den gox tebiet abidesi vardrr.

Buniardan derin gay derelari, Minaro adlanan tebiet abidesi, 4

[liit qrtutr, sorin iulu bulaqlar, fotosafari imkanla. turistleri

Jut u io* gelb edir. YaEayrg menteqlerinde yerli eherniyyatli

tarixi abideler, Xrnahqda muzey, rnilli rnetboxin oztinetnexsus

nti-rn"le.i xtisusiliyi ila segilir. Quba gaharinda XVI-XIX asre

uid otun mescid, harnarn, A.A.Bakrxanovtlll ev utuzeyi. bolge

,t utitirin ktitlevi qrr[rnrna sabeb olan mezarhq' diyarqlrnaslrq

212

muzeyi ntirnayig obyekti ola biler. euba_eegreg yolundaekzotik Iandgaft ile segilen erazrrer turistlori daha gox ."tb .di..Burada bir-birini evez eden tebiet manzareleri, geffaf ve safsulu bulaqlan fiisunkar menzere yaradrr.

gakit 4.15. euba_eegrag yolu

Buna gore de qeyd olunan istiqarnetde daha genig turizminfrastrukturu yaradrlmrgdrr. euba rayonunda oLn istirahetrnerkezlerinin yarrdan goxu bu margrut istiqarnatinde yerlagir.Ntigadi-Quba geheri Qegreq-Ktisnetqazma-errrzdehne-xrnahqmargrutunda tobietla bafih olan ekoloji, kand, istirahet turizrniinkiqaf etmigdir.

Quba Saharinda Quba Olimpiya Kompleksi yerlegir. Sa_hasi 16 hektardrr. Buranrn yagaylg ve oter gabekesi 60 neferiigtin nezerda tutulmugdur. otel 2 mertebeli 6 kotecden va 2 ya-taqh apartamentden ibaretdir. Kornpleksdeki avadanhqIar avro-pa standartlarrna uyfundur. Bar, restoran, konfrans zalr va di-

213

* 'l'' :,, i;l':: - ,lFq. idtqdlf&L ' 6 I

,J -otk'

gor xidmatlar qonaqlarrn ixtiyarrndadrr. 24 saat fasilesiz faaliy-

let gosteren otaq xidrneti istenilen vaxtda rnilli ve avropa metbe-

*inii y"*rklerini teqdim edir. Konfrans, banket, teqdit,at ve

yrgrncaqlann kegirihnesi ugun nezerde tutulan konfrans zah 200

naart*^tutuma malikdir. Kottecler kompleksin parkrnrn erazi-

sinde yerlegir. Kottecler rnilli elementler qorunmaqla avropa

tislubunda inga edilmiqdir. Kottecler yaqrl ba[ca-ba[rn .ehates-indedir. Olimpiya Kompleksinde yalnrz idrnanqrlar deyil' liam

de yerli ," *u.i"i turistler istirahet edirler. Quba gaherinde "Tu-

.un;,, ..Marecer,, istirahet merkezleri turistlerin ixtiyarrndadrr'

Qagraqeneneviolaraqistirahetrnerkezikimiforrnalaq-rnlgdri QegreE sdziintin menasl "Gel orur" demokdir' QegreE

"Giin deymeyen yer" adt kirni de yozulur' Quba rayonLlnun

gimahnda yeiteqdiylna gora Qegraqi kuzey de adlandrrtrlar' Bu

g.nig ,ruriaa agaciarrn irx diiztiliigti yayrn gox serin keqrnesine

Iabet olur. eigda ise ..grlpaqlagmrg"'alaclar qar orttiytine

btirtintir. QeEreq kendinde eyni adh istirahat merkazi turistlerin

ixtiyarrndaOir. Qegreq Qubanrn rnerkezindan 1l krn aralrqda

y.rirgi. ve ,r.gtirrit ehate olunmuEdur' Qegreq istirahet

merkezi bulaqlarr ile meqhurdur'

$akil 4.16. Qegreq istirahet rnerkezi

2t4

iil:ii1L

!

I

{

Qegregde evcikler ve kempinqlerden ibarat rltixtelif isti-rahet gugelerinde her il ytizlerle yerli ve xarici turistler istirahetedir. 1987-ci ilde faaliyyete baglamrq bu istirahet zonasl 6zelmtilkiyyetdir, tuturnu 72 neferlikdir. Qagrag istirahat rnerke-zinin terkibine "Naxgtvan", "Somed" ve "Cennet" istirahet gti-qeleri daxildir.

Bunlar igarisinde daha gox "Cennot" rekreasiya markezitanrnrr. "Qegreg" istirahet merkezinin Quba geherinda filiahyerlegir. Burada 2 mertabeli bina ve I otaqh kotteclerdan istifa-de etrnek olar. Bunlardan rnotel kimi de istifada edilir.

$akil 4.17. "Quba" istirahet rnerkozi

"Quba" istirahat zonasr Qegreg kendine geden yolun ke-narrnda, srx rnegalikde, Qudyalgayln sahilinda yerlegir. Menze-

2t5

ffi,l r

reli landgaftr ile segilir. istirahet zonasr 2001-ci ilda fealiyyate

baqlamrgdrr. Umumi tutumu 40 nefar olan bu turizm obyekti 9

kottecden va 4 istirahet evinden ibaretdir'Ndmroler rahath[r ile segilir. Restoran ve barda rniixtalif

gegidli yemak ve igkiler teklif olunur. Olava xidmetlare bilyard

zah daxil ohnaqla idman kornpleksi, iggtizar gdrtigler tigtin

iclas za|ndan istifade daxildir. Oylenceli vaxt keqinnek rneq-

sedilo katamaran ve qayrqlarda tizmek iigtin stini gol yaradrl-

mrgdrr. Qubanrn Qegreq kendinde "Avand", "Panda" istirahet

merkezleri de vardtr.

Qegreg istirahet zonasl ila paralel erazide, rneqenin qarqr

terefinde Qrmrl dafi kendi yerlegir. Bu kand Qubanrn qedirn

xalgagrhq rnerkazlerinden hesab edilir. Lakin cabiq sovet

hakirniyyeti illerinda xalgagr|q zeiflese de, bezi evlerde xalga-

grhq saneti davam etdirilirdi. Evlerde esasen cehizlik xalgalar

toxunurdu. Son illerde bu senete verilen qiymet ve llaraq

artdrfrndan daf ksndlerinde xalgaqr|q yeniden inkiqaf etmeya

baglarnrgdrr . Hazrda Qrmrl kandinde istirahat morkezi olmasa

da, kend turizmine maraq artrr. Margrutun ardtnca Kti,snat-

qazma, Ki)snat ve Dahna kendleri bir-birini ardrgrl evaz edir.

Bu kandler Xrnahfia geden magistral yol tizerinde yerleqir. Son

zamanlar Ktisnetqazmada turizme maraq artmtgdtr, bu isa ilkndvbede kendin turizm tigtin elverigli colrafi mekanda yerlag-

rnesi ile izah olunur. Kilsnatqazmada yerlegen tebii Mina-

re buraya gelen turistleri celb edir. Qrlzdehne yolunun baqlan-

firctnda, Qudyalgayrn dag qayanl yarrb keqmesi naticasinda

yu.unun bu tebii abidanin uzunlufiu 30-35, eni 4-5, hiindtirltiyti

ise 3-4 metre gatrr. Minara ham de 10-15 metr yiiksaklikde

tebii korpti rolunu oynaylr. Onun tektonik hereketler ve gayln

eroziyast neticasinde IV esrde emele geldiyi gtiman olunur'

216

iri !6

t"i:r

Ii

$akil 4.18. Telebeler tebii minarede

Ktisnetqazmada "Minare" istiraliat rnerkezi turistlerinixtiyarrndadr. Qtnzdahna istiqametinde olan tabii Eelale celb-edici tebiet abidelarindondir.

$akil 4.19. "Nazll bulaq"

217

i

,1

s"

t's

,fu,6

Bu yol kenannda yerlegen "Nazlt bulaq" istirahet merke-

zi gelen turistlorin gecelernesi ve istirahetinin teqkili tigtin rnii-

htim nrerkezlerden saYtlrr.

Qrrrzdehne kendi son iller turizm baxtrundan stiratle

inkigaf etmaye baglamrgdrr. Kendin asrarengiz tebieti, gursulu

gaylan, saf bulaqlal ve ekoloji cehetden latniz havast turistlari

i^y mdvstimtinda daha gox celb edir' Hazrda kendin

erazisinde bir nece istirahet merkazi inga edilir. Ker1din

oziinemexsus tikme seneti, milli rnerbexi vardtr. QrnzdehneninXrnahq yolu boyunca yerlegon geomorfoloji abideleri, darin

qay d.iei"rini tebii turizm obyektleri kirni qeyd etmok olar.

iluraaa foaliyyet gosteren "Xaltan" istirahet markozi turistlarin

gecalemasi ve qidalanmasr tigtin istifada edilir. Marqrutun son

irentoqesi olan Xmaltq kendi respublikanrn en htindtir yaqaytq

rnanteqesi hesab edilir. Xrnahq 4 terefden ma$ara, pir, mebed,

ateggahlarla ehato olunmugdur. Demek olar ki, ktigelerin ek-

seriyyetinde pir, bu pirlerde da bir qebir vardrr. Pirlerin hatlt-

,,nrn- diuurlairnda ibrahim pey[ernberin ollu ismayrlr Allaha

qurban kesmesi sahnesi tasvir olunmugdur. Kenddeki en

meEhur pir .,Xrdrr Nebi" adlanrr. Xtdrr Nebiye digi a[nyanlar

inanc yeii kirni baxdrgrndan ona "dig a[rrtsr piri" de- deyirlar.

Burada tebii yumru, xrrda gay daglan vardtr. Deyilenlere gore,

onu a[rtya, dig, stirtdiikde afinst keqir' On rnaqhur pirlardan

biri de "40 abdal" adlanrr. 40 dervigin srfirndrflr va ibadet etdiyi

rnebed ohnugdur. Xrnah[rn 2 kn ytiksekliyindaki qayahqda

igerisinde miiqeddes sayrlan bula[r olan ma[ara yerlagir. ora-

dan polietil.n 6o* vasitesila heyetlera va kondin merkezi mey-

danrna su gskilmiqdir. Boyiik bayrarnlar ve tentenelet zamanl

kendin biitiin ehalisi burada toplaglr. umumiyyatle, Xrnahq

zengin tarixi-rnadani, milli irs vo tebiet abidelere malik oldu-

gunian o, kend turizmi iigtin maraql yer kimi segile biler. Di-

ler terafden Xrna|[a geden yolun yeniden berpasr kanda turist-

Laril mara[rnr arttrmtgdrr. Xrna|qda mehmanxana ve restoran-

218

lar yoxdur. Yalmz yerli ehali turistleri gecelemek tigtin qebulede biler. Onlar gox qonaqpsrverdirler. Xlnahqhlar sert da!geraitinde yagadtqlarrna gcira sade ve qenaetcildirlar. Eko-turizrni sevenler gadrrlarda gecaleya bilerlar. Kendden dafi yoluile "$ah Yaylafilna" kegerek Xrnahq agrnrnrndan Qrzrl Qayadafi massivine qalxmaq olar (3700 m.). "$ah Yaylafir'hdan ke-gen at cr[rrr ile Qusar gaylnln sahilinde ycrleEan - 30 km ntesa-fedaki lezgi kendi Lezeya getrnek olar. Xrnalrq sakinleri rurist-lare hemginin milli gtileq, at yanglannrn kegirildiyi "$ah Na-bat" yaylasrna atla turlar teqkil ede bilarler (Xrnahq haqqrndabax,3.2.).;" ..Uqtinc'ii istiqamat: II Niigedi-Amsar-Qrrmrzr qeseba-Alpan-Uzurune$e. Bu istiqamatda tarixi-mernarlrq abidelerininzenginliyi va enenevi sanatkarhq nilmunesi olan qedim xal-gagrhq mektebinin olmasr turun galbcdigi arnillerinden sayrlabiler. Arnsar kendinda XVIII esre aid tarixi abide rninareli rnes-cid, Qrrmrzr qasebede XIX asre aid memarhq abideleri ve sina-qoq, AIpan kendinde qedirn mascid n-rtihtirn ekskursiya obyekt-leridir.

Amsar kendinde "Cennet ba!r" istirahet zonasr yerlagir.istirahet zonasl ytiksek daflar ve slx yagrl rneqelerle ehata olun-rnugdur. Tebiet qoynunda istirahet etrnak tigi.in en g6zel lna-kanlardan biridir. Ozel millkiyyet olan "Cannot ba[r" istirahstzonasr 2002-ci ilds yaradrlmrgdrr. Tutumu 140 nefarlikdir.istirahet kornpleksina tutmu 52 neforlik olan 2 martebali bina(26 apartament), 8 neferlik kotteclar (4 apartanent) va banketzah olan 90 neferlik restoran daxildir. Burada her ndmreda 2otaq ve I vanna otalr, koteclerde ise I otaq ve I vanna otaglvardr. Olave xidmotlara sauna, ugaq rneydangasl, bilyard zah,tisti.i orttilU ve aglq kortlar daxildir. istirahet edenler hovuzdanda istifade edirler. Amsar kendinde "Balbulaq" istirahet nrer-kezi de fealiyyet gdsterir.

219

Qtnnut qasaba Qubada ya$ayan da[ yehudilerinin mas-

kunlaEtr[r erazidir. Qrrmrzr Qesebeni Las Veqasa bonzadirlar.yerti ehali esasen ticaretle meg[ul olur. Qubanln en zengin

rnahallasinde bir-birinden g6zel, mohtegern villalar heyretanriz-

dir. Bu vitlalarda memarltq elernentlerinin olmast ve etraflarda

gdzel mezero yaratmasr turistlerin de xoq teessiirattna sebab

olw. Atpan kendi Quba rayonunda yerlegir. Alpan Azarbayca-

nln en qedirn kendlerinden biri hesab olunur. Tarixgi mtitexes-

sislerin fikrine gora Alpan adrnrn mengeyi qedirn Albaniyanrn

adr ila bafihdrr. Kandde 2 minden artrq ev vardtr. Hamginin

Alpanda qadim qebirstanhqlar, XVI esra aid Subaba ttirbesi va

eaiacrq kirni tarixi abideler yerlegir. Kendin ehalisi esasen ttirk

rnengelidir. Alpanda qedirnden mtiasir dovredek dziinemaxsus

adet-enenelar qorunub saxlanrlrr. Novruz bayramt arefesinda

son gor$enbe axgamt ("$am qoyulan" gtin) kend ehalisi tare-

finden pirler ziyarat edilir, yaxrnlarrnrn qebirlari yantnda gam

yandrnhr, gancler pirlerdeki alern apaclanna elem ba[layrr, on-

iann atrafrnda 7 defo ddvre vurmaqla niyyet edirler. Kendde

toy ve htizn merasimlerinin kegirilmasinin da oztinemoxsus

gaiarlan vardrr. Alpan hem da qadirn milli rnatbex rnedarriyyeti

il. tun,nrr. Alpan kendindo xalgaglllq senetinin niimuneleri ha-

zyda ailaler seviyyesinda qorunub saxlanrlmtqdtr. Ekzotik

landEaft, bir gox tabiet abidelari calbedicidir. Alpan rneqelikla-

rinde yaqr 500 ilden gox olan pahd afaclart vardtr. uzunntesa

Qurugayrn sol sahilinda yerlegan ya$ay1$ rnenteqesi ve istirahet

merkezidir. Bu istirahat merkezi 120 yerlik ohnaqla gelen tu-

ristlere tam xidmetler gostermak imkanrna rnalikdir. Qeyd olu-

nan mar$rut istiqamatinde gelen turistler son mentaqe olaraq

Uzunmege istirahat zonastnda geceleye biler' Onu da qeyd

edak ki, Uzunmege istiqarnetinde yolun infrastrukturunun ber-

bad ohnasr buraya gehnek isteyen turistlerin saylna menfi tesir

gostarir. uzunmege kendinde eyni adh turizm merkezi (onu

Lonq Forest de adlandrrrrlar) Qurugay vadisi ile Quba rayonu-

220

nun 20 km girnal-gerq istiqarnetindo, Alpan kendinden l4 krnarab eruzidadir. 2000-ci ilin may ayrndan istifadeye verirmig bubaza takce ailovi deyil, harn da ferdi istirahet tigiln nazsrdetutulmugdur. Lonq Foresti Bakrdan 160 krn rnesafe ayrnr. Buistirahet zonasrnda meEe boyunca kempinqleri xatrrladan da!evciklari vardrr. Bunlann timurni tutumu 50 neferlikdir. [sti-rahet markazinde rnilli, avropa metbexi olan 80 neferlik resto-ran fealiyyet gdsterir. Mtigterilere elave xidmetler kimi salrna,idman zah ve hovuz, iggiizar gdrtiEler ve scminarlar kcairihnesiiigtin xtisusi yerden istifade etrnek teklif olunur. oylancelarebilyard, stoltistti tennis ve baqqa oyunlar da daxildir. UzunmeEeistirahst zonasrnda Babada[da (60 km) ve ya $ahdagda (70km) ov etmek olar. Oylence ve rlacera sevenler tigtin yaxgr se-gimdir. Amma bu daflarr tanrmayanlar tigtin tohltikelidir. Teli-matgrlarrn igtirakr ila atla, da[ velosipcdlari ile gezintiler turist-lerin marafirnr daha da artrnr. istirahet rnarkezindeki otaqlarAvropa standartlanna uyfiun tacltiz olunntuqdur. Burada 2 va 3otaqh evler turistlerin ixtiyanndadrr.

Beleliklo, "Turizrn ve otelgilik" ixtisasr tizre tahsil alantelebeler baqlanfirc rnenteqesi kirni segihnig Niigadiden bagla-yaraq, 3 istiqalnetde tagkil olunmug turlarda igtirak etlneklotadris-tecrtibe bazasrnrn yerlegdiyi b6lgenin turizm-rekreasiyaservatleri ile tominat saviyyesi, turizm infrastruktumnun mtia-sir veziyyeti ile tanrq olur, onlardan istifade imkanlarr haqqlrdamalumatlar alde ede bilerler. Talabalar tadris prosesinde aucri-toriyada yiyelendiklari nezari biliklara esaslanaraq, tecri.ibekegdikleri bolgede turizm-rekreasiya elrtiyatlannl, infrastruk-turu, xidmetin vaziyyatini qiyrnetlendirir, hemginin rckreasiyaehtiyatlarrn n erazi tagki linin turizmin rntixtali f nciv I eri ni n ink i -gafrna ne derecade yararh oldulunu mtieyyen cde bilerler.

221

ADOBiYYAT

1. Azerbaycanrn iqtisadi va sosial cofrafiyasr. Bakr-2010'

2. Azerbaycan regionlart. 2ol2.Dovlot statistika Kornitasi.

Bakr, Seda .2013.3. Babaxanov N.A, PaEayev N.O. Tebii felaketlerin iqtisadi

ve sosial -cofirafi oyrenilmasi. Bakr, Ehn-2004 (2013,

rus dilinde).4. Bayramov R.V., Cuvarov R.P. Geodeziyantn esaslart ve

karfoqrafiya. Metodik vesait. Bakr-2010.- I 09 s.

5. Colrafiya fenni lfrzra rnilli kurrikulurn. Azarbaycan

Respublikasr Tehsil Nazirliyi, 2013.

6. Htiseynov A.M. Fiziki cofirafiya kursunda plan ve xarita

bohnesinda verilan bilik ve bacartqlartn

forrnalaEdrrtlmastna dair. I 989.

7. Ofendiyev V.O. Urbanizasiya ve Azerbaycantn gaher

ya$ayt$ manteqeleri. Bakr Ddvlat Univelsiteti neqiriyyatt'

Bakr-2002.8. Ohrnedzade O.C. Heyder Oliycv ve Azerbaycanln su

teserrtifatt. Bakt, Azernaqr, 2003, 133.

g. Oliyev F.$. Azerbaycan Respublikastntn yeraltt sulan,

ehtiyatlardan istifade ve hidrogcoloji probletrrler. Bakt,

Qagrofilu, 2000- 325 s.

10. Olizade E.K, Seyfullayeva N.S., Oliyeva Y'e',Rakgiyeva i.p. vl sinif tigiin "Cofrafiya" dersliyi,2013'

11. Hesenov T.G. Cofirafiyanrn tedqiqat tnetodlart' Bakl

Universitetinin negriyyatr. I 990.

12. Hasenov T.G. lqtisadi-colrafi rayonlaqdlnna' Bakt,

20t2.13. lrnanov F.O., Verdiyev R.H., Afayev Z.B', Htunbetova

$.Y. $arqi AzerbaycaLr gaylartnrn su ehtiyatlart' Bakl,

2012-184 s.

222

14. Memrredov M.O. Azerbaycanrn hidroqrafiyasr. Bakr,"NaftaPres s", 2002- 266 s.

15. Mtiseyibov M.A. Azerbaycanrn fiziki co[rafiyasr. Bakr.-I 998.

16. Piriyev R.X. Geodeziyarun esaslan va topoqrafiya. BakrUniversitetinin negriyyatr. I 994.- 391 s.

17. Seyfullayeva N.S. Colrafiyanrn tadrisi rnetdodikasr. Alirnaktebler tigtin darslik. Bakr-20 I 0.

18. Seyfullayeva N.S., Oliyeva y.O., Rakgiyeva i.p.Mtiellirnlar tigtin vesait (VI sinif Cografiya).2013.

lg. Umumtehsil mektebleri tigiin "CograRya proqrarnr,,.Azerbay can Respubl ikasr Tehsi I Naz i rl iyi, 2004.

20' veysova Z.o. Foal/interaktiv telirn: rniiellirnler tigti,vesait. 2008.

21. Ailues f.A., [lllprHoe H.[I. u Ap. penscrfA:ep6afigxaua. Baxy, 3:lna. 1993. -292 c.

22.Maxcaxoecxprfi B.[. Meronrr reorpa(turz. e KH.:feorpa$uuecKa.f, Kynbrypa. B,ra4neocrorc.l997 .- c.20i| -232.

23.llupues P.X. Merolu naoprporrlerphqecKoro aHanu3apenreSa (rra npHMepe repprropHa A:ep6aria>rana)Eaxy,3nv, 1986.- I l9 c.

24. htto:/, .eco.qov. orT)ux teliflik/parklar ishahdaqO l .

Jpg25. www.kurrikulum.az26. www.m ka.ru

223

,.ir.,

\

Metbaa miidiri:Dizayner:Texniki redaktor:Operator:

Ov;t: itlri.utglLtV,>.fu Nuin,ct'ttRurrtitr Vidudi oglu

$uhin Abbusrtv

Qapa imzalanrb 06.12.2013-cti ilSayr 300. Hecmi 14 9.v.

Formatt 60x84 r/ro. Ola nciv kaftz.

AzT[J-nun ntat haasi. H.Cavid Pr.25.Tel: (+012) 539-14-52

E, m ai I : fi zt urnct hc eGDl's h oo. c' tt rrt

-]

r..,::ltr .,"...,$

Documents

Niigedi tedris-tecrtibe ve istirahet merkezinin agilryr