Nocioni i së drejtës civile

Аna Axhievska

BAZAT E SË DREJTËS PRIVATE

për vitin e tretë

(MËSIMI I RREGULLT DHE ZGJEDHOR)

arsimi i mesëm profesionaldega ekonomike, juridike dhe tregtare

2

Аna Axhievska

Recensentë:Doc. Dr. Biljana Pulevska – profesoreshë në universitetin “FON” - ShkupAleksandar Kanurkov – profesor në SHME “Vasil Antevski - Dren” - ShkupNada Todorova – profesoreshë në SHME “Arseni Jovkov” - Shkup

Përkthyes: Mr. Solidar Sulejmani

Redaktor: Doc. Dr. Afrim Osmani

Lektor: Arjeta Çajlani

Botues:Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Maqedonisë

Shtypi: Graficki centar dooel, Shkup

Me aktvendim te Ministrit te Arsimit dhe Shkences te Republikes se Maqedonise, nr. 22-4243/1, te dates 28.07.2010, lejohet perdorimi i ketij libri.

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски”, Скопје347 (075.3)АЏИЕВСКА, АнаОснови на приватно право за трета година : (редовна и изборна програма) : средно стручно образование економско правна и трговска струка / Ана Аџиевска. - Скопје: Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2011, - 282 стр. ; илустр. ; 29 см ISBN 978-608-226-180-5COBISS.MK-ID 86473226

3

Bazat e së drejtës private

P A R A T H Ë N I E

Lënda Bazat e së drejtës private (mësimi i rregullt dhe zgjedhor) mësohet në të gjitha shkollat e mesme, ku realizohet Programi për shkollim të mesëm pro-fesional dhe trajnimi në Republikën e Maqedonisë. Lënda e studimit të së drejtës civile është e ndërlikuar, për arsye se ajo përbëhet prej më shumë degëve të drejtësisë siç janë: e drejta sendore, e detyri-meve dhe trashëgimore. Qytetarët vazhdimisht hyjnë në marrëdhënie shoqërore, siç janë: marrëdhëniet juridiko-sendore, juridike të detyrimeve, juridiko-trashëgimore të cilat kanë një karakteristikë të përbashkët, dhe ajo është- efek-ti pasuror, gjegjësisht që shprehet në të holla. Studimi i pjesës së përgjithshme i të drejtës civile ka për qellim, t’ju mundësojë nxënësve ta zotërojnë materia-lin e marrëdhënieve juridiko civile përmes subjekteve të tyre, objekteve dhe fak-teve juridiko civile dhe ti kyçin nxënësit ne mësimin fillestar të së drejtës civi-le materiale. E drejta sendore i rregullon marrëdhëniet që krijohen si rezultat i formave të pushtetit mbi sendet, gjegjësisht të drejtat subjektive civile(reale). E drejta e detyrimeve i rregullon marrëdhëniet shoqërore që paraqiten si rezultat i marrëdhënieve kontraktuese dhe marrëdhënieve që kanë si pasojë shkaktimin e dëmit. Objekti i studimit i të drejtës trashëgimore janë marrëdhëniet shoqërore të cilat paraqiten me rastin e vdekjes së një personi dhe kalimin e pronës së tij tek trashëgimtarët. Të gjithë këto, së bashku përbejnë të drejtën civile si një tërësi. Me që lënda Bazat e te drejtës private është tërësisht e punuar sipas programit mësimor (të rregullt dhe zgjedhor), mendoj se eksperienca time shumëvjeçare ka kontribuar që këto njësi mësimore të sqarohen në mënyrë të qartë, të kuptueshme dhe në mënyrë të pranueshme për nxënësit e shkollave te mesme. Sinqerisht be-soj se ky libër do t’ju ndihmojë nxënësve të vitit të III të arrijnë njohuri të reja nga fusha “Bazat e të drejtës private” si njohuri paraprake, të nevojshme për ti vazh-duar studimet në njërën nga fakultetet në Republikën e Maqedonisë.

Autorja

4

Аna Axhievska

5


(PROGRAMI I RREGULLT)

PJESA E I

BAZAT E SË REJTËS

PRIVATE

6

Аna Axhievska

PËRMBAJTJA E KREUT→ Prejardhja e ndarjes së të drejtës - në publike dhe private

→ Kuptimet e ndryshme të nocioneve - e drejta publike dhe private

→ Raportet ndërmjet të drejtës publike dhe private

→ Klasifi kimi i degëve juridike në të drejtën publike dhe private

TERMAT KRYESORE

Nocioni i së drejtës private

Nocioni i së drejtës publike Teoria e pushtetit Teoria e subordinimit Teoria e ligjit kategorik Teoria e interesit Kodi Digesti Institutet Novelat

QËLLIMET E TEMËS:

○ Të kuptojë rëndësinë e nocionit të së drejtës publike;

○ Të kuptojë rëndësinë e nocionit të së drejtës private;

○ Të dallojë të drejtën publike nga ajo private;

○ Të njohë karakteristikat e të drejtës private;

○ Të ketë njohuri për degët juridike të së drejtës publike dhe

private.

7


KREU INOCIONI I SË DREJTËS PRIVATE

1. PREJARDHJA E NDARJES SË TË DREJTËS NË PUBLIKEDHE PRIVATE

Dallimi i së drejtës publike nga e drejta private rrjedh nga e drejta romake. Th e-melues i ndarjes së të drejtës- në të drejtën publike (ius publicum) dhe private (ius priva-tum) është Ulpiani- një jurist i njohur romak nga periudha klasike. Definicioni i tij mbi të drejtës publike dhe private është cituar nga kodifikimi i Justinianit (Corpus iuris civilis), i cili përbëhet prej katër pjesëve:

Kodi (përmbledhje të dispozitave imperatore), Digesti (përmbledhje të shkresave nga juristët romak), Institutet (doracak i shkurtër në të cilën janë të përfshira burime nga dy

veprat e mëparshme – kodi dhe digesti, me komentet) Novelat (dispozita të reja dhe norma nga koha e Justinianit).

Definicioni i Justinianit për të drejtën publike dhe private është cituar në veprat e tij - Digesti dhe Institutet.

E drejta publike sipas juristit Ulpian, është ajo e drejtë e cila i referohet pozitës së shtetit romak, ndërsa e drejta private është ajo e drejtë që shkon ne dobi të individit. (Pub-licum ius est, quod as statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorum utili-tatem pertinet). Sipas këtij definicioni, e drejta publike përfshin ato që janë në dobi të përgjithshme, e që në atë kohë kanë qenë gjërat e shenjta,siç janë- kleri, magjistratët dhe gjithçka që ka përfshirë shteti romak. E drejta private i ka rregulluar dhe i është referuar gjithë asaj që ka qenë në dobi individuale, gjegjësisht është konsideruar që e drejta private është në dobi të individëve.

Meqë e drejta publike i referohet shtetit romak, ajo ka qenë e detyrueshme për të gjithë dhe siç qëndron në veprën e Justinianit – Digesti, e drejta publike nuk mund të ndërrohet me marrëveshje të individëve (Ius publicum privatorum pactis mutari non protest).

8

Аna Axhievska

Në shënimet e Ulpijanit vërehen katër kritere të ndryshme që dallojnë të drejtën publike nga e drejta private, siç janë:

1. e drejta që ju shërben këtyre interesave: e drejta publike u shërben intere-save publike, ndërsa e drejta private u shërben interesave private;

2. krijuesit e drejtësisë: e drejta publike është krijuar nga shteti, ndërsa të drejtën private nuk e krijon shteti;

3. lënda që rregullohet me të drejtën: e drejta publike merret me rregullimin e shtetin dhe marrëdhëniet në të cilat ajo paraqitet si subjekt, ndërsa e drejta priva-te i rregullon marrëdhëniet ku individët paraqiten si subjekte;

4. domosdoshmëria e të drejtës: e drejta publike përbëhet nga e ashtuquajtu-ra e drejtë kategorike (jus strictum ose ius cogens) që krijohet nga shteti. Kjo e drejtë është e detyrueshme për të gjitha subjektet juridike. Kjo e drejtë dallohet nga e ash-tuquajtura e drejta disjunktive (ius dispositivum), e cila gjithashtu është krijuar nga shteti, por është e detyrueshme për ato të cilëve kjo e drejtë iu referohet, vetëm në rast se në vend të tyre nuk krijojnë ndonjë të drejte tjetër, e ashtuquajtur e drejta au-tonome.

Siç mund të shihet, edhe përkundër ekzistimit të kritereve sipas të cilave e drej-ta ndahej në të drejtën publike dhe private, kjo ndarje nuk ka mundur të bëhet në mënyrë konsekuente as në kohën e juristit Ulpian. Kështu, edhe përkundër faktit që një nga krite-ret me të cilën dallohet e drejta publike nga e drejta private ka qenë krijuesi i drejtësisë(a është shteti krijuesi i të drejtës ose jo), megjithatë, jo e gjithë e drejta e krijuar nga shteti, është trajtuar si e drejtë publike, për shkak se ka ekzistuar dallimi ndërmjet të drejtës ka-tegorike dhe të drejtës disjunktive. Si e drejta kategorike ashtu edhe e drejta disjunktive janë krijuar nga shteti, por vetëm e drejta kategorike është trajtuar si e drejtë publike, për shkak se ajo ka qenë e detyrueshme për të gjithë subjektet dhe nuk ka mund të ndrysho-het me marrëveshje të individëve. As në kohen e Ulpianit nuk ka qenë e mundur ndarja në mënyrë konsekuente e interesit publik nga interesi privat.

9


Në mesjetë, me krijimin e konceptit patriarkal të shtetit, ku pozita dhe kompeten-cat e mbretit nuk kanë qenë të ndara nga prona, të ardhurat dhe privilegjet e tij, nga ligjet zhduket ndarja e të drejtës- në publike dhe private. Por, universitetet mesjetare nga e drej-ta romake kanë mësuar vetëm të drejtën private dhe me këtë veprim kanë dhënë kontri-butin e tyre në mbrojtjen e ndarjes së të drejtës, në të drejtën publike dhe private.

Në pjesën e parë të shekullit të XVIII ideja e ndarjes së pushtetit, e përpunuar në veprën e Monteskies “Mbi frymën e ligjeve”, ka ndikuar në pranimin e ndarjes së të drejtës në atë publike dhe private në praktikë në Francë gjatë kësaj periudhe. Montes-kie nuk ka folur për dallimin ndërmjet të drejtës private dhe publike, por për ndarjen e pushtetit në at legjislativ, pushtetin ekzekutiv që merret me marrëdhëniet ndërkombëtare (lidh marrëveshje të paqes ose vendos për luft ë, dërgon ose pranon ambasadorë, garan-ton sigurinë) dhe pushtetin e gjyqësorit e cila merret më çështje që i takojnë të drejtës civi-le. Kjo ndarje e pushtetit në Francë nga Monteskie është interpretuar si ndarje e të drejtës – në publike dhe private, gjatë së cilës e drejta publike është në kompetencë të qeverisë (pushteti ekzekutiv), ndërsa e drejta private është në kompetence të gjyqësorit. Në zhvillimin e mëtutjeshëm të shkencës juridike mund të vërehen kritere të ndryshme për ndarjen e të drejtës në publike dhe private, dhe në bazë të kësaj ndarje janë zhvilluar mendime të ndryshme që e justifikojnë dallimin ndërmjet të drejtës publike dhe private.

2. MENDIMET E NDRYSHME PËR NOCIONET E SË DREJTËS PUBLIKE DHE PRIVATE

Në shtetet ku përdoren nocionet - e drejta publike dhe e drejta private, rëndësia e tyre nuk përcaktohet nga legjislativi, por nga teoria dhe praktika. Me këtë nënkuptojmë se ndarja e të drejtës- në të drejtën publike dhe private nuk ka rëndësi juridike, por rëndësi teorike. Për atë arsye, nocionet e drejta publike dhe private nuk janë nocione juridike po-zitive, por nocione që përdoren nga teoria dhe praktika. Gjatë përcaktimit dhe dallimit të tyre, teoritë e ndryshme nisen prej kritereve dhe aspekteve të ndryshme.

Teoritë më të rëndësishme që i definojnë nocionet e drejta publike dhe e drejta pri-vate janë:

Teoria e pushtetit, Teoria e subordinimit, Teoria e së drejtës kategorike, Teoria e interesit.

10

Аna Axhievska

Teoria e pushtetit Teoria e pushtetit e justifikon ndarjen e së drejtës - në atë publike dhe private me konstatimin që marrëdhëniet juridiko publike janë ato marrëdhënie ku njëra nga subjek-tet është shteti, i cili sillet ndaj individëve si një pushtet që detyron dhe urdhëron. Me këtë nënkuptojmë që e drejta publike i rregullon marrëdhëniet shoqërore ku në njërën anë është shteti i cili vepron nga pozita e fuqisë.

Në këtë aspekt, duhet të merret parasysh se të gjitha marrëdhëniet shoqërore ku shteti merr pjesë, nuk janë marrëdhënie të karakterit juridiko publik. Për shembull, shte-ti mund të paraqitet si palë në një kontratë për shitblerje me një person tjetër, dhe në atë marrëdhënie juridike shteti dhe subjekti tjetër kanë vullnet të barabartë, gjegjësisht marrëdhëniet midis tyre janë “horizontale”, pa elemente të detyrimit. Në këtë rast bëhet fj alë për marrëdhënie juridiko private ku merr pjesë edhe shteti. Me këtë nënkuptojmë që, për dallim nga marrëdhëniet juridike publike, në qoft ë se shteti merr pjesë në një marrëdhënie juridike private, ai nuk mund të veprojë nga pozita e fuqisë dhe nuk mund ta detyrojë ose ta urdhërojë pjesëmarrësin tjetër në marrëdhënien juridike, por vetëm të parashtrojë padi ose kërkesë për realizimin e një veprimi të caktuar nga subjektet e tjera.

Teoria e subordinimit Teoria e subordinimit e cila, në të vërtetë, përdorë argumente të ngjashme me teorinë e pushtetit, pohon se marrëdhëniet juridiko publike karakterizohen nga nënshtrimi i subjekteve jo shtetërore që janë nën shtetin, deri sa marrëdhëniet publike private karak-terizohen nga koordinimi, gjegjësisht nga barazia e subjekteve që marrin pjesë në të.

Që të ekzistojë një marrëdhënie juridike publike, e nevojshme është që njëri nga subjektet në atë marrëdhënie të jetë shteti ose ndonjë subjekt tjetër juridiko publik, vull-neti i të cilit është mbi vullnetin e subjekteve të tjera pjesëmarrëse në atë marrëdhënie.

Teoria e së drejtës kategorike Teoria e së drejtës kategorike thekson se e drejta publike paraqet ius strictum, e cila është e detyrueshme për të gjitha subjektet e sistemit juridik, dhe ajo realizohet sipas detyrës zyrtare. Sipas kësaj teorie, e drejta private paraqet ius dispositivum, e cila është e detyrueshme vetëm për ato subjekte juridike të cilat vet e kanë krijuar marrëdhënien dhe e cila realizohet vetëm me iniciativë private.

Kjo teori kundërshtohet për arsye se nuk mban llogari se edhe në të drejtën private ekzistojnë rregulla të rrepta, të cilat nuk mund të ndryshohen nga subjektet e marrëdhënies juridike, si p.sh rregullat në të drejtën familjare dhe trashëgimore. Gjithashtu theksohet se edhe në të drejtën publike ekzistojnë rregulla që realizohen vetëm me iniciative private. Përfaqësuesit e teorisë së të drejtës kategorike i kundërshtojnë këto vërejtje me argumen-timin se kritikët e parashikojnë mundësinë që degët juridike mund të kenë elemente edhe nga e drejta publike dhe e drejta private, dhe pohojnë se degët juridike klasifikohen në gru-pin e të drejtës publike ose të drejtës private në varësi të asaj se cilat elemente dominojnë.

11


Teoria e interesit Sipas teorisë së interesit, e drejta publike mbron interesin publik, derisa e drejta private mbron interesat private. Kjo teori kundërshtohet për arsye se interesi publik dhe interesat private shpesh janë të pandara. Kjo teori gjithashtu kritikohet edhe për faktin se nocioni interes është kriter relativ, i ndryshueshëm dhe i paqartë për dallimin e të drejtës.

Nga kjo përmbledhje e mendimeve mbi nocionet e të drejtës publike dhe të drejtës private mund të vijmë në përfundim se mendimi më shpesh i pranuar dhe i përdorur është ai mendim, sipas të cilës e drejta publike është ajo e drejtë e cila i rregullon marrëdhëniet në kornizat e një shteti, apo marrëdhëniet midis shteteve, gjegjësisht pushteti nga njëra anë, e individi në anën tjetër, gjatë së cilës shteti hyn në këto marrëdhënie si bartës i impe-riumit, i dhunës, ndërsa e drejta private shihet si një e drejtë që i rregullon marrëdhëniet e barazisë, marrëdhëniet pa elemente të detyrimit, gjegjësisht i rregullon marrëdhëniet mi-dis subjekteve juridike të barabarta. Me këtë nënkuptojmë që e drejta publike rregullon marrëdhëniet e nënshtrimit dhe varësisë, në të cilën shteti paraqitet si subjekt, bartës i dety-rimit, deri sa e drejta private rregullon marrëdhëniet e barazisë, gjegjësisht marrëdhëniet e subjekteve që janë të barabartë midis tyre.

3. RAPORTI NË MES TË DREJTËS PUBLIKE DHE PRIVATE

Që nga momenti i vendosjes së konceptit mbi dallimin e të drejtës publike nga e drejta private e deri më sot, marrëdhëniet midis të drejtës publike dhe private kanë pësuar ndryshime. Raportet reciproke ndërmjet të drejtës publike dhe private në praktikë jo vetëm që kanë qenë nën ndikimin e ndryshimeve historike, por janë zhvilluar edhe men-dime të ndryshme teorike mbi marrëdhëniet dhe pozitën e tyre. Në këtë aspekt, janë zhvil-luar diskutime rreth këtyre pyetjeve vijuese: A është e nevojshme të vendoset marrëdhënie hierarkike ndërmjet të drejtës publike dhe private? Nëse përgjigja është pozitive, atëherë cila e drejtë duhet të zbatohet: e drejta publike apo e drejta private? A duhet e drejta pub-like dhe e drejta private të jenë të barabarta? A duhet e drejta publike të shkrihet në të drejtën private? Si duhet të mbrohet e drejta private nga e drejta publike? etj.

Historia e deritanishme ka dëshmuar se karakteri i rendit juridik shprehet edhe përmes vendosjes së raporteve reciproke ndërmjet të drejtës private dhe të drejtës publi-ke. Në periudhën e feudalizmit zhduket ndarja e të drejtës në publike dhe private, ndërsa e drejta private shkrihet në të drejtën publike. Ekzistimi i të drejtës publike mbi të drejtën private është konsideruar si shprehje e absolutizmit. Fitorja ndaj feudalizmit përputhet me paraqitjen e vetëdijes për dallimin ndërmjet të drejtës publike dhe asaj private, dhe kërkesës për autonomi për të drejtën private si një sferë e çliruar nga shteti “omnipotent”.

Paraqitja e shtetit të së drejtës lidhet me lirimin e të drejtës private nga disiplina ju-ridiko publike. E drejta private, për liberalizmin si drejtim, paraqet zemrën e të drejtës në tërësi, ndërsa e drejta publike paraqet kornizë të ngushtë mbrojtëse e cila krijohet përreth

12

Аna Axhievska

të drejtës private. Vlerësim i tillë i ndryshëm i të drejtës private dhe i të drejtës publike nga liberalizmi, shprehet në teorinë e marrëveshjes shoqërore, e cila paraqet ndërmjetësim ndërmjet të drejtës private dhe asaj publike. Hierarkia e shtetit, sipas teorisë së marrëveshjes shoqërore është vendosur në bazë të marrëveshjes midis individëve të cilët fillimisht kanë qene të barabartë ndërmjet tyre. Domethënë, sipas teorisë së marrëveshjes shoqërore, individët e kanë krijuar pushtetin, që të punojë në të mirën e tyre. Populli ka te drejtë të ndërrojë pushtetin në qoft ë se pushteti nuk punon në interes të tij. Kjo do të thotë se push-teti është i revokueshëm, ndërsa populli ka të drejtë të rebelohet kundër pushtetit i cili nuk punon për interesin e përgjithshëm.

Për atë arsye, për liberalizmin si drejtim, e drejta private është primare dhe në mënyrë hierarkike mbi të drejtën publike. Kjo do të thotë, që për liberalizmin e drejta pub-like në një farë mënyrë duhet të shkrihet në të drejtën private, gjegjësisht shteti duhet ti nënshtrohet të drejtës private.

Për epërsinë e të drejtës private ndaj asaj publike interesohet edhe anarkizmi, por në një mënyre ekstreme, për shkak se ajo interesohet veçanërisht për një rregullim të pastër juridiko privat.

Përkundër këtyre mendimeve, ekzistojnë pikëpamje të tjera sipas të cilës e drejta publike duhet të ketë përparësi para të drejtës private. Sipas këtyre pikëpamjeve, e drejta private konsiderohet si hapësirë, e cila përkohësisht dhe në mënyrë të revokueshme i është lënë iniciativës private. Në këtë aspekt, pritet që kjo hapësirë të përdoret në përputhje me obligimet, por ajo mund ti merret në qoft ë se nuk përmbushen pritjet.

Në kuadër të këtyre mendimeve është ideologjia socialiste, e cila është e interesuar për shkrirje të tërësishme të së drejtës private në të drejtën publike.

Zhvillimi i shtetit social i cili zëvendësoi shtetin liberal gjithashtu nënkupton ven-dosjen e kufizimeve të së drejtës private. Me fj alë të tjera, shteti social interesohet për in-tervenimin e shtetit në sferën e pronësisë dhe marrëveshjes, për arritjen e principeve të sigurisë sociale, drejtësisë dhe mirëqenies. Në të vërtetë, shndërrimi i liberalizmit në shtet social refl ektohet në kufizimet juridiko publike të cilat i imponohen të drejtës private, veçanërisht në lirinë e pronësisë dhe lirinë e marrëveshjes.

Por kur shqyrtohen mendimet që i japin përparësi të drejtës publike, duhet të merret parasysh faktet se ato mendime midis tyre dallohen sipas motiveve, të cilat i ja-pin përparësi të drejtës publike. Kështu, sipas disa mendimeve (teoricienët e socializ-mit), arsyeja për dhënien e primatit e të drejtës publike është përparësia të cilën e ka shteti para individit. Sipas mendimeve të tjera (teoria për shtetin social), motivi për pri-matin e të drejtës publike është përparësia ku shteti paraqitet si mbrojtës i individit më të dobët.

13


E drejta private dhe publike në te drejtën bashkëkohore nuk qëndrojnë afër njëra tjetrës, por as njëra mbi tjetrën, të ndara me kufij të qartë, por ata depërtojnë, gërshetohen dhe bashkekzistojnë. Në një gjendje të tillë, më së paku që mund të bëhet është të defino-het në mënyre precize sfera e të drejtës publike që i lihet shtetit, në mënyrë që të mbrohet sfera e lirisë së individëve gjegjësisht e drejta private.

4. KLASIFIKIMI I DEGËVE JURIDIKE NË TË DREJTËN PUBLIKE DHE PRIVATE

Mu për faktin që në sistemin juridik, e drejta publike dhe e drejta private nuk qëndrojnë paralel njëra ndaj tjetrës, rreptësisht të ndara dhe të përkufizuara, por gjithnjë depërtojnë njëra në tjetrën, sot diskutohet dhe kontestohet ndarja (dallimi) ndërmjet të drejtës publike dhe private.

Kjo ndarje në suazat e shkencës juridike është problematike dhe më shumë ka një rëndësi teknik se sa një rëndësi shkencore. Në të drejtën bashkëkohore, dukuri të njëjta ndonjëherë mund ti takojnë të drejtës publike, ndërsa ndonjëherë të drejtës private. Një shembull i tillë është marrëdhënia e punës. Në degët më të reja juridike, siç është p.sh. e drejta sociale, vjen deri te bashkimi i të drejtës publike dhe private. Në të vërtetë, thuaj-se në të gjitha degët juridike ekzistojnë pjesë të cilat janë të karakterit juridiko publik dhe pjesë të cilat janë të karakterit juridiko privat.

Gjatë përpjekjes për të bërë dallimin e të drejtës publike dhe të drejtës private,

degët juridike klasifikohen në grupe të caktuara, sipas karakterit të marrëdhënieve që dominojnë në të.

Kështu, degët juridike në të cilat dominojnë marrëdhëniet juridiko publike, të ci-lat konsiderohen si pjesë e të drejtës publike, janë: e drejta kushtetuese, e drejta admi-nistrative, e drejta e financave, e drejta publike ndërkombëtare, e drejta penale, e drejta e procedurës penale dhe e drejta e procedurës civile etj.

Degët juridike që janë pjesë të së drejtës private konsiderohen: e drejta civile, e drejta tregtare, e drejta e detare, e drejta e autorit etj.

14

Аna Axhievska

PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE:

1. Kush është themelues i ndarjes së të drejtës në publike dhe private?2. Cila e drejtë është e drejtë publike sipas Ulpianit?3. Cila e drejtë është e drejtë private sipas Ulpianit?4. Sipas cilave kritere është kryer ndarja e Së drejtës në publike dhe private në shkre-sat e Ulpianit?5. Cilave interesa u shërben e drejta publike sipas Ulpianit?6. Cilave interesa u shërben e drejta private sipas Ulpianit?7. Kush është themeluesi i së drejtës publike, dhe kush i së drejtës private sipas Ulpi-anit?8. Ku qëndron dallimi ndërmjet të drejtës kategorike dhe të drejtës dispozitive?9. Çka është e drejta publike dhe çka e drejta private?10. Ç’far është sot, marrëdhënia ndërmjet të drejtës publike dhe private – a janë të ndara ose të gërshetuara?11. Cilat degë juridike bëjnë pjesë në kuadër të së drejtës publike?12. Cilat degë juridike bëjnë pjesë në kuadër të së drejtës publike?

PËRMBLEDHJE

Dallimi i së drejtës publike nga e drejta private rrjedh nga e drejta romake. Th emelues i ndarjes së të drejtës në atë publike (ius publicum) dhe private (ius pri-vatum) është Ulpiani – jurist i njohur romak nga periudha klasike. Sipas Ulpianit, e drejta publike është ajo e drejtë që i referohet pozitës së shtetit romak, ndërsa e drejta private është ajo e drejtë që është në dobi të indi-vidit. Teoritë më të rëndësishme që i definojnë nocionet e drejta publike dhe pri-vate janë: teoria e pushtetit, teoria e subordinimit, teoria e të drejtës kategorike dhe teoria e interesit. Degët juridike në të cilat dominojnë marrëdhëniet juridiko publike, të cilat konsiderohen si pjesë të së drejtës publike, janë: e drejta kushtetuese, e drejta ad-ministrative, e drejta e financave, e drejta publike ndërkombëtare, e drejta penale, e drejta e procedurës penale dhe e drejta e procedurës civile etj. Degët juridike që janë pjesë të së drejtës private konsiderohen: e drejta civi-le, e drejta tregtare, e drejta e lundrimit, e drejta e autorit etj.

15


USHTRIME:

Të ndarë në grupe analizoni dhe diskutoni për dallimet ndërmjet të drejtës publike dhe private;

Bëj një projekt për teoritë të cilat e defi nojnë të drejtën publike dhe private, si dhe për degët e drejtësisë të cilat bëjnë pjesë në të drejtën publike dhe private.

16

Аna Axhievska

PËRMBAJTJA E KAPITULLITNocioni i së drejtës civile

Lënda e studimit të së drejtës civile

Metoda e rregullimit të së drejtës civile

Sistemi i së drejtës civile të Republikës e Maqedonisë

Burimet e së drejtës civile

TERMAT KRYESORE

Nocioni i së drejtës civile Lëvizje e vlerave pronësore Barazia e subjekteve Bartja e të drejtave

subjektive civile Sanksioni pasuror Siguria juridike Drejtësia Ndërgjegjshmëri Ndalesë për keqpërdorimin

e të drejtës Burimet materiale Burimet formale

QËLLIMET E TEMËS:

o Të njihet me lëndën e studimit të së drejtës

civile;o T’i përkufi zojë

principet e të drejtës civile (metoda);

o T’i dallojë burimet materiale të së drejtës

civile nga burimet formale.

17


KREU IIE DREJTA CIVILE – PJESA E PËRGJITHSHME

1. NOCIONI I SË DREJTËS CIVILE

E drejta civile, si shprehje ka më tepër kuptime. Zakonisht të njohura janë tre kup-time të pranuara në përgjithësi:

E drejta civile si e drejtë objektive, E drejta civile si e drejtë subjektive, E drejta civile si disiplinë shkencore.

Me të drejtën civile si e drejtë objektive – nënkuptojmë përmbledhje të normave juridiko civile me të cilat rregullohen marrëdhëniet shoqërore të cilat paraqesin shprehje të marrëdhënieve që paraqiten si rezultat i shkëmbimit të mallit dhe të hollave në kupti-min më të gjerë të fj alës, të njohura tradicionalisht si marrëdhënie pasurore, që në njërën anë paraqiten ndërmjet personave fizik (qytetarët) dhe në anën tjetër ndërmjet personave fizik dhe juridik. Normat juridiko civile janë vetëm një lloj i normave juridike të cilat gjen-den në të gjitha dispozitat e çdo shteti, ashtu edhe në Republikën e Maqedonisë. Kështu, e drejta objektive civile, përveç Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë të vitit 1991, e përbëjnë edhe ligjet civile të përgjithshme (Ligji për pronësinë dhe të drejtat tjera sendo-re i vitit 2001, Ligji për marrëdhëniet e detyrimeve prej vitit 2001, Ligji për trashëgiminë i vitit 1996), pastaj ligjet e veçanta(Ligji për tokën ndërtimore i vitit 2001, Ligji për tokën bujqësore i vitit 1998, Ligji për qira të tokës ndërtimore në pronësi shtetërore dhe privati-zim prej vitit 2005 dhe të tjera) si dhe dispozitat nënligjore (urdhëresa, vendime, etj.)

Sistemi i normave që e përbëjnë të drejtën objektive civile janë të lidhura në nën institute, institute, grupe të instituteve e etj.

Institutet themelore juridiko civile janë:

pronësia (në të drejtën sendore në kuptimin objektiv), kontrata dhe kompensimi i dëmit (në të drejtën e detyrimit në kuptimin

objektiv), testamenti (në të drejtën trashëgimore objektive).

18

Аna Axhievska

Nëninstitute të së drejtës civile janë, p.sh.:

në të drejtën sendore (prona private, shtetërore dhe prona e njësive të vetë ad-ministrimit lokal),

në të drejtën detyrimore (kontrata për hua, qira etj.), në të drejtën trashëgimore (testament i shkruar me dorë të vet, testament

gjyqësor etj).

Me të drejtën civile si e drejtë subjektive – nënkuptojmë të drejta dhe detyrime të karak-terit pasuror, që ua pranon e drejta civile objektive subjekteve (e drejta sendore, e detyrimeve dhe e drejta trashëgimore). Të drejtat subjektive sendore, si të drejta civile, shkenca moderne juridiko sendore i definon si “pushtet i drejtpërdrejtë – apo direkt mbi sendin, që pranohet nga e drejta”.

Për shembull:

E drejta subjektive civile është e drejta e pronësisë, elementet thelbësore të së cilës janë – autorizimi për mbajtje të sendit, autorizim për shfrytëzimin e saj dhe auto-rizim që subjekti i kësaj të drejte subjektive civile ta posedojë sendin

Shkenca, të drejtat subjektive të detyrimeve si të drejta civile, i përcakton si push-tet (fuqi) që i pranohet një personi (kreditor) të kërkojë diçka prej personit tjetër(debitor), i cili pushtet pranohet nga e drejta objektive e detyrimeve. Të drejtat subjektive trashëgimore paraqesin përmbledhje të autorizimeve të cilat e drejta objektive ua pranon bartësve dhe në bazë të tyre ata mund të bëhen trashëgimtar(të kenë të drejtën e trashëgimisë), ndërsa ketë të drejtë e fitojnë në momentin e vdekjes së trashëgim lënësit (delacio). Me të drejtën civile si disiplinë shkencore – nënkuptojmë si njërën nga shkencat juri-dike e cila për objekt të studimit ka normat juridiko civile, gjegjësisht të drejtën civile objek-tive. E drejta civile si shkencë paraqet sinonim për disiplinat shkencore – juridiko sendore, juridike të detyrimeve dhe juridiko trashëgimore, të cilët për objekt studimi kanë sistemin e normave juridiko civile, gjegjësisht të drejtën sendore, të drejtën e detyrimeve dhe të drejtën trashëgimore si të drejta objektive. Shkenca e të drejtës civile, si çdo shkencë tjetër juridike, studimin e normave juridike civile e kryen nëpërmjet lidhjes së tyre në institute të thjeshta dhe institute të përbëra, grupe të instituteve, pjesë të së drejtës civile objektive të bashkuara në sistemin e tij. Në këtë aspekt, shkenca e të drejtës civile bën sistematikën shkencore të nor-mave juridike civile, e cila nuk duhet të përputhet plotësisht me sistematikën ligjore. Studimi sistematik i të drejtës objektive civile nëpërmjet normave të tij zhvillohet në dy aspekte:

të vërtetohet e drejta ashtu siç është (de lege lata), të vërtetohet e drejta siç duhet të jetë (de lege ferenda).

Aspekti i parë i studimit të së drejtës civile objektive ka për qëllim të vërtetojë kup-timin dhe përmbajtjen e tij dhe ky është në të vërtetë interpretimi shkencor i të drejtës.

19


Aspekti i dytë i studimit të së drejtës objektive civile, është se shkenca mundohet të vërteton nëse e drejta me normat e veta i përgjigjet qëllimeve të cilat i ka parashtruar shoqëria dhe nëse vërteton se normat janë joadekuate, atëherë mund të propozon norma përkatëse ashtu siç duhet të jenë.

Më shpesh haset dhe përdoret kuptimi i parë i shprehjes “e drejta civile” – në mënyrë që të caktohet edhe e drejta objektive civile. Që të caktohet nocioni i tij në një mënyrë më të afërt dhe më precize, duhet të vërtetohen marrëdhëniet juridike civile të cilat janë objekt i rregullimit të së drejtës civile. Ky është kriteri bazë për përcaktimin e të drejtës civile, de-risa kriteri shtesë për atë përcaktim është metoda e rregullimit të së drejtës civile 1.

INTERPERTİMİ I NOTMAVE QYTETARE JURİDİKE

Interpretimi i normave do të thotë përcaktim të përmbajtjes dhe mendimit të tyre të vërtetë. Interpretimi është kusht për zbatimin e normës. Që të zbatohet norma, së pari duhet t`i përcaktohet mendimi. Kjo duhet të njihet drejt.

Me këtë rast interpretimi mund të bëhet:

sipas subjekteve të cilat e kryejnë interpretimin, sipas metodës si bëhet interpretimi.

Sipas subjekteve të cilat e kryejnë interpretimin, është e zakonshme të bëhet fj alë për dy grupe kryesore, edhe atë:

interpretimi zyrtar interpretimi jo zyrtar.

Interpretimi zyrtar është i obligueshëm, kurse interpretimi jozyrtar është jo i obligueshëm. Ky i fundit ka vetëm vlerë morale, vlerë e cila del nga argumentimi i cili mund të ndikojë që të pranohet si interpretim zyrtar. As edhe veprimi i interpretimit zyrtar nuk është gjithmonë i njëjtë. Varet nga ajo cili subjekt dhe në cilin funksion e bën interpretimin. Nëse interpretimin e bën organi ose organizata e cila e ka sjellë aktin në të cilin përmbahet norma që interpretohet, atëherë ky interpretim quhet autentik. Ky interp-retim ka veprim të përgjithshëm d.m.th. në raport me të gjitha rastet që do të paraqiten për rregullimin e asaj norme edhe atë me kohë në të gjitha rastet që janë krijuar nga sjell-ja e normës që interpretohet (ex tunc). Interpretimin që e bëjnë gjyqet dhe organet e tjera kompetente me rastin e zbatimit të një norme të rasteve konkrete vlen vetëm për rastin e

1 Pjesa e përgjithshme e të drejtës civile – praktikum – Dr. Rodna Zhivkovska

20

Аna Axhievska

dhënë konkret. Interpretimin jo zyrtar e bëjnë subjektet e interesuara ose shkenca, e cila ka për detyrë ta studiojë të drejtën. Ekzistojnë më tepër metoda të interpretimit të normave edhe atë: interpretimi gjuhësor ose gramatikor, logjik, sistematik, historik dhe teologjik. Ekzistojnë edhe mënyra të veçanta të interpretimit të normave: interpretimi i gjerë dhe i ngushtë; analogjia argumentum a contrario.

Interpretimi i gjerë (ekstensiv) do të thotë interpretim i tillë i cili e zgjeron rëndësinë e një norme nëpërmjet vëllimit minimal, që del nga vetë teksti i dispozitës në të cilën gjendet ajo normë. Interpretimi i ngushtë i dispozitës i jep rëndësi më të ngushtë nga ajo që do të mund të dalë nga vetë teksti, d.m.th. përmbajtjen e normës e sjell në atë që është e përpiktë d.m.th. e shprehur më ngushtë në të. Analogjia është metodë e interpretimit të dispozitave në mënyrë që një normë e përmbajtur në dispozitë të caktuar do të zbatohet në raport jo të rregulluar, derisa e fun-dit është e ngjashme me atë që është e rregulluar. Sipas kuptimeve të përgjithshme analog-jia është e domosdoshme në të drejtën qytetare sepse miratuesit e akteve nuk mund ti parashikojnë të gjitha raportet e mundshme jetësore të cilat do të krijohen. Ekzistojnë dy lloje të analogjisë edhe atë interpretimi juridik dhe ligjor. I pari ekziston kur norma sillet nga rregullimi i përgjithshëm juridik e jo nga norma konkrete të atij rregullimi. Argumentum a contrario do të thotë interpretim i tillë gjatë të cilit ekziston shka-ku që të mos zbatohet norma e dhënë në raste të tjera të pa parashikuara. Ato janë shka-ku për zgjidhje të kundërt të rastit të parregulluar. Për zbatimin e argumentum a contrario gjyqi patjetër duhet të bindet se sjellësi i aktit normativ kur ka rregulluar ndonjë akt me atë njëkohësisht e ka përfshirë zbatimin e atij akti të rasteve të tjera të ngjashme.

2. OBJEKTI I RREGULLIMIT TË SË DREJTËS CIVILE

Në jetën e përditshme me nocionin e drejta civile nënkuptojmë sistem normash, tradicionalisht të njohura si marrëdhënie pasurore, dhe të cilat marrëdhënie krijohen ndërmjet personave fizik në njërën anë dhe personave fizik dhe juridik në anën tjetër.

Objekt (lënda) i rregullimit të së drejtës civile tregon se çka rregullohet me këtë të drejtë, e siç u cek më lart, rregullon marrëdhëniet juridike civile. Marrëdhëniet juridike ci-vile në kuptimin më të gjerë, janë lloje të marrëdhënieve shoqërore me karakter pasuror. Në kuptim më të ngushtë, ato paraqesin marrëdhënie ekonomike, gjegjësisht në mënyrë më precize ato paraqesin marrëdhënie që paraqiten si rezultat i shkëmbimit të mallit dhe të hollave, të cilat krijohen gjatë shkëmbimit të drejtpërdrejtë të mallrave dhe shërbimeve. Ky këmbim kryhet në treg, ku nëpërmjet këtyre marrëdhënieve vjen deri te lëvizja e vlera-ve pasurore. Këto marrëdhënie që paraqiten si rezultat i shkëmbimit të mallit dhe të holla-ve, në të vërtetë janë marrëdhënie juridike civile, kryesisht marrëdhënie juridiko sendore dhe marrëdhënie kontraktuese si lloje të marrëdhënieve juridike të detyrimeve. Realizimi

21


i këtyre marrëdhënieve shënon qarkullimin juridik, ku bëhet kalimi i të drejtës civile sub-jektive, nga njëri subjekt në tjetrin. Me këtë rast, subjekti i cili e bartë të drejtën duhet të jetë bartës i të drejtës. Ai subjekt mund të jetë bartës i të drejtës sendore, të detyrimeve dhe të ndonjë të drejtë tjetër subjektive civile. Bartësit e të drejtës duhet të kenë status të subjektit në këto marrëdhënie, që të mund ti kalojnë të drejtat dhe detyrimet e tyre, d.m.th. të jenë persona fizik dhe juridik të cilët kanë subjektivitetin e tyre: zotësinë (juridike, e veprimit dhe e deliktit) dhe atributet (emri, vendbanimi, vendqëndrimi dhe shtetësia- përkatësia). Sendet, gjegjësisht të drejtat që barten në qarkullim duhet të kenë karakter të mallit.

Për shembull:

Me kontratën e shitblerjes, shitësi obligohet t’ia dorëzoj sendin të cilin e shet blerësit në mënyrë që blerësi të fitojë të drejtën e pronësisë mbi sendin, ndërsa blerësi obligohet ta paguaj shumën.

Lëvizja e vlerave pasurore nuk realizohet çdoherë nëpërmjet këmbimit të mallrave dhe parave. Në të vërtetë, ekzistojnë edhe marrëdhënie të tjera juridiko civile, me realizimin e të cilëve, po ashtu arrihet lëvizja e vlerave pasurore por të cilat nuk nënkuptojnë këmbim të mallrave dhe parave. Rast të tillë kemi te marrëdhëniet trashëgimore ku barten te drejtat subjektive civile nga personi i vdekur te trashëgimtarët e tij. Raste të tilla paraqesin edhe disa marrëdhënie të tjera juridike të detyrimeve, siç është kompensimi i dëmit të shkaktuar me ras-tin e shkeljes së të mirave personale. Në të gjitha këto raste lëvizja e vlerave nuk realizohet në treg, edhe pse në disa prej këtyre rasteve gjejnë përdorim ligjshmëritë e tij të përgjithshme.

Lëvizja e vlerave pasurore realizohet edhe në disa marrëdhënie shoqërore të cila janë të lidhura me marrëdhëniet juridiko civile. Rast i tillë ndodh me marrëdhëniet ju-ridike të autorit dhe marrëdhëniet e tjera të lidhura me krijimet intelektuale. Në këto marrëdhënie komponenti juridik personal është i lidhur ngushtë me komponentin juri-diko pasuror, kështu që këto marrëdhënie marrin karakter të marrëdhënieve juridike me karakter pasuror, gjegjësisht bëhen marrëdhënie juridiko civile. Duhet të ceket se lëndë e rregullimit të së drejtës civile janë të gjitha marrëdhëniet juridike me karakter pasuror. Ekzistojnë marrëdhënie juridike me karakter pasuror të cilat nuk janë marrëdhënie juri-diko civile, siç janë: marrëdhëniet juridiko administrative, marrëdhëniet juridike financi-are dhe marrëdhëniet juridike të punës. Këto marrëdhënie edhe përkundër karakterit pa-suror, nuk janë marrëdhënie juridike civile për shkak se si metodë e rregullimit të këtyre marrëdhënieve paraqitet principi i subordinimit dhe subjektet në këto marrëdhënie nuk janë të barabarta siç është rasti me të gjithë marrëdhëniet tjera juridiko civile.

Më në fund, me të drejtën civile nuk rregullohen vetëm marrëdhëniet juridiko ci-vile, por edhe pozita juridiko civile e subjekteve në këto marrëdhënie. Ato janë personat fizik dhe juridik dhe subjektiviteti i tyre juridiko civil. Lënda e të drejtës civile bën rregul-limin e marrëdhënieve shoqërore (si shprehje e marrëdhënieve që janë si rezultat i qarkulli-mit të mallit dhe të hollave) të cilët kanë karakter pasuror, dhe ku bartësit(personat fizik, nga njëra anë, dhe personat fizik dhe juridik, nga ana tjetër), në bazë të subjektivitetit të tyre ju-ridiko civil, fitojnë pushtet të drejtpërdrejt mbi sendet. Këto marrëdhënie shoqërore para-

22

Аna Axhievska

qesin lëvizje të vlerave, gjegjësisht ato janë marrëdhënie që shkaktojnë efekt pasuror d.m.th marrëdhënie që shprehen në të holla. E drejta civile rregullon edhe disa marrëdhënie të tje-ra shoqërore, të ndërlidhura me marrëdhëniet juridiko sendore, juridiko trashëgimore dhe marrëdhënie juridike të detyrimeve të cilat kanë efekt pasuror, por të cilat nuk paraqesin lëvizje të dyanshme të vlerës në qarkullim.

3. METODA E RREGULLIMIT TË SË DREJTËS CIVILE

Me metodën e të drejtës civile, në kuptimin formal, nënkuptojmë përmbledhje principesh në bazë të së cilës ndërtohet sistemi i normave juridiko civile2. Metoda e rre-gullimit të të drejtës civile tregon mënyrën se si rregullohen marrëdhëniet juridiko civi-le, gjegjësisht ajo është mënyra e rregullimit të atyre marrëdhënieve. Kjo metodë shprehet përmes 4 principeve ose parimeve, siç janë:

barazia e subjekteve, iniciativa e lirë (autonomia e vullnetit), bartja e të drejtave subjektive civile, sanksioni pasuror.

Barazia e subjekteve në të drejtën civile shqyrtohet nga më shumë aspekte. Bara-zia e subjekteve, para se gjithash do të thotë që subjektet si palë të marrëdhënieve juridiko civile kanë të drejta dhe detyrime, kështu që në ato marrëdhënie njëri subjekt nuk është i autorizuar t’ia caktoj subjektit tjetër sjelljen. Vullnetet e tyre janë të barabartë dhe të koor-dinuar, ndërsa vullneti i njërit subjekt nuk është më i fortë se vullneti i subjektit tjetër, siç është rasti te marrëdhëniet juridiko administrative, ku vullneti i subjekteve është i subor-dinuar (nënshtruar).

Për shembull:

Te kontrata e shitblerjes edhe shitësi edhe blerësi si subjekte kanë të drejta dhe detyrime të ndërsjella. Shitësi është i obliguar t’ia dorëzoj sendin e shitur blerësit dhe ka të drejtë që të kërkojë pagimin e çmimit. Dhe e kundërta, blerësi është i detyruar ta pa-guaj çmimin blerës dhe ka të drejtë të kërkojë nga shitësi dorëzimin e sendit të shitur.

Në marrëdhëniet juridike administrative organi i administratës i cakton tatim-paguesit të paguaj tatim për një shumë të caktuar parash.

2 Pjesa e përgjithshme e të drejtës civile – Dr. Rodna Zhivkovska

23


Barazia e subjekteve në të drejtën civile nënkupton edhe barazi në zbatimin e rregul-lave të së drejtën civile në marrëdhëniet juridiko civile, palë të së cilës janë ato subjekte. Pari-mi i barazisë rrjedh nga natyra e marrëdhënieve të cilat i rregullon e drejta civile. Në qarkul-limin juridik duhet të respektohen në të njëjtën mënyrë të drejtat subjektive civile dhe detyri-met e subjekteve si pjesëmarrëse në ato marrëdhënie. Në marrëdhëniet juridike sendore pari-mi i barazisë shprehet, para se gjithash në barazinë e subjekteve gjatë zbatimit të rregullave të së drejtës civile (e drejta sendore). Kështu p.sh. bartësit e të drejtës së pronësisë (personat fizik dhe juridik) janë të barabartë në kryerjen e autorizimeve të cilat e përbëjnë brendinë e të drejtës së pronësisë të një sendit. Të gjithë pronarët kanë të drejtë ta posedojnë sendin, plotësisht ta shfrytëzojnë dhe të disponojnë me të. Në marrëdhëniet juridike të detyrimeve parimi i barazisë nënkupton barazinë e palëve dhe barazinë e dhënieve të ndërsjella të cilat e përbëjnë brendinë e marrëdhënieve juridike të detyrimeve. Në të drejtën trashëgimore, ky parim përcakton se qytetarët janë të barabartë sipas kushteve të njëjta bazuar në ligjin e trashëgimisë. Barazia e palëve nënkupton edhe barazinë e tyre në kryerjen (realizimin) e të drejtave civile (sendore, të detyrimeve dhe trashëgimore), si dhe barazi për mbrojtjen e tyre para gjykatës.

Parimi i barazisë dhe barazia e subjekteve, si parim më i rëndësishëm i metodës së rregullimit të së drejtës civile, ka disa lëshime të cilat nuk e vënë në pyetje këtë parim. Kjo ndodh ne këto raste:

te dëmtimi i tepërt, nëse ajo që jepet dhe ajo që pranohet nuk janë në për pje-sëtueshmëri të dukshme,

te kontratat për bamirësi, te kompensimi i dëmit të shkaktuar kur si korrigjim i këtij parimi përdoret pa-

rimi i drejtësisë, te realizimi prioritar i të drejtave subjektive civile dhe të ngjashme, te veprat të njëanshme.

Autonomia e vullnetit, i cili është i njohur edhe si dispozicion i lirë, përcakton mundësinë, që subjektet në të drejtën civile të vendosin lirshëm se në cilat dhe çfarë lloje të marrëdhënieve juridiko civile do të mbështeten duke i përcaktuar të gjitha elementet e atyre marrëdhënieve. Ky princip manifestohet në të gjitha pjesët e veçanta të së drejtës civile. Në marrëdhëniet juridiko sendore ky princip shprehet në lirinë e kryerjes së të drejtave subjek-tive sendore d.m.th nëse një person do të fitojë pushtet mbi një send ose jo. Nëse bartësi e fi-ton, atëherë mund ti realizojë autorizimet e veta sipas dëshirës së tij. Në marrëdhëniet juri-dike të detyrimeve ky princip shprehet në lirinë e marrëveshjes, d.m.th lirinë e rregullimit të marrëdhënieve të detyrimit. Në të drejtën trashëgimore ky princip shprehet me lirinë e cak-timit të trashëgimtarëve. Ky princip vjen në shprehje të plotë edhe te mbrojtja e të drejtave subjektive civile, për arsye se prej subjekteve të së drejtës varet që nëse në rast të shkeljes së tyre do të kërkohet mbrojtja e drejtave para organeve kompetente shtetërore. Parimi i autonomisë së vullnetit ka më tepër lëshime. Kështu, ekzistojnë marrëdhënie juridiko civile, ku subjektet, gjegjësisht njëri nga subjektet hyn në ato marrëdhënie pavarësisht vullnetit të tij. Ato janë marrëdhënie të cilat krijohen me shkaktimin e dëmit, me kompensi-min e dëmit të shkaktuar, me gjetjen e sendit të huaj, kryerja e punëve të huaja pa kërkesë,

24

Аna Axhievska

fitimin pa bazë dhe të gjitha marrëdhëniet e tjera që krijohen në bazë të faktit juridiko ci-vil ku vullneti i subjektit nuk merr pjesë në krijimin e tyre. Parimi i autonomisë së vullnetit nuk është i natyrës absolute. Ekzistojnë kufizime të shumta të këtij principi. Kufizimet e këtij principi janë të pranishme në të gjitha pjesët e të drejtës civile.

Për shembull:

Pronari në të drejtën sendore, e realizon te drejtën e vet në përputhshmëri me natyrën dhe me destinimin e sendit, dhe në përputhshmëri me interesin shoqëror të caktuar me ligj3.

Në të drejtën e detyrimeve pjesëmarrësit në qarkullim, i rregullojnë lirshëm marrëdhëniet e detyrimit, por nuk munden t’i rregullojnë ato në kundërshtim me pari-met e rregullimit shoqëror të caktuar me Kushtetutën, dispozitat detyruese dhe moralit të shoqërisë4.

Në të drejtën trashëgimore, trashëgimtarët e domosdoshëm kanë të drejtë në pjesë të trashëgimisë me të cilën trashëgimlënësi nuk ka mund të disponojë dhe e cila quhet pjesë e detyrueshme5.

Duhet të ceket se autonomia e vullnetit në të drejtën civile është e kufizuar me dy parime të njohura të shkallës së dytë – ndalimi i keqpërdorimit e të drejtave dhe të ndërgjegjshmërisë.

Parimi i bartjes të së drejtave subjektive civile paraqet mundësinë për kalimin e lire të atyre të drejtave në të drejtën civile nga njëri subjekt te subjekti tjetër si pjesëmarrës në qarkul-limin juridiko civil. Edhe ky princip rrjedh nga natyra e marrëdhënieve që i rregullon e drej-ta civile. Siç u përmend më lartë, ato janë marrëdhënie që paraqiten si rezultat i qarkullimit të mallrave dhe të hollave nëpërmjet të cilave marrëdhënie vjen deri te lëvizja e vlerave pasuro-re ndërmjet pjesëmarrësve të tyre si një kusht i domosdoshëm për riprodhimin shoqëror. Edhe ky princip ka lëshime të caktuara. Kjo i referohet të drejtave subjektive civi-le të cilat në nuk mund të barten të drejtën civile nga njëri subjekt te tjetri. Këto të drejta janë të lidhura ngushtë me personalitetin e subjektit të së drejtës civile,siç janë: e drejta e mbajtjes nga marrëdhëniet juridike familjare, e drejta e shfrytëzimit të fryteve dhe të ser-vituteve të tjera vetjake si dhe të drejtat trashëgimore.

3 Neni 4, paragrafi 1 nga Ligji për marrëdhëniet themelore juridiko pronësore.4 Neni 29, paragrafi 1 nga Ligji për trashëgimi.5 Neni 158, paragrafi 1, LPDTS.

25


Për shembull:

E pavlefshme (nule) është kontrata me të cilën dikush e tjetërson trashëgiminë të cilën e shpreson, si dhe çdo marrëveshje për trashëgimi të personit të tretë i cili është ende i gjallë6. Neni 8. paragrafi.1, LT.

Sanksioni pasuror si parim i fundit themelor, gjegjësisht primar në të drejtën ci-vile përcakton se sanksioni çdoherë e godet pasurinë, dhe jo individin në të drejtën civile. Sanksioni në të drejtën civile ka për qëllim të respektojë balancën pasurore të subjekteve të së drejtës civile, kështu që për shkelësin e të drejtës ekziston detyrimi që prej pasurisë së tij ta kompensojë dëmin e shkaktuar mbi pronën e subjektit tjetër të së drejtës civile.

Për shembull:

Mbajtësi i papërgjegjshëm është i detyruar t’ia dorëzoj pronarit të sendit të gjitha frytet dhe t’ia kompensojë vlerën e fryteve të mbledhura të cilat i ka harxhuar, tjetërsuar apo shkatërruar, si dhe vlerat e fryteve të cilat i nuk ka arritur ti mbledhë“7. neni 158, pa-ragrafi 1 LPDTS.

Te të drejtat e tjera, si për shembull, e drejta penale, sanksioni e godet personalite-tin e shkelësit të së drejtës subjektive.

Për dallim nga principet e tjera themelore, gjegjësisht primare te ky parim nuk kemi devijime.

Këto katër parime të paraqitura në tërësinë e tyre, gjegjësisht të gjithë së bashku, paraqesin metodën e rregullimit të së drejtës civile. Mospjesëmarrja, gjegjësisht anashka-limi i këtyre principeve nënkupton që marrëdhënia juridike nuk është e karakterit juridi-ko civil. Në këtë rast, duhet të merret parasysh që vetëm anashkalimet thelbësore mund ta ndërrojnë natyrën e marrëdhënies juridike.

Për shembull:

Përcaktimi i çmimit te disa kontrata të caktuara për shitblerje nga ana e orga-nit shtetëror (për misrin, lulediellin, rrushin dhe të ngjashme) nuk do të thotë që këto kontrata nuk janë të karakterit juridiko civil.

Përveç principeve themelore, gjegjësisht primare të metodës së rregullimit, në të drejtën civile ekzistojnë edhe një varg i parimeve të tjera, prej të cilave disa janë prezent në

6 Pjesa e përgjithshme e të drejtës civile – praktikum – Dr. Rodna Zhivkovska7 Neni 30 nga Kushtetuta e RM.

26

Аna Axhievska

të gjitha pjesët e të drejtës civile, ndërsa disa prej tyre vetëm në pjesë të caktuara të saj. Për të drejtën civile si tërësi të rëndësishme janë këto principe:

Drejtësia, Siguria juridike, Ndërgjegjshmëria, Ndalimi për keqpërdorimin e së drejtës.

Drejtësia paraqet devijim nga principi i barazisë së subjekteve në të drejtën civile, kështu që refl ektohet në zmadhimin e të drejtave të tyre, gjegjësisht zvogëlimin e detyri-meve të tyre si palë të marrëdhënieve të caktuara juridiko civile.

Siguria juridiket përcakton se e drejta objektive civile duhet të jetë relativisht e pandryshuar, si dhe marrëdhëniet e krijuara juridiko civile duhet të realizohen dhe të res-pektohen ashtu siç janë krijuar.

Ndërgjegjshmëria është gjendje subjektive e subjektit në të drejtën civile, për at nëse ka ditur ose ka mundur të ketë dijë për pozitën juridike në të cilën gjendet dhe nëse përgjigja është negative, ose pozitive atëherë ai është i ndërgjegjshëm, ose i pandërgjegjshëm

Ndalesa për keqpërdorimin e së drejtës paraqet ndalim që subjekti i të drejtës civi-le të kryej të drejtën e vet me qëllim që ti shkaktojë dëm subjektit tjetër, gjegjësisht ta kryej këtë veprim me qëllim të arritjes së ndonjë përfitimi pasuror.

Duke u nisur nga objekti dhe metoda e rregullimit të së drejtës civile, si kriter the-melor dhe plotësues për përcaktimin e saj ideor, e drejta civile si e drejtë pozitive mund të definohet si degë juridike e sistemit juridik të Republikës së Maqedonisë, e cila në bazë të parimeve themelore i rregullon marrëdhëniet juridiko civile dhe pozitën juridike të sub-jekteve në të drejtën civile.

E drejta civile është pjesë e të drejtës pozitive të Republikës së Maqedonisë, e cila në bazë të parimeve të barazisë dhe iniciativës së lire i rregullon marrëdhëniet shoqërore të karakterit pasuror, të cilat krijohen midis personave fizik, në njërën anë, dhe personave fizik dhe juridik në anën tjetër.

27


4. SISTEMI I SË DREJTËS CIVILE TË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

E drejta civile, si çdo degë e tjetër juridike përbëhet prej normave juridike civile, të cilat janë të harmonizuara dhe të lidhura në mënyrë të ndërsjellë në sistem. Qeliza the-melore e të drejtës civile është instituti juridiko civil i cili paraqet përmbledhje të norma-ve juridiko civile të cilat i rregullojnë marrëdhëniet juridiko civile. Institutet juridiko civi-le ndahen në grupe të thjeshta dhe të përbëra, ndërsa pjesa më e madhe e atyre instituteve janë pjesë e të drejtës civile dhe të gjithë së bashku e përbëjnë sistemin e tij. Institutet më të rëndësishme juridiko civile në shkencën e të drejtës civile, janë: pronësia, kontrata dhe testamenti, si institute të së drejtës sendore, të detyrimeve dhe të drejtës trashëgimore – të cilat janë pjesë të veçanta të së drejtës civile. Këto institute janë të ndërlikuara dhe janë të ndara në një varg institutesh të thjeshta. Kështu prona ndahet sipas subjekteve (në pronë private, shtetërore, bashkëpronësi etj.) sipas objekteve (në sende të lu-ajtshme dhe të paluajtshme), përmbajtja e tyre, mënyrat e arritjes dhe ndërprerja përkojnë me llojet e veçanta të pronës dhe të tjera. Ngjashëm ndodh edhe me kontratën dhe testamen-tin, të cilat ndahen në pjesë të veçanta, duke pasur parasysh formën e tyre, përmbajtjen etj.

Sistemi i të drejtës civile, si degë juridike në sistemin juridik të Republikës së Maqedonisë, përbëhet prej pjesës së përgjithshme dhe tri pjesëve të veçanta:

e drejta sendore (reale), e drejta detyrimore, e drejta trashëgimore.

Pjesa e përgjithshme e të drejtës civile përmban norma juridiko civile të cilat e rregullojnë marrëdhënien juridiko civile, elementet e tij përbërëse, subjektet ndërmjet të cilave krijohet, objektet për të cilat krijohet, përbërjen e tij, krijimi, shuarja dhe mbrojt-ja, për veprat juridike si lloje më të shpeshta të marrëdhënieve juridiko civile, për burimet e të drejtës civile dhe disa norma të tjera juridiko civile të cilat i rregullojnë institutet të rëndësishme për pjesët e veçanta të të drejtës civile.

Për shembull:

Gjatë lidhjes së kontratës për shitblerje krijohet marrëdhënie juridike civile ndërmjet blerësit dhe shitësit, prej të cilës marrëdhënie dalin të drejta dhe obligime për të dyja palët.

E drejta sendore, si pjesë e parë e veçantë e të drejtës civile, përfshin normat të ci-lat e rregullojnë institutin pronësi dhe institutet e tjera juridiko sendore: pengun, servitu-tet, posedimin, evidentimin e pronësisë dhe të drejtat e tjera sendore mbi sendet e palu-ajtshme, si dhe disa marrëdhënie të tjera juridiko sendore.

28

Аna Axhievska

E drejta detyrimore, si pjesë e dytë e veçantë e të drejtës civile, përfshin normat të cilat i rregullojnë institutet: kontratën, shkaktimin e dëmit, kryerjen e punëve të huaja pa autorizim, fitimin pa bazë dhe marrëdhënie tjera të detyrimit.

E drejta trashëgimore, si pjesë e tretë e veçantë e të drejtës civile, përfshin nor-mat të cilat i rregullojnë institutet: trashëgimia ligjore dhe testamentare, me të cilat pa-rashihet bartjen e pasurisë nga të vdekurit te personat e tjerë me cilësi të trashëgimtarit, marrëveshjet juridike trashëgimore dhe disa marrëdhënie të tjera juridiko trashëgimore.

Objekt i rregullimit të së drejtës civile janë edhe marrëdhëniet që dalin nga e drej-ta e autorit dhe disa marrëdhënie të tjera që janë në lidhje me veprat industriale. Ato marrëdhënie të cilat rregullohen me norma si institute (vepër autoriale, zbulim, vula shërbyese dhe të mallit etj) janë pjesë përbërëse e të drejtës sendore si pjesë e veçantë e të drejtës civile. Edhe pse këto institute dallohen nga institutet e tjera juridike sipas natyrës së tyre ligjore, ata nuk munden të klasifikohen në një pjesë të re, të posaçme të së drejtës civile për shkak se nuk janë të zhvilluar në masën e duhur.

5. BURIMET E SË DREJTËS CIVILE

Në përgjithësi në teorinë e së drejtës, si dhe në shkencën e së drejtës civile, e njo-hur është ndarja e dyfishtë e burimeve të së drejtës civile, në:

burime materiale dhe burime formale.

Me burime materiale në të drejtën civile nënkuptojmë faktorët shoqëror prej të cilëve varet krijimi i të drejtës. E drejta para se gjithash është ashtu siç janë marrëdhëniet produktive, d.m.th e drejta i shpreh (në mënyrë juridike) ato marrëdhënie. E drejta i fuqi-zon ata.

Burimet formale të së drejtës civile janë format ku paraqiten normat juridiko civi-le, me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridiko civile. Sipas kësaj, me burimet e të drejtës civile përcaktohet prejardhja e normave juridiko civile.8

8 Neni 15 nga Ligji për marrëdhënie të detyrimeve.

29


Burime formale të të drejtën civile ku manifestohen normat juridiko civile i hasim te:

Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, ligjet dhe dispozitat e tjera, zakonet juridiko-civile, standardet juridiko-civile, praktika gjyqësore morali.

Ligji, si burim i të drejtës civile, paraqet burimin kryesor me rëndësi primare. Në këtë aspekt, ligji mund të përmbaj ose vetëm norma juridiko civile ose në të shumtën e rasteve norma të tilla dhe ligji i tillë përcaktohet si ligj juridiko civil. Ligjet e tjera mund të përmbajnë numër më të vogël të normave juridiko civile ose vetëm një normë të tillë dhe ligjet e tilla në numër më të madh përmbajnë edhe norma të tjera juridike.

Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, si akti më i lartë juridik, përmban një numër të vogël të normave juridiko civile me të cilat përcaktohen disa baza (themele) të së drejtës civile. E drejta e pronës dhe e drejta e trashëgimisë garantohet me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë. “Askujt nuk mundet ti merret apo kufizohet pronësia ose të drejtat që rrjedhin prej saj, përveç se kur bëhet fj ale për interes publik i përcaktuar me ligj”.9

Marrëdhëniet juridiko civile në shtetin tonë rregullohen me këto ligje: Ligjin për pronësinë dhe të drejtat e tjera sendore, Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve dhe ligji për trashëgiminë. Si ligj juridiko civil konsiderohet edhe Ligji për mbrojtjen e pronësisë in-dustriale, ndërsa ligj i cili përmban norma juridiko civile është edhe Ligji mbi të drejtat e autorit. Më të shumta janë ato ligje të cilat përveç normave të tjera juridike, përmbajnë edhe norma juridiko civile. Në këtë grup bëjnë pjesë ligjet për tokën (bujqësore, ndërtimore), ujërat, rrugët, varrezat ose p.sh. Ligji për peshkim.

Përveç ligjeve, edhe dispozitat e tjera paraqiten si burime formale të së drejtës civi-le. Këtu bëjnë pjesë: aktet nënligjore (si p.sh. urdhëresa me fuqi ligjore), urdhëresat, ven-dimet, rregulloret, udhëzimet e organeve kompetente shtetërore, të cilat gjithashtu mund të përmbajnë numër më të madh ose më të vogël të normave juridiko civile.

Për shembull:

Vendim i qeverisë për shitjen e një objekti, që është në pronësi të Republikës së Maqedonisë.

9 Neni 30 nga Kushtetuta e RM.

30

Аna Axhievska

Zakonet juridiko-civile paraqesin burime dytësore të së drejtës civile. Zakoni juridi-ko civil si rregull krijohet me sanksionimin e zakonit, dhe atë në dy mënyra: shprehimisht, kur zakoni bëhet normë juridiko civile dhe në heshtje, kur në zgjedhjen e marrëdhënieve të kontestuara juridiko civile gjykatat e përdorin zakonin si rregull juridik për rregullimin e atyre marrëdhënieve. Shembull për sanksionimin direkt të ligjit paraqet një nen nga Ligji për marrëdhëniet e detyrimeve, sipas të cilit pjesëmarrësit në marrëdhëniet e detyrimeve janë të detyruar të veprojnë në përputhshmëri me zakonet e mira të punës në qarkullimin juridik.10

Edhe zakonet tregtare të punës paraqiten si zakone juridiko civile, të cilat janë të rre-gulluara dhe të mbledhura në përmbledhje të caktuara të njohura edhe si uzanse. Në siste-min juridik të Republikës së Maqedonisë ekzistojnë uzanse të thjeshta dhe të veçanta. Me uzanset e thjeshta rregullohen marrëdhëniet juridike nga fusha e qarkullimit dhe kryer-ja e shërbimeve në përgjithësi, ndërsa me uzanset e veçanta – rregullohen marrëdhëniet nga fusha e qarkullimit të mallrave të caktuara, gjegjësisht kryerja e shërbimeve të caktuara (për shembull:qarkullim i misrit, patates, pambukut, shërbimeve hoteliere, të ndërtimit etj). Përdorimi i uzanseve bëhet me marrëveshje të pjesëmarrësve në marrëdhëniet e detyrimeve.

Standardet juridiko-civile janë burime me rëndësi sekondare. Ato janë rregul-la juridike të cilat bëjnë pjesë në normat juridiko civile përbërja e të cilave përcaktohet në praktikë në varësi të kohës, vendit dhe kushteve të secilës marrëdhënie konkrete juridi-ko civile. Dispozitat e të drejtës civile përmbajnë një varg të standardeve juridiko civile, kështu që rregullimi i marrëdhënieve juridiko civile nuk është i mundur pa ato standarde. Kështu, për shembull, si standarde juridiko civile paraqiten këto standarde (kujdesi i një nikoqiri të mirë, kujdesi i një pronari të mire, fajësia, ndërgjegjshmëria, drejtësia, qëllimi i vërtetë i testament lënësit, mënyrë e padyshimtë për sendin e braktisur etj).

Praktika gjyqësore është burim i dorës së dytë i të drejtës civile dhe në krahasim me zakonin juridiko civil ka rëndësi të shkallës së dytë. Në rast të ekzistimit të zbrazëtirave të paevitueshme juridike, praktikën gjyqësore e krijojnë të gjitha gjyqet (themelore, të apelit dhe Gjykata e lartë e Republikës së Maqedonisë). Në këtë aspekt, secili akt juridik nuk mund të jetë burim i të drejtës civile. Vetëm aktet që përmbajnë rregulla të reja juri-dike paraqesin burime të së drejtës civile.

Duhet theksuar veçanërisht se, edhe vendimet e Gjykatës kushtetuese të RM mund të paraqesin burime të së drejtës civile me një rëndësie të njëjtë thelbësore, siç kanë rëndësi aktet gjyqësore e gjykatave të rregullta. Duke marrë parasysh faktin se Gjykata kushtetue-se e RM bën vlerësimin e kushtetutshmërisë së ligjeve dhe vlerëson ligjshmërinë e dispo-zitave dhe akteve të tjera juridike të përgjithshme, ashtu edhe vendimet e tija kanë veprim detyrues për të gjitha subjektet e të drejtës, e jo vetëm për subjektet në kontestin konk-ret. Kështu, nuk mund të përjashtohet mundësia, që vendimet e atij gjyqi ti referohen disa marrëdhënieve të caktuara juridiko civile të cilat do të rregullohen sipas rregullit juridik të përmbajtur në vendimin adekuat të gjykatës.

10 Neni 15 nga Ligji për marrëdhënie të detyrimeve.

31


Morali është burim dytësor dhe plotësues i të drejtës civile. Ky burim mundëson konkretizimin e zakoneve dhe standardeve juridiko civile si burime të së drejtës civile. Te morali i shoqërisë na drejtojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë ligjet sistematike juridiko civile.

Për shembull:

Ndalohet ushtrimi i të drejtës së pronësisë që është në kundërshtim me qëllimin, për të cilën me ligj është pranuar dhe përcaktuar kjo e drejtë, ose në kundërshtim me moralin e shoqërisë.11

�

PËRMBLEDHJE

E drejta civile paraqet përmbledhje normash juridiko civile me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridiko civile. Subjektet e të drejtës civile kanë të drejta dhe detyrime të karakterit pasuror, të cilat ua pranon e drejta objektive civile. Objekti i të drejtës civile rregullon marrëdhëniet shoqërore të cilët kanë karakter pasuror, dhe në të cilat bartësit në bazë të subjektivitetit të tyre juridiko civil fi tojnë të drejta dhe detyrime mbi sendet. Metoda e të drejtës civile shprehet katër principeve, siç janë: barazia e subjekteve, iniciativa e lirë, bartja e të drejtave subjektive civile dhe sanksioni pasuror. Burimet materiale të së drejtës civile janë kushtet historike materiale të jetesës në një shtet, ndërsa burimet formale janë format ku paraqiten normat juridiko civile.

11 Neni 9, paragrafi 2, Ligji mbi pronësinë dhe të drejtat e tjera sendore.

32

Аna Axhievska

PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE:1. Cilat degë juridike bëjnë pjesë në kuadër të së drejtës private?2. Çfarë kuptimi ka nocioni e drejta civile?3. Defino lëndën e së drejtës civile.4. Ku ndodh lëvizja e vlerave pasurore?5. Nëpërmjet cilave principe shprehet e drejta civile?6. Sqaroje parimin e barazisë së subjekteve.7. Çka paraqet parimi autonomia e vullnetit?8. Sqaroje bartjen e të drejtave subjektive civile.9. Kujt i drejtohet sanksioni në të drejtën civile?10. Prej çka përbëhet sistemi i së drejtës civile në Republikën e Maqedonisë?11. Sqaroje ndarjen e burimeve të së drejtës civile?

33


USHTRIME:

Të ndarë në grupe emërtoni marrëdhëniet juridiko civile;

Analizoni marrëdhëniet konkrete juridiko civile, duke i përcaktuar subjektet e tyre, lëndën dhe përmbajtjen.

Analizoni parimet e metodës së të drejtës civile.

34

Аna Axhievska

��

PËRMBAJTJA E KAPITULLIT

Nocioni, elementet strukturore të marrëdhënies civilo-juridike

Subjektet e marrëdhënieve civilo-juridike

а) personi fi zik (aft ësitë, atributet)

b)personi juridik (krijimi,aft ësitë, atributet)

Objektet e marrëdhënies civilo-juridike

Fakte civilo-juridike

Ndryshimi dhe ndërprerja e marrëdhënies civilo-juridike

Qarkullim juridik dhe ekonomik

TERMAT KRYESORE:

Marrëdhënie civilo-juridike

Personi fi zik Personi juridik Atributet e subjekteve Aft ësitë e subjekteve Objekte Sende Veprime dhe

mosveprime njerëzore Prona Vepra të mira njerëzore Shuma alternative Shuma kumulative Ngjarjet Supozime dhe fi kcione Delikti juridiko civil Veprim kundërligjor Faji Dëmi Qarkullim juridik Qarkullim ekonomik

QËLLIMET E TEMËS:

Të njihet me elementet e

marrëdhënies juridiko civile;

Ti njohë aft ësitë dhe atributet e subjekteve të të

drejtës civile; T’i dallojë subjektet

e të drejtës civile; Të sqarojë përmbajtjen e marrëdhënies

juridiko civile; T’i dallojë llojet

e fakteve juridiko civile;

Të emërtojë një delikt juridiko civil;

T’i dallojë supozimet, fi kcionet

dhe ndodhitë, T’i kuptojë nocionet

e qarkullimit juridik dhe ekonomik.

35


KREU IIIMARRËDHËNIA CIVILO-JURIDIKE

1. NOCIONI, ELEMENTET STRUKTURORE TË MARRËDHËNIES CIVILO-JURIDIKE

Marrëdhënia civilo-juridike, sikurse çdo marrëdhënie tjetër juridike, paraqet marrëdhënie juridike (në fushën e prodhimit, këmbimit, shpërndarjes dhe të ngjashme) ndërmjet subjekteve të caktuara në kuadër të shoqërisë së organizuar, gjegjësisht shtetit. Për të pasur karakterin e një marrëdhënie juridike, marrëdhënia juridiko civile rregullo-het me normë adekuate juridiko civile. Si çdo normë juridike, edhe norma juridiko civi-le në jetë realizohet në formë të marrëdhënies juridike, gjegjësisht të marrëdhënies juri-diko civile. Duke marrë parasysh se norma juridiko civile parasheh se çfarë të drejtash juridike subjektive dhe çfarë detyrime juridike civile mund të ekzistojnë për subjektet e marrëdhënies juridiko civile, ata bëhen elemente të përmbajtjes të saj prej momentin të krijimit të marrëdhënies.

Marrëdhënia civilo-juridike, si çdo marrëdhënie juridike, ka konstruksionin e vet juridik, gjegjësisht elementet e veta strukturore. Ato janë:

subjektet, objekti, fakti juridiko civil, te drejta dhe detyrimet.

Pa këto elemente strukturore nuk ekziston marrëdhënia juridiko civile.

Subjektet e marrëdhënies civilo-juridikejanë personat fizik (individët) dhe perso-nat juridik. Ata paraqesin personat, pjesëmarrës, gjegjësisht palë të marrëdhënies juridi-ke civile. Kjo marrëdhënie, sikurse çdo marrëdhënie tjetër juridike, krijohet ndërmjet më së paku dy subjekteve, të cilët më së shpeshti janë bartës e të drejtave subjektive civile dhe detyrimeve juridike civile që janë pjesë përbërëse të përmbajtjes së marrëdhënies.

Çdo vlerë, gjegjësisht send ose veprim, që mund të ketë vlerë ekonomike, d.m.th. e cila mundet të shprehet në të holla paraqet objekt të marrëdhënies juridiko civile. Ato janë sendet, veprimet, pasuria, krijimet intelektuale etj.

36

Аna Axhievska

Faktet civilo-juridike janë rrethana nga ekzistimi apo mosekzistimi i të cilëve va-ret krijimi, ndryshimi ose shuarja e marrëdhënies juridiko civile.

Marrëdhëniet civilo-juridike janë marrëdhënie të përditshme, jetësore, ku nje-riu si person fizik shpeshherë pa vetëdije merr pjesë në ato marrëdhënie, dhe pa të ci-lat marrëdhënie nuk është e mundur ekzistenca e tij. Kështu, marrëdhënie të tilla janë, p.sh: blerja në një dyqan tregtar, në kioskë, shitore apo pazar, blerja e automobilit, mobi-leve, banesës, hapësirës afariste, transporti me autobus, aeroplan, ndërtimi i shtëpisë, re-novimi i banesës, pjesëmarrja në koncert, teatër, kinema, trashëgimia e pronës dhe një varg marrëdhëniesh të tjera nga jeta e përditshme. Personat juridik, gjithashtu hyjnë në marrëdhënie juridiko civile me qëllim të realizimit të aktiviteteve të tyre (për shembull, shoqëritë tregtare, institucione, korporatat etj).

2. SUBJEKTET E MARRËDHËNIES CIVILO-JURIDIKE

Subjekte të marrëdhënies civilo-juridike janë:

Personi fizik, Personi juridik12.

Subjektet e marrëdhënies civilo-juridike kanë një varg të cilësive juridike që e përcaktojnë subjektivitetin e tyre juridiko civil të pranuar nga rendi juridik. Subjektiviteti civilo-juridik përbëhet prej dy llojeve të cilësive juridike:

zotësitë dhe atributet.

12 Pjesa e përgjithshme e të drejtës civile 2007 (Tema hyrëse 2) – Dr. Rodna Zhivkovska.

37


Zotësisë mund të jetë:

juridike, për të vepruar, deliktore.

Atribute janë:

emri (titull), vendbanimi (selia), nënshtetësia (përkatësia).

Sipas numrit të subjekteve që e përbëjnë anën e marrëdhënies civilo-juridike, ek-ziston ana e thjeshtë dhe e komplikuar e marrëdhënies. Anën e thjeshtë të marrëdhënies e përbën një person fizik apo juridik, ndërsa anën e komplikuar të marrëdhënies e përbëjnë dy ose më tepër persona fizik ose juridik. Subjektet juridike kanë më tepër cilësi, të cilat së bashku paraqesin të ashtuquajtu-rin subjektivitet. Subjektiviteti përcakton se në cilat kushte, d.m.th. në cilat kufij subjektet munden të jenë palë në marrëdhëniet juridiko civile siç janë marrëdhëniet juridiko sendo-re, të detyrimeve dhe trashëgimore. Cilësitë themelore (aft ësitë dhe atributet) e përbëjnë subjektivitetin e personave fizik dhe juridik.

Subjektiviteti i personave fizik, si instituti më i rëndësishëm dhe shumë i kompli-kuar i të drejtës civile, bazën e vet e gjen, para se gjithash te shteti i së drejtës, gjegjësisht në mundësitë (kushtet) e përcaktuara me të drejtën objektive. Personi fizik si subjekt juri-dik, mund të jetë palë e marrëdhëniet juridiko civile, gjegjësisht bartës i të drejtave subjek-tive civile dhe detyrimeve subjektive civile vetëm në kufijtë e atij subjektiviteti. Në kuadër të këtyre aft ësive dhe atributeve, personi fizik mund të paraqitet si palë në marrëdhëniet juridiko civile, d.m.th. ta realizojë subjektivitetin e vet juridiko civil.

2.1. Personi fizik

Personi fizik, është një individ, subjekt i marrëdhënies civilo-juridike, i cili ka sub-jektivitetin e vet juridiko civil dhe i cili përbëhet prej aft ësive dhe atributeve.

Zotësitë janë: juridike, për të vepruar, deliktore.

38

Аna Axhievska

ZOTËSIA JURIDIKE

Zotësia juridike e personit fizik paraqet mundësinë që një personi të jetë bartës i të drejtave subjektive juridike dhe detyrimeve civilo-juridike. Sipas sasisë së të drejta-ve subjektive civile dhe detyrimeve juridiko civile bartës i të cilit mund të jetë personi fi-zik, dallojmë këto lloje të aft ësive juridike: zotësi e përgjithshme, e veçantë dhe e kufizuar. Zotësia juridike është zotësi pasive e subjektit.

Zotësia e përgjithshme juridike paraqet mundësinë abstrakte të personit fizik për të qenë bartës i të drejtave subjektive juridike dhe detyrimeve civilo-juridike. Personi fizik e fiton këtë aft ësi me lindje dhe e posedon deri në vdekjen e tij.

Kushtetuta e RM në nenin 10, e garanton pacenueshmërinë e jetës njerëzore, e cila dispozitë paraqet edhe bazë për fitimin e mundësisë së personit për të qenë bartës i të drej-tave dhe obligimeve.

Mundësia e personit për të qenë bartës i të drejtave dhe detyrimeve është e kushtëzuar me aktin e lindjes së çdo personi fizik. Ajo vazhdon deri në vdekjen e perso-nit fizik, kur mbaron se ekzistuari si subjekt i të drejtës, dhe për at arsye quhet edhe aft ësi e plotë juridike.

Zotësia e veçantë juridike i jep mundësi personit fizik të jetë bartës i vetëm disa të drejtave të caktuara subjektive juridike dhe obligimeve juridiko civile për arsye se plotëson disa cilësi të veçanta. Këtë zotësi juridike e fiton vetëm ndonjë person i caktuar fizik me plotësimin e një varg kushtesh të parapara me ligj (për shembull: avokat, zejtar, mjek që kryen veprimtari private, etj). E tillë është zotësia për të qenë avokat13, aft ësia për të qenë noter14, aft ësia për të qenë përmbarues15, deri tek aft ësia për të qenë bartës i ndonjë të drej-te të caktuar të autorit16. Për dallim nga zotësia e përgjithshme juridike, kjo aft ësi nuk shu-het vetëm me vdekjen e personit fizik, por edhe gjatë jetës së tij, me ose pa vullnetin e tij (për shembull: marrja e licencës për punë e avokatit ose mjekut, shkarkimi i noterit ose përmbaruesit).

13 Në pajtim me Ligjin mbi avokaturën prej vitit 2002 (Gazeta zyrtare e RМ, nr.50/02).14 Në pajtim me Ligjin për ushtrimin e punëve noteriale prej vitit 1996 (Gazeta zyrtare e RМ, nr.59/96).15 Në pajtim me Ligjin për përmbarim prej vitit 1996 (Gazeta zyrtare e RМ, nr.35/085).16 Në pajtim me Ligjin mbi të drejtat e autorit dhe të drejtat e përafërta prej vitit 2005 (Gazeta zyrtare e RM, nr.23/05).

39


Zotësia e kufizuar juridike e personave fizik paraqet mundësinë që një katego-ri e caktuar e personave fizik të jenë bartës të së drejtave të caktuara subjektive juridike dhe detyrimeve juridiko civile në sasi të caktuara. Zotësia e kufizuar juridike mund të fi-tohet njësoj sikurse zotësia e përgjithshme, dhe të shuhet sikurse zotësia e veçantë juri-dike. Deri te zotësia e kufizuar e përgjithshme juridike sipas sasisë, në sistemin juridik të RM, sot mund të rezultojë para së gjithash nga shkaqet e sigurisë. Shembull për kufizimin e zotësisë së përgjithshme juridike nga shkaqet e sigurisë paraqet: pamundësia e personit të huaj fizik dhe juridik të bëhet pronar i patundshmërive dhe e cila për shkak të mbrojt-jes së interesave dhe sigurisë në Republikën e Maqedonisë, me ligj shpallet si rajon ku per-sonat e huaj nuk kanë të drejtë të pronësisë, përveç nëse ndryshe është përcaktuar me ligj. (neni 250, LDSTP)

Në drejtim të fitimit të zotësisë së përgjithshme dhe të kufizuar juridike, ekziston një përjashtim kur këto aft ësi fitohen edhe para lindjes. Kështu, fëmija i mbarësuar arrin aft ësi të përgjithshme ose të veçantë juridike, më kusht që të lindet i gjallë17. Në mënyrë që të realizohen të drejtat trashëgimore të fëmijës së mbarësuar, babai i të cilit ka vdekur para lindjes së fëmijës, konsiderohet se fëmija ka lindur në ditën e vdekjes së babait.

Përveç se me vdekje, të gjitha llojet e zotësisë juridike mund të shuhen me të ashtuquajturën vdekje e prezumuar, gjegjësisht me shpalljen e personit të zhdukur, si të vdekur. Vdekja e prezumuar ose instituti për shpalljen e personit të zhdukur për të vde-kur rregullohet me Ligjin për procedurë jashtë kontestuese. Dispozitat e këtij ligji e para-qesin të ashtuquajturën vdekje të prezumuar dhe nevojiten dy supozime që kjo të ndodhë, gjegjësisht që të shpallet një person si i vdekur: zhdukja e personit (ose personave) si su-pozimi i parë i përgjithshëm dhe i nevojshëm dhe njëra nga katër supozimet e veçanta të përcaktuara me paragrafin 1 të nenit 81 të Ligjit mbi procedurën jashtë kontestuese.

Kushtet e nevojshme për shpalljen e vdekjes së personit, janë:

Për jetën e të cilit në 5 vitet e fundit nuk ka pasur asnjë lajm, dhe nga lind-ja e të cilit kanë kaluar më së paku 60 vjet;

Për jetën e të cilit në 5 vitet e fundit nuk ka pasur asnjë lajm, dhe për të ci-lin besohet se nuk është më i gjallë;

I cili është zhdukur në anije mbytje, aksident trafiku, zjarr, përmbytje, ter-met ose në ndonjë tjetër rrezik vdekjeprurës të drejtpërdrejt, dhe për jetën e të cilit nuk ka asnjë lajm më së paku 6 muaj nga dita e ndërprerjes së rre-zikut;

17 Pjesa e përgjithshme e të drejtës civile 2007 (Tema hyrëse 2) – Dr. Rodna Zhivkovska.

40

Аna Axhievska

I cili është zhdukur në kohën e gjendjes së luft ës, dhe për jetën e të cilit nuk ka pasur asnjë lajm më së paku 1 vjet nga dita e ndërprerjes së armiqësive

Lindja dhe vdekja e personit fizik evidentohet në libra të caktuar publik (Libri amë i të lindurve, të vdekurve). Në baze e të dhënave të evidentuara në librat amë, me kërkesë të personave të interesuar, organi kompetent shtetëror lëshon akte të veçanta në formë të shkruar, të njohura si akte për statusin civil të personit fizik. Ato akte e pasqyrojnë subjek-tivitetin juridiko civil të çdo personi fizik.

ZOTËSIA PËR TË VEPRUAR

Zotësia për tëvepruar është aft ësia e shfaqjes së vullnetit relevant juridik për pjesëmarrje në qarkullimin juridik. Kështu, zotësia juridike është zotësi pasive, ndërsa zotësia e veprimit është zotësi aktive, për arsye se paraqet konkretizimin (aktivitetin, aft ësinë vepruese) të aft ësisë juridike në veprën konkrete juridike. Personi fizik e fiton zotësinë e veprimit në periudhën e mëvonshme të jetës për shkak se kjo aft ësi varet prej dy faktorëve: objektiv dhe subjektiv. Faktori objektiv është mosha e personit, ndërsa faktori subjektiv është shëndeti i tij mental (shpirtëror). Personi fizik fiton zotësinë e përgjithshme të veprimit, me përmbushjen e këtyre dy kushteve: moshë madhore dhe shëndet psikik (mental) në bazë të së cilës personi fizik do të mund të shpreh vullnetin e tij i cila është një shprehje e interesave të tij në përputhje me të drejtën, personi fizik fiton zotësinë e përgjithshme të veprimit. Kjo aft ësi njëkohësisht është edhe aft ësi e plotë për arsye se i referohet shprehjeve të vullnetit për cilën do vepër juridike që gjendet në qar-kullim. Ekzistojnë tre lloje të zotësisë për të vepruar: e përgjithshme, e veçantë dhe e ku-fizuar.

Zotësia e përgjithshme për të vepruar e personit fizik paraqet mundësinë e fitimin e të gjitha të drejtave subjektive juridike dhe marrjes së të gjitha detyrimeve subjektive ci-vile me deklarimin e vullnetit relevant juridik të atij personi. Këtë aft ësi e fiton personi i cili ka mbushur 18 vjet, me kusht që në aspektin mental të jetë i shëndoshë që të mund të deklarojë në mënyrë të pavarur vullnet relevant juridik për pjesëmarrje në marrëdhënie juridiko civile.

Zotësia e veçantë për të vepruar e personit fizik paraqet mundësinë e fitimin e të drejtave subjektive juridike të caktuara dhe marrjes së detyrimeve subjektive civile me deklarimin e vullnetit relevant juridik të atij personi. Zotësia e veçantë e veprimit paraqet një supozim për krijimin e aft ësisë së veçantë të veprimit. Bartësi i zotësisë së veçantë ju-ridike, ka mundësi (in abstrakto) të ushtrojë veprim të caktuar (profesion) dhe nëse dek-laron vullnet për ushtrimin e asaj veprimtarie (in concreto), atëherë ai ka zotësi të veçantë të veprimit. Më së shpeshti do ti përmendim aft ësitë e veprimit të: avokatëve, noterëve, përmbaruesve, drejtuesve të falimentimit, mjekëve dhe të tjerëve që kanë zotësi të veçantë të veprimit. Zotësinë e veçantë të veprimit e kanë personat fizik që kanë aft ësi të veçantë juridike, d.m.th. persona që i plotësojnë kushtet teknike të profesionit dhe të cilët kanë leje për ushtrimin e veprimtarisë, gjegjësisht profesionit.

41


Zotësia e kufizuar për të vepruar përgjigjet me zotësinë e kufizuar juridike. Me që personat e huaj kanë zotësi të kufizuar juridike, dhe për shkak se nuk kanë mundësi të shprehin vullnet relevant juridik për lidhjen e veprave juridike të cilat çojnë deri te fiti-mi i të drejtës së pronësisë mbi tokën në Republikën e Maqedonisë, del se personat e huaj kanë edhe zotësi të kufizuar të veprimit në pikëpamje të vullnetit të deklaruar për lidh-jen e veprave të këtilla. (citat nga prof. Dr. Rodna Zhivkovska, Pjesa e përgjithshme e të drejtës civile).

ZOTËSIA DELIKTORE

Zotësia deliktore paraqet mundësinë që personi ti vlerësojë veprimet e veta, nëse ato janë ose jo në përputhje e të drejtën dhe nëse me këto veprime i shkakto-het dëm ndonjë subjekti tjetër në të drejtën18. Kryerësi (dëmtuesi) duhet të kuptojë (vlerësojë) se veprimi i tij është i dëmshëm (në kundërshtim me të drejtën) dhe se ai veprim i ndaluar sjell deri te pasoja të dëmshme që në të drejtën civile njihet si dëm. Zotësia deliktore është aft ësia e personit fizik që të përgjigjet mbi dëmin e shkaktuar. Zotësia deliktore është e ngjashme me aft ësinë e veprimit për arsye se ekziston fakto-ri objektiv dhe subjektiv për fitimin e kësaj aft ësie. Personi fizik këtë aft ësi e fiton që nga mosha 14 vjeçare me kusht që në aspektin mental të jetë i shëndoshë, gjegjësisht i aft ë për gjykim. Sipas dispozitave që dalin nga Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve, i mituri deri në moshën 7 vjeçare nuk përgjigjet për dëmin e shkaktuar. Do të thotë se personi fizik (fëmija) deri në moshën 7 vjeçare nuk ka zotësi të deliktit, gjegjësisht nuk mund të kuptojë (vlerësojë) se veprimin e caktuar që i merr janë në kundërshtim me rendin juridik dhe me këtë veprim u shkakton dëm personave të tjerë19. Personi fizik (fëmija) që nga mosha 7 vjeçare deri në moshën 14 vjeçare, sipas Ligjit, supozohet se nuk përgjigjet për dëmin e shkaktuar, gjegjësisht nuk ka zotësi të deliktit, përveç nëse dëshmohet se gjatë shkaktimit të dëmit ka pasur aft ësi të kuptojë veprimin dhe konse-kuencat e atij veprimi të paligjshëm20. Kur dëmin do ta shkakton një personi i cili nuk ka zotësi të deliktit (i cili është ven-dosur nën mbikëqyrje për shkak të sëmundjes mendore, zhvillimit të vonuar mendor ose arsye të tjera), përgjegjësinë e tij e merr ai person i cili në bazë të ligjit ose vendimit të or-ganit kompetent ose me marrëveshje, është i detyruar të ushtrojë kontroll mbi këtë per-son. Kur dëmin e shkakton një fëmijë, i cili deri në moshën 7 vjeçare është nën kujdesin e prindërve, përgjegjësinë për këtë veprim e marrin prindërit e tij.

18 Neni 147,paragrafi 1 nga Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve.19 Neni 147,paragrafi 2 nga Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve.20 Ligj për shtetësi të RM prej vitit 2004(Gazeta zyrtare e RМ nr.45/04).

42

Аna Axhievska

SHUARJA E ZOTËSISË PËR TË VEPRUAR

Zotësia e përgjithshme e fituar mund edhe të humbet, gjegjësisht të shuhet. Me shuarjen e zotësisë juridike të personave fizik (akti i vdekjes) shuhet edhe zotësia e përgjithshme juridike. Zotësia e veçantë për të vepruar shuhet (përveç se me anë zë vdek-jes) edhe me humbjen e kushteve për fitimin e zotësisë së veçantë juridike (kushtet tek-nike profesionale dhe lejueshmërisë). Zotësia e plotë (e përgjithshme) juridike mund të shuhet edhe me marrjen e saj nga ana e gjykatës (e plotë ose e pjesshme), me procedurë të paraparë me ligj. Me këtë veprim gjykata mund ta kthejë personin fizik nga një person me zotësi të plotë veprimi në person pa zotësi të plotë veprimi ose me zotësi të pjesshme të veprimit.

ATRIBUTET E PERSONIT FIZIK

Atributet ju sigurojnë personave fizik identifikimin dhe konkretizimin e perso-nit si subjekt i një marrëdhënie konkrete juridiko civile, kështu që me këto shenja perso-nale të veta, të dallohet nga personat e tjerë fizik. Shkenca e të drejtës civile i quan “mje-te për individualizimin e personave fizik”. Dokumenti për identifikimin e personave fizik në Republikën e Maqedonisë është letërnjoft imi, derisa shenja e identifikimit (me qëllim që mos të përputhen dy apo më tepër persona me atribute të njëjta) është numri personal i qytetarit.

Personat fizik kanë këto atribute:

emrin personal, vendbanimi, shtetësia.

Me emër personal të personit fizik nënkuptojmë emrin dhe mbiemrin e atij per-soni. Prindërit i caktojnë emrat e fëmijëve të mitur, gjegjësisht kujdestarët e tyre. Perso-ni fizik mund ta ndërron emrin e vet në kushte dhe procedurë të paraparë me ligj. Lig-ji për emrin personal në RM përmban edhe dispozita me të cilat rregullohet mundësia e ndërrimit të emrit personal, që është shprehje e marrëdhënies liberale të zotëruesit të em-rit ndaj emrit të vet. Qytetari ka të drejtë ta ndërroj emrin e tij, gjegjësisht vetëm emrin ose edhe mbiemrin. Kur bëhet fj alë për person të mitur, emri personal i tij, apo edhe mbiemri i tij, do t’i ndërrohet me kërkesë të prindërve ose adoptuesve të tij, gjegjësisht të kujdesta-rit me pëlqim të organit kompetent për kujdestari. Nëse kërkohet ndryshimi i emrit per-sonal i fëmijës që ka mbushur 10 vjet, e nevojshme është edhe pëlqimi e tij.

43


Ligji me të drejtë e ndalon vendimin për ndërrimin e emrit personal, gjegjësisht vetëm emrin dhe mbiemrin e personit:

kundër të cilit zhvillohet procedurë penale për veprën penale e cila ndiqet në formë zyrtare, ose

për person i cili është dënuar për vepër të tillë penale, derisa nuk është ekzekutuar dënimi ose derisa zgjasin pasojat juridike të dënimit, si dhe për

person për të cilin do të vërtetohet se ka parashtruar kërkesën me qëllim të ikjes së obligimeve të caktuara me ligj.

Procedura për ndryshimin e emrit personal fillon me kërkesën për ndryshimin e emrit personal e cila parashtrohet deri te Ministria për punë të brendshme. Vendimi përfundimtar për ndryshimin e emrit personal u dorëzohet organeve dhe organizatave të cilat me ligj janë të detyruara të mbajnë evidencë me informata(të dhëna) për emrin per-sonal të qytetarit.

Në lidhje me vendbanimin e personit fizik vlejnë dispozitat e Kushtetutës së RM, sipas të cilës “çdo qytetar i RM-së ka të drejtë që të lëvizë lirisht në territorin e Republikës së Maqedonisë dhe lirisht ta zgjedhë vendbanimin e tij“. Vendbanimi i personit fizik është vendi ku personi fizik vendoset me qëllim që të jetojë në të përgjithmonë, dhe ku ka sigu-ruar një banesë për të jetuar. Çdo qytetar i RM-së lirisht e zgjedh vendbanimin e tij dhe ka të drejtë ta lëshojë shtetin dhe të kthehet në territorin e Republikës. Realizimi i këtyre të drejtave mund të kufizohet me ligj vetëm në rastet kur kjo është e nevojshme me qëllim të mbrojtjes së sigurisë të RM-së, zhvillimit të procedurave penale ose mbrojtjes së shëndetit të njerëzve. Vendqëndrimi është vendi ku qytetari qëndron përkohësisht. Vendbanimi dhe vendqëndrimi kanë rëndësi materialo-juridike (në drejtim të plotësimit të detyrimeve pronësore) dhe proceduralo juridike (në drejtim të përcaktimit të kompetencës tokësore të gjykatës).

Shtetësia paraqet lidhjen juridike (përkatësinë) ndërmjet personit dhe shtetit. Si-pas kushtetutës së RM-së, qytetarët e RM-së kanë shtetësinë e RM-së. Shtetësia e RM-së caktohet me ligjin për shtetësinë e RM-së, nga viti 200421. Sipas këtij ligji, shtetasi i RM-së, përveç shtetësisë maqedonase, mund të ketë edhe shtetësinë e ndonjë shteti tjetër. Shteta-si i RM-së i cili ka edhe shtetësinë e shtetit tjetër, në RM-së konsiderohet ekskluzivisht si shtetas i RM-së, përveç nëse është përcaktuar ndryshe me marrëveshje ndërkombëtare.

21 Ligj për shtetësi të RM prej vitit 2004 (Gazeta zyrtare e RМ nr.45/04).

44

Аna Axhievska

Shtetësia e RM-së fitohet:

me origjinë, me lindje në territorin e RM-së, me natyralizim, në bazë të marrëveshjeve ndërkombëtare.

Shtetësia e RM-së mund të ndërpritet:

me fl etëlëshim, sipas kontratave ndërkombëtare.

Organi kompetent shtetëror për zgjidhjen, mbajtjen në evidencë dhe për dëshmimin e shtetësisë është Ministria për punë të brendshme e RM-së. Shtetësia dëshmohet me anë të letërnjoft imit, lejes për vozitje dhe me anë të vërtetimit për shtetësi.

2.2. PERSONI JURIDIK

Në jetë ekzistojnë nevoja dhe interesa të tilla të cilat personat fizik si subjekte ju-ridik nuk munden ti realizojnë veças dhe në mënyrë individuale. Për këtë arsye perso-nat fizik bashkohen ndërmjet veti dhe formojnë personin juridik. Me që personi juridik e përbëjnë më tepër persona fizik, te personi juridik vjen në shprehje vetëdija e përbashkët, kolektive dhe vullneti i përbashkët i personave fizik, të bashkuar në personin juridik. Sot në botë, personat juridik janë në numër më të madh, dhe rendi juridik e pranon personin juridik si një realitet me cilësi të subjektit të së drejtës.

Personi juridik paraqet një përmbledhje të personave fizik të cilët bashkohen me qëllim të arritjes së interesave dhe qëllimeve të përbashkëta gjegjësisht kolektive të tij. Kjo është një shprehje e nevojave shoqërore, në qoft ë se personi fizik nuk është në mundësi të realizojë me fuqitë e veta, qëllime të caktuara dhe ti kënaq interesat e veta. Për at arsye,ai është i detyruar të bashkohet me persona të tjerë fizik që me fuqi të përbashkëta ti realizojë interesat kolektive dhe ti mbrojë interesat e përbashkëta. Së andejmi, personi juridik nuk paraqet një përmbledhje e thjeshtë e personave fizik që hyjnë në përbërjen e tij. Me bash-kimin e personave fizik në të drejtën civile formohet subjekt i ri, një vepër shoqërore rea-le me cilësi të subjektit.

45


KRIJIMI I PERSONIT JURIDIK

Që të krijohet një person juridik, duhet të plotësohen 4 prezumime konstitutive:

formimi i unitetit organizativ, formimi i pasurisë, qëllimi, njohja shtetërore.

Uniteti organizativ i personit juridik nënkupton ekzistimin e detyrueshëm të ndonjë organizate të caktuar dhe organe të personit juridik si tërësi. Ajo formohet me bashkimin e një grupi të caktuar të personave fizik që bëhen anëtarë të personit juridik, me anë të sjelljes së statutit dhe me zgjedhjen e organeve të tij. Konsiderohet se më së paku tre persona mund të formojnë unitetin organizativ të personit juridik, por për disa per-sona juridik numri minimal i anëtarëve të nevojshëm është shumë më i madh. Organet e përfaqësojnë personin juridik dhe për këtë arsye ato janë shenja e jashtme të personit ju-ridik. Se çfarë organe (kolektive ose individuale) ka personi juridik, përcaktohet në statu-tin e tij, me anë të së cilit rregullohet edhe organizimi i brendshëm, të drejtat dhe detyri-met e anëtarëve, veprimtaria, përfaqësimi dhe çështje të tjera.

Për shembull:

Shoqëria tregtare publike është ajo shoqëri tregtare ku bashkohen dy ose më tepër persona fizik dhe juridik të cilët iu përgjigjen kreditorëve për detyrimet e shoqërisë, në mënyrë solidare dhe pa masë me të gjithë pasurinë e tyre. Neni 110, paragrafi. 1, LSHT.

Krijimi i pronës paraqet fitimi i të drejtave subjektive civile mbi sendet si bazë ma-teriale për ushtrimin e veprimtarisë së personit juridik. Sendet si masë pasurore dhe të drejtat subjektive civile si pasuri e personit juridik sigurohen në mënyra dhe me metoda të cilat përveç karakterit juridiko civil kanë edhe karakter juridiko publik. Masën pasuro-re dhe pasurinë e personit juridik për fillimin e veprimtarisë së tij më së shpeshti e sigu-ron themeluesi (shteti, personat fizik si anëtarë) ose me anë të donacioneve, sponsoreve dhe të ngjashme.

Çdo person juridik duhet të ketë një qëllim të caktuar për të cilin është formuar.

46

Аna Axhievska

Për shembull:

„Qytetarët lirisht mund të bashkohen në shoqata të qytetarëve dhe të formojnë fondacione për realizimin dhe mbrojtjen e të drejtave ekonomike, sociale, kulturore, shkencore, profesionale, teknike, arsimore, të sportit dhe të drejta të tjera, interesa dhe bindje të tjera në pajtim me Kushtetutën dhe Ligjin22“. „Shoqëria tregtare në mënyrë të pavarur, vazhdimisht ushtron veprimtari për re-alizimin e fitimit23“. „Institucionet themelohet për ushtrimin e veprimtarisë në fushën e arsimit, kulturës, shëndetësisë, mbrojtjes sociale, mbrojtjes së fëmijëve, si dhe në veprimtari të tjera, që janë të caktuara me ligj si shërbime publike24“.

Pranimi i personit juridik nga rendi juridik, gjegjësisht nga shteti, do të thotë që shteti ia pranon statusin e subjektit në të drejtën civile. Në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë këto sisteme të pranimit:

Sistem i koncesionit ose miratim Sipas këtij sistemi rendi juridik do ta pranojë personin juridik vetëm në qoft ë se

merr leje adekuate ose miratim nga organi kompetent

Për shembull, personi fizik apo juridik i vendit apo i huaj mund të themelon insti-tucion privat, në qoft ë se i plotëson kushtet të caktuara me këtë ligj dhe nëse merr leje për ushtrimin e veprimtarisë nga ministria kompetente. neni 14, paragrafi 4, Ligji për institucionet.

Fondet për investim dhe shoqatat për udhëheqje me fondet investuese formohen me anë të miratimit të Komisionit për letra me vlerë. neni 3, Ligji për fondet in-vestuese.

Sistemi i regjistrimit, Sipas këtij sistemi person juridik bëhet subjekti i të drejtës me evidentimin,

gjegjësisht regjistrimin në regjistër.

Për shembull:

Shoqatat e qytetarëve dhe fondacionet, marrin statusin e personit juridik me ditën e regjistrimit në regjistrin e shoqatave të qytetarëve dhe fondacioneve. Neni 6, paragrafi 2, LSHQF

22 Neni 2, paragrafi 1 dhe 2 nga Ligji për shoqata të qytetarëve dhe fondacionet.23 Neni 19 nga Ligji për shoqata tregtare.24 Neni 6, paragrafi 1 nga Ligji për institucionet.

47


Sistemi i krijimit ligjor të personit juridik (Ex lege)

Vetë administrimi lokal rregullohet me ligjin...neni 114, Kushtetuta e RM. РМ. Qyteti i Shkupit është njësi e veçantë e vetë administrimit lokal organizimi i të ci-

lit rregullohet me ligj. Neni 117, paragrafi 1, Kushtetuta e RM. Parlamenti i Republikës së Maqedonisë themelon institucion publik me anë të Lig-

jit, gjegjësisht Qeveria e Republikës së Maqedonisë me vendim. Neni 14, paragrafi 1, Ligji për institucione.

LLOJET E PERSONAVE JURIDIKË

Sipas kritereve të ndryshme, personat juridikë mund të grupohen në këtë mënyrë25:

Persona juridikë sipas qëllimit: persona juridikë me qëllim ideal (pa leverdi) – shoqata të qytetarëve, fondacione,

parti politike, persona juridikë me qëllim fitimprurës (shoqëri tregtare –SHA, SHPK, etj.).

Persona juridikë sipas mënyrës së krijimit: persona juridikë primar (shteti, shoqata), persona juridikë të krijuar (aleanca, fondacione).

Persona juridikë sipas pronës: shtetërore, komunale, private.

Persona juridikë të së drejtës publike (korporata publike, institucione publike, fonde, ente, agjenci)

Persona juridikë të së drejtës private (korporata, institucione)

Persona juridikë të së drejtës së përzier (ndërmarrje publike, shoqata të qyte-tarëve).

25 Neni 619, Ligji për marrëdhënie të detyrimeve.

48

Аna Axhievska

ZOTËSIA E PERSONIT JURIDIK

Zotësitë, si elemente përmbajtjesore të subjektivitetit juridiko civil, janë:

Zotësia juridike, Zotësia për të vepruar, Zotësia deliktore.

Zotësia juridike e personit juridik është çdoherë veçantë dhe përcakton mundësi për të fituar të drejta subjektive juridike dhe të merr detyrime subjektive civile në kuadër të veprimtarisë së regjistruar të personit juridik. Këtë zotësi personi juridik e fiton me the-melimin e tij, d.m.th. me regjistrimin në regjistër. Veprimtaria e personit juridik, e cila mund të jetë themelore dhe dytësore, përcaktohet në statutin ose me rregullat e perso-nit juridik në pajtim me ligjin. Duke marrë parasysh faktin që veprimtaria e regjistru-ar i përcakton kornizat e zotësisë së veçantë juridike të personit juridik, personi juridik duhet të krijojë marrëdhënie konkrete juridiko civile në kuadër të veprimtarisë së reg-jistruar, gjatë pjesëmarrjes në qarkullimin juridiko civil. Pjesëmarrja (paraqitja) e per-sonit juridik jashtë veprimtarisë së regjistruar nuk ka fuqi juridike. Në këtë kuptim, Lig-ji për marrëdhëniet e detyrimeve përmban një dispozitë, sipas të cilës personi juridik mund të lidh kontrata në kuadër të zotësisë së vet juridike, ndërsa kontratat e lidhura në kundërshtim me këtë dispozitë nuk kanë fuqi juridike.

Zotësia juridike për të vepruar e personit juridik është çdoherë e veçantë dhe përcakton mundësinë që personi juridik të fitojë të drejta subjektive juridike dhe të marrë detyrime subjektive civile në përputhje me vullnetin relevant juridik të dekla-ruar. Vullneti i personit juridik formohet dhe shprehet në një mënyrë të ndryshme nga ajo e personave fizik. Para se gjithash, personi juridik mund të deklarojë vullnetin rele-vant juridik menjëherë me krijimin e tij, dhe për atë arsye personi juridik e fiton vullne-tin me vet krijimin e tij. Një specifikë e veçantë e zotësisë juridike të veprimit të personit juridik është formimi dhe shprehja e vullnetit të tij nga ana e organeve të veta individu-ale dhe kolektive. Personi juridik zotësinë e veprimit e realizon nëpërmjet punës së or-ganeve të veta me të cilat me anë të këtyre veprimeve e shprehin vullnetin e personit ju-ridik në marrëdhëniet juridike. Megjithatë, formimi i vullnetit të organeve kolektive të personave juridik paraqet një dukuri shoqërore, për arsye se vullneti i tyre formohet me anë të shumicës së votave të anëtarëve të organeve. Që të ketë relevantë juridike formi-mi dhe shprehja e vullnetit të personit juridik ajo duhet të shprehet në kuadër të autori-zimeve të përcaktuara në statutin, gjegjësisht me rregullat e personit juridik. Ato organe veprojnë si përfaqësues të personit juridik, edhe pse është e mundur që personi juridik të merr pjesë në qarkullimin juridik edhe me përfaqësuesin e tij (në bazë të autorizime-ve të bartura).

49


Zotësia deliktore e personit juridik paraqet përgjegjësinë e personit juridik për dëmin që punëtori (anëtar) ose organi i personit juridik e shkakton personave të tretë gjatë punës ose në lidhje me punën, gjegjësisht në kryerjen ose në lidhje me kryerjen e funksio-neve të veta. Kjo aft ësi e personit juridik del rrjedh nga principi – sipas të cilit personi juri-dik duhet të mbajë përgjegjësi për veprimet e anëtarëve të tij, gjegjësisht organeve të tij.

ATRIBUTET E PERSONAVE JURIDIKË

Atributet e personave juridikë janë elemente përmbajtjesore të subjektivitetit juri-diko civil të personit juridik. Ato janë:

emri, selia, përkatësia.

Ato mundësojnë identifikimin, gjegjësisht konkretizimin e personave juridik si subjekte në qarkullimin juridiko civil.

Emri i personit juridik është shenja themelore e tij. Ajo është emri me të cilin per-soni juridik punon dhe me të cilën merr pjesë në qarkullimin juridik. Konkretizimi i per-sonit juridik bëhet me shenja plotësuese që mund të jenë shenja të ndryshme gjeografike, ndodhi historike, personalitete të dalluara etj.

Selia e personit juridik është vendi ku gjenden organet kryesore individuale dhe ko-lektive të personit juridik, gjegjësisht ku i ushtrojnë autorizimet e veta. Nga pikëpamja juri-diko civile kjo është e rëndësishme për arsye se caktohet vendi i përmbushjes së detyrimeve.

Për shembull:

„Detyrimet në të holla përmbushen në vendin në të cilin gjendet selia e kredi-torit, (neni 309 dhe 300), si dhe kompetenca vendore e gjykatës (p.sh. për gjykimet në konteste kundër personave juridik, kompetencë të përgjithshme të vendit ka gjykata në rajonin në të cilën gjendet selia e tij“).

Përkatësia e personit juridik, paraqet lidhja ligjore ndërmjet personit juridik dhe shtetit. Rendi juridik i çdo shteti, po ashtu edhe i RM, e rregullon pjesëmarrjen e persona-ve juridik vendorë dhe të huaj si subjekte të qarkullimit juridiko civil. Për shembull, për person të huaj sipas LPDTS konsiderohet ai person juridik i cili ka të regjistruar selinë e tij jashtë territorit të Republikës së Maqedonisë. Neni 41, paragrafi 2, LPDTS.

50

Аna Axhievska

Shoqëria tregtare selia e të cilit është jashtë Republikës së Maqedonisë, ka përkatësinë e shtetit në të cilën gjendet selia e tij. Neni 580, paragrafi 1, LSHT.

Shenja për identifikimin e personit juridik janë:

o Numri i subjekteve afariste (NSA), o Numri i vetëm tatimor (NVT),o Xhirollogaria.

MBARIMI I PERSONIT JURIDIK

Personi juridik mund të mbarojë në shumë mënyra.

Personi juridik do të mbarojë në qoft ë se përmbushet qëllimi për të cilën është the-meluar i njëjti. Në qoft ë se personi juridik është themeluar për një afat të caktuar, me ka-limin e afatit i njëjti mbaron.

Personi juridik mbaron edhe me ndërprerjen e ekzistimit të një elementi konstitu-tiv të personit juridik: e para – me prishjen e uniteti organizativ të tij; e dyta – me humb-jen e pasurisë së tij; dhe e treta – me ndalesën për ushtrimin e veprimtarisë së tij.

Deri te prishja e unitetit organizativ të personit juridik vjen për shkak të mungesës së anëtarëve, për shkak të zvogëlimit të numrit të anëtarëve nën minimumin ligjor dhe për pamundësinë e zgjedhjes së organeve të personit juridik.

Deri te humbja e pasurisë së personit juridik vjen kur ai person nuk mundet ti plotësojë obligimet ndaj subjekteve të tjera në të drejtën civile, kështu që vjen deri tek insolvenca (zhytja në borxhe) e personit juridik dhe me pasurinë e tij nuk munden të shlyhen borxhet e tij, gjegjësisht kërkesat e kreditorëve të tij. Ndaj atij personi hapet pro-cedura e falimentimit ku vjen deri te shitja e pronës së personit juridik për të plotësuar kërkesat në mënyrë të përpjesëtueshme të kreditorëve të tij. E ngjashme me falimenti-min është edhe likuidimi i personit juridik, arsyeja e të cilit është mos ekzistimi i kushteve natyrore dhe kushteve të tjera për ushtrimin e veprimtarisë së personit juridik, si dhe disa arsye tjera të parapara me ligj.

Personi juridik që ushtron veprimtari të palejueshme ose veprimtari e cila është në kundërshtim me rregullat e tij, gjegjësisht statutin ose në kundërshtim me rendin juridik mund të mbarojë me ndalesë nga organi përgjegjës.

Disa persona juridik mbarojnë për shkak të ndryshimeve statusore (të bashkuarit, ndar-je), për shkak të kalimit të afatit për të cilin janë krijuar, për shkak të arritjes së qëllimit për të cilin janë krijuar etj.

51


Siç mund të shihet, të gjitha mënyrat për mbarimin e personave juridik mund të ndahen në dy grupe:

në mënyrë vullnetare, me forcë.

Mbarimi i personave juridik në mënyrë vullnetare vjen si rezultat i vullnetit të per-sonit juridik, ndërsa mbarimi me forcë vjen si rezultat i vullnetit të organeve kompetente shtetërore.

3. OBJEKTI I MARRËDHËNIEVE CIVILO-JURIDIKE

Autorizimet juridike dhe detyrimet juridike të subjekteve të së drejtës nuk mund të paramendohen nëse me to nuk plotësohet ndonjë nevojë konkrete njerëzore e natyrës materiale ose shpirtërore. Objekti edhe subjekti paraqesin dy kushte objektive pa të ci-lat nuk mund të realizohet dhe të krijohet marrëdhënia juridike. Me nocionin objekt i marrëdhënieve juridiko civile nënkuptojmë një send (objekt) i cili është pjesë e botës së jashtme materiale me të cilin njeriu mund të zotërojë ose ajo mund të jetë veprimi njerëzor, mosveprimi, kualiteti njerëzor, vepra të mira njerëzore, në lidhje me çka mund të krijohet marrëdhënia juridike.

Objekti është shkaku që subjektet i lidh në një marrëdhënie juridike. Nuk mund të ekzistojë një marrëdhënie juridike pa objektin juridik, për arsye se asaj marrëdhënie do ti mungonte qëllimi konkret praktik për të cilën do të krijohej e njëjta. Objekte të marrëdhënies juridike mund të jenë sende materiale dhe jo materiale.

Për shembull:

Kur blejmë produkte ushqimore, i plotësojmë nevojat ekzistenciale, ndërsa kur blejmë skulpturë nga një skulptor i njohur, plotësojmë nevojën shpirtërore kulturore.

Ekzistojnë këto lloje të objekteve të marrëdhënies juridiko civile:

sende, veprimet e njerëzve, mosveprimet e njerëzve, virtytet njerëzore, prona, krijimet intelektuale.

52

Аna Axhievska

Sendet janë pjesë të natyrës materiale që mund të jenë nën pushtetin e njeriut dhe që mund të individualizohen. Ekzistojnë lloje të ndryshme të sendeve në varësi nga naty-ra e tyre, pozita në hapësirë, qëndrimi, drejtimi, dhe veçori tjera. Për shembull, dallojmë: sende të luajtshme dhe të paluajtshme, të thjeshta dhe të përbëra, kryesore dhe akseso-re, të zëvendësueshme dhe të pazëvendësueshme, sende të interesit të përgjithshëm për Republikën e Maqedonisë, sende në përdorim të përgjithshëm etj.Arsyeja për krijimin e marrëdhënies juridiko civile mund të jetë edhe e ashtuquajtura shu-ma e objekteve. Ajo ekziston kur më shumë sende mund të jenë objekt të së drejtës. Ato janë sende përmbledhëse dhe përmbledhje të sendeve të cilat paraqesin një tërësi juridi-ke dhe ekonomike.

Në këtë aspekt, duhet të dallojmë shumicë alternative dhe kumulative.

Shumica alternative ekziston kur ka mundësi të zgjedhë.

Për shembull:

“Nëse ndonjë detyrim ka dy apo më tepër objekte, dhe debitori është i detyruar të jep vetëm një objekt që të lirohet nga detyrimi, e drejta e zgjedhjes, i takon debitorit, nëse nuk është arritur ndonjë marrëveshje tjetër dhe obligimi mbaron në momentin e dorëzimit të sendit që e ka zgjedhë.”

Shumica kumulative ekziston kur më tepër veprime të njerëzve janë objekt i një marrëdhënie juridiko civile dhe ato duhet të realizohen të gjitha, që të realizohet marrëdhënia. Për shembull, gjatë lidhjes së kontratës së shitjes parashihet që shitësi t’ia dorëzojë blerësit kompjuterin, printerin dhe tavolinën kompjuterike, ndërsa blerësi dety-rohet t’ia paguaj çmimin e caktuar. Në këtë aspekt shitësi duhet t’ia dorëzojë të gjitha sen-det blerësit (atëherë kemi shumicë kumulative).

Veprimet e njerëzve mund të jenë pozitive apo negative. Në veprime pozitive bëjnë pjesë dy lloje: dhënia dhe bërja (dare, facere).

Dhënia paraqet dorëzimin e objektit prej një subjekti tek tjetri në marrëdhënien juridiko civile.

53


Për shembull:

“Me kontratën për qira qiradhënësi obligohet t’ia dorëzojë objektin e caktuar qiramarrësit në përdorim, ndërsa ky obligohet ti paguaj qira”.

Bërja paraqet kryerjen e shërbimit nga njëri subjekt ndaj subjektit tjetër.

Për shembull:

Me marrëveshjen për vepër kryerësi i detyrës detyrohet të kryej një punë të cak-tuar siç është punimi (dore) ose ndreqja e ndonjë objekti ose kryerje e punës fizike apo intelektuale, ndërsa porositësi obligohet të paguaj shpërblim për punën e bërë26”.

Në mosveprimet njerëzore bëjnë pjesë mos bërja dhe durimi (non facere, pati).

Mos bërja paraqet përmbajtje nga veprimet e veta të subjektit të marrëdhënies ju-ridiko civile që në kushte normale do të kishte pasur të drejtë ti kryej.

Për shembull:

Pronari i sendit shërbyes nuk guxon të bëjë asgjë që do ta kishte pamundësuar ose do ta kishte rënduar kryerjen e servitutit27”.

Durimi paraqet lejimin e subjektit të marrëdhënies juridiko civile të bëjë diçka për ndonjë subjekt tjetër.

Për shembull:

Pronari i sendit shërbyes duhet të durojë uzufruktin28”.

Virtytet njerëzore janë nderi, dinjiteti, autoriteti, pamja etj. Sipas Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë integriteti fizik dhe moral i njeriut, janë të pakontestueshme. Kështu që shkelja e tyre do të thotë mundësi për kërkimin e mbrojtjes nga gjykata.

26 Neni 197, Ligji për pronën dhe të drejtat e tjera sendore.27 Neni 211, Ligji për pronën dhe të drejtat e tjera sendore.28 Neni 189, Ligji për marrëdhënie të detyrimeve.

54

Аna Axhievska

Për shembull:

Për pësim të dhembjeve fizike, dhembjeve shpirtërore për shkak të shëmtimit, shkeljes së autoritetit, nderit, nëse gjykata gjen rrethana të cilat e arsyetojnë këtë, atëherë ajo (gjykata) do të vendosë një shpërblim të aplikueshëm në të holla“.29

Masa e pasurisë paraqet bashkësi të sendeve, veprime të njerëzve, krijime intelek-tuale mbi të cilat bazohen të drejtat subjektive civile dhe detyrimet juridiko civile të cilat si bashkësi e përfaqësojnë pasurinë e subjektit në të drejtën civile.

Në lidhje me krijimet intelektuale e rëndësishme është të theksohet se, në grupin e objekteve të përcaktuara si cilësi njerëzore specifike dhe subjektive, i numërojmë aft ësitë spe-cifike njerëzore intelektuale dhe krijuese siç janë veprat e ndryshme shkencore, të literaturës, muzikore, të pikturës dhe vepra tjera të shprehura nëpërmjet mbrojtjes të së drejtës së auto-rit dhe të drejtat e pronësisë industriale. Kjo do të thotë se çdo autor, që krijon një vepër e cila është në dobi të njerëzimit, ka të drejtë ta mbroj veprën e tij mendore. Krijuesit mund të disponojnë me veprat e tyre dhe në këtë mënyrë të nxjerrin dobi të caktuara. Për shembull, autori i një romani që ka lidhur një kontratë me shtëpinë botuese krijon një marrëdhënie ju-ridiko civile në të cilën marrëdhënie vepra intelektuale është objekt i të drejtës.

4. FAKTE CIVILO-JURIDIKE

Që të krijohet një marrëdhënie civilo-juridike, palët (subjektet) duhet të shprehin vullnetin e tyre, gjegjësisht duhet të shprehin një vullnet relevant juridik që drejtohet kah një qëllim i caktuar. Vullneti është përpjekje e subjektit i cili drejtohet kah realizimi i qëllimit të caktuar. Kjo përpjekje te personi fizik formohet në vetëdijen e tij, ndërsa te personat ju-ridik kjo përpjekje formohet në mënyrën e përcaktuar me statutin, gjegjësisht me rregul-lat e personit juridik. Në mënyrë që vullneti të çojë deri te krijimi, ndryshimi dhe mbari-mi i marrëdhënies civilo-juridike, ai duhet të formohet në kufijtë e subjektivitetit juridiko civil të personave fizik dhe juridik dhe të shprehet në mënyrën të cilën e përcakton e drej-ta objektive.

Personi fizik vullnetin e tij e shpreh në kufijtë e zotësisë së tij të veprimit (e plotë, veçantë, e kufizuar) ose nëpërmjet një personi të autorizuar, të quajtur përfaqësues. Për personat fizik që nuk kanë aft ësi veprimi, vullnetin e tyre e shpreh përfaqësuesi i tyre lig

29 Neni 189, Ligji për marrëdhënie të detyrimeve.

55


jor. E drejta civile e RM i përcakton mënyrat e shprehjes të vullnetit relevant juridik, të ci-lat janë: me fj alë (shprehimisht), me shenja të rëndomta (në mënyrë konkludente), ose me ndonjë sjellje tjetër prej të cilës mund të konstatohet ekzistimi i saj (në mënyrë të heshtur).

Vullnet shprehimisht i deklaruar është vullneti edhe kur ajo bëhet me tekst të shkruar ose me shenja tjera për komunikim mes njerëzve.

Për shembull:

Me lëvizjen e gishtave te fëmijët shurdhmemec, por deklarata e tillë duhet të jetë e kompletuar – t’i përmbajë të paktën elementet themelore të kontratës.

Vullnet i deklaruar në mënyrë konkludente ekziston atëherë kur vullneti rrjedh nga procedurat e duhura ose veprime të personave fizik prej të cilëve mund të shihen të paktën elementet e rëndësishme të kontratës, edhe pse ajo nuk është e kompletuar.

Për shembull:

Lidhja e kontratës për shitblerjen e gazetës në kioskë, kur blerësi dhe shitësi komunikojnë me veprime – dorëzon të holla për të marrë gazetën.

Personi juridik vullnetin e tij e formon në kufijtë e zotësisë së tij të veçantë të vep-rimit. Vullnetin e formojnë organet kolektive dhe organi individual në kuadër të autori-zimit të përcaktuar me statutin e personit juridik, gjegjësisht me rregullat e personit juri-dik dhe ligjit. Vullnetin e personit juridik, pa marrë parasysh se cili organ i tij e formon, e shpreh organi individual i këtij personi në përputhje me statutin, gjegjësisht rregullave të tij, ndonëse është e mundur që edhe organet kolektive të marrin pjesë nëpërmjet dhënies së pajtueshmërisë për lidhjen e kontratës. Dhënia e pëlqimit mund të jetë i mëparshëm, plotësues dhe njëkohshëm, dhe duhet të parashihet me statutin, gjegjësisht me rregullat e personit juridik ose me ndonjë akt normativ të përgjithshëm të personit juridik. Organi individual i personit juridik mund ta deklarojë në të njëjtën mënyrë siç e deklaron vullne-tin e tij personi fizik, gjegjësisht shprehimisht, në mënyrë konkludente dhe në mënyrë të heshtur.

Vullneti i personit fizik dhe juridik ka një rëndësi pronësore dhe juridike kur for-mohet dhe deklarohet në kufijtë e subjektivitetit të tyre juridiko civile. Në rastin e kundërt ajo nuk prodhon ndikim juridiko civil, për të drejtat me të cilat mund të disponojë.

Faktet juridike paraqesin gjendje të ndryshme – ndodhi natyrore, veprime njerëzore dhe të ngjashme, që janë të parapara me të drejtën objektive dhe nën ndikimin e drejtpërdrejtë e të cilit krijohen, mbarojnë ose ndryshohen marrëdhëniet juridike ekzistu-ese. Marrëdhëniet juridike janë në një varësi të drejtpërdrejtë nga faktet juridike. Nëse një marrëdhënie juridike do të krijohet, ndryshohet ose do të zhduket, varet nga ajo se a janë krijuar, ndryshuar ose zhdukur paraprakisht faktet juridike relevante.

56

Аna Axhievska

Fakti civilo-juridik është ajo rrethanë, e cila subjektet si palë do ti lidhë në marrëdhënie juridiko civile që do të krijohet në lidhje me objektin e kësaj marrëdhënie.

Fakte civilo-juridike janë:

ngjarjet, veprimet e njerëzve, aktet e organeve shtetërore, supozimet dhe fiksionet.

Që të krijohet një marrëdhënie civilo-juridike mund të nevojitet njëra nga faktet e lartpërmendura. Por për krijimin e tij mund të nevojiten dy apo më tepër fakte juridiko ci-vile, që së bashku çojnë deri te krijimi i tij. Faktet e tilla quhen përmbledhje të fakteve ju-ridiko civile.

Për shembull:

Për fitimin e të drejtës së pronësisë me anë të mbajtjes, nevojitet vullneti i pose-duesit, përgjegjshmëria e tij dhe në përgjithësi, posedim i kualifikuar dhe kohë e cak-tuar – afat prej 3 vjetëve, gjegjësisht 10 vjet në varësi të faktit se a bëhet fj alë për send të luajtshëm ose të paluajtshëm.

Ngjarjet janë ndryshime të tilla në botën e jashtme të cilat sipas rregullave nuk va-ren nga vullneti i njeriut. Ngjarja paraqitet si dukuri natyrore. Të tilla janë lindja dhe vdek-ja e personit fizik, mosha madhore, lidhja martesore dhe lindja e fëmijëve në një familje. Këtu bëjnë pjesë edhe tërmeti, vërshimet, rrufeja, zjarri dhe fatkeqësitë e tjera natyrore, edhe atë kur shkaktohet dëmi prej tyre.

Me veprimet e njeriut nënkuptojmë veprime trupore ose psikike që shkaktohen nga njeriu në bazë të vetëdijes së tij të shëndoshë dhe vullnetit të pjekur.

Veprimet e njeriut mund të jenë:

pozitive, negative, të lejueshme, të palejueshme.

Veprime pozitive të njeriut konsiston në dhënie dhe bërje, ndërsa negativet në mos bërje dhe durim.

Veprime të lejuara njerëzore janë veprimet që janë në përputhje me të drejtën.

57


Për shembull:

“Me marrëveshjen për mbajtjen e përjetshme, mbajtësi obligohet përjetësisht të kujdeset për pranuesin e mbajtjes, ndërsa pranuesi i mbajtjes si shpërblim ia lë të gjithë pronën e tij ose një pjesë të caktuar të pasurisë, dorëzimi i të cilës shtyhet deri në vdek-jen e tij”.

Veprime të palejueshme njerëzore janë deliktet juridiko civile. Delikti juridiko civil është një fakt i shpeshtë juridiko civil dhe vjen menjëherë pas vullnetit. “Delikti është një veprim paligjshëm me të cilën i shkaktohet dëm subjektit në të drejtën civile e cila mund të kompensohet në mënyrë të duhur. Me këtë delikt shkelet e drejta subjektive civile si ele-ment përbërës i marrëdhënies juridiko civile midis dëmtuesit dhe subjektit të dëmtuar. Njëkohësisht midis atyre subjekteve krijohet marrëdhënie e tillë, nga e cila rrjedh detyri-mi juridiko civil (përgjegjësia dhe obligimi) i dëmtuesit që t’ia kompensojë dëmin subjek-tit të dëmtuar. Ky rast njihet si – shkaktim i dëmit jashtë kontratës, gjegjësisht përgjegjësi jashtë kontraktuese. Por me deliktin gjithashtu mund të shkelet edhe e drejta subjektive civile si element përbërës i përmbajtjes së marrëdhënies ekzistuese juridiko civile (kont-rata ekzistuese), me të cilën i shkaktohet dëm njërit nga subjektet në këtë marrëdhënie/subjekti i dëmtuar/, dhe me të cilën krijohet obligimi juridiko civil i subjektit përgjegjës ta kompensojë dëmin e shkaktuar. Ky rast njihet si – shkaktim i dëmit sipas kontratës, gjegjësisht përgjegjësi kontraktuese.

Në shkencën e të drejtës civile pranohet një qëndrim i përgjithshëm sipas të cilës, delikti juridiko civil ka 4 elemente përbërëse:

kundërligjshmëria e veprimit,• faji,• dëmi,• Lidhja shkaktare midis veprimit dhe dëmit.

а) Veprimi i kundërligjshëm, është ai veprim i cili është në kundërshtim me normën imperative juridiko civile dhe çdo normë tjetër juridike. Në këtë aspekt, vepri-mi i kundërligjshëm i njohur edhe si veprim i dëmshëm mund të kryhet me bërje dhe mos bërje, në varësi të asaj se a është në kundërshtim me ndalesën, gjegjësisht me obli-gimin që del nga norma imperative juridike. Këtë veprim mund ta bëjë secili subjekt i të drejtës civile, përfaqësuesi i tij ligjor, gjegjësisht, autorizuesi (prokuristi) ose ndonjë sub-jekt tjetër përgjegjës. Në disa raste të caktuara të parapara me ligj mund të përjashtohet kundërligjshmëria e veprimit me të cilën shkaktohet dëmi. Rasti i parë ndodh me vepri-min e subjektit, që merret për përmbushjen e një detyrim zyrtar (për shembull: veprimi i zjarrfikësit, që gjatë shuarjes së zjarrit dëmton sende në shtëpinë e subjektit të dëmtuar). Rasti i dytë ndodh me veprimin që merret me pëlqimin e subjektit të dëmtuar. Rasti i tretë ndodh me veprimin që merret gjatë mbrojtje të domosdoshme. Dhe më në fund, rasti i katërt ndodh me veprimin që merret gjatë vetë ndihmës së lejuar. b) Faji paraqet marrëdhënie psikike të subjektit i cili ka bërë veprim të kundërligjshëm ndaj vet atij veprimi dhe ndaj pasojës dëmtuese të veprimi. Sipas shkallës

58

Аna Axhievska

së intensitetit të tij, faji ndahet në dy lloje: qëllimi dhe pakujdesia. Qëllimi paraqet dash-je të vetëdijshme ose parashikim ose lejim të pasojës së dëmshme të veprimit kundërligjor. Pakujdesia, paraqet mungesë të vëmendjes dhe për shkak të kësaj pakujdesie shkakto-het dëmi. Pakujdesia, është mungesë e vetëdijes mbi veprimin e tij, por në rrethana kur ka mundur dhe ka dashur të jetë i vetëdijshëm se çka ndërmerr, gjegjësisht ta kuptojë kundërligjshmërinë e veprimit të tij si pasojë dëmtuese. Pakujdesia është shkalla me e lehtë e fajit. Ajo ekziston kur një person nuk sillet në mënyrën e duhur ashtu siç duhet të sillet një njeri i kujdesshëm dhe i përgjegjshëm në një rrethinë të caktuar. Sipas shkallës së intensitetit të saj, pakujdesia mund të jetë e thjeshtë dhe e skajshme (ekstreme). Pakujdesi të skajshme kemi atëherë kur subjekti që ka bërë veprimin e kundërligjshëm nuk ka vep-ruar në mënyrën e duhur, ashtu sikurse vepron një njeri mesatarisht i kujdesshëm, por ka vepruar në mënyrë shumë të pakujdesshme dhe me mendjelehtësi. Pakujdesia e thjeshtë ekziston atëherë kur subjekti që ka bërë veprimin e kundërligjshëm nuk ka vepruar me vëmendje të posaçme, me vëmendje të një nikoqiri të mirë, gjegjësisht me vëmendjen e një pronari të mirë. Ekziston edhe vëmendja e ekspertit të mirë, me ç’rast kërkohet që nga subjekti i cili ushtron veprimtari profesionale, kur ndërmerr veprime kundërligjore, kërkohet që të veprojë me kujdes të veçantë sipas rregullave të profesionit dhe zakone-ve. Ekzistimi i fajit dëshmohet. Ajo paraqet bazë për të ashtuquajturën – përgjegjësi sub-jektive për dëmin e shkaktuar. Kur faji nuk paraqet bazë për përgjegjësi, atëherë ekziston e ashtuquajtura përgjegjësi objektive për shkaktimin e dëmit (për dëme nga sendet dhe veprimet prej të cilave rrjedh rrezik i lartë nga dëmtimi i rrethinës). Pa marrë parasysh se a ekziston faji, për dëmin e shkaktuar mund të thirren në përgjegjësi edhe në raste tje-ra të parapara me ligj.

c) Dëmi paraqet pasojë të pavolitshme të veprimit kundërligjor mbi pronën e sub-jektit të dëmtuar ose mbi të mirat e tij personale kur ajo është objekt i marrëdhënies juridi-ko civile. Ekzistojnë dy lloje të dëmit: ai material (pasurore) dhe jo material (jo pasuror). Me dëmin material nënkuptojmë zvogëlimin e pasurisë të subjektit të dëmtuar, gjegjësisht ndërprerjen e rritjes së pasurisë së tij, ndërsa me dëmin jo material nënkuptojmë shkakti-min e dhimbjes fizike dhe shpirtërore subjektit të dëmtuar ose shkaktimin e frikës. Dëmi material, pasuror mund të jetë dëm i thjeshtë – atëherë kur pasuria e subjektit të dëmtuar është zvogëluar, gjegjësisht kur ajo paraqet një mundësi e lëshuar – kur është parandalu-ar rritja e pasurisë së subjektit të dëmtuar. Në këtë rast merret parasysh fitimi që ka qenë i pritur sipas rrjedhjes së rregullt të punëve ose sipas rrethanave të veçanta, ndërsa reali-zimi i tyre është ndërprerë me veprimet kundërligjore ose me lejimin e subjektit që e ka bërë atë veprim. Dëmi material kompensohet në dy mënyra: me kthimin në gjendjen e mëparshme dhe me shpërblim në të holla. Dëmi jo material mund të kompensohet me anë të satisfaksionit (për shembull: shpallja e vendimit gjyqësor në shpenzim të dëmtuesit) ose me shpërblim në të holla.

d) Lidhja shkaktare është ajo lidhje që duhet të ekzistojë midis veprimit kundërligjor dhe dëmit, kështu që ato duhet të sillen sikurse shkaku dhe pasoja. Duke marrë parasysh se dëmi mund të jetë pasojë e më tepër arsyeve reciproke dhe të ndërthurura ndërmjet veti, konsiderohet se lidhja shkaktare ekziston midis dëmit dhe atij veprimi kundërligjor i cili ka qenë i përshtatshëm që ta shkaktojë dëmin, si dhe lidhja shkaktare duhet të jetë

59


e pandërprerë që të mund të konsiderohet se dëmi është pasojë e veprimit të caktuar kundërligjor.

Aktet e organeve shtetërore, si ai i përgjithshmi, ashtu edhe ai individual janë fak-te juridiko civile. Akti i përgjithshëm dhe ai individual i organit shtetëror si i tillë mund të jetë fakt i vetëm dhe i pavarur juridiko civil. Por më së shpeshti akti i përgjithshëm dhe in-dividual i organit shtetëror është vetëm njëri prej fakteve që përbën përmbledhjen e fakte-ve përkatëse juridiko civile.

Për shembull:

Për lidhjen e kontratës për shitblerje të armëve nevojitet leje prej organit kom-petent shtetëror që paraqet një akt individual juridiko administrativ. Ose, vendimi i qeverisë së RM për shitjen e objektit në pronësi të RM – ndërtesë e vjetër shkollore në fshatin Stojmirovo, Berovë, prej vitit 1994, si një akt i përgjithshëm juridik i organit kompetent shtetëror

Vendimet gjyqësore si akte individuale të organeve shtetërore gjithashtu paraqi-ten si fakte juridiko civile. Ligji për pronësinë dhe të drejtat tjera sendore përmban një dispozitë sipas të cilës e drejta e pronësisë fitohet edhe me vendimin e organit shtetëror në mënyrë dhe kushte të parapara me ligj.

Supozimet juridike dhe fiksionet si rrethana janë vetëm disa nga faktet e mundshme. Supozimi (prezumimi) juridik paraqet një rrethanë, ekzistenca e të cilit nuk duhet të dëshmohet, ndërsa fiksioni është një rrethanë që nuk ekziston, por përsëri merret sikur të ekzistojë. Sipas mënyrës së përcaktimit supozimi (prezumimi) dhe fiksioni janë fakte juri-diko civile. Këto fakte ekzistojnë vetëm nëse ligji i parasheh si të tilla.

Për shembull:

Fëmija i mbarësuar në momentin e vdekjes së babait të tij, nëse lind i gjallë, nuk do të llogaritet se ka lindur në ditën kur ka lind, por në ditën e vdekjes së babait të tij, gjegjësisht në momentin e hapjes së testamentit. Ky fiksion është i domosdoshëm që fëmija i pa lindur të paraqitet si trashëgimtar i babait të tij, për shkak se e drejta trashëgimore niset nga principi se trashëgimtar mund të jenë persona që janë të gjallë në momentin e hapjes së testamentit.

Supozimi si dhe fiksioni, janë fakte të qenësishme dhe të arsyeshme juridiko civi-le për shkak se e lehtësojnë dhe e shpejtojnë qarkullimin juridiko civil.

60

Аna Axhievska

5. KRIJIMI, NDRYSHIMI DHE SHUARJA E MARRËDHËNIEVE JURIDIKO CIVILE

Marrëdhënia juridiko civile që paraqet objektin e rregullimit të së drejtës civi-le, është marrëdhënie e cila krijohet si rezultat i qarkullimit të mallit dhe të hollave dhe qarkullimeve të tjera të ngjashme. Marrëdhëniet juridike në kuptimin më të gjerë ndod-hin në kuadër të këmbimit të mallit dhe të hollave. Që të krijohet një marrëdhënie juri-dike duhet të ekzistojnë së paku dy persona, pjesëmarrës të marrëdhënies. Sipas kësaj, marrëdhënia juridiko civile është ajo marrëdhënie e cila lind ndërmjet subjekteve që gjenden në qarkullim prej të cilës lindin të drejta dhe detyrime, dhe atë sipas rregul-lit - për njërën anë të drejta, ndërsa për anën tjetër detyrime. Elemente përbërëse të marrëdhënies juridiko civile janë të drejtat dhe detyrimet me karakterit pasuror që kri-johen për personat pjesëmarrëse në marrëdhënie. Të drejtat janë të lidhura për subjek-tet, dhe prandaj ato quhen të drejta subjektive. Këto të drejta merren, d.m.th. varen nga e drejta objektive.

Gjatë ekzistimit të marrëdhënies juridiko civile, marrëdhënia mund të pësojë ndryshime. Ndryshimi mund të ndodh te palët, te objekti dhe përmbajtja. Deri te ndryshi-mi i palëve, personave, bartës të drejtave sendore vjen me anë të dispozicionit me to nga bartësit e tashëm me vepra juridike ose me bartjen në baza të tjera juridike. Ky ndryshim është vetëm një shprehje tjetër për qarkullimin, gjegjësisht për fitimin e të drejtave. Kur një subjekt fiton një të drejtë, e drejta me atë e ndryshon edhe bartësin e tij.

Te marrëdhënia juridike e detyrimeve vjen deri te ndryshimi i bartësit të së drejtës dhe bartësit të detyrimit. Në rastin e parë bëhet fj ale për të ashtuquajturën - cedim, që nënkupton kalimin e kërkesës tek personi tjetër. Cedimi mund të jetë në formë kontrak-tuese, mund të krijohet me ligj, dhe me vendim të gjyqit. Kalimi i obligimeve te një person tjetër njihet si marrje përsipër e borxhit, e cila gjithashtu mund të jetë kontraktuese, ligjo-re dhe e gjyqit.

Ndryshimi i objektit të marrëdhënies civilo-juridike gjithashtu është i mundur si-pas vullnetit të palëve. Kur objekti është një send, deri te ndryshimi i tij arrihet me zmad-himin gjegjësisht zvogëlimin e objektit, si dhe me ndryshimin strukturor të tij. Ndryshi-mi i objektit nuk guxon të jetë i tillë, që të shndërrohet në objekt të ri të marrëdhënies ju-ridiko civile, me çka vjen deri te ndryshimi i marrëdhënies, dhe në vend të marrëdhënies të tashme lind një marrëdhënie e re.

Ndryshimi i përmbajtjes së marrëdhënies civilo-juridike ndodh atëherë kur nuk mund të përmbushet përmbajtja e paraparë. Nëse për shembull, qiramarrësi i një sendi ka lejuar që sendi të humbë një pjesë të vlerës së saj, me kthimin e sendit, ai duhet të pa-guaj edhe një shumë të caktuar (përmbajtje e re) e cila paraqet pjesë të vlerës së humbur të sendit.

61


Në ndërprerje të marrëdhënies civilo-juridike mund të ndodh në këto raste:

o me ndëprerjen e ekzistimit të palëve,o me përmbushjen e përmbajtjes së saj,o me ndëprerjen e ekzistimit të objektit,

Marrëdhënia mbaron me shuarjen e palëve pjesëmarrëse në marrëdhënie, kur ajo është e lidhur me njërën palë ose me të dyja (me vdekjen e personit fizik ose me shpall-jen e tij për të vdekur ose me shuarjen e personit juridik). Në se objekti i marrëdhënies është një send, marrëdhënia shuhet kur sendi humbet fizikisht, me shkatërrimin e tij. Gjit-hashtu kemi situata kur gjatë humbjes së sendit e drejta mbetet. Për shembull, te sendet e përcaktuara sipas gjinisë, nuk kemi shkatërrim të sendit. Në vend të tij do të dorëzohet një ekzemplar tjetër i të njëjtit send. Nëse objekti i marrëdhënies është veprimi njerëzor, marrëdhënia shuhet në rast të pamundësisë së ekzekutimit të atij veprimi. Në mënyrë të njëjtë shuhet edhe marrëdhënia juridiko civile objekt i të cilit është e mira personale, gjegjësisht krijimi intelektual.

Realizimi i përmbajtjes së marrëdhënies nënkupton shuarjen e tij kur vjen deri te realizimi i tërësishëm i të drejtës, gjegjësisht detyrimit si element i kësaj marrëdhënie. Nëse bëhet realizimi i pjesshëm i përmbajtjes së marrëdhënies, atëherë mund të ndryshojë marrëdhënia.

Vdekja e bartësit të së drejtës, sipas rregullave nuk çon deri te shuarja e të drejtës, me që ajo e drejtë bartet te trashëgimtarët. E njëjta gjë vlen edhe për bartësin e detyri-mit, të cilin e trashëgojnë trashëgimtarët e tij. Vetëm në rastin kur e drejta është e lidhur ngushtë me personalitetin e palëve, atëherë vdekja e tyre sjell deri te shuarja e të drejtës.

62

Аna Axhievska

6. QARKULLIM JURIDIK DHE EKONOMIK

NOCIONI

Kur fitimi i të drejtave është rezultat i kalimit të tyre prej njërit subjekt te subjek-ti tjetër, bartja e tillë njihet si qarkullim juridik. Sipas këtij qëndrimi, qarkullimi juridik paraqet bartjen e të drejtave me karakter pasuror (me vepra juridike) prej njërit subjekt te subjekti tjetër. Është vërtetuar që qarkullimi juridik është një mbindërtim mbi qarkul-limin ekonomik. Por, çka paraqet qarkullimi ekonomik? Qarkullimi ekonomik, sipas shkencës juridike paraqet bartjen e të mirave ekonomike prej njërit subjekt te tjetri. Ajo paraqet qarkullimin ekonomik e të mirave (të mallrave dhe shërbimeve) pa të cilën nuk mundet të sigurohet riprodhimi normal shoqëror, d.m.th. ripërtëritja dhe zgjerimi i të mirave të nevojshme për mbijetesën e njerëzve dhe bashkësisë shoqërore. Qarkul-limi ekonomik është qëllimi i drejtpërdrejtë i pjesëmarrësve të qarkullimit të mallrave dhe shërbimeve. Megjithatë në kushte të rregullimit juridik të marrëdhënieve ekonomi-ke, lejohet vetëm ai qarkullim ekonomik që ka kualitete të nevojshme juridike. Me fj alë të tjera, në qarkullim mund të hyjnë mallra dhe shërbime mbi të cilat ekzistojnë të drej-ta që pranohen nga rendi juridik. Sipas të drejtës objektive civile, mund të shiten vetëm mallra, mbi të cilat shitësit kanë të drejtën e pronësisë. Jo pronari, gjegjësisht personi që sipas një baze tjetër juridike nuk ka autorizim mbi një send ose shërbim, nuk mund të merr pjesë në qarkullim dhe nuk mund t’ia kalojë të njëjtat personave tjerë. Qarkullimi duhet të njihet juridikisht që të realizohet pa pengesa, ndërsa njohja juridike e qarkulli-mit është e ndërlidhur me njohjen e të drejtave mbi mallrat dhe shërbimet që vendosen në qarkullim. Për këtë arsye theksohet se qarkullimi juridik është mbindërtim mbi qar-kullimin ekonomik. Midis tyre duhet të ekzistojë pajtueshmëri që qarkullimi i mallrave të jetë i suksesshëm. Në qoft ë se nuk ekziston pajtimi i tillë, atëherë qarkullimi fiton ku-alitetin e qarkullimit juridik të palejuar. Kështu p.sh. nëse vjedhësi shet një send të vjed-hur, shitja e tillë paraqet qarkullim ekonomik, por për shkak se ajo juridikisht nuk është e lejuar, për shkak se vjedhësi ka futur në qarkullim send mbi të cilën ai nuk ka pasur kurrfarë të drejte, ky qarkullim nuk është juridikisht i pranuar. Vjedhësi nuk ka mundur të bart të drejtën e huaj, ndërsa nuk ka të drejtë, për shkak se e ka fituar qarkullimin në mënyrë të palejuar. Edhe vjedhja paraqet një lloj të qarkullimit ekonomik, por ajo nuk është qarkullim i lejuar juridik, dhe për këtë arsye nuk ka efekt juridik të një akti për bartjen e të drejtës.

Nëse qarkullimi nënkupton bartjen e të drejtave, atëherë parashtrohet pyetja se ci-lat të drejta sipas kësaj mënyre mund të barten të subjektet e tjera. Për të drejtën civile ka-rakteristike është bartja e të drejtave (bartja). Në këtë aspekt jo të gjitha të drejtat mund të barten te subjektet e tjera. Për shembull, të drejtat personale parimisht nuk mund të bar-ten si dhe të drejta të cilat janë pandashëm të lidhura për bartësin për shkak të cilësive të tyre të veçanta (për shembull, e drejta për të kërkuar punimin e një portreti nga një piktor i njohur nuk kalon te trashëgimtari i piktorit).

63


Mjetet e qarkullimit Nëse qarkullimi juridik në esencën e tij është mbindërtim i qarkullimit eko-nomik, nga kjo del që mjeti themelor për qarkullim është ai mjet që mundëson qar-kullimin ekonomik normal. Këtu bëjnë pjesë veprat juridike, e veçanërisht kontratat. Kontratat janë instrumente juridike të qarkullimit, për legalizimin dhe realizimin e shkëmbimit ekonomik. Për këtë arsye kontratat konsiderohen si mjete të qarkullimit në kuptimin më të ngushtë të fj alës. Megjithatë në të drejtën krijohet edhe lëvizja e vlerave që mbështetet në baza të tjera juridike, të cilat janë jashtë shkëmbimit të drejtpërdrejtë ekonomik. Kështu për shembull, trashëgimia paraqet qarkullim në kuptimin e gjerë të fj alës, për arsye se edhe në këtë rast pasuria e trashëgim lënësit kalon te subjektet e tje-ra – trashëgimtarët. Këtu ekziston vullneti për bartjen e pasurisë tek disa trashëgimtarë të caktuar (testamenti). Ka edhe raste ku lëvizja e vlerave nuk bazohet në vullnetin e njërit subjekt. Kjo ndodh me përgjegjësinë materiale, e cila konsiston në bartjen e vlerës së caktuar prej pasurisë të subjektit përgjegjës deri te pasuria e subjektit të dëmtuar. Shkëmbimi më i theksuar dhe më i largët se shkëmbimi ekonomik është shembulli i kompensimit të dëmeve jo materiale, në formë të satisfaksionit. Obligimi për mbajtje që del prej marrëdhënieve juridiko familjare gjithashtu paraqet lëvizje të vlerës që nuk ka kurrfarë lidhje me shkëmbimin ekonomik. Të gjitha këto raste mund të trajtohen si qarkullim në kuptimin më të gjerë të fj alës. Kjo do të thotë se për qarkullimin më të gjerë përkundër veprave juridike, mjete të qarkullimit mund të jenë baza të tjera juridi-ke (fakte).

Kauza Kauza nënkupton arsye për ndërmarrjen e obligimeve të caktuara të një subjek-ti ndaj subjektit tjetër. Ajo paraqet qëllimin e subjektit i cili mundohet ta arrij me hyrjen e tij në një marrëdhënie juridiko civile prej të cilës dalin edhe detyrime. Për shkak të një qëllimi subjekti krijon kontratë të caktuar, nëpërmjet së cilës e arrin qëllimin. Por, për këtë shkak ai ndërmerr edhe detyrim ndaj partnerit pa të cilin nuk mund të arrij qëllimin e caktuar. Kështu, ndërmjet detyrimit dhe qëllimit ekziston një lidhshmëri organike. Kauza është përmbajtja kryesore e vullnetit të palëve të kontratës. Për shembull, shitësi dëshiron të fitojë një shumë të caktuar të hollash dhe për këtë arsye ai duhet të sakrifikoj ndonjë të mirë, që do ta shes, ndërsa blerësi ka nevojë për këtë të mirë dhe për këtë shkak duhet ta paguaj çmimin d.m.th. detyrohet kundrejt shitësit. Kauza ka kuptim të shumëfishtë. Në bazë të saj përcaktohen llojet e veprave juridik. Për shembull, dallohet kontrata për shit-je nga kontrata për dhuratë. Megjithatë, kauza ka edhe kuptime të tjera praktike. Në bazë të kauzës përcaktohet rëndësia e një kontrate të lidhur, gjegjësisht prej detyrimeve të asaj kontrate. Nëqoft ëse kauza ka ekzistuar gjatë lidhjes së kontratës, por nuk është realizu-ar ose më vonë bie ose është e palejuar (causa data, causa non secuta, causa finita, iniusta causa), në të gjitha këto raste nuk do të mund të kërkohet përmbushja e detyrimit që del prej kontratës. Për shembull, nëse objekti i kontratës për shitblerje pas lidhjes së kontratës dështon (bije), shitësi nuk do të mund të dorëzojë sendin dhe nuk do të mund të kërkojë pagesën e çmimit. Kështu, nëse blerësi nuk mundet ta arrij qëllimin atëherë bie edhe obli-gimi i tij për pagesën e çmimit. Kauza paraqet mjet për siguri juridike dhe për sigurimin e ekuivalencës së shkëmbimit.

64

Аna Axhievska

��

PËRMBLEDHJE

Marrëdhënia civilo-juridike paraqet marrëdhënie shoqërore që rregullohet me normë adekuate juridiko civile. Elementet strukturore të tij janë: subjektet (personat fi zik dhe juridik), objektet (sende, veprime njerëzore, mosveprime njerëzore, vepra të mira, prona) dhe fakte juridiko civile (ngjarje, veprime të njerëzve, aktet e organeve shtetërore, fi ksione). Gjatë ekzistimit të marrëdhënies juridiko civile, marrëdhënia mund të pësojë ndryshime (te palët, objekti ose përmbajtja). Qarkullimi juridik paraqet bartjen e të drejtave me karakter pasuror prej një subjekti te tjetri. Qarkullimi ekonomik është kalimi i të mirave ekonomike prej një subjekti te tjetri.


1. Defi no marrëdhënien civilo-juridike!2. Cilët janë elementet strukturore të marrëdhënies civilo-juridike?3. Çka paraqet subjektiviteti civilo-juridik?4. Cilat janë zotësitë, dhe cilat janë atributet e personit fi zik?5. Sqaro personin fi zik si subjekt të së drejtës!6. Numëroi llojet e personave juridikë!7. Defi no nocionin objekt i të drejtës civile dhe numëroi llojet!8. Cilat janë elementet përbërëse të deliktit civilo-juridik?9. Përkufi zo dëmin material nga ai jo material!10. Përmend një shembull për fi ksionin juridik!11. Çka paraqet qarkullimi juridik, ndërsa çka ai ekonomik.?

65


USHTRIME:

o Goran Ilievski është i lindur në Veles, ku edhe jeton me familjen e tij. Ai u regjistrua në Shkup në shkollën e mesme ekonomike dhe juridike,,Vasil Antevski - Dren”. Tash ai është në vitin e katërt. Në Shkup ai jeton me qira dhe me pronarin e banesës ka bërë marrëveshje që të paguaj qira mujore prej 10.000 denarë. Çdo mëngjes udhëton me autobus në shkollë. Në orët e mbrëmjes ai punon në një diskotekë si DJ, për një shumë prej 6000 denarëve, me të cilat siguron të hollat. Në kohën e lirë me shokët e tij i viziton lokalet e ndryshme të Shkupit.

Analizo se në çfarë marrëdhënie merr pjesë Goran Ilievski

66

Аna Axhievska

PËRMBAJTJA E KAPITULLITUshtrimi i së drejtës subjektive civile

Mbrojtja e së drejtës subjektive civile

Parashkrimi dhe afatet e parashkrimit

TERMAT KRYESORE

Ushtrimi i të drejtës civile subjektive

Vullneti Keqpërdorimi i së

drejtës Titullar Vetë ndihma Mbrojtje e nevojshme Nevojë ekstreme Vetë ndihma e lejuar Padia Prapësimi Kundërpadia Ankesa parashkrimi

QËLLIMET E TEMËS:

Të fi tojë njohuri për të drejtën subjektive civile;

Të dallojë realizimin e të drejtës sendore, të detyrimeve dhe trashëgimore;

Të kuptojë se kur vjen deri te keqpërdorimi i të drejtës;

Të kuptojë se si realizohet mbrojtja e të drejtave subjektive civile;

Të kuptojë parashkrimin dhe afatet e parashkrimit.

67


KREU IVUSHTRIMI DHE MBROJTJA E SË DREJTËS

SUBJEKTIVE CIVILE

1. USHTRIMI I SË DREJTËS SUBJEKTIVE CIVILE

Ushtrimi (realizimi) i së drejtës subjektive civile, në të vërtetë, është realizim i përmbajtjes së saj ekonomike. Kjo nënkupton edhe realizimin e interesit pasuror e cili rrjedh prej të drejtës. E drejta realizohet në shumë mënyra të ndryshme, në varshmëri të llojit të objektit të tij.

E drejta sendore realizohet me përdorimin dhe disponimin e sendit që është ob-jekt i të drejtës.

Për shembull:

Përdorimi i kompjuterit, i cili hyn në përmbajtjen e të drejtës së pronësisë si au-torizim, paraqet ushtrim i të drejtës.

E drejta detyrimore realizohet me veprimet e subjektit të detyruar me të cilën bëhet ekzekutimi i detyrimit ndaj bartësit të së drejtës.

Për shembull:

Dorëzimi i kompjuterit, që është pjesë e përmbajtjes së kontratës për shitblerje, paraqet ushtrim e të drejtës subjektive të detyrimeve të blerësit i cili nga kjo marrëdhënie ka të drejtë të kërkojë dorëzimin e kompjuterit nga shitësi.

Te e drejta e trashëgimisë, sipas ligjit mbi trashëgiminë, testament lënësi mund të caktojë me testamentin e tij, një ose më shumë trashëgimtar. Kjo do të thotë se e drejta trashëgimore, si një lloj i të drejtës subjektive civile, kryhet (realizohet) në bazë të dispozi-cionit të lirë të trashëgimlënësit.

68

Аna Axhievska

Ushtrimi i të drejtës subjektive civile varet nga vullneti i bartësit të tij, i cili ven-dos nëse do ta ushtroj të drejtën e tij ose jo dhe si do ta ushtrojë të drejtën. Ajo është karakteristikë e njohur e metodës së rregullimit të marrëdhënieve juridiko civile – inici-ativa e lirë, gjegjësisht dispozicioni i lirë i subjektit të së drejtës civile. Ndonjëherë kemi lëshime nga kjo karakteristikë, gjegjësisht bartësi i të drejtës është i detyruar të ushtrojë të drejtën e tij në mënyrën që përcaktohet me ligj.

Për shembull:

Pronari, monumentin e kulturës duhet ta përdorë na mënyrë që nuk do t’ia zvogëloj vlerën e tij kulturore dhe historike.

E drejta subjektive civile duhet të ushtrohet në mënyrë të përgjegjshme, për realizimin e atyre qëllimeve për të cilat është krijuar marrëdhënia juridiko civi-le nga përmbajtja e të cilit rrjedh kjo e drejt. Nëse e drejta ushtrohet në mënyrë të papërgjegjshme, për realizimin e qëllimeve të tjera të papërshtatshme, atëherë ekziston keqpërdorimi i të drejtës.

Dallojmë koncepcion subjektiv dhe objektiv për keqpërdorimin e të drejtës. Si-pas koncepcionit subjektiv, keqpërdorimi i të drejtës ekziston kur e drejta ushtrohet në mënyrë që tjetrit ti shkaktohet dëm. Sipas koncepcionit objektiv, keqpërdorimi i të drejtës ekziston atëherë kur e drejta subjektive ushtrohet në kundërshtim me qëllimin për të cilën është krijuar, pavarësisht qëllimit për ti shkaktuar dëm tjetërkujt. Praktika gjyqësore si dhe e drejta pozitive e Republikës së Maqedonisë, e pranon koncepcionin objektiv për keqpërdorimin e të drejtës.

2. MBROJTJA E SË DREJTËS SUBJEKTIVE CIVILE

E drejta subjektive civile realizohet, gjegjësisht detyrimi juridiko civil përmbushet sipas rregullës, në mënyrë vullnetare. Por në jetë ndodhin situata kur bartësit të të drejtës i ndalohet realizimi i përmbajtjes së të drejtës subjektive civile, gjegjësisht paraqitet gjend-ja e rrezikut për shkeljen e asaj të drejte. Domethënë, bartësit i pamundësohet të bëj re-alizimin e të drejtës, derisa nuk përmbushet detyrimi ose ajo realizohet në mënyrë të parregullt. Në këtë rast e drejta është shkelur dhe në këtë aspekt nevojitet mbrojtja e saj. Ekzistojnë tre forma të mbrojtjes e të drejtave subjektive juridike: vetëmbrojtja, mbrojtja e të drejtave nga ana e institucioneve jo shtetërore dhe personave, mbrojtja e të drejtave nga ana e organeve shtetërore.

69


Vetëmbrojtja Në rendin juridik të R. Maqedonisë janë të njohura disa forma të vetë ndihmës së të drejtave subjektive civile, dhe ato janë:

• mbrojtja e nevojshme,• nevoja ekstreme,• e drejta e mbajtjes,• vetë ndihma e lejuar.

Në të gjitha këto situata rregullimi juridik toleron realizimin e mbrojtjes së të drej-tave subjektive civile nga ana e bartësve e të drejtave. Arsyeja për këtë gjendje qëndron në faktin se në situata të caktuara, mbrojtja institucionale e të drejtave subjektive civi-le do të kishte qenë e vonuar dhe joefikase. Në të gjitha rastet tjera realizimi i pavarur i mbrojtjes së të drejtave subjektive civile është i palejuar dhe rendi juridik i Republikës së Maqedonisë e llogarit këtë gjendje si arbitraritet e cila, sipas Ligjit penal të Republikës së Maqedonisë, paraqet vepër penale.

Mbrojtja e të drejtave subjektive civile nga ana e personave dhe institucioneve jo shtetërore. Ky lloj i mbrojtjes e të drejtave subjektive civile quhet edhe - mënyrë alternative e zgjidhjes së kontesteve. Si përparësi e kësaj mbrojtjeje llogariten: mundësia e efikasite-tit dhe ekonomizimit (kursimit) gjatë veprimit, afatet e shkurta të realizimit të procedurës dhe procedura më e thjeshtë.

Zgjidhja alternative e kontesteve realizohet nëpërmjet:

• formave jo të detyrueshme - (për shembull, ndërmjetësim), që kanë për qëllim ar-ritjen e kompromisit midis palëve,

• forma e detyrueshme – siç është arbitrazhi, e cila ka për qëllim zgjidhjen e kontestit.

Mbrojtja e të drejtave subjektive nga ana e organeve shtetërore

Ky lloj i mbrojtjes realizohet:

• para gjykatave (mbrojtje gjyqësore),• para organeve të administratës shtetërore (mbrojtje administrative).

Mbrojtja gjyqësore, si një lloj i mbrojtjes nga ana e organeve shtetërore në Republikën e Maqedonisë e realizojnë gjykatat themelore dhe të apelit, Gjykata Administ-rative e Republikës së Maqedonisë dhe Gjykata e Lartë e Republikës së Maqedonisë.

70

Аna Axhievska

Gjykatat themelore janë kompetente të vendosin në shkallën e parë për lëndët civile, ndërsa gjykatat e apelit veprojnë në shkallën e dytë në bazë të ankesave, kundër vendimeve të gjykatave themelore. Në këtë aspekt procedura është kontestuese dhe jashtë kontestuese, ndërsa mbaron me marrjen e vendimit të gjykatës në formë të aktgjykimit ose aktvendimit.

Gjykata administrative, nga aspekti i mbrojtjes juridiko civile, vendos në bazë të padisë kundër akteve të veçanta juridike të prera të organeve të administratës shtetërore. Gjykata e lartë vendos mbi revizionin si mjet të jashtëzakonshëm juridik në procedurën kontestuese.

Palët në procedurën kontestuese kanë në dispozicion me tepër mjete juridike, për ti realizuar qëllimet dhe interesat e tyre.

Mjetet juridike të paditësit janë:

◊ padia,◊ ankesa.

Mjetet juridike e të paditurit janë:

përgjigje të padisë, kundërshtimi, kundërpadia, ankesa.

Sipas llojit të drejtave që mbrohen në të drejtën civile procedurale, padia ndahet në:

Reale – të cilat kanë për qëllim mbrojtjen e të drejtave subjektive sendore (për shembull: të drejtën e pronësisë, të drejtën e posedimit);

Personale- që kanë për qëllim mbrojtjen e të drejtave subjektive relative (për shem-bull: të drejtat e detyrimeve).

Sipas natyrës juridike të kërkesëpadisë, ekzistojnë tre lloje të padisë:

Padi vërtetimi (deklarative) – padi me të cilën kërkohet përcaktimi i ekzistimit ose mos ekzistimit të ndonjë të drejte subjektive civile ose të ndonjë marrëdhënie juridiko civile, apo vërtetësinë ose pavërtetësinë e një dokumenti;

Konstitutive – padi e cila sjell deri te krijimi, ndryshimi ose mbarimi i marrëdhënieve juridiko civile;

Detyrimi (kondemnatore) – padi me të cilën urdhërohet i padituri të bëj, durojë ose të lëshojë diçka në dobi të paditësit.

71


Mjetet e të paditurit janë:

Përgjigje të padisë – i padituri me rastin e padisë së dorëzuar, është i detyruar ti përgjigjet padisë, ku do të deklarohet në bazë të pretendimeve që përmban padia, d.m.th. nëse e pranon ose e refuzon kërkesëpadinë;

Kundërpadia – paraqet padinë të cilën i padituri e parashtron në kontestin e inici-uar kundër tij dhe me të cilën ka për qëllim në të njëjtin kontest të realizojë ndonjë kërkesë të tij të pavarur;

Kundërshtimi – është mjeti për mbrojtjen e të paditurit me të cilin ai mbrohet prej paditësit.

Ekzistojnë dy lloje të kundërshtimit:

а) kundërshtimi juridiko procedural – e cila i referohet disa parregullsive të caktuara në lidhje me udhëheqjen e kontestit;b) kundërshtimi juridiko material - me të cilin i padituri e konteston bazën e kërkesëpadisë të paditësit.

Kundërshtimet juridiko materiale mund të jenë:

а) reale (sendore) – që dalin nga marrëdhëniet juridiko sendore,b) personale – që dalin nga marrëdhëniet juridike të detyrimit,c) të pavarura – theksimi i të cilëve nuk duhet të bazohet në ndonjë të drejtë, p.sh. kundërshtimi për parashkrim,ç) të varura – që janë të bazuara në ndonjë të drejtë të caktuar, p.sh. kundërshtimi për shkak të mospërmbushjes së obligimit,d) refuzuese – ka për qëllim ta anulojë në tërësi kërkesëpadinë,dh) prolonguese – ka për qëllim ta shtyjë përmbushjen për një kohë të caktuar.

Ankesa – paraqet mjet juridik për mbrojtje, me të cilën shërbehet si paditësi ash-tu edhe i padituri. Me ankesën sulmohet aktvendimi gjyqësor, dhe sipas kësaj, të drejtë për të parashtruar ankesë ka vetëm ajo palë e cila nuk ka arritur sukses ose ka arritur sukses të pjesshëm në kontest.

3. PARASHKRIMI DHE AFATET E PARASHKRIMIT

Koha si një fakt juridik mund të sjell deri te krijim i të drejtave subjektive civile, si dhe mund të sjell shuarjen e tyre. Me kalimin e një periudhe më të gjatë kohore një per-son i cili mendon se është pronar i një sendi të caktuar, mund të bëhet edhe pronar juridik i tij- bartës i atij sendi nëpërmjet mbajtjes, ndërsa personi tjetër për shkak se nuk e ka ush-tuar të drejtën e pronësisë, mund ta humb të njëjtin. Më së shpeshti, koha si fakti juridik

72

Аna Axhievska

luan një rol të rëndësishëm në marrëdhëniet e detyrimeve (kreditori, debitor) ku me kali-min e afatit të caktuar ligjor detyrimi parashkruhet, d.m.th. kreditori e humb të drejtën e mbrojtjes ligjore.

Në këtë mënyrë vendoset rendi dhe siguria në qarkullimin juridik. Detyrimet si pjesë e marrëdhënies civilo-juridike nuk mund përgjithmonë të kërkohet përmbushja e tyre, për arsye se e drejta subjektive civile me kalimin e kohës dobësohet, ndërsa e njëjta gjë ndodh edhe me dëshmitë materiale që dëshmojnë ekzistimin e atyre detyrimeve.

Në të drejtën romake parashkrimi (parashkrimi) d.m.th. instituti praescriptio në vete përfshinë edhe mënyrën e humbjes edhe mënyrën e fitimit e të drejtave subjektive ci-vile. Parashkrimi së bashku me mbajtjen paraqesin format e atij instituti të vetëm të quaj-tur praescriptio.

Shkenca bashkëkohore e ka veçuar veçanërisht institutin e parashkrimit (parashkri-mit) prej institutit mbajtje. I tillë është edhe sistemi juridik i Republikës së Maqedonisë ku parashkrimi si institut juridik rregullohet nëpërmjet dispozitave të Ligjit për marrëdhënie të detyrimeve.

Parashkrimi si një institut juridik paraqet kalimin e afatit të caktuar ligjor ku bartësi i të drejtës subjektive civile e humb të drejtën e mbrojtjes juridike, për shkak se nuk e ka ushtruar të drejtën, ndërsa ka mundur ta bëj atë, (padia në kuptimin materi-al), me kusht që debitori të deklarojë kundërshtim për parashkrimin.

Sistemi juridik i R. Maqedonisë e pranon koncepcionin juridik sipas të cilit ins-tituti i parashkrimit bie deri te humbja e të drejtës së mbrojtjes juridike (parashtrimi i padisë, kërkesës dhe ndonjë akti tjetër për mbrojtje para organeve kompetente). Kështu sipas nenit 349 prej LMD theksohet se me parashkrimin shuhet e drejta për të kërkuar përmbushje me force të detyrimit. Instituti i parashkrimit nënkupton se me përmbushjen e kushteve të parashkrimit (kalimi e afatit të parashkrimit dhe kundërshtimit), nuk është më e mundur të kërkohet përmbushja me forcë e të drejtave subjektive civile. Megjithatë nga kjo rregulle ka një përjashtim – nëse kërkesa e parashkrimit sigurohet me të drejtën e pengut. Atëherë, me që e drejta e pengut është e drejtë e cila nuk vjetërsohet, kreditori mundet ta realizojë kërkesën e tij të vjetërsuar nga send i lënë peng.

Kushtet e parashkrimit

Sipas LMD, që parashkrimi (parashkrimi) të prodhojë efekt juridik nevojiten tre kushte:

ekzistimi i së drejtës subjektive civile të vjetërsuar, kalimi i afatit të caktuar ligjor ku bartësi i të drejtës ka mundur, por nuk e ka ush-

truar të drejtën subjektive civile, paraqitja e kundërshtimit mbi parashkrimin nga ana e debitorit.

73


Të drejtat subjektive civile që mund të vjetrohen janë - të drejtat relative, gjegjësisht të drejtat subjektive të detyrimit. Të drejtat absolute (siç janë të drejtat sendore – pronësia, pengu etj.) të drejtat personale (e drejta e jetës, e drejta e lirisë) nuk vjetërsohen. Me mos ushtrimin e të drejtës subjektive civile nënkuptojmë mungesën e ekzistimit të interesit tek bartësit, për ushtrimin e të drejtave të tyre subjektive civile. Ligji (LMD) përcakton afatin në të cilin është e lejuar mos ushtrimi i të drejtës pa pasoja juridike. Pas kalimit të këtij afa-ti, mos ushtrimi i të drejtës rezulton me parashkrim.

AFATET E PARASHKRIMIT

Afati kohor (intervali) në të cilën nuk ushtrohet e drejta subjektive civile quhet afati i parashkrimit. Afati fillon të rrjedhë ditën e parë pas ditës së arritjes (përmbushjes) së detyrimit, ndërsa skadon ditën e fundit të afatit të paraparë me parashkrim. Sipas LMD afati i caktuar ligjor në të cilën bartësi nuk e ushtron të drejtën subjektive civile karakteri-zohet me këto karakteristika:

afati i parashkrimit është afat imperativ dhe nuk varet prej vullnetit të palëve, afati i parashkrimit është i pandryshueshëm.

Ekzistojnë dy lloje të afateve të parashkrimit:

afati i përgjithshëm i parashkrimit, afate të veçanta të parashkrimit,

Afati i përgjithshëm i parashkrimit është 5 vjet dhe zbatohet për të gjitha llojet e kërkesave. Afatet e veçanta iu referohen llojeve të veçanta të kërkesave juridike të detyri-meve dhe zgjasin një, tre, dhjetë vite etj. Me që parashkrimi paraqet kalimin e një afati të caktuar ligjor kur kreditori ka mundur, por nuk e ka ushtruar të drejtën subjektive civile, parashtrohet pyetja se prej kur fillon rrjedhja e afatit të parashkrimit? Fillimi i afatit të pa-rashkrimit sipas LMD, llogaritet në varësi të faktit nëse detyrimi është pozitiv (bërje ose dhënie) ose negativ (mos bërje, durim).

Kur afati është pozitiv afati i parashkrimit fillon të rrjedh ditën e ardhshme, pas ditës kur kreditori ka pasur të drejtë të kërkojë realizimin e obligimit, nga debitorit. Për shembull, nëse debitori (blerësi) ka pasur obligim t’ia paguaj çmimin e shitblerjes kredito-rit (shitësit) prej 1 deri në 10 janar, afati i parashkrimit do të filloje të rrjedhë prej datës 11 janar.

Kur obligimi është negativ d.m.th. ai përbëhet prej durimit ose lëshimit, afati i parashkrimit do të fillojë të rrjedh ditën e ardhshme pas ditës që debitori ka vepruar në kundërshtim me detyrimin e tij. Për shembull, bartësi i tokës shërbyese e pengon më datën 25 korrik bartësin e tokës sunduese të shfrytëzojë të drejtën për kalim të nevojshëm, afa-

74

Аna Axhievska

ti i parashkrimit do të fillojë të rrjedh prej 26 korrikut, d.m.th. ditën e ardhshme pas ditës kur debitori ka vepruar në kundërshtim me detyrimin e tij.

Rrjedhja e afatit të parashkrimit mund të ndërpritet ose të ndalohet sipas disa rrethanave të caktuara të parapara me ligj. Në rastin kur rrjedhja e afatit të parashkrimit është ndërprerë për një kohë të caktuar, atëherë bëhet fj alë për ngecje të afatit të parash-krimit. Nëse rrjedhja e afatit të parashkrimit ndërpritet në tërësi, atëherë bëhet fj alë për ndërprerje të afatit të parashkrimit.

Ngecja apo ndërprerja e afatit të parashkrimit ndodh kur ekzistojnë rrethana të tilla që subjekteve iu pamundësojnë realizimin e të drejtave të tyre subjektive civile. Ata mund të jenë të natyrës objektive (fatkeqësi natyrore, gjendje e luft ës ose e jashtëzakonshme etj.) ose të natyrës subjektive (sëmundje, pranimi i borxhit etj.)

�PËRMBLEDHJE

Ushtrimi (realizimi) i të drejtës subjektive civile në të vërtetë nënkupton realizimin e përmbajtjes së saj ekonomike dhe realizimin e interesit pasuror që rrjedh nga e drejta. Ajo gjithmonë varet nga vullneti i bartësit të tij, që vendos nëse do ta ushtrojë të drejtën e tij ose jo, dhe mënyrën se si do ta ushtrojë të njëjtën. E drejta subjektive civile duhet të ushtrohet në mënyrë të përgjegjshme dhe për ato qëllime për të cilat është krijuar. Në qoft ë se e drejta ushtrohet në mënyrë të papërgjegjshme edhe për qëllime të tjera të papërshtatshme, atëherë ekziston keqpërdorimi i të drejtës. Në rastin kur e drejta është shkelur, e nevojshme është mbrojtja e saj e cila realizohet nëpërmjet formave të ndryshme të mbrojtjes (vetëmbrojtja, mbrojtja e organeve jo shtetërore dhe personave dhe mbrojtja e organeve shtetërore). Vjetërsimi (parashkrimi) si institut juridik paraqet rrjedhje e afatit të caktuar ligjor ku bartësi i të drejtës subjektive civile, për shkak se nuk e ka ushtruar të drejtën, ndërsa ka mundur ta ushtrojë, e humb të drejtën e mbrojtjes juridike (padia në kuptimin material) me kusht që debitori të deklarojë kundërshtim për parashkrimin. Afati kohor në të cilën nuk ushtrohet e drejta subjektive civile quhet afati i parashkrimit. Afati është imperativ (urdhërues) dhe i pandryshueshëm. Rrjedhja e afatit për parashkrim, në disa rrethana të caktuara me ligj, mund të ndalet ose ndërpritet.

75



1. Sqaro ushtrimin e të drejtës subjektive civile. 2. Krahaso si realizohen e drejta civile, e detyrimeve dhe trashëgimore.3. Cilat janë tre format e të drejtave subjektive civile?4. Cilat janë mjetet juridike të paditësit?5. Cilat janë mjetet juridike e të paditurit?6. Numëro llojet e padive.7. Cilët janë llojet e kundërshtimeve materiale juridike?8. Çka nënkuptojmë me parashkrimit (parashkrimin) si institut juridik?9. Cilat tre kushte janë të nevojshme për të paraqitet parashkrimi?10. Si llogariten afatet e parashkrimit?

USHTRIME:

Krahaso nëpërmjet shembujve ushtrimin e të drejtës subjektive civile në të drejtën sendore, të drejtën e detyrimeve dhe të drejtën trashëgimore;

Në bazë të analizave dhe diskutimit krahasoi mjetet për mbrojtjen e të drejtës subjektive civile.

76

Аna Axhievska

PËRMBAJTJA E KAPITULLITNocioni i veprës juridike Elementet e veprës juridikeForma e veprës juridikeLlojet e veprës juridikeModifi kimi i veprës juridikePapajtueshmëria ndërmjet vullnetit dhe deklaratësPavlefshmëria e veprave juridikeSigurimi i veprës juridike

TERMAT KRYESORE

Vepër juridike Autonomia e vullnetit Forma e veprës

juridike Modifi kimi i veprës

juridike Kushti Afati Urdhër Rrëzimi i veprës

juridike Kapari Kapari si pendesë Dënimi kontraktues Kamata Garancia Pengu

QËLLIMET E TEMËS:

Të fi ton njohuri për veprën juridike;

Ti dalloj llojet e veprës juridike;

Ti emërton mjetet për sigurimin e veprave juridike;

Të kuptojë kushtin, afatin dhe urdhrin si modifi kime;

Të kupton rëndësinë e veprave juridike në jetë.

77


KREU VVEPRAT JURIDIKE

1. NOCIONI I VEPRËS JURIDIKE

Njerëzit në jetën e përditshme kanë nevoja të shumta dhe të ndryshme. Disa prej tyre i realizojnë këto nevoja duke hyrë në marrëdhënie juridike me persona tjerë fizik ose juridik. Kështu ata mund të lidhin kontrata, të nënshkruajnë kambial, të plotësojnë çeqe, të bëjnë testament dhe veprime tjera të ngjashme. Në këtë mënyrë ata ndërmarrin vep-rime të caktuara juridike me të cilat krijohet, gjegjësisht themelohet një vepër e caktu-ar juridike. Kështu, veprat juridike janë mjete me të cilat subjekte të caktuar i rregullojnë lirshëm marrëdhëniet e tyre të ndërsjella dhe gjendjen e vet juridike. Shkenca juridike e definon veprën juridike si një shprehje të vullnetit me qëllim të krijimit të pasojave juridi-ke, siç janë: krijimi, ndryshimi ose shuarja e marrëdhënies juridike ose e ndonjë të drejte. Varësisht prej asaj se kujt i referohet shprehja e vullnetit, gjegjësisht cili është objekti i të drejtave dhe detyrimeve që krijohen me paraqitjen e vullnetit, përcaktohet se cilës degë ju-ridike i takon vepra e këtillë juridike. Shprehja e vullnetit, e cila jepet me qëllim të shkak-timit të bartjes së vlerës pasurore prej pronës së një personi fizik te prona e personit tjetër fizik paraqet veprën juridike të së drejtës civile.

Në të drejtën civile vlen parimi i autonomisë së vullnetit. Autonomia e vullnetit shprehet me zgjedhjen e personit me të cilin krijohet një marrëdhënie juridike, në lidh-je me përmbajtjen e kësaj marrëdhënie si dhe kushteve për krijimin e kësaj marrëdhënie (kushti, afati etj.). Kjo do të thotë se me vullnetin e lirë të subjekteve krijohen dhe rregul-lohen marrëdhëniet pronësoro juridike.

Por, vullneti i subjekteve e ka efektin e veprës juridike vetëm në rast se ky vullnet është i deklaruar, gjegjësisht i shprehur. Me këtë nënkuptojmë se efekti i domosdoshëm i veprës juridike nuk rrjedh nga vullneti i brendshëm, nga dashja, por prej mënyrës së caktu-ar të lajmërimit, shprehjes së vullnetit. Kështu, që të krijohet një vepër juridike, gjegjësisht që vepra juridike të jetë e plotfuqishme, vepra juridike duhet të jetë manifestim i shprehjes së lirë të vullnetit30. Vlera e shprehjes së lirë të vullnetit qëndron në faktin se pjesëmarrësit e një marrëdhënie juridike më së miri e dinë se çfarë marrëdhënie iu përgjigjet interesa-ve të tyre. Përveç kësaj, vepra juridike duhet të krijohet si manifestim i shprehjes serioze të vullnetit.

30 Neni 20, Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve.

78

Аna Axhievska

Krijimi i veprës juridike duhet të drejtohet ndaj një objekti të caktuar dhe duhet të jetë me një qëllim të caktuar. E gjithë kjo mund të arrihet, por me një kusht – puna juridi-ke duhet të jetë e mundshme dhe e lejuar (neni 39, LMD). Obligimi kontraktues duhet të jetë i mundshëm, i lejuar, i përcaktuar dhe i papërcaktuar.Kur objekti i detyrimit është i pamundshëm, i palejuar, i papërcaktuar ose i papër-caktueshëm, atëherë kontrata është e pavlefshme (nule)31, (neni. 39, LMD).

2. ELEMENTET E VEPRËS JURIDIKE

Puna juridike përbëhet prej disa elementeve, që mund të ndahen në:

elemente kryesore, elemente natyrore, elemente të rastësishme.

Elementet kryesore të veprës juridike janë ato elemente që janë të domosdoshëm për krijimin e veprës juridike dhe të cilat duhet patjetër të përfshihen me shprehjen e vull-netit. Kështu për shembull, me shprehjen e vullnetit të trashëgimlënësit të trashëgimisë në bazë të testamentit, personat të cilët në bazë të këtij testamentit fitojnë disa dobi, patjetër duhet të përcaktohen qartë, që të vërtetohet se kush janë trashëgimtarët e tij. Në këtë rast përcaktimi i trashëgimtarëve deklarohet si një prej elementeve të rëndësishme të kësaj vepre juridike. Nëse mungon një prej tyre, atëherë vepra juridike është e pavlefshme. Ose, për shembull, te marrëveshja e shitblerjes duhet të përcaktohet objekti dhe çmimi i shitb-lerjes.

Elementet natyrore të veprës juridike janë ato elemente që sipas përmbajtjes së tyre, paraqesin zgjidhjen më të shpeshtë dhe të rëndomtë. Zakonisht ato zgjidhje iu përgjigjen zgjidhjeve që bëjnë pjesë në normat juridike dispozitive. Palët gjatë lidhjes së veprës juri-dike nuk janë të detyruar ti parashikojnë elementet e tilla. Për shembull, nëse palët nuk e kanë futur në kontratë dispozitën sipas të cilës vendi i përmbushjes së kontratës do të ishte selia e shitësit, në atë rast me zbatimin e normave dispozitive do të kemi zgjidhje të njëjtë që do ta kishim pasur po që se ky fakt do të theksohej në kontratë. Domethënë, nëse nuk parashihet ndonjë element natyror, për atë do të vazhdojë dispozita përkatëse e normës

31 Neni 39, Ligji mbi marrëdhëniet juridike.

79


ligjore (koha dhe vendi i lidhjes së kontratës). Kontrata lidhet prej momentit kur ofertue-si do të pranojë prej palës tjetër deklaratë se e pranon ofertën. Konsiderohet që kontrata është lidhur në vendin ku ofertuesi ka selinë e tij, gjegjësisht vendbanimin në momentin e bërjes së ofertës32.

Debitori është i detyruar ta përmbushë detyrimin, ndërsa kreditori ta pranojë përmbushjen e detyrimit në vendin e përcaktuar me punën juridike ose me ligj.Kur nuk është përcaktuar vendi i përmbushjes së detyrimit, ndërsa nuk mund të përcaktohet sipas qëllimit të punës, natyrës së detyrimit apo rrethanave të tjera, përmbushja e detyri mit kryhet në vendin ku debitori në momentin e krijimit të detyrimit ka pasur selinë e tij, vendbanimin, ndërsa në mungesë të vendbanimit, vendqëndrim e tij.33

Detyrimet kontestuese realizohen në vendin ku gjendet selia e kreditorit, gjegjësisht vend-banimi i tij, ndërsa në mungesë të vendbanimit, vendqëndrimi i tij34.

Elementet e rastësishme të veprës juridike janë elemente të tilla që vazhdojnë vetëm nëse janë të parapara me veprën juridike, kështu që në mungesë të tyre nuk mund ti zëvendësojë asnjë normë tjetër juridike. Për shembull: kapari, dorëzania etj.

3. FORMA E VEPRËS JURIDIKE

Vepra juridike paraqitet në botën e jashtme në formë të caktuar. Forma e tij mund të jetë e llojllojshme duke pasur parasysh kriteret e ndryshme.

Kështu, sipas mënyrës së arritjes së pajtimit të vullneteve të shprehura, forma e veprës juridike mund të jetë:

me gojë, me shkrim, konkludente, reale.

32 Neni 23, Ligji mbi marrëdhëniet juridike.33 Neni 308, paragrafi 1 dhe 2, Ligji mbi marrëdhëniet juridike34 Neni 309, Ligji mbi marrëdhëniet juridike

80

Аna Axhievska

Sipas rëndësisë së formës për ekzistimin ose mosekzistimin e veprës juridike, ajo mund të jetë:

e thjeshtë, e rreptë.

Vepra juridike është në formë GOJORE atëherë kur pajtimi i vullneteve të shpre-hura arrihet me anën e të folurit si mjet për komunikim mes njerëzve. Gjithashtu, forma gojore e veprës ekziston atëherë kur arrihet pajtimi i vullneteve të shprehura me lëvizjen e pjesëve të trupit të njeriut (për shembull, me tundimin e kokës në mënyrë pohuese ose me lëvizje përkatëse të gishtërinjve te personat shurdhmemec) që kanë kuptim dhe vlerë të njëjtë sikurse të folurit. Forma gojore ka cilësi pozitive dhe negative. Cilësia e saj pozitive qëndron në faktin se ajo është e thjeshtë dhe mundëson lidhjen e shpejtë dhe pa pengesa të veprave juridike. Cilësia e saj negative qëndron në faktin se në rast të kontestit shumë rëndë mund të vërtetohet përmbajtja e pajtimit të vullneteve të deklaruara, ndërsa shpeshherë edhe nëse ai pajtim është arritur ndërmjet tyre dhe nëse vullnetet janë deklaruar ndonjëherë. Megjithatë, edhe përkundër këtyre mungesave, rëndësia e formës gojore është e madhe.

Vepra juridike është në formë TË SHKRUAR atëherë kur pajtimi i vullneteve të shprehura të palëve arrihet në formë të shkruar. Ajo formë mund të jetë: e thjeshtë dhe e rreptë. Forma e thjeshtë ekziston atëherë kur pajtimi i vullneteve të deklaruara arrihet me anë të tekstit të shkruar ku janë vendosur nënshkrimet e palëve të punës juridike. Forma e rreptë ekziston atëherë kur nënshkrimet e palëve të veprës juridike (për shembull, kontrata për shitblerje të tokës) vërtetohen prej gjyqit kompetent, ose ndonjë organ tjetër gjegjësisht kur gjatë lidhjes së veprës juridike merr pjesë gjykatësi i gjyqit kompetent (për shembull, kontrata për ushqim të përjetshëm).

FORMA KONKLUDUESE e veprës juridike ekziston atëherë kur pajtim i vullne-teve të deklaruara arrihet me veprime konkluduese, me të cilat në mënyrë të qartë dhe të sigurt shprehet vullneti i subjektit të caktuar (për shembull, lidhja e kontratës për shitbler-jen e një gazete që është e ekspozuar në kioskë për gazeta, dhe e cila kryhet me dhënien e të hollave dhe me marrjen e gazetës pa folur as blerësi as shitësi).

FORMA REALE e veprës juridike ekziston atëherë kur përveç pajtimit të vullnete-ve të deklaruara nevojitet edhe dorëzimi i lëndës së veprës juridike (për shembull, kontra-ta për dhuratë lidhet me dorëzimin e sendit që është objekt i kësaj kontrate).

Forma e veprës juridike është e THJESHTË atëherë kur vepra juridike mund të lidhet në cilën do formë, gjegjësisht në njërën prej formave ekzistuese për lidhjen e veprës juridike (për shembull, kontrata për shitjen e sendit të luajtshëm).

81


Forma e veprës juridike është e RREPTË atëherë kur vepra juridike duhet të lidhet në formë të caktuar me ligj ose me pajtimin e palëve të veprës juridike (për shembull, me kontratën për shitjen e tokës parashihet vetëm në formë të shkruar).

Prej formës së thjeshtë dhe të rreptë duhet të dallohet e ashtuquajtura FORMA PROVUESE, e cila ekziston atëherë kur kontratën përkatëse palët e kanë lidhur në formë gojore, por njëkohësisht kanë hartuar edhe një dokument të caktuar për atë dhe atëherë dokumenti ka vetëm një rëndësi provuese, në kuptimin që përmbajtja e kontratës është e tillë siç është përcaktuar në dokumentin.

4. LLOJET E VEPRAVE JURIDIKE

Veprat juridike paraqiten në shumë forma të ndryshme35:

VEPRA JURIDIKE TË NJËANSHME, DYANSHME DHE TË SHUMANSHME

Ndarja e veprave juridike bëhet sipas numrit të palëve që marrin pjesë në lidhjen e veprës. Vepër e njëanshme juridike është ajo vepër për lidhjen e të cilit nevojitet vullneti i njërës palë pjesëmarrëse në vepër. Vepra e dyanshme juridike është ajo vepër për lidhjen e të cilit nevojitet vullneti i dy palëve. Vepër e shumanshme juridike është ajo vepër për lidh-jen e të cilit nevojitet vullneti i më tepër palëve.

Për veprën e njëanshme juridike është karakteristike fakti se në këtë rast kontrata nuk lidhet vetëm me shprehjen e vullnetit prej njërës palë, por edhe si në çdo marrëdhënie tjetër juridike, këtij vullneti duhet ti bashkëngjitet edhe një vullnet tjetër në mënyrë që të arrihet pajtueshmëria e vullneteve të shprehura.

Për shembull:

Tek premtimi publik i shpërblimeve duhet të përmbushet veprimi në veprën e njëanshme juridike nga pala tjetër që paraqitet si palë në këtë vepër, në mënyrë që premtuesi si palë në këtë vepër ta plotësojë obligimin e tij kundrejt subjektit tjetër.

35 Praktikum – Dr. Rodna Zhivkovska, Pjesa e përgjithshme e të drejtës civile.

82

Аna Axhievska

Te veprat e dyanshme juridike, më së shpeshti te kontratat, është e domosdosh-me pajtueshmëria e vullnetit të dy palëve pjesëmarrëse në kontratë që të lidhet kjo vepër juridike. Mënyra e lidhjes së kontratave kryhet nëpërmjet ofertës dhe pranimit të saj, gjegjësisht kur ofertuesi dhe pala tjetër që e pranon ofertën kanë arritur marrëveshje më së paku për elementet thelbësore të veprës që duhet të lidhet.

Për shembull:

Te kontrata për shitje, blerësi dhe shitësi duhet të arrijnë marrëveshje për ele-mentet kryesore të kontratës (objektin dhe çmimin).

Vepra juridike e shumanshme ekziston atëherë kur nevojitet të arrihet pajtueshmëria e vullneteve të shprehura nga më tepër se dy personave.

Për shembull:

Kontrata për ortakëri.

VEPRAT JURIDIKE TË DYANSHME TË DETYRUESHME DHE TË NJËANSHME TË DETYRUESHME

Në bazë të faktit nëse të dyja palët janë bartës të së drejtave dhe obligimeve ose njëra palë është bartëse e të drejtës, ndërsa pala tjetër është bartëse e (detyrimit), bëhet kjo ndarje e veprave juridike. Për shembull, kontrata e shitjes është kontratë tipike e dyans-hme e detyrueshme për arsye se shitësi ka të drejtë të kërkojë pagesën e çmimit të caktuar dhe ka detyrimin ta dorëzojë sendin, ndërsa blerësi ka të drejtë të kërkojë dorëzimin e sen-dit dhe detyrimin që ta paguaj çmimin për të njëjtën. Kontrata për dhuratë është kontratë tipike e njëanshme e detyrueshme për arsye se te kontrata e lidhur në formë të shkruar, marrësi i dhuratës ka të drejtë të kërkojë dorëzimin e sendit, ndërsa dhuratëdhënësi dety-rohet ta dorëzojë sendin.

Veprat juridike të dyanshme të detyrueshme quhen edhe vepra ngarkuese, ndërsa ato të njëanshme të detyrueshme quhen vepra juridike dhuruese.

VEPRAT JURIDIKE EKUIVALENTE DHE ALEATE

Vepra juridike ekuivalente është ajo vepër ku të drejtat dhe detyrimet e palëve janë të barabarta dhe të caktuara që më parë(për shembull, kontrata për shitje). Te vepra juridike aleate, detyrimet nuk janë të barabarta dhe nuk dihet nëse kjo vepër do të krijo-het ose jo, për shkak se varet nga një rrethanë e pasigurt (për shembull, kontrata për sigu-rim).

83


VEPRAT JURIDIKE KAUZALE DHE ABSTRAKTE

Kjo ndarje e veprave juridike për kriter e parasheh kauzën dhe dukshmërinë e saj tek këto vepra. Vepra juridike kauzale është me kauzë të dukshme, ndërsa vepra juridike abs-trakte me kauzë të padukshme. Vepra kauzale juridike paraqet një rregull, ndërsa vepra juridike abstrakte është përjashtim (për shembull, kontrata për vepër paraqet vepër kau-zale juridike, ndërsa kambiali është vepër juridike abstrakte).

VEPRAT JURIDIKE FORMALE DHE JOFORMALE

Ndarja e këtyre veprave bëhet në bazë të faktit, nëse për lidhjen e kontratës nevo-jitet formë e caktuar ose jo. Për shembull, kontrata për shitjen e patundshmërisë duhet të lidhet në formë të shkruar, derisa për kontratën e shitjes së sendeve të luajtshme nuk është e domosdoshme forma e caktuar. Vepra formale juridike nuk është vetëm ajo vepër e cila duhet të lidhet në formë të shkruar sipas fuqisë së ligjit, por është edhe ajo vepër juridike, për të cilën kanë arritur marrëveshje palët që e njëjta të jetë në formë të shkruar.

VEPRAT JURIDIKE TË PAVARURA DHE TË VARURA

Vepër e pavarur juridike është ajo vepër, vlefshmëria juridike e të cilës nuk varet nga ndonjë marrëdhënie tjetër juridike civile në mes palëve të njëjta të veprës (për shembull, kontrata për shitje).Vepra e varur juridike varet nga ekzistimi i ndonjë vepre tjetër juridike (për shembull, kontrata për garanci).

VEPRAT JURIDIKE MIDIS TË GJALLËVE DHE ME RASTIN E VDEKJES

Momenti i krijimit të veprave juridike d.m.th. koha e përmbushjes së përmbajtjes të vep-rave juridike paraqet kriterin për këtë ndarje. Kur vepra juridike ka efekt të drejtpërdrejtë ndërmjet palëve deri sa ata janë të gjallë, kjo paraqet vepër juridike midis të gjallëve (për shembull, kontrata për cedim të pasurisë për së gjalli). Nëse është paraparë që efekti të krijohet pas vdekjes së njërit prej palëve të veprës juridike, kjo paraqet veprën juridike që krijohet me rastin e vdekjes (për shembull, të tilla janë kontratat juridike trashëgimore).

84

Аna Axhievska

5. MODIFIKIMI I VEPRËS JURIDIKE

Përveç elementeve të rëndësishme, një vepër juridike mund të përmbajë edhe ele-mente tjera plotësuese (dytësore). Ata barten nga personat sipas mundësive të tyre, dëshirave dhe interesave të tyre. Në këtë mënyrë ata vazhdojnë ti mbi ndërtojnë marrëdhëniet në të cilat marrin pjesë. Modifikimi i një vepre juridike ekziston atëherë kur palët e veprës i përshtatin këto elemente sipas rrethanave të ardhshme të caktuara. Këtë mund ta bëjnë kur në veprën juridike do të përcaktojnë kushtin, afatin ose urdhrin. Me veprimin e kush-tit, afatit ose urdhrit mund të ndikohet në mënyrë të drejtpërdrejt në krijimin ose shuar-jen e të drejtave dhe detyrimeve që krijohen nga vepra juridike.

Në shkencën e të drejtës civile mbizotëron qëndrimi se ekzistojnë tre lloje të mo-difikimeve të veprës juridike, siç janë:

kushti, afati, urdhri.

Kushti është rrethanë e ardhshme dhe e pavarur, nga krijimi ose moskrijimi i të cilës varen krijimi, ndryshimi, shuarja ose përmbushja e ndonjë vepre të caktuar juridike. Kushti përcakton një situatë të pasigurt, ku pala kontraktuese e kushtëzon reali-zimin e veprës së caktuar juridike. Kështu, kushti ju mundëson subjekteve, veprimin e veprës juridike të bazuar në vullnetin e palëve ta përshtatin për ngjarjen e ardhshme ob-jektive dhe të pasigurt.

Për shembull:

Shpallja e konkursit për shpërblimin (veprën e njëanshme juridike) e punimit më të mirë ose për rezultatin sportiv më të mire. Ai i cili do të tregojë rezultate më të mira, sipas kushteve të parapara me konkursin, do ta fitojë shpërblimin e paraparë.

Kushtet kategorizohen në grupe të ndryshme. Sipas veprimit (ndikimit) kushti mund të jetë pezullues dhe zgjidhës. Kushti pezullues është ai kusht për të cilin lidhet krijimi dhe veprimi i veprës juridike.

Për shembull:

Kushti pezullues është kontrata me të cilin personi ndërmerr detyrimin që stu-dentit M.M. t’i jep në shfrytëzim një dhomë, nëse arrin që ti largojë bashkëbanuesit prej banesës.

85


Në këtë shembull shpërngulja e bashkëbanuesve paraqet një rrethanë të pasi-gurt, nga realizimi i së cilës varet krijimi i kontratës me personin që duhet të vendoset në banesë, gjegjësisht pa realizimi e të cilës anulohet përmbushja e veprës juridike.

Kushti zgjidhës është ai kusht, krijimi ose moskrijimi i të cilit sjell deri te prishja e ndonjë vepre të caktuar juridike.

Për shembull:

Personi N.N. ia jep makinën për shkrim personit B.B. me obligimin që ta kthejë atë, nëse lidh kontratë me ndonjë botues për punimin e ndonjë librit.

Në këtë shembull rrethanë e ardhshme dhe e pasigurt është lidhja e kontratës për botim dhe ajo ka karakter të një kontrate zgjedhëse (që mund të prishet).

Konsiderohet se kushti është përmbushur nëse realizimi i tij në kundërshtim me parimin e ndërgjegjshmërisë dhe ndershmërisë, e ndalon pala mbi ngarkesën e të cilës është përcaktuar, ndërsa konsiderohet se nuk është përmbushur nëse realizimi i tij në kundërshtim me parimin e ndërgjegjshmërisë dhe ndershmërisë, e ka shkaktuar pala në të mirë e të cilës është përcaktuar e njëjta36.

Afati paraqet kalimin e një periudhe të caktuar kohore që sjell deri te krijimi, ndryshi-mi ose shuarjen e veprës juridike. Afati, sikurse edhe kushti, është rrethanë e ardhshme, por për dallim nga kushti, afati është një rrethanë e njohur për arsye se dihet saktë nëse e njëjta do të krijohet dhe kur do të krijohet. Afati mund të parashihet nga palët e veprës juridike ose me normat dispozitive juridiko civile. Ato paraqiten në më shumë lloje:

Afati subjektiv është ai afat që fillon të rrjedh prej momentit të krijimit të ndonjë rrethane të caktuar subjektive i cila varet nga vullneti i palës pjesëmarrëse në veprën juri-dike.

Afati objektiv është ai afat që fillon të rrjedh prej momentit të krijimit të ndonjë rrethane të caktuar objektive.

Afati pezullues është ai afat i cili sjell deri te shtyrjen e krijimit, ndryshimit dhe shuarjes së veprës juridike.

Afati zgjidhës është ai afat që çon deri te ndërprerja e veprës.

Afatin ligjor e përcakton e drejta objektive civile.


86

Аna Axhievska

Afatin kontraktues e përcaktojnë palët e veprës juridike.

Duke pasur parasysh që afati paraqet kalimin e një periudhe të caktuar kohore, është e ne-vojshme që të përcaktohet fillimi i tij, gjegjësisht mbarimi i tij, d.m.th. të bëhet llogarit-ja e afatit. Sipas njësive kohore me të cilat bëhet llogaritja e afateve, dallojmë: llogarit-je natyrale të afatit dhe llogaritja civile të afatit. Te llogaritja natyrale e afatit njësitë ko-hore janë: dita, ora, minuta. Te llogaritja civile e afatit, njësitë kohore janë: java, muaji, viti dhe të ngjashme.

Llogaritja e afatit Afati i përcaktuar me ditë fillon të rrjedh prej ditës së parë pas ngjarjes prej kur llo-garitet afati, ndërsa mbaron me kalimin e ditës së fundit të afatit.

Afati i përcaktuar me javë, muaj ose vite mbaron atë ditë që sipas emrit dhe numrit përputhet me ditën e krijimit të ngjarjes prej kur edhe fillon të rrjedh afati, dhe nëse nuk ka një ditë të tillë, në muajin e fundit afati bie në ditën e fundit. Nëse dita e fundit e afatit bie në ditë që me ligj është përcaktuar si ditë pushimi, si ditë e fundit llogaritet dita e ardh-shme.

Fillimi i muajit përcakton ditën e parë të muajit, mesi ditën e pesëmbëdhjetë, ndërsa fundi përcakton ditën e fundit të muajit, nëse nuk rrjedh diçka tjetër prej qëllimit të palëve ose prej natyrës së marrëdhënies kontraktuese37.

Urdhri paraqet bartjen e autorizimeve të veçanta juridike prej një subjekti te subjekti tjetër, si rezultat i asaj që porositësi ka pranuar në dobi ose sipas dëshirës së urdhër marrësit në një periudhë të caktuar, të ardhshme kohore ta realizojë dëshirën ose interesin e tij. Derisa zgjat urdhëresa në çdo kohë shkëputjen e kontratës mund ta kërkojë qoft ë njëra anë qoft ë ana tjetër.

Veprat e mira juridike përmbajnë më së shpeshti urdhëresa (Kontrata për dhuratë, Testamenti me urdhëresë).


87


6. MOSPAJTIM NDËRMJET VULLNETIT DHE DEKLARATËS

Palët kontraktuese shprehin vullnetin e tyre gjatë lidhjes së veprës juridike. Megjithatë, mund të ekzistojë mospajtim ndërmjet vullnetit të vërtetë të subjektit dhe vullnetit të shprehur. Vullneti për lidhjen e kontratës mund të shprehet me fj alë, me shen-ja të rëndomta ose me ndonjë sjellje tjetër prej të cilit mundemi me siguri të arrijmë një përfundim për ekzistencën e tij. Shprehja e vullnetit duhet të bëhet në mënyrë të lirë dhe serioze. Kur nevojitet pajtueshmëria e ndonjë personi të tretë për lidhjen e kontratës, kjo pajtueshmëri mund të jepet para lidhjes së kontratës si një leje ose pas lidhjes së kontratës si një miratim nëse nuk është rregulluar ndryshe me ligj.

Ky mospajtim mund të jetë si rezultat i lëshimit të bërë në mënyrë të vetëdijshme ose të pavetëdijshme nga vullneti i vërtetë i subjektit. Parashtrohet pyetja: “Cila prej tyre do të jetë juridikisht e vlefshme- vullneti i vërtetë ose i shprehur?”

Mospajtim i vetëdijshëm i vullnetit me deklaratën Raste të mospajtimit të vetëdijshëm të vullnetit me deklaratën janë:

deklaratat joserioze, rezervimi mendor (mental), deklarata të simuluara-të rrejshme, detyrim me forcë, frikësim.

Deklarata joserioze – këto deklarata përdoren për shaka ose për qëllime pedagog-jike gjatë mësimit. Këto deklarata nuk kanë efekt juridik.

Rezervimi mental (mendor) – është rasti kur personi që jep deklaratën nuk men-don ashtu siç shprehet (deklaron). Por, megjithatë jep deklaratë të rrejshme për moti-ve të ndryshme. Deklarata të tilla janë, për shembull: ato që iu jepen personave shumë të sëmurë në mënyrë që të qetësohen, dhe jo për arsye se dëshirohet që shprehja e vullnetit të fitojë efekt juridik.

Deklarata fiktive (e rrejshme) – kemi atëherë kur të dy palët e fshehin vullnetin e tyre dhe shprehin vullnetin i cili nuk përputhet me vullnetin e tyre të vërtetë. Ekziston si-mulim (mbulim i vetëdijshëm i vullnetit), sipas të cilës vullneti i palëve te veprat e simulu-ara bëhet me qëllim të realizimit të një vepre, ndërsa paraqitet sikur të jetë lidhur një vepër tjetër. Njëra vepër dëshirohet, por ajo mbetet e mbuluar derisa, vepra tjetër (e simuluar) nuk dëshirohet.

88

Аna Axhievska

Për shembull:

Simulohet rasti sikur të jetë lidhur një kontratë për shitje, ndërsa në të vërtetë, lidhet një kontratë për dhuratë për shkak se dëshirohet të mbulohet dhurimi.

Kërcënimi Nëse pala kontraktuese ose ndonjë person i tretë me një kërcënim të palejuar ka shkaktuar frikësim të arsyeshëm te pala tjetër, dhe për këtë arsye është lidhur kontrata, pala tjetër mund të kërkojë që kjo kontratë të anulohet. Frika konsiderohet si e arsyeshme në qoft ë se prej rrethanave shihet se rrezikohet jeta, trupi ose të mira të tjera të rëndësishme të palës kontraktuese ose të personit të tretë38.

Mospajtim i pavetëdijshëm i vullnetit me deklaratën -Lajthimi ose mashtrimi-

Lajthimi është thelbësor nëse i referohet karakteristikave thelbësore të objektit, të personit me të cilin lidhet kontrata nëse kjo ndodh në bazë të personit, si dhe rretha-nave që sipas zakoneve të qarkullimit ose sipas qëllimit të palëve konsiderohen si ven-dimtare, ndërsa pala që është në lajthim përndryshe nuk do të lidhte kontratën me atë përmbajtje. Pala që është në lajthim mund të kërkojë anulimin e kontratës për shkak të lajthimit thelbësor, dhe vetëm nëse gjatë lidhjes së kontratës nuk kanë pasur kujdes që kërkohet në qarkullim.

Në rast të anulimit të kontratës për shkak të lajthimit, pala (tjetër) e ndërgjegjshme ka të drejtë të kërkojë kompensim për dëmin e pësuar, pa marrë parasysh faktit nëse pala që është në lajthim nuk është fajtor për lajthimin e vet.

Pala që është në lajthim nuk mund të thirret në lajthim, nëse pala tjetër është gats-hme që ta ekzekutoj kontratën sikur të mos kishte lajthim39.

Lajthimi për motivin te kontrata pa kompensim Te kontrata pa kompensim për lajthim kryesor konsiderohet lajthimi për motivin që ka qenë vendimtar për marrjen e detyrimit40.

38 Neni 53, Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve.39 Neni 54, Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve40 Neni 55, Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve.

89


Mosmarrëveshja (disens) Kur palët besojnë se kanë arritur pajtueshmëri, ndërsa në të vërtetë ekziston mosmarrëveshje për natyrën e kontratës ose për bazën e lëndës së detyrimit, kontrata nuk krijohet41.

Deklaratë e tërthortë Lajthimi i personit nëpërmjet të cilit e ka shprehur pala vullnetin e tij konsidero-het e njëjtë sikur se lajthimi që ndodh te shprehja personale e vullnetit.42.

Mashtrimi Mashtrimi është aktivitet i vetëdijshëm i njërës anë që rezulton me shkaktimin e lajthimit te ana tjetër e veprës. Në këtë aspekt, mashtrimi është i afërt me lajthimin. Megjithatë, derisa lajthimi është shkaktim i pavetëdijshëm i mosmarrëveshjes në mes të vullnetit të vërtetë dhe asaj të shprehur, mashtrimi paraqet shkaktim të vetëdijshëm të mosmarrëveshjes (të lajthimit). Pala që ka lidh kontratë nën mashtrim, ka të drejtë të kërkojë dëmshpërblim për dëmin e pësuar. Nëse mashtrimin e ka bërë person i tretë, mashtrimi ndikon mbi vet kontratën në qoft ë se pala tjetër kontraktuese në kohën e lidh-jes së kontratës ka qenë në dijeni ose është dashur të dijë për mashtrimin e bërë. Kontra-ta pa kompensim mund të anulohet edhe atëherë kur mashtrimi është bërë nga person i tretë, pa marrë parasysh nëse pala tjetër kontraktuese në kohën e lidhjes së marrëveshjes ka qenë dijeni ose është dashur të dijë për mashtrimin43.

7. PAVLEFSHMËRIA E VEPRAVE JURIDIKE

Veprat juridike lidhen që të shkaktojnë efekt të caktuar juridik, dhe pasoja të caktu-ara juridike. Nëse vepra juridike ka ndonjë mungesë atëherë ajo nuk mundet të shkaktojë pasojat e dëshiruara juridike, d.m.th. ajo nuk do të vlejë. Arsyet për pavlefshmërinë janë të ndryshme. Ato kanë edhe intensitet të ndryshëm mbi veprën juridike. Në këtë aspekt ekzistojnë vepra juridike jo të plota, të paqena, të pavlefshme, të rrëzuara.

Që të krijohet vepra juridike, d.m.th. që të mund të shkaktojë efekt juridik nevoji-tet që ti përmbajë të gjitha elementet e nevojshme, d.m.th. elementet e rëndësishme. Nëse pajtueshmëria e vullneteve të palëve nuk arrihet për të gjitha elementet e rëndësishme të veprës juridike, atëherë kjo vepër juridike është jo e plotë dhe nuk mund të ketë efekt juri-dik. Kur për lidhjen e kontratës nevojitet pajtueshmëria nga ndonjë person i tretë, atëherë kjo pajtueshmëri mund të jepet para lidhjes së kontratës në formë të lejes ose pas lidhjes së saj në formë të miratimit. Kontrata e cila nuk lidhet në përputhje me Kushtetutën, ligjet

41 Neni 56, Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve.42 Neni 57, Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve.43 Neni 109, Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve.

90

Аna Axhievska

dhe zakonet e tij është e pavlefshme. Për pavlefshmërinë e saj, gjykata kujdeset zyrtarisht. Për dallim prej veprave juridike të paqena, veprat juridike të pavlefshme janë ato vepra që i kanë të gjitha elementet e nevojshme, por disa prej tyre ose tërësia e veprës përmban mangësi të tilla për të cilat rendi juridik ua mohon efektin e tyre juridik.

Për shembull:

E pavlefshme është kontrata me të cilën dikush e tjetërson trashëgiminë për të cilën shpreson ose e pavlefshme është kontrata me të cilën dikush detyrohet të futë ndonjë dispozitë në testamentin e tij. Neni 10, LT.

Ekzistojnë edhe të ashtuquajtura vepra juridike të pavlefshme. Kontrata është e pavlefshme kur ajo është lidhur nga pala që ka zotësi të kufizuar të veprimit, kur gjatë lidh-jes së saj ka pasur mangësi në lidhje me vullnetin e palëve. Neni 103, LTD.

Anulimi (prishja) i kontratës Pala kontraktuese në interesin e të cilit është konstatuar pavlefshmëria (e kontratës) mund të kërkojë anulimin e kontratës. Pala tjetër kontraktuese mund të kërkojë një afat të caktuar, por jo më pak se 30 ditë që të deklarohet nëse e respekton kontratën ose jo, sep-se në të kundërtën ajo do të konsiderohet si e pavlefshme. Nëse pala kontraktuese e thir-rur nuk deklarohet në afatin e caktuar ose nëse deklaron se nuk e respekton kontratën, do të konsiderohet se e njëjta është anuluar. Kontraktuesi, në anën e të cilit gjendet arsye-ja për pavlefshmërinë e kontratës i përgjigjet bashkë kontraktuesit për dëmin që e vuan ai për shkak të pavlefshmërisë së kontratës në qoft ë nuk ka qenë në dijeni, por as që ka pa-sur nevojë ta dijë për ekzistimin e arsyes mbi pavlefshmërinë e kontratës. Pala me zotësi të kufizuar të veprimit me anulimin e kontratës përgjigjet për dëmin e krijuar, në qoft ë se me mashtrim ka bindur palën tjetër kontraktuese se ka zotësi të veprimit. E drejta për anuli-min e kontratës mbaron me kalimin e afatit prej një viti nga momenti që kuptohet për ars-yen e pavlefshmërisë, gjegjësisht prej ndërprerjes së detyrimit. E drejta për të kërkuar anu-limin e një kontrate të pavlefshme shuhet me kalimin e afatit 3 vjeçar nga dita e lidhjes së kontratës44.

Pasojat nga anulimi Në rast të pavlefshmërisë së kontratës nëse është e mundur, çdo palë kontraktue-se është e detyruar t’ia kthejë palës tjetër gjithë atë që ka pranuar në bazë të kontratës, dhe nëse nuk është e mundur, atëherë duhet të bëjë kompensim përkatës me të holla.

44 Neni 2, ZDZ.

91


8. SIGURIMI I VEPRËS JURIDIKE

Njëra nga modalitetet e veçanta të veprave juridike është ajo e cila i referohet ofri-mit të sigurimeve të veçanta për plotësimin e detyrimit nga ajo vepër.

Palët gjatë lidhjes së veprës juridike munden të merren vesh që ta sigurojnë veprën me mjete të ndryshme, siç janë:

kapari, pendesa, kapari si pendesë, dënimi kontraktues, kamata, garancia, e drejta e pengut.

Kapari – Nëse në momentin e lidhjes së kontratës, palët merren vesh që njëra palë ti jep palës tjetër një shumë të caktuar të hollash ose një sasi të caktuar sendesh, si shenjë se është lidhur kontrata (kapari), kontrata konsiderohet se është lidhur nga momenti i dhënies së kaparit. Nëse kontrata përmbushet, kapari duhet të kthehet ose do të llogaritet në përmbushjen e detyrimit.Nëse kontrata nuk përmbushet, dhe përgjegjëse është pala që ka dhënë kaparin, pala tjetër sipas dëshirës së saj mund të kërkojë ekzekutimin e kontratës nëse ka mundësi, kom-pensim të dëmit, kthimin e kaparit ose ta llogaritë atë në përmbushjen e kompensimit të dëmit. Neni 72, LMD

Pendesa – Me anë të kontratës mund të autorizohet njëra ose të dyja palët që të tërhiqen nga kontrata me deklarimin e pendesës. Neni 74, LMD

Kapari si pendesë – Kur përveç kaparit, është arritur marrëveshja për të drejtën e largimit prej kontratës, atëherë kapari konsiderohet si pendesë edhe çdo palë mund të heq dorë prej kontratës. Nëse heq dorë prej kontratës pala që ka dhënë kaparin, ajo e humb të njëjtën, ndërsa nëse heq dorë prej kontratës pala që e ka pranuar kaparin, atëherë ajo e kthen dyfishin e shumës së kaparit. Neni 75,LMD

Dënimi kontraktues – Kreditori dhe debitori mund të merren vesh që debitori do ti paguaj kreditorit një shumë të caktuar të hollash ose do ta furnizoje me ndonjë të mirë materiale tjetër nëse nuk e përmbush detyrimin e tij ose nëse vonohet në përmbushjen e tij (dënimi kontraktues). Dënimi kontraktues nuk mund të jetë i tillë për detyrimet në të holla. Neni 259, paragrafi (1) dhe (3), LMD.

92

Аna Axhievska

Kamata – Debitori i cili do të vonohet në përmbushjen e detyrimeve në të holla, përveç kryegjësë do të ketë borxh edhe kamatë vonesën ligjore sipas shkallës të përcaktuar me ligj. Neni 266, LMD

Garancia – Me kontratën për garanci- garantuesi obligohet ndaj kreditorit se do të përmbushë detyrimin e vlefshëm dhe të arritur të debitorit nëse të njëjtën nuk e ka bërë debitori. Neni 103, LMD

E drejta e pengut është e drejtë sendore mbi sendin e huaj me të cilën siguro-het kërkesa e kreditorit të detyruar me dhënien në peng të një sendi të caktuar, të drejtë në të mirën e kreditorit të detyruar, i cili është i autorizuar të disponojë me sendin e huaj në mënyrë që pas kalimit të afatit të arritjes të kërkojë përmbushjen e kërkesës së tij prej vlerës së sendit ose të drejtës (me shitjen e sendit të lënë peng) por para kreditorëve, të cilët mbi sendin ose të drejtë nuk kanë krijuar të drejtën e pengut, si dhe para debitorëve të ngarkuar, të cilët e kanë fituar të drejtën e pengut mbi sendin pas tij, pa marrë parasysh faktit të ndryshimit të pronarit të sendit të lënë peng. Neni 225, LPDTS Me pengun sigurohen kërkesat në të holla dhe kërkesat e tjera, vlera e të cilëve shprehet me të holla që i ka kreditori kundrejt debitorit të tij nga një marrëdhënie e caktu-ar e detyrimeve. Kërkesat që sigurohen me pengun, nëse nuk plotësohen në afatin e arrit-jes së tyre, kreditori i pengut mund ti përmbush ato nga vlera e objektit të pengut ose në kushte dhe mënyra të parapara me këtë ligj në mënyrë që të fitojë të drejtën e pronës mbi objektin e pengut (lex commissoria)45.

PËRMBLEDHJE

Shprehja e vullnetit, që jepet për të shkaktuar kalimin e vlerës pasurore prej pronës së një personi te prona e personit tjetër paraqet vepër juridike e të drejtës civile. Elementet e veprës juridike janë: elementet kryesore, natyrore dhe të rastësishme. Kur palët e veprës juridike, e përshtatin veprën sipas rrethanave të ardhshme, atëherë bëhet fj alë për modifi kimin e veprës juridike (kushti, afati, urdhri). Palët gjatë lidhjes së veprave juridike mund të arrijnë marrëveshje që ti sigurojnë ato me mjete, siç janë: kapari, pendesa, kapari si pendesë, dënimi kontraktues, kamata, garancia dhe e drejta e pengut.

45 Neni 2, ZDZ.

93


PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE:1. Defi no veprën juridike e së drejtës civile.2. Përkufi zoi elementet të rëndësishme nga ato të parëndësishme të veprave juridike.3. Në çfarë forma mund të formohet vepra juridike?4. Cilat janë llojet e veprave juridike sipas numrit të palëve?5. Krahasoi veprat juridike formale dhe joformale dhe përmend një shembull.6. Defi no kushtin dhe numëroi llojet e tij.7. Çfarë modifi kim i veprës juridike është afati? 8. Cilat janë llojet e afatit?9. Cilët janë llojet e vetëdijshme, dhe cilat janë llojet e pavetëdijshme ndërmjet vullnetit dhe deklaratës?10. Me cilat mjete mund të sigurohet vepra juridike?

USHTRIME:

Të ndarë në grupe përmendni nga një shembull për çdo lloj të veprave juridike;

Në bazë të analizave krahasoni dhe përkufi zoni llojet e veprave juridike;

Diskutoni, për çka shërbejnë modifi kimet e veprave juridike dhe përse palët i përdorin mjetet për sigurimin e veprave juridike.

94

Аna Axhievska

�

�

�

PËRMBAJTJA E KAPITULLIT

Nocioni i përfaqësimit

Llojet e përfaqësimit

Nocioni dhe llojet e autorizimit

TERMAT KRYESORE

Përfaqësimi Përfaqësuesi Person i përfaqësuar Person i tretë Përfaqësi ligjore Përfaqësi kontraktuese Autorizim Autorizimi i

përgjithshme Autorizimi speciale Autorizimi kontraktues

QËLLIMET E TEMËS:

Të fi tojë njohuri për përfaqësimin dhe prokurën;

Të njoft ohet me nevojën e përfaqësimit në marrëdhënie juridike nëpërmjet një personi tjetër – përfaqësues;

Të dijë karakteristikat e përfaqësimit;

Ti dallojë llojet e përfaqësimit;

Ti dallojë llojet e autorizimit;

Të fi tojë njohuri për mënyrat e ndërprerjes së autorizimit.

95


KREU VIPËRFAQËSIMI

1. NOCIONI I PËRFAQËSIMIT

Deri tani pamë që marrëdhënie juridike mund ti krijojnë vetëm personat – fizik ose juridik. Personat në të tilla marrëdhënie marrin pjesë personalisht. Por, ato nuk mund ta bëjnë këtë veprim në çdo situatë, nga shumë arsye. Ato mund të jenë arsye juridike, si për shembull, kur personi fizik nuk ka zotësi juridike të veprimit dhe kur i njëjtë sub-jekti nuk gjendet në vendin ku duhet të lidhet kontrata ose në rast se nuk ka përgatitjen e nevojshme. Për atë arsye ekziston mundësia që ndonjë person i caktuar të autorizojë ndonjë person tjetër, me qëllim që personi tjetër në vend të tij të mund të ndërmerr vep-rim të caktuar juridik ose të hyjë në ndonjë marrëdhënie juridike. Mënyra e tillë e ekze-kutimit të veprave të caktuara juridike nëpërmjet një personi tjetër, quhet në të drejtën si përfaqësim, ndërsa personi që i kryen punët juridike quhet përfaqësues. Kjo do të thotë që, përfaqësuesi punon në emër dhe në llogari të personit tjetër. Personi tjetër quhet i përfaqësuari. Përfaqësuesi dhe i përfaqësuari janë në një marrëdhënie të caktuar juridike. Th ënë më ndryshe – veprimet juridike që i ndërmerr përfaqësuesi janë në shërbim (favor) të personit të përfaqësuar dhe në mënyrë të drejtpërdrejtë e obligojnë të njëjtin.

Karakteristikat themelore të përfaqësimit janë:

Përfaqësuesi i kryen veprimet juridike, gjegjësisht lidh vepra juridike në emër dhe për llogari të personit të përfaqësuar.

Përfaqësuesi i ndërmerr ato veprime në kufijtë e autorizimit që ia ka dhënë perso-ni i përfaqësuar ose në raste të caktuara me ligj.

Përfaqësuesi sipas rregullit i ekzekuton personalisht veprimet juridike për të cilat është i autorizuar. Autorizimet e pranuara ai nuk mundet t’ia kalojë personit tjetër (vetëm në raste të parapara me ligj ose kontratë).

Përfaqësuesi duhet të ketë zotësi juridike të veprimit.

Ekzekutimi i veprimeve juridike, gjegjësisht lidhja e veprave juridike nëpërmjet personit tjetër dhe përdorimi i shërbimeve profesionale dhe ndihmës prej tjetrit është një dukuri e shpeshtë në jetën e përditshme. Qëllimi dhe esenca e përfaqësimit qëndron në fak-tin që punën juridike të cilën e ndërmerr të pasqyrohet te prona e personit të përfaqësuar.

96

Аna Axhievska

ANËT E PËRFAQËSIMIT

Te instituti përfaqësim ekzistojnë tre palë, siç janë:

i përfaqësuari përfaqësuesi, personi i tretë.

I përfaqësuar është personi i cili jep autorizimin që të kryhen veprimet juridike në emër të tij dhe për llogari të tij.

Përfaqësues është personi i cili shpreh vullnetin e tij për lidhjen e veprimeve juridike.

Personi i tretë është personi me të cilin përfaqësuesi lidh veprime juridike në emër dhe për llogari të personit të përfaqësuar.

Ligji maqedonas për marrëdhëniet e detyrimeve përcakton se përfaqësimi krijo-het në bazë të: ligjit, statutit ose ndonjë akti tjetër të përgjithshëm, aktit të organit kompe-tent dhe shprehjes së vullnetit të personit të përfaqësuar (Neni 76, LMD).

2. LLOJET E PËRFAQËSIMIT

Sipas bazës së përfaqësimit, ai mund të jetë ligjor dhe kontraktues.

Përfaqësimi ligjor paraqet përfaqësimin e cila krijohet pavarësisht vullnetit të per-sonit të përfaqësuar. Këtu me ligjin janë përcaktuar përfaqësuesi dhe vëllimi i autorizime-ve të tij. Shembull tipik për përfaqësim ligjor është përfaqësimi i fëmijëve të mitur prej prindërve të tyre si dhe të personave me moshë madhore të cilëve iu është marrë ose ku-fizuar zotësia e veprimit.

Përfaqësimi kontraktues krijohet në bazë të autorizimit për përfaqësim që push-tet dhënësi ia jep prokuristit (autorizuesit). Në ligjin mbi marrëdhëniet e detyrimeve nuk është përcaktuar formë e veçantë për dhënien e autorizims. Sipas kësaj, autorizimi mund të shprehet në cilën do formë: me gojë, me shkrim ose me veprime konkluduese, por në përputhje me dispozitat ligjore. Në qoft ë se kontrata për lidhjen e të cilit është dhënë au-

97


torizimi, duhet të lidhet në formë të caktuar (kontratë formale), atëherë në po të njëjtën formë duhet të jepet edhe vet autorizimi46.

3. NOCIONI DHE LLOJET E AUTORIZIMS

Autorizimi paraqet autorizim për përfaqësimin të cilën pushtet dhënësi ia jep t; autorizuarit. (neni 81, LMD). Cilat punë juridike dhe në çfarë vëllimi do ti merr i autori-zuari, varet para se gjithash, nga vëllimi i autorizimeve të tij në autorizimn.

Në varësi të vëllimit të autorizimeve, autorizimi mund të jetë:

e përgjithshme, dhe speciale.

Të autorizuarit të cilit i jepet autorizimi i përgjithshëm është i autorizuar ti ndërmerr punët juridike që bëjnë pjesë në punët e rregullta, gjegjësisht punët juridike rrjedhëse, apo të rëndomta.

Autorizimi special jepet për kryerjen e një pune të caktuar juridike ose lloje të cak-tuar të punëve juridike.

Gjithashtu, bëjmë dallim ndërmjet:

autorizimit individual, e cila paraqet një autorizim që i jepet të autorizuarit për të ndërmarrë një punë të caktuar juridike (për shembull, të lidh kontratë për shitblerje).

autorizimi i përgjithshëm paraqet një autorizim me anë të së cilës i autorizua-ri mund të ndërmerr vetë një lloj të caktuar të punëve(për shembull, i autorizua-ri është i autorizuar që ti ndërmerr të gjitha punët juridike që janë të lidhura me shitblerjen e patundshmërisë).

autorizimi i jashtëzakonshëm jepet në mënyrë të detyrueshme për çdo rast in-dividual (për shembull, marrja e obligimeve të kambialit, lidhja e kontratës për paqësim).


98

Аna Axhievska

Në varësi të faktit nëse të autorizuarit i janë dhënë udhëzime të caktuara në lidhje me punët juridike për të cilat ai ka autorizim, ekzistojnë dy lloje të autorizims:

Autorizim i pakufizuar, Autorizim i kufizuar.

Autorizimi i pakufizuar ekziston atëherë kur të autorizuarit i është dhënë liria nga ana e pushtet dhënësit për atë se si duhet ti kryejë punët e paraparë me autorizimi. I auto-rizuari vet vendosë se si do ti kryej punët juridike, çdoherë duke u udhëhequr nga realizi-mi i interesave të pushtet dhënësit të vet.

Autorizimi i kufizuar ekziston atëherë kur pushtet dhënësi i jep udhëzime të caktuara të autorizuarit për atë se si duhet t’i kryen punët për të cilat është i autorizuar. Ekzistojnë disa lloje të autorizimive të veçanta të rregulluara me LMD dhe LSHT.

AUTORIZIMI AFARIST

Autorizimi afarist mund të jepet në kufij të ligjit, me të cilin i autorizuari mund të autorizohet që të lidh kontrata dhe ti kryej punët e tjera që janë të rëndomta në kryerjen e aktiviteteve të tyre afarist. I autorizuari afarist nuk mund:

Të tjetërsojë ose të ngarkojë patundshmëritë Të ndërmarrë detyrime kambiale ose detyrime për garanci. Të merr hua. Të udhëheqë kontest nëse nuk ka marrë autorizim të veçantë për çdo punë të tillë.

Autorizimi afarist mund të kufizohet për disa lloje të caktuara të punëve ose për punë të caktuara, por këto kufizime kanë efekt ndaj personit të tretë vetëm nëse ai ka qenë në dijeni për to ose ka detyrim të dijë. (neni 87, LMD)

TREGTARI UDHËTAR SI I AUTORIZUAR

Tregtari udhëtar i shoqërisë tregtare është i autorizuar ti ndërmerr vetë ato dety-ra që kanë të bëjnë me shitjen e mallrave, të përmendura në autorizim, të cilat ia ka dhënë shoqëria tregtare. Në rast të pasigurisë tregtari udhëtar konsiderohet se nuk është i au-torizuar të lidh kontrata, por vetëm të mbledh porosi, por, përsëri, kontrata e lidhur prej tij (tregtarit) do të mbetet në fuqi nëse pushtet dhënësi e miraton në mënyrë plotësuese. Tregtari udhëtar që është i autorizuar të bëj shitjen e mallit, nuk është i autorizuar që ti arkëtojë të hollat, as të shesë me këste, përveç në rast kur posedon autorizim të veçantë. Tregtari udhëtar është i autorizuar në emër të pushtet dhënësit të pranojë reklamim për shkak të mungesës së mallit dhe deklaratave të tjera. (neni 89, LMD)

99


MBARIMI I AUTORIZIMIT

Autorizimi mund të mbarojë në disa mënyra, siç janë:

me revokim, me paralajmërim të pushtet dhënësit, me vdekjen e pushtet dhënësit ose të autorizuarit, me humbjen e zotësisë së veprimit, me skadimin e afatit për punë, me kryerjen e punës për të cilën është dhënë autorizimi.

Pushtet dhënësi në çdo kohë mund ta revokojë autorizimin. Revokimi ka efekt prej momentit kur pushtet dhënësi ia kumton atë të autorizuarit.

Paralajmërimi paraqet shprehjen e njëanshme të vullnetit me të cilin pushtet dhënësi e informon të autorizuarin se nuk i pranon më detyrimet që dalin prej autorizi-mit, dhe të njëjtën mund ta jep në çdo kohë.

I autorizuari duhet të ketë zotësi të veprimit, që të mund ti ndërmerr punët juridi-ke në emër të pushtet dhënësit. Kështu, humbja e plotë ose e pjesshme e zotësisë të vepri-mit të autorizuarit mund të bie deri te ndërprerja e autorizimit.

100

Аna Axhievska

��

�

PËRMBLEDHJE

Kryerja e veprimeve të caktuara juridike nëpërmjet një personi tjetër quhet përfaqësim. Përfaqësuesi i ndërmerr veprimet juridike në emër dhe për llogari të të përfaqësuarit. Sipas bazës së krijimit, dallojmë: përfaqësim ligjor dhe kontraktues. Prokura paraqet autorizim për përfaqësimin. Në varësi të vëllimit të autorizimeve, prokura mund të jetë: e përgjithshme dhe speciale. Gjithashtu, bëjmë dallim ndërmjet: prokurës individuale, prokurës së përgjithshme dhe prokurës së jashtëzakonshme. Prokura mundet të ndërpritet në disa mënyra: me revokim, me paralajmërim të pushtet dhënësit, me vdekjen e pushtet dhënësit ose e të autorizuarit, me humbjen e zotësisë së veprimit, me kalimin e afatit të punës dhe me kryerjen e punës për të cilën është dhënë prokura.

PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE:1. Defi no përfaqësimin.2. Ndërmjet cilëve subjekte krijohet përfaqësimi? 3. Cilat janë karakteristikat e përfaqësimit?4. Sqaro llojet e përfaqësimit.5. Sipas vëllimit të autorizimeve, si mund të jetë autorizimi?6. Bëj krahasimin e autorizimit të pakufi zuar dhe të kufi zuar.7. Për cilën autorizim themi se është autorizim afarist?8. Çka nuk mund të bëj i autorizuari afarist?9. Në cilat mënyra ndërpritet autorizimi?

101


USHTRIME:

Përgatitni një projekt ku njëri prej subjekteve do të përfaqësohet prej një përfaqësuesi;

Formoni shembuj në lidhje me prokurën e përgjithshme dhe speciale.

102

Аna Axhievska

�

�

PËRMBAJTJA E KAPITULLITNocioni dhe lënda e të drejtës sendoreKarakteristikat themelore e të drejtës sendoreNocioni dhe llojet e sendeve

TERMET KRYESORE

E drejta sendore Drejtpërdrejtshmëria Absolutiteti Përcaktueshmëria

ligjore Publiciteti Specialitetit Sende Letra me vlerë Sende në interes

të përgjithshëm të Republikës së Maqedonisë

QËLLIMET E TEMËS:

Të kuptojë lëndën e studimit të së drejtës sendore;

Ti njeh karakteristikat themelore dhe të tjera të të drejtës sendore;

Ti klasifi koj sendet sipas llojit.

103


KREU VIIE DREJTA SENDORE

1. NOCIONI DHE OBJEKTI I SË DREJTËS SENDORE

NOCIONI I SË DREJTËS SENDORE

E drejta sendore është pjesë e të drejtës civile. Ajo paraqet një përmbledhje të normave juridike me të cilat rregullohen marrëdhëniet pronësoro juridike ndërmjet personave fizik dhe juridik, objekt i të cilës janë sendet. E drejta sendore si e drejtë ob-jektive ka për detyrë që ta rregullojë përkatësinë, d.m.th. pushtetin e drejtpërdrejtë mbi sendet. E drejta sendore definohet si një sistem i normave (përmbledhje e normave ju-ridike) e të drejtës civile me të cilat rregullohen këto marrëdhënie që krijohen ndërmjet njerëzve me qëllim të realizimit të pushtetit direkt-të drejtpërdrejtë mbi sendet, e pra-nuar (njohur) nga shteti (marrëdhënie juridike sendore). Marrëdhënia e njerëzve ndaj sendeve nuk është marrëdhënie juridike, por faktike. Bartësi i të drejtës sendore i reali-zon të drejtat e veta mbi sendin krahasuar me subjektet e tjera që nuk janë bartës të së drejtës në lidhje me këtë send. Bartësi i të drejtës sendore duke përdorur të drejtat që ia njeh e drejta sendore, mund ti ndalojë plotësisht ose pjesërisht personat e tjerë që ta shfrytëzojnë sendin, dhe nëse ndonjë person e pengon ose ia mohon të drejtën për po-sedim, shfrytëzim ose disponim të sendit atëherë ai ka të drejtë të kërkojë mbrojtje juri-dike. E drejta sendore si e drejtë subjektive është formë e posedimit të sendit, që prano-het nga e drejta objektive sendore. Çdo pushtet i drejtpërdrejtë i pranuar mbi një send paraqet të drejtën subjektive sendore.

Për dallim nga e drejta e detyrimeve, që vepron ndërmjet subjekteve të caktuara (inter partes), e drejta sendore ka karakter absolut dhe vepron ndaj gjithë personave të tjerë (erga omnes). Përmbajtja e të drejtës sendore, për dallim nga të drejtat e tjera, në numrin më të madh të rasteve përcaktohet me norma juridike imperative dhe subjek-tet e asaj të drejte nuk munden ta ndërrojnë përmbajtjen sipas vullnetit të tyre. Subjek-tet e të drejtës sendore munden vetëm ti bartin të drejtat sendore mbi subjektet e tjera. Në lidhje me llojet e të drejtave sendore, sot në literaturën juridike nuk kemi një men-dim të vetëm.

104

Аna Axhievska

Por, më e pranueshme është ndarja e të drejtave sendore në: të drejtën e pronësisë, të drej-ta e servituteve dhe të drejta e pengun.

Objekt i së drejtës sendore është përmbajtja e marrëdhënieve juridike që krijohet ndërmjet subjekteve në lidhje me sendet, siç janë:

Marrëdhënie juridike që krijohen në lidhje me përdorimin e sendeve; Marrëdhënie juridike që krijohen në lidhje me përvetësimin e shprehur nëpërmjet

formave të instituteve: pronësisë, servitutit, pengut etj.

Duhet gjithashtu të theksohet se për tu shfrytëzuar sendet, nevojiten format e përvetësimit. Objekt i të drejtës sendore janë edhe marrëdhëniet që dalin nga qarkullimi i mallit dhe i të hollave.

Shprehja e drejta sendore ka tre kuptime:

e drejta sendore si e drejtë objektive, e drejta sendore si e drejtë subjektive, e drejta sendore si disiplinë shkencore.

Me të drejtën sendore si e drejtë objektive - nënkuptojmë tërësinë e normave ju-ridike sendore me të cilat rregullohen marrëdhëniet që krijohen ndërmjet njerëzve e që janë në lidhje me realizimin e pushtetit të drejtpërdrejtë mbi sendet, të pranuara nga shte-ti. E drejta sendore si e drejtë objektive është njëra nga pjesët e veçanta të drejtës civile si e drejtë objektive dhe paraqet vetëm një pjesë të sistemit të së drejtës objektive civile si tërësi. E drejta civile i rregullon marrëdhëniet që i kanë si objekt të drejtpërdrejt sendet. Normat juridike sendore me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridike sendore përfshihen në bu-rimet e të drejtës sendore si e drejtë objektive. Me të drejtën sendore si të drejtë subjektive - nënkuptojmë autorizim ose autorizi-met të karakterit pasuror dhe kërkesën që subjekteve ua pranon e drejta objektive sendo-re. E drejta subjektive sendore paraqet llojin e veçantë dhe themelor të të drejtave subjek-tive civile. Ajo është një nga elementet kryesore të marrëdhënies juridiko sendore.

Që të definojmë të drejtën sendore si e drejtë subjektive, më parë nevojitet që ta prezantojmë natyrën e saj juridike. Duke vrojtuar çdo marrëdhënie juridiko sendore vijmë në përfundim se ekzistenca e të drejtës subjektive sendore kushtëzohet nga ekzisti-mi i dy supozimeve:

atij personal (subjektive), material (reale).

Sendin më së shpeshti e posedon një person, por edhe më tepër persona së bash-ku mund të posedojnë të drejtën e njëjtë sendore mbi një send.

105


Elementi material i marrëdhënies juridike sendore, duhet të jetë një send që thu-ajse asnjëherë nuk përbëhet prej veprimit të ndonjë personi siç është te marrëdhënia juri-dike e detyrimeve.

Sendi duhet të jetë i individualisht i caktuar (res in species) dhe duhet ti nënshtrohet pushtetit të njerëzve. E drejta subjektive sendore paraqitet në formën e po-sedimit të sendit, që pranohet nga e drejta objektive sendore. Çdo e drejtë subjektive sen-dore i jep bartësit pushtet juridik mbi sendin. Në varësi të intensitetit të pushtetit juri-dik mbi sendin, të drejtat subjektive sendore klasifikohen në këto forma: pronësia dhe të drejta të tjera sendore (servituti, pengu, ngarkesa reale, e drejta e ndërtimit etj.). Me pronësi nënkuptojmë formën më gjithëpërfshirëse të posedimit të sendit meqenëse ajo i jep bartësit pushtet të plotë-integrale mbi sendin.

Të drejtat e tjera sendore paraqesin forma të posedimit të sendit që bartësit i japin vetëm pushtet të pjesshëm- parcial mbi sendit.

Pushteti faktik mbi sendin duhet të dallohet nga pushteti juridik i sendit. Pushte-ti faktit mbi sendin quhet posedim i drejtpërdrejtë.

Përmbajtja e të drejtës subjektive sendore përbëhet prej më tepër autorizimeve pronësore (të drejta të pronësisë) ku si autorizime tipike bëjnë pjesë:

përdorimi, disponimi me sendet (veças ose së bashku).

Përdorimi i sendit paraqet realizimin e karakteristikave ekonomike të sendit.

Disponimi me sendin nënkupton autorizimin me të cilin e drejta mbi sendin ka-lon te tjetri ose e drejta shuhet me shkatërrimin ose pamundësimin e përdorimit të sendit në mënyrë tjetër, ose me harxhimin racional të sendit, nëse sendi është i konsumuar.

Përmbajtja e të gjitha të drejtave subjektive sendore në sistemin juridiko sendor të Maqedonisë, realizohet në bazë të parimit të dispozicionit të lirë.

E drejta sendore si disiplinë shkencore – është pjesë e shkencës së të drejtës civi-le, që ka për objekt studimi normat juridike sendore, gjegjësisht të drejtën subjektive sen-dore ashtu sikur se është rregulluar me dispozitat juridike, gjatë së cilës ajo e vlerëson në mënyrë kritike, gjegjësisht e analizon, sistematizon dhe e ekzekuton de lege lata dhe jep mendim për atë de lege ferenda, në bazë të kushteve adekuate ekonomike shoqërore dhe qëllimeve të bashkësisë konkrete shoqërore.

106

Аna Axhievska

Të drejtat subjektive sendore si institute juridike sendore (të cilat në çdo sistem janë të caktuara me ligj) dhe institutet juridike sendore të tjera e përbëjnë sistemin e të drejtës sendore. Pronësia, servitutet, pengu, ngarkesa reale, e drejta për qira afatgjate të tokës ndërtimore dhe të drejtat e tjera sendore të caktuara me ligj si një përmbledhje e normave me të cilat rregullohen ato të drejta subjektive sendore në shkencën juridike me të drejtë quhen “skeleti themelor i sistemit të së drejtës sendore”.

2. KARAKTERISTIKAT THEMELORE TË SË DREJTËS SENDORE

Karakteristikat themelore të së drejtës sendore janë:

drejtpërdrejtshmëria, absolutizmi, përcaktueshmëria ligjore.

Drejtpërdrejtshmëria është karakteristikë e tillë e të drejtës sendore me të cilën bartësi i të drejtës në mënyrë të drejtpërdrejtë i realizon autorizimet e veta mbi sendin pa asistencën(ndihmë) ose ndonjë pjesëmarrje tjetër të personave të tjerë. Megjithatë marrëdhënia e bartësit të së drejtës ndaj sendit është vetëm e dukshme, e jashtme dhe si një marrëdhënie faktike e njeriut ndaj sendit. Kjo do të thotë se askush nuk mund ta pengojë titullarin në realizimin e të drejtës së tij. Ligji maqedonas LPDTS(Ligji për pronësinë dhe të drejtat e tjera sendore) në paragrafin 1 të nenit 8 e shpreh anën pozitive të pronësisë si të drejtë sendore: “Pronari ka të drejtë ta mbaj sendin e vet, plotësisht ta shfrytëzojë dhe të disponojë me të sipas vullnetit të tij, nëse ajo nuk është në kundërshtim me ligjin ose me të drejtën e personit tjetër”. Por, kjo nuk do të thotë që bartësi i të drejtës sendore ushtrimin e pushtetit mbi sendin, si përmbajtje e kësaj të drejte, nuk mund t’ia lë personit tjetër. Kjo do të thotë që personi tjetër do ta ketë pushtetin faktik mbi sendin(posedimin), ndërsa bartësi i të drejtës subjektive sendore edhe më tej do ta ketë pushtetin juridik mbi sendin.

Absolutizmi i të drejtës, si një karakteristikë, i mundëson subjektit të realizojë marrëdhënien e drejtpërdrejtë ndaj sendit, gjegjësisht të realizojë dobinë që rrjedh prej saj në mënyrë të papenguar. Që të realizohet kjo dobi, nevojitet që të gjithë subjektet e tjerë ta respektojnë këtë autorizim. Domethënë, absolutizmi i të drejtës si karakteristikë i obligon të gjithë personat e tjerë që të përmbahen nga pengimi i ekzekutimit të autorizimeve. Nga shkaku që ekzistojnë të drejta absolute të cilat nuk janë të drejta sendore (për shembull, e drejta e autorit), nevojitet një karakter juridiko sendor, gjegjësisht që të jetë një e drejtë ab-solute dhe sendore, për objekt duhet të ketë sendin. Për dallim nga e drejta e detyrimeve, ku ekziston një dinamikë e marrëdhënieve, te e drejta sendore ekzistojnë vetëm masa dhe

107


gjendje statike, ndërsa marrëdhënia juridiko sendore do të krijohet vetëm në rast se di-kush në mënyrë të paautorizuar shkel të drejtën sendore (autorizimin për sendin). Kështu, absolutizmi paraqet gjerësinë e autorizimeve për shfrytëzimin dhe disponimin e sendit. Veprimi erga omnes i dallon të drejtat sendore prej të drejtave të detyrimeve që krijo-hen dhe kanë marrëdhënie ndërmjet dy subjekte të caktuara (inter partes). Ana negative e pronësisë si e drejtë sendore shprehet në paragrafin 2 të nenit 8 nga Ligji mbi pronësinë: Secili është i obliguar që të përmbahet nga shkelja e të drejtës së pronësisë të një personi tjetër.

Përcaktimi ligjor i të drejtave sendore, si karakteristikë, mundëson sigurinë juri-dike si për bartësit e të drejtave, ashtu edhe për personat e tretë. Arsyeja për ekzistimin e përcaktimit ligjor e të drejtave sendore dhe përmbajtjes së tyre ekziston për shkak të vet natyrës së të drejtave sendore, d.m.th. me efektin e tyre absolut. Nëse të drejtat sendo-re nuk përcaktohen me ligj, në atë rast në qarkullimin juridik do të ekzistonte pasiguria, ndërsa përmbajtja e të drejtës nuk do të ishte e qartë dhe e sigurt. Duhet të theksohet edhe fakti se përcaktimi ligjor ndikon në formimin e më shumë llojeve e të drejtave sendore dhe ndikon në përmbajtjen e tyre.

Karakteristika të tjera të së drejtës sendore janë:

publiciteti, specialiteti, kohëzgjatja, e drejta e përparësisë.

Publiciteti paraqet manifestimin e jashtëm të së drejtës, d.m.th. manifestimi i të drejtës sendore ndaj personave të tretë në mënyrë që të dihet se e drejta i takon per-sonit të caktuar. Publiciteti te sendet e luajtshme përbëhet prej pushtetit faktit mbi sen-din që është i dukshëm për personat e tretë, ndërsa te sendet e paluajtshme publicite-ti realizohet nëpërmjet regjistrimit të së drejtës në regjistrat publike (regjistri i tokave dhe i tapive).

Specialiteti i të drejtave sendore nënkupton lidhjen e të drejtës për një send të caktuar individual. E drejta subjektive sendore nuk mund të ekzistojë pa objektin e asaj të drejte që paraqet një send dhe pa titullarin e asaj të drejte. Sendi në marrëdhënien juridike sendore duhet të përcaktohet individualisht (e individualizuar). Edhe sendi i caktuar sipas gjinisë mund të jetë objekt i të drejtës sendore, por ajo si objekt i të drejtës çdo herë indi-vidualizohet.

108

Аna Axhievska

Me kohëzgjatjen nënkuptojmë se të drejtat subjektive sendore ekzistojnë deri sa ekziston edhe sendi, dhe me mbarimin e ekzistimit të sendit shuhet edhe e drejta subjek-tive sendore në lidhje me sendin.

E drejta e përparësisë si karakteristikë e të drejtës sendore rrjedh nga natyra juri-dike e të drejtës sendore si një pushtet direkt i një personi mbi një send. Ky pushtet direkt, i jep të drejtën bartësit të pretendojë, gjegjësisht të ketë përparësi para personave të tjerë që janë bartës të drejtave të caktuara pasurore. Kështu, nëse më shumë persona në të njëjtën kohë pretendojnë se kanë pjesë në vlerën e një sendit (dy veta pretendojnë se janë pronarë të sendit, i treti pretendon se është bartës i të drejtës së uzufruktit, ndërsa i katërti është një kreditor që dëshiron ta konfiskojë atë) bartësi i të drejtës së parë sendore i cili është bartur dhe shpallur ka përparësi ndaj të tjerëve. Kjo e drejtë përmendet edhe në Ligjin maqedo-nas mbi pronësinë: kur më tepër persona lidhin vepra të veçanta juridike me qëllim të fi-timit të pronësisë mbi sendin e njëjtë i cili është individualisht i përcaktuar, këtë të drejtë e fiton personi të cilit për herë të parë i dorëzohet sendi, në qoft ë se përmbushen edhe të gjit-ha supozimet e tjera që nevojiten për fitimin e pronësisë (neni 146, paragrafi 1). Gjithash-tu në paragrafin 1 të nenit 152 përmendet se: Kur më tepër persona lidhin marrëveshje me tjetërsuesin me qëllim të fitimit të pronësisë mbi një patundshmëri të njëjtë, do ta fitojë pronësinë ai person që në besim të mirë i pari ka kërkuar para organit kompetent regjistri-min në regjistrin publik të patundshmërive, nëqoft ëse janë përmbushur edhe të gjitha su-pozimet tjera për fitimin e pronësisë.

3. NOCIONI DHE LLOJET E SENDEVE

NOCIONI PËR SENDET

Me nocionin send nënkuptojmë atë pjesë të natyrës e cila mund të vendoset nën pushtetin e njeriut që të plotësojë ndonjë nevojë të tij. Nga ky përcaktim rrjedh argumenti se që të konsiderohet një pjesë e natyrës si send, duhet të plotësohen dy kushte. Njëri është fizik, ndërsa tjetri është juridiko sendor. Kushti fizik qëndron në mundësinë që një pjesë e natyrës ti nënshtrohet pushtetit të njeriut, që ai fizikisht të udhëheqë me sendin. Kushti juridiko sendor qëndron në faktin, që atë pjesë të natyrës ta paraqesë si mall, gjegjësisht që malli të hyjë në qarkullim. Ligji mbi pronësinë dhe të drejtat e tjera sendore e Republikës së Maqedonisë konsideron se sendi paraqet pjesë të natyrës materiale që mund të jetë nën pushtetin e njeriut dhe që mund të individualizohet. Edhe pse një pjesë e natyrës mate-riale nuk mund të konsiderohet për send në kuptimin juridiko civil, për shkak se ajo nuk mundet të gjendet në qarkullim, prapëseprapë, ajo pjesë e njëjtë mund të paraqet send i një dege tjetër juridike. Kështu, për shembull, sendet që nuk janë në qarkullim, siç janë: rrugët, sheshet, parqet, urat etj., nuk konsiderohet si sende në kuptimin juridiko civil, për arsye se ato nuk mund të hyjnë në qarkullim, gjegjësisht nuk munden të shiten ose të ndërrohet. Ato janë të mira publike, për shkak se janë në përdorim të njerëzve. Ato nuk

109


rregullohen prej normave juridiko civile, por prej normave kushtetuese, administrative dhe normave e tjera juridike.

NDARJA E SENDEVE

Ndarja e sendeve ka një rëndësi të madhe për arsye se disa prej tyre mund të jenë objekt i marrëdhënieve juridiko civile, ndërsa sendet e tjera mund të jenë pjesë e marrëdhënieve të tjera juridike civile. Ndarja e sendeve kryhet në varësi të qëllimit ekono-mik, drejtimin, cilësive fizike dhe juridike etj.

SENDET E LUAJTSHME DHE TË PALUAJTSHME

Në bazë të asaj që sendet munden të barten prej njërit vend në vendin tjetër, duke mos u ndryshuar tërësia e tyre ose përdorja dhe esenca e tyre, sendet ndahen në të lu-ajtshme dhe të paluajtshme. Send i luajtshëm është ai send që mund të bartet prej njërit vend te tjetri, pa u ndryshuar përmbajtja e tij, tërësia, esenca dhe cilësitë e tjera të tij. Për shembull: karrigia, tavolina, libri etj. Sendi i paluajtshëm është ai send që nuk mund të bartet prej njërit vend te tjetri pa u prishur dhe ndryshuar esenca dhe përdorimi i tij (neni 13, LPDTS). Sende të paluajtshme janë: tokat(bujqësore, ndërtimore, malo-re, dhe kullosa) dhe ndërtesat, si dhe instalimet e ngritura mbi to të lidhura në mënyrë të përhershme, nëse ndryshe nuk është caktuar me ligj. Ekzistojnë sende të caktuara që konsiderohen si të paluajtshme sipas drejtimit të tyre, që i përkasin ndërtesës, siç janë: ashensorët, rrufepritësit,edhe pse në kuptimin fizik ata paraqesin sende të luajtshme. Dal-limi ndërmjet sendeve në të luajtshme dhe të paluajtshme ka një rënësi të veçantë.

E drejta pozitive e Republikës së Maqedonisë tregon se ndarja e sendeve në të lu-ajtshme dhe të paluajtshme është klasifikim themelor i sendeve. Ajo shihet te regjimi juri-dik i sendeve që është krejtësisht i ndryshëm në varësi të asaj se a janë sende të luajtshme ose të paluajtshme.

Dallimi manifestohet në disa sfera:

fitimi i të drejtave sendore në bazë të ligjit, bartja e të drejtave sendore, mbrojtja e të drejtave sendore, shuarja e të drejtave sendore.

110

Аna Axhievska

Fitimi i të drejtave sendore në bazë të ligjit E drejta e pronësisë mbi sendin e luajtshëm fitohet me anë të mbajtjes në afat prej 3, gjegjësisht 10 viteve, derisa e drejta e pronësisë mbi sendin e paluajtshëm fitohet për 10, gjegjësisht 20 vite.

Bartja e të drejtave sendore Bartja e të drejtave sendore varet prej asaj nëse sendi është i luajtshëm ose i paluajtshëm. E drejta e pronësisë mbi sendin e luajtshëm kalon te fituesi me dorëzimin e sendit në posedim të tij47, derisa bartja e të drejtës së pronësisë mbi patundshmërinë bëhet me shënimin e tij në regjistrin publik për regjistrimin e të drejtave të patundshmërive48.

Shuarja e të drejtave sendore Te shuarja e të drejtave sendore regjimi juridik varet nga rrethana nëse sendi është i luajtshëm ose i paluajtshëm. Nëse sendi është i luajtshëm, e drejta e pronësisë shuhet me humbjen ose braktisjen e saj. Nëse sendi është i paluajtshëm, ndërsa pronari i tij e ka brak-tisur atë, sendi kalon në pronësi të shtetit.

SENDET NË QARKULLIM DHE JASHTË QARKULLIMIT

Sendet klasifikohen në sende në qarkullim dhe sende jashtë qarkullimit në varësi të funksioneve të tyre juridike dhe ekonomike në një sistem të caktuar juridik.

Secili sistem juridik për shkak të disa arsyeve të caktuara morale, shëndetësore, të sigurisë dhe arsye të tjera të interesit publik nuk lejon që sende të caktuara të jenë në qarkullim. Para se gjithash, bëhet fj alë për sende që janë në përdorim të përgjithshëm (ose të ashtuquajtura të mira publike në të drejtën evropiane) për të cilat, edhe pse nuk ekzistojnë dispozita të sakta ligjore, janë jashtë qarkullimit (rrugë, parqe, sheshe etj), e të cilat i përdorin të gjithë. Sende jashtë qarkullimit janë edhe pjesët e përbashkëta të një ndërtese.

Në të drejtën pozitive të Maqedonisë në grupin e sendeve që janë jashtë qarkulli-mit bëjnë pjesë: toka bujqësore, pyjet dhe kullosat që janë në pronësi të shtetit dhe të cilat rendi juridik në kushtet e sotme i përjashton prej qarkullimit.

Sendet të caktuara në sistemet juridike, por edhe në sistemin juridik të Republikës së Maqedonisë, gjenden në qarkullim juridik të kufizuar: armët, barnat, drogat narkoti-ke dhe të tjera, të cilat për shkaqe sigurie, shëndetësore ose sociale shteti me të drejtë i

47 Neni 145, paragrafi 1, Ligji mbi pronësinë dhe të drejtat e tjera sendore (LPDTS).48 Neni 148, Ligji mbi pronësinë dhe të drejtat e tjera sendore.

111


kufizon, kështu që për shitjen e këtyre lëndëve (qarkullimi i të cilit është i kufizuar), në përputhje me Ligjin mbi marrëdhëniet e detyrimeve, vazhdojnë rregulla të veçanta.

SENDET E KONSUMUARA DHE TË PA KONSUMUARA

Sendet e konsumuara janë sende të tilla që harxhohen me një përdorim. Sende të pa konsumuara janë sende që nuk harxhohen me përdorimin e parë të tyre. Në grupin e sendeve të konsumuara bëjnë pjesë: lëndët e para, ushqimi, pijet etj. Por edhe të hollat dhe letrat me vlerë, edhe pse në kuptimin fizik nuk janë të konsumuara, prapëseprapë në kuptimin ekonomik, ato janë të konsumuara, për shkak se me shfrytëzimin tyre ato harx-hohen. Përveç sipas cilësive fizike, kriter për dallimin e sendeve të konsumuara nga ato të konsumuara, shpeshherë paraqitet edhe drejtimi ekonomik si një kriter i rëndësishëm, gjegjësisht mënyra e përdorimit të tij. Në varësi prej këtij fakti, një send mund të jetë i kon-sumuar në kuptimin fizik, ndërsa i pa konsumuar në atë ekonomik. Kështu për shembull, traktori i bujkut është send i pa konsumuar, për shkak se ai nuk harxhohet me përdorimin e parë të tij. Druri i përdorur për mobilie është send i pa konsumuar, ndërsa për ngrohje si i konsumuar. Sendet e pa konsumuara janë të gjithë ato që nuk harxhohen ose, harxhohen në një periudhë më të gjatë kohore. Për shembull: mjete, veshje, libra etj. Ndarja e sendeve në të konsumuara dhe të pa konsumuara ka rëndësi për të drejtën sendore dhe të drejtën e detyrimeve. Kështu vetëm sendet e pa konsumuara mund të jenë lëndë e servituteve per-sonale, e kontratës për huapërdorje, për qira dhe të tjera, derisa lëndë e kontratës për hua mund të jenë vetëm sende të konsumuara.

SENDET E ZËVENDËSUESHME DHE TË PAZËVENDËSUESHME

Ndarja e sendeve në të zëvendësueshme dhe të pazëvendësueshme bëhet në bazë të faktit nëse në vendin e njërit send që gjendet në qarkullimin juridik mund të vijë një send tjetër me tipare, drejtim, ose vlera të njëjta. I zëvendësueshëm është ai send i cili për nga tiparet, drejtimit ose vlerës është i tillë që në vend të tij mund të vijë një tjetër send (më shpesh bëhet fj alë për send që përcaktohet sipas gjinisë). Sende të pazëvendësueshme janë ata sende që krijohen në një ekzemplar. Por, një send i zëvendësueshëm, mund të konside-rohet si i pazëvendësueshëm në kushte të caktuara, parë nga aspekti subjektiv i një perso-ni. Për shembull, edhe pse stilografi është send i zëvendësueshëm, për një person ai mund të jetë i pazëvendësueshëm, nëse stilografi i është dhuruar prej një personi tjetër me një përkushtim të veçantë.

Ndarja e sendeve në të zëvendësueshme dhe të pazëvendësueshme ka një rëndësi edhe për të drejtën e detyrimeve gjatë përmbushjes së kontratës si dhe gjatë përcaktimit të dëmshpërblimit. Kështu, te kontrata mbi huan, nëse vjen deri te shkatërrimi i sendit që është objekt i kontratës, debitori ka për obligim ti dorëzoj kreditorit një send tjetër të tillë. Por, nëse objekti është një send i pazëvendësueshëm, atëherë në vend të tij kompensimi

112

Аna Axhievska

bëhet në të holla. Gjatë dëmshpërblimit, nëse dëmtohet një send i zëvendësueshëm, kom-pensimi bëhet me dhënien e një sendi tjetër të zëvendësueshëm, por nëse dëmtohet një send i pazëvendësueshëm, kompensimi bëhet në të holla, për shkak se nuk mund të jepet një send me tipare dhe drejtim siç ka qenë sendi i zëvendësueshëm. Të zëvendësueshme janë edhe sendet të caktuara sipas gjinisë, ndërsa sende të pazëvendësueshme janë sendet individualisht të caktuara sipas tipareve ose sipas pikëpamjeve subjektive të pronarëve të tyre.

SENDET INDIVIDUALE DHE TË PËRCAKTUARA SIPAS GJINISË

Në bazë të mënyrës së përcaktimit të sendeve në qarkullimin juridik, ato ndahen në sende individuale dhe të përcaktuara sipas gjinisë.

Sende individuale janë ato sende që janë të përcaktuara sipas tipareve të tyre të ve-çanta. Për shembull, piktura e caktuar e një piktori të njohur. Ato piktura janë origjinale.

Sende të përcaktuara sipas gjinisë janë sendet që përcaktohen dhe dallohen njëri prej tjetrit sipas llojit, numrit dhe sasisë. Karakteristikë e këtyre sendeve është se ato krijo-hen dhe ekzistojnë në më tepër ekzemplare. Për shembull, gruri matet sipas peshës, teks-tili sipas gjatësisë, këmishët sipas numrit etj. Një Send i cili është i përcaktuar sipas gjinisë mund të bëhet send individual nëse caktohet me një shenjë, me anë të së cilës do të dallo-het prej sendeve të tjera. Për shembull, vera e prodhuar në vitin 1980.

Ndarja e sendeve në individuale dhe të përcaktuara sipas gjinisë ka një rëndësi të veçantë për të drejtën sendore dhe të drejtën e detyrimeve. Kështu, për shembull, ob-jekt i kontratës për hua mund të jenë vetëm sendet e përcaktuara sipas gjinisë, derisa ob-jekt i kontratës për qira, huapërdorje dhe depozitë mund të jenë vetëm sendet individua-le. Konsiderohet se sendet e përcaktuara sipas gjinisë nuk munden të shkatërrohen, deri-sa te sendet individuale kjo gjë mund të ndodhë. Nëse ndodh që të shkatërrohet një send i përcaktuar sipas gjinisë, në atë rast në vend të tij mund të dorëzohet një send tjetër i gjinisë së njëjtë.

Sendet që prodhohen në seri (CD sistemet, veturat, të hollat, kostumet në shito-re) konsiderohen si sende të përcaktuara sipas gjinisë. Megjithatë disa prej tyre mund të bëhen edhe sende individuale (të caktuara). Pas blerjes, vetura individualizohet me em-rin e një blerësi të caktuar i cili pas regjistrimit të tij është bërë pronar i veturës individua-le (me numër të regjistrimit, motorit, shasisë etj.), dhe e cila pas një kohe të caktuar mund të bëhet send i veçantë nëse i vendosen bandash të aluminit, goma sportive etj.

113


SENDET E THJESHTA DHE TË PËRBËRA

Në bazë të faktit nëse sendet formohen prej një, dy ose më tepër materieve, që përbëjnë një send, sendet ndahen në të thjeshta dhe të përbëra.

Sendi i thjeshtë është ai send që formohet nga materia e njëjtë ose nga ato të ndryshme që paraqesin një tërësi fizike të vetme dhe të pandashme. Për shembull, një copë djathë, gotë etj.

Sendi i përbërë është ai send që përbëhet prej dy apo më tepër sendeve të thjeshta që formojnë një tërësi. Për shembull, vetura, ora, televizori, cd-playeri etj. Pjesët prej të ci-lave formohet sendi i përbërë mund të jenë plotësisht dhe jo plotësisht të inkorporuar në sendin e përbërë.

Plotësisht të inkorporuar janë atëherë kur pjesa përbërëse nuk mund të ndahet nga sendi i përbërë, pa u dëmtuar sendi ose pa u bërë i papërdorshëm. Për shembull, dorëza e harkut të violinës.

Sendi jo plotësisht i inkorporuar paraqitet atëherë kur pjesa e sendit ndahet ose zëvendësohet me një tjetër pjesë, pa u shkatërruar ose dëmtuar esenca e sendit të përbërë. Për shembull, bateria e transistorit, ngjyra e stilografit etj.

Sendet e pa inkorporuara ndahen në: sende përmbledhëse dhe përmbledhje e sen-deve

Një send përmbledhës është ai send i cili përbëhet prej më tepër sendeve që nuk janë të lidhur mekanikisht ndërmjet vete, por ato i lidh mënyra e përdorimit. Për shem-bull, një palë kundra, një palë dorëza etj.

Përmbledhje sendesh janë ato sende të cilat përbëhen prej më tepër sendeve që nuk janë të lidhura mekanikisht ndërmjet veti dhe që mund të përdoren veç e veç, por më e dobishme është nëse përdoren në tërësi ose si përmbledhje. Për shembull, zgjua bletësh, kope dhensh, biblioteka, cd-teka etj.

SENDET E NDASHME DHE TË PANDASHME

Sendet konsiderohen si të ndashme dhe të pandashme sipas faktit nëse mund të ndahen në pjesë ose jo, pa u zvogëluar vlera e tyre përpjesëtimore. Nga kjo rrjedh që sen-det konsiderohen si të ndashme dhe të pandashme nga aspekti fizik dhe jo nga aspekti ju-ridik, për shkak se për nga aspekti juridik të gjitha sendet munden të ndahen. Ekziston një dallim i caktuar sipas pikëpamjes së ndarjes të sendeve të luajtshme dhe të paluajtshme.

Send i luajtshëm i ndashëm është ai send që mundet të ndahet fizikisht në pjesë të caktuara dhe që mund të ndahen në hapësirë, në mënyrë që çdo pjesë ta ruaj cilësinë e sen-

114

Аna Axhievska

dit dhe vlera e pjesëve të sendit të jetë në përpjesëtim me vlerën e sendit të tërë. Kështu për shembull, send i ndashëm është buka prej 1 kilogrami që kushton 40 denarë, kështu që do të ndahet në dy pjesë nga gjysmë kilogram dhe ti ruajnë cilësitë e bukës dhe këto pjesë të kushtojnë nga 20 denarë. Nëse sendi i luajtshëm nuk do të mund të ndahet në dy apo më tepër pjesë dhe e cila nuk mundet të ndahen në hapësirë dhe në të njëjtën kohë të ruhen tiparet dhe vlerat e atij sendi të luajtshëm, atëherë sendi konsiderohet si i pandashëm. Për shembull, makina për larje etj.

Sendet e paluajtshme mund të ndahen sipas kushteve të njëjta sikurse ato të lu-ajtshmet, me dallimin e vetëm që ato nuk mund të zhvendosen (lëvizen) në hapësirë. Ndërtesat afariste dhe për banim mund të ndahen nëse paraqesin një tërësi të veçantë ndërtimore. Ndarja e sendeve në të ndashme dhe të pandashme ka një rëndësi të veçantë në të drejtën sendore, edhe atë për pronësinë, pronësinë e përbashkët dhe pronësinë etazhe, në të drejtën e detyrimeve kjo ndarje ka rëndësi për palët e përbëra të marrëdhënieve juridi-ke të detyrimeve gjatë realizimit të detyrimeve dhe në të drejtën trashëgimore te ndarja e trashëgimisë.

Në disa raste të caktuara sendi që paraqet një tërësi të pandashme fizike, si për shembull, banesa ose ndërtesa e banimit që paraqet një tërësi fizike, gjykata në procedurën gjyqësore për ndarje mund të vendosë në përputhje me dispozitat ndërtimore që të kryhen riparime të brendshme dhe të jashtme me qëllim që çdo bashkëpronar të fitojë nga një pjesë të veçantë (fizike)49. Gjithashtu, edhe ndërtesa e banimit që paraqet një tërësi fizike e pan-dashme, prapëseprapë, ndahet në pjesë më të vogla të veçanta – tërësi ndërtimore(banesa, hapësira afariste, bodrume) që janë në pronësi etazhe50.

SENDET KRYESORE DHE TË DORËS SË DYTË

Sendet ndahen në kryesore dhe të dorës së dytë sipas drejtimit të pjesëve të sendit të përbërë.

Sendi kryesor është ai send për shfrytëzimin e të cilit nevojitet përdorimi i një sen-di tjetër përkatës. Për shembull, brava është sendi kryesor, ndërsa çelësi është send i dorës së dytë.

Send i dorës së dytë është ai send që shfrytëzohet bashkë me sendin kryesor. Sen-di i dorës së dytë ka qëllim të njëjtë me sendin kryesor, por ka një rëndësi më të vogël për shkak se ai mundëson përdorimin e sendit kryesor. Sendi i dorës së dytë përcaktohet si përkatësi. Për shembull, violina dhe harku.

49 Neni 57, paragrafi 1, Ligji për pronësinë dhe të drejtat e tjera sendore.50 Neni 97, Ligji mbi pronësinë dhe të drejtat e tjera sendore.

115


Ligji mbi pronësinë sendin aksesor e përcakton si një send të luajtshëm që pronari i tij e shfrytëzon (si send të dorës së dytë), për shkak se ajo përgjithmonë i shërben sendit kryesor, ndërsa gjendet në një marrëdhënie të tillë hapësinore ndaj sendit kryesor e cila i përgjigjet shfrytëzimit të tillë. (neni 15, paragrafi 4).

Rëndësia e ndarjes së sendeve në kryesore dhe të dorës së dytë qëndron në fak-tin se sendi i dorës së dytë e ndan fatin e sendit kryesor nëse ndryshe nuk është arri-tur marrëveshja. Për shembull, me kontratën për shitjen e automjetit, me automjetin shi-tet edhe goma rezerve, përveç nëse është arritur marrëveshje e veçantë që objekt i shitjes të jetë vetëm vetura pa gomën rezervë. Frutat të cilat i jep një send janë sende të dorës së dytë. Frutat mund të ndahen në natyrale, të cilat i japin bimët dhe shtazët dhe fruta artifi-ciale, që fitohen nga puna e njeriut, për shembull, nxjerrja e xehes, naft ës etj. Frutat civi-le janë të hyrat materiale që i jep një send në marrëdhënie të caktuara juridike. Për shem-bull, qiraja, kamata etj.

TË HOLLAT SI SENDE Të hollat në rend të parë paraqesin kategori ekonomike dhe kanë më tepër funksi-one. Ata shihen si matës të vlerës, si mjete për pagesë, mjete qarkullimi, mjete për mbledh-jen e pasurisë etj. Por përveç këtyre tipareve të kategorisë ekonomike, të hollat paraqesin edhe sende si objekte të së drejtës pronësore, dhe në këtë cilësi ata paraqiten si monedha, gjegjësisht bankënota.

Të hollat si sende janë:

Të përcaktuara sipas gjinisë, Të zëvendësueshme, Të ndashme, Të konsumuara.

Të hollat janë të përcaktuara sipas gjinisë, për arsye se bankënotat me vlerë nomi-nale të njëjtë kanë vlerë të njëjtë. Për qëllime të caktuara të hollat mund të paraqesin edhe sende individuale (të përcaktuara) në qoft ë se ata numërohen me numra individuale dhe serike.

Zëvendësimi i të hollave dallohet nga zëvendësimi i sendeve të tjera të cilat zëvendësohen me disa sende të tjera që kanë përdorim të ngjashëm, derisa të hollat mun-den të zëvendësohen me të gjitha sendet e tjera. Ndarja e të hollave, gjithashtu nuk është fizike, por vlera e saj. Të hollat ndahen në njësi më të vogla, d.m.th. ata zëvendësohen me një numër më të madh të njësive me vlerë më të vogël. Në Republikën e Maqedonisë de-nari ndahet me 100 deni51.

51 Neni 1, Ligji mbi për njësinë monetare në Republikën e Maqedonisë.

116

Аna Axhievska

Harxhimi i të hollave, gjithashtu nuk bëhet në mënyrë fizike, edhe pse ekziston, por në mënyrë ekonomike (në këmbimin me sendet e tjera).Përkundër asaj që të hollat janë objekt i studimit të veçantë të së drejtës financiare, ata luajnë një rol të madh edhe te e drejta sendore, për shkak se ata janë objekt i pronësisë, ndërsa te e drejta e detyrimeve përdoren si mjete për pagesë.

LETRAT ME VLERË

Letrat me vlerë paraqesin një dokument të shkruar në bazë të së cilës pronari i tij mund ta realizojë të drejtën e caktuar me atë. Ekziston e drejta e letrës me vlerë dhe e drej-ta që rrjedh prej letrës me vlerë. E drejta e letrës me vlerë ka karakter juridiko sendor. Ob-jekt i të drejtës është pronësia e letrës. E drejta që del prej saj më shpesh është e detyru-eshme. Por, kjo e drejtë në numrin më të madh të rasteve paraqitet si e drejtë e detyrime-ve, për shembull: kambiali, çeku, fl etë detyrimi etj. E drejta e letrës me vlerë është e drejtë personale, te aksionet në shoqëritë aksionare. Poseduesi i aksionit në bazë të saj ka të drejtë të merr pjesë në udhëheqjen e shoqërisë aksionare dhe të drejtën e detyrimeve për pjesëmarrje në fitimin e shoqërisë, gjegjësisht të drejtë në dividendë (pjesë fitimi).

SENDET NË INTERES TË PËRGJITHSHËM PËR REPUBLIKËS E MAQEDONISË

Të gjitha pasuritë natyrore, bota bimore dhe shtazore, sendet në përdorim të përgjithshëm, toka ndërtimore, pyjet dhe toka bujqësore, kullosat dhe ujërat, si dhe sen-det dhe objektet me rëndësi të veçantë kulturore dhe historike të caktuara me ligj para-qesin sende (të mira) në interes të përgjithshëm të Republikës së Maqedonisë. Sendet që në bazë të Kushtetutës ose me ligje të veçanta janë shpallur për sende në interesit të përgjithshëm për Republikën e Maqedonisë mund të jenë objekt i të drejtës së pronësisë së shtetit, gjegjësisht persona fizik dhe juridik.Format e pronësisë mbi tokat ndërtimore, bujqësore dhe pyjore, kullosat dhe ujërat rregul-lohen me dispozita të veçanta. Sende në përdorim të përgjithshëm janë sendet në pronësi të shtetit që i shfrytëzojnë të gjithë personat fizik dhe juridik. Për sendet në përdorim të përgjithshëm kujdeset dhe udhëheq me to Republika e Maqedonisë, nëse nuk është përcaktuar ndryshe me ligj.Sendet në interes të përgjithshëm për Republikën e Maqedonisë gëzojnë mbrojtje të veçantë dhe të drejtat mbi to munden të kufizohen në përputhje me ligjin. Me ligj rre-gullohet mënyra dhe kushtet me të cilat disa sende të caktuara në interes të përgjithshëm mund të jepet në përdorim personave fizik dhe juridik (me koncesion).

117


PËRMBLEDHJE

E drejta sendore paraqet tërësinë e normave juridiko sendore me të cilat rregullohen marrëdhëniet midis njerëzve në lidhje me realizimin e pushtetit të drejtpërdrejt (direkt) të sendeve të pranuar nga shteti. Sendi është pjesë e natyrës që mund ti nënshtrohet njeriut për të kënaqur ndonjë nevojë të tij. Në këtë aspekt duhet të plotësohen dy kushte: ai fi zik dhe juridiko sendor. Ndarja e sendeve kryhet në varësi të qëllimit ekonomik që e kanë, destinimit, tipareve fi zike dhe juridike etj. Ekzistojnë sende të luajtshme dhe të paluajtshme, të konsumuare dhe të pa konsumuar, të zëvendësueshme dhe të pazëvendësueshme, sende individuale dhe të përcaktuara sipas gjinisë, të thjeshta dhe të përbëra, të ndashme dhe të pandashme, kryesore dhe të dorës së dytë, të hollat dhe letrat me vlerë, sende në interes të përgjithshëm të Republikës së Maqedonisë.

PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE:1. Defi no të drejtën sendore.2. Cila është lënda e të drejtës sendore?3. Sqaroi karakteristikat themelore të drejtës sendore.4. Çka nënkuptojmë me nocionin send?5. Përkufi zoi sendet e luajtshme nga ato të paluajtshme dhe trego një shembull.6. Cili send është i konsumuar, dhe cili është i pa konsumuar?7. Cili send është i thjeshtë, dhe cili i përbërë, trego një shembull?8. Përcaktoi të hollat si sende.9. Cilat janë sende në interes të përgjithshëm të Republikës së Maqedonisë?

USHTRIME:

Të ndarë në grupe analizoni dhe jepni shembull për çdo lloj të sendeve dhe nëpërmjet një projekti përcaktoni karakteristikat e tyre.

118

Аna Axhievska

118

�

�

�

PËRMBAJTJA E KAPITULLITNocioni dhe karakteristikat e pronësisëFormat e pronësisë në Republikën e Maqedonisë:

• Format themelore të drejtës së pronësisë а) pronësi private, б) pronësi shtetërore, в) pronësi e njësive të vetëadministrimit lokale;

• Forma tjera të drejtës së pronësisë: а) bashkëpronësia, б) pronësia e përbashkët, в) pronësia në etazhe.

Fitimi, mbrojtja dhe mbarimi i të drejtës së pronësisëShuarja e të drejtës së pronësisë

TERMAT KRYESORE

Pronësia Absolutiteti Ekskluziviteti Uniteti Elasticiteti Qëndrueshmëria Pronësia private Pronësia shtetërore Pronësia e njësive të

vetëadministrimit lokal Bashkëpronësia Pronësia e përbashkët Pronësia në etazhe

QËLLIMET E TEMËS:

Ta njohë nocionin e pronësisë;

Ti dallojë dhe sqarojë llojet e

pronësisë në RM; Ti dallojë bazat

e formave tjera të së drejtës së

pronësisë; Ti përkufi zojë

mënyrat e ndërprerjes

së të drejtës së pronësisë;

Të kuptojë mbrojtjen e të drejtës së

pronësisë në rast të shkeljes

së autorizimeve (nëpërmjet

padive).

119


KREU VIIIPRONËSIA

1. NOCIONI DHE KARAKTERISTIKAT E PRONËSISË

Shprehja,,pronësi” si një kategori juridiko civile ka dy kuptime themelore: e para, pronësia si marrëdhënie sendore juridike dhe e dyta, pronësia si e drejtë e pronësisë. Shprehja, “pronësi” është edhe kategori ekonomike dhe me këtë shprehje përcaktohet baza ekonomike e saj, mbindërtimi juridik i të cilit është pronësia si një marrëdhënie juridiko sendore dhe e drejta e pronësisë. Nëse bëjmë një përmbledhje të shkurtër, pronësia mundet të përcaktohet si nocion juridiko civil dhe si nocion eko-nomik. Në rend të parë pronësia para se gjithash është nocion ekonomik. Si një noci-on ekonomik pronësia nënkupton përvetësimin e tërësishëm të sendit. Për plotësimin e nevojave të veta njeriu i përvetëson sendet drejtpërdrejtë prej natyrës ose i përpunon të njëjtat. Nënkuptohet që njeriu asnjëherë nuk ka jetuar vetëm, por si një anëtar i një bashkësie të caktuar shoqërore, secilin përvetësim nuk e bën në mënyrë individuale, por në mënyrë kolektive. Kështu, çdo përvetësim paraqet prodhimtari shoqërore në su-azat e të cilit përmbushen nevojat e njeriut. Në kuptimin ekonomik, pronësia çdoherë përcakton përvetësimin e tërësishëm të sendit, dhe jo përvetësimin e pjesshëm të saj. Me përvetësimin e tërësishëm të sendit, pronari i sendit i përjashton të gjithë subjek-tet e tjerë prej përvetësimit të sendit dhe realizon monopol të plotë mbi sendin. Në këtë aspekt, përmbajtja ekonomike e përvetësimit shprehet në dy forma: në forme të shfrytëzimit dhe në formë të posedimit të sendit ose si një prej tyre. Forma e parë e përvetësimit është shfrytëzimi i sendit, gjegjësisht realizimi i cilësive të tij fizike për plotësimin e nevojave të individit (person fizik) ose të veprave shoqërore të tij (persona juridik). Në kuptimin ekonomik, shfrytëzimi nënkupton realizimin e vlerës shfrytëzuese të sendit. Ndërsa posedimi në këtë kuptim nënkupton realizimin e vlerës së qarkullimit të sendit, domethënë bartjen e sendit prej pronarit te subjekti tjetër me fitimin e vlerës mate-riale (në të holla) si kompensim për këtë veprim. Disponimi mund të realizohet me marr-jen e veprimeve faktike mbi sendin në drejtim të rrënimit të plotë të sendit, gjegjësisht shkatërrimit të saj.

Si një nocion juridiko civil, kuptimi i parë i pronësisë është të përcaktojë marrëdhënien juridiko sendore si një lloj i marrëdhënies juridiko civile. Ajo paraqet marrëdhënie ndërmjet dy palëve ku njëra palë është bartëse e të drejtës së pronësisë (sub-jekt i caktuar), derisa palën tjetër e përbëjnë një numër i pacaktuar i subjekteve të së drejtës

120

Аna Axhievska

civile, e cila është bartëse e obligimit juridiko civil negativ që ajo të përmbahet nga shkel-ja e të drejtës së pronësisë. Kështu, përmbajtja juridike e pronësisë si marrëdhënie juridike sendore përbëhet nga e drejta e pronësisë si e drejtë absolute sendore dhe nga detyrimi juridiko sendor si një detyrim negativ juridiko civil. Kuptimi i dytë është që të përcaktohet e drejta e pronësisë, e cila është element përbërës i përmbajtjes juridike të marrëdhënies juridiko sendore. Si çdo e drejtë subjektive juridike, e drejta e pronësisë përbëhet prej autorizime-ve dhe kërkesave.

ELEMENTET E TË DREJTËS SË PRONËSISË

E drejta e pronësisë si e drejtë subjektive sendore dhe absolute në përmbajtjen e saj juridike përbëhet prej tre elementeve:

autorizim për ta mbajtj sendi, autorizim për ta shfrytëzuar sendin, autorizim për të disponuar me sendin.

Autorizimi i parë është posedimi mbi sendin, derisa autorizimi i dytë, dhe i tretë në të drejtën civile paraqesin realizimin e vlerës shfrytëzuese, gjegjësisht vlerës së qarkul-limit të sendit që rregullohet me normat juridike civile. Te e drejta e pronësisë, posedimi paraqet pushtetin faktik mbi sendin, derisa autorizimi për shfrytëzimin, gjegjësisht të dis-ponimit me sendin kuptimin të cilit i referohet çdo e drejte subjektive sendore. Këto dy au-torizime e përcaktojnë përmbajtjen juridike të të drejtës së pronësisë.

KARAKTERISTIKAT E PRONËSISË SI E DREJTË SUBJEKTIVE SENDORE

Pronësia si e drejtë subjektive sendore ka disa karakteristika që lidhen me çdo të drejte të tillë. Karakteristikat e saj janë:

absolutitet, ekskluzivitet, uniteti, elasticiteti, qëndrueshmëria.

Gjithsesi se asaj i referohet edhe drejtpërdrejtshmëria, përcaktueshmëria ligjore e përmbajtjes së tij, specialiteti, publiciteti, që janë karakteristike edhe për të drejtat e tjera subjektive sendore dhe që kanë gjithashtu një rëndësi të madhe.

121


Me absolutitetin e të drejtës së pronësisë nënkuptojmë se nga kjo e drejtë rrjedhin autorizimet më të gjëra dhe më të plota në lidhje me sendin. Absolutiteti i kësaj të drejte nuk nënkupton realizimin e pakufizuar të autorizimit ndaj sendit, për arsye se më shumë ose më pak, kryerja e tyre është e kufizuar me detyrimin që sendi të përdoret në përputhje me natyrën dhe destinimin e tij, si dhe në përputhje me interesin shoqëror. Kjo do të thotë që realizimi i këtyre autorizimeve nuk mund të kryhet vetëm sipas interesit të pronarit të sen-dit. Kur vjen deri te mospërputhja ndërmjet interesit shoqëror dhe interesit të pronarit të sen-dit, përparësi fiton interesi shoqëror.

Ekskluziviteti i të drejtës së pronësisë qëndron në faktin se pronari i sendit mund t’ia pamundësojë çdo subjektit tjetër përdorimin dhe disponimin me sendit. Në këtë kup-tim e drejta e pronësisë paraqet të drejtë absolute subjektive të plotë me dy komponentë të saj – pozitive dhe negative. Komponenti pozitiv qëndron në faktin se pronari e shfrytëzon sendin dhe posedon me të, derisa komponenti negativ qëndron në detyrimin që të gjithë subjektet mos të ndikojnë mbi sendin.

Me unitetin e të drejtës së pronësisë nënkuptojmë se, të gjitha autorizimet që da-lin nga kjo e drejtë i takojnë njërit subjekt dhe ajo nuk munden të ndahen ndërmjet më shumë subjekteve. Në rast të këtillë e drejta nuk ndahet ndërmjet më shumë subjekteve si-pas përmbajtjes, por sipas autorizimeve të tij: për shembull, autorizimi për përdorimin e sendit ti takojë njërit subjekt, ndërsa autorizimi për të disponuar me sendin ti takojë sub-jektit tjetër, kështu që çdo subjekt ka pjesë përkatëse në ato autorizime.

Elasticiteti i të drejtës së pronësisë qëndron në faktin se gjatë kohëzgjatjes së të drejtës së pronësisë disa autorizime të veçuara mund të ndahen nga bartësi i tyre për një kohë të caktuar dhe ato autorizime ti ushtrojnë subjekte të tjerë. Mund të ndodh që të gjit-ha autorizimet mos ti ushtrojë pronari i sendit (për shembull, peng dore), kështu që atij i mbetet e ashtuquajtura pronësi e zhveshur. Pas mbarimit të rrethanave që çuan deri te ndarja e autorizimeve prej bartësit të tyre, ato i kthehen pronarit dhe përsëri vjen deri te kompletimi i përmbajtjes së të drejtës së pronësisë.

Qëndrueshmëria e së drejtës së pronësisë qëndron në atë se pronësia ekziston deri sa do të ekzistojë sendi, gjegjësisht me shkatërrimin e tij mbaron edhe e drejta e pronësisë.

122

Аna Axhievska

2. FORMAT E PRONËSISË NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

Sipas Ligjit mbi pronësinë, në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë:

Forma themelore të së drejtës së pronësisë, siç janë:

• Pronësia private,• Pronësia shtetërore,• Pronësia e njësive të vetadministrimit lokal.

Forma të tjera e të drejtës së pronësisë, siç janë:

• bashkëpronësia,• pronësia e përbashkët,• pronësia në etazhe.

2.1. FORMAT THEMELORE TË SË DREJTËS SË PRONËSISË

2.1.1. PRONËSIA PRIVATE

Pronësia private është forma themelore e pronësisë. Bartës i të drejtës së pronësisë private si një element përmbajtjesor i marrëdhënies juridiko sendore mund të jetë çdo person fizik dhe person i caktuar juridik. Personi fizik është qytetari i Republikës së Maqedonisë që ka nënshtetësinë e Republikës së Maqedonisë, dhe që e drejta e tij për pronësi private garantohet me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë, si e drejtë the-melore ekonomike e tij. Si persona fizik paraqiten kategori të ndryshme të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë, siç janë: bujqit, zejtarët, tregtarët, hotelierët, avokatët, mjekët dhe persona të tjerë që ushtrojnë veprimtari afariste dhe veprimtari të tjera me sende në pronësi private.

Si person juridik mund të paraqitet një ndërmarrje me mjete në pronësi private (shoqëri aksionare, shoqëri me aft ësi të kufizuar, shoqëri komandite, shoqëri tregtare pub-like, dyqane, shoqata të qytetarëve, parti politike, institucione edukative private dhe per-sona të tjerë juridik me mjete në pronësi private). Shprehja mjete në pronësi private nuk është termin adekuat që përdoret në Ligjin për shoqëri tregtare për shkak se ato janë mje-te që hyjnë në masën pasurore të këtyre ndërmarrjeve.

123


Bartës të së drejtës pronësore mund të jenë edhe persona të huaj fizik dhe juridik në përputhje me kushtet e parapara me ligj. Objekte të së drejtës së pronësisë mundet të jenë të gjitha sendet përveç ato që janë të mira në interes të përgjithshëm dhe që janë në pronësi të shtetit.

Përmbajtja e të drejtës së pronësisë private përbëhet nga autorizimet e njohu-ra: ta mbajë sendin, ta shfrytëzojë dhe të disponojë me atë. Këto autorizime bartësi, gjegjësisht pronari mund ti realizojë në përputhje me natyrën dhe destinimin e sendit, si dhe në përputhje me interesin e përgjithshëm. Në këtë kuptim është edhe përcaktimi ligjor i të drejtës së pronësisë, dhe në kuadër të saj është edhe e drejta e pronësisë priva-te e cila realizohet në bazë të dispozicionit të lirë me kufizime të nevojshme të parapa-ra me Kushtetutën dhe ligjet. Pra, pronësia krijon të drejta dhe detyrime (obligime), dhe ajo duhet të shërbejë në të mirë të pronarit dhe të bashkësisë. Personat e huaj fizik dhe juridik mund të fitojnë të drejtën e pronësisë mbi sende të luajtshme, sikur shtetasit ven-dor. Personat e huaj fizik dhe juridik në lidhje me fitimin e të drejtës së pronësisë mbi një hapësirë afariste dhe banesore duhet të plotësojnë edhe kushtin e reciprocitetit. Personat e huaj fizik dhe juridik nuk munden të fitojnë të drejtën e pronësisë mbi tokat bujqësore dhe ndërtimore me anë të veprës juridike, por mund të fitojnë vetëm të drejtën për qira afatgjate.

2.1.2. PRONËSI SHTETËRORE

Në pronësi shtetërore marrin pjesë të gjitha të mirat materiale të cilat paraqesin kusht të domosdoshëm për realizimin e funksioneve të tij si pushtet. Sipas këtij qëndrimi, shteti është pasardhësi direkt i mjeteve shoqërore. Shteti nëpërmjet shumë ligjeve është shpallur pronar i pasurive natyrore, të cilat pasuri ajo ua jep në shfrytëzim personave ju-ridik me anë të koncesioneve. Efektet financiare nga transformimi i pronësisë shoqërore, gjithashtu bëhen pronë shtetërore. Këtu bëjnë pjesë edhe mjetet e ndërmarrjeve publi-ke. Regjimi juridik i sendeve me të cilat organet shtetërore disponojnë dhe i shfrytëzojnë, në Republikën e Maqedonisë rregullohet me Ligjin për disponimin dhe shfrytëzimin e sendeve të organeve shtetërore prej vitit 2005. Sipas këtij ligji, sendet që shteti i fiton në çdo bazë (mënyrë) janë në pronësi shtetërore. Organet shtetërore kanë të drejtë të shfrytëzimit, ndërsa të drejtë për të disponuar ka Qeveria e Republikës së Maqedonisë, nëse nuk është përcaktuar ndonjë organ tjetër. Nëse është caktuar ndonjë organ tjetër, atëherë për këtë disponim vendos organi shtetëror (përdoruesi buxhetor) dhe për këtë in-formohet Qeveria. Shitja e sendeve të paluajtshme në bazë të vendimit të Qeverisë kryhet me ankand publik dhe me marrëveshje të drejtpërdrejtë. Për këmbimin e sendeve të paluajtshme ven-dos Qeveria me propozim të organit shtetëror. (neni 29, LPDTS).

124

Аna Axhievska

Sendet e luajtshme të organeve shtetërore shiten me anë të garës publike dhe me marrëveshje të drejtpërdrejt. Për shitjet e sendeve vendos urdhërdhënësi i organit që e përdorë sendin. (neni 57, LPDTS)

Për sendet në pronësi shtetërore të cilat i shfrytëzojnë organet shtetërore mba-het evidenca. Sendet e paluajtshme evidentohen në “Librin për evidentimin e sendeve të paluajtshme” në Entin shtetëror për gjeodezi. Për sendet shtetërore mbahet evidencë llogaritëse. Ekonomizimi me pasuritë natyrore në pronësi shtetërore kryhet me anë të koncesioneve nëpërmjet ndërmarrjeve publike52.

2.1.3. PRONËSIA E NJËSIVE TË VETADMINISTRIMIT LOKAL

Bartës të pronësisë e njësive të vetadministrimit lokal janë komunat dhe Qyteti i Shkupit. Në përputhje me Ligjin për vetëqeverisje lokale prej vitit 2002, komuna paraqet njësi të vetadministrimit lokal, ndërsa qyteti i Shkupit është njësi e veçantë e vetadminist-rimit lokal. Ata janë persona juridik. Komunat dhe Qyteti i Shkupit financohen nga buri-me vetjake të përcaktuara me ligj dhe me mjete nga Republika e Maqedonisë. Ligji për ve-tadministrim lokal prej vitit 2002 përcakton se komuna ka të drejtë pronësisë mbi sendet, të hyrat materiale (të holla) dhe të drejta. Prej sendeve ligjet speciale i përjashtojnë tokat ndërtimore dhe bujqësore të cilat mund të jenë vetëm në pronësi të shtetit dhe në pronësi private. Në lidhje me shitjen e sendeve, komuna e kryen shitjen vetëm nëpërmjet ankan-dit publik, në përputhje me ligjin, ndërsa çmimi i shitjes nuk guxon të jetë më i vogël se vlera e tregut. Në këtë aspekt, mjetet financiare që fitohen nga shitja e sendeve në pronësi te komunës mund të investohen vetëm në funksion të fitimit të sendeve të reja ose për re-konstruksionin e sendeve ekzistuese në pronësi të komunës. Sendet që janë në pronësi të komunës mund t’iu jepen në shfrytëzim subjekteve të tjerë me anë të ankandit publik. Si-pas ZSL Republika përcakton mjete për zhvillimin e zonave të pazhvilluara, në përputhje me ligjin. Ato mjete i siguron Republika, dhe ato kalojnë nga sfera e Republikës në sferën e komunave.

52 Ligji për koncesione prej vitit 2002.

125


2.2. FORMAT E TJERA TË SË DREJTËS SË PRONËSISË

2.2.1. BASHKËPRONËSIA

Bashkëpronësia është një formë tjetër e pronësisë në të cilën kanë të drejtë më tepër persona mbi pjesë të caktuara të një sendi të pandarë, dhe ku çdo njëri prej tyre ka të drejtë në pjesë të caktuar në përpjesëtim me tërësinë.

Bashkëpronësia nënkupton pjesëmarrjen e më tepër personave në realizimin e të drejtës së pronësisë mbi një objekt i cili fizikisht është i pandarë. Nëse pjesët e pronësisë nuk janë të caktuara, atëherë supozohet se ata janë të barabarta. Por, përpjesëtimi mund të jetë i ndryshëm.

Për shembull:

Nëse dy persona blejnë një send dhe nëse raporti i pjesëmarrjes është 3:1, në at rast edhe autorizimet do të jenë sipas këtij përpjesëtimi.

Bashkëpronësia si një marrëdhënie juridiko sendore ka disa specifika në përmbajtjen e saj. Kështu, çdo bashkëpronar ka autorizim që ta mbaj sendin dhe ta shfrytëzojë atë së bashku me bashkëpronarët e tjerë, në përpjesëtim me pjesën e tij, dhe duke mos i shkelur autorizimet e bashkëpronarëve të tjerë. Autorizime të tilla ka edhe çdo pronar i pavarur, por te bashkëpronësia ekziston edhe një kufizim i cili qëndron në faktin se, ato autorizime përfshihen në një bashkësi juridike të interesave, kështu që çdo bashkëpronar duhet ti realizojë çdoherë ato duke mbajtur llogari për interesat e bashkëpronarëve të tjerë. Bashkëpronarët janë bashkë posedues të sendit, gjatë së cilës është e mundshme që bashkërisht ta mbajnë sendin ose të merren vesh që në periudha të caktuar posedimi mbi sendin të kalojë prej njërit bashkëpronar te tjetri. Bashkëpronarët autorizimin për shfrytëzimin e sendit e realizojnë në përpjesëtim me pjesët e tyre (hise), në atë mënyrë që shfrytëzimi i sendit prej secilit pronar nuk guxon të bëhet në dëm të pronarëve të tjerë.

Autorizimi për të disponuar me sendin çdo pronar e realizon në pjesën e tij (hi-sen) pa pëlqimin e bashkëpronarëve të tjerë. Në rast të shitjes të pjesës së bashkëpronësisë, bashkëpronarët e tjerë kanë të drejtën e përparësisë në blerje. Bashkëpronari i cili ka për qëllim ta shesë pjesën e tij të bashkëpronësisë është i detyruar që bashkëpronarëve të tjerë me një ofertë nëpërmjet noterit t’ua ofroj për shitje. Nëse bashkëpronarët e sendit të cilëve ju ofrohet pjesa e bashkëpronësisë, nuk deklarohen në afat prej 30 ditëve nga lajmërimi për shitjen, bashkëpronari mund t’ia shes pjesën e vet ndonjë personi tjetër. Nëse më tepër bashkëpronarë me kushte të njëjta duan ta blejnë pjesën ideale të sendit, atëherë pje-sa ideale do ti dorëzohet atij pronari të cilin do ta caktoj shitësi. Nëse bashkëpronari që shet pjesën e vet të bashkëpronësisë nuk iu jep ofertë bashkëpronarëve të tjerë, në at rast

126

Аna Axhievska

bashkëpronarët të cilëve nuk u është dhënë oferta mund të kërkojnë anulimin e shitjes me anë të rrugës gjyqësore. Padia për shkeljen e të drejtës së përparësisë në blerje mund të pa-rashtrohet në afat prej 30 ditëve nga dita kur çdonjëri prej bashkëpronarëve është njoft uar për shitjen dhe kushtet e shitjes.

Specifikë të veçantë kemi te autorizimi për udhëheqjen e sendit, të cilin au-torizim bashkëpronarët e realizojnë së bashku, përveç nëse me kontratë ose me ven-dim të shumicës së bashkëpronarëve ose deri te marrja e vendimit gjyqësor nuk paras-hihet ndryshe. Kur ndërmerren punë që bëjnë pjesë në udhëheqjen e rregullt me sen-dit (për shembull, riparime të vogla, mirëmbajtje dhe të ngjashme) në këtë rast nevoji-tet pajtueshmëria e bashkëpronarëve, pjesët e të cilëve së bashku paraqesin më tepër se gjysmën e vlerës së sendit. Nëse nuk arrihet ajo pajtueshmëri kur është e nevojshme për mirëmbajtjen e rregullt të sendit (për shembull, riparime të menjëhershme që janë të do-mosdoshme që të mos vijë deri te dëmi më i madh për sendin), atëherë vendos gjykata. Mirëpo, kur ndërmerren punë që i tejkalojnë kornizat e mirëmbajtjes së rregullt të sen-dit (për shembull, tjetërsimin e sendit, ndryshimin e destinimit të sendit, dhënien e sen-dit me qira, krijimin e qirasë, krijimin e servituteve reale, riparime më të mëdha dhe të ngjashme), atëherë nevojitet pajtueshmëria e të gjithë bashkëpronarëve. Autorizimi për të udhëhequr me sendin mund ti besohet njërit bashkëpronar ose ndonjë subjekti tjetër (ad-ministrator), për kohë të caktuar ose të pacaktuar. Nëse bashkëpronarët nuk munden të merren vesh për autorizimet dhe detyrat e administratorit, atëherë ato do ti caktojë gjyka-ta me kërkesë të një ose më shumë bashkëpronarëve, duke mbajtur llogari për interesat e të gjithë bashkëpronarëve.

Autorizimi për të disponuar me sendin më së shumti vjen në shprehje te au-torizimi sipas të cilit çdo bashkëpronar të mund të kërkojë ndarjen e sendit. Ndarja e sendit do të shkonte në dëm të bashkëpronarëve të tjerë. Bashkëpronari nuk mund të heqë dorë përgjithmonë nga autorizimi për të kërkuar ndarjen e sendit, ndërsa kont-rata në këtë kuptim është e pavlefshme (nule), me atë se ekziston mundësia që ata të merren vesh se nuk do të kërkojnë ndarjen e sendit për një kohë të caktuar. Nëse bashkëpronarët nuk e përcaktojnë mënyrën e ndarjes së sendit, atëherë për këtë ven-dos gjykata.

2.2.2. PRONËSIA E PËRBASHKËT

Pronësia e përbashkët ekziston atëherë kur më shume subjekte kanë të drejtë mbi një send të pandarë, me atë që pjesët e tyre janë të përcaktueshme, por nuk janë të caktu-ara më parë.

Pronësia e përbashkët është e lidhur për jetën e përbashkët dhe punët e subjek-teve të tyre – pronarët e përbashkët. Ajo dallohet nga bashkëpronësia me atë që sendi i pandarë nuk u takon subjekteve të veçantë në pjesë të caktuara, por ajo u takon të gjithë

127


pronarëve. Në këtë aspekt, e drejta e pronësisë shtrihet në tërë sendin, gjatë së cilës ekzis-ton pamundësia për të disponuar me pjesët.

Pronësia e përbashkët paraqitet në më tepër lloje:

Pronësia e përbashkët e bashkësisë martesore Kjo pronësi ekziston mbi sendet që bashkëshortët i kanë fituar gjatë kohës së ek-zistimit të martesës. Pasuria e bashkëshortëve mund të jetë e përbashkët dhe e veçantë. Pasurinë të cilën ata e fitojnë gjatë kohës së martesës paraqet pasuri e përbashkët të tyre, ndërsa pasurinë që njëri bashkëshort e ka pasur në kohën para lidhjes së martesës para-qet pasurinë e tij të veçantë. Çdo bashkëshort në mënyrë të pavarur udhëheqë dhe dis-ponon me pasurinë e tij të veçantë, përveç nëse ata (bashkëshortët) në formë të shkru-ar nuk janë marrë vesh ndryshe. Bashkëshortët së bashku dhe me marrëveshje ndërmjet tyre udhëheqin dhe disponojnë me pasurinë e përbashkët. Pasurinë të cilën e fitojnë bashkëshortët jashtëmartesor në bashkësinë jashtëmartesore konsiderohet si pasuri e përbashkët e tyre. Gjatë kohëzgjatjes së martesës ose me mbarimin e saj, bashkëshortët mund ta ndajnë sendin e përbashkët me marrëveshje ose të kërkojnë prej gjyqit që ta bëjë ndarjen. Gjatë përcaktimit të pjesëve të bashkëshortëve ndaj sendit të përbashkët gjykata niset nga fakti se ai send ndahet në pjesë të barabarta. Me kërkesën të njërit prej bashkëshortëve, gjykata mund ti përcaktojë pjesë më të madhe prej sendit të përbashkët nëse ai vërteton se kontributi i tij për sendin e përbashkët është pa dyshim më i madh se kontributi i bashkëshortit tjetër.

Pronësia e përbashkët e bashkësisë trashëguese Trashëgimtarët të cilët nuk kanë hequr dorë nga trashëgimia deri në plotfuqishmërinë e vendimit për trashëgimi janë pronarë të përbashkët. Objekt i pronësisë së përbashkët mund të jetë çdo send që është objekt i të drejtës së pronësisë private kur si bartës paraqitet personi fizik. Deri në sjelljen e vendimit për trashëgimi, trashëgimtarët e përdorin dhe e udhëheqin trashëgiminë bashkërisht. Nëse nuk ka përmbarues (ekzekutues) të testamentit, dhe nëse trashëgimtarët nuk arrijnë marrëveshje për udhëheqjen e trashëgimisë, atëherë gjykata me kërkesë të njërit prej tyre do të cak-toj administrator i cili në emër të të gjithëve do të udhëheqë me trashëgiminë ose do ti caktojë çdo trashëgimtari pjesë të trashëgimisë me të cilin ai do të mund të udhëheqë. Ndarjen e trashëgimisë mund ta kërkojë çdo trashëgimtar në çdo kohë. Kjo e drejtë nuk vjetërsohet (parashkruhet).

Pronësia e përbashkët e bashkësisë familjare Këtu bëhet fj alë për pasurinë e cila në bashkësinë familjare, përveç bashkëshortëve dhe bashkëshortëve jashtëmartesorë, e fiton çdonjëri që ka mbushur 15 vjet. Kjo pasuri është pasuri e veçantë. Madhësia e pjesës së çdo anëtari vërtetohet në bazë të kontributit të anëtarëve që kanë marrë pjesë në fitimin e të drejtës së pronësisë, në varësi prej mundit të dhënë, fitimit, kujdesit për pasurinë etj.

128

Аna Axhievska

2.2.3. PRONËSIA NË ETAZHE (KATE)

Objekt i kësaj forme të pronësisë mund të jenë: banesat, ndërtesat, hapësirat, bod-rumet, garazhet dhe pjesë të tjera të veçanta të ndërtesave banesore dhe afariste që kanë dy ose më tepër banesa, gjegjësisht hapësira afariste, kur ata janë në pronësi të personave të ndryshëm fizik dhe juridik.

Pronësia etazhe paraqet një nën formë të veçantë të së drejtës së pronësisë dhe në vete përmban tre lloje të marrëdhënieve:

Të drejtat dhe detyrimet e pronarëve të pjesëve të veçanta të ndërtesës në lidhje me ato pjesë.

Të drejtat dhe detyrimet e pronarëve të pjesëve të veçanta të ndërtesës në lidhje me pjesët e përbashkëta të ndërtesës si tërësi.

Të drejtat dhe detyrimet e pronarëve të pjesëve të veçanta të ndërtesës në lidhje me tokën.

3. FITIMI, MBROJTJA DHE SHUARJA E TË DREJTËS SË PRONËSISË

Sipas Ligjit mbi pronësinë, e drejta e pronësisë fitohet:

sipas ligjit, në bazë të punëve juridike, me trashëgimi, me vendim të organit shtetëror (në mënyrë dhe në kushte të caktuara

me ligj).

E drejta e pronësisë realizohet në bazë të parimit të dispozicionit të lirë, me ku-fizime të domosdoshme të caktuara me Kushtetutën dhe Ligjin. Në rast të shkeljes së të drejtës së pronësisë, bartësi i të drejtës ka mundësi ta mbrojë të njëjtën, dhe në këtë aspekt Ligji mbi pronësinë i parasheh këto padi për mbrojtjen e të drejtës së pronësisë:

Padia pronësore për kthimin e sendit Si paditës në këto konteste çdoherë paraqitet pronari, ndërsa si i paditur është mbajtësi i sendit. Në këtë aspekt pronari duhet të provojë se ka pasur të drejtë të pronësisë mbi sendin të cilën kërkon ti kthehet dhe të provojë se sendi gjendet në pronësi faktike e të paditurit. E drejta për parashtrimin e kësaj padie nuk vjetërsohet (parashkruhet). Me këtë padi kërkohet të njihet paditësit e drejta e pronësisë dhe ti kthehet sendi në posedim.

129


Në lidhje me kthimin e sendit, me ligj bëhet dallimi midis mbajtësit të ndërgjegjshëm dhe mbajtësit të pandërgjegjshëm.

Mbajtësi i ndërgjegjshëm:

• pronarit ia dorëzon sendin së bashku me frutat e tij të cilat ende nuk janë mbled-hur,

• nuk është i detyruar që të paguaj kompensim për shfrytëzimin e sendit,• nuk përgjigjet për dëmtimin dhe humbjen e sendit që ka ndodhur gjatë mbajtjes së

tij,• ka të drejtë të kërkojë kompensim për shpenzimet e domosdoshme që i ka pasur

për mbajtjen e sendit, dhe nëse vlera e sendit është rritur, mund të kërkojë kom-pensim për shpenzimet e bëra,

• nëse mbajtësi i ndërgjegjshëm e ka zbukuruar sendin nga vetë dëshira e tij, dhe me këtë veprim është rritur vlera e sendit, në at rast nëse mund të ndaj pjesën e zbuku-ruar, mbajtësi i ndërgjegjshëm mund ta mbaj për vete.

Mbajtësi i pandërgjegjshëm:

• është i detyruar t’ia dorëzojë të gjitha frutat e mbledhura pronarit të sendit, dhe nëse frutat e mbledhura i ka shitur, harxhuar ose nuk i ka mbledhur, atëherë është i detyruar të kompensojë vlerën e frutave,

• është i detyruar që ta kompensojë dëmin, nëse sendi është dëmtuar ose shkatërruar,• mund të kërkojë kompensimin e shpenzimeve vetëm nëse ato shpenzime do ti

kishte pasur pronari kur sendi do te gjendej tek pronari,• mbajtësi i pandërgjegjshëm mund të kërkojë kompensim edhe për shpenzimet e tij

të dobishme vetëm nëse ato janë të dobishme edhe për pronarin e sendit,• ai ka të drejtë ta ndaj pjesën (nëse është e mundur) të cilën e ka zbukuruar me vet

dëshirën e tij, por nuk mund të kërkojë kompensim, nëse e njëjta nuk mundet të ndahet prej sendit pa u dëmtuar.

Mbajtësi i ndërgjegjshëm bëhet i pandërgjegjshëm prej momentit të dorëzimit të padisë, por pronari mund të dëshmojë se mbajtësi ka qenë i pandërgjegjshëm edhe para parashtrimit të padisë.

Padia e pronarit të supozuar (actio publiciana) Dallimi ndërmjet padisë Publiciana dhe padisë pronësore qëndron në atë se me padinë Publiciana nuk dëshmohet e drejta e pronësisë, por vetëm forcohet baza themelo-re për mbajtje. Pra, kjo padi është padi pronësore me bazë poseduese. Bazë për kontestin në këtë rast paraqet baza e posedimit, gjegjësisht kundërshtohen bazat juridike për pose-dim të sendin. Paditës në këtë kontest është personi i cili pretendon se ka pronësi, ndërsa

130

Аna Axhievska

si i paditur paraqitet mbajtësi i sendit të kontestuar. Palët e këtij kontesti e dëshmojnë ligjshmërinë e posedimit të tyre, kështu për shembull, paditësi parashtron baza juridike për të dëshmuar se ka posedim të ligjshëm, ndërsa i padituri mund të shpreh kundërshtim. Të drejtë të padisë Publiciana ka personi i cili ka gjetur një send individualisht të caktuar me bazë juridike dhe në mënyrë ligjore, ndërsa pronari i supozuar ka të drejtë të kërkojë kthimin e saj, edhe prej mbajtësit të ndërgjegjshëm i cili nuk ka bazë juridike ose i cili ka një bazë shumë të dobët juridike. Kur, dy persona konsiderohen si pronarë të supozuar të një sendi të njëjtë, bazë më të fuqishme juridike ka personi i cili e ka fituar sendin me ngarkesë në krahasim me personin i cili e ka fituar sendin pa ngarkesë. Nëse bazat juridi-ke janë me të njëjtën fuqi, përparësi do të ketë personi tek i cili gjendet sendi.E drejta për parashtrimin e kësaj padie nuk vjetërsohet.

Padia për shkak të pengimit të drejtës së pronësisë (padia negatore) Këtë padi mund ta parashtrojë pronari ose bashkëpronari, gjegjësisht pronari i supozuar, kundër çdo personi të tretë që pengon ekzekutimin e të drejtës së pronësisë, gjegjësisht e shqetëson të drejtën e pronësisë në mënyra të tjera, dhe jo me marrjen e sendit.

Si pengim konsiderohet pengesa që shkaktohet në cilën do punë me anë të cilës pronari pengohet në ekzekutimin e autorizimeve pronësore. Këto pengesa duhet të kenë karakter kundërligjor, në të kundërtën, nuk ka kushte për padi negatore. Te kjo padi, paditësi nuk duhet ta dëshmojë të drejtën e tij të pronësisë, për arsye se qëllimi i kësaj padie është të mohohen pretendimet e të paditurit mbi sendin. Pra, me padinë kërkohet të ndalohet shqetësimi. Nëse me këtë shqetësim shkaktohet dëmi, pronari ka të drejtë të kërkojë dëmshpërblim.

4. HUMBJA E TË DREJTËS SË PRONËSISË

Prona si e drejtë subjektive sendore humbet në më tepër mënyra:

me kalimin e të drejtës së pronësisë prej njërit subjekt te subjekti tjetër, me braktisjen e sendit, me shkatërrimin e sendit, me ndërprerjen e ekzistimi të bartësit të pronësisë.

131


Kur një person ka pronësi mbi sendin, pronësia e tij humbet kur subjekti tjetër e fiton pronësinë mbi atë send. Prona e bartësit të deritashëm humbet me kalimin e sendit te bartësit tjetër me anë të fitimit origjinar në raste të parapara me ligj (për shembull: kri-jim i sendit të ri, mirëmbajtja, eksproprijimi dhe të ngjashme), gjegjësisht me anë të fiti-min derivativ, gjegjësisht me anë të trashëgimisë (me vdekjen e trashëgim lënësit ose me shpalljen e trashëgim lënësit për të vdekur).

Pronësia mund të humbet atëherë kur bartësi i tij e braktisë sendin. Sendi kon-siderohet si i braktisur atëherë kur pronari në mënyrë të padyshimtë e shpreh vullnetin e tij se nuk do ta mbajë më sendin, që në të vërtetë, nënkupton denoncimin (heqje dore) e njëanshëm prej pronësisë nga ana e bartësit të tij. Me humbjen fitohet pronësia shtetërore. Kjo mënyrë e humbjes së pronësisë quhet braktisje (në latinisht derelictio).

Me shkatërrimin e sendit që është objekt i të drejtës së pronësisë nënkuptojmë edhe humbjen e pronësisë si të drejtë subjektive sendore.

Në këtë aspekt, shkatërrimi i sendit mund të bëhet në disa mënyra:

• Me konsumimin e sendit, nëse e njëjta është e konsumuar,• Me shkatërrimin e sendit nga pronari i tij ose nga ndonjë subjekt tjetër,• Për shkak të veprimit të forcës së lartë.

Pronari e ruan (mban) pronësinë mbi mbetjet e sendit të shkatërruar.

Pronësia humbet me shuarjen e personit fizik ose juridik si bartës i tij. Kur bartës është personi fizik, pronësia humbet me vdekjen ose shpalljen e tij për të vdekur, në të ci-lin moment me anë të fuqisë ligjore pronësia kalon te trashëgimtarët, gjegjësisht te shte-ti, nëse nuk ekzistojnë trashëgimtarë. Kur si bartës paraqitet personi juridik, pronësia e tij humbet me shuarjen e tij si person juridik, dhe pronësia e tij kalon te subjekti i caktuar me statutin ose rregullat e personit juridik.

132

Аna Axhievska

PËRMBLEDHJE

Pronësia mund të përcaktohet si nocion ekonomik dhe si nocion juridiko civil. Në kuptimin ekonomik pronësia përcakton përvetësimin e plotë të sendit. Shfrytëzimi i sendit, nënkupton realizimin e vlerës së shfrytëzimit të sendit. Disponimi me sendin, nënkupton realizimin e vlerës së qarkullimit të sendit. Si një nocion juridiko civil, pronësia paraqet marrëdhënie juridike sendore ndërmjet dy palëve, prej të cilave njëra palë është bartës i të drejtës së pronësisë (subjekt i caktuar), derisa palën tjetër e përbëjnë numër i pacaktuar i subjekteve të së drejtës civile të cilët duhet të përmbahen prej shkeljes së të drejtës së pronësisë. Forma themelore të së drejtës së pronësisë në Republikën e Maqedonisë janë: pronësia private, shtetërore dhe pronësia e njësive të vetëadministrimit lokal. Forma të tjera të së drejtës së pronësisë janë: bashkëpronësia, pronësia e përbashkët dhe pronësia në etazhe (kate).


1. Sqaroni pronësinë si një kategori juridiko civile.2. Cilat janë elementet e të drejtës së pronësisë?3. Sqaroni karakteristikat e pronësisë si e drejtë subjektive sendore.4. Cilat janë format themelore të së drejtës së pronësisë në Republikën e Maqedonisë?5. Cilat janë nën format e të drejtës së pronësisë?6. Cilat janë llojet e padive për mbrojtjen e të drejtës së pronësisë?7. Në sa mënyra humbet e drejta e pronësisë?

133


USHTRIME:

Grupi i parë

Analizoni dhe diskutoni për format themelore të së drejtës së pronësisë në Republikën e Maqedonisë.

Grupi i dytë

Analizoni dhe diskutoni për nën format e të drejtës së pronësisë në Republikën e Maqedonisë.

134

Аna Axhievska

�

�

PËRMBAJTJA E KAPITULLITNocioni, subjektet, objektet dhe përmbajtja e

posedimit

Llojet e posedimit

Fitimi, mbrojtja dhe humbja e posedimit

TERMAT KRYESORE

Posedimi Pushteti faktik Pushteti juridik Posedimi i tërthortë Posedimi i drejtpërdrejtë Subjekti i posedimit Bashkë posedim Posedim i përbashkët Posedim i drejtë Posedim me të meta Vetëndihma

QËLLIMET E TEMËS:

Ta kuptojë posedimin si një pushtet faktik mbi

sendet; Të identifi kojë subjektet

dhe objektet e posedimit; Ti njohë dhe ti

klasifi kojë llojet e posedimit;

Ti kuptojë mënyrat e fi timit të posedimit,

mbrojtjen, si dhe humbjen e tij.

135


KREU IXPOSEDIMI

1. NOCIONI, SUBJEKTET, OBJEKTET DHE PËRMBAJTJA E POSEDIMIT

NOCIONI I POSEDIMIT

Sistemi juridik i RM ne lidhje me thelbin e posedimit, bazohet në koncepcionin objektiv (modern) për posedimin. Posedimi paraqet pushtetin faktik mbi një send, për dallim nga pronësia e cila paraqet pushtetin juridik. Pushteti faktik ekziston që të realizo-het interesi pasuror i poseduesit i cili demonstron ekzistimin e vullnetit të poseduesit si subjekt i posedimit.

Posedimi mund të jetë:

i tërthortë, i drejtpërdrejt.

Posedim të tërthortë të sendit ka personi i cili pushtetin faktik mbi sendin e reali-zon nëpërmjet personit tjetër (të cilit në bazë të uzufruktit, kontratës për qira të banesës, ruajtjes apo të ndonjë pune tjetër juridike e ka dhënë sendin në posedim të drejtpërdrejt).

Posedim të drejtpërdrejt të sendit ka çdo person i cili në mënyrë të drejtpërdrejt (direkt) e kryen pushtetin faktik mbi sendin.

SUBJEKT I POSEDIMIT

Subjekt i posedimit mund të jetë çdo person fizik dhe juridik, i cili ushtron push-tet të drejtpërdrejt mbi sendit që është objekt i posedimit, si dhe subjekti që pushtetin fak-tik e ushtron nëpërmjet subjektit tjetër të cilit ia ka dorëzuar sendin (servitut real, kont-rata për dhënien me qira të banesës, ruajtje, huapërdorje dhe të ngjashme). Gjithashtu, subjekte të posedimit mund të jenë më tepër persona fizik dhe juridik të ashtuquajtur bashkë posedues (posedim i përbashkët).

136

Аna Axhievska

Bashkë poseduesit mund ta ushtrojnë pushtetin faktik njëkohësisht ose në mënyrë reciproke, si dhe çdonjëri në mënyrë të veçantë ose të njëjtit së bashku e ushtrojnë pushte-tin faktik ndaj sendit, që paraqet objekt të posedimit.

OBJEKT I POSEDIMIT

Objekt i posedimit është çdo send në kuptimin juridiko sendor, i cili gjendet në qarkullim juridik. Sendet jashtë qarkullimit juridiko civil, të mirat në përdorim të përgjithshëm dhe të mirat e tjera në interes të përgjithshëm nuk janë objekt i posedimit. Objekt i posedimit mund të jetë sendi i plotë ose pjesa reale e saj.

Posedimi mbi sendin e përbërë i përfshin të gjitha pjesët (sendet aksesore) e sen-dit. Në rastin kur pjesa përbërëse e sendit të përbërë do të ndahet nga sendi i plotë, pose-dimi mbi atë pjesë edhe më tej do të vazhdon.

Në sendet përmbledhëse si sende të përbëra, posedues është ai subjekt i cili reali-zon pushtet faktik mbi sendin individual si pjesë përbërëse e sendit të përbërë.

Objekt i posedimit mund të jetë edhe e drejta (e drejta e servitutit, e drej-ta e ngarkesës reale, e drejta e detyrimeve e cila rrjedh prej kontratës për qira ose për huapërdorje). Me posedim të së drejtës LPDTS nënkupton ekzekutimin (kryerjen) faktik të përmbajtjes së drejtës së servitutit real në marrëdhënie me patundshmërinë.

PËRMBAJTJA E POSEDIMIT

Shkenca, njëjtë sikurse edhe e drejta objektive, posedimin e përcakton si pushte-tin e njeriut mbi një send, pavarësisht nga fakti nëse personi i cili e ushtron pushtetin i takon ose jo pushteti (fuqia). Megjithatë në përcaktimi shkencor të sendit autorët me të drejtë konstatojnë se pushteti faktik i sendeve çdoherë duhet të përmbajë edhe vullnetin minimal në mënyrë që sendet të shfrytëzohen në interes të tij, pa marrë parasysh se çfarë është kualiteti i atij vullneti për shkak se ushtrimi i pushtetit duhet të mbaj me vete dhe të shfrytëzojë efekte pasurore.

137


2. LLOJET E POSEDIMIT

Sipas Ligjit mbi pronësinë, ekzistojnë më tepër lloje të posedimit të klasifikuara si-pas disa kritereve të caktuara.

Sipas raportit hapësinor ndërmjet poseduesit dhe sendit, posedimi mund të nda-het në posedim të tërthortë dhe të drejtpërdrejt. Posedimi i drejtpërdrejt është ai pose-dim i cili paraqitet atëherë kur poseduesi vet e ushtron pushtetin faktik mbi sendin (për shembull, pronësinë e banesës në të cilin jeton). Posedim i tërthortë është ai posedim i cili paraqitet atëherë kur poseduesi e ushtron pushtetin faktik nëpërmjet një subjekti tjetër (për shembull, te kontrata për qira, qiramarrësi disponon me posedim të drejtpërdrejtë, ndërsa qiradhënësi të tërthortë).

Sipas kriterit për prejardhjen e posedimit, posedimi mund të jetë origjinar dhe derivativ. Posedimi origjinar është ai posedim i cili nuk varet nga vullneti i poseduesit të mëparshëm, gjegjësisht i cili fitohet me formimin e pushtetit faktik mbi sendin. Prona-ri mendon se ka të drejtë të pavarur që të qeverisë me sendin. Posedim derivativ është ai posedim i cili fitohet me shprehjen e vullnetit, me kontratë të poseduesit paraprak (për shembull, qiramarrësi posedimin e drejtpërdrejt të vet e kryen prej posedimit të pronarit).

Posedimi i sendit – Nëse objekt i posedimit është një send (pjesët e tij përbërëse që janë të inkorporuar dhe të pa inkorporuar në atë send, në pjesë të sendit, te sendi i dorës së dytë) atëherë bëhet fj alë për posedimin e sendit. Posedimi i sendit njihet edhe si pose-dim pronësor, për arsye se poseduesi i tij ushtron pushtet faktik mbi sendin, i cila sipas in-tensitetit përgjigjet të drejtës së pronësisë.

Posedimi i të drejtës – paraqet posedim të sendit por në këtë rast pushteti faktik i ushtruesit të posedimit e të drejtës është më e ndryshëm dhe më e ngushtë se ajo që ekzis-ton te pronësia. Në doktrinën juridike posedimi i të drejtës përcaktohet si ekzekutim fak-tik i përmbajtjes së ndonjë të drejte. Posedimi i të drejtës mund të paraqitet si: posedim burimor i të drejtës (kur nuk varet nga vullneti i huapërdorjes së patundshmërisë) dhe si posedim derivativ i të drejtës (atëherë kur poseduesi i patundshmërisë të privilegjuar në marrëveshje me poseduesin e patundshmërisë së privilegjuar, kryen veprime në lidhje me patundshmërinë e privilegjuar).

Posedim individual, bashkë posedim dhe posedim i përbashkët – Sipas rrethanës nëse ana e poseduesit është e thjeshtë ose e përbërë, posedimi mund të jetë individual ose posedim i shumicës (bashkë posedim dhe posedim i përbashkët).

Kur pushteti faktik i sendit (ose pjesë të sendit ose të drejtës) ushtrohet nga një person fizik ose juridik, atëherë bëhet fj alë për posedim individual. Kur pushtetin faktik të sendeve njëkohësisht ose në mënyrë reciproke e ushtrojnë më tepër persona, atëherë bëhet fj alë për bashkë posedim.

138

Аna Axhievska

Kur pushtetin faktik të sendit ose të drejtës nuk mund ta ushtrojnë veç e veç shu-mica e poseduesve, atëherë bëhet fj alë për posedim të përbashkët.

Sipas asaj nëse pas posedimit ekziston ose jo ndonjë bazë juridike të vlefshme, posedimi mund të jetë: i ligjshëm dhe i paligjshëm. Posedim i ligjshëm është ai pose-dim, nëse ekziston bazë juridike e vlefshme për fitimin e të drejtës së posedimit. Që të fi-tohet posedimi, përveç marrëdhënies juridike, nevojitet edhe dorëzimi i sendit (traditë), gjegjësisht nevojitet mënyra e fitimit të pushtetit faktik mbi sendin. I paligjshëm është ai posedim për të cilin nuk ekziston bazë juridike e vlefshme.

Sipas mënyrës së dorëzimit të sendit, posedimi mund të jetë i vërtetë (e drejtë) dhe i pavërtetë (me të meta). Posedimi është i ligjshëm nëse poseduesi ka pasur bazë ju-ridike të vlefshme për at posedim. Lloj i veçantë i posedimit të ligjshëm është posedimi i vërtetë. Ai nuk fitohet me forcë, me mashtrim ose me keqpërdorim të mirëbesimit. Po-sedimi i pavërtetë (me të meta) është ai posedim i cili fitohet me forcë, mashtrim ose me keqpërdorim të besimit (për shembull, blerësi i cili me anë të forcës ose mashtrimit i ka marr çelësat e automobilit për të cilin ka lidhur kontratë ka pasur bazë juridike të vlefshme ose posedim i pavërtetë-me të meta).

Sipas asaj nëse poseduesi ka ditur për mangësitë e posedimit të vet dallojmë pose-dim të ndërgjegjshëm dhe të pandërgjegjshëm. Posedim i ndërgjegjshëm ekziston atëherë kur poseduesi beson në bazën juridike të posedimit të vet edhe nëse nuk ka dijeni ose nuk mund ta dijë se sendi të cilin e mban nuk është i tij (për shembull, trashëgimtar i sendit që është vjedhur). Posedim i pandërgjegjshëm është ai posedim i cili paraqitet atëherë kur poseduesi ka ditur ose sipas rrethanave ka dashur të dijë se nuk ka autorizim për ta mbaj-tur sendin, dhe prapëseprapë e posedon atë (për shembull, vjedhësi i sendit të huaj).

Posedim trashëgues – E drejta e pronësisë mbi sendin fitohet me trashëgimi në momentin e vdekjes (latinisht derelictio), gjegjësisht në momentin e hapjes së testamentit e të vdekurit. Me aktin e vdekjes së trashëgim lënësit konsiderohet se posedimi i sendeve dhe të drejtave kalojnë prej trashëgim lënësit te trashëgimtari ashtu siç janë në momentin e vdekjes së tij, kështu që trashëgimtari bëhet posedues i sendeve dhe të drejtave në mo-mentin e vdekjes së trashëgim lënësit, edhe pse nuk e ka pushtetin faktik mbi to (fiksion juridik).

139


3. FITIMI, MBROJTJA DHE HUMBJA E POSEDIMIT

FITIMI I POSEDIMIT

Posedimi fitohet në këto mënyra:

origjinare, derivateve dhe me trashëgimi.

Në këtë aspekt poseduesi duhet të krijojë pushtet faktik mbi sendin dhe duhet të ekzistojë vullneti për ta poseduar të njëjtën. Vullneti i poseduesit mund të ekzistojë gjatë gjithë kohëzgjatjes së posedimit. Në qoft ë se mungon vullneti i poseduesit, atëherë nuk ek-ziston posedimi. Posedimi fitohet edhe me trashëgimi atëherë kur trashëgimtari bëhet po-sedues në momentin e vdekjes së trashëgim lënësit.

MBROJTJA E POSEDIMIT

Në sistemin juridik të Republikës së Maqedonisë mbrohet secili posedim. Ligji mbi pronësinë fl et për mbrojtjen nga pengimi i paautorizuar ose marrja e posedimit. Mbrojt-ja e posedimit realizohet me padi të veçanta poseduese (posesore) të cilat plotësisht dallo-hen nga paditë pronësore (petitore). Me paditë poseduese realizohet mbrojtja gjyqësore e posedimit të sendeve dhe posedimit e të drejtave.

Ekzistojnë disa lloje të padive poseduese, ato janë:

padia për shkak të pengimit ose marrjes së posedimit, padia për mbrojtjen e bashkë posedimit dhe posedimit të përbashkët, padia për mbrojtjen e posedimit të trashëgimtarëve.

Sipas të drejtës tonë, vetë ndihma është e lejuar kundër atij personi që në mënyrë të paautorizuar e shqetëson ose ia merr posedimin me kusht që në mënyrë kumulative të plotësohen këto kushte:

rreziku të jetë i drejtpërdrejtë (direkt), vetë ndihma të jetë e nevojshme (atëherë kur mbrojtja gjyqësore do të ishte joefikase), zbatimi i veprimeve të tij të mos jetë më i fortë se veprimet që paraqesin rrezikun.

140

Аna Axhievska

HUMBJA E POSEDIMIT

Shkenca humbjen e posedimit e kualifikon si:

Humbje absolute e posedimit Kjo ndodh me shkatërrimin e sendit atëherë kur absolutisht është e pamundur të ush-

trohet pushteti faktik mbi të.

Humbja relative e posedimitKjo ndodh kur në vendin e të mëparshmit ka posedues të ri, kur posedimi merret me

forcë, mashtrim ose me keqpërdorim të besimit, dhe nuk kërkohet mbrojtje.

PËRMBLEDHJE

Posedimi paraqet pushtetin faktik mbi sendin për dallim nga pronësia e cila paraqet pushtetin juridik. Subjekt i posedimit mund të jetë personi fi zik dhe juridik i cili në mënyrë të drejtpërdrejt ushtron pushtetin faktik mbi sendin, si edhe atëherë kur paraqiten më shumë persona fi zik dhe juridik (posedim i përbashkët). Objekt i posedimit është secili send që gjendet në qarkullim. Posedimi fi tohet në mënyrë origjinare (burimore), derivative dhe me trashëgimi. Mbrojtja e posedimit realizohet me padi të veçanta posesive.

141



1. Defi noni posedimin.2. Tregoni dallimin ndërmjet posedimit dhe pronësisë.3. Cili posedim është i tërthortë, dhe cili është i drejtpërdrejt?4. Kush mund të paraqitet si subjekt i veprës juridike?5. Çka mund të paraqitet si objekt i posedimit?6. Prej çfarë përbëhet përmbajtja e posedimit?7. Cili posedim është i ndërgjegjshëm, ndërsa cili i pandërgjegjshëm?8. Cili posedim është i ligjshëm, ndërsa cili është i paligjshëm?9. Bëj krahasimin ndërmjet posedimit të sendit dhe posedimit të së drejtës.10. Sqaroni posedimin e vërtetë (e drejta) dhe posedimin e pavërtetë (me të meta).11. Cili është dallimi ndërmjet humbjes absolute dhe relative të posedimit? 12. Numëroni paditë e posedimit për mbrojtjen e posedimit.

142

Аna Axhievska

��

PËRMBAJTJA E KAPITULLITE drejta e servitutit E drejta e pengut

TERMET KRYESORE

E drejta e servitutit Servituti real Sendi i privilegjuar Servitute personale E drejta e uzufruktit E drejta e pengut Debitori i lënë peng Kreditor i lënë peng Peng dore Hipoteka

QËLLIMET E TEMËS:

të kuptojë nocionin dhe thelbin e të drejtës së

servitutit; ti dallojë dhe ti

klasifi kojë llojet e servituteve;

të kuptojë krijimin dhe humbjen e servituteve; të kuptojë nocionin

e pengut si e drejtë subjektive sendore;

ti dalloj karakteristikat e të drejtës së pengut;

të dalloj hipotekën prej pengut të dorës.

143


KREU XTË DREJTA TË TJERA SENDORE

1. E DREJTA E SERVITUTIT

NOCIONI I SERVITUTIT

Sipas LPDTS, servituti paraqet të drejtën sendore (reale) mbi sendin e huaj, që përbëhet prej autorizimit të bartësit të sendit, që ta përdor sendin sipas vëllimit të cak-tuar dhe në mënyrë të caktuar, ndërsa pronari i atij sendi është i detyruar ta durojë atë ose mos të mos bëj asgjë.

Subjektet, gjegjësisht personat midis të cilëve krijohet e drejta e servitutit janë:

personi i cili ka autorizim për ta përdorur sendin e huaj, i quajtur bartës i të mirës së privilegjuar,

personi (pronari) i cili e duron atë, i cili quhet bartës i të mirës shërbyese.

Përmbajtja e kësaj të drejte sendore paraqet shfrytëzimin e sendit të huaj.

LLOJET E SERVITUTIT

Sipas kriterit nëse e drejta e servitutit krijohet për shkak të nevojave të një patundshmërie ose për shkak të nevojave të një personi të caktuar, ekzistojnë dy lloje të servituteve:

Servitutet reale, Servitutet personale.

SERVITUTET REALE Servitutin real e definojmë si të drejtë të pronarit të një pa lejimi (send i privileg-juar) që për nevojat e atij pa lejimi, të kryen veprime të caktuara mbi pa lejimin e prona-rit tjetër (sendit shërbyese) ose të kërkon prej pronarit të sendit shërbyes që të përmbahet nga kryerja e veprimeve të caktuara, të cilat veprime përndryshe do të kishte të drejtë ti

144

Аna Axhievska

ushtrojë në bazë të kompetencave të veta. Servituti real mund të përcaktohet si e drejtë e përhershme, për një kohë të caktuar ose për një periudhë të caktuar të vitit. Objekt i ser-vituteve reale janë sendet e paluajtshme, dhe ato paraqiten në disa lloje:

• servitute të fushave (sendi i privilegjuar është i natyrës bujqësore),• servitute shtëpiake (sendi i privilegjuar është ndërtesa banesore ose afariste),• servitute teknike dhe të komunikacionit (sendi i privilegjuar është i natyrës tekni-

ke dhe të komunikacionit).

Servituti duhet të ketë qëllim të arsyeshëm. Bartësi i tokës sunduese, duhet të sil-let në mënyrën me të cilën sendi shërbyes do të ngarkohet më së paku, ndërsa bartësi i tokës shërbyese nuk guxon të bëjë asgjë me të cilën do ta kishte pamundësuar ose do ta kishte rënduar kryerjen e servitutit. Pronari i sendit shërbyes ka të drejtë të kërkojë kom-pensim për servitutin e caktuar, gjatë së cilës pronari i sendit shërbyes dhe pronari i sen-dit të privilegjuar duhet të merren vesh për lartësinë e kompensimin. Nëse ata nuk arrijnë marrëveshje, atëherë lartësinë e kompensimit do ta caktoj gjykata me kërkesë të pronarit të sendit shërbyes, duke mbajtur llogari për të gjitha rrethanat. Servituti real mundet të formohet në tre mënyra:

• me anë të veprës juridike (me lidhjen e kontratës e cila vërtetohet para gjykatës ose te noteri si dhe me regjistrimin në regjistrin e caktuar publik),

• me vendim të gjykatës ose të ndonjë organi tjetër shtetërorë,• me mbajtje (nëse pronari i sendit të privilegjuar faktikisht e ka realizuar servitutin

në një afat prej 20 vjetëve, ndërsa pronari i sendit të shërbyer nuk e ka kundërshtuar këtë).

Ligji mbi pronësinë parasheh mundësi për mbrojtjen e të drejtës së servitutit real. Në qoft ë se pronari i sendit të privilegjuar në mënyrë të pambështetur është penguar në kryer-jen e servitutit real, me anë të padisë ai mundet të kërkojë ndërprerjen e kësaj pengese.

Servituti real ndërpritet në këto situata:

• Nëse pronari i sendit shërbyes e kundërshton ushtrimin e saj, ndërsa pronari i sen-dit të privilegjuar nuk e ka ushtruar të drejtën e tij tre vjet-një mbas një;

• Kur pronari i sendit shërbyes do të kërkojë të ndërpritet e drejta e servitutit real, kur sendi shërbyes do të bëhet i panevojshëm për përdorimin e sendit të privileg-juar;

• Me mbarimin e kohës së caktuar nëse e njëjta është formuar për kohë të caktuar;• Me humbjen e arsyes për të cilën është formuar servituti.

145


SERVITUTET PERSONALE Servituti personal e definojmë si të drejtë sendore mbi sendin tjetër me të cilën au-torizohet një person i caktuar, i cili është në një marrëdhënie të veçantë me pronarin e sen-dit të shfrytëzuar, ta përdorë sendin e tij në një mënyrë të caktuar, ndërsa pronari i atij sen-di duhet ta durojë at veprim.

Ekzistojnë tre lloje të servituteve personale:

• E drejta e uzufruktit (shfrytëzimi i frutave);• E drejta e përdorimit,• E drejta e banimit (apo bujtjes).

E drejta e shfrytëzimit të frutave Te e drejta e shfrytëzimit të frutave bartësi i tij (uzufrukuari) ka autorizim të shfrytëzojë plotësisht pa kompensim ndonjë send (send i shfrytëzuar) në përputhje me destinimin e tij, duke ia ruajtur thelbin.

Objekti i të drejtës së shfrytëzimit të frutave (uzufruktit) është - sendi i pa konsu-muar (i luajtshëm ose i paluajtshëm), më shumë sende të luajtshme –së bashku, si dhe e drejta që jep fruta. Subjektet e të drejtës së shfrytëzimit të frutave (uzufruktit) janë - prona-ri i sendit shfrytëzues, i cili duhet ta duroj shfrytëzimin e frutave (uzufruktin), dhe uzuf-rukuari, që është i detyruar të drejtën për shfrytëzimin e frutave ta realizojë me vëmendje të një shtëpiaku të mirë (nikoqiri). E drejta e shfrytëzimit të frutave fitohet në bazë të veprës juridike(kontratë, testament) si dhe me mbajtje.

E drejta e shfrytëzimit të frutave humbet me:

° Me kalimin e një kohe të caktuar (nëse vërtetohet për një periudhë të caktuar ko-hore);

° Me vdekjen ose mbarimin e uzufruktuesit;° Me kalimin e sendit shfrytëzues në pronësi të uzufruktuesit;° Me denoncimin (heqje dore) e uzufruktuesit;° Me shkatërrimin e sendit shfrytëzues.

E drejta e përdorimit E drejta e përdorimit është e drejta e përdorimit të sendit të huaj në kufijtë e ne-vojave të bartësit të asaj të drejte si dhe të anëtarëve të familjes së tij, pa ndryshuar thelbin dhe destinimin e sendit dhe pa nxjerrjen e ndonjë dobie tjetër pasurore prej saj.

146

Аna Axhievska

E drejta e banimit E drejta e banimit është e drejta e përdorimin të ndërtesës së huaj, banesës ose pjesëve të ndërtesës ose banesës - për banim dhe për nevojat e bartësit të së drejtës dhe anëtarëve të familjes së tij, si dhe të personave të tjerë për të cilët ai kujdeset.

2. E DREJTA E PENGUT

E drejta e pengut është e drejtë sendore mbi sendin e huaj me të cilin sigurohen kërkesat e kreditorit, nëpërmjet lënies peng të një sendi të caktuar ose të drejte që shkon në dobi të kreditorit, i cili është i autorizuar të disponojë me sendin e huaj, në mënyrë që pas kalimit të afatit të arritjes të kërkojë përmbushjen e kërkesës së tij prej vlerës së sen-dit ose të drejtës (me shitjen e sendit të lënë peng), para kreditorëve të tjerë që ndaj sen-dit ose ndaj të drejtës nuk kanë krijuar të drejtën e pengut, si dhe para kreditorëve që pas tij e kanë fituar të drejtën e pengut mbi at send.

Subjektet ndërmjet të cilave krijohet e drejta e pengut janë kreditori dhe debitori. Debitor pengu mund të jetë çdo person fizik dhe juridik i cili ka një borxh të caktuar në të holla ose ndonjë borxh tjetër, vlera e të cilit është e shprehur në të holla në raport me kre-ditorin e marrëdhënies së caktuar të detyrimeve ose ndonjë marrëdhënie tjetër. Kreditor pengu mund të jetë secili person fizik dhe juridik i cili ka një kërkesë të caktuar në të hol-la ose kërkesa të tjera, vlera e të cilave është e shprehur në të holla në raport me debitorin.

E drejta e pengut mund të krijohet në bazë të kontratës (e drejta kontraktuese e pengut), vendimit gjyqësor (e drejta e pengut gjyqësor) dhe në bazë të ligjit (e drejta e pen-gut ligjor).

Objekt i të drejtës së pengut mund të jenë:

sendet e lëvizshme, patundshmëritë, të drejta.

Në varësi të lëndës së pengut, dallojmë:

peng dore, hipoteka.

Dallimi ndërmjet pengut të dorës dhe hipotekës qëndron në faktin se lënda e pengut të dorës mund të jetë edhe sendi i luajtshëm, letra me vlerë, kërkesë e caktuar pasu-rore ose ndonjë e drejtë tjetër, derisa, lëndë e hipotekës mund të jetë vetëm patundshmëria.

147


E drejta e pengut shuhet në kushte dhe mënyrë të caktuara me ligj.

PËRMBLEDHJE

E drejta e servitutit paraqet të drejtë sendore mbi një send të huaj, e cila përbëhet prej autorizimeve të bartësit të tij ta përdorë at send në vëllim të caktuar dhe mënyrë të caktuar, ndërsa pronari i atij sendi është i detyruar ta durojë këtë gjë ose asgjë mos të bëj. Ekzistojnë servitute reale dhe personale. E drejta e pengut është e drejtë sendore mbi një send të huaj me të cilin sigurohet kërkesa e kreditorit me lënie në peng të një sendi të caktuar ose të drejte në dobi të kreditorit i cili është i autorizuar të disponojë me sendin e huaj në mënyrë që pas kalimit të afatit të arritjes të kërkojë përmbushjen e kërkesës së tij nga vlera e atij sendi ose të drejte. Dallojmë peng dore dhe hipotekë.


1. Defi noni të drejtën e servitutit.2. Ndërmjet cilëve subjekte krijohet e drejta e servitutit?3. Cilët janë llojet e servitutit?4. Si e defi nojmë servitutin real?5. Në sa mënyra mund të krijohet servituti real?6. Në cilat situata humbet servituti real?7. Defi noni servitutin personal.8. Cilat janë llojet e servitutit personal?9. Çka paraqet e drejta e pengut?10. Ndërmjet cilave subjekte krijohet e drejta e pengut?11. Në çfarë baze mund të krijohet e drejta e pengut?12. Cilat janë llojet e pengut në varësi të lëndës së pengut?

148

Аna Axhievska

��

�

�

PËRMBAJTJA E KAPITULLITNocioni i pronësisë intelektualeNocioni dhe llojet e të drejtave nga pronësia

industrialeE drejta e autorit

TERMAT KRYESORE

Pronësia intelektuale Pronësia industriale Reciprocitet diplomatik Reciprocitet faktik Patentë Dizajni industrial Markat tregtare Vepër e autorit

QËLLIMET E TEMËS:

Të fi tojë njohuri për nocionin dhe llojet e pronësisë

intelektuale; Ti dallojë të

drejtat e pronësisë intelektuale;

Ti kuptojë nocionet e drejta e autorit,

vepra e autorit dhe të drejtat e autorit;

Ti dallojë llojet e veprave të autorit;

Ta kuptojë domosdoshmërinë

e mbrojtjes së të drejtave të autorit.

149


KREU XIPRONËSIA INTELEKTUALE

1. NOCIONI I PRONËSISË INTELEKTUALE

Njeriu si person fizik krijon vepra të ndryshme në fushën e industrisë, shkencës, literaturës dhe artit. Të drejtat që rrjedhin nga ato aktivitete industriale janë objekt (lëndë) i mbrojtjes së pronësisë intelektuale.

Shikuar në përgjithësi, pronësia mund të kategorizohet në tre grupe të pronësisë, në varësi prej objektit të pronësisë, edhe atë:

pronësia mbi sendet e luajtshme, pronësia mbi sendet e paluajtshme, pronësia intelektuale.

Pronësia intelektuale ndahet në dy grupe të mëdha:

pronësia intelektuale, e drejta e autorit dhe të drejta të afërta (të fqinjëve).

Në ditët e sotme këtyre dy grupeve i shtohet edhe e drejta e konkurrencës së pan-dershme.

2. NOCIONI DHE LLOJET E TË DREJTAVE TË PRONËSISË INDUSTRIALE

Nocioni e drejta e pronësisë industriale ka më tepër kuptime:

• e drejta e pronësisë industriale në kuptimin objektiv,• e drejta e pronësisë industriale në kuptimin subjektiv,• e drejta e pronësisë industriale si shkencë juridike.

150

Аna Axhievska

Në kuptimin objektiv pronësia industriale definohet si një përmbledhje e rregul-lave juridike të cilat i normojnë marrëdhëniet juridike që janë në raport me veprat intelek-tuale në fushën e industrisë.

Në kuptimin subjektiv pronësia industriale definohet si e drejtë e krijuesit të veprës konkrete industriale, në fushën e industrisë, në raport me veprën e tij që pranohet nga e drejta objektive.

E drejta e pronësisë industriale si shkencë juridike merret me studimin e rregul-lave juridike dhe marrëdhënieve që krijohen në bazë të saj, si de lege lata dhe de lege fe-renda.

Subjekte, gjegjësisht bartës të drejtave të pronësisë industriale, janë persona ven-dor dhe të huaj fizik dhe juridik. Sipas dispozitave të LPI, personat e huaj fizik dhe juridik i gëzojnë të drejtat e njëjta sikurse personat fizik dhe juridik të vendit, nëse ato rrjedhin prej marrëveshjeve ndërkombëtare dhe konventave ose nga implementimi i parimit të re-ciprocitetit. Në këtë aspekt mund të fl itet për reciprocitet faktik dhe diplomatik.

Reciprociteti diplomatik mundësohet nëpërmjet marrëveshjeve ndërkombëtare të cilat e obligojnë (detyrojnë) Republikën e Maqedonisë. Një person i huaj i cili nuk gëzon mbrojtje të pronësisë industriale në kushte të reciprocitetit diplomatik, mundet të gëzojë mbrojtje në kushte të reciprocitetit faktik nëse ndërmjet shteteve është vendosur një re-ciprocitet i tillë (i huaji në Republikën tonë do të gëzojë mbrojtjen e pronësisë industriale vetëm në at rast kur shtetasi tonë do të gëzojë të drejtën e njëjtë).

LLOJET E TË DREJTAVE TË PRONËSISË INDUSTRIALE

Sipas Ligjit për pronësi industriale të Republikës së Maqedonisë, llojet e të drejta-ve të pronësisë industriale janë:

patentë, dizajni industrial, marka tregtare, marka për prejardhjen e produktit, marka gjeografike.

Të drejta të tjera të pronësisë industriale janë: përparimi teknik, fshehtësia tregta-re, know-how, modeli i dobishëm, emri i sferës, topografia e xhiros integrale.

Për të gjitha të drejtat e pronësisë industriale karakteristike është se ato mund të ndahen në dy grupe. Në grupin e parë bëjnë pjesë ato të cilat mbrohen me ligj (për shem-

151


bull, patenti, dizajni industrial dhe të ngjashme), ndërsa në grupin e dytë bëjnë pjesë ato të cilat nuk janë të regjistruara (për shembull, fshehtësia afariste tregtare).

PATENTI Sipas LPI, me anë të patentës mbrohen shpika në të gjitha fushat e teknikës dhe teknologjisë, e cila është një shpikje e re, që përmbajnë kontribut inventiv dhe e cila mund të aplikohet në industri.

Ekzistojnë më shumë lloje të patentave: patenti sekret, plotësues dhe i varur.

Me anë të patentin sekret të drejtë ekskluzive për të disponuar dhe për ta shfrytëzuar shpikjen sekrete ka institucioni i cili është përgjegjës për çështjet e mbrojtjes. Shpikësit (zbuluesit), i takon kompensim i njëhershëm për zbulimin, pa dallim nëse ajo përdoret për nevojat e mbrojtjes dhe në çfarë vëllimi përdoret e njëjta.

Bartësi i patentit themelor mund të parashtrojë fl etëparaqitje për patentë plotësues, kur ai ose personi i cili ia ka dorëzuar rezultatet e përsosjes, vjen deri te një shpikje më e përsosur. Patenti plotësues ka një kohëzgjatje të njëjtë sikurse ai themelor.

Me patentë të varur nënkuptohet ai patentë me të cilin mbrohet shpikja që nuk mundet të aplikohet në mënyrë të pavarur dhe për ndryshimin e të cilit është e domos-doshme njëkohësisht aplikim i shpikjes tjetër, e cila ka qenë më parë e mbrojtur me patentë.

DIZAJNI INDUSTRIAL Me të drejtën e dizajnit industrial mbrohen forma e jashtme, fotografia, vizati-mi, kontura, kompozicioni i ngjyrave, tekstura ose kombinimi i tyre që mund të bartet te ndonjë produkt i caktuar industrial ose zejtar, aq sa është e nevojshme për ti kënaqur kushtet e risisë dhe veçorisë. Ai shërben për ta kënaqur nevojën e të bukurës dhe të dobisë dhe gjendet diku ndërmjet shpikjes dhe artit të pastër.

MARKA TREGTARE Me markën tregtare mbrohet shenja e cila mund të prezantohet në mënyrë grafike dhe e cila është adekuate për të dalluar mallin ose shërbimet e një pjesëmarrësi në qarkul-lim, nga malli dhe shërbimet e një pjesëmarrësi tjetër në qarkullim. Me markën tregtare mbrohen shenjat dalluese, siç janë: fj alët, germat, numrat, fotografitë, vizatimet, kombini-met e ngjyrave, format tredimensionale. Marka tregtare ka një vlefshmëri prej 10 vjetëve prej ditës së parashtrimit të fl etëparaqitjes. Vlefshmëria e saj mund të zgjatet pafundësisht, edhe at për një periudhë prej 10 vjetëve, me kusht që bartësi i të drejtës gjatë vitit të fun-

152

Аna Axhievska

dit të vlefshmërisë 10 vjeçare, të paraqesë te Enti kërkesën për vazhdimin e vlefshmërisë së markës tregtare dhe ti paguaj taksat e nevojshme dhe shpenzimet e procedurës.

SHENJA PËR PREJARDHJEN E PRODUKTIT DHE MARKA GJEOGRAFIKE Emri gjeografik mbrohet me shenjën e prejardhjes së produktit dhe markës gjeog-rafike. Shenja për prejardhje është emri gjeografik i shtetit, regjionit ose vendit me të cilin përcaktohet produkti që ka prejardhjen e atij vendi dhe kualiteti dhe tiparet e posaçme të së cilit veçanërisht ose më përjashtim janë të kushtëzuara nga rrethina gjeografike, duke i përfshirë edhe faktorët natyror dhe njerëzor.

3. E DREJTA E AUTORIT

Termi e drejta e autorit rrjedh nga fj ala latine auctor, që do të thotë krijues.

E drejta e autorit ka tre kuptime:

e drejta e autori në kuptimin objektiv, e drejta e autori në kuptimin subjektiv, e drejta e autorit si shkencë.

Në kuptimin objektiv e drejta e autorit paraqet një përmbledhje të rregullave juri-dike të cilat i normojnë (përcaktojnë norma) marrëdhëniet shoqërore në raport me veprat intelektuale në fushat e letërsisë, shkencës dhe artit.

Në kuptimin subjektiv e drejta e autorit paraqet të drejtën e autorit (krijuesit) të veprës konkrete në fushën e shkencës, letërsisë dhe artit, në raport me krijimin e tij e cila pranohet nga e drejta objektive.

Përmbajtja e të drejtës së autorit në kuptimin subjektiv varet nga rregullat juridike e të drejtës së autorit në kuptimin objektiv. Duke u nisur nga përmbajtja dhe karakteristi-kat e të drejtës së autorit, në kuptimin subjektiv ajo i përfshin:

të drejtat pasurore që i përbëjnë të drejtat e veçanta për shfrytëzimin e veprës së au-torit (krijimin) të cilat barten në mes të gjallëve (inter vivos) dhe në rast të vdekjes (mortis causa), por janë të kufizuara në kohëzgjatje;

Të drejta morale ose personale të cilat i mbrojnë interesat personale të autorit (kri-juesit), nuk barten në mes të gjallëve, dhe pjesërisht barten në rast të vdekjes.

153


E drejta e autorit si shkencë merret me studimin e rregullave juridike dhe marrëdhënieve që krijohen në bazë të saj, edhe atë de lege lata dhe de lege ferenda, në kor-niza nacionale, historike, në mënyrë krahasuese edhe në planin ndërkombëtar.

AUTORI DHE VEPRA AUTORIALE

Një nga subjektet që gëzon mbrojtje juridike është autori. Autor llogaritet personi fizik i cili ka krijuar veprën autoriale. Ai person është krijues shpirtëror i cili gjatë krijimit të veprës autoriale bart individualitetin dhe origjinalitetin e tij.

Vepra autoriale është vepër individuale dhe intelektuale nga fusha e letërsisë, shkencës dhe artit, dhe nga fusha të tjera të krijimtarisë, pavarësisht nga lloji, mënyra dhe forma e shprehjes. Vepra autoriale konsiderohen veçanërisht: veprat letrare, puni-met shkencore, veprat gojore, veprat muzikore, veprat dramaturgjike, veprat e artit fi-gurativ, veprat arkitektonike, veprat fotografike dhe të ngjashme. Autorësia është e lid-hur me procesin psikik të krijimtarisë. Në krijimin e veprës autoriale mund të marrin pjesë sikur një, dy apo më tepër persona fizik. Kur vepra autoriale është krijuar nga një person fizik, atëherë ai quhet autor i veprës autoriale, ndërsa kur më tepër persona mar-rin pjesë në krijimin e veprës autoriale atëherë ata përcaktohen si bashkautor. Në këtë as-pekt më së paku dy persona fizik duhet të marrin pjesë me kontributin e vet intelektual në krijimin e veprës autoriale në mënyrë që të përcaktohen si bashkautor të veprës. Vep-rat e bashkautorëve duhet të formojnë një tërësi, me atë që bashkautorët duhet të kenë ide të përbashkët, koncepcionin e njëjtë, qëllimin e njëjtë në kuptimin e krijimit të veprës së përbashkët. Më së shpeshti, veprat autoriale të bashkautorëve paraqiten në këto forma: të dramës dhe muzikës, audio-vizuale dhe televizive.

Autor i supozuar është ai person emri i të cilit në mënyrë të zakonshme është i shënuar në veprën autoriale. Ky supozim vlen deri sa nuk dëshmohet e kundërta. Mund të ndodh që në veprën autoriale mos të caktohet emri i vërtetë i autorit por një emër i para-menduar – pseudonim. Në këtë rast nuk mundet të caktohet identiteti i autorit. Kjo vepër quhet vepër autoriale me pseudonim. Zakonisht kur emri i autorit nuk është përcaktuar në veprën autoriale, atëherë ato vepra quhen “vepra anonime”.

BARTËSIT E TË DREJTËS SË AUTORIT

LDA dhe konventat ndërkombëtare të cilat e rregullojnë të drejtën e autorit dhe të drejtat e afërta, parashikojnë mundësinë, që autori si bartës burimor i autorizimeve mo-rale dhe pasurore të mund një pjesë të këtyre autorizimeve ti bartë te personi tjetër fizik ose juridik. Ai person, në at rast bëhet bartës i të drejtës së autorit si dhe subjekt i mbrojt-jes juridike të autorit. Me bartjen e autorizimeve të transferuara juridiko pronësore, autori i humb cilësinë e bartësit të atyre autorizimeve, por asnjëherë nuk i humb autorizimet që

154

Аna Axhievska

lidhen me personalitetin e tij, gjegjësisht autorizimet juridike personale. Bartës i të drejtës së autorit mund të jetë personi fizik dhe juridik – shtëpia botuese, teatri, radiotelevizioni, galeria, firma kompjuterike, fakulteti dhe të ngjashme.

Bartës i të drejtave autoriale, mund të bëhet në bazë të:

kontratës (kontrata lidhet ndërmjet autorit dhe personit tjetër fizik ose juridik i cili në moment bëhet bartës i të drejtës autoriale);

në bazë të ligjit (sipas dispozitave ligjore), me trashëgimi (në dy mënyra, e para - trashëgimtarët ligjor i trashëgojnë ato

të drejta të cilat i parasheh Ligji për trashëgimi dhe LDA dhe e dyta - autori i përcakton trashëgimtarët me testament të veprës autoriale të tij).

PËRMBAJTJA E TË DREJTËS SË AUTORIT

E drejta e autorit është e drejtë unike dhe e pandarë nga vepra juridike, e cila përmban autorizime juridike personale (të drejta morale), autorizime të veçanta pronësoro juridike (të drejta materiale) dhe autorizime të tjera të autorit (të drejta të tjera. Të drejtat morale i kanë të garantuar si autorët vendor, ashtu edhe ato të huaj. Pra-nimi i autorësisë paraqet një autorizim juridik personal i autorit dhe ajo paraqet bazë për autorësinë, kundërshtimin e plagjiatit të veprës së tij.

Autori ka të drejta morale: të vendosë nëse, kur dhe si për herë të parë do të botohet vepra e tij, të vendosë se a do të përmendet autorësia e tij gjatë shpalljes së veprës dhe me

çfarë shenje, të kërkojë që gjatë çdo shfrytëzimi të veprës të përmendet emri i tij, pseudonimi

ose ndonjë shenjë tjetër, të kërkojë mbrojtjen e tërësisë së veprës dhe të kundërshtojë çfarëdo deformim,

gjymtim ose ndryshim të veprës së tij, të kundërshtojë çdo shfrytëzim të veprës që mund ti bëj dëm personalitetit të tij,

nderit dhe autoritetit të tij, ta ndryshojë veprën, në qoft ë se me atë nuk prishen të drejtat e fituara prej perso-

nave të tjerë.

Të drejtat materiale i mbrojnë interesat pasurore të autorit. Shfrytëzimi i veprës autoriale lejohet kur autori e ka bartur të drejtën materiale të autorit. Autori ka të drejtë ekskluzive materiale ta përdorë veprën e tij dhe të lejojë ose të ndalojë përdorimin e veprës për: botimin, riprodhimin, distribucionin, qiranë, ekspozimin publik, lajmërimin publik dhe përpunimin e saj.

155


Përveç të drejtave materiale dhe jo materiale ekzistojnë edhe të ashtuquajtura vep-ra tjera të autorit. Ato bartin shenja e të drejtave materiale dhe morale të autorit. Këto të drejta janë: e drejta për qasje në veprat autoriale, e drejta e trashëgimisë, e drejta e kom-pensimit dhe të ngjashme.

MBROJTJA E TË DREJTAVE AUTORIALE

Ligji për të drejtën autoriale parashikon mbrojtje qytetare juridike dhe ndëshkuese juridi-ke të drejtës autoriale.

Mbrojtja qytetare-juridike të drejtës autoriale

Neni 87 nga LPA përcakton se personi e drejta autoriale pronësore ose morale e të cilit është konfirmuar, mundet të kërkojë mbrojtje të drejtës së vet dhe kompensim të dënimit i cili i është shkaktuar me atë shkelje. Për shkeljen e të drejtës autoriale para së gjithash mundet të fl itet, nëse një person nuk e pranon autorësinë e krijuesit ndaj veprës që ky e ka përgatitur. Më tutje, për shkeljen e të drejtës autoriale mundet të fl itet edhe pse një shfrytëzues shfrytëzon veprën autoriale, kurse me këtë rast nuk e emëron autori në atë vepër në mënyrë të zakonshme. Për shkelje do të fl itet se si një shfrytëzues shfrytëzon veprën autoriale pa lejen e autorit, përkatësisht shfrytëzimin e bën pa bazë juridike. Por, për shkelje mundet të fl itet edhe pse për shfrytëzimin është marrë leje nga autori, por me këtë rast shfrytëzuesi i ka tejkaluar autorizimet e kontraktuara. Por në të gjitha rastet e përmendura por edhe të ngjashme të shkeljes së të drejtës autoriale, bartësi i asaj të drej-te do të mundet të kërkojë mbrojtje juridike, kjo do të thotë mundet me padi të kërkojë mënjanimin e të drejtave të veta autoriale, si ato morale ashtu edhe pronësore. Me këtë rast munden të paraqiten llojet në vazhdim të padive:

Padi për përcaktimin e ekzistimit të së drejtës autoriale Padi për shkak të shqetësimit të së drejtës autoriale Padi për kompensimin e dëmeve

Mbrojtja ndëshkuese-juridike të drejtave autoriale

LPA parashikon edhe mbrojtje ndëshkuese-juridike të drejtës autoriale. Shkelje të caktuara të drejtës autoriale, LPA i kualifikon si veprime të pa lejuara, me ç’rast disa prej tyre janë kualifikuar si vepra penale disa si tejkalime ekonomike, kurse disa si kundërvajtje.

Veprat penale kundër të drejtës autoriale janë:-kur një person me emrin e vet apo me emrin e dikujt tjetër do të botojë, paraqesë, kryejë apo transmeton vepër të huaj autoriale;-kur një person në mënyrë të palejuar do të vendos pjesë nga vepra e huaj autoriale në veprën e vet autoriale;-kur një person deformon, sakaton apo në mënyrë tjetër ndryshon veprën e huaj autoriale;-kur një person pa leje të autorit do të botojë, përkthejë, reprodukojë, paraqet veprën e mbrojtur me LPA.

156

Аna Axhievska

PËRMBLEDHJE

Të drejtat që dalin prej aktiviteteve intelektuale të njerëzve janë objekt i mbrojtjes së pronësisë intelektuale. Ajo ndahet në dy grupe të mëdha: pronësia intelektuale dhe të drejtat e autorit dhe të drejtat e afërta. E drejta e pronësisë intelektuale është përmbledhje e rregullave juridike të cilat i normojnë marrëdhëniet juridike në lidhje me veprat intelektuale në fushën e industrisë. Ajo paraqet të drejtën e krijuesit të veprës konkrete intelektuale, në fushën e industrisë, në lidhje me veprën e tij e cila pranohet nga e drejta objektive. E drejta e autorit paraqet një përmbledhje të rregullave juridike të cilat i normojnë marrëdhëniet shoqërore në lidhje me veprat intelektuale në fushën e letërsisë, shkencës dhe artit. E drejta e autoriale është e drejtë e autorit ndaj veprës konkrete autoriale, në lidhje me veprën e tij, dhe e cila pranohet nga e drejta objektive. Autor është personi fi zik, krijues shpirtëror i cili gjatë krijimit të veprës autoriale bartë individualitetin dhe origjinalitetin e tij. E drejta autoriale është e drejtë e veçantë e cila përmban autorizime juridike personale, pronësoro juridike dhe autorizime të tjera të tij.

PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE:1. Çka paraqet objekt i mbrojtjes së pronësisë intelektuale?2. Sa kuptime ka e drejta e pronësisë intelektuale?3. Kush mund të jetë bartës i të drejtave të pronësisë industriale?4. Çka paraqet reciprociteti diplomatik, e çka ai faktik?5. Cilat janë llojet e të drejtave të pronësisë industriale?6. Sqaroni patentën.7. Sqaroni dizajnin industrial.8. Çka mbrohet me markën tregtare?9. Çka paraqet vepra autoriale?

USHTRIME:

Përgatitni një projekt me të cilin do ti përkufi zoni llojet e të drejtave të pronësisë industriale. Përmendni shembuj për patentën, dizajnin, markën tregtare etj;

Analizoni veprën autoriale si një vepër intelektuale dhe përcaktoni përmbajtjen e të drejtës autoriale.

157


(PROGRAMI I ZGJEDHOR)

PJESA E II

BAZAT E SË REJTËS

PRIVATE

158

Аna Axhievska

��

PËRMBAJTJA E KAPITULLITNocioni dhe rëndësia e të drejtës detyrimoreMarrëdhënie juridike të detyrimeveKontrata e detyrimeveLlojet e kontratave Marrëdhënie të tjera të detyrimeveNdryshimet në marrëdhëniet e detyrimeveMarrëdhëniet e detyrimeve që krijohen me

shkaktimin e dëmit

TERMAT KRYESORE

Marrëdhënia juridike e detyrimit Kreditori dhe debitori Përputhshmëria e vullneteve Kauza (baza) Lënda dhe çmimi Blerësi dhe shitësi Huadhënësi dhe huamarrësi Kryegjëja Kamata Qiradhënësi dhe qiramarrësi Qiraja Dhuratëdhënësi dhe dhuratëmarrësi Garantuesi Huadhënësi dhe hua përdorësi Mangësi juridike dhe materiale Depozita Ortakëria CedimiCedenti dhe cesionar (përfi tues)

QËLLIMET E TEMËS

Të fi tojë njohuri për marrëdhëniet juridike të

detyrimeve dhe për kontratat;Ta kuptojë nocionin, ele-

mentet, përmbajtjen dhe rëndësinë e kontratave:

- kontrata për shitje,- kontrata për hua,- kontrata për qira,- kontrata për qira të banesës,- kontrata për vepër,- kontrata për dhuratë,- kontrata për garanci,- kontrata për huapërdorje,- kontrata për depozitë,- kontrata për ortakëri,- kontrata për mbajtje të përjetshme;

Ti kuptojë ndryshimet që krijohen në marrëdhëniet e detyrimeve;

Ti kuptojë marrëdhëniet e detyrimeve që krijohen me shkaktimin e dëmit.

159


KREU IE DREJTA DETYRIMORE DHE DËMSHPËRBLIMI

1. NOCIONI DHE RËNDËSIA E TË DREJTËS DETYRIMORE

E drejta detyrimore është pjesë e të drejtës civile e cila merret me rregullimin e marrëdhënieve juridike të detyrimeve. Përveç të drejtës së detyrimeve, pjesë përbërëse e të drejtës civile janë edhe e drejta sendore dhe e drejta trashëgimore.

Parashtrohet pyetja se cilat janë pikat e tyre të përbashkëta, dhe cilat janë dallimet midis disiplinave juridike të lartpërmendura që kanë rezultuar të jenë pjesë përbërëse e të drejtës civile, gjegjësisht të ekzistojnë si të drejta të veçanta në kuadër të të drejtës civile.

Pikë e përbashkët e këtyre të drejtave është ajo se ata i rregullojnë marrëdhëniet e subjekteve që paraqiten si rezultat i këmbimit të mallit dhe të hollave.

E drejta detyrimore, për dallim prej të drejtës sendore dhe trashëgimore ka specifi-kat e tij. Ajo i dedikohet të drejtës së rregullimit të qarkullimit të vlerave. Me rregullat e veta e drejta e detyrimeve ndjek kalimin e të mirave dhe shërbimeve të caktuara prej pasurisë së njërit person te pasuria (prona) e personit tjetër. Ajo është e drejta e qarkullimit.

Pjesët e tjera e të drejtës civile (e drejta sendore dhe trashëgimore) merren me rre-gullimin juridik të vlerave të fituara.

E drejta detyrimore në raport me të drejtën sendore dhe trashëgimore relativisht është më rëndë e ndryshueshme. Por, pandryshueshmëria e të drejtave të detyrimeve nuk është absolute. Edhe ajo i përshtatet ndryshimeve të shoqërisë dhe ekonomisë.

Numri më i madh i normave e së drejtës detyrimore kanë karakter diapozitiv. Palët, në bazë të tyre, vet i rregullojnë marrëdhëniet e tyre, në varësi të nevojave të tyre. Vetëm një numër i vogël i marrëdhënieve të detyrimeve janë imperative, gjegjësisht të detyrueshme të përcaktuara me ligj. Të tilla janë, për shembull, normat ligjore sipas të ci-lave, prindërit kanë për detyrë të kujdesen për fëmijët e tyre, detyrimi (obligimi) ligjor që njëri bashkëshort të kujdeset për bashkëshortin tjetër nëse ai është i paaft ë dhe të ngjashme.

160

Аna Axhievska

E drejta detyrimore mund të definohet nga tri aspekte:

e drejta detyrimore si e drejtë objektive, e drejta detyrimore si shkencë juridike, e drejta detyrimore si e drejtë subjektive.

E drejta detyrimore si e drejtë objektive paraqet përmbledhje të normave juridike me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridike të detyrimeve. Ajo paraqet një përmbledhje të normave juridike me të cilat rregullohen marrëdhëniet ekonomiko shoqërore, të cilat e përbëjnë dinamikën e tyre.

E drejta detyrimore si shkencë juridike i studion marrëdhëniet juridike të detyri-meve, normat me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridike të detyrimeve dhe praktika juridike e detyrimeve.

E drejta detyrimore si një e drejtë subjektive paraqet një pjesë të përmbajtjes së marrëdhënies së detyrimit. Ajo e tërheq forcën e saj nga e drejta objektive e detyrime-ve dhe paraqet kornizë juridike në të cilën krijohet e drejta subjektive e detyrimeve. Ajo ndodh për bartësin e saj në momentin e krijimit të marrëdhënies së detyrimeve ndërmjet tij dhe palës tjetër të asaj marrëdhënie.

Për shembull:

Nëse dikush me veprimin e tij i shkakton dëm personit tjetër, ndërmjet tyre (atij dhe personit të cilit i shkaktohet dëmi) krijohet marrëdhënia e detyrimit me shkaktim të dëmit.

2. MARRËDHËNIET JURIDIKE TË DETYRIMEVE- subjektet, marrëdhënia e detyrimit dhe karakteristikat e tij -

Marrëdhënia e detyrimeve mund të definohet si një marrëdhënie pronësoro juri-dike në bazë të së cilit një person- kreditori ka të drejtë të kërkojë nga personi tjetër – de-bitori, që të sillet në mënyrë të caktuar:

ti jep ndonjë send, të kryej ndonjë veprim, të përmbahet nga ndonjë procedurë ose të durojë diçka.

161


NOCIONI I SUBJEKTEVE TË MARRËDHËNIES SË DETYRIMEVE

Subjektet e të drejtës civile vazhdimisht dhe në mënyrë masive krijojnë marrëdhënie juridike me rastin e ndonjë prone (pasurie). Marrëdhënie të tillë krijon udhëtari kur blen një biletë prej ndonjë kompanie ajrore, kur qytetari blen ndonjë pro-dukt në dyqan, kur qiramarrësi merr të holla me ose pa kamatë dhe të ngjashme. Në të gjitha këto raste palët krijojnë për vete detyrime (obligime). Detyrën që duhet ta kryej debitori quhet detyrim.

Në rastin e parë – udhëtari duhet ta paguan çmimin e transportit, ndërsa kompa-nia ajrore duhet ta transporton atë deri te vendi i caktuar.

Në rastin e dytë – blerësi duhet të paguan çmimin e lëndës, ndërsa shitësi duhet t’ia jep lëndën bazë.

Në rastin e tretë – qiramarrësi duhet ta kthejë shumën me ose pa kamatë, derisa qiradhënësi duhet t’ia dorëzojë të hollat qiramarrësit.

Marrëdhënie të këtilla në shoqëri ka më shume në qoft ë se në shoqërinë është më e zhvilluar prodhimtaria e mallrave, dhe në qoft ë se në mënyrë më të lirshme vepron ligji i vlerës. Këto marrëdhënie që nga koha romake, e më vonë në shoqërinë borgjeze dhe deri në ditët e sotme rregullohen me anë të ligjit dhe paraqesin marrëdhënie juri-dike. Nëse këto marrëdhënie prishen, atëherë palët kanë të drejtë mbrojtjeje nga rendi juridik.

Subjekte të marrëdhënies juridike të detyrimeve janë:

debitori, kreditori.

Debitori është pala e cila ka për obligim të jep diçka, të durojë ose të kryej diçka.

Kreditori është pala e cila kërkon prej debitori të kryej ndonjë veprim për atë, gjegjësisht të përmbahet prej ndonjë veprimi.

Në disa marrëdhënie të detyrimeve njëra palë posedon vetëm të drejta, ndërsa pala tjetër vetëm detyrime. Megjithatë në shumicën e marrëdhënie të detyrimeve palët kanë njëkohësisht edhe të drejta edhe detyrime, gjegjësisht në të njëjtën kohë sillen edhe si de-bitor edhe si kreditor. Rast të tillë kemi, për shembull, te kontrata për shitblerje. Kështu, në të njëjtën kohë shitësi ka për detyrim ta dorëzoj sendin e shitur, dhe ka të drejtë të kërkojë pagimin e çmimit blerës. Dhe e kundërta, blerësi ka për obligim ta paguaj çmimin, dhe ka të drejtë të kërkojë dorëzimin e mallit.

162

Аna Axhievska

KARAKTERISTIKAT E MARRËDHËNIES JURIDIKE TË DETYRIMEVE

Në bazë të definicionit të marrëdhënies juridike të detyrimeve dallojmë disa ka-rakteristika të saj. Ato janë:

Marrëdhënia e detyrimeve paraqet marrëdhënie juridike, gjegjësisht marrëdhënie që mbrohet me anë të aparatit të dhunës shtetërore. Kreditori, në bazë të marrëdhënies së detyrimeve ka të drejtë që nëpërmjet rrugës gjyqësore ti kërkojë debitorit ta përmbushë detyrimin, në qoft ë se nuk e bën atë vullnetarisht. Kjo do të thotë se marrëdhënia e detyrimeve është juridikisht e mbrojtur.

Marrëdhënia e detyrimeve është ajo marrëdhënia që paraqitet ndërmjet dy palëve (personave). Ato paraqiten në rolin e debitorit dhe kreditorit. Shprehjet debitor dhe kreditor përdoren për ti caktuar subjektet e marrëdhënies juridike të detyrimeve pavarësisht prej bazave nga të cilat ato krijohen. Në anën e debitorit dhe kreditorit mund të paraqitet një person, por nuk përjashtohet mundësia të ketë edhe më tepër persona në të dyja anët e tyre, apo një person në anën e debitorit/kreditori, ndërsa më tepër persona në anën tjetër të debitori/kreditori. Subjektet janë persona fizik dhe juridik ose njëkohësisht edhe persona fizik dhe juridik.

Marrëdhënia e detyrimit ka një përmbajtje të caktuar e cila përbëhet prej të drejtave dhe detyrimeve (obligimet) reciproke të personave pjesëmarrëse në marrëdhënien e detyrimit. Përmbajtja e marrëdhënies juridike të detyrimeve mund të jetë e ndryshme dhe është e tillë në varësi të qëllimit të cilën palët duan ta arrijnë. Te marrëdhënia e detyrimit që krijohet në bazë të kontratës për shitje kemi një qëllim, ndërsa te marrëdhënia që krijohet në bazë të kontratës për qira kemi qëllim tjetër dhe të ngjashme.

Objekti i marrëdhënies së detyrimeve është detyrimi i debitorit ndaj kreditorit, që të japë diçka, të bëj, të pësoj ose të përmbahet. Marrëdhëniet e detyrimeve për ob-jekt e kanë veprimin njerëzor, e cila përbëhet prej: dhënies (dare), bërjes (facere), mos bërjes (nonfacere) dhe pësimit (pati), që debitori duhet ti bëj në raport me kreditorin.

Marrëdhënia e detyrimeve ka karakter pasuror. Te marrëdhënia e detyrimeve nëse debitori nuk e përmbush në mënyrë vullnetare detyrimin e tij, atëherë kreditori ka të drejtë ta realizojë të drejtën e vet me forcë. Ai mund të iniciojë kontest gjyqësor, me kërkesë që gjykata ta detyrojë debitorin që në një afat të caktuar ta përmbush detyrimin e tij. Sanksionimi i debitorit ka karakter pasuror, gjatë së cilës sanksio-ni i ekzekutimit të detyrueshëm të borxhit e godet veçanërisht pasurinë e debito-rit, ndërsa jo edhe personalitetin e tij. Kjo do të thotë se marrëdhëniet e detyrimeve janë me karakter pasuror. Nëse kreditori pëson dëm, debitorit është i detyruar që ta kompensojë dëmin e shkaktuar. Ajo nuk mundet të ekzistojë nëse për debitori nuk do të kishte pasur ndonjë vlerë pasurore e cila, në fund të fundit, mund të shpre-het me të holla. Nuk është e nevojshme që objekti i marrëdhënies së detyrimeve ta zmadhojë pasurinë e kreditorit.

163


Për shembull:

Nëse një person i jep në shfrytëzim ndonjë objekt pa kompensim personit tjetër – në at rast ekziston një marrëdhënie e detyrimit, edhe pse me këtë veprim nuk zmad-hohet pasuria e huadhënësit.

Marrëdhënia e detyrimit është marrëdhënie relative. Kjo do të thotë se ajo krijohet dhe prodhon efekt juridik midis personave të caktuar – midis debitorit dhe kredito-rit. Me këtë marrëdhënie nuk preken interesat e personave të tretë që gjenden jashtë kësaj marrëdhënie. Pra, ata prodhojnë efekt inter partes.

Për shembull:

Te kontrata e huapërdorjes, huadhënësi detyrohet t’ia dorëzojë hua përdorësit objektin në huapërdorje, ndërsa ai ka të drejtë të kërkojë kthimin e objektit të huapërdorjes pas skadimit të afatit për të cilin është lidhur kontrata. E kundërta e kësaj, e drejta e hua e përdorësit përbëhet prej kërkesës për kthimin e objektit të tij, dhe dety-rimin që ta kthejë objektin pas shuarjes së kontratës.

3. KONTRATAT DETYRIMORE- nocioni, karakteristikat, forma -

NOCIONI I KONTRATËS DETYRIMORE

Kontratat janë punët më të rëndësishme juridike në të drejtën e detyrimeve. Kont-rata paraqet pajtim i vullnetit të dy palëve dhe ka për qëllim të krijoj, ndryshoj ose shu-aj një marrëdhënie të detyrimit.

Kontratat si instrumente juridike paraqiten në të gjitha degët e të drejtës civile, dhe më së shumti në të drejtën e detyrimeve.

Që të krijohet kontrata, nevojitet pajtimi i vullnetit të dy persona të cilët qu-hen palë kontraktuese. Në njërën anë paraqitet kreditori i cili fiton të drejtën të kërkojë prej palës tjetër – debitorit, të kryej ndonjë punë, të përmbahet prej ndonjë veprimi ose të dorëzoj ndonjë send, ndërsa pala tjetër – debitori të pajtohet me këto veprime.

Për marrëdhënien e detyrimit është i rëndësishëm fakti se vullnetet e palëve janë të lira. Palët vet e përcaktojnë përmbajtjen e kontratës vet, pa ndonjë ndërhyrje nga të tjerët. Nga ky parim kemi disa lëshime të cilat paraqiten si pasojë e ndërhyrjes së shtetit në lidh-

164

Аna Axhievska

jen e kontratave të detyrimit. Kontrata lidhet atëherë kur palët kontraktuese merren vesh për elementet kryesore (të qenësishme) të kontratës53”.

KARAKTERISTIKAT E KONTRATAVE DETYRIMORE

Kontratat kanë tre karakteristika thelbësore me të cilat dallohen prej mar-rëdhënieve tjera të detyrimeve.

Karakteristika e parë thelbësore e kontratave është karakteri i tyre i lirë(vullnetar). Ato munden të krijohen vetëm me pajtimin e vullneteve të palëve për përmbajtjen e tyre. Pajtimi i vullnetit është fakti themelor i detyrimeve i cili sjell deri te krijimi i kontrata-ve. Kontrata lidhet atëherë kur palët kontraktuese merren vesh për elementet kryesore të kontratës54”.

Karakteristika e dytë thelbësore qëndron në faktin se me kontratën mund të arri-hen tre efekte juridike të ndryshme:

me kontratën mund të krijohet detyrimi (obligimi), me kontratën mund të ndryshohet detyrimi i përhershëm, me kontratën mund të shuhet detyrimi i përhershëm dhe të krijohet një detyrim i ri.

Karakteristika e tretë e kontratave qëndron në faktin se te këto kontrata më së miri vjen në shprehje metoda e koordinimit si një metodë për rregullimin e marrëdhënieve të detyrimeve. Palët kontraktuese vet vendosin se a do të lidhin kontratën, me kë do të lidhin kontratë, cila është objekt i saj, çfarë do të jetë përmbajtja e saj dhe në cilën mënyrë do të shuhet kontrata. Me këtë karakteristikë të iniciativës së lirë, asnjëra nga palët nuk mund t’ia imponojë vullnetin e vet palës tjetër, gjatë së cilës duhet të arrihet vlera e tillë e shtimit. Me këtë arrihet barazia e palëve si një karakteristikë e metodës së koordinimit.

KUSHTET E PËRGJITHSHME PËR KRIJIMIN E KONTRATAVE

Nëse palët kontraktuese arrijnë pajtim të vullnetit për elementet e rëndësishme të kontratës, atëherë themi se është lidhur kontrata. Në këtë aspekt, për krijimin e kontrata-ve si një lloj i marrëdhënieve të detyrimeve medoemos duhet të përmbushen këto kush-te të përgjithshme:

aft ësia vepruese e palëve kontraktuese,

53 Neni 18, Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve.54 Neni 18, Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve.

165


pajtimi i vullnetit, ekzistimi i objektit të kontratës, kauza (baza) e kontratës, disa autorë e parashohin edhe formën kontratës.

Si kushte të veçanta konsiderohen kushti dhe afati si kushte të mundshme, plotësuese, të cilat nëse kontraktohen ose parashihen në mënyrë tjetër, mund të sjellin deri te disa modifikime të caktuara të kontratës.

4. LLOJE TË KONTRATAVE DETYRIMORE

Ekzistojnë më tepër lloje të kontratave detyrimore:

kontrata për shitje, kontrata për hua, kontrata për qira, kontrata për qira të banesës, kontrata për vepër, kontrata për dhuratë, kontrata për garanci (dorëzanisë), kontrata për huapërdorje, kontrata për depozitë, kontrata për ortakëri, kontrata për mbajtje të përjetshme (ushqim).

4.1. KONTRATA PËR SHITJE

- nocioni, karakteristikat, lidhja, elementet, forma, objekti, vonesa e palëve, të drejtat dhe obligimet e kontratës -

NOCIONI – KONTRATA PËR SHITJE

Kontrata për shitje është kontrata qendrore dhe më e rëndësishme për qarkulli-min e brendshëm dhe të jashtëm të mallit. Këmbimi i mallit nuk mundet të paramendo-het as në qarkullimin e brendshëm as në qarkullimin e jashtëm pa blerjen dhe shitjen. Kjo kontratë është më e vjetra dhe në të gjithë botën ka të njëjtin qëllim. Me kontratën për shitje shitësi detyrohet që objektin të cilin e shet t’ia dorëzoj blerësit, (kështu që blerësi të fitojë të drejtën e pronësisë), ndërsa blerësi detyrohet që shitësit t’ia paguaj çmimin.

166

Аna Axhievska

KARAKTERISTIKAT E KONTRATËS PËR SHITJE

Kontrata për shitje është kontratë konsensuale, joformale (formale), dyanshme e detyrueshme, ngarkuese, komutative, ekuivalente dhe kauzale.

konsesuale është për shkak se është lidhur në momentin e arritjes së pajtimit të palëve për sendin që shitet dhe për çmimin që paguhet.

joformale është për shkak se ajo mund të lidhet në cilën do formë, përveç se në ras-tet kur forma është e përcaktuar me ligj ose kur për të është arritur marrëveshje, dhe në këto raste paraqitet në formë formale.

e dyanshme e detyrueshme është, për arsye se prej saj rrjedhin të drejta dhe dety-rime si për shitësin ashtu edhe për blerësin si palë në kontratë.

ngarkuese për arsye se çdo palë për atë që e jep, nga pala tjetër fiton kundërvlerë përkatëse.

komutative për arsye se të drejtat dhe obligimet (detyrimet) e shitësit dhe të blerësit janë të njohura që nga momenti i lidhjes së kontratës.

ekuivalente është për arsye se të drejtat dhe obligimet që rrjedhin prej saj janë të barabarta ose përafërsisht të barabarta për palët në kontratë.

kauzale është për arsye se kauza për shitësin është fitimi i të drejtës së pronësisë për çmimin, ndërsa për blerësin fitim i të drejtës së pronësisë për sendin.

LIDHJA DHE ELEMENTET E KONTRATËS PËR SHITJE

Kontrata mund të lidhet midis palëve të pranishëm dhe të munguar të kontratës. Kur palët janë të pranishëm, nuk shkaktohen probleme gjatë lidhjes së saj, por kur kontra-ta lidhet midis palëve që mungojnë, atëherë mund të shfaqen probleme. Ekzistojnë katër teori që sqarojnë për atë se cili konsiderohet si moment i lidhjes së kontratës kur i njëjti lidhet në mungesë të palëve:

teoria e dërgesës, teoria e pranimit, teoria e marrëveshjes, teoria e njohurive.

Elementet e kontratës për shitje mund të jenë:

të qenësishme, të paqenësishme.

Elemente të qenësishme të kontratës për shitje janë objekti dhe çmimi. Objekti i kontratës për shitje është sendi i cili duhet të jetë në qarkullim, përndryshe nëse lidhet kontrata e shitjes për një send që është jashtë qarkullimit, atëherë ajo do të konsiderohet si kontratë e pavlefshme (nul).

167


Gjithashtu, mund të shiten edhe sende të ardhshme55”. Këtu bëhet fj alë për ato sende të cilat në momentin e lidhjes së kontratës ende nuk ekzistojnë, por që do të krijo-hen (do të përpunohen më së voni deri në momentin e arritjes së obligimit për dorëzimin e sendit). Nëse ato nuk krijohen deri në at moment, blerësi nuk është i detyruar ta blejë sendin.

Me çmim nënkuptojmë shumën e të hollave të cilin blerësi ia jep shitësit për mal-lin e dorëzuar, gjegjësisht për fitimin e të drejtën së pronësisë mbi sendin. Nëse çmimi nuk është i përcaktuar me kontratën për shitje, ndërsa kontrata nuk përmban informa-ta me ndihmën e të cilit do të mund të përcaktoheshe ajo, atëherë kontrata e tillë nuk ka efekt juridik.

Kur ekziston një situatë e tillë në ekonomi, blerësi është i detyruar ta paguaj çmi-min të cilin shitësi rregullisht e ka inkasuar gjatë lidhjes së kontratës.

Disa nga elementet e shumta të rëndësishme që bëjnë pjesë në grupin e elemente-ve të paqenësishme janë: koha, vendi, afati, mënyra e dërgimit dhe kualiteti i mallit që paraqet objektin e kontratës. Këto elemente do të bëhen të qenësishme nëse palët merren vesh që ato të parashihen si elemente të qenësishme në kontratë.

Përcaktimi i kohës, gjegjësisht momenti i lidhjes së kontratës është i rëndësishëm në disa aspekte:

kur krijohen të drejtat dhe detyrimet, llogaritja e afateve të obligimeve kontraktuese, afati i dërgimit të mallit.

Ndërsa, vend i lidhjes së kontratës është një aspekt i rëndësishëm për:

ekzekutimin e kontratës, përcaktimin e kompetencës tokësore në rast të kontestit midis palëve kontraktuese.

FORMA E KONTRATËS PËR SHITJE

Kontrata për shitje sipas rregullave lidhet në formë të shkruar, por mundet të lid-het edhe në formë gojore. Kontrata të cilat munden të lidhen në çfarëdo lloj forme janë kontrata joformale dhe për ato nuk kërkohet formë e paraparë me ligj.

Për dallim prej kontratave joformale për shitje kemi kontrata për shitje të cilat lid-hen në formë të shkruar dhe në formë të rreptë të paraparë me ligj, siç janë: kontrata për

55 Sipas nenit 445, Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve.

168

Аna Axhievska

shitjen e pasurisë të paluajtshme, kontrata për ndërtim dhe të ngjashme. Këto kontrata, në qoft ë se nuk janë të lidhura në formën e paraparë, ato nuk do të prodhojnë efekt juridik.

VONESA E PALËVE

Kontrata për shitje është kontratë e dyanshme ngarkuese, dhe për at arsye gjatë përmbushjes së saj mund të bie në vonesë edhe kreditori edhe debitori.

Vonesa e shitësit ndodh:

kur nuk e kryen dërgesën e mallit në afatin e caktuar dhe nuk do ta dorëzon sendin në vendin e caktuar dhe në mënyrën e caktuar,

nëse pa bazë e refuzon pranimin e çmimit blerës të cilën blerësi e ka ofru-ar në përputhje me kushtet e kontratës ose kur shitësi me sjelljen e tij e ka pamundësuar blerësin në kryerjen e pagesës.

Në rastin e parë kur shitësi bie në vonesë vjen deri te shkelja e disiplinës së kont-raktuar, dhe për këtë arsye shitësit i caktohen sanksione. Në të vërtetë, ato janë të drejtat e blerësit qe rrjedhin kur shitësi bie në vonesë:

të drejtë që të kërkojë përmbushjen e kontratës dhe kompensimin e dëmit (në qoft ë se pëson ndonjë dëm eventual si rezultat i vonesës),

të drejtë që të bëj shkëputjen e kontratës dhe të kërkojë dëmshpërblim.

Në rastin e dytë të vonesës, blerësi ka të drejtë të disponojë me një sasi të hol-lash pa obligim për ta paguar kamatën, derisa shitësi nuk deklaron se është i gatshëm ta pranojë pagesën.

Vonesa e blerësit ndodh në këto raste:

nëse vonohet me pagesën e çmimit blerës ose nuk e bën pagesën në vendin dhe në mënyrën e caktuar, atëherë blerësi bie në vonesë,

nëse në kohë nuk i kryen detyrat e nevojshme që do ti mundësonin shitësit ta dërgojë mallin në mënyrë të rregullt dhe për një kohë të caktuar (për shem-bull, nëse nuk e dërgon ambalazhin ose nuk e pastron mjetin transportues dhe të ngjashme), atëherë blerësi bie në vonesë te kreditori.

169


Në rastin e parë vijojnë sanksionet për blerësin të cilat praktikisht paraqesin të drejta për shitësin, e ajo është që të kërkojë pagesën e çmimit blerës prej përgjigjes ose dëmshpërblim për shkak të vonesës së blerësit. Ai është i detyruar ta paguaj kamatën për vonesën pa marrë parasysh nëse është fajtor ose jo. Shitësi mundet të kërkojë edhe shkëputje të kontratës.

Në rastin e dytë shitësi kërkon dëmshpërblim.

PËRMBAJTJA E KONTRATËS PËR SHITJE

TË DREJTA DHE DETYRIMET E KONTRATËS

DETYRIME TË BLERËSIT

Pagesa e çmimit – Blerësi detyrohet të paguaj çmimin në kohën dhe në vendin e caktuar me kontratë. Në mungesë të dispozitës adekuate ose të dokeve të ndryshme, page-sa bëhet në momentin dhe vendin në të cilin dorëzohet sendi.

Koha – Nëse afati nuk është caktuar, ndërsa natyra e detyrimit kërkon përmbushjen e menjëhershme të detyrimit, atëherë blerësi mundet të kërkojë prej shitësit marrjen e sen-dit menjëherë. Kur arrihet marrëveshja për afatin, ndërsa detyrimi është para afatit të paraparë, blerësi nuk është i detyruar ta informojë shitësin për qëllimin e tij.

Vendi – Kur vendi i përmbushjes nuk është i caktuar, përmbushja e detyrimit bëhet në vendin në të cilin shitësi në kohën e krijimit të detyrimit ka pasur selinë e tij, gjegjësisht vendbanimin e tij

Dorëzimi – Shitësi është i detyruar t’ia dorëzoj objektin blerësit në kohën dhe ven-din të paraparë me kontratën dhe është i detyruar t’ia dorëzoj objektin në gjendje të rre-gullt.

Çmimi – Nëse dorëzimi i sendit pas kontratës për shitje kryhet me pajtimin e shitësit, blerësi detyrohet ta paguaj çmimin e plotë të kontraktuar. Nëse çmimi nuk du-het të paguhet në momentin e dorëzimit, pagesa bëhet te vendbanimi, gjegjësisht te selia e shitësit.

Kamata – Nëse objekti është shitur me kredi, atëherë blerësi duhet të paguaj edhe kamatën, përveç nëse janë marr vesh ndryshe.

Marrja e objektit– Marrja e objektit bëhet me kryerjen e veprimeve të nevojshme me të cilën mundësohet dorëzimi, si dhe sjellja e objektit. Nëse dorëzimi i objektit nuk bëhet për shkak të vonesës së blerësit, rreziku kalon mbi blerësin në momentin që ai bie në vonesë. Atëherë shitësi është i detyruar ta ruaj objektin me kujdesin e nikoqirit të mirë dhe për këtë qëllim duhet ti ndërmerr masat e nevojshme. E njëjta vlen edhe për blerësin kur i

170

Аna Axhievska

dorëzohet objekti, e ai dëshiron t’ia kthejë objektin shitësit ose për arsye se e ka shkëputur kontratën ose për shkak se ka kërkuar ndonjë objekt tjetër në vend të tij, në qoft ë se blerësi pa ndonjë arsye refuzon ta merr objektin që i është ofruar në kohë dhe mënyrë të kontrak-tuar, shitësi në at rast mund të kërkojë prishjen e kontratës nëse ka arsye themelore që të dyshojë se blerësi nuk do ta paguaj çmimin.

Kur blerësi nuk dëshiron ta pranojë objektin e dorëzuar. Blerësi i cili nuk dëshiron që ta pranojë objektin që i është dorëzuar atij në vendin e përcaktuar dhe është lënë atje në disponim, atëherë është i detyruar që ta pranojë për llo-gari të shitësit, nëse shitësi nuk është prezent në vendin e përcaktimit, dhe nëse atje nuk ka kush ta pranojë objektin për të, me kusht që kjo të jetë e mundur pa pagesën e çmimit dhe pa rreziqe ose shpenzime të mëdha.

Kompensimi i dëmit në rast të shkëputjes së kontratës për shitjes Kur kontrata për shitje shkëputet për shkak të shkeljes së saj nga ana e njërit kont-raktues, ana tjetër ka të drejtë të kërkojë kompensim të dëmit të cilën e vuan për këtë shkak.

Shitje me të drejtën e parablerjes – Me dispozitën e kontraktuar për të drejtën e parablerjes, blerësi është i detyruar ta njoft ojë shitësin për qëllimin e tij që t’ia dorëzojë ob-jektin personit të caktuar, si dhe për kushtet dhe ti ofrojë atij që ta blejë objektin për çmi-min e njëjtë. Shitësi është i detyruar ta njoft ojë blerësin për qëllimin e tij që ta shfrytëzojë këtë të drejtë në afat prej 1 muaji duke llogaritur prej ditës që blerësi e ka njoft uar atë për qëllimi e shitjes së objektit personit të tretë. E drejta e parablerjes shuhet 5 vjet pas lidhjes së kontratës, nëse me kontratë nuk është parashikuar ndonjë afat më i shkurtër.

DETYRIMET E SHITËSIT

Vendi dhe koha e dorëzimit – Shitësi është i detyruar që t’ia dorëzojë objektin blerësit në kohën dhe vendin e paraparë me kontratën. Shitësi e kryen detyrimin, sipas rregullës, atëherë kur ia dorëzon objektin ose do ti dorëzon dokumentin me të cilin objek-ti mund të merret.

Objekti i dorëzimit – Nëse nuk është kontraktuar diçka tjetër, ose nëse nuk rrjedh diçka tjetër prej natyrës së punës, shitësi është i detyruar që t’ia dorëzoj objektin blerësit në gjendje të rregullt, së bashku me pjesët aksesore të tij.

Kur data e dorëzimit nuk caktohet me kontratën– Kur vendi i dorëzimit nuk është caktuar me kontratën, dorëzimi i objektit kryhet në vendin ku shitësi në momentin e lidh-jes së kontratës ka pasur vendbanimin ose në mungesë të saj, vendqëndrimin e tij, e nëse shitësi e ka lidhur kontratën gjatë kryerjes së veprimtarisë së rregullt tregtare, atëherë dorëzimi kryhet në vendin e selisë së tij.

171


Shpenzime – Shpenzimet e dorëzimit, si dhe ato të cilat i paraprijnë dorëzimit, i takojnë shitësit, ndërsa shpenzimet për sjelljen e objektit dhe të gjitha shpenzimet tjera pas dorëzimit i takojnë blerësit, nëse nuk janë marrë vesh ndryshe.

Sipas rregullës, shitësi garanton se sendi që shitet i posedon të gjitha cilësitë e do-mosdoshme materiale dhe juridike për një lloj të caktuar të sendit dhe se e njëjta funksio-non drejt. Nëse sendi nuk i posedon tiparet e nevojshme materiale, atëherë themi se sen-di ka të meta materiale. Shitësi përgjigjet për të metat materiale të sendeve që i kanë pasur në momentin e kalimit të rrezikut mbi blerësin në qoft ë se ato paraqiten si pasoje e shka-kut që ka ekzistuar para asaj.

Sendi duhet ti ketë ato cilësi juridike të cilat i mundësojnë blerësit mos ti cenohet e drejta e pronësisë, kufizohet ose rëndohet për shkak të ekzistimit të drejtave të persona-ve të tretë mbi sendin. Nëse mbi sendin ekzistojnë të drejta të personave të tetë të cilët e përjashtojnë, atëherë shitësi përgjigjet për të metat juridike të sendit me kusht nëse: blerësi nuk ka qenë i njoft uar, blerësi nuk është pajtuar të blejë një send me të meta juridike.

TË DREJTAT E BLERËSIT

Blerësi i cili me kohë dhe në formë të rregullt e ka informuar shitësin për të metat e sendit mund:

të kërkon prej shitësit ta largojë të metën ose ti jep një objekt tjetër pa të meta (përmbushja e kontratës),

të kërkon zvogëlimin e çmimit, të deklarojë se e prish kontratën.

Në të gjitha këto raste blerësi ka të drejtë të kërkojë dëmshpërblim. Nëse blerësi nuk e fiton përmbushjen e kërkuar me kontratë në afat të arsyeshëm, atëherë ai e ruan të drejtën që të kërkojë prishjen e kontratës ose ta zvogëloj çmimin.

172

Аna Axhievska

KONTRATA PËR SHITJE

NOCIONI

Shitësi detyrohet që objektin të cilin e shet t’ia dorëzoj blerësit,

(kështu që blerësi të fi tojë të drejtën e pronësisë), ndërsa

blerësi detyrohet që shitësit t’ia paguaj çmimin.

KARAKTERISTIKAT

Kontratë kosensuale joformale dyanshme e detyrueshme ngarkuese komutative ekuivalente kauzale

ELEMENTE TË RËNDËSISHME

Dorëzimi i sendit në pronësi

Pagesa e çmimit të shitblerjes

FORMA

Kontrata për shitjen e sendit të luajtshëm bëhet në formë konsensuale.

Kontrata për shitjen e sendit të paluajtshëm lidhet në formë të dokumentit publik të vërtetuar.

Paraqitja skematike numër 1- Kontrata për shitje

173


4.2. KONTRATA PËR HUAN

- nocioni, karakteristikat, të drejtat dhe detyrimet -

NOCIONI I KONTRATËS PËR HUAN

Kontrata e huas është një kontratë e tillë ku njëri person- huadhënësi detyrohet ti japë personit tjetër – huamarrësit një shumë të caktuar të hollash ose objekte të tjera të zëvendësueshme, ndërsa huamarrësi detyrohet t’ia kthej pas një kohe të caktuar shumën e njëjtë të hollave, gjegjësisht sasinë e njëjtë të objekteve të llojit dhe kualitetit të njëjtë, me atë që huamarrësi fiton të drejtën e disponimit, gjegjësisht pronësinë.

Kontrata për huan paraqet një instrument efikas juridik për rregullimin e marrëdhënieve kreditore pa të cilat shumë rëndë mund të funksionon ekonomia e tregut.

Huamarrësi mund të detyrohet që përveç kryegjësë, të ketë borxh edhe kamatën.

KARAKTERISTIKAT E KONTRATËS PËR HUAN

Kontrata për huan është:

• dyanshme e detyrueshme – prej saj dalin të drejta dhe detyrime për të dyja palët,• kontratë ngarkuese – atëherë kur jepet ndonjë kompensim i caktuar (në formë të

kamatës për sendin e huazuar),• vepër e mirë – pa kompensim,• kontratë konsensuale – për shkak se krijohet me pajtimin e thjeshtë të vullnetit të

palëve, kur ata janë marrë vesh për elementet kryesore të kontratës,• kontratë kauzale – qëllimi i detyrimit është kreditimi me ose pa kamatë i

huamarrësit.

LIDHJA DHE ELEMENTET E KONTRATËS PËR HUAN

Kontrata për huan konsiderohet se është lidhur atëherë kur:

ekziston pajtimi i palëve për objektin e huas (secili send i zëvendësueshëm mund të jetë objekt i kontratës);

arrihet marrëveshja për kohën e kthimit të huas dhe kompensimit nëse e njëjta është e nevojshme.

Sendi që dorëzohet është një shumë e caktuar e të hollave ose një masë e caktuar e sendeve të tjera të zëvendësueshme dhe të konsumuar. Këto sende janë të caktuara sipas gjinisë dhe sipas kualitetit. Kamata, e cila më së shpeshti paguhet gjatë marrjes së huas

174

Аna Axhievska

është dallimi që paraqitet ndërmjet sasisë së hollave ose sendeve të cilat huamarrësi i ka marrë në hua si dhe ato sende të cilat i kthen. Kjo, në të vërtetë është çmimi i huas.

PËRMBAJTJA E KONTRATËS

Përmbajtjen e kontratës për huan e përbëjnë të drejtat dhe detyrimet e palëve.

TË DREJTAT DHE DETYRIMET E KONTRATËS PËR HUAN

DETYRIMET E HUADHËNËSIT

Huadhënësi është i detyruar t’ia dorëzoj të hollat e premtuara – objektet e huamarrësit, në kohën e kontraktuar.

Në qoft ë se nuk është caktuar afati i dorëzimit, atëherë dorëzimi duhet të kryhet atëherë kur huamarrësi e kërkon këtë prej huadhënësit. Kjo e drejtë e tij vjetërsohet (pa-rashkruhet) për tre muaj nga rënia e huadhënësit në vonesë, ndërsa në raste tjera shuhet për një vjet nga lidhja e kontratës.

Huadhënësi është i detyruar ta kompensojë dëmin e huamarrësit që është krijuar për shkak të metave materiale të objekteve të marra me hua.

TË DREJTAT E HUADHËNËSIT

Huadhënësi ka të drejtë ta refuzojë kryerjen e detyrimit të tij në qoft ë se kush-tet materiale të huamarrësit janë të tilla që e bëjnë të pasigurt kthimin huas (pa marrë parasysh nëse nuk i ka ditur këto kushte në kohën e lidhjes së kontratës ose janë krijuar pas lidhjes së kontratës);

Huadhënësi ka të drejtë ta shkëputë kontratën, në qoft ë se me kontratën është përcaktuar qëllimi për shfrytëzimin e huas nga huamarrësi, ndërsa ai i ka përdorur huan për qëllime të tjera.

DETYRIMET E HUAMARRËSIT

Huamarrësi është i detyruar që, huan ta kthejë brenda afatit të caktuar në sasinë dhe kualitetin e njëjtë;

Në qoft ë se afati nuk ka qenë i përcaktuar me kontratën, por as që ajo mundet të përcaktohet prej rrethanave të huas, huamarrësi është i detyruar ta kthejë huan në afat jo më të shkurtë se 2 muaj nga dita e kërkesës së huadhënësit për kthimin e huas;

Huamarrësi mund ta shkëputë kontratën para se huadhënësi t’ia dorëzojë objek-tet e përcaktuara gjatë së cilës huadhënësi përgjigjet për dëmin që mund ti shkak-tohet huadhënësit.

175


TË DREJTAT E HUAMARRËSIT

Huamarrësi ka të drejtë ta kthejë huan edhe para skadimit të afatit për kthimin e huas;

Huamarrësi ka të drejtë të zgjedhjes (të holla ose objekte të llojit dhe sasisë së njëjtë) gjatë kthimit të huas, në qoft ë se nuk është i përcaktuar paraprakisht.

176

Аna Axhievska

�

KONTRATA PËR HUANË

NOCIONI

Huadhënësi detyrohet që ti japë huamarrësit një shumë të caktuar të hollash ose objekte

tjera të zëvendësueshme, ndërsa huamarrësi detyrohet

t’ia kthejë pas një kohe të caktuar shumën e njëjtë e të hollave ose sasi të caktuar të

objekteve të llojit dhe kualitetit të njëjtë.

KARAKTERISTIKAT

dyanshme e detyrueshme ngarkuese konsensuale kauzale


Sendi që dorëzohet Koha e dorëzimit (kthimi) e huas kompensimi (nëse është i nevojshëm)

Paraqitja skematike numër 2: Kontrata për huan

177


4.3. KONTRATA PËR QIRA

NOCIONI DHE ELEMENTET E KONTRATËS PËR QIRA

Kontrata për qira është ajo kontratë sipas të cilës njëra palë – qiradhënësi detyro-het palës tjetër – qiramarrësit t’ia dorëzojë sendin e caktuar për përdorim, ndërsa pala tjetër detyrohet të jep kompensim (qira) për këtë përdorim, dhe pas shuarjes së kontratës t’ia kthej sendin qiradhënësit.

Elementet e kontratës për qira janë:

dorëzimi i sendit, pagesa e qirasë.

Sendi që dorëzohet duhet të jetë i pa konsumueshëm. Kjo është e nevojshme, për shkak se, pas shfrytëzimit të tij, qiramarrësi duhet t’ia kthejë qiradhënësit sendin. Sendi që jepet me qira duhet të jetë individualisht i përcaktuar, për arsye se duhet të dihet se cilin send qiramarrësi e merr në përdorim, ndërsa pas shuarjes së kontratës ai duhet t’ia kthejë qiradhënësit sendin.

Qiraja që paguhet paraqet kompensimin që qiramarrësi ia jep qiradhënësit për përdorimin e sendit të marrë me qira. Ajo zakonisht jepet në të holla, por është e mun-dur që të kontraktohet dhënia e saj edhe në faturë (për shembull, nëqoft ëse jepet toka bujqësore me qira, pagesa mund të bëhet me grurë). Palët kontraktuese e përcaktojnë llo-jin dhe shumën me marrëveshje.

KARAKTERISTIKAT E MARRËVESHJES PËR QIRA

kontratë konsensuale – e lidhur në momentin e arritjes së pajtimit për elementet e kontratës ndërmjet qiradhënësit dhe qiramarrësit;

me detyrime të dyanshme – për të dyja palët rrjedhin të drejta dhe detyrime; ngarkuese – qiramarrësi për përdorimin e sendit paguan qira; joformale – në raste të përcaktuara me ligj ose me kontratë formale; kauzale – qartë shihet qëllimi për të cilën bëhet lidhja e kontratës.

PËRMBAJTJA E KONTRATËS PËR QIRA

Nga kontrata për qira për palët kontraktuese rrjedhin të drejta dhe detyrime në lidhje me dorëzimin e sendit, mirëmbajtjen e saj, garancinë për tiparet e sendit, pagesën e qirasë dhe kthimin e sendit.

178

Аna Axhievska

DORËZIMI I SENDIT

Qiradhënësi është i detyruar t’ia dorëzojë qiramarrësit sendin me qira në gjendje të rregullt së bashku me sendet aksesore. Këtij detyrimi i përgjigjet e drejta e qiramarrësit të kërkojë dorëzimin e sendit. Sendi është në gjendje të rregullt nëse është në gjendjen e përcaktuar me kontratën, e nëse nuk është arritur marrëveshje për cilësitë e tij, atëherë sendi që merret me qira duhet ti ketë cilësitë e rëndomta.

MIRËMBAJTJA E SENDIT

Që të mund sendi ti ruan cilësitë gjatë kontratës për qira, sendi i marrë me qira duhet të mirëmbahet në atë gjendje. Këtë detyrim e ka qiramarrësi, ndërsa të drejtën që të kërkojë mirëmbajtjen e tillë e ka qiradhënësi. Në qoft ë se qiradhënësi ka njohuri për mangësitë e sendit, ai detyrohet ti mënjanojë ato me shpenzimet e veta. Qiramarrësi, nga ana tjetër detyrohet ta njoft ojë qiradhënësin për secilin rrezik të paparashikueshëm që i kanoset sendit të marrë me qira në mënyrë që të mund ti merr të gjitha masat e nevojs-hme për largimin e të njëjtës. Gjithashtu, mund të ndodh që qiramarrësi të ketë shpenzi-me në lidhje me mirëmbajtjen e sendit, në atë rast qiradhënësi detyrohet t’ia kompensojë shpenzimet qiramarrësit për mirëmbajtjen e sendit. Por, nëse bëhet fj alë për shpenzimet që bëhen gjatë kryerjes së përmirësimeve të vogla për përdorimin e rregullt të sendit, këto shpenzime bien në kurriz të qiramarrësit.

GARANTIMI PËR CILËSITË E SENDIT

Për përdorimin e rregullt të sendit qiradhënësi duhet ti garantojë qiramarrësit për mangësitë juridike dhe materiale të sendit. Kështu, sipas Ligjit mbi marrëdhëniet e dety-rimeve, qiradhënësi i përgjigjet qiramarrësit për mangësitë materiale, dhe kjo do të thotë për të gjitha ato mangësi që e pengojnë përdorimin e rregullt të sendit, pa marrë parasysh nëse ka qenë i njoft uar ose jo për ato. Por, qiradhënësi nuk përgjigjet për mangësitë të ci-lat kanë qenë të njohura për qiramarrësin në momentin e lidhjes së kontratës, gjegjësisht për të ashtuquajturat, mangësi të dukshme. Në rast se sendi që është dhënë me qira ka pa-sur ndonjë mangësi e cila nuk mundet të mënjanohet, atëherë qiramarrësi ka mundësi të zgjedhë midis dy mundësive: ta prish kontratën për qira ose ta zvogëloj qiranë.

Nëse, të metat e sendit janë të tilla që mundet të mënjanohen, qiramarrësi mund të zgjedhë njërën nga dy mundësitë e ofruara: të kërkojë mënjanimin e mangësive në një afat të caktuar nga qiradhënësi ose të kërkojë zvogëlimin e çmimit. Qiradhënësi përgjigjet edhe për mangësitë juridike të sendit të marrë me qira, nëse ndodh në rastin kur dikush pretendon të ushtrojë ndonjë të drejtë mbi sendin ose pjesë të saj dhe me kërkesë i drej-tohet qiramarrësit. Mund të ndodhë që personit të tretë ti takojë ndonjë e drejtë (e drej-ta e pronësisë). Nëse vërtetohet kjo gjë, atëherë kontrata për qira shkëputet sipas ligjit dhe qiradhënësi detyrohet t’ia kompensojë dëmin qiramarrësit. Në qoft ë se me të drejtën e personit të tretë kufizohet vetëm e drejta e qiramarrësit, ai mund të bëj zgjedhje midis shkëputjes së kontratës ose zvogëlimit të qirasë.

179


PËRDORIMI I SENDIT

Qiramarrësi bën lidhjen e kontratës në mënyrë që ta përdorë sendin. Për këtë shkak qiramarrësi fiton të drejtën e përdorimit të sendit, ndërsa qiradhënësi detyrohet të duroj përdorimin e sendit. Por, qiramarrësi detyrohet ta përdorë sendin me kujdesin e një ekonomisti të mirë. Në qoft ë se nuk e përdor në këtë mënyrë, atëherë ai do t’i përgjigjet qiradhënësit për dëmin që ia ka shkaktuar me përdorimin e sendit në mënyrë joadekua-te. Qiramarrësi detyrohet që të kujdeset edhe për mirëmbajtjen e rregullt të sendit. Nëse qiramarrësi nuk i plotëson detyrimet e tij, qiradhënësi mund ta prish kontratën për qira pa dhënë afat njoft ues.

PAGESA E QIRASË

Qiradhënësi bën lidhjen e kontratës që ta përdorë sendin në mënyrë të tërthortë, nëpërmjet marrjes së qirasë. Qiraja paguhet në të holla ose në faturë. Ajo mundet të pa-guhet në shuma të caktuara ose të paguhet përnjëherë. Nëse afatet për pagesën nuk janë përcaktuar as me kontratën, ligjin, apo me zakonet e vendit, atëherë qiraja paguhet për çdo gjysmë vjetor për sendin e dhënë me qira për një ose më shumë vite ose paguhet njëherazi pas skadimit të afatit, kur qiraja zgjat më pak se një vit. Kur qiraja paguhet në të holla, me arritjen e shumës, por jo të paguar qiradhënësi mund të kërkojë ti paguhet kamatëvonesa. Qiradhënësi mund ta prish kontratën për qira nëse qiramarrësi nuk e pa-guan qiranë as në afat prej 15 ditëve pasi që e ka ft uar ta paguaj qiranë.

KTHIMI I SENDIT

Qiramarrësi ka të drejtë ta përdorë sendin me qira gjatë kohëzgjatjes së kontratës. Pas shuarjes së kontratës, ai detyrohet që t’ia kthejë të padëmtuar sendin qiradhënësit. Qiramarrësi detyrohet ta përdorë sendin në përputhje me destinimin e tij, pa bërë ndryshi-me. Por, nëse bën ndonjë ndryshim pa pëlqimin e qiradhënësit, atëherë ai detyrohet ta kthejë sendin në gjendjen në të cilën ka qenë në momentin e lidhjes së kontratës. Në këtë aspekt, qiramarrësi mund ti dërgojë shtesat që i ka bërë mbi sendin me qira. Por, nuk do të mund ta bëjë atë nëse qiradhënësi vendos ti mbajë për vete dhe vendosë ta kompensojë vlerën e atyre shtesave.

SHUARJA E KONTRATËS PËR QIRA

Kontrata për qira shuhet pas skadimit të afatit për të cilin është lidhur kontrata. Por, nëse pas skadimit të afatit, qiramarrësi vazhdon ta përdorë sendin, ndërsa qiradhënësi nuk e kundërshton qiramarrësin, konsiderohet se është lidhur kontratë e re për qira në kohë të pacaktuar, me kushte të njëjta. Qiraja shuhet nëse sendi me qira shkatërrohet prej forcës madhore. Nëse, sendi shkatërrohet vetëm pjesërisht, atëherë qiramarrësi mund ta shkëput kontratën ose të vazhdojë të jetë pjesë e saj, por të kërkojë zvogëlimin e qirasë. Në rast të vdekjes së qiramarrësit ose qiradhënësit, qiraja vazhdon me trashëgimtarët e tij, përveç nëse nuk është kontraktuar ndryshe.

180

Аna Axhievska

�

KONTRATA PËR QIRA

NOCIONI

Qiradhënësi detyrohet qiramarrësit t’ia dorëzojë

sendin e caktuar në përdorim, ndërsa qiramarrësi detyrohet që ti paguaj qira të caktuar.

KARAKTERISTIKA

konsensuale dyanshme e detyrueshme ngarkuese joformale kauzale


Objekti i qirasë Qiraja Kohëzgjatja

Pasqyra skematike numër 3: Kontrata për qira

181


4.4. KONTRATA PËR QIRANË E BANESËS

- nocioni, karakteristikat, lidhja e kontratës, forma, të drejtat dhe detyrimet -

NOCIONI I KONTRATËS PËR QIRANË E BANESË

Kontrata për qiranë e banesës është kontrata sipas të cilës njëra palë kontrak-tuese- qiradhënësi detyrohet që palës tjetër kontraktuese – qiramarrësit t’ia dorëzoj banesën në përdorim. Për shfrytëzuesit e banesës nëpërmjet qirasë, qiramarrësi paguan qira, lartësinë e të cilit e përcakton qiradhënësi i banesës nëse me ligj nuk është përcaktuar ndryshe. Për dhënien e banesave në shfrytëzim me qira vendos qiradhënësi.

PALËT E KONTRATËS PËR QIRANË E BANESËS

Qiradhënës të banesës mund të jenë personat fizik dhe juridik, Republika e Maqedonisë, komuna dhe Qyteti i Shkupit.

Qiramarrës i banesës për banim mund të jetë person i huaj ose vendor, fizik ose juridik.

Kontrata për qiranë e banesës përmban informatat për:

palët kontraktuese, rrugën, numrin e ndërtesës ku gjendet banesa, kohëzgjatjen e qirasë, lartësinë e shumës së qirasë, kohën e pagesës, ditën prej kur fillon të vazhdojë qiraja, të drejtat dhe detyrimet (obligimet) për shfrytëzimin e hapësirave të

përbashkëta, vendin dhe datën e lidhjes së kontratës dhe nënshkrimet e palëve kontraktu-

ese.

KARAKTERISTIKAT E KONTRATËS PËR QIRANË E BANESËS

Kontrata për qiranë e banesës është:

e dyanshme detyruese, konsensuale, ngarkuese, kauzale.

182

Аna Axhievska

FORMA E KONTRATËS PËR QIRANË E BANESËS

Forma e kontratës për qiranë e banesës është formale, në formë të rreptë të përcaktuar, e vërtetuar me shkrim te noteri.

LIDHJA E KONTRATËS PËR QIRANË E BANESËS

Kontrata për qiranë e banesës lidhet me dhënien dhe pranimin e ofertës. Oferta përmban elementet të rëndësishme të kontratës dhe kushtet që janë në lidhje me banesën.

Elementet e kontratës për qiranë e banesës janë - dorëzimi i banesës dhe pagesa e qirasë. Askush nuk guxon të vendoset në banesë pa lidhur njëherë kontratë për qiranë e banesës.

TË DREJTAT DHE DETYRIMET E QIRADHËNËSIT DHE QIRAMARRËSIT

Të drejtat dhe detyrimet e qiradhënësit dhe të qiramarrësit rregullohet me kontratën për qira dhe kanë të bëjnë me dorëzimin e banesës, mirëmbajtjen e saj, pagesën e qirasë dhe kthimin e qirasë pas skadimit të kontratës.

TË DREJTAT E QIRADHËNËSIT

Të kërkojë nga qiramarrësi pagesën e qirasë në kohë; Ta shfrytëzoj banesën në pajtim me kushtet që parashihen me kontratën për

qiranë e banesës; Të kujdeset për banesën në mënyrë të ndërgjegjshme dhe të tregoj kujdes si një

pronar i mirë; Ti mbulojë shpenzimet për dëmet e bërë me fajin e tij.

TË DREJTAT E QIRAMARRËSIT

Të kërkojë dorëzimin në kohë të banesës për shfrytëzim; Të kërkojë shfrytëzimin pa pengesë të banesës në kushte të parapara me

kontratën.

DETYRIMET E QIRADHËNËSIT

Ti mundësoj qiramarrësit shfrytëzimin pa pengesë të banesës; T’ia dorëzoj banesën në kohë.

183


DETYRIMET E QIRAMARRËSIT

Detyrohet ta shfrytëzoj banesën me kujdesin e nikoqirit të mirë; Nuk guxon të kryej përmirësime dhe adaptime të tjera pa pajtimin e

qiradhënësit; Përgjigjet për dëmet e shkaktuara me fajin e tij.

SHUARJA E KONTRATËS PËR QIRANË E BANESËS

Kontrata për qiranë e banesës shuhet në këto raste:

Me skadimin e afatit për të cilin është lidhur kontrata, Nëse duhet të rrënohet ndërtesa në të cilin gjendet banesa, në bazë të vendimit

të organit kompetent, Nëse banesa është shkatërruar nga ndonjë fuqi e madhe.

Palët kontraktuese munden të merren vesh që kontrata për qiranë të shuhet edhe para afatit të përcaktuar me kontratën.

Prishja e kontratës për qira mund ti kumtohet qiramarrësit nëse:

e shfrytëzon banesën në kundërshtim me kontratën për qira, e jep banesën ose pjesë të saj në shfrytëzim (nën qira) pa pajtimin e qiradhënësit, kryen përmirësime, meremetime ose adaptime të banesës pa pajtimin e

qiradhënësit, e shfrytëzon banesën në mënyrë me të cilën i shkakton pengesa qiramarrësit tjetër

ose banuesit, nuk ia mbulon shpenzimet për shfrytëzimin e hapësirave të përbashkëta dhe

zyrave si dhe shpenzimet e tjera në lidhje me shfrytëzimin e banesës në afatin e përcaktuar me kontratë,

nuk e paguan me rregull qiranë.

Qiradhënësi me anë të letrës së porositur kumton prishjen e kontratës.

Çdonjëra nga palët e kontraktuara mund ta shkëput kontratën për qira me anë të letrës së porositur në afat jo më të shkurtë se 15 ditë.

184

Аna Axhievska

KONTRATA PËR QIRANË E BANESËS

NOCIONI

Qiradhënësi detyrohet t’ia dorëzoj qiramarrësit banesën për shfrytëzim,

ndërsa qiramarrësi detyrohet të paguaj qira.

KARAKTERISTIKAT

dyanshme e detyrueshme konsensuale ngarkuese kauzale formale

ELEMETE TË RËNDËSISHME

Dorëzimi i banesës në shfrytëzim Pagesa e qirasë

Pasqyra skematike numër 4: Kontrata për qiranë e banesës

185


4.5. KONTRATA MBI VEPRËN

-nocioni, karakteristikat, lidhja, elementet, forma, detyrimet dhe të drejtat e ushtruesit të detyrës dhe porositësit, shuarja e kontratës-

NOCIONI I KONTRATËS MBI VEPRËN

Kontratat me të cilat kryhet një punë e caktuar nga fusha e punës fizike dhe inte-lektuale për një kompensim adekuat dhe që sipas prejardhjes dhe tipareve të rëndësishme paraqesin kontratë mbi vepër, në të drejtën bashkëkohore veçohen si kontrata të veçantë të emërtuar. Të tilla janë, për shembull, kontrata për botimin e veprës autoriale, kontrata për ndërtimin e një objekti të caktuar, kontrata për transportimin e personave dhe objekteve.

Me kontratën mbi vepër njëri kontraktues –kryes i punës detyrohet për kontrak-tuesin tjetër – porositësin, të kryej një punë të caktuar siç është prodhimi i ndonjë objekti ose kryerja e ndonjë pune fizike ose intelektuale, ndërsa porositësi detyrohet t’ia paguaj kompensimin.

KARAKTERISTIKAT E KONTRATËS MBI VEPËR

Kontrata mbi vepër është kontratë konsensuale, e dyanshme e detyrueshme, eku-ivalente, ngarkuese, komutative, kauzale, e cila paraqet kontratë të emërtuar.

konsensuale – kjo kontratë lidhet në momentin kur palët arrijnë pajtimin e vullne-tit për punën që duhet të kryhet dhe për kompensimin që duhet të paguhet;

e dyanshme e detyrueshme – për të dyja palët rrjedhin të drejta dhe detyrime; ekuivalente – të drejtat dhe detyrimet janë përafërsisht të njëjta; ngarkuese – për punën e kryer paguhet kompensimi; komutative – të drejtat dhe detyrimet e palëve janë të njohura dhe të përcaktuara

që më parë; kauzale – qëllimi i kontratës është i dukshëm dhe i qartë.

LIDHJA DHE ELEMENTET E KONTRATËS MBI VEPËR Sipas rregullave, kontrata mbi vepër lidhet sikurse çdo kontratë tjetër, me dhënien e ofertës dhe pranimin e ofertës. Mënyra e lidhjes së kontratës me anë të ankan-dit bëhet nëpërmjet thirrjes për pjesëmarrje në ankand të një numri të caktuar ose të pa-caktuar të personave. Th irrja e persona të caktuar bëhet me qëllim të pranimit të oferta-ve, ndërsa thirrja e numrit të pacaktuar të personave shpallet nëpërmjet mjeteve për infor-mim publik. Me anë të thirrjes në të dyja rastet përcaktohen se cilat punë duhet të kryhen. Në këtë rast ekziston detyrimi i ofruesit që të lidh kontratën me personin që ofron çmimin më të ulët.

186

Аna Axhievska

Elemente të rëndësishme të kontratës mbi vepër janë:

kryerja e punës, pagesa e kompensimit.

Sipas rregullave, kompensimi përcaktohet me anë të kontratës, nëse nuk është paraparë që kompensimi të përcaktohet me ndonjë tarifë të detyrueshme ose me ndonjë tjetër akt të detyrueshëm.

Vepra (objekti) që është objekt i kësaj kontrate sipas natyrës së saj është e natyrës materiale (faktike), por nuk paraqet vepër juridike, apo punë juridike.

Me kontratën mbi vepër – puna të cilin e kryen ushtruesi i punës, sipërmarrësi, re-alizuesi i punës, paraqet punë materiale, faktike, ndërsa nuk paraqet punë juridike.

Te kontrata mbi vepër – objekt i punës është ndonjë punë materiale, por kjo nuk do të thotë që nocioni punë materiale përputhet me nocionin punë fizike për arsye se ob-jekt i saj mund të jetë edhe puna fizike edhe puna intelektuale, gjegjësisht shërbimi.

Elemente jo qenësore të kontratës mbi vepër janë:

rezultati, afati.

Rezultati i punës është i rëndësishëm, por ndonjëherë mund të ndodh që rezultati të mos jetë qëllimi i fundit i kontratës mbi vepër, por e mjaft ueshme është që të kontrak-tohet ushtruesi i punës që të angazhohet në kryerjen e një pune të caktuar.

Afati i kryerjes së punëve nuk është një element të rëndësishëm i kontratës, për palët e kontratës mund të arrijnë marrëveshje që edhe afati të jetë element i rëndësishëm i kontratave.

FORMA E KONTRATËS Kontrata mbi vepër është një kontratë joformale për shkak se nuk nevojitet formë e veçantë për lidhjen e saj. Megjithatë, mund të merren vesh edhe për formën e saj. Gjit-hashtu, edhe për disa forma të veçanta të kontratës mbi vepër, të cilat janë veçuar si kont-rata të veçanta, kërkohet një formë e veçantë, gjegjësisht formë e shkruar. Rast të tillë kemi te kontrata për botim ose te kontrata për ndërtim.

187


PËRMBAJTJA E KONTRATËS

DETYRIMET E USHTRUESIT Ushtruesi i punës është i detyruar ta kryej veprën sipas rregullave të punës siç është arritur marrëveshja. Ai është i detyruar ta kryej punën për një afat të caktuar, dhe nëse koha nuk është caktuar me kontratën, atëherë ai detyrohet ta kryej në një afat të arsyeshëm që nevojitet për kryerjen e punëve. Ushtruesi nuk përgjigjet për vonesat që krijohen kur porositësi nuk ia dorëzon materialin në kohë ose për shkak se ka kërkuar ndryshime apo nuk ia ka paguar paradhënien (avansin) që e ka borxh dhe përgjithësisht për vonesat e kri-juara për shkak të sjelljes së porositësit. Ushtruesi i punës detyrohet ta kryejë punën si-pas përmbajtjes, kushteve dhe kualitetit të punës, sipas asaj se si dhe kur janë marrë vesh, si dhe atëherë kur nuk arrijnë marrëveshje, ushtruesi i punëve duhet ti kryejë punët sipas rregullave të profesionit, standardeve përkatëse duke pasur parasysh edhe natyrën dhe llo-jin e punëve, si dhe rrethana të tjera, siç janë: koha dhe vendi i realizimit.

Për sa i përket kohës së kryerjes së punëve, afati mund të caktohet sipas njësisë ka-lendarike ose sipas ndonjë rrethane tjetër, në qoft ë se palët nuk kanë arritur marrëveshje për kohën e punës, atëherë ushtruesi është i detyruar ta kryejë punën për një afat të arsyeshëm. Nëse ushtruesi i punës nuk e kryen punën për një afat të caktuar, në at rast ushtruesi bie në vonesë.

Ushtruesi garanton porositësin për kryerjen e punëve sipas marrëveshjes së arritur dhe sipas rregullave të punës. Në rast se kjo nuk ndodh, atëherë puna mangësi për të cilat ush-truesi i punës merret në përgjegjësi në përputhje me Ligjin për marrëdhënie të detyrimeve.

DETYRIMET E POROSITËSIT

Porositësi detyrohet ta pranoj punën e kryer sipas dispozitave të kontratës dhe rregullave të punës. Në qoft ë se porositësi nuk e pranon punën me thirrjen e ushtruesit në afatin e kontraktuar ose e pengon pranimin e punës me sjelljen e tij, atëherë ai bie në vonesë të kreditorit.

Nëse porositësi me thirrje të ushtruesit të punës e kontrollon dhe e pranon punën e kryer, nëse nuk e bën këtë pa ndonjë arsye, do të konsiderohet se është pranuar puna. Atëherë ai e humb edhe të drejtën për tu thirrur në mangësitë që do të dalloheshin me një inspektim të thjeshtë.

Kur porositësi e pranon punën, ai detyrohet ta kryej atë në përputhje me kohën, vendin dhe mënyrën që parashihet me kontratën ose në përputhje me rregullat adekuate juridike, duke e marrë parasysh natyrën dhe qëllimin e punës, si dhe standardin adekuat juridik. Ai detyrohet ti kryej të gjitha punët, gjegjësisht duhet të bashkëpunoj me kryerësin e punëve, ti mundësoj realizimin e rregullt të detyrimeve dhe dorëzimin e rregullt të ob-

188

Аna Axhievska

jektit, gjegjësisht kryerjen e veprimit që është objekt i veprës. Edhe kryerja e mbikëqyrjes, gjegjësisht kontrollimi, nëse ushtruesi i punës i përmbahet rregullave të kontratës dhe përgjithësisht nëse ai punon ashtu siç duhet, paraqet detyrim i porositësit që të konsidero-het se ai vepron në mënyrë të ndërgjegjshme dhe të ndershme, gjegjësisht me vëmendjen e ekonomistit të mirë, gjegjësisht të nikoqirit të mirë.

TË DREJTAT E POROSITËSIT Kur puna e kryer ka mangësi për të cilën vepra nuk është e përdorshme, gjegjësisht kur puna nuk është kryer në kundërshtim me kushtet e parapara me kontratë, porositësi detyrohet ti lejojë ushtruesit ti largojë këto mangësi. Kur bëhet fj alë për mangësi të vogla (të parëndësishme), porositësi nuk mund të përdorë të drejtën e shkëputjes së kontratës. Në çdo rast ai ka të drejtë të dëmshpërblimit. Nëse porositësi në mënyrë të rregullt e ka informuar ushtruesin e punëve për mangësitë e punës, mund të kërkojë nga ai që t’i largojë mangësitë në një afat të caktuar.

Nëse për largimin e mangësive kërkohen harxhime të tepërta, ushtruesi i detyrave mund ta refuzoj kryerjen e tyre, por në atë rast porositësit i takon e drejta e zvogëlimit të kompensimit ose të shkëputjes së kontratës, si dhe e drejta e dëmshpërblimit sipas dëshirës së tij.

Porositësi ka të drejtë të bëj mbikëqyrjen e kryerjes së punëve dhe të jep udhëzime kur kjo i përgjigjet natyrës së punës, ndërsa kryerësi i punëve detyrohet t’ia bëj të mundur të njëjtën.

SHUARJA E KONTRATËS

Deri sa puna nuk kryhet, porositësi mund të bëj shkëputjen e kontratës kur të dëshiron, por në atë rast është i detyruar t’ia paguan kompensimin e kontraktuar ushtrue-sit të punës, të zvogëluar për shumën e shpenzimeve të cilat nuk i ka bërë, por që ka qenë i detyruar ti bëj po të mos prishej kontrata, si dhe në anën tjetër për shumën e fitimit të re-alizuar ose të cilën me qëllim nuk ka mundur ta realizoj.

Nëse gjatë kryerjes së veprës, tregohet se ushtruesi i veprës nuk i përmbahet kushte-ve të punës dhe nuk punon ashtu si duhet dhe se puna e kryer do te ketë të meta, porositësi mund ta paralajmëron kryerësin dhe ti caktojë afat atij që të bëj përshtatjen e punëve të tij me detyrimet.

189


Nëse deri në skadimin e këtij afati, ushtruesi i punëve nuk vepron sipas kërkesave të porositësit, atëherë ky mundet ta shkëput kontratën dhe të kërkojë dëmshpërblim.

Nëse afati është pjesë e rëndësishme e kontratës, ndërsa ushtruesi i punëve bie në vonesë të madhe me fillimin ose kryerjen e punëve që qartë shihet se nuk do ta mba-roj punën në afatin e caktuar, porositësi mund ta shkëput kontratën dhe të kërkojë dëmshpërblim. Ai e ka këtë të drejtë edhe atëherë kur afati nuk është pjesë thelbësore e kontratës në qoft ë se për këtë vonesë porositësi qartazi nuk do të kishte interes për realizi-min e kontratës.

190

Аna Axhievska

�

KONTRATA MBI VEPËR

NOCIONI

Ushtruesi i punës detyrohet të kryej një punë të caktuar për

porositësin, ndërsa ai detyrohet t’ia paguaj kompensimin për

punën e kryer.

KARAKTERISTIKA

konsensuale dyanshme e detyrueshme ekuivalente ngarkuese komutative kauzale

KARAKTERISTIKA TË RËNDËSISHME

Kryerja e punës Shpërblimi Kohëzgjatja

Pasqyra skematike numër 5: Kontrata mbi vepër

191


4.6. KONTRATA MBI DHURATËN

NOCIONI

Me anë të kontratës mbi dhuratën, dhuratëdhënësi detyrohet ti kalojë ose ti dorëzoj dhuratëmarrësit një objekt të caktuar në pronësi ose ti kalojë ndonjë të drejtë, t’ia falë borxhin, ose të marrë mbi vete borxhin pa kompensim.

KARAKTERISTIKAT E KONTRATËS

Kontrata mbi dhuratën është:

konsensuale – lidhet në momentin kur dhuratëdhënësi dhe dhuratëmarrësi arrijnë pajtimin për dhurimin e sendit,

e njëanshme e detyrueshme – lidhet në formë të shkruar, kontratë e dhuratës për sendin e luajtshëm – që lidhet në formë gojore dhe është e

plotfuqishme nëse sendi i dorëzohet dhuratëmarrësit, kontratë bamirëse – i dhuruari, sendin e pranon pa kompensim.

FORMA E KONTRATËS

Kontrata mbi dhuratën lidhet në formë të shkruar. Kontrata e dhuratës për sende të luajtshme e cila lidhet në formë gojore është e plotfuqishme, nëse i dorëzohet dhuratëmarrësit.

Kur dhurata jepet me anë të kontratës në dobi të personit të tretë, pranimi i dhuratës nga dhuratëmarrësi nuk duhet të bëhet në formë të shkruar, përveç nëse objekt i kontratës është ndonjë patundshmëri.

Kur objekt i kontratës mbi dhuratën është ndonjë patundshmëri, atëherë apliko-het forma e kontratës për shitjen e patundshmërive.

AFTËSI PËR TË DHURUAR

Dhuratëdhënës mund të jetë vetëm personi i cili ka zotësi të plotë të veprimit, ndërsa sipas disa kushteve të caktuara me ligj, dhuratën mund ta bartë edhe personi me zotësi të kufizuar të veprimit, gjegjësisht zotësi të veçantë të veprimit.

Dhuratëmarrës mund të jetë çdo personi i cili ka zotësi juridike, por në qoft ë se dhuratën e pranon një person me pazotësi juridike, përfaqësuesi juridik i atij personi mundet në afat prej 30 ditësh të jep pëlqim për pranimin e dhuratës me anë të një deklarate që i jepet dhuratëdhënësit.

192

Аna Axhievska

KUR OBJEKTI I DHURATËS ËSHTË DHËNIA E KOHËPASKOHSHME

Kontrata mbi dhuratën me të cilën dhuratëdhënësi detyrohet të bëj dhënie të kohëpaskohshme, shuhet me vdekjen e dhuratëmarrësit.

Në rast të vdekjes së dhuratëdhënësit, detyrimet që rrjedhin nga kjo kontratë nuk barten te trashëgimtarët e tij, përveç nëse trashëgimtarët e kanë pranuar këtë kontratë.

ELEMENTET DHE PËRMBAJTJA E KONTRATËS

Kontrata mbi dhuratën ka dy elemente:

sendi që dhurohet, vullneti për dhurimin e sendit.

Vullneti për dhurimin e sendit është ajo karakteristikë sipas të cilës dallohet kont-rata mbi dhuratën prej kontratave të tjera ku sendi dorëzohet pa kompensim (për shem-bull, kontrata për huapërdorje).

Përmbajtja e kontratës për dhuratë përbëhet prej të drejtave dhe detyrimeve të palëve. Dhuratëmarrësi ka të drejtë të kërkojë dorëzimin e sendit, ndërsa dhuratëdhënësi detyrimin që ta dorëzoj sendin.

PËRGJEGJËSITË E DHURATËDHËNËSIT

PËRGJEGJËSIA PËR MOSPËRMBUSHJEN OSE VONESA

Dhuratëdhënësi përgjigjet për mospërmbushjen e detyrimit të tij, si dhe për vonesën e realizimit, nëse ajo bëhet me qëllim ose nga pakujdesia.

Në rast të vonesës për realizimin e dhuratës në të holla, dhuratëdhënësi ka borxh kamatë ligjore nga dita e parashtrimit të padisë, nëse ndryshe nuk është paraparë me kontratë.

PËRGJEGJËSIA PËR MANGËSITË MATERIALE DHE JURIDIKE

Dhuratëdhënësi përgjigjet për mangësitë juridike të sendit të dhuruar.

Dhuratëdhënësi përgjigjet edhe për mangësitë materiale të objektit nëse ato kanë qenë të fshehura, ndërsa ai ka qenë në dijeni ose ka mundur të jetë i njoft uar për ato mangësi, por të njëjtat nuk ia ka kumtuar dhuratëmarrësit.

193


REVOKIMI I DHURATËS DHE KTHIMI I KONTRAKTUAR I DHURATËS

Dhuratëdhënësi mund ta prish kontratën dhe ta revokoj dhuratën, në rastin kur dhuratëmarrësi me sjelljen e tij ndaj dhuratëdhënësit ose ndaj ndonjë personi të tij të afërt tregon mosmirënjohje të skajshme.

Kjo e drejtë kalon edhe te trashëgimtarët e dhuratëdhënësit.

Kjo e drejtë shuhet me kalimin e afatit prej një viti duke llogaritur prej ditës kur dhuratëdhënësi merr vesh për mosmirënjohjen e dhuratëmarrësit, ndërsa më së shumti pas kalimit të afatit prej 5 vjetëve nga mosmirënjohja e treguar.

Në rast të revokimit të dhuratës për shkak të mosmirënjohjes, dhuratëmarrësi detyrohet ti kthejë të gjitha sendet që i ka pranuar si dhuratë.

REVOKIMI I DHURATËS PËR SHKAK TË MOSPASJES SË MJETEVE PËR JETESË

Dhuratëdhënësi i cili nuk ka mjete të mjaft ueshme për ekzistencë, ose mjete për përkujdesjen e personave që me ligj është i detyruar ti mbaj (të kujdeset), mund të bëj shkëputjen e kontratës, ndërsa nëse ia dorëzon objektin dhuratëmarrësit, atëherë mund të revokon dhuratën dhe të kërkojë prej dhuratëmarrësit t’ia kthejë atë që ende gjendet te prona e dhuratëmarrësit.

Dhuratëmarrësi mund të evitoj revokimin e dhuratës, në qoft ë se obligohet ti jep dhuratëdhënësit në masë adekuate mjetet që i mungojnë.

Nëse dhuratëdhënësi ka bërë më tepër dhurata, revokimi bëhet me renditje të kundërt nga dhurimi. REVOKIMI I DHURATËS

Dhurata mund të revokohet edhe në raste të tjera të parapara me ligj.

HEQJE DORE NGA E DREJTA E REVOKIMIT TË DHURATËS

Heqja e dorës nga e drejta e revokimit të dhuratës nuk ka vlefshmëri juridike.

DHURATAT QË NUK MUND TË REVOKOHEN

Dhuratat e rëndomta, të rastit, dhuratat shpërblyese, si dhe dhuratat e mirënjohjes nuk mundet të revokohen.

Nuk mund të revokohen edhe dhuratat e dhëna për qëllime bamirësie si dhe për qëllime me dobi të përgjithshme.

194

Аna Axhievska

KTHIM I KONTRAKTUAR I DHURATËS

Dispozita e kontratës për kthimin e dhuratës është e plotfuqishme në rast se dhuratëmarrësi vdes para dhuratëdhënësit.

DHURATA ME RASTIN E VDEKJES

Kontrata mbi dhuratën me të cilën është arritur marrëveshja për dorëzimin e ob-jektit pas vdekjes së dhuratëdhënësit, duhet të formohet në formë të shkresës publike (të vërtetuar).

195


�

KONTRATA MBI DHURATËN

NOCIONI

Me anë të kontratës mbi dhuratën, dhuratëdhënësi detyrohet ti kalojë ose ti

dorëzoj dhuratëmarrësit një objekt të caktuar në pronësi ose

ti kalojë ndonjë të drejtë, t’ia falë borxhin, ose të marrë mbi vete borxhin pa kompensim.

KARAKTERISTIKA

Konsensuale Njëanshme e detyrueshme Kontratë bamirësie


Sendi që dhurohet dhe vullneti për dhurimin e sendit. Sendi që dhurohet duhet të jetë në qarkullim juridik.

FORMA

Kontrata mbi dhuratën lidhet në formë të shkruar.

Kontrata e dhuratës për sende të luajtshme e cila lidhet në formë gojore është e vlefshme, nëse i dorëzohet dhuratëmarrësit.

Pasqyra skematike numër 6: Kontrata mbi dhuratën

196

Аna Axhievska

4.7. KONTRATA PËR GARANCI

NOCIONI I KONTRATËS PËR GARANCI

Sipas kontratës për garanci, garanti detyrohet ndaj kreditorit se do ta realizon vlefshmërinë dhe detyrimin e arritur të debitorit nëse ai nuk e bën atë.

KARAKTERISTIKAT E KONTRATËS

Konsensuale - krijohet atëherë kur garanti dhe kreditori pajtohen për elementet e kontratës;

Formale – duhet të lidhet në formë të shkruar që ta obligojë garantin; Dyanshëm e detyrueshme – për të dyja palët rrjedhin të drejta dhe detyrime; Komutative – përmbajtja e tij dihet që nga momenti i krijimit të kontratës; Kauzale – qëllimi i tij është forcimi i kërkesave të kreditorit, gjegjësisht sigurimi i

detyrimeve të debitorit.

PALËT E KONTRATËS

Kreditori është palë e kontratës për garanci, kërkesa e të cilit garantohet prej një marrëdhënie tjetër të mëparshme të detyrimit.

Garanti është ana e cila i jep garanci kreditorit, se debitori i marrëdhënies do ta kryej detyrimin e tij.

ELEMENTET E KONTRATËS

Elemente të rëndësishme të kontratës për garanci janë:

Objekti i garantimit, Vëllimi i përgjegjësisë së garantit.

Objekt i garancisë mund të jetë një detyrim i vlefshëm, pa dallim të përmbajtjes së saj, si një detyrim afarist.

Detyrimi i garantit nuk mund të jetë detyrim më i madh se detyrimi i debitorit kryesor.

Kreditori ka te drejtë themelore të kërkojë realizimin e detyrimit.

197


Garanti i cili kreditorit ia ka paguar kërkesën e tij, mund të kërkojë nga debitori t’ia kompensojë të gjitha ato shpenzime të cilat i ka paguar për llogari të tij, si dhe kamatën nga dita e pagesës.

SHUARJA E KONTRATËS

Kontrata për garanci shuhet kur të mbarojë detyrimi, për realizimin e të cilit je-pet garancia.

Me parashkrimin (parashkrimin) e detyrimit të debitorit kryesor vjetërsohet edhe detyrimi i garantit.

198

Аna Axhievska

�

KONTRATA PËR GARANCI

NOCIONI

Garanti detyrohet të realizojë detyrimin e

vlefshëm dhe të arritur të debitorit, nëse ai nuk e

kryen detyrimin.

KARAKTERISTIKA

Konsensuale Formale Dyanshëm e

detyrueshme Komutative Kauzale


Objekti i garancisë Vëllimi i garantimit

PALËT

Kreditori Garanti

Pasqyra skematike numër 7: Kontrata për garanci

199


4.8. KONTRATA PËR LICENCË

Nocioni, rëndësia dhe lidhja

Me kontratën për licencë dhënësi i licencës obligohet që marrësit të licencës tia dorëzojë në tërësi ose pjesërisht të drejtën e shfrytëzimit të ndonjë shpikjeje, rëndësi tek-nike, përvojë, mostër ose metodë, kurse marrësi obligohet që për atë ti paguajë kompen-sim të caktuar.

Kontrata për licencë është kontratë formale. Që të mund të jetë e plotfuqish-me patjetër duhet të lidhet në formë me shkrim, si dhe të respektohen dispozitat ligjo-re për lidhjen e saj. Kontrata e lidhur dorëzohet në organin e administratës kompetente për marrëdhënie ekonomike me botën e jashtme, mblidhen mendimet përkatëse dhe pas sjelljes së kërkesës organi kompetent sjell vendim në afat prej 30 ditëve nga dita e dërgesës së kërkesës. Nëse nuk sillet vendim në afatin e caktuar do të konstatohet se kontrata është e plotfuqishme. Kontrata e cila nuk është bërë në formën me shkrim dhe e cila nuk është shkruar në regjistrin përkatës nuk prodhon veprimtari juridike. Kjo kontratë mund të pa-raqitet në shumë lloje. Të tilla janë: licenca, nënlicenca e zakonshme dhe e pazakonshme, licenca e kufizuar hapësinore dhe licenca e pakufizuar hapësinore.

Sipas bazës sipas të cilës themelohet licenca mund të jetë:

Kontraktuese

Obliguese

Zyrtare

Licenca kontraktuese Bëhet fj alë për lloj të tillë të licencës me të cilën bartësi i patentës me kontratë ia lë të drejtën personit tjetër që ta shfrytëzojë shpikjen e mbrojtur. Kontrata e licencës patjetër duhet të jetë në formën me shkrim dhe ti përmbajë këto elemente: 1. kohëzgjatjen e licencës, 2. kompensimin e shfrytëzimit të shpikjes, 3. shënimin vallë licenca është e za-konshme ose e kufizuar dhe 4. përgjegjësinë për mungesën eventuale të shpikjes.

200

Аna Axhievska

Licenca obliguese ose licenca e dhunshme. Nëse bartësi vetë ose nëpërmjet dikujt tjetër nuk e shfrytëzon ose e shfrytëzon në mënyrë të pamjaft ueshme shpikjen e mbrojtur me patentë në Republikën e Maqedonisë, e drejta e shfrytëzimit të shpikjes ti jepet personit tjetër me obligim për pagesë të kom-pensimit të patentës.

Licenca zyrtare Nëse shpikja e mbrojtur me patentë shfrytëzohet për shkak të arritjes së çmime-ve të pa arsyeshme të larta në tregun maqedonas ose nëse shfrytëzimi i patentës është e interesit të përgjithshëm shoqëror për mjekësinë, mbrojtjen popullore, për mbrojtje dhe përparim të mjedisit jetësor ose me interes të veçantë për degë të caktuara në ekono-mi, bëhet fj alë për licencë zyrtare. Lartësia e kompensimit përcaktohet me kontratë midis bartësve të patentës dhe ndërmarrjes të cilës i jepet licenca.

OBLİGİMET E PALËVE KONTRAKTUESE

Obligimet e dhënësit të licencës janë: dhënësi është i obliguar që marrësit në afat të caktuar tia dorëzojë licencën, dhënësi i licencës duhet të garantojë se mjeti i licencës është zbatues dhe mund të

përdoret në mënyrë teknike, dhënësi garanton se të drejtën e shfrytëzimit e ka marrësi dhe se e njëjta e drejtë

nuk është kufizuar në dobi të personit të tretë.

Obligimet e marrësit të licencës janë: marrësi është i obliguar që ta shfrytëzojë mjetin e licencës në mënyrë, vëllim dhe

në kufijtë e kontraktuar, marrësi nuk ka të drejtë t’i shfrytëzojë përsosjet plotësuese të mjetit të licencës, marrësi është i detyruar që mjetin e licencës ta ruajë në fshehtësi nëse rëndësia e saj

ka karakter sekret, marrësi është i detyruar që mallrat t’i shënojë me shenjën e prodhimtarisë sipas

licencës, marrësi është i detyruar që dhënësit të licencës t’i a paguajë kompensimin e kont-

raktuar në mënyrë dhe kohë të caktuar me kontratë, marrësi është i detyruar t’i japë raport për shfrytëzim të licencës.

201


�

�KONTRATA PËR

LICENCË

NOCIONI

Dhënësi i licencës obligohet që marrësit të licencës t’ia japë në tërësi ose pjesërisht të drejtën e shfrytëzimit të ndonjë shpikjeje, rëndësi teknike, përvojë, mostër

ose metodë, kurse marrësi obligohet që për atë t’i paguajë

kompensim të caktuar.

LLOJET E LICENCAVE SIPAS BAZËS SIPAS TË CILËS AJO FORMOHET

Kontraktuese Obliguese Zyrtare

PALËT

Dhënësi i licencës Marërsi i licencës

Pasqyra skematike numër 8: Kontrata për licencë

202

Аna Axhievska

4.9. KONTRATA PËR HUAPËRDORJE

NOCIONI I KONTRATËS PËR HUAPËRDORJE

Me kontratën për huapërdorje, huadhënësi detyrohet t’ia dorëzoj hua përdorësit objektin e caktuar në përdorim pa shpërblim për një kohë të caktuar ose të pacaktuar, ndërsa hua përdorësi detyrohet t’ia kthejë objektin pas kalimit të kësaj kohe.

KARAKTERISTIKAT E KONTRATËS PËR HUAPËRDORJE

Dyanshëm e detyrueshme – për të dyja palët ekzistojnë të drejta dhe detyrime; Kauzale – qëllimi i kontratës është i dukshëm; Reale – kontrata përmban detyrimin që të bëj dorëzimin e sendit në huapërdorje; Konsensuale – kjo kontratë lidhet kur huadhënësi dhe hua përdorësi kanë arritur

pajtim për elementet e rëndësishme të kontratës; Bamirëse –hua përdorësi nuk paguan kompensim për shfrytëzimin e sendit; Komutative - të drejtat dhe detyrimet janë të njohura që më parë; Joformale - mund të lidhet në cilën do forme.

ELEMENTE TË KONTRATËS PËR HUAPËRDORJE

Elementet e kontratës për huapërdorje janë: dhënia e sendit dhe ekzistimi i vull-netit që të jepet në shfrytëzim sendi pa kompensim.

Sendi që jepet në huapërdorje është individualisht i përcaktuar dhe paraqet një punë të pa konsumuar (me përjashtim, mund të jepet edhe një send i konsumuar nëse nuk përdoret sipas destinimit të tij, për shembull, shishe verë e cila ekspozohet në panairin për verë).

Vullneti nuk është i drejtuar kah tjetërsimi i plotë i sendit, por kah kalimi i të drejtës së përdorimit të atij sendi për një kohë të caktuar.

TË DREJTA DHE DETYRIME NGA KONTRATA PËR HUAPËRDORJE

TË DREJTA DHE DETYRIME TË HUADHËNËSIT

Huadhënësi detyrohet t’ia dorëzoj objektin hua përdorësit për një kohë të caktuar.

203


Nëse huadhënësi vonohet me dorëzimin e objektit, hua përdorësi mund të kërkojë to dorëzohet objekti në afat jo më të gjatë se 30 ditë.

Gjatë dorëzimit të objektit, huadhënësi është i detyruar ta informojë hua përdorësin për të gjitha mangësitë e objektit dhe për të cilat ai ka qenë në dijeni ose ka mundur të dijë.

Huadhënësi përgjigjet për mangësitë juridike dhe materiale të sendeve, ndërsa gjithashtu, hua përdorësi mund të kërkojë kthim të parakohshëm të sendit, nëse i nevoji-tet sendi papritmas ose urgjentisht.

TË DREJTA DHE DETYRIME TË HUA PËRDORËSIT

Hua përdorësi detyrohet ta ruaj dhe ta përdorë sendin me kujdesin e nevojshëm (të nikoqirit të mirë, ekonomistit dhe ekspertit të mirë);

Në rastin kur me kontratën nuk është përcaktuar mënyra e përdorimit të sendit që jepet në huapërdorje, hua përdorësi është i detyruar ta shfrytëzoj objektin në mënyrën që i përgjigjet destinimit dhe përdorimit të sendit;

Hua përdorësi i bart shpenzimet për mirëmbajtjen e rregullt të objektit që merret në huapërdorje;

Hua përdorësi përgjigjet për dëmtimin dhe shkatërrimin e plotë të objektit nëse e ka përdorë në mënyrë që është në kundërshtim me kontratën ose nëse ia ka besuar ob-jektin personit të tretë edhe pse nuk ka qene e nevojshme ta bëj këtë veprim;

Hua përdorësi është i detyruar ta kthejë objektin në gjendjen në të cilën e ka pranu-ar;

Hua përdorësi nuk është përgjegjës për zvogëlimin e vlerës së objektit që ka ndod-hur si rezultat i përdorimit të rregullt të tij.

LIDHJA DHE KOHËZGJATJA E KONTRATËS PËR HUAPËRDORJE

Kontrata për huapërdorje konsiderohet se është lidhur në momentin që caktohet kohëzgjatja e saj.

Kohëzgjatja e shfrytëzimit mund të përcaktohet me kontratë. Në qoft ë se objek-ti dorëzohet në shfrytëzim për një qëllim të caktuar, dhe kohëzgjatja nuk përcaktohet me kontratë, atëherë huapërdorja kontraktohet për aq kohë sa nevojitet realizimi i atij qëllim. Në qoft ë se kohëzgjatja e kontratës për huapërdorje nuk është përcaktuar, por as që mund të përcaktohet në mënyrë tjetër, kontrata do të shuhet atëherë kur huadhënësi do të kërkojë kthimin e objektit, por jo në një kohë të papërshtatshme.

204

Аna Axhievska

SHUARJA E KONTRATËS PËR HUAPËRDORJE

Kontrata për huapërdorje në kohë të caktuar shuhet me skadimin e kohës të paraparë në kontratë.

Kontrata për huapërdorje për kohë të pacaktuar shuhet kur hua përdorësi do ta shfrytëzon objektin ose me skadimin e kohës gjatë së cilës objekti mundet të shfrytëzohet. Kontrata për huapërdorje mund të shuhet edhe në këto raste:

kur hua përdorësi e shfrytëzon objektin në mënyrë e cila nuk është paraparë me kontratën,

kur ia dorëzon personit të tretë, kur objekti do të bëhet i nevojshëm për huadhënësin dhe të ngjashme.

205


KONTRATA PËR HUAPËRDORJE

NOCIONI

Huadhënësi detyrohet t’ia dorëzoj hua përdorësit objektin

e caktuar për shfrytëzim pa shpërblim për kohë të caktuar

dhe të pacaktuar, ndërsa hua përdorësi detyrohet t’ia

dorëzoj objektin pas kalimit të kësaj kohe.

KARAKTERISTIKA

Dyanshëm e detyrueshme Kauzale Reale Konsensuale Bamirëse Komutative Joformale


Objekti i huapërdorjes Vullnet që sendi të jepet në shfrytëzim pa shpërblim Kohëzgjatja

Pasqyra skematike numër 9: Kontrata për huapërdorje

206

Аna Axhievska

4.10. KONTRATA PËR DEPOZITË

NOCIONI I KONTRATËS PËR DEPOZITË

Me kontratën për depozitë, depozitë marrësi detyrohet të pranojë objektin prej depozitë dhënësit, ta ruaj dhe ta kthejë atë kur ky të ketë kërkuar një gjë të tillë. Objekt i depozitës mund të jenë vetëm sende të luajtshme, por jo edhe të drejta.

KARAKTERISTIKAT E KONTRATËS PËR DEPOZITË

Konsensuale – lidhet në momentin që depozitë marrësi dhe depozitë dhënësi arrijnë pajtim për elementet e rëndësishme të tij;

Dyanshëm e detyrueshme – prej kësaj kontrate rrjedhin të drejta dhe detyrime për të dyja palët;

E përzier - (sipas rregullës është vepër e mirë, ndërsa në raste të caktuara me lig-jin ose kontratën – është ngarkuese);

Komutative – të drejtat dhe detyrimet e palëve janë të njohura dhe të caktuara; Kauzale – qëllimi i tij është qartë i dukshëm; Joformale – mundet të lidhet në cilën do formë.

ELEMENTET E KONTRATËS PËR DEPOZITË

Elementet e kontratës për depozitë janë: dorëzimi i sendit të deponuar dhe pagi-mi i kompensimit për ruajtjen e sendit, nëse ajo është caktuar me ligj ose me kontratë, si dhe kohëzgjatja e saj.

PËRMBAJTJA E KONTRATËS PËR DEPOZITË

DETYRIMET E DEPOZITË DHËNËSIT

DETYRIMI PËR RUAJTJE DHE INFORMIM

Depozitë marrësi detyrohet ta ruaj objektin sikurse sendin e vet, ndërsa nëse de-pozita është me kompensim, me kujdesin e pronarit të mirë, gjegjësisht shtëpiakut të mirë. Nëse janë kontraktuar vendi dhe mënyra e ruajtjes së objektit, depozitë marrësi mund ti ndërrojë ato vetëm nëse atë e kërkojnë rrethanat e ndryshuara, përndryshe mund të përgjigjet edhe për dëmtimin ose shkatërrimin e rastësishëm të objektit. Depozitë marrësi është i detyruar ta informojë depozitë dhënësin për të gjitha ndryshimet që do ti vërente tek objekti si dhe për rreziqet nga dëmtimin i tij në cilën do mënyre.

207


DORËZIMI I OBJEKTIT PËR RUAJTJE PERSONIT TJETËR

Depozitë marrësi nuk mund t’ia dorëzojë personit tjetër për ruajtje objektin që i është lënë në besim, pa pajtimin e depozitë dhënësit.

SHFRYTËZIMI I DEPOZITËS

Depozitë marrësi nuk ka të drejtë ta shfrytëzojë objektin që i është lënë në besim për ruajtje. Nëse bëhet shfrytëzim i palejuar i objektit, depozitë marrësi detyrohet ti pagu-aj depozitë dhënësit një shpërblim adekuat dhe përgjigjet për shkatërrimin e rastësishëm të objektit gjatë përdorimit të tij. Kur në depozitë jepet një objekt i pa konsumuar dhe depozitë marrësit i lejohet ta shfrytëzojë objektin, shfrytëzimi i objektit përcaktohet në bazë të marrëdhënieve të kohës dhe të vendit për kthimin e objektit ku vlejnë rregullat e kontratës për depozitë.

SHFRYTËZIMI DHE DORËZIMI I OBJEKTIT NGA ANA E PERSONIT TJETËR

Kur depozitë marrësi pa pajtimin e depozitë dhënësit, në kundërshtim me kontratën, e shfrytëzon objektin, e ndërron vendin dhe mënyrën e ruajtjes së tij, ose kur personit tjetër ia dorëzon për ruajtje, nuk përgjigjet për shkatërrimin ose dëmtimin e rastësishëm të objektit që mund të vjen edhe nëse do të vepronte në përputhje me kontratën. Ai nuk ka përgjegjësi për dëmin i cili do të krijohej në qoft ë se depozita do të ishte tek ai.

KTHIMI I OBJEKTIT

Depozitë marrësi detyrohet ta kthejë objektin që nga momenti kur e kërkon depozitë dhënësi me të gjitha frutat dhe dobitë e tjera prej objektit.

Depozitë dhënësi mund të kërkojë kthimin e objektit edhe para skadimit të afatit, përveç kur afati nuk është caktuar në interes të depozitë dhënësit. Kthimi i objektit bëhet te vendi ku është bërë dorëzimi i objektit të depozitë marrësit, nëse me kontratë nuk është përcaktuar ndonjë vend tjetër. Në atë rast depozitë marrësi ka të drejtë për kompensimin e shpenzimeve për bartjen e objektit.

TË DREJTAT E DEPOZITË MARRËSIT

KOMPENSIMI I DËMIT DHE I SHPENZIMEVE

Depozitë marrësi ka të drejtë të kërkojë nga depozitë dhënësi që t’ia kompensojë edhe shpenzimet e arsyeshme për ruajtjen e objektit, si dhe dëmin që e ka pasur për arsye të depozitës.

208

Аna Axhievska

KOMPENSIMI

Depozitë marrësi ka të drejtë kompensimi për punën e tij, përveç nëse janë marrë vesh për kompensimin, në qoft ë se depozitë marrësi merret me pranimin e objekteve për ruajtje ose nëse kompensimi mund të merret në bazë të rrethanave të punës.

KTHIMI I OBJEKTIT NË RAST TË DEPOZITËS PA PAGESË

Depozitë marrësi, i cili obligohet ta ruaj falas objektin për një kohë të caktuar, ka të drejtë t’ia kthejë objektin depozitë dhënësit para skadimit të afatit të kontraktuar, nëse objektit i kanoset ndonjë rrezik për shkatërrimin ose dëmtimin e tij dhe në qoft ë se ruajt-ja e mëtutjeshme e objektit mund ti shkaktojë dëm depozitë marrësit.

Nëse afati nuk është kontraktuar, depozitë marrësi mundet në çdo kohë të heqë dorë nga kontrata, por është i detyruar ti caktojë depozitë dhënësit afat për marrjen e ob-jektit.

209


�

KONTRATA PËR DEPOZITË

NOCIONI

Depozitë marrësi detyrohet të pranojë objektin prej

depozitë dhënësit, ta ruaj dhe ta kthejë atë kur ky të

ketë kërkuar një gjë të tillë.

KARAKTERISTIKA

Konsensual Dyanshëm e detyrueshme E përzier Komutativ Kauzale Joformale


Objekti i depozitës Shpërblimi Kohëzgjatja

OBJEKTI

Vetëm sende të luajtshme, por jo edhe të drejta

Pasqyra skematike numër 10: Kontrata për depozitë

210

Аna Axhievska

4.11. KONTRATA PËR ORTAKËRI

NOCIONI I KONTRATËS PËR ORTAKËRI

Me kontratën për ortakëri dy ose më tepër persona – ortakë obligohen në mënyrë reciproke ta bashkojnë pasurinë dhe punën e tyre ose pjesë të pronës dhe punës së tyre, për realizimin e përbashkët të dobisë pasurore dhe ndarjen e saj në formë të përfitimit.

LLOJE TË ORTAKËRISË

E përgjithshme – në qoft ë se ortakët e kanë bashkuar pronën e tërë dhe punën e tyre; E veçantë – në qoft ë se ortakët e kanë bashkuar vetëm punën e tyre ose pjesë të saj

ose vetëm një pjesë të pronës së tyre.

KARAKTERISTIKAT E KONTRATËS PËR ORTAKËRI

Konsensuale – lidhet në momentin e arritjes së pajtimit të vullnetit për elementet e rëndësishme;

Formale - ortakët pajtimin e vullneteve të tyre duhet ta arrijnë në formë të shkruar; Ngarkuese – për shkak se për realizimin e dobisë pasurore kanë kontribuar me

punë dhe mjete; Ekuivalente – mjetet dhe kontributi i dhënë janë përafërsisht të barabarta me fiti-

min e dobisë pasurore; Kauzale – qëllimi është i dukshëm, dhe kjo është realizimi i dobisë pasurore.

KARAKTERISTIKA TË VEÇANTA TË KONTRATËS PËR ORTAKËRI

Ortakët ndërmjet veti nuk kanë marrëdhënie të kreditorit ndaj debitorit, por ata konsiderohen si palë që bashkojnë punën dhe pasurinë e tyre për realizimin e ndonjë do-bie të caktuar pasurore dhe ndarjen e saj.

Ekzistojnë dy lloje të marrëdhënieve:

Ndërmjet vetë ortakëve, Marrëdhënie ndërmjet ortakëve si një palë dhe personave të tretë me të cilët

ata hyjnë në marrëdhënie të detyrimeve.

ELEMENTE TË KONTRATËS

Bashkimi i punës dhe pasurisë; Ndarja e fitimit të realizuar; Kohëzgjatja.

211


FORMA DHE ZBATIMI I KONTRATËS PËR ORTAKËRI

Kontrata për ortakëri lidhet në formë të shkruar. Me çdo ndryshim të kontratës për ortakëri nevojitet pajtimi i të gjithë ortakëve.

E pavlefshme (nule) është dispozita e kontratës e cila parasheh mundësinë e ndryshimit të kontratës pa kurrfarë pajtimi.

KOHËZGJATJA E KONTRATËS

Ortakëria mund të lidhet për kohë të caktuar dhe të pacaktuar.

PASURIA E ORTAKËRISË DHE DEPOZITA E ORTAKËRISË

Pasurinë e ortakërisë e përbëjnë kuotat e ortakëve dhe pasuria e realizuar me punën e ortakërisë. Ortakët janë pronarë të pasurisë së ortakërisë.

Secili ortak është i detyruar të vendosë kuota (mjete) në ortakëri. Kuota e ortakërisë mund të përbëhet prej të hollave dhe objekteve. Supozohet se kuotat e ortakërisë janë të barabarta. Ortakët munden ta përcaktojnë vlerën e kuotave të ortakërisë vetë ose këtë t’ia besojnë ndonjë personi të tretë.

KTHIMI I DEPOZITËS NË RAST TË TËRHEQJES SË ORTAKUT

Ortaku që tërhiqet prej kontratës i kthehen në natyrë objektet të cilat i ka vendo-sur në ortakëri, ndërsa i paguhet në kundërvlerë me të holla për objektet dhe të drejtat të cilat nuk mund të kthehen.

Përkundër kësaj, ortakut që tërhiqet prej kontratës i paguhet në të holla një pjesë e vlerës së pasurisë së përbashkët e cila mbetet pas kthimit të depozitave nga ana e ortakëve, dhe e cila përgjigjet në përpjesëtim me vlerën e kontributit të tij.

DETYRIMET E ORTAKËRISË

Ortaku nuk mundet me anë të lidhjes juridike të obligojë ortakërinë pa pajtimin e ortakëve të tjerë;

Nëse me ligj nuk është përcaktuar diçka tjetër, pajtimi mund të jepet para se të lid-het kontrata ose pas lidhjes së saj në formë të aprovimit.

212

Аna Axhievska

PËRGJEGJËSIA E ORTAKËVE PËR BORXHET E ORTAKËRISË

Nëse ndryshe nuk është përcaktuar me ligj, për kërkesat dhe borxhet e ortakërisë, aplikohen dispozitat e ligjit për obligimet me më tepër debitorë dhe kreditorë.

Dispozitat e kontratës për ortakëri me të cilat kufizohen kompetencat e ortakëve me shumën e lartësisë së kuotave të tyre, kanë ndikim ndaj kreditorëve të ortakërisë, vetëm për atë kufizim.

DORËZIMI I KUOTËS SË ORTAKËRISË PERSONIT TË TRETË

Kur ndonjë ortak, kuotën e tij ia kalon personit të tretë në ortakëri plotësisht ose pjesërisht me kontratë, personi i tretë nuk bëhet ortak në vend të tij, por vetëm fiton të drejtën, që gjatë likuidimit të ortakërisë ti paguhet kuota ceduesit, përveç nëse nuk janë marrë vesh ndryshe ortakët.

Fitimi është ajo pjesë e pasurisë së ortakërisë që do të krijohet pas kthimit të vlerave të kuotave të ortakërisë (pjesa kryesore), borxheve të përbashkëta dhe pas kthimit të shpenzimeve.

Humbja krijohet nëse vlera e pasurisë bie nën vlerat e kuotave të ortakërisë (pjesa kryesore). Ortakët munden me anë të kontratës ndërmjet tyre të përcaktojnë ndarjen e fi-timit dhe të humbjeve. Nëse nuk është përcaktuar ndarja e fitimit me kontratë, supozohet se ortakët marrin pjesë të barabarta në ndarjen e saj. E njëjta vlen edhe për humbjet.

NDËRPRERJA E ORTAKËRISË

Ortakëria shuhet me ndërprerjen e kohëzgjatjes së kontratës për ortakëri. Nëse pas kalimit të kohës që parashihet me kontratën e ortakërisë, ata vazhdojnë ti kryejnë së bashku punët e llojit të njëjtë, konsiderohet se ortakëria në mënyrë të heshtur vazhdon për kohë të pacaktuar.

Ortakëria shuhet edhe kur arrihet qëllimi për të cilën lidhet kontrata e ortakërisë, si dhe kur arritja e qëllimit bëhet e pamundshme.

Ortakëria ndërpritet edhe në këto raste: me dorëheqje ose revokim të udhëheqësit të ortakërisë, nëse ortakët nuk mund të

pajtohen të emërojnë një tjetër udhëheqës, me vdekjen e njërit prej ortakëve, nëse nuk është kontraktuar diçka tjetër, por që

me kontratë mund të parashihet se trashëgimtarët e ortakut të vdekur mund të zënë vendin e tij,

me falimentim të njërit prej ortakëve – person juridik,

213


kur kreditori personal i njërit ortak që nuk mund të arkëtojë kërkesën e vet prej pasurisë së tij, kërkon ndarjen e pjesës së tij nga pasuria e ortakërisë.

Ortakëria, gjithashtu mund të ndërpritet edhe me:

marrëveshje të ortakëve, shkatërrimin e pasurisë së përbashkët, shkatërrimin e objektit që si kuotë është dashur ta bartë ose e ka bartur njëri

prej ortakëve, para ose pas dorëzimit të tij në ortakëri, nëse me këtë realizimi i qëllimit të ortakërisë dukshëm është rënduar.

214

Аna Axhievska

�

�

KONTRATA PËR ORTAKËRI

NOCIONIDy ose më tepër persona

obligohen në mënyrë reciproke të bashkojnë pasurinë e tyre ose (pjesë të pasurisë) dhe

punës së tyre, për realizimin e përbashkët të dobisë pasurore dhe ndarjen e saj në formë të

përfi timit.

KARAKTERISTIKAT

Konsensuale Formale Ngarkuese Ekuivalente Kauzale


Kuotë ortakërie Qëllimi i ortakërisë Kohëzgjatja

QËLLIMET

Realizimi i përbashkët i dobisë pasurore

Ndarja e dobisë (fi timit) së realizuar

Pasqyra skematike numër 11: Kontrata për ortakëri

215


4.12. KONTRATA PËR MBAJTJE TË PËRJETSHME

NOCIONI I KONTRATËS PËR MBAJTJE TË PËRJETSHME

Me kontratën për mbajtje të përjetshme ushqim dhënësi detyrohet përjetësisht ta mbaj pranuesin e mbajtjes ose ndonjë person të tretë, ndërsa pranuesi i mbajtjes dety-rohet si kompensim t’ia lë në trashëgimi pasurinë e tij të plotë ose pjesë të caktuar të pasurisë së tij, dorëzimi i të cilit shtyhet deri në vdekjen e tij.

KARAKTERISTIKAT E KONTRATËS PËR MBAJTJE TË PËRJETSHME

Konsensuale – krijohet në momentin kur palët kanë arritur pajtim për elementet e rëndësishme të kontratës;

Formale e rreptë – formohet në formë të shkruar dhe vërtetohet në gjykatë ose te noteri;

Dyanshme e detyrueshme – për të dyja palët rrjedhin të drejta dhe detyrime; Aleatore – përmbajtja e saj nuk njihet që më parë, por varet nga vdekja e pranuesit

të mbajtjes (ushqimit) si një rrethanë e ardhshme e pasigurt.

ELEMENTE TË KONTRATËS PËR MBAJTJE TË PËRJETSHËM

Lënia e pasurisë ose e një pjesë të saj që shtyhet deri në vdekjen e pranuesit të mbajtësit;

Dhënia e mbajtjes.

PËRMBAJTJA E KONTRATËS PËR MBAJTJE TË PËRJETSHME

Përmbajtja e kësaj kontrate përbëhet nga të drejtat dhe detyrimet që rrjedhin prej saj për palët e kontratës, gjegjësisht për dhënësin dhe pranuesin e mbajtjes.

Dhënësi i mbajtjes detyrohet ta sigurojë mbajtjen e pranuesit deri në fund të jetës së tij në mënyrën e paraparë me kontratë. Pranuesi i mbajtjes ka të drejtë ta kërkojë këtë gjë prej dhënësit.

Dhënësi i mbajtjes, në momentin e vdekjes së pranuesit të mbajtjes është i autori-zuar të kërkojë dorëzimin e sendeve që janë objekt i kontratës.

Personi që zotëron me ato sende detyrohet ti dorëzojë pa vonesë.

216

Аna Axhievska

Dhënësi i mbajtjes mund të kërkojë të drejtën për regjistrimin e patundshmërisë së tij në regjistrat publik. Ai nuk përgjigjet për borxhet e mbetura pas vdekjes së pranuesit të mbajtjes, por mund të merret vesh se do të merr përsipër borxhet ekzistuese të kreditorëve të caktuar.

SHUARJA E KONTRATËS PËR MBAJTJE TË PËRJETSHME

Kontrata për mbajtje të përjetshme shuhet me vdekjen e pranuesit të mbajtjes, me ç’rast vjen deri te kalimi i kontratës tek trashëgimtarët e dhënësit, në qoft ë se ato pajto-hen. Kjo kontratë mund të shuhet edhe me marrëveshje të palëve, si dhe me shkëputje të njëanshme të kontratës. Në qoft ë se kontraktuesit jetojnë së bashku, dhe marrëdhëniet e tyre çrregullohet aq shumë sa që jeta e tyre e përbashkët bëhet e padurueshme, çdo palë mund të kërkojë shkëputjen e kontratës.

217


�

�

KONTRATA PËR MBAJTJE TË PËRJETSHME

NOCIONI

Dhënësi i mbajtjes detyrohet përjetësisht ta mbaj pranuesin e pranuesin e mbajtjes ose ndonjë person të tretë, ndërsa pranuesi i mbajtjes t’ia lë si kompensim të gjithë pasurinë e tij ose pjesë të caktuar të pasurisë, dorëzimi i të cilit shtyhet deri në vdekjen e tij.

KARAKTERISTIKA

Konsensuale Rreptë formale Dyanshëm e detyrueshme Aleatore


Lënia e pasurisë që shtyhet deri në vdekjen e pranuesit

Dhënia e mbajtjes

FORMA

Hartohet në formë të shkruar dhe vërtetohet para gjykatës kompetente ose para noterit

Pasqyra skematike numër 12: Kontratë për mbajtje të përjetshme

218

Аna Axhievska

5. MARRËDHËNIEТ TJERA DETYRIMОРЕ

5.1. PASURIMI PABAZË (FITIMI PA BAZË)

Kur një pjesë e pasurisë së një personi në çfarë do mënyre kalon te pasuria e ndonjë personi tjetër, dhe ky kalim nuk bazohet në ndonjë punë juridike ose në ligj, atëherë fituesi është i detyruar ta kthejë këtë pjesë të pasurisë, nëse është e mundur, ndërsa në anën tjetër është i detyruar ta kompensojë vlerën e dobisë së arritur. Fitimi pa bazë ekziston atëherë kur do të zmadhohet pasuria e një subjekti për llogari të pasurisë së subjektit tjetër, për të cilën nuk ka bazë juridike.

Që të krijohet pasurimi pabazë në mënyrë të plotfuqishme, nevojiten këto kushte:

Pasuria e njërit personit të zmadhohet për llogari të pasurisë së personit tjetër, Pasuria e personit tjetër të zvogëlohet ose ai person të varfërohet, Pasurimi të krijohet pa bazë juridike.

Debitori i pasuruar është i detyruar t’ia kthejë kreditorit të varfëruar fitimin pa bazë. Në këtë aspekt, detyrimi mund të jetë:

natyrale (kthimin e objektit për pasurim), në të holla (dhënie e kompensimit në të holla si ekuivalencë e kthimit në natyrë).

5.2. PUNËDHËNIA PA AUTORIZIM

Në të drejtën civile nuk është e lejuar që subjektet të ndërmarrin veprime juridi-ke të cilat depërtojnë në pasurinë e subjektit tjetër të së drejtës për arsye se nuk ka dhënë pajtimin e tij për këtë veprim. Megjithatë në raste të caktuara, mund të bëhen ndërhyrje në punët e huaja. Kryerja e punëve të huaja pa autorizim është njëra nga rastet kur perso-ni i tretë, i cili në parim nuk guxon të ndërhyjë në punë të huaja, mund ti kryen të njëjtat punë në situatë dhe kushte të caktuara. Situata duhet të jetë e tillë që gjatë ekzistimit, puna që duhet të kryhet nuk duron shtyrje për arsye se mund të shkaktohet dëm.

219


Kryerja e punëve pa autorizim është institut i nevojshëm dhe i krijuar nga situatat reale në të cilat mund të gjenden personat fizik dhe juridik si subjekte të së drejtës.

Për shembull:

Në shtëpinë e fqinjit shpërthen zjarri derisa ai gjendet në udhëtim zyrtarë.

Në këtë rast ndërmerret gjithçka që është e nevojshme pa pëlqimin e pronarit të shtëpisë, me qëllim që sa më tepër të ndalohet shkaktimi i dëmit ose të zvogëlohen pasojat e tij. Ushtruesi i punëve pa autorizim është i detyruar për veprimin e tij ta informojë sa më shpejtë që është e mundur zotëruesin e veprës. Zotëruesi i veprës është i detyruar t’ia kompensojë ushtruesit të gjitha shpenzimet e nevojshme dhe të dobishme.

5.3. PREMTIMI PUBLIK I DHURATËS

Premtimi publik për dhuratën ekziston atëherë kur ndonjë person nëpërmjet shpalljes publike premton se do ta shpërblejë personin që kryen ndonjë veprim të caktu-ar, do të arrin ndonjë sukses, ose mund të gjendet në ndonjë situatë të caktuar, apo do të përmbush ndonjë kusht tjetër. Premtimi publik e obligon personin që ka dhënë premtim se do të dhurojë një dhuratë personit që do ta përmbushë veprimin.

Premtimi publik i dhuratës bie deri te një marrëdhënie e detyrimeve sipas këtyre kushteve të caktuara:

dhurata të premtohet nga ndonjë person fizik ose juridik, premtimi i dhuratës duhet të bëhet nëpërmjet shpalljes publike, premtimi duhet të bëhet për një numër të pacaktuar të njerëzve, veprimi i cili duhet të ndërmerret që të fitohet dhurata duhet të jetë veprim i

përcaktuar, lejuar dhe i mundshëm.

Premtimi publik i dhuratës paraqet vepër të njëanshme juridike e cila vetvetiu kri-jon detyrim për premtuesin e dhuratës.

Ndërmarrja e veprimit të kërkuar është plotësim i kushtit për fitimin e dhuratës.

220

Аna Axhievska

Fitimi pa bazë

Pasurimi i një personi

Varfërimi i tjetrit person

Mungesë e bazës për pasurim

Pasqyrë skematike numër 12: Fitimi pa bazë

Punëdhënia pa autorizimKushtet e nevojshme

Puna duhet të jetë e kryer ose e ekzekutuarPuna duhet të jetë e huajPuna duhet të jetë në interes të zotëruesitPuna duhet të kryhet pa urdhër ose autorizim Zotëruesi duhet ta ndalojë kryerjen e punës

221


6. NDRYSHIME NË MARRËDHËNIET DETYRIMORE

Pas krijimit të marrëdhënies detyrimore, dhe para shuarjes së saj, te palët mund të ndodhin dy lloje të ndryshimeve:

Ndryshimi i parë ka të bëjë me ndryshimin e palës së kreditorit i njohur me emrin cedim,

Ndryshimi i dytë ka të bëjë me ndryshimin e palës së debitorit e njohur si marrja përsipër e borxhit.

Cedimi paraqet kalimin e të drejtës (kërkesës) së kreditorit nga një marrëdhënie e detyrimit te personi i tretë. Me kalimin e të drejtës nga kreditori te personi i tretë, kredi-tori nuk është më palë e marrëdhënies së detyrimit dhe në vend të tij vjen personi i tretë. Kreditori i mëparshëm quhet cedent, ndërsa kreditori i tij që vjen në vendin e të vjetrit qu-het cesionar. Debitori i cili mbetet i pandryshuar, quhet cesus. Deri te ndryshimi i palës së kreditorit (cedim) mund të arrihet në tre mënyra:

• Në bazë të kontratës (cedim kontraktues),• Në bazë të ligjit (cedim ligjor),• Në bazë të vendimit gjyqësor (cedim gjyqësor)

Marrja përsipër e borxhit si një ndryshim te palët e marrëdhënies së detyrimeve, krijohet në atë mënyrë që borxhi ekzistues i një marrëdhënie juridike të detyrimit të debi-torit të deriatëhershëm kalon te ndonjë person i tretë i cili në këtë marrëdhënie paraqitet si një debitor i ri, dhe kjo do të thotë se ai paraqitet edhe si palë e re në këtë marrëdhënie. Në këtë aspekt, deri te ky ndryshim i palëve të debitorit mund të arrihet në dy mënyra:

në bazë të kontratës, në bazë të ligjit.

Në rastin e parë, kemi të bëjmë me marrje përsipër të borxhit në formë kontraktu-ale, dhe nga kjo rrjedh edhe ndryshimi i kontraktuar i palës së debitorit, ndërsa në rastin e dytë kemi të bëjmë me marrje përsipër të borxhit në bazë të ligjit, gjegjësisht ndryshim ligjor te pala e debitorit.

Marrja përsipër e borxhit, ashtu si dhe cedimi, është një institut relativisht i vjetër juridik. Fillimet e tij i hasim tek e drejta romake, por kuptohet, të rregulluar në një mënyrë tjetër nga rregullimi i sotëm në të drejtën civile bashkëkohore.

222

Аna Axhievska

7. MARRËDHËNIET DETYRIMORE QË KRIJOHEN ME SHKAKTIMIN E DËMIT

Marrëdhëniet detyrimore si marrëdhënie të kontraktuara krijohen me përmbushjen e detyrimeve dhe realizimin e të drejtave të palëve kontraktuese. Por, marrëdhëniet e detyri-meve krijohen edhe në situata kur njëra palë i shkakton dëm palës tjetër, dhe në të vërtetë, këtu bëhet fj alë për marrëdhënie të detyrimeve që krijohen me shkaktimin e dëmit.

Palë të këtyre marrëdhënieve detyrimore janë:

dëmtuesi, i dëmtuari.

Dëmtues mund të jetë një person fizik ose juridik, i cili është palë në marrëdhënien e detyrimit dhe përgjigjet për dëmin e shkaktuar. Që të paraqitet si dëmtues, ai duhet të posedojë përveç zotësisë juridike edhe zotësi deliktore, që do të thotë të ketë aft ësi të përgjigjet për dëmin e shkaktuar.

Sipas të drejtës tonë të sotme, personat fizik të cilët kanë mbushur 14 vjet fitojnë zotësinë deliktore, kur konsiderohet se kanë arritur pjekuri të mjaft ueshme psikike dhe fizike që të kuptojnë rëndësinë e veprimeve të tyre dhe të pasojave që rrjedhin nga këto veprime.

Personat juridik fitojnë zotësi deliktore në momentin e themelimit të tyre ose të pranimit si të tilla nga shteti. Përgjegjësia e tyre konsiston në përgjegjësinë për dëmin që organet ose punëtorët e tyre ia shkaktojnë ndonjë personi të tretë në lidhje me kryerjen e punëve të besuara.

I dëmtuar mund të jetë çdo person fizik ose juridik i cili është palë në marrëdhënien e detyrimit që krijohet me shkaktimin e dëmit. Kjo palë është bartëse e të drejtës nga kjo marrëdhënie dhe i cili mund të kërkojë nga dëmtuesi t’ia kompensohet dëmin e shkaktuar në natyrë ose me vlerë. I dëmtuari mund të jetë cili do person, ndërsa kushti për këtë është që ti shkaktohet dëm.

Për krijimin e marrëdhënieve detyrimore me shkaktimin e dëmit nevojitet ekzisti-mi i tre kushteve të përgjithshme. Ato janë:

veprim i dëmshëm, dëmi, lidhja shkakore (kauzaliteti).

Veprim i dëmshëm është ai veprim me të cilin të dëmtuarit i shkaktohet dëmi. Dëmi mund të nxitet me bërje ose lëshim të caktuar, ose me ndonjë objekt ose veprim të cilat paraqesin burim të rrezikut të zmadhuar.

223


Dëmi është fakt juridik i detyrimit dhe është kusht i përgjithshëm për krijimin e marrëdhënieve të detyrimit të cilat krijohen me shkaktimin e dëmit. Dëmi paraqet një rrethanë e cila sjell krijimin, ndryshimin ose shuarjen e marrëdhënieve të detyrimit.

Për shembull:

Dëmi shkaktohet kur një person fizik e ka dëmtuar automjetin e një personi tjetër fizik.

Në këtë aspekt, subjekti i parë – dëmtuesi ka për detyrë ta kompensojë dëmin, ndërsa i dëmtuari ka të drejtë të kërkojë kompensimin e dëmit. Në këtë aspekt, mund të paraqiten me tepër lloje të dëmit, siç janë: dëmi material, jo material, dëm i thjeshtë, do-bia e humbur, dëm i tashëm dhe i ardhshëm, dëm konkret dhe abstrakt, pozitiv dhe ne-gativ.

Sipas kriterit mbi të cilën pasqyrohet rezultati i pafavorshëm i veprimit të dëmshëm të dëmtuesit, dallojmë:

Dëmi material është ajo e cila paraqitet si një rezultat i pafavorshëm mbi të drej-tat pasurore dhe interesave juridikisht të mbrojtura të pasurisë së të dëmtuarit (për shembull, dëmtimi i rrethojës së shtëpisë së të dëmtuarit);

Dëmi jo material është rezultat i pafavorshëm i veprimit të dëmshëm me të ci-lat cenohen vlerat personale e të dëmtuarit (për shembull: cenimi i nderit, pres-tigjit, dëmtimi i shëndetit, krenarisë). Në këtë aspekt, për ekzistimin e dëmit jo material nuk mjaft on vetëm ekzistimi i cenimit të ndonjë vlere të caktuar të nje-riut, por e nevojshme është që i dëmtuari ta përjetoj këtë si një dhimbje të caktu-ar fizike dhe shpirtërore ose kjo të manifestohet si një lloj frike me intensitet më të madh;

Lidhja shkakore (kauzaliteti) është lidhja e cila duhet të ekziston ndërmjet vepri-mit të dëmshëm dhe dëmit të shkaktuar, të cilat duhen të sillen si shkaku dhe pa-soja.

Si rezultat i krijimit të marrëdhënies së detyrimit me anë të shkaktimit të dëmit, për të dëmtuarin krijohet e drejta për kërkimin e kompensimin të dëmit të shkaktuar, ndërsa për dëmtuesin obligimi që ta kompensojë dëmin e shkaktuar.

Kompensimi i dëmit material nënkupton mënjanimin e pasojave të dëmshme që shkaktohen nga veprimi i dëmshëm i dëmtuesit ndaj pasurisë së të dëmtuarit. Në këtë as-pekt, në varësi të lloji të kompensimit, pasuria kthehet në gjendjen e mëparshme të natyrës ose vlerës në të cilën ka qenë para se të ndodh dëmi.

224

Аna Axhievska

Kompensimi i dëmit jo material mund të bëhet me anë të:

Kompensimit jo material – kur mund të vendoset gjendja që ka ekzistuar para shkaktimit të dëmit (për shembull, gjatë cenimit të nderit dhe prestigjit, me shpall-jen e aktgjykimit ose korrigjimit),

Kompensimit material – ekziston atëherë kur dëmtuesi detyrohet të paguaj një shumë të caktuar të hollash si kompensim për dëmin e shkaktuar (jo material). Në këtë aspekt, gjykata bie vendim për dhënien e një kompensimi të aplikueshëm në të holla, duke i vlerësuar edhe rrethanat e rastit, e veçanërisht intensitetin dhe kohëzgjatjen e shkeljes dhe pasojat prej saj.

PËRMBLEDHJE

E drejta e detyrimeve është pjesë e të drejtës civile e cila merret me rregullimin e marrëdhënieve juridike të detyrimeve. Marrëdhënia e detyrimit është marrëdhënie juridike, që krijohet ndërmjet dy palëve (kreditorit dhe debitorit), e cila ka një përmbajtje dhe objekt të caktuar (lëndë). Me kontratën e detyrimit nënkuptojmë pajtimin e vullnetit të dy palëve të drejtuara kah krijimi, ndryshimi ose shuarja e një marrëdhënie të detyrimit. Kur palët e kontraktuara do të arrijnë pajtimin e vullnetit të tyre për elementet e rëndësishme të kontratës atëherë themi se kontrata është lidhur. Në këtë aspekt, për krijimin e kontratave nevojitet përmbushja e disa kushteve të përgjithshme të caktuara (zotësia e veprimit të palëve kontraktuese, pajtimi i vullneteve, objekti, kauza, forma e kontratës). Pas krijimit të marrëdhënies së detyrimit, dhe para mbarimit të saj mund të ndodhin dy lloje të ndryshimeve: cedimi dhe marrja përsipër e borxhit. Marrëdhëniet e detyrimeve të cilat krijohen në situata kur njëra palë i shkakton palës tjetër dëmin, bëhet fj alë për marrëdhënie të detyrimeve të cilat krijohen me shkaktimin e dëmit.

225



1. Çka paraqet marrëdhënia juridike e detyrimit dhe cilat janë subjektet e tij?2. Cilat janë karakteristikat themelore të marrëdhënieve të detyrimit?3. Cilat janë elementet thelbësore të kontratës për shitje?4. Cilat janë subjektet ndërmjet të cilëve krijohet kontrata për hua dhe cilët

janë karakteristikat e tij?5. Definoni kontratën për qira.6. Cilat janë të drejtat e porositësit te kontrata mbi vepër?7. Sqaroni karakteristikat themelore të kontratës për dhuratë.8. Cilët janë palët ndërmjet të cilave lidhet kontrata për garancinë?9. Në sa mënyra mund të shuhet kontrata për huapërdorje?10. Çka mund të jetë objekt i kontratës për depozitë?11. Cili është qëllimi i lidhjes së kontratës për ortakëri?12. Definoni kontratën për mbajtje(ushqim) të përjetshëm.13. Në cilën formë lidhet kontrata për ushqim të përjetshëm?14. Definoni cedimin dhe numëroni subjektet ndërmjet të cilëve ajo krijohet.

226

Аna Axhievska

PËRMBAJTJA E KAPITULLITNocioni i të drejtës trashëgimore

Nocioni dhe prezumimet për trashëgiminë

Bazat e thirrjes në trashëgimi

Trashëgimia në bazë të ligjit

Trashëgimia në bazë të testamentit

Kontrata me efekt juridiko trashëgimor

Procedura trashëgimore

TERMET KRYESORE

Trashëgimia Trashëgimlënës Trashëgimtar Hapja e trashëgimisë (delatio) Vija Trungu Masa e trashëgimisë Testamenti Radhët e trashëgimisë Trashëgimtar të detyrueshëm Aktivi e trashëgimisë

QËLLIMET E TEMËS:

Të kuptojë nocionin dhe kuptimin e të drejtës

trashëgimore; Ti kuptojë prezumimet

për trashëgim (trashëgimlënës,

trashëgimi, trashëgimtarë);

Ti dalloj bazat e thirrjes në trashëgimi;

Ti mësojë të drejtat ligjore të trashëgimisë;

Ti dallojë llojet dhe format e testamentit;

Ti kuptojë kontratat me efekt juridiko

trashëgimor; Të kuptojë nocionin dhe

rrjedhën e procedurës trashëgimore.

227


KREU IIE DREJTA TRASHËGIMORE

1. NOCIONI I TË DREJTËS TRASHËGIMORE

E drejta trashëgimore është pjesë e të drejtës pasurore për arsye se trashëgimia paraqet një institucion me karakter pasuror. Objekt i të drejtës trashëgimore është rregullimi i kalimit të pasurisë të personit të vdekur te personat e tjerë, që janë trashëgimtarë të tij.

Nocioni e drejta trashëgimore ka tre kuptime të veçanta. Ato janë:

e drejta trashëgimore si e drejtë objektive, e drejta trashëgimore si e drejtë subjektive, e drejta trashëgimore si shkencë juridike.

E drejta trashëgimore objektive e çdo shteti, pra edhe e Republikës së Maqedonisë, paraqet një përmbledhje të normave juridike civile, gjegjësisht një përmbledhje e norma-ve juridike trashëgimore të cilat i rregullojnë marrëdhëniet juridiko trashëgimore. Këto norma janë të përfshira në Ligjin mbi trashëgiminë, i cili paraqet një ligj sistematik mbi të drejtën trashëgimore, si një prej pjesëve të veçanta të së drejtës civile (degë juridike në sis-temin juridik të Republikës së Maqedonisë).

Një numër i vogël i normave juridiko trashëgimore janë të përfshira edhe tek Lig-ji për procedurën jashtë kontestuese, si dhe te Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e vitit 1991, e cila e garanton të drejtën e trashëgimisë56. Përveç këtyre burimeve, e drejta trashëgimore objektive përbëhet edhe prej formave të tjera të burimeve, siç janë zakonet, praktika gjyqësore dhe morali.

E drejta trashëgimore subjektive paraqet autorizimin e një subjekti që të paraqitet si trashëgimtar i pasurisë së trashëgimlënësit dhe mundësinë e tij që të parashtrojë kërkesë deri te gjykata për mbrojtjen e këtij autorizimi në rast të shkeljes së tij.

56 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e vitit 1991 e garanton të drejtën trashëgimore në nenin 30, të paragrafi t 1.

228

Аna Axhievska

Cilësinë e trashëgimtarit e fiton në momentin e vdekjes së trashëgim lënësit pasi që në bazë të ligjit pasuria (trashëgimia) e personit të vdekur kalon tek trashëgimtarët e tij.

Shkenca juridiko trashëgimore është pjesë e të drejtës civile. Si një disiplinë shken-core ka për objekt studimi normat juridiko trashëgimore, gjegjësisht të drejtën objektive trashëgimore. Aspektet e këtij studimi janë të njëjta si te shkenca juridiko civile, gjegjësisht duhet të vërtetohet e drejta ashtu siç është dhe si do të duhej të ishte.

2. NOCIONI DHE PREZUMIMET PËR TRASHËGIMI

NOCIONI I TRASHËGIMISË

Trashëgimia paraqet kalimin e trashëgimisë nga trashëgimlënësi te trashëgimtarët e tij dhe paraqitet si një nga llojet e qarkullimit juridiko civil.

LLOJET E TRASHËGIMISË

Në bazë të faktit nëse trashëgimia kalon te trashëgimtarët në tërësi apo kalon vetëm një pjesë e saj, dallojmë dy lloje të trashëgimisë:

Pas ardhje universale (trashëgimi e përgjithshme), Pas ardhje singulare (trashëgimi e veçantë).

Pas ardhje universale kemi atëherë kur e gjithë trashëgimia kalon te trashëgimtarët e trashëgim lënësit, derisa pas ardhje singulare kemi kur kalon një pjesë e caktuar e saj.

Gjithashtu, ekzistojnë dy lloje të trashëgimisë. Ato janë:

trashëgimia në bazë të ligjit, trashëgimia me anë të testamentit.

Që të arrihet te trashëgimia, duhet të krijohet një marrëdhënie juridiko trashëgimore. Për krijimin marrëdhënies juridiko trashëgimore nevojiten katër prezumime:

të ekzistojë trashëgimlënësi – person fizik i cili ka vdekur; të ekzistojë trashëgimia – pasuria e personit të vdekur; të ekzistojnë trashëgimtarët – subjekte te të cilat kalon trashëgimia; të ekzistojë baza e trashëgimisë – ligji ose testament.

229


TRASHËGIMLËNËSI

Trashëgimlënësi mund të jetë vetëm personi fizik i cili ka vdekur ose është shpal-lur për të vdekur.

Personi juridik asnjëherë nuk mund të ketë cilësitë e trashëgim lënësit, për shkak se marrëdhëniet juridiko civile të personit juridik që nuk ekziston më, zgjidhen sipas dis-pozitave të veçanta.

Momenti i vdekjes, gjegjësisht e ashtuquajtura delacio dëshmohet me anë të certifikatës nga libri amzë i të vdekurve që lëshohet nga ofiqari i gjendjes civile, i cili është i detyruar që në afat prej 30 ditëve nga vdekja e trashëgimlënësit ta dërgojë në gjykatë.

Aktvdekja si një certifikatë nga libri amzë i të vdekurve në formë të dokumentit publik përpilohet çdoherë kur ndonjë person vdes ose shpallet si i vdekur pa marrë pa-rasysh nëse ka ose nuk ka pasuri.

PASOJAT JURIDIKO TRASHËGIMORE

Momenti i vdekjes, gjegjësisht delacio (çelja e trashëgimisë) ka një rëndësi të veçantë për trashëgiminë pasi që me moment janë të lidhura një varg i pasojave juridiko trashëgimore, siç janë:

në at moment vjen deri te çelja e trashëgimisë dhe kalimi i trashëgimisë mbi trashëgimtarët e trashëgimlënësit;

sipas atij momenti përcaktohet e drejta materiale e cila aplikohet për rregullimin e marrëdhënieve juridiko trashëgimore;

sipas atij momenti vërtetohet madhësia e trashëgimisë, gjegjësisht struktura e saj, madhësia dhe vlera, si dhe madhësia e pjesëve trashëgimore të trashëgimtarëve;

në at moment përcaktohet aft ësia për trashëgim, gjegjësisht përcaktohen trashëgimtarët;

sipas këtij momenti vlerësohet përshtatshmëria për trashëgimi e subjektit që pa-raqitet si trashëgimtar;

prej këtij momenti nisin të rrjedhin disa afate të parapara me ligj për trashëgimtarët;

prej këtij momenti dhe një vit prapa te trashëgimia e gjetur shtohet edhe vlera e dhuratave që trashëgimlënësi ua len subjekteve të tjerë, që nuk janë trashëgimtarë ligjor, duke mos i marrë në konsideratë dhuratat e zakonta (më të vogla);

sipas këtij momenti përcaktohet edhe kompetenca tokësore e gjykatës, që do të thotë se bëhet fj alë për gjykatën në zonën e të cilit trashëgimlënësi ka pasur vend-banimin, gjegjësisht vendqëndrimin e tij.

230

Аna Axhievska

TRASHËGIMIA

Trashëgimia paraqet një përmbledhje e të drejtave subjektive civile dhe detyrime-ve juridike civile të cilat kalojnë te trashëgimtarët e tij në momentin e vdekjes (delacio) së trashëgimlënësit. Trashëgimia përbëhet vetëm nga të drejtat dhe detyrimet subjektive civile të transmetuar. Të drejtat dhe detyrimet e njëjta që janë të lidhura me personalite-tin e trashëgimlënësit nuk hyjnë në përbërjen e trashëgimisë, por ato shuhen në momen-tin e vdekjes (delatio) së trashëgim lënësit. Në këtë kuptim trashëgimia paraqet pasurinë e trashëgimlënësit, gjegjësisht trashëgiminë e trashëgimtarëve të trashëgimlënësit.

PËRBËRJA E TRASHËGIMISË Përmbajtja e trashëgimisë përbëhet prej të drejtave dhe detyrimeve subjektive ci-vile të transmetuare të trashëgimlënësit, edhe atë:

Të drejtat sendore (e drejta e pronësisë, e drejta e pengut dhe e drejta e servitutit real), Të drejtat e detyrimeve që rrjedhin nga kontratat dhe marrëdhëniet e tjera juri-

dike të detyrimeve, Të drejtat trashëgimore të trashëgimlënësit, E drejta e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura për ndonjë dobi të sigurt pasu-

rore (për shembull, trashëgim i rentës).

Përbërja e trashëgimisë, struktura e saj, madhësia dhe vlera e saj në radhë të parë mund të vërtetohet me anë të aktvdekjes nga ofiqari i gjendjes civile në bazë të informa-cioneve të fituara nga prindërit e personit të vdekur, nga personat me të cilët ka jetuar trashëgimlënësi në një familje të përbashkët dhe nga persona të tjerë të cilët mund të japin informata për përgatitjen e aktvdekjes.

Me anë të regjistrimit dhe vlerësimit të trashëgimisë fitohen informatat për masën e trashëgimisë, për:

të gjitha sendet e luajtshme dhe të paluajtshme që kanë qenë në posedim te trashëgimlënësi në momentin e vdekjes së tij,

të gjitha sendet që i kanë takuar trashëgimlënësit, e që në momentin e vdekjes së tij kanë qenë te subjektet e tjerë (persona të tretë),

vlera e trashëgimisë, lartësia e borxheve të trashëgimlënësit.

Megjithatë kur nuk bëhet regjistrimi dhe vlerësimi i trashëgimisë, gjykata mund të përcaktojë vetë se cila pasuri e personit të vdekur paraqet trashëgimi në bazë të informa-tave të marra nga aktvdekja dhe nga personat e interesuar.

Në disa raste të caktuara përcaktimi i tillë i përbërjes së trashëgimisë, sipas vëllimit dhe vlerës nuk mund të shërben për përcaktimin përfundimtar të vlerës së përgjithshme të trashëgimisë.

231


Me qëllim që të përcaktohet pjesa trashëgimore e çdo trashëgimtari, dhe veçanërisht llogaritja e madhësisë të pjesëve të trashëgimtarëve të domosdoshëm veçohet një pjesë që i përgjigjet kontributit të pasardhësve, gjegjësisht personave që kanë jetuar në bashkësi me trashëgimlënësin, në rritjen e vlerës së pasurisë së trashëgimlënësit (perso-na të cilët i kanë ndihmuar trashëgimlënësit në ekonomizimin e punës së tij, fitimin dhe të ngjashme).

Nga trashëgimia mund të veçohen objektet e amvisërisë, mobiliet, krevati, televi-zori, frigoriferi, pajisjet e kuzhinës dhe veglat e tjera, me kusht që këto objekte t’ju kenë ta-kuar personave të cilët kanë jetuar në familjen (amvisërinë) e njëjtë me trashëgimlënësin, si dhe t’ju kenë shërbyer për nevojat e tyre dhe që nuk kanë ndonjë vlerë të veçantë.

Dhe në fund, kur si trashëgimtar paraqitet bashkëshorti i trashëgimlënësit, ve-çohet një pjesë e pasurisë të cilën ata e kanë fituar me martesë (pasuria e përbashkët e bashkëshortëve), me atë që gjatë përcaktimit të pjesëve të pasurisë së përbashkët të bashkëshortëve, gjykata niset nga fakti se pasuria e përbashkët e bashkëshortëve ndahet në pjesë të barabarta.

Duke marrë parasysh se me vdekjen e trashëgimlënësit vjen deri te shuarja e martesës, dhe nënkuptohet se duhet të bëhet ndarja e pasurisë së përbashkët të tyre. Gjatë kësaj ndarje të pasurisë gjykata mund ti caktojë pjesë më të madhe të pasurisë së përbashkët bashkëshortit të mbi jetuar ose të trashëgimlënësit si bashkëshort nëse dëshmohet se kont-ributi i njërit prej tyre në pasurinë e përbashkët ka qenë dukshëm dhe në mënyrë të kon-siderueshme më i madh.

Pas ndarjes së pjesëve të pasurisë të personit të vdekur, fitohet aktiva e trashëgimisë ndaj të cilës duhet të shtohet edhe vlera e pasurisë e përcaktuar me ligj (për shembull, dhuratat, shpenzimet për shkollim etj). Trashëgimia e përcaktuar në këtë mënyrë, pa-raqet vlerën e përllogaritur – trashëgiminë e përllogaritur. Kjo vlerë e përgjithshme e përcaktuar e trashëgimisë përdoret si bazë për llogaritjen si të pjesës së domosdoshme të secilit trashëgimtar të veçantë, ashtu edhe të pjesës së trashëgimisë që gjendet në dispozi-cion të trashëgimlënësit me të cilën disponon me testamentin.

TRASHËGIMTARËT

Trashëgimtarë janë ata persona mbi të cilët kalohet trashëgimia e trashëgimlënësit në momentin e vdekjes së tij.

LLOJE TË TRASHËGIMTARËVE Trashëgimtarë mund të jenë personat fizik dhe juridik. Në këtë aspekt, në cilësi të trashëgimtarëve testamentar ligjor mund të paraqiten personat fizik, ndërsa personat ju-ridik vetëm në cilësinë e trashëgimtarëve testamentar. Cilësia e trashëgimtarit testamentar

232

Аna Axhievska

fitohet me anë të fuqisë ligjore, ndërsa cilësia e trashëgimtarit testamentar në bazë të tes-tamentit.

Gjithashtu, trashëgimtarët mund të jenë universal dhe singular.

Trashëgimtar universal (gjegjësisht suksesor) është ai person, i cili bëhet trashëgimtar i plotë i trashëgimisë ose të një pjese procentuale të tij në momentin e vdek-jes së trashëgimlënësit.

Trashëgimtari singular nuk bëhet trashëgimtar, por ai fiton një të drejtë të cak-tuar të detyrimit. Me fj alë të tjera, ai mund të kërkojë trashëgimi, gjegjësisht në vlerën e trashëgimisë, ti jepet një send ose dobi e caktuar, gjegjësisht ti bëhet ose falet diçka sipas urdhrit të vullnetit të fundit të testamentlënësit i cili përfshihet në testament. Sipas kësaj, trashëgimtari singular çdoherë i pari paraqitet si kërkues i aktivës së trashëgimisë të per-sonit të vdekur si testament lënës ose shfrytëzues i urdhrit. Pasi që të ekzekutohet legu, bëhet edhe trashëgimtar i personit të vdekur.

Personat fizik dhe juridik bëhen trashëgimtar me anë të fuqisë ligjore, që nga momenti i vdekjes së trashëgimlënësit, kur trashëgimia e tij kalon ndërmjet hapjes së trashëgimisë, gjegjësisht trashëgimia e trashëgimtarëve, që paraqet moment të njëjtë ose të njëkohshëm.

Personi fizik mund të bëhet trashëgimtar nëse është i aft ë dhe i denjë për të trashëguar. Zotësinë për të trashëguar personi fizik e fiton me lindjen e tij, kështu që kjo e drejtë përputhet me zotësinë juridike civile të personave fizik. Trashëgimtar mund të bëhet vetëm personi fizik që ka lindur i gjallë në momentin e hapjes së trashëgimisë. Me një përjashtim, një fëmijë i pa lindur mund të bëhet trashëgimtar në qoft ë se është i mbarësuar në momentin e hapjes së trashëgimisë, në qoft ë se lind i gjallë në afat prej 300 ditësh nga vdekja e trashëgimlënësit. Denjësia për të trashëguar e personit fizik ekziston në qoft ë se nuk ekzistojnë rrethana të cilat e përjashtojnë atë, gjegjësisht kur ekziston padenjësia për të trashëguar, e cila paraqet një sjellje jokorrekte, amorale dhe të palejueshme të personit fizik ndaj trashëgimlënësit ose shtetit.

Ekzistojnë katër arsye për të cilat personi fizik nuk mund të paraqitet si trashëgimtar, gjegjësisht për të cilat ai bëhet i padenjë për të trashëguar:

ai i cili me paramendim ia merr jetën trashëgimlënësit ose është munduar t’ia marr jetën,

ai i cili me anë të forcës, kërcënimeve apo me anë të mashtrimeve e shtyn trashëgimlënësin të bëj ose ta revokoj testamentin ose ndonjë nga dispozitat e testamentit ose e pengon që ta bëj këtë veprim,

ai i cili e ka shkatërruar testamentin ose e ka fshehur të njëjtin prej trashëgimlënësit me qëllim që ta pengojë realizimin e vullnetit të fundit të trashëgimlënësit, si dhe ai i cili e ka falsifikuar testamentin,

233


ai i cili e ka shkelur detyrimin për ushqim (mbajtje) të trashëgimlënësit ndaj të cilit ka pasur detyrim ligjor për mbajtje, si dhe ai i cili nuk ka dashur ti ofroj trashëgimlënësit ndihmën e nevojshme.

Për padenjësinë e trashëgimtarit gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare përveç nëse bëhet fj alë për shkelje të detyrimit për mbajtje të trashëgimlënësit dhe kur nuk i jep ndihmën e domosdoshme trashëgimtarit. Trashëgimtari i padenjë konsiderohet që ka vdekur para trashëgimlënësit dhe ai nuk mund të fiton asnjë send nga trashëgimia e trashëgimlënësit.

Personat juridik mund të paraqiten vetëm si trashëgimtar në bazë të testamen-tit. Që të bëhet trashëgimtar, personi juridik duhet të ekzistojë në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit, por lejohet të bëhet trashëgimtar edhe personi juridik i cili duhet të the-melohet sipas urdhrit të testamentlënësit. Në këtë aspekt, testament lënësi mundet me anë të testamentit të urdhërojë përdorimin e ndonjë sendi dhe të drejte ose një pjesë të trashëgimisë për arritjen e ndonjë qëllimi të lejuar.

3. BAZAT PËR THIRRJE NË TRASHËGIMI

Ekzistojnë dy baza për thirrje në trashëgimi: ligji, testamenti.

Bazat për trashëgimi

Në bazë të ligjit

(trashëgimtar ligjor)

Në bazë të testamentit

(trashëgimtar testamentar)

Ligji paraqitet bazë për:

trashëgimia kur trashëgimlënësi nuk ka lënë testament; kur trashëgimtarët testamentar nuk do ta përjetojnë momentin e vdekjes së

testamentlënësit; kur trashëgimtarët do të heqin dorë nga trashëgimia dhe kur trashëgimtari testa-

mentar do të shpallet si i padenjë për të trashëguar;

234

Аna Axhievska

kur testament lënësi me testamentin e tij ka bërë ndarje vetëm të një pjese të pasurisë së tij;

kur testament lënësi disponon me të gjithë pasurinë duke mos ua lënë pjesën e do-mosdoshme trashëgimtarëve të domosdoshëm;

kur testamenti do të shkatërrohet.

Testamenti paraqet bazë për thirrje në trashëgimi atëherë kur trashëgimia do të ndahet sipas vullnetit të testamentlënësit e shprehur në testamentin e tij. Trashëgimia mund të ndahet njëkohësisht sipas dy bazave për thirrje në trashëgimi, në qoft ë se ato baza nuk përjashtohen njëra me tjetrën.

3.1. TRASHËGIMIA NË BAZË TË LIGJIT

Trashëgimia në bazë të ligjit, gjegjësisht trashëgimia ligjore, ekziston atëherë kur rrethi i trashëgimtarëve ligjor dhe madhësia e pjesëve të tyre të trashëguara përcaktohet në bazë të ligjit, duke pasur parasysh disa fakte themelore të veçanta për formimin e rrethit të trashëgimtarëve dhe fakteve të veçanta plotësuese të cilat kanë ndikim gjatë përcaktimit të rrethit dhe madhësisë së pjesëve të trashëguara të trashëgimtarëve ligjor.

Gjatë formimit të rrethit të trashëgimtarëve ligjor si fakte themelore paraqiten:

Gjinia (farefisnia), Lidhja bashkëshortore, Jetesa në bashkësi të fshehur.

Ndërsa si rrethana të cilat individualisht ose të gjitha së bashku ndikojnë në përcaktimin e rrethit të trashëgimtarëve dhe madhësisë së pjesës së tyre të trashëguar paraqiten:

Jetesa në bashkësi të trashëgimlënësit dhe kujdesi i trashëgimlënësit për ushqimin (mbajtjen) e trashëgimtarit,

Madhësia, gjegjësisht vlera e trashëgimisë, Madhësia e pasurisë së trashëgimtarit, Gjendja pasurore e bashkëtrashëgimtarëve dhe paaft ësia e tyre për punë, si dhe

mungesa e mjeteve të detyrueshme.

235


Sipas fakteve themelore, trashëgimtarët ligjor grupohen në tre radhë trashëgimie, gjatë së cilës për çdo pjesë të trashëgimisë vlejnë dhe aplikohen rregullat e:

ekskluziviteti i radhëve të trashëgimisë, E drejta e përfaqësimit, E drejta e shtimit.

Rregulla e ekskluzivitetit parasheh që trashëgimtarët e radhës më të afërt trashëguese i përjashtojnë nga trashëgimia personat e radhës më të largët të trashëgimisë.

E drejta e përfaqësimit i referohet pasardhësve të trashëgimlënësit, pasardhësve të prindërve të trashëgimlënësit, gjegjësisht vëllezërve dhe motrave të trashëgimlënësit dhe të pasardhësve të tyre të mëtutjeshëm.

E drejta e shtimit i referohet situatës, kur nuk mund të vjen deri te aplikimi i të drejtës së përfaqësimit, kështu që kjo e drejtë aplikohet brenda në çdo radhë, ndërsa pas-taj te pjesët e trashëgimisë së bashkëtrashëgimtarëve të tjerë të llojit dhe shkallës së njëjtë të gjinisë (farefisnisë) brenda në suazat e pjesës së njëjtë të trashëgimisë.

RADHA E PARË E TRASHËGIMISË

bashkëshorti/ja fëmijët e trashëgimlënësit

Radhën e parë të trashëgimisë e përbëjnë pasardhësit dhe bashkëshorti i trashëgimlënësit, gjegjësisht fëmijët dhe bashkëshorti i tij.

Si fëmijë konsiderohen fëmijët e lindur të trashëgimlënësit brenda dhe jashtë martesës, si dhe ata të cilët janë të adoptuar. Në këtë radhë të trashëgimisë hyjnë, gjegjësisht e përbëjnë edhe të gjithë pasardhësit e mëtutjeshëm të trashëgimlënësit, gjegjësisht nipërit, stërnipërit dhe të tjerë (kështu, nëse për shembull, njëri nga djemtë ose vajzat e tij nuk është i gjallë, në vend të tij vijnë fëmijët e tij, përkatësisht nipërit e trashëgimlënësit).

236

Аna Axhievska

Si bashkëshort/e konsiderohet vetëm personi me të cilin ka lidhur martesë në mënyrë të plotfuqishme, si dhe ai person nga bashkësia jashtëmartesore që ka zgjatur më së paku një vit.

Trashëgimtarët ligjor të radhës së parë e trashëgojnë trashëgiminë në pjesë të ba-rabarta.

Për shembull:

Nëse trashëgimlënësi ka një djalë, vajzë dhe bashkëshort/e, atëherë trashëgimia ndahet në tre pjesë të barabarta.

Me përjashtim mund të ndodh që të zvogëlohet pjesa e pasurisë së bashkëshortit kur trashëgimlënësi ka më shumë fëmijë që nuk rrjedhin nga martesa me bashkëshortin e mbijetuar, pasuria e të cilit është më e madhe se pjesa që do ti takonte gjatë ndarjes së trashëgimisë në pjesë të barabarta. Atëherë secilit fëmijë të trashëgimlënësit i takon pjesë dy herë më e madhe se sa e bashkëshortit.

RADHA E DYTË E

TRASHËGIMISË

prindërit bashkëshortivëllezërit

dhe motrat e trashëgimlënësit

Radhën e dytë të trashëgimisë e përbëjnë:

Prindërit të cilët paraqiten si trashëgimtar ligjor të vetëm në këtë radhë të trashëgimisë, nëse pas vdekjes së tij trashëgimlënësi nuk ka lënë bashkëshort/e.

Bashkëshorti i gjallë i trashëgimlënësit i cili paraqitet si trashëgimtar i vetëm lig-jor, nëse prindërit e trashëgimlënësit kanë vdekur para trashëgimlënësit dhe pas vdekjes së tyre nuk kanë lënë asnjë pasardhës. Sipas të drejtës së përfaqësimit, vëllezërit dhe motrat e trashëgimlënësit paraqiten si trashëgimtar të ligjshëm në radhën e dytë të trashëgimisë vetëm në vendin e njërit ose e të dy prindërve të trashëgimlënësit.

237


Nëse njëri prind i trashëgimlënësit vdes para trashëgimlënësit, pjesën e tij të trashëgimisë nëse e mbijeton trashëgimlënësin, e trashëgojnë fëmijët e tij, gjegjësisht vëllezërit dhe motrat e trashëgimlënësit, nipërit e tij dhe pasardhësit e tij të mëtutjeshëm.

Kur prindërit e trashëgimlënësit vdesin para trashëgimlënësit, sipas të drejtës së përfaqësimit pjesa e cila do t’ju takonte prindërve nëse do ta mbijetonin trashëgimlënësin e trashëgojnë fëmijët e tyre dhe pasardhësit e tyre të mëtutjeshëm në pjesë të barabarta aq sa ka vëllezër dhe motra trashëgimlënësi. Vëllezërit dhe motrat e trashëgimlënësit vetëm nga ana e babait e trashëgojnë në pjesë të barabarta pjesën e trashëgimisë së babait, ndërsa vëllezërit dhe motrat vetëm nga ana e nënës e trashëgojnë pjesën e trashëgimisë së nënës. Vëllezërit dhe motrat e lindur e trashëgojnë në pjesë të barabarta me vëllezërit dhe motrat nga ana e babait- pjesën e trashëgimisë së babait, ndërsa me vëllezërit dhe motrat nga ana e nënës- pjesën e trashëgimisë së nënës.

Trashëgimtarët ligjor të radhës së dytë e trashëgojnë trashëgiminë ashtu që prindërit e trashëgimlënësit trashëgojnë pjesë nga gjysma e saj, duke e ndarë ndërmjet veti në pjesë të barabarta, gjegjësisht secili prind trashëgon ¼ e trashëgimisë, ndërsa bashkëshorti e trashëgon gjysmën e dytë të trashëgimisë.

Nëse trashëgimlënësi nuk ka bashkëshort/e ose bashkëshorti i tij nuk është bërë trashëgimtar për çfarë do lloj arsye, trashëgiminë e trashëgojnë prindërit e trashëgimtarit, duke e ndarë ndërmjet veti në pjesë të barabarta, gjegjësisht secili prej tyre merr nga një gjysme të trashëgimisë.

Kur njëri nga prindërit vdes para trashëgimlënësit pa lënë pasardhës, pjesën e tij të trashëgimisë sipas të drejtës së shtimit e trashëgon prindi tjetër i trashëgimlënësit, kështu që trashëgimia ndahet në dy pjesë, një gjysmë i takon këtij prindi dhe pjesa tjetër bashkëshortit të gjallë.

Kur të dy prindërit e trashëgimlënësit vdesin para trashëgimlënësit dhe nuk lënë asnjë pasardhës, si trashëgimtar i vetëm ligjor i radhës së dytë të trashëgimisë paraqitet bashkëshorti i gjallë i cili e trashëgon të gjithë trashëgiminë.

Si trashëgimtar ligjor i radhës së dytë mund të paraqiten edhe persona që kanë je-tuar, gjegjësisht që me trashëgimlënësin kanë krijuar një bashkësi të përhershme më së paku pesë vite para vdekjes së tij me kusht që trashëgimlënësi të mos ketë bashkëshort/e, as pasardhës, si dhe prindër, vëllezër dhe motra.

Nëse si trashëgimtar ligjor paraqitet vetëm një person që ka jetuar në bashkësi të përhershme me trashëgimlënësin, ky person e trashëgon të gjithë trashëgiminë, ndërsa nëse paraqiten më tepër persona ata e ndajnë ndërmjet tyre trashëgiminë në pjesë të barabarta. Nëse personi i cili ka jetuar në bashkësi të përhershme me trashëgimlënësin, ndërsa ai pas vetes ka lënë prindër, gjegjësisht vëllezër dhe motra, sipas të drejtës së pa-

238

Аna Axhievska

raqitjes si trashëgimtar ligjor nga kjo radhë e trashëgimisë një gjysmë të trashëgimisë e trashëgon personi që ka jetuar në bashkësi të përhershme me trashëgimlënësin dhe prindërit, gjegjësisht me vëllezërit dhe motrat e tij, me atë që nëse paraqiten më tepër per-sona që kanë jetuar në bashkësi të përhershme me trashëgimlënësin, ato e ndajnë gjysmën e trashëgimisë ndërmjet veti në pjesë të barabarta.

Sipas kushteve të caktuara ligjore bashkëshorti i mbijetuar dhe prindërit, gjegjësisht vëllezërit dhe motrat e trashëgimlënësit mund të kërkojnë prej gjykatës që të zmadho-het pjesa e tyre e trashëgimisë ose ta trashëgojnë të gjithë trashëgiminë. Ato mund të kërkojnë këtë veprim nëse nuk kanë mjete personale për jetesë dhe janë të paaft ë për eko-nomizim, si dhe kur trashëgimia është aq e vogël për nga vlera, sa që me ndarjen e saj do të binin në varfëri. Në këtë aspekt, gjykata duhet të mbajë llogari edhe për disa rret-hana të tjera, e sidomos për gjendjen pasurore si dhe për aft ësinë për ekonomizim edhe të bashkëtrashëgimtarëve të tjerë, për të cilët llogaritet ky zmadhim, si dhe për vlerën e trashëgimisë. Bashkëshorti/ja kërkesën e vet për zmadhimin e pjesës së trashëgimisë mund ta drejtojë ndaj të dy prindërve të trashëgimlënësit ose vetëm ndaj njërit prej tyre, ndaj vëllezërve dhe motrave të trashëgimlënësit si dhe ndaj pasardhësve të tyre. Kërkesë të tillë prindërit gjegjësisht, njëri prej tyre për zmadhimin e pjesës së trashëgimisë mund ta drejton ndaj bashkëshortit, si dhe njëri prind në raport me prindin tjetër.

RADHA E TRETË E

TRASHËGIMISË

Gjyshërit dhe gjyshet e

trashëgimlënësit

Gjyshërit dhe gjyshet nga ana e nënës dhe fëmijët

e tyre

Gjyshërit dhe gjyshet nga ana

e babait dhe pasardhësit e tyre

Radhën e tretë e përbëjnë gjyshërit dhe gjyshet nga ana e babait dhe nga ana e nënës e trashëgimlënësit.

Sipas të drejtës së përfaqësimit, si trashëgimtar ligjor të kësaj radhe të trashëgimisë paraqiten edhe fëmijët e tyre dhe pasardhësit e tyre të mëtutjeshëm, me kusht që njëri nga gjyshërit dhe gjyshet e trashëgimlënësit nuk e kanë mbijetuar trashëgimlënësin ose nuk dëshiron apo nuk mundet të paraqiten si trashëgimtar.

Në këtë radhë të trashëgimisë trashëgimia së pari ndahet në dy pjesë të barabar-ta, nga një pjesë trashëgojnë gjyshi dhe gjyshja e trashëgimlënësit, nga ana e babait, dhe pjesën tjetër gjyshi dhe gjyshja e trashëgimlënësit, nga ana e nënës. Gjyshi dhe gjyshja e

239


vijës së njëjtë, gjegjësisht nga ana e babait ose nga ana e nënës trashëgojnë pjesë të barabar-ta që do të thotë se çdo njëri prej tyre trashëgojnë ¼ e trashëgimisë. Sipas të drejtës së shti-mit, nëse ndonjëri gjysh dhe gjyshe e vijës së njëjtë, gjegjësisht paraardhësi i njërit trung nuk e ka mbijetuar trashëgimlënësin, ndërsa pas vdekjes së tij nuk ka lënë fëmijë të vet dhe pasardhës të tij, pjesa e tij e trashëgimisë i takon gjyshit tjetër, gjegjësisht gjyshes nga vija e njëjtë, gjegjësisht paraardhësi tjetër i trungut të njëjtë. Sipas të drejtës së përfaqësimit, nëse gjyshi dhe gjyshja nga vija e njëjtë, gjegjësisht nga trungu i njëjtë nuk e kanë mbije-tuar trashëgimlënësin, duke mos lënë asnjë shtresë pasardhësish, atëherë njëra gjysmë e pasurisë që do t’ju takonte atyre, e trashëgojnë gjyshi dhe gjyshja e vijës tjetër, gjegjësisht nga trungu tjetër. Në qoft ë se edhe këto nuk e kanë mbijetuar trashëgimlënësin, sipas të drejtës së përfaqësimit, trashëgiminë e trashëgojnë fëmijët e tyre, nipërit e tyre dhe pasardhësit e tyre të mëtutjeshëm.

TRASHËGIMTAR TË DOMOSDOSHËM

Edhe rrethi i trashëgimtarëve të domosdoshëm dhe madhësia e pjesëve të tyre të trashëgimisë, gjegjësisht pjesa e tyre e domosdoshme përcaktohen në bazë të ligjit, dhe në këtë kuptim edhe ato janë trashëgimtar ligjor, sikurse edhe trashëgimtarët e tjerë ligjor.

Siç u theksua më lart, ato grupohen në tre radhë të trashëgimisë.

Rrethi i trashëgimtarëve të domosdoshëm përcaktohet në bazë të kriterit objektiv si kriter themelor dhe në bazë të kritereve subjektive plotësuese.

Trashëgimtarët e domosdoshëm sipas këtyre kritereve grupohen në dy radhë të trashëgimisë në lidhje me faktin që edhe personat që kanë të drejtë të trashëgojnë pjesë të domosdoshme paraqiten si trashëgimtar ligjor edhe në dy radhët e para të trashëgimisë.

Në radhën e parë të domosdoshme të trashëgimisë, sipas kriterit objektiv, bëjnë pjesë këto trashëgimtar ligjor:

fëmijët e trashëgimlënësit, e adoptuarit e tij, bashkëshorti.

Pasardhësit e fëmijëve të trashëgimlënësit, gjegjësisht nipërit dhe stërnipërit e trashëgimlënësit sipas këtij kriteri mund të bëjnë pjesë në radhën e parë të domosdosh-me të trashëgimisë në qoft ë se plotësohet edhe një kriter subjektiv - në momentin e vdek-jes së testamentlënësit të jetojnë në bashkësi me testamentlënësin ose nëse ai është kujde-sur për ato.

Në radhën e dytë të domosdoshme të trashëgimisë, sipas kriterit objektiv, hyn vetëm bashkëshorti i trashëgim lënësit.

240

Аna Axhievska

Prindërit e trashëgimlënësit dhe pasardhësit e tyre të drejtpërdrejtë, gjegjësisht vëllezërit dhe motrat e trashëgimlënësit mund të paraqiten si trashëgimtar të domosdoshëm nga radha e dytë e domosdoshme e trashëgimisë, në qoft ë se, përveç kriterit objektiv, plotësohen edhe dy kritere subjektive – nëse janë (përgjithmonë)të paaft ë për punë dhe nuk kanë mjete të domosdoshme për jetesë.

Pjesa e domosdoshme e trashëgimtarëve të domosdoshëm nga radha e parë dhe e dytë arrin një gjysmë të pjesës që do ti takonte secilit prej tyre sipas radhës ligjore të trashëgimisë, pa marrë parasysh faktit që ndonjëri nga trashëgimtarët e domosdoshëm nuk kërkon pjesë të trashëgimisë. Pjesën e domosdoshme e llogarit gjykata para së cilës diskutohet për trashëgiminë, kështu që ajo më së pari e përcakton lartësinë e radhës ligjore të trashëgimisë që do të fitonte secili prej trashëgimtarëve ligjor, ndërsa pas-taj e përcakton pjesën e domosdoshme të sasisë vlerësuese, kështu që trashëgimtari i domosdoshëm si trashëgimtar universal ka të drejtë trashëgimore në lartësinë e pjesës së vet të domosdoshme ndaj çdo sendi apo të drejte që e përbën masën pasurore, gjegjësisht trashëgiminë.

Trashëgimtarët ligjor janë të detyruar t’ju dorëzojnë trashëgimtarëve të domos-doshëm sende të caktuara, gjegjësisht ta paguajnë me të holla pjesën e domosdoshme, vetëm në qoft ë se këtë e ka përcaktuar testament lënësi me testament. Testament lënësi mund të disponojë me pasurinë e tij, gjegjësisht trashëgiminë e tij vetëm në suazat e pjesës të cilën e ka në dispozicion kështu që me pjesën tjetër që mbetet nga trashëgimia duhet të sigurohet pjesa e domosdoshme e trashëgimtarëve të domosdoshëm. Megjithatë, testament lënësi mund të shkelë pjesën e domosdoshme të trashëgimtarëve të domosdoshëm edhe atë në dy mënyra:

kur me testament ose me ndonjë vepër juridike testament lënësi disponon me pasurinë e plotë, gjegjësisht trashëgiminë e plotë dhe trashëgimtarëve të domosdoshëm nuk ju lë asgjë;

kur testament lënësi me testamentin e tij disponon në at mënyrë që trashëgimtarëve të domosdoshëm ju lë pjesë më të vogël të pasurisë së tij, gjegjësisht trashëgimisë së tij, i cili nuk është përkatëse për pjesën e domosdoshme që garantohet me ligj.

Pjesa e domosdoshme e trashëgimtarëve të domosdoshëm në këtë aspekt, siguro-het me zvogëlimin e gjërave në disponim me testament dhe me kthimin e dhuratave për pagimin e pjesës së domosdoshme. Kur me zvogëlimin e dispozicionit nuk mund të pa-guhet pjesa e domosdoshme, atëherë bëhet kthimi i dhuratave, duke nisur nga dhurata e fundit dhe anasjelltas, nga rendi sipas të cilit janë dhënë dhuratat të parapara me testa-ment. Të drejtë për të kërkuar zvogëlimin e dispozicionit me anë të testamentit, kthimi i dhuratave ju takon vetëm atyre trashëgimtarëve të domosdoshëm të cilëve ju është shke-lur e drejta e pjesës së domosdoshme të trashëgimisë dhe sipas propozimin të tyre mund të diskutojë gjykata e cila vendos për trashëgiminë. Afati për parashtrimin e padisë për re-alizimin e kësaj të drejte është 3 vjet nga shpallja e testamentit.

241


Në disa kushte të caktuara me ligj testament lënësi me anë të testamentit mund ti përjashtoj trashëgimtarët e domosdoshëm nga trashëgimia, gjegjësisht tua merr pjesën e domosdoshme.

Testament lënësi me testamentin e vet mund të përjashtojë këto trashëgimtar të domosdoshëm:

fëmijët e trashëgimlënësit dhe të adoptuarit e tij, pasardhësit e mëtutjeshëm të trashëgimlënësit, bashkëshortin e trashëgimlënësit, prindërit, vëllezërit dhe motrat e trashëgimlënësit, nëse janë përgjithmonë të

paaft ë për punë dhe nuk kanë mjete të nevojshme për jetesë.

Testament lënësi mund ti përjashtojë nga trashëgimia këto trashëgimtarë të domosdoshëm për disa arsye:

nëse kanë gabuar rëndë ndaj trashëgimlënësit me shkeljen e ndonjë detyrimi lig-jor ose moral,

nëse me paramendim kanë bërë vepër të rëndë penale ndaj trashëgimlënësit ose bashkëshortit të tij.

Përjashtimi nga trashëgimia mund të jetë i plotë kur trashëgimtari i domosdoshëm nuk fiton asgjë nga trashëgimia e trashëgimtarit, gjegjësisht i pjesshëm kur trashëgimtari i domosdoshëm fiton aq sa ka përcaktuar testament lënësi.

Që të ekzistojë plotfuqishmëria e përjashtimit me ligj, duhet të plotësohen këto kushte:

i pari – të ekzistojë urdhri i testamentlënësit i shprehur në testamentin e plotfuqishëm për përjashtimin e trashëgimtarit të domosdoshëm nga e drejta e trashëgimisë;

i dyti – të ekzistojë baza për përjashtimin nga trashëgimia në kohën e hartimit të testamentit të plotfuqishëm. Me përjashtimin nga trashëgimia, trashëgimtari i domosdoshëm i humb të drejtat e trashëguara në masën për të cilën është përjashtuar, ndërsa të drejtat e personave të tjerë që mund ta trashëgojnë trashëgimlënësin përcaktohen sikurse trashëgimtari i domosdoshëm i përjashtuar të ketë vdekur para trashëgimlënësit.

Testamentlënësi me testamentin e tij mund t’ia merr pjesën e domosdoshme vetëm pasardhësit të tij në qoft ë se ai është i mbytur në borxhe ose është prishës (shpërndarës). Marrja e pjesës së domosdoshme të trashëgimtarit të privuar në dobi të pasardhësve mund të jetë e plotë- kur pasardhësi nuk ka aspak të drejtë në pjesën e domosdoshme, ndërsa pjesa e tij i takon pasardhësve të tij të caktuar nga testament lënësi, gjegjësisht, e pjesshme- kur pasardhësit e trashëgimtarit të privuar fitojnë vetëm atë që testament lënësi ua lë me testament.

242

Аna Axhievska

Për plotfuqishmërinë e privimit të pjesës së domosdoshme nevojitet të plotësohen këto kushte:

i parë – të ekzistojë urdhër i shprehur prej testamentlënësit në testamentin e plotfuqishëm;

i dyti – të ekzistojë baza për privimin e pjesës së domosdoshme; i treti – në momentin e hapjes së trashëgimisë trashëgimtari i privuar të ketë

fëmijë të mitur ose nip të mitur ose të ketë fëmijë madhor ose nip madhor nga fëmija (më parë) i vdekur, të cilët janë të paaft ë për ekonomizim.

Në këtë aspekt konsiderohet që trashëgimtari i domosdoshëm i privuar ka vdekur para trashëgimlënësit, por vetëm nëse në momentin e hapjes së trashëgimisë ekzistojnë pasardhësit e tij të mitur dhe personat e tjerë të përcaktuar me ligj. Nëse trashëgimtari i privuar nuk ka persona të tillë, atëherë ai ka të drejtë ta kërkojë pjesën e domosdoshme të tij.

TRASHËGIMIA PA TRASHËGIMTAR

Sipas forcës së Ligjit mbi trashëgiminë, trashëgimia pa trashëgimtar bëhet pronë shtetërore prej momentit të vdekjes së trashëgimlënësit. Që të bëhet pronë shtetërore trashëgimia pa trashëgimtar, duhet të jenë këto rrethana:

pas vdekjes së një personi të mos jetë e njohur nëse ka trashëgimtar, kur trashëgimtarët janë të panjohur ose janë me vendqëndrim të panjohur,

gjegjësisht vendbanim të panjohur.

Trashëgimia pa trashëgimtar bëhet pronë shtetërore edhe atëherë kur gjykata konstaton se trashëgimlënësi nuk ka trashëgimtar (ligjor, gjegjësisht testamentar).

Kur gjykata gjatë procedurës trashëgimore nuk mund të konstatojë nëse trashëgimlënësi ka trashëgimtar të tij, si dhe atëherë kur gjykata nuk mund të vërteton nëse trashëgimlënësi ka trashëgimtar të tij, me anë të shpalljes do ti thërret personat që kanë të drejtë të trashëgimisë të paraqiten në gjykatë në afat prej një viti pas publikimit të shpalljes, në mënyrë që të japin deklaratë për trashëgiminë dhe informacione të tjera me rëndësi për marrjen e vendimit përfundimtar.

Pas kalimit të një viti nga shpallja e njoft imit, trashëgimia pa trashëgimtar bëhet pronë shtetërore, ndërsa patundshmëritë nga masa e trashëgimisë i dorëzohen komunës në rajonin në të cilin gjenden ato, derisa sendet e luajtshme i dorëzohen komunës ku trashëgimlënësi ka pasur vendbanimin, gjegjësisht vendqëndrimin, ku i dorëzohet komunës trashëgimia në shfrytëzim.

243


Komuna, të cilës i dorëzohet trashëgimia ka pozitën juridiko trashëgimore të trashëgimtarit, si çdo trashëgimtar tjetër.

Në afatin e përcaktuar ligjor është e mundur të paraqiten persona që kanë të drejtë të trashëgojnë trashëgiminë e cila është bërë pronë shtetërore, gjegjësisht që i është dorëzuar komunës në shfrytëzim.

Kur do të paraqitet trashëgimtari i trashëgimisë që është bërë pronë shtetërore, ai mund të kërkojë dorëzimin e trashëgimisë që i ka takuar ose të një pjesë të saj në afat prej dy viteve pas njoft imit se është marrë vendim i plotfuqishëm për dorëzimin e trashëgimisë komunës për shfrytëzim, më së voni në afat prej 10 viteve nga vdekja e trashëgimlënësit. Kur trashëgimia i dorëzohet komunës për shfrytëzim, trashëgimtari vendbanimi i të cilit, gjegjësisht vendqëndrimi i të cilit nuk ka qenë i njohur për gjykatën, trashëgimtari mund të kërkojë dorëzimin e trashëgimisë ose të një pjese të saj që i takon 10 vjet nga plotfuqishmëria e vendimit për dorëzimin e trashëgimisë në shfrytëzim të komunës.

FITIMI I TRASHËGIMISË DHE HEQJE DORË NGA TRASHËGIMIA

Pas vdekjes së trashëgimlënësit, trashëgimia kalon te trashëgimtarët. Çdonjëri prej trashëgimtarëve mund të heq dorë prej trashëgimisë, me dhënie të deklaratës në gjykatë para së cilës vendoset për trashëgiminë. Ky denoncim (heqje dore) vlen edhe për pasardhësit e tij, përveç nëse nuk është deklaruar rreptë se heq dorë personalisht prej trashëgimisë. Trashëgimtari që ka hequr dorë vet në emër të tij, nuk konsidero-het si trashëgimtar. Denoncimi në dobi të një trashëgimtari të caktuar, nuk konside-rohet si heqje dore nga trashëgimia, por si një deklaratë për cedim të pjesës së tij të trashëgimisë.

3.2. TRASHËGIMIA NË BAZË TË TESTAMENTIT

Testamenti paraqet deklaratë të njëanshme të revokueshme nga vullneti i fundit, me të cilën ndonjë person kryen ndarje të pasurisë së tij në rast të vdekjes, që hartohet në formë të paraparë me ligj.

Testament mund të hartojë secili person që është i aft ë për të gjykuar i cili ka mbushur 15 vjet. Testamenti është i pavlefshëm nëse në kohën e hartimit të tij testa-ment lënësi nuk ka mbushur 15 vjet ose nuk ka qenë i aft ë për të gjykuar. Humbja e aft ësisë për të gjykuar që do të ndodhte pasi që të hartohej testamenti nuk ndikon mbi plotfuqishmërinë e saj.

244

Аna Axhievska

Aft ësia për të gjykuar është ajo gjendje shpirtërore e cila drejtohet kah aft ësia për të kuptuar rëndësinë reale dhe juridike të veprimit që ndërmerret. Në këtë kuptim, aft ësia për të hartuar një testament, nënkupton që testament lënësi është i bindur se har-ton një testament dhe që ky veprim e përcakton bazën sipas të cilës do të bëhet ndarja e pasurisë së tij në rast të vdekjes. Ekziston prezumim që çdo person, mbi moshën 15 vje-çare, ka aft ësi për të gjykuar në lidhje me përgatitjen e testamentit. E kundërta duhet të dëshmohet. Në të kundërtën, ekziston edhe prezumimi që personit të cilit i është marrë ose kufizuar zotësia e veprimit nuk ka aft ësi për të gjykuar, edhe pse testamenti i hartuar është i plotfuqishëm në momente kur ai person ka pasur aft ësi për të gjykuar, të ashtuqu-ajtura momente të ndritshme (lucida intervalla). Megjithatë, atëherë duhet të dëshmohet ekzistimi i momenteve të tilla të ndritshme.

Testamenti është i pavlefshëm nëse testament lënësi ka qenë i detyruar nën kërcënim ose dhunë ta hartoj atë ose ka vendosur ta hartojë testamentin për arsye se ka qenë i mash-truar ose është gjendur në lajthim. Kërcënimi, dhuna ose mashtrimi bën të pavlefshëm testamentin edhe kur ajo rrjedh nga personi i tretë. Dispozicionet me testamentin janë të pavlefshme edhe kur ekziston lajthimi për faktet që e kanë shtyrë testamentlënësin të bëj ndarjen e pasurisë. Nëse vetëm disa dispozita të testamentit janë bërë nën kërcënim ose dhunë, për shkak të mashtrimit ose në lajthim, vetëm atëherë këto dispozita janë të pav-lefshme. Edhe kërcënimi edhe dhuna përcaktojnë ndonjë të keqe që shihet qartë, kështu me dhunën fillohet të realizohet e keqja për të cilën ekziston kërcënimi. Lajthimi paraqet shfaqje të pasaktë për disa rrethana, të cilat si të tilla kanë ndikuar që testament lënësi të hartojë testament me atë përmbajtje, ndërsa mashtrimi paraqet shkaktim me vetëdije të lajthimit ose mbajtje në lajthim të testamentlënësit, nga personi i tretë.

Prishjen e testamentit për shkak të paaft ësisë për të gjykuar të testamentlënësit ose për shkak se testament lënësi nuk ka mbushur 15 vjet, si dhe prishjen e testamen-tit ose të disa dispozitave të tij për shkak të kërcënimit, mashtrimit ose lajthimit, mund të kërkojë vetëm personi që ka interes juridik, edhe atë në afat prej 1 viti që kur ka kuptu-ar për ekzistimin e arsyeve për pavlefshmërinë, dhe më së voni në afat prej 10 vjetëve nga shpallja e testamentit. Para shpalljes së testamentit afati prej një viti nuk mund të fillon të rrjedh. Prishja e testamentit ndaj personit të pandërgjegjshëm mund të kërkohet në afat prej 20 vjetëve nga shpallja e testamentit. Kundërshtimi për pavlefshmërinë e testamen-tit në procedurën të cilën e ka urdhëruar personi i cili kërkon të drejtë të trashëgimisë në bazë të testamentit, mund të parashtrohet pa marrë parasysh të skadimit të afateve që janë theksuar më parë.

Interes juridik ka çdo person i cili për shkak të prishjes së testamentit do të mund të realizon ndonjë të drejtë nga trashëgimia, gjegjësisht, personit të cilit i imponohet ndonjë detyrim i paraparë me testament (për shembull, legu ose ndonjë ngarkesë tjetër), ndërsa me prishjen e tij do të lirohej nga detyrimi i tillë.

Kërkesa për prishjen e testamentit mund të parashtrohet gjatë procedurës së shqyrtimit të trashëgimisë, ose me anë të padisë në qoft ë se pjesëmarrësi fillon një kontest, ose me anë të padisë që parashtrohet kur pas plotfuqishmërisë së vendimit për trashëgimi

245


paraqitet person i cili nuk ka marrë pjesë në procedurën për shqyrtimin e trashëgimisë dhe me anë të padisë në rastin kur çështja kontestuese është dashur të diskutohet në ndër gjyqësi gjatë procedurës për shqyrtimin e trashëgimisë, por një procedurë e tillë nuk ka fil-luar. Në të gjitha këto raste, me veprimin e tillë ndërpritet kahja e parashkrimit.

Duhet të përmendet se të gjitha këto afate janë afate të vjetërsuara që rrjedhin nga titulli sipas nenit me të cilën rregullohet kjo çështje me Ligjin për trashëgimi, kështu që nëse i padituri nuk shpreh kundërshtim ndaj parashkrimit, gjykata e cila vendos si-pas kërkesës për prishjen e testamentit për këto arsye, nuk do ta merr parasysh në mënyrë zyrtare parashkrimin.

FORMAT DHE PËRMBAJTJA E TESTAMENTIT

FORMAT E TESTAMENTIT

Sipas Ligjit për trashëgimi, testamenti mund të ketë më tepër forma, siç janë:

Testamenti i shkruar me dorë të vet (olograf), Testamenti gjyqësor, Testament i hartuar para përfaqësuesit diplomatik ose konsullor në vende të hu-

aja, Testament i hartuar gjatë gjendjes së luft ës, Testamenti ndërkombëtar, Testamenti me gojë.

Sipas dispozitave të Ligjit për kryerjen e veprimtarisë noteriale, noteri mund të hartojë një akt noterial sipas dispozitave që vazhdojnë për hartimin e testamentit gjyqësor.

Testamenti i shkruar me dorë të vet është i plotfuqishëm nëse atë e ka shkruar tes-tament lënësi me dorën e vet dhe nëse e ka nënshkruar testamentin. Për plotfuqishmërinë e testamentit të shkruar me dorë të vet nuk është e domosdoshme, por është e dobishme që në testament të caktohet data e hartimit të saj. Konsiderohet që testament lënësi ka shkruar me dorën e vet testamentin (testa-ment olograf), nëse atë e ka shkruar në gjuhë me të cilin ai shërbehet dhe e cila nuk du-het të shkruhet në gjuhën e tij amtare, por as në ndonjë nga gjuhët e gjalla. As alfabe-ti nuk është i ndonjë rëndësie të veçantë, me rëndësi është që ai të shkruhet me shenja të germave që janë të njohura dhe të arritshme për një numër të madh njerëzish, ndërsa jo, për shembull me disa shifra të cilat i kupton vetëm testament lënësi dhe eventualisht, trashëgimtari testamentar. Që të jetë i plotfuqishëm, testamenti i tillë nuk guxon të shkru-

246

Аna Axhievska

het me mjete mekanike, edhe nëse testament lënësi e ka shtypur dhe e ka nënshkruar vet testamentin.

E rëndësishme është data e hartimit të testamentit për shkak se nëse ekzistojnë më tepër testamente të një personi duhet të dihet se cili është testamenti i tij i mëvonshëm, me që testamenti i mëvonshëm e përjashton të mëparshmin ose, sipas datës mund të vlerësohet ekzistimi i rrethanave të tjera, të cilat mund të provojnë pavlefshmërinë even-tuale të testamentit, për shembull, dhuna, lajthimi dhe të ngjashme.

Testamentin gjyqësor të testamentlënësit, sipas të dhënave të testamentlënësit mund ta hartojë gjykatësi i gjykatës themelore, i cili paraprakisht e vërteton identite-tin e testamentlënësit. Pas leximit dhe nënshkrimit të testamentit nga testament lënësi, gjykatësi në vet testamentin vërteton se testament lënësi në prezencë të tij e ka lexuar dhe nënshkruar atë.

Nëse gjykatësi nuk e njeh personalisht dhe me emër testamentlënësin, identite-ti i tij vërtetohet me deklaratë të dhënë nga dy dëshmitar madhor të cilët i njeh gjykatësi personalisht ose identiteti i të cilëve është vërtetuar me dokumente të dhëna nga orga-ni kompetent. Nëse testament lënësi ka një dokument me fotografi dhe nënshkrim që është lëshuar nga organi kompetent, e mjaft ueshme është që identitetin e tij ta dëshmojë vetëm një person. Këto janë dëshmitar të identitetit që dallohen nga dëshmitarët e testa-mentit.

Në rast se testament lënësi nuk është në gjendje ta lexoj testamentin e hartuar nga gjykatësi, gjykatësi do t’ia lexoj testamentlënësit testamentin në prani të dy dëshmitarëve, dhe atëherë testament lënësi në prani të dëshmitarëve të njëjtë do ta nënshkruaj testamen-tin ose do të vendosë në të shenjë dore, pasi që do të deklaron se ky është testamenti i tij. Dëshmitarët gjithashtu do të nënshkruhen në testamentin. Gjykatësi do të vërtetojë në testament se janë kryer të gjitha këto veprime.

Rasti në të cilin mund të konsiderohet që testament lënësi nuk është në gjendje ta lexoj testamentin ekziston atëherë kur bëhet fj alë për testament lënës i cili nuk dije të lexon as të shkruaj, që nuk mund ose nuk është në gjendje të lexon testamentin, që nuk e njeh gjuhën zyrtare që përdoret në gjykatë, që është i verbër ose shurdhmemec dhe të ngjashme.

Me anë të dispozitave të LPJ parashihet se në cilat raste nevojiten dëshmitarët e testamentit dhe persona të tjerë, si për shembull, përkthyes ose interpretues, që duhet të jenë prezent gjatë hartimit të testamentit, gjegjësisht gjatë leximit të tij, në mënyrë që tes-tamenti të jetë i plotfuqishëm.

Testament lënësi mund t’ia besojë testamentin e shkruar me dorë të vet dhe tes-tamentin gjyqësor për ruajtje gjykatës themelore me mbështjellës të hapur ose të mbyllur, për të cilin gjykata do të përpilojë një procesverbal, testamentin do ta vendos në një mbështjellës të veçantë, do ta vulos atë dhe do ta ruaj në gjykatë.

247


Me dorëzimin e testamentit për ruajtje në gjykatë, testamenti i shkruar me dorë të vet nuk fiton cilësinë e shkresës publike, por edhe testament lënësi nuk ndalohet që të hartojë testament të ri, ose ta revokoj testamentin gjyqësor ose testamentin e shkruar me dorë të vet, ose ti ndërrojë gjërat në disponim testamentare edhe gjatë kohës që testamen-ti gjendet për ruajtje në gjykatë.

Dispozita më të detajuara për dorëzimin e testamentit për ruajtje në gjykatë përmban LPJ.

Gjatë hartimit të testamentit gjyqësor, dëshmitarë mund të jenë persona madhor të cilëve nuk iu është marrë zotësia e veprimit dhe të cilët dinë të shkruajnë dhe të lexojnë, dhe që e kuptojnë gjuhën me të cilin është hartuar testamenti. Nuk mund të paraqiten si dëshmitar gjatë hartimit të testamentit gjyqësor, por as ta hartojnë testamentin sipas të thënave të testamentlënësit në cilësinë e gjykatësit: pasardhësit e testamentlënësit, të adap-tuarit e tij dhe pasardhësit e tyre, paraardhësit dhe adaptuesit e tij, të afërmit e tij në vijë anësore përfundimisht deri në brezin e katërt, bashkëshortët e të gjithë këtyre personave dhe bashkëshorti i testamentlënësit.

Të pavlefshme (nul) janë dispozitat e testamentit me të cilat i lihet diçka në trashëgimi gjykatësit i cili e ka hartuar testamentin, procesmbajtësit dhe dëshmitarëve gjatë hartimit të tij, si dhe paraardhësve të tyre, pasardhësve, vëllezërve, motrave dhe të bashkëshortëve të këtyre personave.

Testamenti i hartuar para përfaqësuesit diplomatik ose konsullor në vend të huaj është i plotfuqishëm nëse është hartuar për shtetasin e Republikës së Maqedonisë që gjen-det në vend të huaj sipas dispozitave të cilat vlejnë për hartimin e testamentit gjyqësor, nga ana e përfaqësuesit konsullor ose diplomatik të Republikës së Maqedonisë i cili kryen punë konsullore. Testamenti i këtillë mund të hartohet vetëm në ndërtesën e përfaqësisë tonë shtetërore në vendin përkatës për shkak se vetëm ajo gëzon statusin e eksterritoriali-tetit. Në të kundërtën do të shkelej sovraniteti i vendit përkatës.

Testamenti i hartuar gjatë gjendjes së luft ës është i plotfuqishëm nëse har-tohet gjatë kohës së gjendjes së luft ës sipas dispozitave që vlejnë për hartimin e tes-tamentit gjyqësor për person që gjendet në shërbim ushtarak nga ana e komandan-tit të çetës ose të ndonjë eprori tjetër i rangut të tij ose të një rangu më të lartë ose nga ndonjë person tjetër në prezencë të këtyre eprorëve, si dhe nga çdo epror i njësive të veçanta.

Ky testament nuk vlen 60 ditë pas mbarimit të gjendjes së luft ës, ndërsa nëse testa-ment lënësi është çmobilizuar më herët ose më vonë, pas kalimit të 30 ditëve nga çmobili-zimi.

248

Аna Axhievska

Eprorët ushtarak, që janë të autorizuar të hartojnë testamente të tilla, mund ta bëjnë këtë vetëm për personin i cili gjendet në njësinë ushtarake me të cilin ai komandon, dhe jo për cilin do person, nga cila do qoft ë njësi ushtarake.

Testamenti ndërkombëtar është i plotfuqishëm në bazë të formës, pa marrë pa-rasysh vendit se ku është hartuar, pasurisë, të shtetësisë dhe të vendbanimit, gjegjësisht vendqëndrimit të testamentlënësit. Forma e testamentit nuk ndikon ndaj plotfuqishmërisë së tij si testament ndërkombëtar.

Për hartimin e testamentit ndërkombëtar përgjegjës është gjykatësi i gjykatës the-melore i cili gjithashtu është përgjegjës për hartimin e testamentit gjyqësor. Testamentin ndërkombëtar të shtetasve të Republikës së Maqedonisë në vend të huaj mund ta hartojnë edhe përfaqësuesit diplomatik dhe konsullor të Republikës së Maqedonisë, që do ti cak-toj shefi i përfaqësisë diplomatike ose konsullore. Testamenti hartohet në formë të shkru-ar testament lënësi nuk ka nevojë ta shkruaj testamentin me dorë të vet. Testamenti mund të shkruhet në çfarë do gjuhe, me dorë ose në ndonjë mënyrë tjetër. Në prani të gjykatësit të gjykatës themelore ose në prani të përfaqësuesit diplomatik, gjegjësisht konsullor (në tekstin e mëtutjeshëm: personi i autorizuar) dhe dy dëshmitarëve, testament lënësi dek-laron se ky shkrim është testament i tij dhe se është i njoft uar me përmbajtjen e saj. tes-tament lënësi nuk është i detyruar ta njoft oj personin e autorizuar dhe dëshmitarët me përmbajtjen e testamentit.

Testament lënësi në prezencë të personit të autorizuar dhe dëshmitarëve e nënshkruan testamentin, ose nëse më parë e ka nënshkruar atë, e pranon dhe e vërteton nënshkrimin si të tij. Nëse testament lënësi nuk është në gjendje ta nënshkruaj, do t’ia kumtoj arsyen personit të autorizuar i cili do ta shtoj atë në testament. testa-ment lënësi mund të kërkojë nga personi i autorizuar që një person tjetër, në emër të tij ta nënshkruaj testamentin. Personi i autorizuar dhe dëshmitarët në prezencë të testamentlënësit nënshkruhen në testament. Data e testamentit është data kur personi i autorizuar e ka nënshkruar atë. Kjo datë duhet të vendoset në fund të testamentit nga personi i autorizuar.

Nëse testamenti përbëhet prej më tepër faqeve, të gjitha ato lidhen me dorëzani, edhe të dy skajet e dorëzanisë vulosen me vulë. testament lënësi nënshkruhet në secilën faqe, ndërsa në fund ceket se prej sa faqeve përbëhet testamenti. Nëse testament lënësi nuk është në gjendje ti nënshkruaj, këtë do ta bëj një person tjetër në emër të tij, dhe nëse nuk ka një person të tillë, e nënshkruan personi i autorizuar. Secila faqe duhet të shënohet me numër. Personi i autorizuar e pyet testamentlënësin nëse donë të jep deklaratë në lidhje me ruajtjen e testamentit. Vendi ku testament lënësi ka ndërmend të ruaj testa-mentin shënohet në vërtetimin të cilin e lëshon personi i autorizuar që përcaktohet në formë përkatëse ose me shtesën e ligjit. Forma e vërtetimit është pjesë përbërëse e Lig-jit për trashëgimi. Mosekzistimi, gjegjësisht pasaktësia e vërtetimit nuk ndikon ndaj plotfuqishmërisë formale të testamentit ndërkombëtar të hartuar në përputhje me dispo-zitat e Ligjit për trashëgimi.

249


Vërtetimi përpilohet në tre ekzemplarë, prej të cilëve njëri ekzemplar i bashkëngjitet testamentit, të dytin e mban personi i autorizuar, ndërsa i treti dorëzohet te testament lënësi. Plotfuqishmëria e vërtetimit pranohet nëse lëshohet në territorin e shtetit që ka ra-tifikuar Konventën për ligj të njëllojtë në lidhje me formën e testamentit ndërkombëtar. Vërtetimi se testamenti i është lënë personit të autorizuar për ruajtje merret si një dëshmi për plotfuqishmërinë formale të shkrimit si testament, në qoft ë se nuk dëshmohet e kundërta.

Dëshmitar të testamentit ndërkombëtar mund të jenë personat që i plotësojnë kushtet për testament të gjykatës. Ndërsa për interpretuesit, aplikohen dispozitat e Lig-jit për procedurë kontestuese. Nënshkrimet e testament lënësit, personit të autorizuar dhe të dëshmitarëve të testamentit ndërkombëtar si dhe të vërtetimit nuk duhet të veri-fikohen, por në raste të caktuara organet përgjegjëse mund ta kontrollojnë vërtetësinë e nënshkrimit të personit të autorizuar.

Për revokimin e testamentit ndërkombëtar vlejnë dispozitat e Ligjit për trashëgimi.

Testamenti me gojë – testament lënësi mund ta shpreh me gojë vullnetin e tij të fundit para dy dëshmitarëve nëse për shkak të rrethanave të jashtëzakonshme nuk është në gjendje të hartojë një testament të shkruar. Testamenti me gojë nuk vlen 30 ditë pas ka-limit të rrethanave të jashtëzakonshme kur është përpiluar.

Rrethanat e jashtëzakonshme të cilat e justifikojnë përpilimin e testamentit gojor mund të jenë ose të natyrës objektive, të jashtme, ose të natyrës subjektive të personalite-tit të testamentlënësit.

Testamenti me gojë mbetet në fuqi, në qoft ë se testament lënësi vdes deri sa kanë zgjatur rrethanat e jashtëzakonshme ose para skadimit të 30 ditëve nga mbarimi i rretha-nave të jashtëzakonshme kur është përpiluar i njëjti. Megjithatë, nëse kalojnë këto 30 ditë, testamenti i tillë nuk vlen, në qoft ë se testament lënësi mbetet i gjallë.

Gjatë hartimit të testamentit me gojë, dëshmitar mund të jenë vetëm personat që mund të paraqiten si dëshmitar gjatë hartimit të testamentit gjyqësor, por ata nuk duhet të dinë të shkruajnë apo lexojnë. Dëshmitarët para të cilëve testament lënësi gojarisht e ka shprehur vullnetin e tij të fundit janë të detyruar që pa vonesë ta bëjnë në formë të shkru-ar deklaratën e testamentlënësit dhe sa më shpejt t’ia dorëzojnë gjykatës, ose ta përsërisin deklaratën gojarisht para gjykatësit, duke deklaruar se kur, në cilin vend dhe në cilat kush-te testament lënësi e ka shprehur vullnetin e tij të fundit. Kryerja e këtij detyrimi nuk është kusht për plotfuqishmërinë e testamentit gojor.

Të pavlefshme janë dispozitat e testamentit gojor me të cilat u lihet ndonjë send dëshmitarëve gjatë hartimit të tij, bashkëshortëve të tyre, paraardhësve të tyre, pasardhësve, të afërmve të tyre në vijën anësore deri në brezin e katërt të farefisnisë, as edhe të bashkëshortëve të këtyre personave.

250

Аna Axhievska

Testament i hartuar para noterit – noteri mund të hartojë një akt noterial sipas dispo-zitave që vlejnë për përpilimin e një testamenti gjyqësor. Këto janë akte noteriale për deklara-tat e vullnetit të fundit dhe vlejnë në qoft ë se i plotësojnë kushtet për vlefshmërinë e testamen-tit gjyqësor, me dallimin e vetëm që rolin e gjykatës gjatë hartimit të testamentit e kryen noteri.

ANULIMI I TESTAMENTIT PËR SHKAK TË MUNGESËS SË FORMËS

Anulim të testamentit për shkak të mungesës të formës së trashëgimisë mund të kërkojë vetëm personi që ka interes juridik edhe atë në afat prej 1 viti qëkur ka kuptuar për testamentin, dhe më së voni 10 vjet nga shpallja e testamentit. Afati i caktuar për 1 vit nuk mund të fillojë të rrjedh para shpalljes së testamentit. Kundërshtim për pavlefshmërinë e testamentit në kontest të cilin e ka nisur personi që kërkon të drejtë të trashëgimisë në bazë të testamentit, mund ta parashtrojë pa marrë parasysh skadimit të këtyre afateve. Këto afa-te janë të parashkruara, dhe jo prekluzive, kështu që gjykata mund ta merr në konsideratë parashkrimin vetëm nëse për të është deklaruar një kundërshtim nga personi që është i pa-ditur me kërkesë për shpalljen e testamentit si të pavlefshëm për shkak të parashkrimit.

Kërkesa për anulimin e testamentit mund të parashtrohet gjatë procedurës për shqyrtimin e trashëgimisë dhe me këtë ndalohet parashkrimi ose me anë të padisë në kon-test, me të njëjtat efekte.

Në qoft ë se bëhet fj alë për ekzistimin e testamentit të falsifikuar, atëherë nuk mund të vjen deri te aplikimi i afateve të përmendura më lartë. Pikërisht, në këtë rast nuk bëhet fj alë për mungesë të formës së testamentit që është hartuar nga testament lënësi, por në përgjithësi për ndonjë dokument të shkruar për të cilën thuhet se paraqet tes-tament të një testament lënësi të caktuar, ndërsa del që nuk bëhet fj alë për të. Atëherë pavarësisht të gjitha afateve, përveç atyre me të cilat është paraparë parashkrimi abso-lut për të kërkuar trashëgiminë me anë të padisë, mund të kërkohet që të vërtetohet pavërtetësia e kësaj letre si një dokument për testamentin e një testament lënësi të caktu-ar dhe të kërkohet trashëgimia, gjegjësisht të detyrohet trashëgimtari fiktiv, të cilit i është dorëzuar trashëgimia, t’ia dorëzoj paditësit trashëgiminë ose një pjesë të saj.

DËSHMIA PËR TESTAMENTIT E SHKATËRRUAR, HUMBUR OSE TË LËNË ANASH

Testamenti i shkatërruar rastësisht ose me veprim nga ndonjë person tjetër, i hum-bur, i fshehur ose i lënë anash pas vdekjes së testamentlënësit ose para vdekjes së tij, pa dijen e tij, do të prodhoj efekt të testamentit të plotfuqishëm nëse personi i interesuar dëshmon se testamenti ka ekzistuar, se është i shkatërruar, i humbur, i fshehur ose i lënë anash, se ka qenë i hartuar në formë të paraparë me ligj dhe nëse dëshmon përmbajtjen e kësaj pjese të testamentit për të cilën ai është i interesuar. Parashkrimi i padisë për vërtetimin e ekzistimit të testamentit dhe kërkesës për trashëgimi vlerësohet sipas dispozitave të Ligjit për trashëgimi me të cilat rregullohet pa-rashkrimi i të drejtës për të kërkuar trashëgimi me anë të padisë.

251


PËRMBAJTJA E TESTAMENTIT

Përmbajtja e testamentit paraqet ndarjen e pasurisë të cilën e kryen testament lënësi në rast të vdekjes, me atë që me testamentin përcaktohet një apo më shumë trashëgimtar, mbi të cilët, sipas fuqisë ligjore, kalon trashëgimia e personit të vdekur në momentin e vdekjes së tij, lihen legat, ose disponohet për qëllime të lejueshme, formohen fondacione, gjegjësisht përcaktohen ngarkime dhe kushte.

Dispozita më e rëndësishme, edhe pse jo e vetmja, e testamentit është përcaktimi i trashëgimtarëve.

testament lënësi mund që me anë të testamentit të përcaktojë një apo më tepër trashëgimtar. Trashëgimtari në bazë të testamentit është personi të cilin e ka përcaktuar testament lënësi që ta trashëgojë të gjithë pasurinë e tij ose pjesë të pasurisë. Si trashëgimtar do të konsiderohet edhe personi të cilit me testament i lihet në trashëgimi një apo më tepër objekte të caktuara ose të drejta, nëse vërtetohet që vullneti i testamentlënësit ka qenë që ai person të bëhet trashëgimtar i tij.

Në bazë të testamentit, trashëgiminë mund ta trashëgojnë personat fizik, por jo edhe personat juridik. Fëmija i mbarësuar në momentin e hapjes së trashëgimisë, mund të paraqitet si trashëgimtar nëse lind i gjallë.

Përcaktimi i trashëgimtarëve mund të bëhet me emërtim (emri dhe mbiemri, fir-ma dhe të ngjashme), por edhe në at mënyrë që testamenti do të përmbajë informata në bazë të së cilës do të vërtetohen se kush janë ato. Për trashëgimtar mund të caktohet edhe një fondacion, që do të themelohet në bazë të përcaktimit nga testamenti.

Përveç asaj që përcaktohen trashëgimtarët dhe veprime të tjera që u përmendën më lart, me anë të testamentit mund të përcaktohen edhe zëvendësimet (substitucionet), të kryhet përjashtimi ose privimi i disa trashëgimtarëve nga pjesa e domosdoshme, të cak-tohet që dhurata trashëgimtarit nuk do ti llogaritet në pjesën e trashëgimisë, gjegjësisht legatin, të caktohet përmbarues i testamentit, të revokohet testamenti i hartuar më parë, të shqiptohet falja prej padenjësisë për trashëgimi, të caktohet çka ndodh me pjesën e trashëgimtarit testamentar i cili ka hequr dorë prej trashëgimisë ose të caktohet një masë e përkohshme për sigurimin e trashëgimisë.

Testamenti mund të përmbajë edhe substitucione. Me fj alë të tjera, testament lënësi mundet që me anë të testamentit ti përcaktojë personat të cilëve do t’ju takojë trashëgimia nëse trashëgimtari i përcaktuar vdes para tij ose heq dorë prej trashëgimisë apo bëhet i padenjë për të trashëguar. Sipas këtyre dispozitave, substitutet mund të përcaktohen edhe në bazë të legatëve. testament lënësi nuk mund që trashëgimtarit të vet ti përcaktojë trashëgimtar, por as legatorit.

252

Аna Axhievska

EKZEKUTIMI I TESTAMENTIT DHE REVOKIMI I TESTAMENTIT

Ekzekutimi i testamentit është veprim i tillë, me anë të së cilës zbatohet ndarja e trashëgimisë ashtu siç është paraparë me testamentin ose sipas asaj që është shprehur në testamentin, ndërsa që është përcaktuar me vendimin për trashëgiminë. Këtë ekzekutim mund ta zbatojnë vetëm trashëgimtarët, por ajo mund të zbatohet edhe nga ana e ekzeku-tuesit të testamentit.

testament lënësi mund të përcaktojë me anë të testamentit një apo më tepër perso-na për ekzekutues të testamentit. Ekzekutues i testamentit mund të jetë çdo person që ka zotësi për të vepruar. Personi që caktohet për ekzekutues të testamentit nuk është i dety-ruar ta pranoj këtë detyrë.

Në bazë të këtyre dispozitave, gjykata nuk mund të përcaktoj ekzekutues të testa-mentit sipas detyrës zyrtare. Ekzekutuesi i testamentit dallohet prej kujdestarit të testa-mentit, i cili emërtohet kur trashëgimtarët të panjohur ose me vendqëndrim të panjohur, si dhe në raste të tjera kur gjykata do të bjerë vendim. Gjithashtu, duhet të bëhet dallim ndërmjet ekzekutuesit të testamentit dhe drejtuesit të trashëgimisë të cilin gjykata mund ta caktojë në bazë të dispozitave të ligjit për pronësi dhe të drejtave të tjera sendore.

Në të gjitha këto raste, edhe ekzekutuesi edhe kujdestari i përkohshëm i trashëgimisë, paraqiten si përfaqësues të trashëgimtarëve, por jo veçmas për secilin prej tyre, por ko-lektivisht për të gjithë trashëgimtarët. Për at arsye kur udhëhiqet një kontest kundër trashëgimtarëve të një trashëgimlënësi të caktuar, dhe ka ekzekutues të testamentit apo kuj-destar të përkohshëm të trashëgimisë, apo drejtues të trashëgimisë, ose nëse trashëgimtarët udhëheqin një kontest ndaj personit të tretë, si palë në kontest do të caktohen trashëgimtarët (pa i emërtuar ata) e trashëgimlënësit të caktuar, të përfaqësuar prej ekzekutuesit të testa-mentit ose prej kujdestarit të përkohshëm ose prej drejtuesit të trashëgimisë.

Nëse testament lënësi nuk ka përcaktuar diçka tjetër, detyrë e ekzekutuesit të tes-tamentit është që të kujdeset veçanërisht për ruajtjen e trashëgimisë, të udhëheqë me të, të kujdeset për pagesën e borxheve dhe legatëve dhe përgjithësisht të kujdeset që testamenti të realizohet në at mënyrë që ka dashur testament lënësi. Nëse ka më tepër ekzekutues të testamentit, ata së bashku i kryejnë detyrimet e besuara, përveç nëse testament lënësi nuk ka caktuar diçka ndryshe.

Ekzekutuesi i testamentit është i detyruar ti jap llogari gjykatës për punën e vet. Ai ka të drejtë për kompensim të shpenzimeve dhe për shpërblimin e punës së tij, të cilat pa-guhen në ngarkim të trashëgimisë, e sipas vendimit të gjykatës.

Kuptohet që ekzekutuesi i testamentit përgjigjet edhe për kompensimin e dëmit të trashëgimtarëve, të cilën ai ua ka shkaktuar me kryerjen e pandërgjegjshme të detyrës.

253


Gjykata në bazë të propozimit ose të detyrës zyrtare mund ta revokoj ekzekutue-sin e testamentit nëse puna e tij nuk është në përputhje me vullnetin e testamentlënësit ose me ligjin.

Revokimin e ekzekutuesit të testamentit mund ta propozojnë trashëgimtarët, legatarët, personat e tjerë që fitojnë ndonjë dobi nga trashëgimia, kreditorët, kujdestari i përkohshëm i trashëgimisë, si dhe vet ekzekutuesi i testamentit. Në qoft ë se vjen deri te revokimi i ekzekutuesit të testamentit, gjykata mund të caktojë drejtues të trashëgimisë, ose ti caktojë secilit trashëgimtar nga një pjesë të trashëgimisë me të cilin ai do të udhëheq.

Revokimi i testamentit paraqet veprim të testamentlënësit, me të cilin veprim tes-tamenti ekzistues mbetet jashtë fuqisë, gjegjësisht nuk vlejnë më dispozitat e saj pa marrë parasysh se si kryhet ky revokim.

testament lënësi mund të revokoj kurdoherë testamentin, në tërësi ose pjesërisht, me anë të dhënies së deklaratës në cilën do formë, ku sipas ligjit mund të hartohet tes-tamenti. testament lënësi mund ta revokojë testamentin e shkruar edhe me asgjësimin e dokumentit. Në këto raste bëhet fj alë për revokim formal të testamentit. Me asgjësimin e dokumentit për testamentin, testamenti anulohet me anë të veprimit konkludent. Asgjësimi i dokumentit për testament mund të konsistojë në shkatërrimin fizik të tij: me anë të grisjes, djegies, hedhjes në mbeturina dhe të ngjashme. Megjithatë, asgjësimi i dokumentit mund të kryhet edhe me fshirjen e dokumentit, fshirjen e nënshkrimit të testamentlënësit, me mbishkrim mbi përmbajtjen e dokumentit se dokumenti nuk vlen dhe të ngjashme.

Në lidhje me raportet e testamentit të mëparshëm dhe të mëvonshëm, duhet të merret parasysh se nëse me testamentin e mëvonshëm shprehimisht nuk revokohet testa-menti i mëparshëm, dispozitat prej testamentit të mëparshëm mbesin në fuqi në qoft ë se ato nuk janë në kundërshtim me dispozitat e testamentit të mëvonshëm. Nëse testament lënësi e ka asgjësuar testamentin e mëvonshëm, testamenti i mëparshëm përsëri hyn në fuqi, përveç nëse dëshmohet që testament lënësi nuk e donë këtë gjë.

Kur testamenti i mëparshëm është revokuar me anë të dispozitave të ndryshme nga testamenti i mëvonshëm, sesa që janë ato në testamentin e mëparshëm, bëhet fj alë për revokim të heshtur të testamentit.

254

Аna Axhievska

4. KONTRATAT ME EFEKT JURIDIKO TRASHËGIMOR

4.1. KONTRATA PËR CEDIMIN DHE NDARJEN E PASURISË PËR SË GJALLI

Kontrata për cedimin (kalim) dhe ndarjen e pasurisë për së gjalli, paraqet kontratë të shumanshme ndërmjet paraardhësit dhe fëmijëve të tij si dhe pasardhësve të tij të tjerë, të cilët sipas ligjit mund të thirren si trashëgimtar të pasurisë së plotë ose të një pjese të pasurisë së paraardhësit, në momentin e lidhjes së kontratës.

Kjo kontratë sipas thelbit të vet paraqet kontratë detyrimi, e cila mund të paraqitet në dy forma:

Si kontratë për dhurim, me të cilin cedimi dhe ndarja e pasurisë bëhet vullneta-risht, pa kompensim;

Si kontratë e përzier ngarkuese, me anë të së cilës ajo kryhet me kompensimin ku dhëniet e ndërsjella nuk janë të përpjesëtueshme.

Kjo kontratë mund të paraqitet si kontratë e varur së bashku me kontratën për ushqim (mbajtje) të përjetshëm. Këtë kontratë e lidhin paraardhësi dhe pasardhësit e atij paraardhësi që sipas rregullës së paraqitjes në momentin nuk mund të ft ohen si trashëgimtar ligjor të tij. Si palë e kontratës mund të paraqitet edhe bashkëshorti i paraardhësit. Në këtë aspekt, paraardhësi çdoherë paraqitet si palë kontraktuese e cila e kalon dhe e ndan (përpjesëton) pasurin e tij për së gjalli – cedues i pasurisë së tij, e si palë tjera kontraktuese janë fëmijët e tij dhe fëmijët e tyre si dhe bashkëshorti i tij – pranues të pasurisë së dhënë. Të gjithë këto persona duhet të jenë palë kontraktuese në mënyrë që të lidhet kjo kontratë, dhe nëse kjo mungon, ndërsa kontrata lidhet, atëherë kjo kontratë pa-raqet ndonjë kontratë tjetër (më së shpeshti bëhet fj alë për kontratë për dhurim).

Objekt i kontratës mund të jetë pasuria e tërë ose një pjesë e saj, të cilën e ka cedu-esi në momentin e lidhjes së kontratës. Kalimi i një pasurie të ceduesit nuk prodhon efekt juridik. Me anë të kontratës ceduesi mund që për vete dhe për bashkëshortin e tij apo për vete dhe për bashkëshortin e tij së bashku ose për ndonjë person të tretë, ta ruaj të drejtën për vazhdimin e të gjitha të mirave të kaluara ose të disa prej tyre ose të kontraktoj rentë të përjetshme ose në natyrë ose në të holla ose ushqim të përjetshëm apo ndonjë kompen-sim tjetër.

Kjo kontratë është kontratë formale, e cila duhet të lidhet në formë të shkruar dhe të vërtetohet para gjykatësit. Para se ta vërtetojë, gjykatësi është i detyruar ta lexoj kontratën në prani të palëve kontraktuese dhe ti paralajmëroj kontraktuesit e trashëgimtarëve të kontratës.

255


Për plotfuqishmërinë e kësaj kontrate, përkundër prezumimeve të përgjithshme që i referohen të gjitha kontratave, nevojitet të plotësohen edhe dy prezumime juridike formale:

i pari, si palë kontraktuese çdoherë paraqiten paraardhësi dhe fëmijët e tij dhe pasardhësit e tjerë, si dhe bashkëshorti i ceduesit;

i dytë, me cedimin dhe përpjesëtimin të paraparë me kontratë duhet të pajtohen të gjithë fëmijët, pasardhësit e tjerë dhe bashkëshorti i ceduesit, me atë që ky paj-tim nuk duhet të jepet njëkohësisht gjatë lidhjes së kontratës, por edhe në mënyrë plotësuese në formë të njëjtë;

kontrata duhet të jetë në formë të shkruar dhe duhet të vërtetohet nga gjykatësi.

Mospërmbushja e prezumimeve materiale nënkupton që kontrata shndërrohet në kontratë për dhuratë, ndërsa mospërmbushja e prezumimeve juridike formale – nënkupton që kontrata është e pavlefshme (nule). Kontrata mbetet e plotfuqishme edhe nëse pasardhësi që nuk është pajtuar ka vdekur para ceduesit dhe nuk len pasardhës të tij ose heq dorë nga trashëgimia apo nëse përjashtohet prej trashëgimisë ose nëse shpallet i padenjë.

Efekti juridiko trashëgimor i kontratës përbëhet prej asaj që pasuria e ceduar dhe e përpjesëtuar nuk hyn në përbërjen e ceduesit kur ai të vdes. Trashëgiminë në këtë rast e përbëjnë vetëm ato të mira të ceduesit të cilat nuk kanë qenë të përfshira me kontratën, si dhe të mirat të cilat ai do ti përfitojë në mënyrë plotësuese. Pasardhësit ndërmjet të cilëve ceduesi e ka ndarë pasurinë e tij, nuk përgjigjen për borxhet e tij, në qoft ë se me kontratë nuk është paraparë një përgjegjësi e tillë.

Paraardhësi, gjegjësisht ceduesi gjatë jetës së vet mund të kërkojë nga fëmijët e tij, gjegjësisht pasardhësit e tij ose vetëm ndonjërit prej tyre, kthimin e pasurisë së ceduar me kontratë, e njohur edhe si revokim i kontratës:

nëse pasardhësi shfaq mosmirënjohje të vrazhdët ndaj tij, nëse pasardhësi nuk ia jep atij ose dikujt tjetër ushqimin e caktuar me kontratën, nëse pasardhësi nuk i ka paguar borxhet e ceduesit për pagimin e të cilave nuk ka

qenë i ngarkuar me kontratën, si dhe në raste të tjera të mospërmbushjes së cedimit që janë të caktuara me

kontratën.

Nëse vjen deri te revokimi i cedimit të pasurisë nga ana e trashëgimlënësit, pasardhësi që pranon pasuri në bazë të kontratës ka të drejtë të kërkojë nga pasuria, pjesën e vet të detyrueshme pas vdekjes së ceduesit, por vetëm në qoft ë se nuk ek-ziston ndonjëra nga rrethanat që do t’ia shkurtonin të drejtën për të kërkuar pjesën e vet të detyrueshme. Në këtë rast fakti që ceduesi e ka ceduar dhe ndarë pasurinë pasardhësve të tjerë të vet konsiderohet si dhuratë, e gjithashtu, i nënshtrohet edhe kthimit deri në lartësinë e shkeljes eventuale të pjesës së detyrueshme të këtij trashëgimtari.

256

Аna Axhievska

4.2. KONTRATA PËR MBAJTJE TË PËRJETSHËM

Kontrata për mbajtje të përjetshëm është ajo kontratë me anë të së cilës njëri kont-raktues, gjegjësisht dhënësi i mbajtjes detyrohet të mbaj në kujdes të përjetshëm kont-raktuesin tjetër, gjegjësisht marrësi i mbajtjes ose ndonjë person të tretë, ku kontraktuesi tjetër deklaron se ia len të gjithë pasurinë e tij ose një pjesë të pasurisë në trashëgimi pas vdekjes së tij.

Kontrata e lidhur për mbajtjen e përjetshme nuk është kontratë për trashëgimi, por kontratë për tjetërsimin e shpërblimit e të gjitha sendeve të paluajtshme që i përkasin marrësit të mbajtjes në kohën e lidhjes së kontratës ose një pjese të caktuar të atyre sende-ve, dorëzimi i të cilave anulohet pas vdekjes së dhënësit të mbajtjes.

Kjo kontratë është kontratë e dyanshme ngarkuese dhe në një kuptim të caktu-ar paraqet kontratë bamirëse për mbajtje dhe jetesë të përbashkët, me veprim juridiko detyrues gjatë jetës, dhe veprim juridiko trashëgimor pas vdekjes së marrësit të mbajtjes.

Palët kontraktuese janë:

Pala që detyrohet të jep mbajtjen (dhënësi i mbajtjes), Pala që detyrohet (marrësi i mbajtjes) për obligimin e marrë të lë pasurinë e vet

ose një pjese të saj dhënësit të mbajtjes në trashëgimi.

Objekt i kontratës, mund të jenë sendet e paluajtshme që i përkasin marrësit të mbajtjes, ndërsa me përjashtim mund të jenë edhe sende të luajtshme, por ato duhet të numërohen rreptë në kontratë. Si dhënës i mbajtjes më së shpeshti paraqitet njëri prej fëmijëve të marrësit të mbajtjes edhe atë vetëm ose së bashku me bashkëshortin e marrësit të mbajtjes, ndërsa në ligjin mungon përcaktimi i cilësisë që do ta ketë ky person.

Kontrata lidhet në formë të shkruar të cilën e vërteton gjykatësi. Gjatë lidhjes së tij marrin pjesë palët kontraktuese me at që marrësi i mbajtjes duhet të merr pjesë në mënyrë të detyrueshme, ndërsa dhënësi i mbajtjes mund të përfaqësohet nga prokuris-ti. Gjatë lidhjes së kontratës duhet të jenë prezent në mënyrë të detyrueshme edhe dy dëshmitarë që i njohin palët kontraktuese dhe që i përmbushin ato kushte që kërkohen për dëshmitarët gjatë përpilimit të testamentit gjyqësor. Gjykatësi i gjykatës themelore është i detyruar që në prezencë të tyre ta lexoj kontratën dhe do ti paralajmëroj kontraktuesit për pasojat e kontratës. Në tekstin e vërtetimit duhet të futet ky paralajmërim, si edhe emrat e dëshmitarëve që janë prezent.

Dhënësi i mbajtjes ka për obligim që ti kryej me vetëdije dhe në kohë të gjitha dety-rimet e mara për dhënien e mbajtjes së përjetshme palës tjetër kontraktuese. Ai ka të drejtë të kërkojë që ti dorëzohen në pronësi të gjitha patundshmëritë dhe eventualisht sendet e luajtshme që janë objekt i kontratës. Por, është e mundshme që menjëherë pas lidhjes së kontratës ti dorëzohen marrësit të mbajtjes patundshmëritë për udhëheqje dhe shfrytëzim

257


ekonomik, me atë që dhënësi i mbajtjes e ruan pronësinë ndaj tyre, dhe të drejtën e vet nga kontrata mund ta shënojë në regjistrin përkatës për evidentimin e patundshmërive. Pas vdekjes së marrësit të mbajtjes, dhënësi i mbajtjes nuk përgjigjet për borxhet e tij, por ato mund të merren vesh që dhënësi i mbajtjes të përgjigjet për borxhet e marrësit të mbajtjes ndaj disa kreditor të caktuar që janë krijuar gjatë lidhjes së kontratës. Dhënësi dhe marrësi i mbajtjes, thënë shkurtimisht, merren vesh që dhënësi i mbajtjes ta ruaj dhe të kujdeset për marrësin e mbajtjes dhe t’ia punoj pronën e tij, dhe pas vdekjes ta varrosë atë ose të përmbushë diçka tjetër, ndërsa në këmbim ta fitojë pronën e marrësit të mbajtjes që i ta-kon në momentin e lidhjes së kontratës.

Kontrata mund të shkëputet edhe me pajtimin e të dyja palëve kontraktuese ose me vullnetin e njërit prej tyre sipas kushteve që i referohen nulimit të kontratave në përgjithësi. Kontrata mund të shkëputet me marrëveshje edhe pasi që ka filluar realizi-mi i saj. Secila palë kontraktuese mund të kërkojë shkëputjen e kontratës nëse pala kont-raktuese nuk i përmbush detyrimet e veta. E drejta për të kërkuar shkëputje të njëanshme të kontratës kalon te trashëgimtarët e marrësit të mbajtjes. Nëse sipas kontratës marrësi dhe dhënësi i mbajtjes jetojnë në familje të përbashkët, dhe marrëdhëniet e tyre çrregul-lohen deri në atë shkallë, sa që jeta e tyre e përbashkët bëhet e padurueshme, atëherë se-cila nga palët kontraktuese mund të kërkojë shkëputjen e kontratës. Në rast të shkëputjes së kontratës për shkak të mospërmbushjes së saj si dhe për shkak të jetës së paduruesh-me ndërmjet tyre, secila palë e ruan të drejtën që të kërkojë kompensim prej palës tjetër e cila i takon sipas rregullave të përgjithshme e të drejtës civile (të detyrimeve). Kur kontrata shkëputet për faj të marrësit të mbajtjes, dhënësi i mbajtjes mund të kërkojë dëmshpërblim sipas lartësisë së punës dhe dhënieve që i ka bërë sipas kontratës, edhe pse nga ajo nuk ka përparuar prona e marrësit të mbajtjes.

Kontrata mund të shuhet me vdekjen e marrësit të mbajtjes, si dhe në çdo rast tjetër që mund të shuhet çdo marrëveshje në përgjithësi. Kontrata shuhet edhe me pajti-min e palëve kontraktuese, si dhe në bazë të vendimit të gjykatës në rast të shkëputjes së njëanshme të kontratës. Kur kontrata shuhet me vdekjen e dhënësit të kontratës, mund të vjen deri te vazhdimi i kontratës, kështu që në vend të tij si palë kontraktuese paraqi-ten bashkëshorti dhe pasardhësit e tij, gjegjësisht trashëgimtarët e tij me kusht që ato të pajtohen për këtë. Kur ato do të pajtohen, kontrata shuhet dhe ato nuk kanë të drejtë të kërkojnë kompensim për mbajtjen e dhënë më parë. Megjithatë, nëse ato pajtohen që ta vazhdojnë kontratën për shkak të miturisë ose për shkak të paaft ësisë së tyre për punë ose për cilën do arsye, ato kanë të drejtë të kërkojnë kompensim prej marrësit të mbajtjes. Lartësinë e këtij kompensimi e përcakton gjykata sipas vlerësimit të lirë, duke marrë pa-rasysh mundësitë pasurore të marrësit të mbajtjes.

258

Аna Axhievska

5. PROCEDURA TRASHËGIMORE

Shuma e veprimeve që duhet ti ndërmarrë gjykata dhe organet e tjera kompetente, si dhe pjesëmarrësit, gjegjësisht personat e interesuar në mënyrë që të rregullohet trashëgimia pas vdekjes së një personi dhe e njëjta të transferohet te trashëgimtarët e tij, si dhe të zgjidhen shumë çështje të tjera që janë të lidhura me trashëgiminë, quhet procedurë trashëgimore.

Gjatë procedurën për shqyrtimin e trashëgimisë gjykata duhet të shqyrtojë dhe ta vërtetojë kalimin e pasurisë të personit të vdekur te trashëgimtarët e tij. Organi kompetent për shqyrtimin e trashëgimisë është gjykata. Shqyrtimit të trashëgimisë i paraprijnë vepri-me të caktuara me ligjin, e ato janë:

përpilimi i aktvdekjes, përshkrimi dhe vlerësimi i trashëgimisë, marrja e masave të përkohshme për sigurimin e trashëgimisë, caktimi i kujdestarit të përkohshëm të trashëgimisë, shpallja e testamentit.

Pas pranimit të aktvdekjeve, gjykata trashëgimore ndërmerr një varg të veprimeve të cak-tuara me ligj në mënyrë që të mund të rrjedh pa ndërprerje shqyrtimi për trashëgiminë. Gjykata cakton seancë gjyqësore, për shqyrtimin e trashëgimisë, në të cilën duhet ti ft oj të gjithë personat për të drejtat dhe interesat e të cilëve shqyrtohet, si dhe të gjithë ato që mund të kontribuojnë në shqyrtimin sa më të shpejtë të trashëgimisë. Në seancë gjykata i ft on të gjithë personat e interesuar me anë të ft esës e cila ju dërgohet personalisht.

Trashëgimtarët e një personi të vdekur mund të ft ohen në seancë gjyqësore edhe me anë të shpalljes në këto raste:

kur nuk dihet që trashëgimlënësi ka trashëgimtarë të vet, kur trashëgimtarit i caktohet një kujdestar i përkohshëm, ndërsa nuk është i njo-

hur vendbanimi i tij, dhe ai nuk ka kujdestar të vetin, kur trashëgimtari ose përfaqësuesi i tij ligjor gjendet në vend të huaj, dhe nuk ka

kujdestar të vetin.

Deklarata trashëgimore është njëra ndër veprimeve më të shpeshta procedurale në procedurën për shqyrtimin e trashëgimisë të personit të vrarë. Ajo mund të jetë:

pozitive – deklarata me të cilën trashëgimtari e pranon trashëgiminë, negative – deklarata me të cilën trashëgimtari heq dorë nga trashëgimia.

Pasi që në bazë të rezultateve do të vërtetohet madhësia e trashëgimisë, personat të cilëve ju përket e drejta e trashëgimisë në bazë të ligjit ose testamentit dhe madhësia e pjesëve të tyre të trashëgimisë dhe çështjet tjera të lidhura me kalimin e trashëgimisë në rastin konkret, gjykata trashëgimore do ti shpall trashëgimtarët e personit të vdekur.

259


Shpallja bëhet me marrjen e vendimit për trashëgimi dhe legun me të cilin mba-ron procedura për shqyrtimin e trashëgimisë. Aktvendimi për trashëgiminë përmban:

informata për trashëgimlënësin, informata për trashëgiminë, informata për trashëgimtarët.

Nëse në procedurën për shqyrtimin e trashëgimisë të gjithë trashëgimtarët me marrëveshje propozojnë ndarjen dhe mënyrën e ndarjes, gjykata trashëgimore marrëveshjen e tillë do ta vendosë në aktvendimin mbi trashëgiminë.

PËRMBLEDHJE

E drejta trashëgimore paraqet përmbledhjen e normave juridike trashëgimore të cilat i rregullojnë marrëdhëniet juridike trashëgimore. Trashëgimia paraqet kalimin e trashëgimisë nga trashëgimlënësi te trashëgimtarët e tij. Trashëgimlënës është person fi zik që ka vdekur ose është shpallur për të vdekur. Trashëgimia paraqet përmbledhje të të drejtave subjektive civile dhe detyrimeve juridike civile të cilat kalohen në momentin e vdekjes (delacio) të trashëgim lënësit te trashëgimtarët e tij. Trashëgimtar janë ato persona mbi të cilët kalohet trashëgimia e trashëgim lënësit në momentin e vdekjes së tij. Ekzistojnë dy baza për thirrje në trashëgimi: ligji dhe testamenti. Përmbledhja e veprimeve që duhet ti ndërmarrin gjykata dhe organet e tjera kompetente si dhe pjesëmarrësit që të shqyrtohet dhe rregullohet trashëgimia pas vdekjes së një personi dhe e njëjta të kalohet te trashëgimtarët e tij, paraqet procedurë trashëgimore.

PYETJE PËR KONTROLLIMIN E NJOHURIVE: Sa kuptime ka nocioni e drejta trashëgimore? Sqaroi katër prezumimet për trashëgiminë. Cilat janë bazat për thirrje në trashëgimi? Cilat janë radhët ligjore të trashëgimisë? Cilët janë trashëgimtarët e domosdoshëm? Cila është trashëgimia pa trashëgimtar? Çka paraqet testamenti? Në cilat forma mund të hartohet testamenti? Çfarë veprimi paraqet revokimi i testamentit?Çka paraqet procedura trashëgimore?

260

Аna Axhievska

SHTOJCA

KONTRATËPër shitjen e automjetit

Lidhur më datë __________ në Shkup, ndërmjet:

1. Shoqërisë ______________________ me seli në rrugën_____________________ nr._____, BDC , përfaqësuar nga Administratori , nga njëra anë si SHITËS,

2. M.M. rruga , nr. ; numri personal , nga ana tjetër si BLERËS.

neni 1 Palët kontraktuese sot u morën vesh si vijon:Shitësi ia shet blerësit automjetin me këto karakteristika:

- Marka MERCEDES BENZ;- Тip 300;- Numri i shasisë 46332817090885;- Numri i motorit 60393110002980;- Viti i prodhimit 1993;- fuqia e motorit me 65 KF;- vëllimi i motorit në cm3 2800;- Targa SK-231-LL.

neni 2 Shitësi është pronar i mjetit që është objekt i kësaj kontrate në bazë të lejes së qarkullimit MK ___________ prej vitit__________ lëshuar nga GUVR Shkup.

neni 3 Shitësi ia shet blerësit automjetin, ndërsa blerësi e blen automjetin që përshkruhet në nenin 1 të kësaj kontrate për një çmim total të shitjes prej _____________denarë.

neni 4 Me lidhjen e kësaj kontrate automjeti i cili është objekt i kësaj kontrate i dorëzohet blerësit në gjendje të rregullt, ndërsa shitësi nuk përgjigjet për mangësitë materiale të automjetit.

neni 5 Me vërtetimin e kësaj kontrate te Noteri, blerësi do të mund të regjistroj të drejtën e pronësisë së tij mbi automjetin, pa prezencën e shitësit.

neni 6 Të gjitha shpenzimet rreth kalimit të automjetit që janë objekt i kësaj kontrate i paguan blerësi.

neni 7 Kjo kontratë është hartuar në 3 (tre) kopje të njëllojta, prej të cilave nga një kopje për secilën palë kontraktuese dhe një për vërtetim te Noteri.

Palë kontraktuese

Shitës Blerës

261


Unë (Noteri) ________________________ prej _________________(emri, mbiemri dhe selia)

Vërtetoj që ____________________________________________________, (emri, mbiemri, profesioni dhe selia)

Në prezencën time – ka pranuar nënshkrimin në dokument se është i tij– vë shenjë dore në dokument – e pranon nënshkrimin se është i tij – ose shenjën e dorës në dokument se është i tij ________________________________.Identitetin e parashtruesit të dokumentit e vërtetova vet në bazë të letërnjoft imit; pasaportës me numër __________________SVR Shkup ___________________________________________________________/(letërnjoft imi ose pasaporta dhe organi që e ka lëshuar)me dëshmitar __________________________________________________________

(emri dhe mbiemri i dëshmitarëve)____________________________________________________________________

(numrat e letërnjoft imit ose të pasaportës)I njohur personalisht.Nënshkrimi – shenja e dorës është vendosur në dokument.Taksa për vërtetimin sipas numrit tarifor 10 nga LT dhe neni 139 paragrafi 4 nga LUPN prej____________ denarëve e paguar dhe e anuluar për ekzemplarin që mbetet për arki-vim.E liruar nga pagesa e taksave, në bazë të nenit.........../.............të Ligjit.............................../.....................................Shpërblimi noterial është llogaritur në shumën prej ______________ denarëve dhe shpenzimeve/den.

Numër: UZP nr. / Në ______________ viti____________________

NOTER_________________________

262

Аna Axhievska

KONTRATAPër hua të hollave

Lidhur më (dita,viti) __________ në _______________, ndërmjet:

1. ________________________________ prej ______________, rruga ___________ numër____________ me nr. LN _________________, numri personal_____________________ lëshuar nga _________________, nga njëra anë si Huadhënës dhe

2. ________________________________ prej ______________, rruga ___________ numër____________ me nr. LN _________________, numri personal_____________________ lëshuar nga _________________, nga ana tjetër si Huamarrës.

Palët kontraktuese sot me vetëdije të pastër, arsye të shëndoshë dhe të pa detyruar bien dakord si vijon:neni 1

Huadhënësi__________________ (në tekstin e mëtutjeshëm si huadhënës) ka mjete të lira de-vizash dhe për nevojat e huamarrësit ___________________________ (në tekstin e mëtutjeshëm si huamarrës) i jep një hua në të holla në shumën prej _______________ denarësh, pa kamatë.

neni 2 Huamarrësi deklaron se ditën e lidhjes dhe të nënshkrimit të kësaj kontrate ka pranuar prej huadhënësit huan e të hollave në shumën prej_______________ denarësh, objekt i kësaj kontrate.

neni 3 Huaja, gjegjësisht të hollat që janë objekt i kësaj kontrate, huadhënësi me këtë kontratë është i dety-ruar t’ia kthejë të hollat huadhënësit më së voni deri më(data, viti) _________________.

neni 4 Për sigurimin e kërkesës së lartpërmendur të huadhënësit për shumën e mjeteve prej _____________denarëve, që janë objekt i kësaj kontrate, huamarrësi pajtohet të vendosë dhe të lë peng/hipotekë të radhës së parë mbi një patundshmëri – banesë që gjendet në ______________ në rrugën __________________ në sipërfaqe të përgjithshme prej_____ m2, në favor të huadhënësit.

neni 5 Në qoft ë se huamarrësi nuk e përmbush detyrimin e tij, në afat dhe në mënyrë të përcaktuar me neni 3 të kësaj kontrate, në at rast huadhënësi mund të aktivizojë mjetet për sigurim, peng/hipotekë mbi patundshmërinë, të përshkruar në nenin 4 të kësaj kontrate, gjegjësisht mund të kërkojë realizimin (shitjen) e pengut/ hipotekës për pagimin e borxhit kryesor me kamatë, e cila do të rrjedh nga momenti i arritjes së kërkesës dhe deri në ditën e pagesës, në pajtim me Ligjin për pengun e kontraktuar dhe dispozita të tjera që janë në fuqi.

neni 6 Palët kontraktuese bien dakord që kjo kontratë për hua mund të shkëputet para afatit të kontrak-tuar për kthim, e përcaktuar me nenin 3 të kësaj kontrate në qoft ë se huamarrësi ia kthen plotësisht huan huadhënësit, që është objekt i kontratës, si dhe i njëjti mund të vazhdohet edhe pas afatit të kontraktuar për kthim, por në at rast do të lidhet një kontratë e veçantë (aneks) në suaza të kësaj kontrate, e cila do të jetë e hartuar në formë të shkruar, nëse arrihet pajtimi i ndërsjellë ndërmjet palëve kontraktuese.

neni 7 Për sigurimin e huas, objekti i kësaj kontrate, do të regjistrohet – e drejta e pengut – pengu (hipo-teka) i radhës së parë mbi patundshmërinë – e përshkruar në nenin 4 të kësaj kontrate.

neni 8 Palët kontraktuese pajtohen me të gjitha dispozitat e kësaj kontrate, e pranojnë pa vërejtje dhe he-qin dorë nga kundërshtimi i saj.

neni 9 Për secilin kontest eventual sipas kësaj kontrate, kompetent për zgjidhjen do të jetë Gjykata theme-lore Shkup 1- Shkup.

neni 10 Kjo kontratë është hartuar në katër (4) ekzemplarë të njëllojtë, nga dy për secilën palë kontraktuese.

Palët kontraktuese

Huadhënësi Huamarrësi

263


KONTRATAPër dhuratë të pasurisë së paluajtshme

Lidhur më (data)__________ në Shkup, ndërmjet:

1. P.P. rruga_______________ nr._____, me Letërnjoft im nr.________________; numri perso-nal_____________________ lëshuar nga ___________________, nga njëra anë si Dhuratëdhënës dhe

2. P.P. rruga_______________ nr._____, me Letërnjoft im nr.________________; numri perso-nal_____________________ lëshuar nga ___________________, nga ana tjetër si Dhuratëmarrës.

Palët kontraktuese janë në gjini gjaku (lidhje farefisnore), gjegjësisht dhuratëdhënësi është babai i dhuratëmarrësit kështu që sot me vetëdije të pastër dhe arsye të shëndoshë, të pa detyruar nga askush bien dakord si më poshtë:

neni 1 Dhuratëdhënësi është pronar i pasurisë së paluajtshme që gjendet në Shkup, rru-ga_________________ numër_____ me sipërfaqe të përgjithshme prej 132 m2, nga të cilat ndërtesa 1 hyrja 01 kati 02 banesa numër 05, me sipërfaqe 77 m2; ndërtesa 1 hyrja 01 kati 02, ballkon për banesën numër 05, në sipërfaqe prej 9 m2; ndërtesa 1 hyrja 01 kati 02, hapësira ndihmëse për banesën numër 05 në sipërfaqe prej 29 m2, e cila pronë shtrihet në PK. nr. 001 dhe ndërtesa 11 hyrja 001, kati – përdhes, garazh në sipërfaqe prej 17 m2 në rrugën_________________nr.____, e cila pronë shtrihet në PK. Nr. 001, ZK Karposh në bazë të certifikatës së pasurisë numër 0004 lëshuar nga ESHPGJ – Sektori për matje dhe kadastër Shkup.

neni 2 Me këtë kontratë dhuratëdhënësi i pasurisë së paluajtshme, që përshkruhet në nenin 1(një) të kësaj kontrate ia dhuron dhuratëmarrësit në pronësi dhe posedim objektin, pa kompensim.

neni 3 Dhuratëmarrësi me këtë kontratë shpreh një falënderim të veçantë ndaj dhuratëdhënësit për aktin të cilin e bën me këtë kontratë, e pranon dhuratën në pronësi dhe posedim që është objekt i kësaj kontrate dhe premton që në të ardhmen ndaj babait të vet – dhuruesit do të sillet me kujdes dhe respekt të veçantë.

neni 4 Dhuratëmarrësi në bazë të kësaj kontrate është i autorizuar që edhe pa prezencën e dhuratëdhënësit, ta regjistroj të drejtën e pronësisë mbi pasurinë e paluajtshme, që është objekt i kësaj kontrate, ne emër të tij në regjistrin publik te Kadastra e patundshmërisë.

neni 5 Të vetëdijshëm për rëndësinë e kësaj kontrate dhe të pa detyruar prej askujt palët kontraktuese deklarojnë se heqin dorë nga e drejta që të kërkojnë shkëputjen e kontratës në të gjitha rastet, përveç kur shprehet mosmirënjohje e skajshme nga ana e dhuratëmarrësit ndaj dhuratëdhënësit.

neni 6 Dhuratëdhënësi garanton dhuratëmarrësin për mjetet juridike mbi pasurinë e paluajtshme, që është objekt i kësaj kontrate, dhe detyrohet që në rast nevoje ti ofroj mbrojtje nga dëbimi eventual dhuratëmarrësit nga ana e personit të tretë.

neni 7 Në rast të kontestit, sipas dispozitave të kësaj kontrate kompetent për zgjidhjen e saj do të jetë Gjykata themelore Shkup I Shkup.

neni 8 Kjo kontratë është përpiluar në 6 (gjashtë) kopje të njëllojta prej të cilave një për dhuratëdhënësin, dy kopje për dhuratëmarrësin, një për vërtetim te noteri, ndërsa të tjerat para organeve kompetente.

Palë kontraktuese

Dhuratëdhënës Dhuratëmarrës

264

Аna Axhievska

KONTRATËmbi vepër

lidhur më (data)__________në _______________, ndërmjet:

1. ___________________________prej Shkupi, rruga_____________ nr._________; me LN nr. __________ numër personal_______________ lëshuar nga _______________ nga njëra anë si POROSITËS dhe

2. ___________________________prej Shkupi, rruga_____________ nr._________; me LN nr. __________ numër personal_______________ lëshuar nga _______________ nga ana tjetër si KONT-RAKTUES.

neni 1 Objekt i kësaj kontrate është rregullimi i të drejtave dhe detyrimeve ndërmjet palëve kontraktue-se në lidhje me montimin e stufës ngrohëse me numër serik _____, prodhues __________, e cila gjendet në banesën në rrugën_______________/____ që është në pronësi të porositësit.

neni 2 Me porosi të porositësit, kontraktuesi detyrohet që montimin e stufës ngrohëse, e cila përshkruhet në nenin 1 të kësaj kontrate, ta kryej në mënyrë të ndërgjegjshme dhe kualitative, sipas udhëzimeve të prod-huesit dhe me standardet dhe normativat për këtë lloj të punëve. neni 3 Kontraktuesi është i detyruar që ta kryej montimin më së voni për _____ ditë, duke llogaritur nga dita e lidhjes së kësaj kontrate.

neni 4 Porositësi është i detyruar ta inspektoj montimin(veprën) sapo të jetë e mundur sipas rrjedhës së rregullt të punës, ndërsa për mangësitë e gjetura ta informojë kontraktuesin. Me skadimin e_____ ditëve pas pranimit të punës së kryer, porositësi nuk mund të thirret në mangësitë e paraqitura.

neni 5 Porositësi i cili në mënyrë të rregullt e ka njoft uar ekzekutuesin për mangësitë e montimit, mund të kërkojë prej tij që ti largojë të njëjtat dhe për këtë veprim ti përcaktoj afat prej_____ditëve. Në qoft ë se kont-raktuesi në këtë afat nuk e bën atë, porositësi mund sipas zgjedhjes së tij, ta bëj largimin e mangësisë në llo-gari të kontraktuesit dhe të kërkoj dëmshpërblim.

neni 6 Për montimin, që është objekt i kësaj kontrate porositësi detyrohet t’ia paguaj kontraktue-sit kompensimin në shumë prej ______ denarëve, të cilin kompensim do ti paguhet kontraktuesit pas kryerjes së montimit.

neni 7 Deri sa nuk kryhet montimi, që është objekt i kësaj kontrate, porositësi mund ta shkëput kontratën, por në këtë rast ai është i detyruar t’ia paguaj kontraktuesit kompensimin, të përcaktuar në nenin 4 të kësaj kontrate, të zvogëluar për shumën e shpenzimeve të cilat kontraktuesi nuk i ka bërë, dhe të cilat ka qenë i detyruar ti bëj, si dhe për shumën e fitimit që do ta realizonte nga ana tjetër.

neni 8 Të gjitha kontestet eventuale në lidhje me këtë kontratë të cilat palët kontraktuese nuk mund ti zgjidhin ndërmjet veti, do të zgjidhen para gjykatës kompetente.

neni 9 Kjo kontratë është përpiluar në dy kopje të njëllojta, nga të cilat nga një kopje për secilën palë kont-raktuese.

Palë kontraktuese

Porositësi Kontraktues

265


KONTRATËPër qira të patundshmërive - banesës

Lidhur më (data) __________ në _______________, ndërmjet: 1. ___________________________ prej Shkupi, rruga_____________ nr. _____; me LN nr. __________ numër personal _______________ lëshuar nga _______________ nga njëra anë si QIRADHËNËS dhe

2. ___________________________ prej Shkupi, rruga_____________ nr. _____; me LN nr. __________ numër personal _______________ lëshuar nga _______________ nga ana tjetër si QIRAMARRËS.

neni 1 Qiradhënësi është pronar i patundshmërisë – banesës e cila gjendet në ____________ rru-ga____________ numër_____, në sipërfaqe të përgjithshme prej _____ m2. Objekt i kësaj kontrate është dhënia me qira e banesës së lartpërmendur, qiramarrësit.

neni 2 Qiradhënësi ia jep qiramarrësit banesën me qira, të përshkruar në nenin 1 të kësaj kontrate në shumë prej_____ denarëve në muaj. Këtë kompensim mujor qiramarrësi është i detyruar ta paguaj prej ______ deri më _____ të muajit.

neni 3 Të gjitha shpenzimet që rrjedhin prej shfrytëzimit të banesës, (rryma elektrike, uji, ngrohja, tele-foni, shërbimet komunale dhe të ngjashme) deri sa vazhdon qiraja rregullisht i paguan qiramarrësi dhe të njëjtat secilin muaj do t’ia prezanton qiradhënësit.

neni 4 Kjo kontratë ka kohëzgjatje prej 2 (dy) vjetëve duke llogaritur prej vitit__________ deri në vitin __________ dhe për këtë periudhë kushtet e qirasë nuk do të ndryshohen.

neni 5 Qiramarrësi e pranon banesën që është objekt i kësaj kontrate në gjendje të gatshme për ta shfrytëzuar dhe është i detyruar ta përdorë atë si nikoqir i mirë dhe ta mirëmbajë me kujdes të veçantë. Pas mbarimit të qirasë, qiramarrësi është i detyruar ta kthejë banesën në gjendjen ne të cilën e ka pranuar atë, gjegjësisht në gjendje të shkëlqyeshme dhe pa asnjë lloj mangësi.

neni 6 Kjo kontratë mund të shkëputet para kohe vetëm me pajtimin e të dyja palëve. Shkëputja e njëanshme e kësaj kontrate nga ana e Qiradhënësit është e mundur vetëm në rast se qiramarrësi nuk i kryen detyrimet e veta sipas kësaj kontrate, me afat paralajmërues prej 15 ditëve me anë të letrës së porositur. Gjithashtu shkëputja e njëanshme e kësaj kontrate nga ana e qiradhënësit është e mundur në qoft ë se i njëjti ka nevojë dhe interes ta tjetërsoj banesën që është objekt i kësaj kontrate personit të tretë, me afat për paralajmërim prej 30 ditëve me anë të letrës së porositur.

neni 7 Vlefshmëria e kësaj kontrate mund të vazhdohet me anë të pëlqimit me shkrim të të dyja palëve kontraktuese, gjegjësisht me aneks të kësaj kontrate. Vazhdimin eventual ose mos vazhdimin e vlefshmërisë së kontratës, të dyja palët kontraktuese janë të detyruar ta paralajmërojnë 30 ditë para skadimit të afatit të lartpërmendur.

neni 8 Qiramarrësi shprehimisht deklaron se nuk do ta jep me qira banesën që është objekt i kësaj kont-rate në formë të nën qirasë personit të tretë.

neni 9 Të gjitha kontestet eventuale në lidhje me këtë kontratë që nuk mund ti zgjidhin ndërmjet veti, do të zgjidhen para gjykatës kompetente.

neni 10 Kjo kontratë është e hartuar në tre ekzemplarë të njëllojtë, nga të cilat një për vërtetim te Noteri, një për qiradhënësin dhe një për qiramarrësin.

Palët kontraktueseQiradhënës Qiramarrës

266

Аna Axhievska

KONTRATËPër ortakëri për ndërtimin e shtëpisë

Lidhur më (data)__________ në _______________, ndërmjet:

1. М.М. rruga_______________ numër_____ me LN nr. _____________ numri personal ______________ lëshuar nga GUVR Shkup;

2. P.P. rruga_______________ numër_____ me LN nr. _____________ numri personal ______________ lëshuar nga GUVR Shkup;

3. S.S. rruga_______________ numër_____ me LN nr. _____________ numri personal ______________ lëshuar nga GUVR Shkup.

neni 1 Objekt i kësaj kontrate është rregullimi i të drejtave dhe detyrimeve ndërmjet palëve kontraktue-se – ortakëve në lidhje me ndërtimin e patundshmërisë – objekt për banim individual, i cili gjendet në PK. Nr._____Zona Komunale Qendër 1, sipas Kushteve për ndërtim numër _____ prej vitit_____ të lëshuar nga Ministria për transport dhe lidhje – Njësia rajonale Qendër – Shkup, që është në emër të tre palëve kontrak-tuese, ndërsa në bazë të Projektit të aprovuar me numër teknik_____ nga (muaji dhe viti)________. Objek-ti për banim individual do të ndërtohet në tre kate, me tre dhoma podrumi.

neni 2 Objekti për banim individual do të ndërtohet me pjesëmarrje të barabartë nga të tre palët kontraktu-ese – ortakët, në të gjitha shpenzimet deri në përfundimin e ndërtimit, me suvatim (mallterim) të brendshëm dhe të jashtëm, si dhe me vendosjen e dritareve dhe roletave. Rregullimin e brendshëm të banesave do ta bëj secili ortak në banesën e vet që do ta marrë në pronësi pas ndërtimit të objektit si pronësi etazhe.

neni 3 Gjatë ndërtimit të objektit për banim individual të gjitha palët kontraktuese – ortakët me këtë kontratë detyrohen të marrin pjesë aktive në furnizimin dhe prokurimin e materialeve të nevojshme për vazhdimit e pandërprerë të ndërtimit. Për secilin shpenzim ortakët ndajnë shuma të barabarta të hollave, ndërsa secili prej tyre është i detyruar që gjatë furnizimit të marrë edhe llogari për shumën e paguar.

neni 4 Ortakët kanë arritur pajtim që organ mbikëqyrës i ndërtimit të jetë personi ______________________, ndërsa kontraktues i ndërtimit të jetë Shoqëria ______________________, me të cilën kontratë të gjithë ortakët do të lidhin dhe nënshkruajnë Kontratë për ndërtim.

neni 5 Pas mbarimit të ndërtimit të objektit individual për banim dhe regjistrimit në regjistrin publik, ortakët do të lidhin dhe nënshkruajnë Kontratë për ndarje fizike, me të cilën ortaku M.M. do të marrë në pronësi dhe posedim katin e parë të objektit individual për banim dhe një dhomë (ndihmëse) podrumi, or-taku P.P. do të marrë në pronësi dhe posedim katin e dytë të objektit individual për banim dhe një dhomë (ndihmëse) podrumi dhe ortaku S.S. do të marrë në pronësi dhe posedim katin e tretë të objektit individual për banim dhe një dhomë (ndihmëse) podrumi, derisa për pjesët e përbashkëta (korridoret dhe shkallët) e objektit individual dhe tokës që gjendet nën ndërtesën dhe oborrit, ortakët do të fitojnë të drejtë të pronësisë së përbashkët ose bashkëpronësi, e cila kontratë për ndarje fizike do të paraqesë bazë ligjore për regjistrimin e të drejtës së pronësisë të secilit ortak në regjistrin publik të kadastrës për patundshmëri.

neni 6 Llogaritja e punëve të kryera do të bëhet me anë të procesverbalit në afat prej 15 ditëve pas mbari-mit të ndërtimit të objektit individual për banim.

neni 7 Në rast të kontestit eventual, sipas dispozitave të kësaj kontrate kompetent është Gjykata themelo-re Shkup 1 Shkup.

neni 8 Kjo kontratë është përpiluar në 4 (katër) ekzemplar të njëllojtë nga të cilat nga një për secilën palë kontraktuese dhe një për vërtetim para Noterit.

Palët kontraktuese

1. Ortak 2. Ortak 3. Ortak ________________ ________________ ________________

267


Republika e Maqedonisë NOTER________________________ Libri i parë (emri dhe mbiemri) ODU nr._____________________________ (vendi)rruga _____________________viti__________________

A K T N O T E R I A LT E S T A M E N T

Unë Noter ____________________ prej _____________ rr.____________ nr._____, vërtetoj që në vitin dy mijë e një, gjashtë prill, në zyrën time hyri:

1. _______________________, punëtor, i lindur më vitin ___________ në _____________, ____________, me vendbanim në ______________, me numër personal ___________________, identitetin e të cilit e vërtetova me anë të LN nr. ______, lëshuar në vitin __________ nga UVR _______________, si testament lënës (në tekstin e mëtutjeshëm testament lënës).

Pjesëmarrësi kërkon prej meje që ti përpiloj në formë të aktit noterial, deklaratë për vullnetin e tij të fun-dit – Testament.

Gjatë përgatitjes së këtij akti noterial – testamenti prezent janë edhe dëshmitarët:

_______________________, punëtor, i lindur më vitin ___________ në _____________, ____________, me vendbanim në ______________, me numër personal ___________________, identitetin e të cilit e vërtetova me anë të LN nr. ______, lëshuar në vitin __________ nga UVR _______________ dhe

_______________________, profesor, i lindur më vitin ___________ në _____________, ____________, me vendbanim në ______________, me numër personal ___________________, identitetin e të cilit e vërtetova me anë të LN nr. ______, lëshuar në vitin __________ nga UVR _______________.

Dëshmitarët e njohin personalisht testament lënësin, por me të nuk janë në lidhje farefisnore, por as nuk presin asnjë dobi prej tij ose aktit që përpilohet.

Pasi që nga biseda me testament lënësin u binda në faktin që i njëjti është i aft ë për ndërmarrjen e kësaj pune ju-ridike, unë ia shpjegova qëllimin dhe pasojat që rrjedhin nga kjo punë juridike, u binda në vërtetësinë dhe seri-ozitetin e vullnetit të tij që të disponojë me pasurinë e tij në rast të vdekjes dhe se gjërat në disponimin në lidhje me këtë punë juridike nuk janë në kundërshtim me dispozitat detyruese. Sipas informatave të dhëna nga testa-ment lënësi, e në bazë të nenit 2, 36, 41, 43 dhe 53 nga Ligji për kryerjen e punëve noteriale, hartova si më poshtë:

ТESTAMENT

Unë _______________________, me vetëdije të pastër dhe mendje të shëndoshë, me vullnetin e lirë, i pa-detyruar prej askujt, me anë të këtij testament dua që të kryej përpjesëtimin e një pjese të pasurisë time të fi-tuar gjatë jetës, në rast të vdekjes sime.

Kam_______________vjet dhe në jetën time të deritanishme jam martuar _____ herë. Për herë të parë në vitin ___________ në __________ me ________________ vajzërisë _______________, të verifikuar në Librin amzë të të martuarve me numër vijues _______ për vitin________për ____________ (vendi), nga

268

Аna Axhievska

e cila martesë me aktvendim të plotfuqishëm V.nr. _____ nga viti _____ i Gjykatës komunale __________ jam shkurorëzuar. Me bashkëshorten e mëparshme i kam zgjidhur të gjitha marrëdhënie pasurore.

Nga martesa e parë kam të lindur një fëmijë – vajzë ____________________, e lindur në vitin _________________ në ________________, me numër personal _____________ e verifikuar në Librin amzë të të lindurve – numër vijues _____ për vitin_____ në ___________ (vendi).Vajza ime momentalisht jeton dhe studion në _______________ në qytetin e _______________ dhe deri tani jam në marrëdhënie të shkëlqyeshme të ndërsjella me të, dhe shpresoj se do të mbesin të tilla edhe në të ardhmen.

Për herë të dytë jam martuar vitin e kaluar në ______________________ (edhe me fj alë) me _____________________ mëparshëm ____________, e lindur më vitin______________ në _____________, R.__________________, me numër personal_______________, shtetase e R.__________________, e cila martesë është verifikuar në Librin amzë të të martuarve, me numër _____për ___________ (vendi). Me bashkëshorten deri tani nuk kemi fëmijë.

Gjatë jetës kam fituar pasuri të patundshme – banesë në __________ në rr. ________________ nr. ____, e cila gjendet në PK.nr. _____, banesa nr._____, hyrja_____, kati_____, ndërtesa_____, me sipërfaqe prej _____m2 dhe bodrum me sipërfaqe shfrytëzuese prej _____m2 sipas kontratës për ndërtimin dhe shitbler-jen e banesës OB nr. _____ prej vitit_________, e verifikuar para Gjykatës komunale __________.

Pasuria e patundshme – e përmendur në paragrafin e mëparshëm – banesa, me të gjitha sendet e luajts-hme që janë në të pas vdekjes sime, ia lë në trashëgimi vajzës sime__________________________ me numër personal__________________, e cila detyrohet, që në rast se bashkëshortja ime e tanishme më mbijeton, ti jep asaj një shumë prej dy mijë euro.

Kjo është deklarata e vullnetit tim të fundit dhe dua që gjatë ndarjes së trashëgimisë sime ajo të respek-tohet nga të gjithë trashëgimtarët e mundshëm.

Këtë akt noterial – testament ua kam lexuar personalisht testamentlënësit dhe dëshmitarëve, dhe me pyetje të drejtpërdrejta jam bindur që përmbajtja e këtij procesverbali në formë të aktit noterial, i përgjigjet vullne-tit të vërtetë të testament lënësit, dhe shenjë pranimi të njëjtën e nënshkruan me dorë të vet.

Këtë akt noterial e kam hartuar vetë dhe e njëjta përbëhet prej dy faqeve, në dy kopje. Testamentlënësit i është dorëzuar ekzemplari i vetëm nga testamenti dhe ekzemplar nga procesverbali – si vërtetim për dorëzimin e të njëjtit, ndërsa në arkivin e noterit mbetet një ekzemplar nga procesverbali për dorëzimin e testamentit.

Tarifa noteriale sipas numrit tarifor _____ t._____ nga Ligji për tarifat e gjykatës dhe neni 139 paragrafi 4 nga LKPN në shumë prej 10.000,00 denarëve është paguar dhe anuluar për ekzemplarin që mbetet për arkivim.

Shpërblimi i noterit sipas nenit 12 nga Rregullorja për tarifën noteriale është llogaritur në shumë prej 10.000,00 denarëve dhe shpenzime prej _____ denarëve.

ODU nr. _____Në__________ (vendi), _____________________viti, muaji _______ data ________, në _______________ ora (me fj alë).

testament lënës: _________________________________

Dëshmitarë:1. _________________________________2. _________________________________

NOTER ________________________________

269


KONTRATËPër mbajtje të përjetshme

Lidhur më (data, viti) __________ në _______________, ndërmjet:

1. ___________________________ nga __________, rr._____________ nr._________; me LN nr. __________ numër personal_______________ lëshuar nga _______________ nga njëra anë si Marrës i mbajtjes dhe2. ___________________________ nga __________, rr._____________ nr._________; me LN nr. __________ numër personal_______________ lëshuar nga _______________ nga ana tjetër si Dhënës i mbajtjes.

neni 1 Palët kontraktuese nuk janë kushërirë, gjegjësisht marrësi i mbajtjes nuk është në lidhje farefisno-re me dhënësin e mbajtjes.

neni 2 Marrësi i mbajtjes dhe bashkëshortja e tij _______________________, për shkak të moshës së vjetër të tyre kanë nevojë për ruajtje dhe përkujdesje nga të tjerët dhe në mënyrë që të siguron për vete dhe për bashkëshorten e tij një jetesë më të mire në vitet e ardhshme bën lidhjen e kësaj kontratë.

neni 3 Marrësi i mbajtjes është pronar i pasurisë së patundshme – shtëpi, e cila gjendet në___________ në rr.______________ numër_____, në sipërfaqe të përgjithshme prej_____m 2, që shtrihet në PK. Br.____, yona kadastrale _______________, e përshkruar në certifikatën e pasurisë numër _____ e lëshuar nga ESHPGJ – Sektori për matje dhe kadastër Shkup.

neni 4 Me këtë kontratë palët bien dakord që Dhënësi i mbajtjes përjetësisht të përkujdeset për marrësin e mbajtjes dhe bashkëshorten e tij__________________________, ti ruaj, ushqej, të kujdeset për shëndetin e tyre, të kujdeset për higjienën në banesë, në rast të sëmundjes t’ju siguroj ndihmë mjekësore dhe mjekim, si dhe nuk do të lejojë që ato të dërgohen në spital gjeriatrie, gjegjësisht në rast të palëvizshmërisë së tyre të njëjtët do të përkujdesen nga ana e dhënësit të mbajtjes në kushte shtëpie, dhe në rast të vdekjes së tyre t’ju organizojë një varim të dinjitetshëm sipas zakoneve të vendit. Detyrimet e kësaj kontrate, dhënësi i mbajtjes do ti kryej ndaj bashkëshortes së marrësit të mbajtjes, në rast se ajo e mbijeton marrësin e mbajtjes. Në anën tjetër, marrësi i mbajtjes ia len në trashëgimi pasurinë e patundshme – shtëpinë, e përshkruar në nenin 3 (tre) të kësaj kontrate, me ditën e vdekjes së marrësit të mbajtjes dhe bashkëshortes së tij, dhënësi i mbajtjes fiton të drejtën e pronësisë.

neni 5 Palët kontraktuese bien dakord që kjo kontratë paraqet bazë ligjore për regjistrim të anë shënimit në regjistrin publik te Kadastra për patundshmëri për zonën kadastrale __________.

neni 6 Këtë kontratë palët mund ta shkëputin me marrëveshje ose secila palë kontraktuese mund të kërkojë shkëputjen e kësaj kontratë në qoft ë se pala tjetër kontraktuese nuk i përmbush detyrimet e veta si-pas kësaj kontrate.

neni 7 Palët kontraktuese u njoft uan me dispozitat e kësaj kontrate dhe bien dakord që ta nënshkruajnë të njëjtën me dorë të vet.

neni 8 Kjo kontratë përbëhet prej 6 (gjashtë) ekzemplarëve të njëllojtë, prej të cilave njëra nevojitet për vërtetim para gjykatës kompetente, ndërsa të tjerat për palët kontraktuese.

Palët kontraktuese Marrës i mbajtjes, Dhënës i mbajtjes,______________________ ______________________

DËSHMITARË:.

270

Аna Axhievska

KONTRATAPër cedim të pasurisë për së gjalli dhe

për ruajtjen e të drejtës për përdorim të përhershëm – servitut personal

Lidhur më (data, viti) __________ në _______________, ndërmjet:

1. а). _________________________, rr._______________ numër _____, me letërnjoft im numër _______________, numër personal_______________ lëshuar nga _______________;б). _________________________, rr._______________ numër _____, me letërnjoft im numër _______________, numër personal_______________ lëshuar nga _______________; nga njëra anë, të dy si Cedues dhe2. а). _________________________, rr._______________ numër _____, me letërnjoft im numër _______________, numër personal_______________ lëshuar nga _______________;б). _________________________, rr._______________ numër _____, me letërnjoft im numër _______________, numër personal_______________ lëshuar nga _______________; nga ana tjetër të dy si pasardhës.

Palët kontraktuese sot me vetëdije të pastër dhe mendje të shëndoshë, të pa detyruar prej askujt bien da-kord si më poshtë:

neni 1 Palët kontraktuese janë në lidhje gjinie të radhës së parë të trashëgimisë, gjegjësisht Ceduesit janë prindër (nëna dhe babai) të pasardhësve.

neni 2 Ceduesit si bashkëshortë janë pronarë të përbashkët të patundshmërive, siç janë:

-banesë e cila gjendet në Shkup në rr. _______________ numër _____ në sipërfaqe të përgjithshme prej _____ m2, ndërtesa_____, hyrja _____, kati _____, banesa nr. _____, e cila pronë shtrihet në PK.br. _____, zona kadastrale __________, në bazë të Certifikatës së pasurisë nr_____ lëshuar nga ESHPGJ – Sektori për matje dhe kadastër Shkup dhe-garazhi cila gjendet në Shkup në rr. _______________ numër _____ në sipërfaqe të përgjithshme prej _____ m2, ndërtesa_____, hyrja _____, kati _____, banesa nr. _____, e cila pronë shtrihet në PK.br. _____, zona kadastrale __________, në bazë të Certifikatës së pasurisë nr_____ lëshuar nga ESHPGJ – Sektori për matje dhe kadastër Shkup.

neni 3 Me këtë kontratë Ceduesit bëjnë kalimin dhe përpjesëtimin e patundshmërive të veta, të përshkruar në nenin 2 (dy) të kësaj Kontrate pasardhësve të vet në këtë mënyrë:-birit të tij_________________________, ia kalon në pronësi dhe posedim banesën e cila gjendet në Shkup rr. _______________ numër _____ në sipërfaqe të përgjithshme prej _____ m2, ndërtesa_____, hyrja _____, kati_____, banesa numër _____, e cila pronë shtrihet në PK.nr. _____, zona kadastrale __________, e përshkruar në Certifikatën e pasurisë numër _____ lëshuar nga ESHPGJ – Sektori për matje dhe kadastër Shkup;

-birit të tij_________________________, ia kalon në pronësi dhe posedim garazhin e cila gjendet në Shkup rr. _______________ numër _____ në sipërfaqe të përgjithshme prej _____ m2, ndërtesa_____, hyrja _____, kati_____, banesa numër _____, e cila pronë shtrihet në PK.nr. _____, zona kadastrale __________, e përshkruar në Certifikatën e pasurisë numër _____ lëshuar nga ESHPGJ – Sektori për matje dhe kadastër Shkup.

neni 4 Pasardhësit me këtë kontratë shprehin një faleminderit të veçantë ndaj Ceduesve për aktin e bërë me këtë kontratë, e pranojnë pasurinë e ceduar, që është objekt i kësaj kontrate në pronësi dhe posedim

271


dhe premtojnë që në të ardhmen ndaj prindërve të tyre – Ceduesve do të sillen me vëmendje dhe respekt të veçantë.

neni 5 Ceduesit shprehimisht deklarojnë se e ruajnë për vete të drejtën për përdorim të përhershëm – ser-vitut personal (habitatio) mbi patundshmërinë – banesën e cila gjendet në Shkup rr. _______________ numër _____ në sipërfaqe të përgjithshme prej _____ m2, ndërtesa_____, hyrja _____, kati_____, ba-nesa numër _____, e cila pronë shtrihet në PK.nr. _____, zona kadastrale __________, e përshkruar në Certifikatën e pasurisë numër _____ lëshuar nga ESHPGJ – Sektori për matje dhe kadastër Shkup, deri në vdekjen e tyre.

neni 6 Pasardhësit në bazë të kësaj kontrate janë të autorizuar edhe pa prezencën e Ceduesve, ta regjistrojnë të drejtën e pronësisë mbi patundshmëritë, që janë objekt i kësaj kontrate në emër të tyre në regjistrat publik /Clausula intabulandi/.

neni 7 Në bazë të kësaj kontrate Ceduesit „anë shënimin“ nga neni 5 (pesë) i kësaj kontrate edhe në mungesë të Pasardhësve mund ta regjistrojnë në regjistrat publik në të cilat regjistrohet e drejta e pronësisë gjegjësisht në faqen G të Certifikatës së pasurisë numër _____ lëshuar nga ESHPGJ – Sektori për matje dhe kadastër Shkup.

neni 8 Palët kontraktuese ranë dakord që e drejta e servitutit personal – shfrytëzim të përhershëm mbi patundshmërinë – banesë, e përshkruar në nenin 5 (pesë) nga kjo kontratë, shuhet me vdekjen e Ceduesve.

neni 9 Të vetëdijshëm për rëndësinë e kësaj kontrate dhe të pa detyruar prej askujt palët kontraktuese deklarojnë se heqin dorë nga e drejta që të kërkojnë shkëputjen e të njëjtit në çfarë do mënyre, përveç për shprehjen e mosmirënjohje të skajshme nga ana e Pasardhësve ndaj Ceduesve.

neni 10 Ceduesit ua garantojnë pasardhësve cilësitë juridike ndaj patundshmërive, që janë objekt i kësaj kontrate dhe detyrohen në rast nevoje t’ju ofrojnë pasardhësve mbrojtje nga dëbimi eventual nga ana e per-sonit të tretë.

neni 11 Në rast të kontestit sipas dispozitave të kësaj kontrate kompetent do të jetë Gjykata themelore në Shkup.

neni 12 Kjo kontratë hartohet në gjashtë ekzemplarë të njëllojtë nga të cilat nga një për secilën palë kont-raktuese, ndërsa të tjerat për përdorim zyrtar.

Palët kontraktuese

Ceduesit Pasardhës

272

Аna Axhievska

273


PËRMBAJTJA

PARATHËNIE .......................................................................................................................... 3

PJESA E PARË BAZAT E TË DREJTËS PRIVATE

(program i rregullt)

KREU I NOCIONI I TË DREJTËS PRIVATE

1. PREJARDHJA E NDARJES SË TË DREJTËS NË PUBLIKE DHE PRIVATE ................ 72. KUPTIME TË NDRYSHME PËR NOCIONET E DREJTA PUBLIKE DHEPRIVATE ...................................................................................................................................... 93. MARRËDHËNIET NDËRMJET TË DREJTËS PUBLIKE DHE PRIVATE ................. 114. KLASIFIKIMI I DEGËVE JURIDIKE NË TË DREJËN PUBLIKE DHEPRIVATE .................................................................................................................................... 13

KREU II PJESA E PËRGJITHSHME E TË DREJTËS CIVILE .................................... 17 1. NOCIONI I TË DREJTËS CIVILE .................................................................................... 172. LËNDA E RREGULLIMIT TË SË DREJTËS CIVILE ..................................................... 203. METODA E RREGULLIMIT TË SË DREJTËS CIVILE ................................................. 224. SISTEMI I TË DREJTËS CIVILE TË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË ..................... 275. BURIMET E TË DREJTËS CIVILE ................................................................................... 28

KREU III MARRËDHËNIA JURIDIKO CIVILE ....................................................... 35

1. NOCIONI, ELEMENTET STRUKTURORE TË MARRËDHËNIES JURIDIKOCIVILE ........................................................................................................................................ 352. SUBJEKTET E MARRËDHËNIES JURIDIKO CIVILE .................................................. 352.1. PERSONI FIZIK ................................................................................................................ 372.2. PERSONI JURIDIK ........................................................................................................... 443. OBJEKTI I MARRËDHËNIES JURIDIKO CIVILE ........................................................ 51

274

Аna Axhievska

4. FAKTET JURIDIKO CIVILE ..............................................................................................545. KRIJIMI, NDRYSHIMI DHE SHUARJA E MARRËDHËNIES JURIDIKOCIVILE ........................................................................................................................................ 606. QARKULLIMI JURIDIK DHE EKONOMIK .................................................................. 62

KREU IV USHTRIMI DHE MBROJTJA E TË DREJTËS SUBJEKTIVE CIVILE ......................................................................................................................... 67

1. USHTRIMI I TË DREJTËS SUBJEKTIVE CIVILE ......................................................... 672. MBROJTJA E TË DREJTËS SUBJEKTIVE CIVILE......................................................... 683. PARASHKRIMI DHE AFATET E PARASHKRIMIT ...................................................... 71

KREU V VEPRA JURIDIKE ....................................................................................... 77

1. NOCIONI I VEPRËS JURIDIKE ........................................................................................ 772. ELEMENTET E VEPRËS JURIDIKE ................................................................................. 783. FORMA E VEPRËS JURIDIKE ......................................................................................... 794. LLOJET E VEPRAVE JURIDIKE ....................................................................................... 815. MODIFIKIMI I VEPRAVE JURIDIKE .............................................................................. 846. MOSPAJTIMI NDËRMJET VULLNETIT DHE DEKLARATËSЕ ............................... 877. PAVLEFSHMËRIA E VEPRAVE JURIDIKE .................................................................... 898. SIGURIMI I VEPRAVE JURIDIKE .................................................................................... 91

KREU VI PËRFAQËSIMI ........................................................................................... 95

1. NOCIONI I PËRFAQËSIMIT ............................................................................................. 952. LLOJET E PËRFAQËSIMIT ................................................................................................. 963. NOCIONI DHE LLOJET E AUTORIZIMIT ................................................................... 97

KREU VII E DREJTA SENDORE ............................................................................. 103

1. NOCIONI DHE LËNDA E TË DREJTËS SENDORE ................................................... 1032. KARAKTERISTIKAT THEMELORE E TË DREJTAVE SENDORE .......................... 106

275


3. NOCIONI DHE LLOJET E SENDEVE............................................................................ 108

KREU VIII PRONËSIA .............................................................................................. 119

1. NOCIONI DHE KARAKTERISTIKAT E PRONËSISË ................................................ 1192. FORMAT E PRONËSISË NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË ................................ 1222.1. FORMAT THEMELORE TË SË DREJTËS SË PRONËSISË ..................................... 1222.1.1. E DREJTA PRIVATE .................................................................................................... 1222.1.2. PRONËSIA SHTETËRORE ......................................................................................... 1232.1.3. PRONËSIA E NJËSIVE TË VETADMINISTRIMIT LOKAL ................................ 1242.2. FORMA TË TJERA TË SË DREJTËS SË PRONËSISË ............................................... 1252.2.1. BASHKËPRONËSIA .................................................................................................... 1252.2.2. PRONËSIA E PËRBASHKËT ..................................................................................... 1262.2.3. PRONËSIA ETAZHE ....................................................................................................1283. FITIMI, MBROJTJA DHE SHUARJA E TË DREJTËS SË PRONËSISË .................... 1284. HUMBJA E TË DREJTËS SË PRONËSISË ...................................................................... 130

KREU IX POSEDIMI ............................................................................................... 135

1. NOCIONI, SUBJEKTI, OBJEKTI DHE PËRMBAJTJA E POSEDIMIT ..................... 1352. LLOJET E POSEDIMIT ..................................................................................................... 1373. FITIMI, MBROJTJA DHE SHUARJA E POSEDIMIT .................................................. 139

KREU X TË DREJTA TË TJERA SENDORE ........................................................... 143

1. E DREJTA E SERVITUTIT ............................................................................................... 1302. E DREJTA E PENGUT ...................................................................................................... 146

KREU XI PRONËSIA INTELEKTUALE .................................................................. 149

1. NOCIONI I PRONËSISË INTELEKTUALE .................................................................. 1492. NOCIONI DHE LLOJET E TË DREJTAVE TË PRONËSISË INDUSTRIALE ........................................................................................................................ 1493. E DREJTA E AUTORIT ..................................................................................................... 152

276

Аna Axhievska

PJESA E DYTËBAZAT E TË DREJTËS CIVILE

(programi zgjedhor)

KREU I E DREJTA DETYRIMORE DHE DËMSHPËRBLIMI ................................. 159

1. NOCIONI DHE RËNDËSIA E TË DREJTËS DETYRIMORE ................................... 1592. MARRËDHËNIET JURIDIKE TË DETYRIMEVE ....................................................... 1603. KONTRATAT DETYIMORE ............................................................................................ 1634. LLOJET E KONTRATAVE DETYRIMORE ................................................................... 1654.1. KONTRATA PËR SHITJE .............................................................................................. 1654.2. KONTRATA PËR HUANË ............................................................................................. 1734.3. KONTRATA PËR QIRA ................................................................................................. 1774.4. KONTRATA PËR QIRA TË BANESËS ....................................................................... 1814.5. KONTRATA MBI VEPËR ...............................................................................................1854.6. KONTRATA PËR DHURATË ....................................................................................... 1914.7. KONTRATA PËR GARANCI ........................................................................................ 1964.8. KONTRATA PËR LICENCË ......................................................................................... 2992.9. KONTRATA PËR HUAPËRDORJE ............................................................................. 2024.10. KONTRATA PËR DEPOZITË ..................................................................................... 2064.11. KONTRATA PËR ORTAKËRI .................................................................................... 2104.12. KONTRATA PËR MBAJTJE TË PËRJETSHME ....................................................... 2155. MARRËDHËNIE TË TJERA TË DETYRIMEVE ......................................................... 2185.1. PASURIMI PA BAZË (FITIMI PA BAZË ..................................................................... 2185.2. KRYERJA E PUNËVE TË HUAJA PA AUTORIZIM ................................................ 2185.3. PREMTIMI PUBLIK I DHURATËS ............................................................................ 2196. NDRYSHIME NË MARRËDHËNIET DETYRIMORE ................................................ 2217. MARRËDHËNIET DETYRIMORE QË KRIJOHEN ME SHKAKTIMIN E DËMIT ...................................................................................................... 222

KREU II E DREJTA TRASHËGIMORE .................................................................. 227

1. NOCIONI I TË DREJTËS TRASHËGIMORE ............................................................... 2272. NOCIONI DHE PREZUMIMET PËR TRASHËGIMI ................................................. 2283. BAZAT E THIRJE NË TRASHËGIMI ............................................................................. 233

277


3.1. TRASHËGIMIA NË BAZË TË LIGJIT ......................................................................... 2343.2. TRASHËGIMIA NË BAZË TË TESTAMENTIT ....................................................... 2434. KONTRATAT ME EFEKT JURIDIKO TRASHËGIMOR ............................................ 2544.1. KONTRATA PËR CEDIM DHE NDARJE E PASURISË PËR SË GJALLI .............. 2544.2. KONTRATA PËR MBAJTJE TË PËRJETSHME ......................................................... 2565. PROCEDURA TRASHËGIMORE .................................................................................. 258

SHTOJCAT .............................................................................................................................. 260

LITERATURA E SHFRYTËZUAR ....................................................................................... 278

SHKURTESAT ......................................................................................................................... 279

LEKSIKON ............................................................................................................................... 280

278

Аna Axhievska

LITERATURA E SHFRYTËZUAR

Ligji për emër personal, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, numër 8/95

Ligji për vetadministrim lokal, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, numër 5/02

Ligji për trashëgimi, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, numër 47/96

Ligji për marrëdhëniet e detyrimit, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, numër 18/01

Ligji për nënshtetësi, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, numër 67/92

Ligji për organizim dhe punë i organeve të administratës shtetërore, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, numër 58/00

Ligji për pronësi dhe të drejta të tjera sendore, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, numër 18/01

Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, numër 52/91

J. Daboviq - Atanasovska,V Pepelugoski: E drejta autoriale, Shkup,

Gale Galev, J. Daboviq – Atanasovska: E drejta e detyrimeve,

Rodna Zhivkovska: Pjesa e përgjithshme e të drejtës civile, 2007

Rodna Zhivkovska: E drejta sendore, 2005

M. Polenak - Akimovska, J. Daboviq – Atanasovska, V. Buçkovski, V. Pepelugovski:Pronësia intelektuale I – Pronësia industriale, Shkup, 2007

Vllado Kambovski: E drejta penale, pjesa e përgjithshme, Shkup, 2004

D. Bajallxhiev: Fillet e së drejtës, Shkup, 2007

Rodna Zhivkovska: Pjesa e përgjithshme e të drejtës civile,Shkup 2009

Rodna Zhivkovska: Praktikum - Pjesa e përgjithshme e të drejtës civile Shkup 2006

279


SHKURTESAT

1. LEP – Ligji për emrin personal2. LVL – Ligji për vetadministrim lokal3. LT – Ligji për trashëgimi4. LMD – Ligji për marrëdhënie të detyrimeve5. LN – Ligji për nënshtetësi6. LPI – Ligji për pronësi industriale7. LPDTS – Ligji për pronësi dhe të drejta të tjera sendore8. LPP- Ligji për procedurë përmbarimore9. LPK – ligji për procedurë kontestimore10. LI – Ligji për institucionet11. LDA – Ligji për të drejtat e autorit

280

Аna Axhievska

LEKSIKONI

А Autonomia e vullnetit – mundësia që subjektet në të drejtën civile lirshëm të

vendosin se në cilat dhe çfarë marrëdhënie të detyrimit do të marrin pjesë. Autor – person fizik që ka krijuar vepër autoriale. Shumësi alternativ – debitori nga më tepër objekte mund të zgjedhë një objekt

që të lirohet nga detyrimi.

B Burime formale – forma në të cilat paraqiten norma juridiko civile me të cilat

rregullohen marrëdhëniet juridiko civile. Burime materiale – kushte historike materiale të jetës në një shtet. Barazia – barazi në aplikimin e rregullave të së drejtës civile në marrëdhënien e

detyrimit pjesë e të cilës janë ato palë. Bartja e të drejtave subjektive civile – bartja e të drejtave subjektive civile nga

njëri subjekt te tjetri si pjesëmarrës të qarkullimit juridiko civil.

C Cedimi – kalimi i të drejtës (kërkesa) së kreditorit nga një marrëdhënie e dety-

rimit te personi i tretë.

D Delikt juridiko civil – veprim i kundërligjshëm prej të cilës i shkaktohet dëm

subjektit në të drejtën civile që mund të kompensohet në mënyrë të përshtatshme. Deklarata fiktive (të simuluara) – të dy palët e mbulojnë vullnetin e tyre dhe të

cilat nuk i përgjigjen vullnetit të tyre të vërtetë. Drejta e servitutit – e drejtë sendore ndaj sendit të huaj. Dëmi – pasojë e padëshiruar nga një veprim kundërligjor ndaj pasurisë së sub-

jektit të dëmtuar ose ndaj të mirave personale të tij.

F Faji – marrëdhënie psikike e subjektit që ka bërë veprim të kundërligjshëm ndaj

vet atij veprimi dhe ndaj pasojës së dëmshme të atij veprimi. Fakte juridiko civile – rrethana që sjellin deri te krijimi, ndryshimi dhe shuarja

e marrëdhënies së detyrimit.

281


K Kontrata – pajtimi i vullnetit të dy palëve me qëllim të krijimit, ndryshimit ose

shuarjes se një marrëdhënie të detyrimit.

M Marrëdhënie juridiko civile – marrëdhënie shoqërore që rregullohet me normë

juridiko civile.

N Nënshtetësia – lidhje juridike ndërmjet subjekteve dhe shtetit. Ngjarje – ndryshime në botën e jashtme të cilat nuk varen nga vullneti i njeriut.

О Ortakë – bashkëpronarë të pasurisë së ortakërisë.

P Pronësia – pushtet juridik mbi sendin. Autorizimi – autorizim për përfaqësim. Pësimi – subjekti i marrëdhënies juridiko civile lejohet të bëj diçka për ndonjë

subjekt tjetër. Posedimi – pushtet faktik mbi sendin.

S Sanksioni pasuror – sanksioni në të drejtën civile ekziston me qëllim që të res-

pektohet baraspesha pasurore të subjekteve.

SH Shuma kumulative – të gjitha veprimet duhet të kryhen, në mënyrë që të reali-

zohet marrëdhënia juridiko civile.

T Testamenti– bazë për thirrje në trashëgimi kur trashëgimia do të përpjesëtohet

sipas vullnetit të testament lënësit të shprehur në testamentin e tij. Trashëgimia – kalimi i trashëgimisë te trashëgimtarët e tij. Trashëgimtarë – persona mbi të cilët kalojnë të drejta dhe detyrime nga

trashëgimia. Trashëgimi – pasuri që paraqet objekt të trashëgimisë. Trashëgimlënës – paraqet person, pasuria e të cilit në rast të vdekjes së tij ose

shpallet për të vdekur kalon te trashëgimtarët e tij. Hapja e trashëgimisë (delatio) – momenti kur trashëgimia kalon mbi

trashëgimtarët dhe ajo krijohet pas vdekjes së një personi.

282

Аna Axhievska

V Veprim kundërligjor – veprim që është në kundërshtim me normën imperative

juridiko civile. Vepra të mira njerëzore – nderi, autoriteti, dinjiteti. Vullneti – synimi i subjektit ndaj një qëllimi të caktuar.

U Ushtrimi i të drejtës subjektive civile – realizimi i përmbajtjes së tij ekonomike.

Documents

Nocioni i së drejtës civile