HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ: SKRYPTNa podstawie: J. Szacki „Historia myśli socjologicznej”.

1. Od polis do społeczeństwa obywatelskiego

PLATON

(ok 427-347 p.n.e.) autor Państwa, Polityka i Praw

• stosował swą idealistyczną metodę do analizy życia społecznego, praw jego rozwoju oraz praw i warunków jegostabilności (jak Comte, Mill, Spencer);

• zajmował się wspólnotą, nie jednostką (jak sofiści);

• państwo to trwała organizacja mająca jako całość określone potrzeby i budowę wewnętrzną – doskonałe państwoto te, które jest najpodobniejsze do jednego człowieka (jedna z pierwszych metafor społeczeństwa jako organizmu)i jest to utopia, którą „przykładał” do polis;

• majątkowe zróżnicowanie społeczeństwa – w nierównościach widział jedno ze źródeł rozkładu państwa(porównywał państwo do szachownicy – wiele jest państw w państwie), był zwolennikiem pewnego „komunizmu”zakładającego w pewnych granicach likwidację własności prywatnej i rodziny;

• ujednostkowienie społeczeństwa – indywidualizm jest zagrożeniem ładu, przewidywał liczne środki uniformizacjiobywateli (zachowań, myśli, uczuć), drobiazgową kontrolę wszystkich sfer życia jednostek, pozbawiając ich prawado jakiejkolwiek ekstrawagancji;

• podział pracy – wyodrębniał pewne stany, czy kasty (przynależność do nich nie miała być dziedziczna): mędrców,wojowników i ludu, przeciwstawienie się demokracji, nikt nie jest bowiem samowystarczalny w związku z czymwspółżycie zakłada specjalizację i wymianę usług;

• rozmiar państwa – nie może być ani za małe, ani za duże, optymalna liczba ludności to 5040, niebezpiecznyszczególnie jest nadmierny rozrost państwa;

• geograficzne położenie państwa – wywiera silny wpływ na jego stan i moralność (np. morze deprawuje).

ARYSTOTELES

(384-322 p.n.e.) autor m.in. Polityki, Ustroju politycznego Aten, Etyki nikomachejskiej

• bliski swemu mistrzowi Platonowi w stanowisku antyindywidualistycznym i polemicznym w stosunku dosofistów, w centrum uwagi stawiał społeczną całość;

• „najlepszym ustrojem jest z konieczności taki, w którego ramach każdy bez wyjątku najlepiej się czuje iszczęśliwie żyje”;

• człowiek jest „zwierzęciem politycznym”, czyli „stworzonym do życia w państwie” (politikon – nie maodpowiednika we współczesnym języku: polityczny, społeczny, państwowy, grecy nie rozróżniali społeczeństwa ipaństwa), człowiek dąży do ustanowienia państwa i jego udoskonalenia, nie jest bowiem zdolny żyć w pojedynkę,najpierw powstaje rodzina, z kilku rodzin powstaje „gmina wiejska” (dziś powiedzielibyśmy „społecznośćlokalna”), z kilku gmin państwo;

• aspekty państwa (społeczeństwa) to:

– samowystarczalność – nie jako zdolność zaspokajania bez pomocy z zewnątrz materialnych potrzebmieszkańców (autarkia gospodarcza), bardziej moralną;

– wspólnota moralna – zbiorowość łączy wspólne dążenie do cnoty (nie sam interes materialny);

– różnorodność i komplementarność części – jedność państwa nie może być posunięta za daleko bo państwoprzestałoby być państwem, części współpracując ze sobą wytwarzają harmonię całości.

• obraz struktury społecznej:

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 1 / 4 1

– jest wielowymiarowy, jest to konglomerat rodzin, system klas ekonomicznych (bogaci – biedni – ”stanśredni”), układ grup statusowych (lud – „ludzie znaczni”), lub zespół swego rodzaju „stanów”;

– dzielił społeczeństwo ze względu na funkcje wykonywane przez grupy: rolnicy, rękodzielnicy, kupcy,wyrobnicy, żołnierze, kapłani, zamożni, wysocy urzędnicy, rządzący, sędziowie;

– podział społeczeństwa na grupy różniące się stopniem zamożności – dwuczłonowy podział klasowy, jest toukład najostrzejszy (nie można być i bogatym i biednym) i ma on największy wpływ na stabilność państwa ijego ustrój, pomiędzy dwiema ekstremami wydzielał „stan średni”.

• wyróżnił trzy właściwe ustroje: królestwo, arystokrację i politeję i trzy ich zwyrodnienia: tyranię, oligarchię idemokrację, przyczyną mnogości ustrojów jest fakt, że każde państwo obejmuje większą liczbę części składowych,które występują w różnych kombinacjach i proporcjach, tworząc zależnie od tego różne ustroje.

POLIS

• było to nie państwo, ale zorganizowane politycznie społeczeństwo, jest wspólnotą ludzi, którzy sami sobie rządzą,nie tworząc struktur państwowych odrębnych od obywatelskiego grona;

• obywatele znali się przynajmniej z widzenia, polis tworzył nie ogół społeczeństwa, ale ta część, która pochodziła zrodzin obywatelskich, wyłączeni z nich niewolnicy, metojkowie (ludzie przybyli spoza polis);

• była to także wspólnota moralna i religijna;

• dla Greka teoria polis to etyka, ekonomia, socjologia, polityka.

STOICYZM

• stworzenie uniwersalistycznej antropologii – człowiek jest członkiem rodzaju ludzkiego, ma „popęd społeczny”,ale nie jest „zwierzęciem politycznym”

• pojawiło się pojęcie „społeczności powszechniej” (kosmopolis) – w której uczestniczą wszyscy ludzie, niezależnieod pochodzenia, aktualnej pozycji w strukturach władzy i bogactwa, nie ma panów i niewolników, wszyscy sąrówni;

• wszyscy podlegają prawu naturalnemu (stojącemu niejednokrotnie w opozycji do prawa stanowionego);

• Marek Tulliusz Cyceron

(106-43 p.n.e.)

– idea prawa „rzetelnego rozumu” (naturalnego) – niezmiennego i powszechnego;

– państwo (res publica) jest tworem prawa, aby powstało niezbędne są prawo i władza, państwo jest rzeczą luduuznającego prawa.

• Seneka

(ok 4 p.n.e. - 65 n.e.)

– państwo to co najwyżej zło konieczne, wspólnota ludzka to raczej więzy moralne i religijne;

– prawo naturalne to raczej tylko pouczenia;

– naturalną koniecznością jest współdziałanie ludzi, a nie państwo.

CHRZEŚCIJAŃSTWO

• myśl wczesnochrześcijańska nawiązywała do stoicyzmu i żydowskich źródeł, była ideologią rozwijającego sięszybko ruchu masowego, stanowiącego swoistą kontrkulturę, społeczności konstytuowały się wyłącznie napodstawie wspólnoty wyznawanych wartości;

• fakt przynależności do społeczności nie był zdeterminowany przez urodzenie, pozycję społeczną, bogactwo,władzę itd., stał się sprawą świadomego wyboru celu i sposobu życia;

• ideał zakładał niekiedy wyrzeczenie się dóbr materialnych;

• chrześcijanin należał do dwóch jakby porządków – niebieskiego i ziemskiego;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 2 / 4 1

ŚW. AUGUSTYN

(354-430)

– każde społeczeństwo jest w istocie wspólnotą wartości;

– wyróżnia dwa państwa: ziemskie i niebieskie, społeczeństwa ciała i ducha, rozdział między nimi ma charakterwyłącznie moralny, nie fizyczny, o przynależności do wspólnoty decyduje to, w co człowiek wierzy, nie zaśwarunki w jakich się znalazł;

– funkcją państwa ziemskiego jest konflikt, jest ono niedoskonałe (jak morze, w którym ryba pożera rybę), jestniezbędne aż do końca naszych dni;

– państwo Boże – prawdziwy pokój, nie ma zazdrości, podłożem jego jest konsens.

TOMASZ Z AKWINU

(ok. 1225-12740), autor m.in. O władzy, Summa teologiczna

• istotą średniowiecznego ładu była hierarchia, w ramach której każdy człowiek dawał i otrzymywał to, czegowymagało od niego funkcjonalne miejsce w społeczeństwie, całość porządku społecznego była pojmowana jakorodzaj wspólnoty wspólnot i obowiązkiem członka takiej wspólnoty było jej służyć, społeczeństwo to łańcuchistnień – od najprostszego organizmu do Boga;

• następuje złagodzenie opozycji między państwem Boskim a ludzkim – społeczeństwo okazuje się być bytemfizycznym: teologia zaczyna się mieszać z polityką;

• doktryna tomistyczna trzech rodzajów prawa – na szczycie prawo wieczyste istniejące per se, niżej prawonaturalne (odzwierciedlenie prawa wieczystego w świecie i rozumie ludzkim), najniżej prawo ludzkie(pozytywne);

• ponieważ różne rodzaje stworzeń są mniej lub bardziej oddalone od Boga struktura świata musi być hierarchiczna– części są nie tylko od siebie zależne, ale „niższe” muszą być podporządkowane „wyższym”, służba Bogu nie jestucieczką od świata, ale jego akceptacją.

ODRODZENIE

• na początku termin odnosił się do krytyki średniowiecza;

• jest to czas rozkładu porządku średniowiecznego, nie zaś nowe struktury;

• w gospodarce – ograniczenie produkcji naturalnej na rzecz towarowej i handlu (pęd bogacenia), w dziedzinieorganizacji społecznej – podważenie sztywnego ładu społecznego, w którym każdy miał miejsce od urodzenia, wdziedzinie politycznej – władza uniezależnia się od zadań religijnych (rodzi się pojęcie racji stanu), wpsychologicznej – indywidualizm.

• Niccolo Machiavelli

(1469-1527)

– często pytał co robić by osiągnąć cel, nie co jest dobre;

– działania ludzkie muszą być dostosowane do okoliczności;

– zachowania ludzkie są przewidywalne, jeśli mamy tylko o nich wiedzę (są powtarzalne), głównie jest niąhistoria;

– wizja społeczeństwa ujednostkowionego, jedyną więzią łączącą ludzi jest podleganie tej samej władzy, państwozaś nie jest czymś naturalnym, ale jest „dziełem sztuki” władcy, jest to socjologia absolutystyczna.

• Jean Bodin

(1530-1598)

– historia jako najlepsza nauczycielka to nie tylko zbiór faktów, ale również proces, który sam przez się zasługujena badanie i wyjaśnienie;

– wprowadził definicję suwerenności – o państwie nie można mówić tak długo jak długo nie istnieje nieustająca iabsolutna władza zwierzchnia, mogąca stanowić prawa i karania;

– poświęcił dużo uwagi rodzinie jako naturalnej wspólnocie będącej podstawą państwa.

• Utopie

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 3 / 4 1

– Thomas More (1478-1535, Utopia), Francis Bacon (1561-1626, Nowa Atlantyda), Tommas Campanella(1568-1639, Państwo Słońca);

– More przenosi punkt ciężkości myśli społecznej z polityki i prawa na organizację społeczno-ekonomiczną,postuluje zniesienie własności prywatnej, wiedzę o ludzkiej naturze zdobywamy przez odkrycie co jest jejtrwałą substancją, co natomiast stanowi wytwór złego ustroju społecznego.

• Michel Eyquema de Montaigne

(1533-1592), autor Prób

– jest sceptykiem i ojcem nowoczesnego relatywizmu;

– rozum jest wielki ale bezsilny, są tysiące różnych instytucji i nie potrafimy powiedzieć która jest słuszna,wynikają one z potęgi zwyczaju;

– niezrozumiałe jest uznawanie tego, co własne za najbardziej naturalne czy rozumne (odkrycia geograficzne) igodne polecenia wszystkim;

– zauważał etnocentryzm i krytykował go.

• reformacja

– Marcin Luter (1483-1546) i Jan Kalwin (1509-1564);

– Kościół jest wspólnotą wiernych nie potrzebującą urzędów i hierarchii;

– Luter mówił, że społeczeństwo może zachować swą tożsamość bez podlegania władzy jakiejkolwiek widomej„głowy” nim kierującej, a nawet musi jej nie mieć, aby zachować doskonałość;

– społeczeństwo może rozkwitać nie opierając się na zasadach hierarchii;

– odnosił to do sfery wiary, nie był radykałem politycznym;

– kalwinizm (predestynacja) sprzyjał takiej ascezie, która kazała pracować, oszczędzać, dorabianie się to znakłaski.

PRAWO NATURALNE A SPOŁECZEŃSTWA LUDZKIE (XVII WIEK)

• doktryna prawa naturalnego rozwinięta u: Althusiusa (1557-1638), Hugona Grotiusa (1583-1645), ThomasaHobbesa (1588-1679), Barucha Spinozy (1632-1677), Samuela Pufendorfa (1632-1694), Johna Locke’a(1632-1704);

• nowożytna doktryna prawnonaturalna – wewnętrznie skomplikowana, istnieje porządek niezależny od ludziobejmujący świat przyrody i życie moralne, można go odkryć za pomocą rozumu, jego znajomość pozwoli lepiejzorganizować stosunki międzyludzkie;

• pojęcie prawa naturalnego ulegało stopniowej sekularyzacji i przestawało być łączne z prawem Boskim;

• doktryna ta była w odróżnieniu od średniowiecznej nominalistyczna (indywidualistyczna) – zasady odnosiły się dojednostek nie do społeczeństwa jako całości;

• koncepcja człowieka – znika pojęcie grzechu pierworodnego i nadprzyrodzonego powołania człowieka, naturęludzką należy badać metodami przyrodoznawstwa;

• przyjęcie metod z matematyki i fizyki w opisie doktryny;

• miała dość wyraźny charakter klasowy – usprawiedliwiając aspiracje szybko rozwijającego się mieszczaństwa (np.posiadanie jako jeden z najważniejszych uprawnień natury ludzkiej).

• stan naturalny – był w oczach teoretyków stale obecną możliwością, wg Hobbesa każde ograniczenie władzypaństwowej oznacza krok ku naturze, Locke widział ochronę przed powrotem do natury w społeczeństwieobywatelskim;

• Hobbes – stan naturalny to stan bez jakichkolwiek więzi między jednostkami, człowiek jest z natury aspołeczny,powstaje między ludźmi rywalizacja i walka o przetrwanie, stan naturalny jest więc stanem wojny wszystkich zewszystkimi, której kres może położyć silna władza zwierzchnia, którą ludzie wybierają tylko raz(usprawiedliwienie absolutyzmu);

• Locke – nie wykluczał istnienia dość rozwiniętych stosunków społecznych, granicą jest powstanie politycznychgwarancji tych stosunków, człowiek jest istotą społeczną a interesy ludzi są w jakiejś mierze zbieżne, ludzie mogąnawiązać współpracę, o przetrwanie walczy człowiek z przyrodą, stan naturalny może być więc stanem pokoju,

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 4 / 4 1

dobrej woli, ale był to jednocześnie stan bezprawia, konieczne staje się stworzenie civil society, władza zostajepowołana do określonych celów, jeśli jest niefunkcjonalna należy powołać nowy rząd;

• umowa społeczna – dzięki niej możliwe jest przejście ze stanu naturalnego do stanu społecznego, umowa międzyprzyszłymi członkami społeczeństwa co do zasad jego organizacji, Hobbes – akt zawiązania społeczeństwa przezizolowane do tej pory jednostki, Locke – zjednoczenie jednostek i układ między nimi jako ogółem obywateli irządem, którego prerogatywy zostają w ten sposób ograniczone.

GIAMBATTISTA VICO

(1668-1744), autor Nauki Nowej

• antyracjonalizm, krytyka modnego wówczas stosowania metod wykształconych przy rozważaniu abstrakcyjnychkwestii geometrycznych do opisu problemów świata ludzkiego;

• koncentruje się na historii – jako źródle poznania;

• człowiek jest istotą społeczną i historyczną, natura ludzka rozwija się w kategoriach stosunków społecznych podokiem Opatrzności, mówi o fazach rozwoju natury ludzkiej, oraz kultury;

• historia każdego narodu ma cechy swoiste i poszczególne narody dążą w jednym kierunku w niejednakowymtempie i niejednakowymi drogami.

2. Filozofia społeczna Oświecenia

• „Oświecenie nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy” (Kant), „Sapereaude!” Miej odwagę (posługiwać się rozumem);

• negowanie tradycyjnych systemów religijnych (kwestionowanie wartości poznawczej świętych pism, wiarybezrefleksyjnej, instytucji kościelnych itp.) – koncepcja religii naturalnej;

• uderzanie we wszystkie autorytety odmawiające człowiekowi i prawa do samodzielnego sprawdzaniaprawdziwości wszelkich poglądów (kwestionowanie tradycji);

• godziła w filozoficzną spekulację, metafizykę (poddanie w wątpliwość dedukcji i matematyki);

• krytykowanie ówczesnych instytucji politycznych i społecznych (despotyzm, samowolę władców) – desakralizacjaowych instytucji.

OŚWIECENIE FRANCUSKIE

• François Marie Arouet vel. Voltaire (1694-1778):

– brak w jego historiografii nowoczesnego pojęcia procesu historycznego: dzieje jawią się jako gra losu iprzypadku, a najważniejsze w nich jest to co niezmienne – natura ludzka;

– człowiek żyje zawsze w społeczeństwie (ośmieszał wyobrażenia stanu natury)’

– dowodził że trzeba „umieć wątpić” (rozwijał krytykę źródeł i kryteria ich prawdziwości);

– przesunął uwagę z czynów wielkich ludzi na „wielkie epoki” rozwoju cywilizacji;

– zajął się krajami pozaeuropejskimi (np. Rosją);

– uczynił dużo dla sekularyzacji wyjaśnienia historycznego;

– największe znaczenie w życiu narodów przypisywał ludzkim instynktom, klimatowi, ustrojowi i stanowi opinii.

• Louis de Secondat barona de la Brède et de Montesquieu (1689-1755) autor m.in. O duchu praw, Listówperskich;

– jeżeli obyczaje i stanowione przez ludzi prawa są niezgodne z nakazami natury, nie znaczy to wcale, że niemają swego wewnętrznego porządku, a w ich rozwoju nie ma żadnych prawidłowości – świat społeczny nie jestdomeną przypadkowości i chaosu, pomiędzy faktami społecznymi można wykryć stałe związki, stanowioneprzez ludzi prawa zaczynają być rozpatrywane z punktu widzenia nie tego jakie powinny być z uwagi na prawonaturalne, lecz tego jakie są i mogą być w danych warunkach;

– dużo uwagi poświęcił wpływowi środowiska geograficznego choć uważał że maleje on w miarę rozwojucywilizacji (na korzyść wielkości kraju, sposobu zdobywania środków do życia, religii, obyczajów itd.;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 5 / 4 1

– oznaczało to faktyczną rezygnację z poszukiwania uniwersalnego ładu społecznego i uznanie, że społeczeństwanie są przez ludzi tworzone, lecz co najwyżej poprawiane po zbadaniu konkretnych warunków;

– jego typologia ustrojów (odwoływał się do Arystotelesa) mówiła przede wszystkim o tym, w jakich warunkachspołecznych pojawiają się różne typy władzy.

• Jean Jacques Rousseau (1712-1778) autor m.in. Umowy społecznej, Rozprawy o pochodzeniu i podstawachnierówności między ludźmi;

– kluczowe znaczenie miało przeciwstawienie „człowiek natury” a „człowiek człowieka”, „człowiek natury” jestwolny, dobry, niezależny, szczęśliwy; „człowiek człowieka” utracił to na rzecz pozorów cywilizacji;

– człowiek żyje w społecznym świecie ale nie jest jego cząstką, trzeba w człowieku oddzielić naturę i kulturę, toczym jest sam w sobie od tego czym się staje na skutek „kolektywnego istnienia”;

– sięga do pojęcia stanu natury i zajmuje się opisem procesu denaturalizacji (formułuje hipotezy o przyczynachtrwania społeczeństwa);

– społeczeństwo nie powstaje w celu zaspokojenia już istniejących potrzeb ale samo przez się wytwarza coraz tonowe potrzeby, które tylko w nim mogą zostać zaspokojone (potrzeby materialne, psychologiczne), niemożliwejest powrócić do stanu naturalnego;

– stawia także w opozycji społeczeństwo oparte na prawie i na samowoli, należy odtworzyć w społeczeństwienaturalną niezależność i równość jednostek (dzięki Prawu wytworzonemu z woli powszechnej), w następstwieumowy społecznej powstaje Lewiatan, społeczeństwo-organizm, w którym części są nieodłączne od całości,wole poszczególnych jednostek roztapiają się w woli powszechnej.

• materialiści

– Claude Adrien Helvétius (1715-1771), Paul Henrie Thiry d’Holbach (1723-1789), Étienne Bonnot deCondillac (1715-1780);

– społeczeństwo jest całością utworzoną przez połączenie większej liczby rodzin I jednostek, zjednoczonych wcelu łatwiejszego zaspokojenia potrzeb, zapewnienia sobie korzyści i wzajemnej pomocy – człowiek tobiologiczny organizm wyposażony w potrzeby, społeczeństwo ma znaczenie tylko instrumentalne;

– człowiek jest mechanizmem w pełni poznawalnym, szczęście człowiek zależy od właściwego doboru narzędzido rozwiązywania zadań wynikających z porządku natury, człowiek jest bezwolnym kółkiem w mechanizmieprzyrody i wytworem ukształtowanych wbrew naturze warunków życia społecznego, ale zarazem tylko od jegorozumu i doświadczenia zależy to, czy pogodzi się ze swą kondycją, czy też zasadniczo ją zmieni;

– w praktyce reprezentowali naiwną wiarę w moc prawodawstwa i wychowania (tabula rasa), jedynym motywemdziałania są namiętności i interesy.

• teoria postępu

– Jean Antonie Nicolas de Condorcet (1743-1794) i Anne Robert Jacques Turgot (1727-1781);

– postęp jest właściwy wszystkim dziedzinom życia, które wzajemnie na siebie wpływają, uważali, że mobilnośćspołeczeństwa jest zawsze czymś pożądanym przynosi bowiem nowe doświadczenia, dzieje są więc walkąnowatorstwa z rutyną, składnikiem natury ludzkiej jest swoisty popęd innowacyjny;

– historią rządzi właśnie prawo postępu określające ogólny kierunek zmian i przesądzające o ich kolejności,źródłem postępu jest niezmienna ludzka natura, kumulacja wiedzy następuje także w obrębie gatunku nie tylkojednostki;

– Condorcet wysunął myśl o możliwości stworzenia matematyki społecznej polegającej na stosowaniu w analizieprocesów społecznych rachunku prawdopodobieństwa.

OŚWIECENIE BRYTYJSKIE (SZKOCKIE)

• rozwój uniwersytetów w Glasgow i Edynburgu – przedstawiciele tzw. filozofii moralnej takich jak FrancisHutcheson (1694-1746), David Hume (1711-1776), Adam Smith (1723-1790), Thomas Reid (1710-1796) iDugald Stewart (1753-1828);

• wzywali do stosowania w badaniach natury ludzkiej „metody eksperymentalnej” (początek psychologii);

• przesunięcie uwagi z racjonalnych aspektów natury ludzkiej na jej aspekty emocjonalne – rola rozumu polega nawspomaganiu już podjętych decyzji, nie na decydowaniu;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 6 / 4 1

• fakt zrzeszenia nie może być żadną miarą wyprowadzony z ludzkiej zdolności rozumowania, lecz musi mieć sweoparcie w bardziej pierwotnych własnościach natury ludzkiej, do których z czasem dołącza się świadomośćkorzyści życia zbiorowego (zakwestionowanie teorii umowy społecznej);

• pierwszą i pierwotną zasadą ludzkiej społeczności okazuje się popęd seksualny;

• dużą rolę przypisywał Hume przyzwyczajeniom i nawykom;

• Adam Smith

– teoria oddźwięku uczuciowego (sympatii) – rozwój moralności jest możliwy, ponieważ ludzie są dla siebie„zwierciadłami”, dzięki czemu zachowania nieegoistyczne są stale pozytywnie wzmacniane;

– koncepcja Bezstronnego Obserwatora – człowiek dorastający w oddaleniu od innych nie może miećwyobrażenia o słuszności bądź niesłuszności swego postępowania, tak samo jak bez zwierciadła nie możeobejrzeć swojej twarzy;

– moralna zasada wzajemności przybiera postać ekonomicznej zasady wymiany: jednostka potrzebuje innychludzi nie tylko by odróżnić dobro od zła, ale i po to by wiedzieć, co ma robić w celu zaspokojenia swychpotrzeb materialnych (poucza o tym rynek, dzięki któremu jako Bezstronnemu Obserwatorowi sprawdza jakośćswojej pracy).

– ład społeczny wytwarza się samorzutnie w następstwie zabiegów jednostek, których postępowaniem kierująemocje i egoistyczne interesy;

• Bernard Mandeville (1670-1733):

– prywatne występki mogą w praktyce okazywać się publicznymi cnotami i na odwrót.

• uprawiali historię hipotetyczną – uchwycenie ogólnych tendencji i prawidłowości procesu historycznego;

• rozwój zainteresowania życiem społecznym zwierząt oraz społeczeństwami pierwotnymi;

• najbardziej popularną teorią rozwoju społecznego była teoria wyznaczająca główną rolę przemianom sposobówzdobywania środków utrzymania;

• Ferguson wyróżnił okresy dzikości (polowanie i zbieractwo), barbarzyństwa (pasterstwo i rolnictwo) i cywilizacji(handel);

• w podziale pracy widział Ferguson czynnik głębokiego zróżnicowania społeczeństwa (podział społeczeństwa naklasy).

• Jeremy Bentaham (1748-1832):

• utylitaryzm – pogląd uzależniający ocenę moralną nie od intencji jednostek (egoistycznych) lecz od faktycznychnastępstw ich czynów;

• rozwój oświaty doprowadzi do swego rodzaju rewolucji w moralności.

OŚWIECENIE NIEMIECKIE

• Immanuel Kant

(1724-1804)

– humanizacja nauki – podmiot gra w procesie poznania aktywną rolę, bez czego proces ten byłby w ogóle niemożliwy, obserwator powinien „zadawać pytania naturze”, rozum dzięki apriorycznym kategoriom wprowadzaład do chaosu wrażeń zmysłowych (korzystali z tego Marks, Hegel, Simmel i inni);

– humanizacja etyki – rewindykacja wolności jako zasadniczego atrybutu człowieczeństwa; człowiek jest częściąprzyrody, jest też wolny i ponosi odpowiedzialność moralną za swe czyny;

– człowiek zostaje rozszczepiony na homo phaenomenon (część przyrody poddana prawu przyczynowości) ihomo noumenon (jest jakby ponad przyrodą) – w zalążku myśl o odróżnieniu nauk przyrodniczych odhumanistycznych;

– etyka woluntarystycznego działania – aby postępować moralnie jednostka nie potrzebuje społecznego zaplecza,rozum potrafi odróżnić dobro od zła;

– polityka ma urzeczywistniać ideał okiełznania władzy zmysłów nad postępowaniem ludzkim i stworzeniewarunków (społeczeństwo obywatelskie), w których wolność jednostki będzie zagwarantowana, jeżeli tylko niezagraża wolności innych jednostek;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 7 / 4 1

– każdy człowiek ma skłonność „aspołecznej towarzyskości”, czyli zdobycia pozycji wśród bliźnich, której niemożemy znieść, ale bez której nie możemy się obyć.

• Johann Gottfried von Herder

(1744-1803), autor Myśli o filozofii dziejów

– zakwestionował związaną z Newtonowskim modelem nauki wizję świata jako mechanizmu i wprowadził wizjęwitalistyczną (organicystyczną), istotą natury jest więc różnorodność przejawów życia;

– poddał rewizji idee postępu ludzkości;

– uwydatniał związki rozumu z innymi władzami człowieka, którego pojmował jako podmiot czujący i myślący;

– świat jest jak gdyby wielkim organizmem, w której wszystkie części są powiązane na skutek działaniairracjonalnej siły witalnej przenikającej każdą cząstkę przyrody;

– społeczeństwo jest dla jednostki „stanem naturalnym”;

– najważniejszą wspólnotą ludzką jest naród (Volk) – zakorzeniona w historii przedpolityczna wspólnota jedynejw swoim rodzaju kultury wyrażającej się nade wszystko w języku;

– rozwinął koncepcję państwa narodowego;

– jest wielkim poprzednikiem nauk o kulturze – odróżnienie natury i tego co zostało stworzone przez człowiekaoraz historycznego i przestrzennego zróżnicowania owego sztucznego środowiska.

OŚWIECENIE POLSKIE

• Stanisław Staszic (1755-1826), Hugon Kołłątaj (1750-1812);

• próby godzenia filozofii ponadczasowych praw naturalnych z rozwiniętą koncepcją historycznej zmiennościwszystkich społeczeństw;

• Staszic wprowadza typologię ustrojów (oligarchię, despotyzm, rzeczpospolita) i uważa że z rozwijającej sięprzyrody rodzi się człowiek nie jako twór gotowy, ale jako istota bez właściwości, która uzyskuje określone cechypod wpływem bodźców środowiska;

• motorem postępu jest nie tyle rozwój wiedzy ile rozwój stosunków społecznych, gospodarczych i politycznych;

• przemiany tych stosunków są zależne od konfliktów i walk między grupami;

• kategoria stanu naturalnego zatraca wszelkie znamiona idealizacji, starając się po prostu określeniemnajwcześniejszej fazy dziejów ludzkości.

3. Porewolucyjne ideologie jako teorie społeczne

KONSERWATYZM

• Edmund Burke (1729-1797) autor Rozważań o rewolucji we Francji…, Joseph de Maistre (1753-1821), Louisde Bonald (1754-1840), Adam Müller (1779-1829), Friedrich Carl von Savigny (1779-1861), Karl Ludwigvon Haller (1768-1854), Aleksiej Chomiakow (1804-1860), Iwan Kiriejewski (1806-1856);

• krytycznie odnosili się do rewolucji;

• na naturę ludzką składają się czynniki racjonalne i nade wszystką irracjonalne, których nie można przewidzieć,okiełznać, opisać, postępowaniem ludzkim rządzą nie tylko kalkulacja refleksja ale sentyment, nawyk, obyczaj,wiara itp.;

• dużą rolę pełnią przesądy, na których opiera się całe życie społeczne, moralność itp.;

• irracjonalną naturę potraktowali jako zjawisko zależne od miejsca czasu, inne w każdym kraju i epoce;

• korzystali z pojęcia duch narodu (Volksgeist) – ma irracjonalny charakter, trzeba się przed nim ukorzyć, człowiekjest niezdolny do tworzenie rzeczywistości społecznej, ta bowiem wytwarza się spontaniczne jak roślina lub jestkierowana przez Opatrzność, człowiek jest jedynie zdolny zniszczyć tą rzeczywistość;

• dążyli do przezwyciężenie indywidualizmu („atomizmu” jak pisano), sprzeciwiali się koncepcjom społeczeństwa,które pełni wartość instrumentalną w stosunku do jednostek, społeczeństwo to byt pierwotny i nadrzędny;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 8 / 4 1

• kładli nacisk na krytykę stosunków sformalizowanych i świadomi zawiązywanych w celu osiągnięcia jakichśokreślonych celów, społeczeństwem powinny rządzić zwyczaje ukształtowane historycznie, w nich wyraża sięduch narodu;

LIBERALIZM

• Benjamin Constant (1767-1830), Wilhelm von Humboldt (1767-1835), Alexis de Tocqueville (1805-1859),John Stuart Mill (1806-1837);

• również krytykowali rewolucję ale obca była im idealizacja dawnego ustroju, trwali w wierze w postęp i potrzebęzasadniczej reformy;

• zagrożeniem dla wolności był nie tylko despotyzm królów ale i despotyzm ludu;

• w centrum uwagi jednostka ludzka – ma ona pewne naturalne uprawnienia, które organizacja społeczna maoptymalizować;

• podstawą ładu społecznego są stosunki kształtujące się spontanicznie na podobieństwo stosunków rynkowych,istnieje on samorzutnie, niezależnie w swej genezie i funkcjonowaniu od aktów władzy politycznej;

• zasadnicze uprawnienia jednostki są niezależne od zmiennych historycznych, kulturowych, rasowych, narodowychitd.;

• państwo (we wczesnym liberalizmie) jest czymś zewnętrznym w stosunku do społeczeństwa, które ma swojąwłasną dynamikę;

• paradygmat indywidualizmu metodologicznego – wyjaśnienie zjawisk społecznych wymaga koniecznieodnalezienia będącego zawsze u ich źródła działania jednostek;

• paradygmat kapitalizmu – społeczeństwo podobne jest rynkowi (aktorzy działają tak by zmaksymalizować zyski,zminimalizować straty zapewniając zarazem wzrost pomyślności ogólnej);

UTOPIJNY SOCJALIZM I KOMUNIZM

• Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825), Robert Owen (1771-1858), Charles Fourier (1772-1837) PierreJoseph Proudhon (1809-1865);

• nie poddawali w wątpliwość systemu wartości organizatorów Rewolucji lecz poprzestawali na kwestionowaniuosiągniętego przez nich rezultatu: rewolucja nie rozwiązała problemów, które miała i powinna;

• krytykowali porewolucyjne społeczeństwo, istniejące zło to z jednej strony przemoc rządzących i posiadających wstosunku do rządzonych i nieposiadających, z drugiej zaś – stan wojny wszystkich przeciw wszystkim,konkurencja zamiast współpracy;

• nieustannie powstawały utopie, wszechobecna była w socjalizmie jedynie idea zrzeszenia jako takiej organizacjispołecznej, która wyeliminuje z niego przemoc i konkurencję – każdy byłby wynagradzany i ceniony odpowiedniodo swoich zasług w pracy dla dobra wspólnego;

• w komunizmie w centrum uwagi była idea wspólnoty – pokrewna idei zrzeszenia, ale zakładająca koniecznośćzniesienia własności prywatnej i pełniejsze zrównanie wszystkich członków społeczeństwa;

• co najmniej przez pierwsze trzy dziesiątki lat dominuje przekonanie, że utopia zostanie osiągnięta środkamipokojowymi (perswazja, propaganda, przykład), dopiero w latach czterdziestych XIX wieku na pierwszy planzacznie się wysuwać idea społecznej rewolucji;

TEORIA SPOŁECZNE SAINT-SIMONA

• po raz pierwszy użył określenia społeczeństwo przemysłowe;

• uważał, że Europa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu (przejście z systemu feudalno-teologicznego doindustrialno-naukowego);

• stan krytyczny (społeczeństwo jako nagromadzenie odosobnionych i zwalczających się jednostek) następujezawsze po wcześniejszym stanie organicznym i poprzedza późniejszy stan organiczny, potrzebna jest zasadniczareorganizacja społeczna, która musi się zacząć od reformy świadomości;

• zaczął propagować idee nowej Encyklopedii;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 9 / 4 1

• uzależniał stan społeczeństwa od tego, jakie idee w nim panują: różnym systemom wierzeń odpowiadają różnesystemy społeczne – po epoce teologicznej i metafizycznej przyszła epoka pozytywna – będą w niej panować ideenaukowe (nauka musi być zbiorem praw, którego ośrodkiem będzie prawo podstawowe – prawo ciążeniaNewtona);

• wysunął postulat nauki o społeczeństwie – fizyki czy fizjologii społecznej;

• ujmował społeczeństwo jako organizm, którego budową i rozwojem rządzą niezmienne prawa (poznawalne iużyteczne);

• główną jego troską było utorowanie drogi dla pełnego rozwoju industrii, czyli wytwórczości, na której opiera sięcałe społeczeństwo, klasa industrialistów jest najważniejsza ze wszystkich, niedoskonałość obecnego stanuspołeczeństwa polega na tym, że wytwórczość nie może się rozwijać, a wytwórcy są podporządkowani klasomnieprodukcyjnym, nie własność jako taka stanowi wyróżnik pozycji klasowej, lecz to, jak własność sięwykorzystuje i jak wielkie usługi oddaje się społeczeństwu;

• sprawą podstawową było usuniecie pozostałości feudalizmu;

• „naprawdę istnieją i istnieć mogą dwa tylko systemy organizacji społeczeństwa naprawdę odrębne, systemfeudalny, czyli militarny i system industrialny, a w dziedzinie duchowej system wierzeń i system dowodównaukowych”;

• system militarny utrzymuje się wskutek przymusu, podczas gdy podstawą systemu industrialnego jest jegodobrowolne zorganizowane współdziałanie;

• społeczeństwo industrialne nie jest stanem, który raz osiągnięty miał zapewnić szczęście ludzkości – miał byćpunktem wyjścia dalszego rozwoju (dynamiczny charakter ideału społecznego);

• koncepcja zrzeszenia była u niego koncepcją na skalę państwową nie jak u większości mu współczesnych, którzymyśleli o niewielkich zrzeszeniach w ramach istniejącego państwa, władza powinna być oddana w ręcetechnokratów (termin dzisiejszy);

• mocno podkreślał, że chodzi o zarządzanie scentralizowane i umożliwiające kontrolę nad całością procesówwytwórczych oraz ich planowanie.

NACJONALIZM

• ludzkość dzieli się przede wszystkim na narody, z których każdy ma swą własną historię i swoje własne obecnepotrzeby, które można zaspokoić tylko za pomocą środków dostosowanych do jego swoistego „charakteru”;

• naród nie jest jedną z wielu zbiorowości, do których jednostka należy, lecz wspólnotą bezwzględnie najważniejszą;w przypadku konfliktu interesów trzeba wybrać zawsze solidarność z narodem, albowiem poza rodziną jest towspólnota najbardziej „naturalna” i taka, bez której człowiek nie może się obejść;

• naród jest wspólnotą przyrodzoną, do której wchodzi się przez sam fakt swego przyjścia na świat; obowiązkijednostki niego nie są i nie powinny być przedmiotem jego wolnego wyboru: są pochodne od samego faktuprzynależności i nie mogą zostać przez nikogo uchylone;

• naród jest wspólnotą „organiczną”, „jedną i niepodzielną”, a pojawiające się niekiedy podziały wewnątrz niej sąnaturalne i niepożądane, jeżeli się pojawiają, świadczy to o słabnięciu „ducha narodowego” pod wpływem intruzjiobcych i zabójczych dla wspólnoty wpływów;

• naród jest jedyną w swoi rodzaju indywidualnością i tę cechę powinien pielęgnować we wszystkich sferach życia,wystrzegając się w miarę możliwości przyjmowania obcych wzorów;

• pojęty w ten sposób naród stanowi jedyne źródło prawowitej władzy politycznej, której głównym zadaniem jestobrona jego interesów i integralności;

4. Historiografia jako badanie „stanu społecznego”

FRANCUSCY HISTORYCY OKRESU RESTAURACJI

• François Guizot (1787-1874), Augustin Thierry (1795-1856), François Auguste Mignet (1796-1884), AdolpheThiers (1797-1877);

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 1 0 / 4 1

• widzieli tylko konflikt między pozostałościami feudalizmu i nowymi stosunkami powstałymi po Rewolucji, mielimało zrozumienia dla wewnętrznych problemów nowego ładu, restauracja wydawała się im zagrożeniem dlatrzeciego stanu;

• nie przestając być nauką o działaniach jednostek ludzkich, historiografia miała być nade wszystko nauką o rozwojucywilizacji, ma budować wielką syntezę faktów;

• historyk cywilizacji stara się dotrzeć do czegoś, co nie jest dane w bezpośredniej obserwacji faktów, cywilizacja totaki fakt ogólny, w którym scalają się wszystkie inne fakty;

• nowa historia powinna być historią ludu;

• dostrzegając w przeszłości walkę klas tłumaczyli ich pochodzenie za pomocą hipotezy podboju, gdzie zdobywcystali się klasą uprzywilejowaną (szlachtą);

• dzieje tworzą ciąg zdarzeń poddanych wewnętrznej konieczności.

„HISTORIA KULTURY” LELEWELA

(1786-1861)

• właściwym przedmiotem badań historycznych jest kultura (wszystkie aspekty życia narodu rozpatrywane w ichzwiązkach wzajemnych).

SOCJOLOGIA HISTORYCZNA DE TOCQUEVILLE’A

(1805-1859), autor O demokracji w Ameryce i Dawnego ustroju i rewolucji;

• nie głosił bezsilności człowieka; dowodził, że jest on ograniczony przez warunki i starał się je badać,odróżniałwarunki społeczne od politycznych;

• społeczeństwo tworzy zintegrowaną wewnętrznie całość (niekiedy przyrównywane do organizmu) i jako takiemusi być badane;

• kładł nacisk na badanie konkretnych społeczeństw, ale były to także studia typu społecznego;

• społeczeństwo demokratyczne to dla niego społeczeństwo egalitarne, w którym nie dziedziczy się swojej pozycjispołecznej;

• społeczeństwo wytwarza swoisty ethos – indywidualizm, znika zaufanie do autorytetów, nie ma powaguświęconych przez tradycję, układem odniesienia dla jednostki jest ludzkość nie klasa, wiara w postęp ludzkości;

• industrializm stwarza nieuchronnie nowe nierówności;

• wprowadzenie równości nie daje żadnej gwarancji wolności, lecz jest brzemienne w niebezpieczeństwo nowegodespotyzmu;

• indywidualizm – z jednej strony oznacza wyzwolenie spod dawnych przymusów i zobowiązań, z drugiej zaśzostawia sam na sam z państwem, gdzie szuka się oparcia, jednostki „zatomizowane” łatwo poddają się władzycentralnej;

• „nowemu despotyzmowi” można zaradzić przez stworzenie w społeczeństwie sieci instytucji stawiających tamyarbitralności władzy;

„SOCJOLOGIA” HISTORYKÓW KONSERWATYWNYCH

• Friedrich Carl von Savigny (1779-1861), Karl Friedrich von Eichhorn (1781-1854), Georg Friedrich Puchta(1789-1846);

• prawo rozwija się wraz z narodem, z nim się doskonali, obumiera z utratą przez naród odrębnej osobowości;

5. Filozofia jako teoria społeczeństwa: Hegel

• Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770- 1831), autor Fenomenologii ducha, Nauki logiki, Wykładów z filozofiidziejów;

• dużo w nim cech bliskich konserwatystom, ale bardzo wiele go różniło.

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 1 1 / 4 1

• oryginalność polegała na przeniesieniu uwagi z antagonizmu świata nowego i starego ustroju na teoretycznyproblem konstytuowania się więzi społecznych w świecie nowoczesnym;

• twierdził, że nie ma powrotu do tradycyjnej wspólnoty, w której jednostka nie posiadała jeszcze indywidualności;

• mimo że w społeczeństwo jest tak czy inaczej „zatomizowane” nie oznacza to zaniku więzi społecznych –wytwarza właściwą sobie sieć takich stosunków (nazwana społeczeństwem obywatelskim);

• państwo ma przezwyciężać ową „atomizację”;

• zniósł wcześniejsze zrównanie społeczeństwa obywatelskiego z państwem (a nawet je sobie przeciwstawił), byłoono dla niego sferą stosunków społecznych, która kształtuje się bez żadnego planu i kierownictwa w rezultaciespontanicznego dążenia jednostek i grup do zaspokajania własnych potrzeb;

• motorem jest egoistyczny interes, lecz interesy jednej grupy nie mogą być jednak zaspokojone bez zaspokojeniainteresów innych grup w ramach wzajemności, egzystencja każdej jednostki zależy od tego, czy wszystkie innejednostki, z którymi może mieć do czynienia, zechcą respektować jej uprawnienia w zamian za respektowanietakich samych uprawnień własnych;

• zadawał pytanie czy i w jakich warunkach możliwe jest wyjście poza właściwe społeczeństwu obywatelskiemupartykularyzmy (widział w nim domenę konieczności a nie wolności) i ustanowienie „etycznej totalności”odpowiadającej wymaganiom Rozumu – stąd koncepcja państwa jako wspólnoty, dzięki której dochodzi doprzezwyciężenia ograniczeń społeczeństwa obywatelskiego;

• państwo nie jest tylko systemem instytucji umożliwiających rządzenie zbiorowością, ile wspólnotą ludzi, którychłączy coś więcej niż fakt podlegania temu samemu rządowi, uczestnictwo w państwie to nade wszystkouczestnictwo we wspólnocie wartości;

• nie wprowadza alternatywy społeczeństwo obywatelskie-państwo, lecz tworzy ostatecznie koncepcję państwa,które byłoby „własnym państwem społeczeństwa obywatelskiego” tj. Państwem, w którym zostałaby uznananieodwracalność ujednostkowienia ale znalazła by się przeciwwaga dla egoizmu;

• powstanie i istnienie klas wiązał z podziałem pracy, wyróżniał trzy klasy podstawowe: klasę rolniczą,przemysłową, „myślącą” (koordynacja całości), konflikty między nimi są nieuchronne;

• historia nie jest dziełem przypadku, lecz stanowi proces jak najbardziej prawidłowy, którego kierunek i sens dająsię precyzyjnie opisać;

• obserwując działania ludzkie przekonujemy się, że historia jest nade wszytko historią wolności;

• twierdził, że ludzkim postępowaniem rządzą najczęściej niskie pobudki.

6. Materializm historyczny Marksa (1818-1883) i Engelsa (1820-1895)

• czerpał z heglizmu, ale szybko zaczął go krytykować;

• zmiana społeczna nie zaczyna się od zmiany świadomości;

• anatomią społeczną nazwał ekonomię polityczną;

• kapitalizm jest nieludzki, albowiem oddala ludzi od ich powołania, które polega na swobodnej i świadomejdziałalności twórczej;

• człowiek jest częścią przyrody, ale sama przyroda jest wytworem przemysłu i stanu społeczeństwa;

• pojęcie formacji społeczno-ekonomicznej – społeczeństwo jest powiązaną wewnętrznie całością, a jej składnikamisą różne sfery działalności ludzkiej (wytwórczość, polityka, świadomość społeczna itp.), wyróżniał typyspołeczeństw różnych epok, wszystkie części dostosowują się do „bazy”, czyli określonego sposobu produkcji;

• wyróżniał formacje: azjatycką, antyczną, feudalną i burżuazyjną, a także pierwotną oraz komunistyczną;

• stosunki produkcji to stosunki między klasami, czyli zbiorami ludzi, z których jedni mają środki produkcji, inninie;

• „historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych” (pierwsze słowa ManifestuPartii Komunistycznej);

• klasami nazywał „wielkie grupy ludzi, różniących się między sobą miejscem zajmowanym w historycznieokreślonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem (przeważnie usankcjonowanym i ustalonym przez prawo)

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 1 2 / 4 1

do środków produkcji, rolą w społecznej organizacji pracy i sposobem otrzymywania i rozmiarami tej częścibogactwa społecznego, którą rozporządzają” (Lenin);

• pojęcie to odwoływało się również do świadomości członków klasy;

• miał skłonność do dychotomizowania struktury klasowej – układ klasy posiadającej i nieposiadającej;

• klasowe były wszystkie społeczeństwa oprócz wspólnoty pierwotnej;

• z jednej strony mówi o państwie jako o osobnym organizmie wyodrębnionym ze społeczeństwa w wynikupodziału pracy, z drugiej jako o zorganizowanej przemocy jednej klasy w celu uciskania drugiej;

• niezależność aparatu państwowego jest względna lub pozorna;

• rewolucja proletariacka jawiła się jako akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji zarazem, wwyniku czego powstanie dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas;

• twierdził, że nie świadomość określa życie, tylko życie określa świadomość;

• idee są ekspresjami określonych sytuacji historycznych, w jakich ludzie układają swe stosunki wzajemne;

• zmiana pewnych część społeczeństwa musi pociągać zmianę pozostałych;

• działalność ludzka jest zamknięta w pewnych granicach: nie można wprowadzić pożądanych zmian instytucji,jeżeli nie odpowiadają one całokształtowi istniejących warunków i społeczeństwo do nich nie dojrzało;

• tezy Marska nie dotyczyły tego co się stać musi, ale ogólnych tendencji;

• przekonanie o określonym kierunku procesu historycznego nie pociągało za sobą przekonania, że jednostki czyklasy będą zachowywały się w taki, czy inny sposób;

• stosunki między ludźmi zależą w ogromnym stopniu od opanowania przez nich sił przyrody, któregosyntetycznym niejako wyrazem jest osiągnięty w danym momencie poziom techniki;

• człowiek to całokształt stosunków społecznych, odrzucał więc możliwość wyjaśniania czegokolwiek przezosobliwości natury ludzkiej (niezależne od warunków miejsca i czasu);

• wszelkie zjawiska społeczne są częściami większych całości;

• podmiot poznający jest zakorzeniony w sytuacji społecznej.

7. Wczesny pozytywizm i początki socjologii

• pojęcie pozytywizmu

• jest to pewna szkoła naukowa ale i typ filozofii;

• to co pozytywne przeciwstawione zostało temu co negatywne, urojone, jałowe, chwiejne, mgliste;

• dążył do uzyskania wiedzy użytecznej w organizowaniu społeczeństwa;

• krytykowali „metafizykę” poszukującej jakieś domniemanej istoty rzeczy;

• wszelka zasługująca na zaufanie wiedza stanowi rezultat wolnej od metafizycznych uprzedzeń obserwacji zjawisk(fenomenalizm);

• metody stosowane w naukach społecznych nie różnią się i nie powinny się zasadniczo różnić od metod naukprzyrodniczych (naturalizm);

• zakładali ostry przedział między podmiotem i przedmiotem poznania społecznego (obiektywizm), badacz życiaspołecznego powinien być obserwatorem nie uczestnikiem, do zadań uczonego nie należy wartościowaniebadanych zjawisk;

• nauka miała za zadanie przewidzieć zjawisk i kontrolę procesów społecznych;

SOCJOLOGIA COMTE’A

(1798-1857), autor Kursów filozofii pozytywnej, rozprawy o duchu filozofii pozytywnej;

• autor obszernego systemu pomyślanego jako synteza całej dostępnej wiedzy;

• oceniał bardzo optymistycznie stan nauki i perspektywy jej rozwoju;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 1 3 / 4 1

• w wyniku rozpadu dawnego „teologicznego” systemu wierzeń i odpowiadającego mu „militarnego” lub„feudalnego” ustroju społecznego, społeczeństwo pozostało bez „dyscypliny moralnej”, uległo dezintegracji,rozpadło się na egoistyczne „atomy”;

• jedynym wyjściem z kryzysu jest przeto stworzenie nowego systemu wierzeń, jego źródłem może być tylko nauką;

• nauki tworzą określoną hierarchię (wobec porządków historycznego i logicznego), socjologia jest naukąnajbardziej konkretną, złożoną i związaną z praktyką;

• jego socjologia była oparta na założeniu, że porządek i postęp to dwa aspekty każdego społeczeństwa;

• organizm społeczny to pewna całość, a każdy stan społeczny jest nierozerwalnie związany z interesowały gobardziej zmiany w systemie, a nie zmiany systemu;

• przedmiotem jego badań nie było jakieś określone społeczeństwo, ale społeczeństwo jako takie, Ludzkość.

8. Socjologia ewolucjonistyczna

• Herbert Spencer (1820-1903), Edward Burrnett Tylor (1832-1917), Lewis Henry Morgan (1818-1881), JohnJakob Bachofen (1815-1887), Adolf Bastian (1826-1905), John Ferguson McLennan (1827-1881), JohnLubbock (1834-1913), William Robertson Smith (1846-1894), James George Frazer (1854-1941), EdvardAlexander Wastermarck (1862-1939);

• ewolucjoniści byli pozytywistami – jedność świata i wiedzy o nim, metoda pozytywna;

• ludzki świat podlega przyrodniczym prawom, nie zaś przypadkom;

• szczególną wagę przykładali do wykrywania zależności genetycznych, mniemając, że wyjaśnić zjawisko to przedewszystkim wskazać jego genezę;

• mimo nieustannych zmian w świecie są pewne cechy trwałe – niezmienna w pewnych granicach ludzka natura;

• tym co wymaga wyjaśnienie nie jest sam fakt ewolucji, ile to, że w dziejach zdarzają się sporadyczne okresybezruchu i zastoju, zmiana jest wszechobecna;

• zmiana w jakiejkolwiek dziedzinie społecznej pociąga za sobą zmiany we wszystkich innych stając się zmianąglobalną;

• zmiana jest zmianą ukierunkowaną i tożsamą z postępem, nie wykluczali możliwości czasowych regresów;

• wszystkie społeczeństwa podlegają tym samych prawom ewolucji i rozwijają się w tym samym kierunku, aletempo nie jest równomierne;

• zmiana społeczna nie ma w normalnych warunkach charakteru gwałtowanego i wyższe szczeble ewolucji oddzielazwykle od niższych wiele szczebli pośrednich;

• zmiana zachodzi głównie na skutek wewnętrznych potrzeb danego społeczeństwa;

• metoda porównawcza – obserwacja pewnych zjawisk współczesnych pozwala formułować wnioski odnośnie dozjawisk, które zaszły gdzie indziej dawno temu.

SYSTEM SOCJOLOGICZNY SPENCERA

autor m.in. Wstępu do socjologii, A System of Synthetic Philosophy;

• wyróżnił trzy rodzaje ewolucji: nieorganiczną, organiczną i ponadorganiczną (społeczną);

• człowiek powoli stawał się zwierzęciem społecznym, był to jednak proces przyrodniczy, przez nikogo niezaplanowany;

• głównym czynnikiem powstania społeczeństw był przyrost ludności;

• instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie niespołecznego z natury człowieka do –równie naturalnego – współdziałania z innymi ludźmi, które staje się niezbędne w miarę tego, jak ziemia sięzaludnia;

• żadnej z nich nie można traktować jako czegoś co zostało wymyślone i świadomie wprowadzone w życie,zrozumienie i wyjaśnienie ich działania jest niemożliwe bez uwzględnienia ich genezy i przemian jakim uległy,wszystkie są ze sobą powiązane, tworząc jeden system, którego funkcjonowanie zależy od funkcjonowaniewszystkich podsystemów, każda z nich pełni określone i sobie właściwe funkcje;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 1 4 / 4 1

• podobieństwa między organizmami biologicznymi a społecznymi:

– cechuje je wzrost masy;

– w czasie dokonuje się różnicowanie części i kompilowanie budowy wewnętrznej;

– w jednych i drugich ma miejsce zróżnicowanie funkcji;

– poszczególne części są od siebie zależne.

• różnice:

– organizmy społeczne nie mają określonego kształtu, określonej formy zewnętrznej;

– są całościami nieciągłymi, rozproszonymi przestrzennie;

– różnicowanie funkcji jest ograniczone, gdyż nie wykształca się w nich i nie może wykształcić żaden organ, wktórym skupiałaby się świadomość.

– dzielił społeczeństwa na militarne i industrialne.

EWOLUCJONISTYCZNA ANTROPOLOGIA SPOŁECZNA

• Edward Tylor, autor Cywilizacji pierwotnej;

• pierwszym krokiem badacza kultury powinno być rozłożenie jej na części i zakwalifikowanie tych elementów doodpowiednich grup;

• badał ewolucję poszczególnych elementów kultury;

• Lewis Morgan, autor Społeczeństwa pierwotnego;

• wprowadził do teorii ewolucji społecznej problematykę rozwoju techniki i gospodarki jako jednej ze zmiennychpodstawowych;powiązał sprawę genezy organizacji politycznej ze sprawą rozwoju własności prywatnej;

• podjął próbę ustalenia korelacji między przemianami różnych rodzajów instytucji;

• podzielił rozwój cywilizacji na:

– dzikość (podokres pierwszy – zbieranie owoców i orzechów, drugi – łapanie ryb i ogień, trzeci – łuk i strzała)

– barbarzyństwo (podokres pierwszy – wyroby z gliny, drugi – oswojenie zwierząt, budownictwo z kamienia,trzeci – narzędzia żelazne)

– cywilizacja (alfabet fonetyczny i pismo).

9. Psychologizm i psychosocjologia

• taka orientacja w socjologii która za punkt wyjścia bierze psychiczne cechy jednostki, czyni z nich zmienne, poczym stara się zinterpretować zjawiska społeczne jako ich przejawy lub zjawiska pochodne;

• Lester Frank Ward (1841-1913), Benjamin Kidd (1858-1916), Alfred Fouilée (1838-1912), Piotr Ławrow(1823-1900), Nikołaj Michajłowski (1842-1904), Zygmunt Balicki (1858-1916), Edward Abramowski(1868-1918);

• wyjaśnienie procesów społecznych jest możliwe tylko wtedy gdy poznamy trwałą naturę jednostek – ichskłonności, motywy, reakcje, instynkty;

• sprowadzanie faktów humanistycznych do faktów psychicznych nie oznaczało uznania ich za jakościowoodmienne od faktów badanych przez nauki przyrodnicze;

• nie był koniecznie antyewolucjonizmem;

• trzymał się zasad nominalizmu, indywidualizmu metodologicznego;

• zakładał istnienie cech psychicznych wcześniejszych od wszelkiej interakcji społecznej.

PSYCHOLOGIA LUDÓW

• Mortiz Lazarus (1824-1903) i Heymann Steinthal (1823-1899);

– ich celem było ustanowienie psychologii społeczeństwa ludzkiego;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 1 5 / 4 1

– z jednej strony wszyscy należymy do tego samego gatunku, ale każdy ma swój lud (Volk) i jako taki ma cechyswoiste tylko dla tej jednej części ludzkości;

– poznanie kultury było drogą do poznania ludzkiej psychiki.

PSYCHOLOGIA TŁUMÓW I PUBLICZNOŚCI

• wynaleziona przez Scipiego Sighelego (1868-1913) spopularyzowana przez Gustave'a Le Bona (1841-1931) wksiążce Psychologia tłumu;

• zachowanie jednostki ulega zasadniczej mianie wtedy, gdy staje się ona anonimową cząsteczką masy i ulega jejprzemożnemu wpływowi, wymykając się spod kontroli norm moralnych, których kiedy indziej przestrzega;

• była to także ogólna teoria życia społecznego, polityki, władzy, zmiany społecznej, rewolucji itd.;

• Gabriel Tarde (1843-1904), autor Opinii i tłumu:

– psychologia publiczności – rozproszenie przestrzenne połączone z bliskością duchową powstającą dziękiudoskonalonym środkom wymiany opinii i informacji.

TEORIA NAŚLADOWNICTWA TARDE’A

• teoria naśladownictwa, w którym widział manifestację ogólniejszego zjawiska powtarzalności;

• u podłoża zjawisk naśladownictwa znajdują się wierzenia i pragnienia, które są mierzalne tak samo jak siłyfizyczne, ale mają inną naturę;

• wykluczył wszystko co nie daje się zredukować do indywidualnych zjawisk psychicznych;

• czyny ludzkie są w większości kopiami, których powtarzanie zmienia to, co jednostkowe, w to, co społeczne;

• wprowadził rozróżnienie dwóch typów naśladownictwa – obyczaju i mody;

• jedynym źródłem zmiany może być wynalazek dokonany przez jednostkę, który dzięki naśladownictwu zostajeprzyjęty przez wiele jednostek.

INSTYKTYWIZM McDOUGALLA

William McDougall (1871-1938), autor m.in. Psychologii grupy;

• w psychice człowieka tkwią pewne wrodzone albo odziedziczone tendencje, które są zasadniczymi źródłami albopobudkami wszelkiej myśli i wszelkiego działania indywidualnego i zbiorowego i stanowią podstawę, z którejrozwija się stopniowo pod kierunkiem władz intelektualnych wola i charakter ludzi i narodów;

• instynkt to odziedziczona dyspozycja psychofizjologiczna, która sprawia, że obdarzony nią osobnik spostrzegaspecjalne przedmioty pewnego określonego rodzaju i zwraca na nie uwagę, doznaje przy spostrzeganiu tychprzedmiotów pewnych swoistych wzruszeń i jest wewnętrznie popychany do pewnych czynności względem nich;

• zakładał możliwość redukcji faktów społecznych do faktów psychicznych, tych zaś do instynktów (np. religiawynika z instynktu religijności, kapitalizm – instynktu kolekcjonerskiego).

PSYCHOANALIZA FREUD’A A SOCJOLOGIA

Sigmund Freud (1856-1939), autor taki pism społecznych jak Totem i tabu, Psychologia zbiorowości i analiza „ja”, Przyszłość pewnego złudzenia;

• procesy duchowe są w swej istocie nieświadome, procesy świadome stanowią tylko poszczególne akty i częścicałego życia psychicznego (świadomość nie ma siły sprawczej, motorem działań są więc irracjonalne żywiołyzawarte w gatunkowej naturze człowieka);

• wyróżniał w człowieku id (całokształt popędów), ego (rozjemca między id a rzeczywistością) oraz superego(wymogi środowiska społecznego, z którymi jednostka musi się liczyć);

• człowiek jest z natury antyspołeczny, społeczeństwo musi go oswoić, musi mu pozwolić w pewnym stopniu nabezpośrednie zaspokojenie biologicznych – nie dających się wykorzenić –popędów;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 1 6 / 4 1

• natura ludzka jest zła, toteż kiedy warunki sprzyjają agresji wówczas przejawia się ona spontanicznie, demaskujeczłowieka;

• instynkty są niezmienne, toteż możliwa jest nie zasadnicza zmiana człowieka, lecz co najwyżej jakaś zmiana formprzejawiania się jego trwałej natury (kultura hamuje niszczycielskie potencjał natury).

PSYCHOLOGISTYCZNA SOCJOLOGIA PARETA

• działania pozalogiczne – wielka rola w życiu społecznym (ich opis to cel socjologii), działania, które mająpoczątek najczęściej określonych stanach psychicznych: uczuciach, podświadomości itp. (decyduje więc geneza anie nielogiczność);

• rezydura – (u Tatarkiewicza to „osady psychiczne”), czasem tłumaczy się to jako „ekstrawagancki synoniminstynktów”, to coś niezmiennego co leży u podłoża działań pozalogicznych;

• derywacje – elementy zmienne działań pozalogicznych, stałą częścią działań ludzkich jest wytwarzanie ichuzasadnień i usprawiedliwień;

• społeczeństwo to „agregat molekuł”;

• świat społeczny jest zmienny, ale w jego rozumieniu nie istnieje postęp czy rozwój, zmiana ma w nim charakterfalowy i polega w istocie na „oscylacjach” wokół stałego punktu X, który można określić jako punkt równowagisystemu społecznego;

• równowaga nie polega na istnieniu wewnętrznej harmonii dążeń, opinii, ścieranie się sprzecznych interesówprzyczynia się do ustalania się równowagi społecznej, która jest rezultatem ciągłych akcji i reakcji, społeczeństwasą nieuchronnie heterogeniczne.

10. Socjologizm: socjologia jako podstawowa nauka społeczna.

• teoria socjologiczna, zawierającą pouczenia jak badać i wyjaśniać zjawiska społeczne;

• był także doktryną filozoficzną roszczącą sobie prawo do wypowiadania się w sprawach, których nie możnazaliczyć do socjologii;

• cechy:

– socjologiczny naturalizm – prawa społeczne nie różnią się od praw przyrody;

– swoistość rzeczywistości społecznej – silna jest granica między zjawiskami życia jednostkowego i zbiorowego iz wiedzy o pierwszych nie da się wydedukować żadnej wiedzy o drugich;

– autonomia i samowystarczalność socjologii – socjologia korzysta wprawdzie z metodologicznego przykładuinnych nauk, ale nie próbuje rozwiązywać swych problemów za pomocą zapożyczonych z nich twierdzeń;

– socjologia to podstawowa nauka społeczna – badane przez różne nauki fakty społeczne są ze sobą ściślepowiązane, socjologia ma dostarczać klucza do zrozumienia wszelkich zjawisk społecznych;

– przezwyciężenie ewolucjonizmu – skupiała się bardziej na związkach między faktami, nie na studiowaniu prawspołecznej ewolucji.

SOCJOLOGIA LUDWIKA GUMPLOWICZA

(1838-1909), autor m.in. Soziologie und Politik, Filozofia Społeczna, System socjologii

• szukał w socjologii formuły stosowalnej do wszystkich faktów historycznych;

• nazywał swe stanowisko monistycznym i twierdził, że zadaniem socjologii jest wykrywanie przyrodniczych prawżycia społecznego;

• wiedza o jednostkach ludzkich jest w socjologii bezużyteczna;

• socjologia ma badać grupy społeczne, a nie jednostki (nie społeczeństwo!);

• hipoteza wieloplemienności – ludzkość nie wywodzi się z jednego pnia i na skutek tego stanowi nie jedną całość,lecz konglomerat heterogenicznych grup mających odrębną genezę i charakter;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 1 7 / 4 1

• posługiwał się terminem rasa – nie miał nic wspólnego z ideologią rasistowską, walka między rasami byłaporządkiem przyrody, nie historii, jedność krwi jest wtórna w stosunku do jedności kultury, żadna rasa nie możebyć rasą w sensie fizycznym (ciągle dochodzi do mieszania się), trwały jest podział na rasy, nie konkretna rasa;

• solidarności w obrębie jednej grupy, towarzyszy niechęć do grup przeciwstawnych;

• wojna jest prawem natury, zmianie ulegają co najwyżej jej formy;

• powstanie państwa to przełom w dziejach – zamiast zabijać wrogów, zmieniano ich w jeńców lub niewolników,jest narzędziem panowania silnych nad słabymi;

SOCJOLOGIA EMILA DURKHEIMA

(1858-1917), autor m.in. O podziale pracy społecznej, Zasady metody socjologicznej, Elementarne formy życia religijnego

• należy traktować fakty społeczne jak rzeczy, o których nie wiemy jeszcze niczego pewnego, należy wyzbyć się wbadaniach uprzedzeń i wyobrażeń zdroworozsądkowych (postulat metodologicznej niewiedzy);

• człowiek odznacza się dwoistością, rozdartą między dusze a ciało, zmysły i rozum, instynkt i świadomość, istniejemiędzy nimi trwały antagonizm;

• dzięki religii w ludzkim doświadczeniu pojawia się coś przekraczającego granice zmysłowego doświadczenia:konstytuuje się strefa sacrum, wobec której odczuwamy szacunek i lęk;

• społeczeństwo istnieje ponad jednostką jako system działających sił, ponieważ:

• skoro życia nie da się wyjaśnić przez powoływanie się na właściwości komórek, nie można mówić, że wiedza ojednostkach tłumaczy tajemnice życia społecznego;

• jednostki zgromadzone razem zachowują się inaczej niż w odosobnieniu (psychologia tłumów);

• rzeczywistość społeczna jest dla jednostki rzeczywistością zastaną (człowiek nie tworzy języka, nie wymyśla metodpracy, nie wynajduje religii);

• świadomość jednostek jest niemal zawsze świadomością fałszywą (nie znamy nawet najprostszych pobudek naszychczynów), tym bardziej musi istnieć rozbieżność między zamierzeniami jednostek a skutkami ich działalności,społeczeństwo rozwija się według własnych praw, w których obliczu jednostki są bezsilne.

• społeczeństwo więc nie jest „sumą” jednostek, jest siłą czyniącą jednostkę człowiekiem w pełnym tego słowaznaczeniu;

• kultura jest regulatorem postępowania należących do społeczeństwa jednostek;

• więź społeczna (jego językiem „solidarność”) przybiera różnorodne i zmienne formy – wskaźnikiem pozwalającymna jej „mierzenie” jest prawo – odróżniał prawo karne, przewidujące kary dla kogokolwiek kto je narusza ikooperacyjne zobowiązujące do naprawienia szkody jaką wyrządził innym członkom społeczeństwa;

• społeczeństwa o przewadze prawa karnego kontrolują nieomal całe życie jednostki, jednostki nie mają jeszczeosobowości (są replikami wzoru ogólnospołecznego), zakres świadomości jednostkowej jest tożsamy z zakresemświadomości grupowej, w społeczeństwie występuje solidarność mechaniczna, społeczeństwo cechuje wspólnotadóbr, dominacja religii, tradycjonalizm, brak podziału pracy;

• społeczeństwo o przewadze prawa kooperacyjnego posiada solidarność opartą na podziale pracy, ludzi wiąże niepodobieństwo, ale różnica i to, że są sobie potrzebni, dzięki specjalizacji kształtuje się osobowość, występujesolidarność organiczna;

• we wszystkich społecznościach występują oba rodzaje solidarności, ma zawsze podwójne źródło;

• morfologia społeczna – poszukiwanie i badanie podłoża świadomości zbiorowej oraz jego związków zwyobrażeniami i zachowaniami społecznymi;

• socjologia to nauka o instytucjach, ma badać głównie świadomość zbiorową;

• wzorcową instytucją jest przede wszystkim religia:

• przez obrzędy religijne dokonuje się inicjacja jednostki do życia zbiorowego;

• służą zespalaniu zbiorowości, będąc środkami, za których pomocą dokonuje ona okresowo swej reafirmacji;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 1 8 / 4 1

• ich funkcją jest kultywowanie tradycji grupowych, które stanowią w jakiejś mierze o odrębnej „fizjonomii moralnejzbiorowości”, odnawia najistotniejsze składniki świadomości zbiorowej;

• służą podtrzymywaniu jednostek w chwilach załamań i kryzysów;

• doniosłość i „wieczność” religii bierze się stąd, że jednostka pozbawiona moralnego oparcia w grupie zatracazdolność do normalnego życia, a społeczeństwo niezdolne do sprawowania nad jednostką kontroli i opieki staje uprogu rozkładu (ten stan to anomia);

• istnieje ścisły związek między wszelkimi elementami systemu społecznego (jeśli jest w „normalnym” stanie);

• organizm społeczny ma swe swoiste potrzeby, które są różne od potrzeb poszczególnych jego części i muszą byćzaspokajane.

SZKOŁA DURHEIMOWSKA

• powstanie jej było możliwe dzięki:

– socjologia Durkheima była systemem otwartych pytań, problemów i propozycji;

– Francja znajdowała się ówcześnie w kryzysie, młodzi szukali dróg reformy;

– jego uczniowie uzyskali możliwość kariery w szkolnictwie wyższym i ważny ośrodek informacji jakim był„L'année sociologique”.

• Antoine Meillet (1866-1936), Célestin Bouglé (1870-1940), Henri Hubert (1872-1827), Marcel Mauss(1872-1950), François Simiand (1873-1935), Paul Fauconnet (1874-1938), Maurice Halbwachs (1877-1945),Robert Hertz (1881-1915), Georges Davy (1883-1976), Marcel Granet (1884-1940), Stefan Czarnowski(1879-1937);

• Działalność Halbwachsa

– szeroko wykorzystywał dane statystyczne, silna orientacja empiryczna;

– pamięć zbiorowa – pamięć nie jest mechaniczną zdolnością rejestrowania zaobserwowanych zjawisk, leczpolega raczej na nieustannym rekonstruowaniu przeszłości przez pamiętający podmiot, grupa społecznadostarcza „ram” do zapamiętywania faktów, zmiana przynależności grupowej pociąga za sobą „rekonstrukcję”wspomnień”;

– klasy społeczne – kryzys społeczny nie polega tylko na zbyt daleko posuniętym ujednostkowieniu ale i nawyobcowaniu się ze społeczeństwa wielkich grup, klas upośledzonych, a przede wszystkim klasy robotniczej,w każdym społeczeństwie istnieje pewien zespół ogólnie uznanych wartości, ale dostęp do nich nie jest dlawszystkich jednakowo otwarty i bywają wielkie grupy ludzkie zmuszone „okresowo opuszczaćspołeczeństwo”, problem zróżnicowania społecznego nie leży w sferze stosunków produkcji, ale potrzeb i ichzaspokojenia, czyli w sferze konsumpcji;

• Zmodyfikowany durkheimizm Maussa

– postulat badania całościowych (ogólnych) faktów społecznych;

– należy docierać do społecznego konkretu – skierowanie uwagi na takie zjawiska społeczne, w których wyrażająsię równocześnie wszelkie instytucje, badać powinno się nie poszczególne zachowania ludzkie, ale systemy;

– trzeba zwracać uwagę na społeczną fizjologiczną i emocjonalną stronę człowieka.

11. Historycyzm i formalizm: przesłanki antypozytywistycznego zwrotu w socjologii.

POJĘCIE HISTORYCYZMU

• używano tego pojęcia w celu oznaczenia każdej opcji na rzecz uwzględnienia w rozważaniach o człowieku i życiuspołecznym kontekstu historycznego;

• był to też światopogląd oraz metoda badania zjawisk społecznych (filozoficzny i metodologiczny);

• absolutny historycyzm (J. Topolski):

– żadnego faktu ludzkiego świata nie da się wytłumaczyć tak długo, jak długo będzie się go traktować jak cośniezmiennego i danego raz na zawsze;

– życie historyczne to całość – pytanie o miejsce badanego faktu w czasie i przestrzeni całości;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 1 9 / 4 1

– badanie rzeczywistości historycznej, które pozwala na poznanie jedynego w swoim rodzaju obliczaindywiduum (wyczucie i badanie indywidualizmu);

– zatarcie granicy między podmiotem a przedmiotem badania (humanistyka) – pojęcia światopoglądu, rozumuhistorycznego;

– poznanie świata człowieka wymaga swoistych procedur (Verstehen);

– relatywizm historyczny – sensowne wypowiadanie się o czymkolwiek wymaga brania pod uwagę kontekstu.

FILOZOFIA ROZUMU HISTORYCZNEGO DILTHEYA

• punktem wyjścia jego filozofii było podchodzenie do faktów bez jakichkolwiek metafizycznych założeń na ichtemat;

• najcięższym grzechem czerpiącej z pozytywizmu humanistyki jest przystępowanie do badania faktów z przyjętymiz góry założeniami;

• humanistyka musi być inna niż przyrodoznawstwo, fakty społeczne nie nadają się do poznawania w sposóbprzyrodniczy;

• wyodrębnił dwie grupy nauk: nauki o przyrodzie i „nauki o duchu” (Geistewissenschaften, obejmowały onehistorię, ekonomię, prawo, politykę, religioznawstwo, sztukę, filozofię i psychologię, socjologię zaliczył dohistoriografii);

• nauki humanistyczne powinny się zwrócić w stronę życia, które wiąże się z pojęciem przeżycia, jednostki sąpsychologicznymi całościami, najważniejsza nauką jest więc psychologia;

• życie ulega obiektywizacji wytwarzając względnie trwałe struktury wzajemnego oddziaływania między ludźmi wpostaci systemów kulturowych (religia, sztuka, filozofia, nauka, prawo itd.) oraz zewnętrznych organizacjispołecznych (rodzina, państwo, Kościół itd.).

OD HISTORII DO NAUKI O KULTURZE: RICKERT

• jego nauczycielem był Wilhelm Windelband (1848-1915), który rozróżnił nauki na nomotetyczne (generalizują) iidiograficzne (indywidualizują rzeczywistość);

• rzeczywistość jest jedna, choć wieloaspektowa: metod jej badania może być wiele (dwoma biegunami mogą byćprzyrodoznawstwo i historia);

• wprowadził pojęcie odniesienia do wartości (Wertbeziehung) – ma pomagać odróżnieniu metody naukhistorycznych i metody przyrodoznawstwa i służyć wyróżnianiu zasługujących na uwagę indywidualności znieprzebranej masy faktów jednostkowych;

• nauki o kulturze – określenie nauk historycznych, kultura to sfera wartości.

12. Niemieckie projekty socjologii humanistycznej.

POJĘCIE SOCJOLOGII HUMANISTYCZNEJ

• poza Polską nurt ten opisywany jest głównie jako socjologia rozumiejąca;

• antynaturalizm – odrzuca pogląd, że rzeczywistość społeczna jest po prostu częścią przyrody, nie może być badanatak jak przyroda;

• jest interakcjonistyczna – społeczeństwo nie jest ani zewnętrzną względem jednostek całościom, ani sumą cechjednostkowych, społeczeństwa stają się w toku interakcji społecznej;

• interesuje się wyłącznie takimi wzajemnymi oddziaływaniami jednostek, którym towarzyszy przynajmniejzalążkowa świadomość, interakcja zachodzi jedynie wtedy gdy jednostka uwzględnia w swoim działaniu możliwereakcje innych ludzi i stara się na nie wpłynąć;

• metody socjologii muszą zapewniać dotarcie do tego, czym ludzie kierują się w swoich działaniach, socjolog musite działania rozumieć i umieć je interpretować.

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 2 0 / 4 1

„ELEKTRYCZNA SYNTEZA” TONNIESA

(1855-1936), autor Wspólnoty i stowarzyszenia, Tomasz Hobbes i jego życie;

• są trzy możliwe poglądy na życie społeczne: biologiczny, psychologiczny i socjologiczny (biologia społeczna,czyli antropologia, psychologia społeczna i socjologia);

• dla socjologii charakterystyczne miało być skupienie się na faktach, które nazwał faktami wzajemnego uznania(strony stosunku społecznego są świadome, afirmują swój związek), bada społeczne fakty, ich motywy;

• posługiwał się pojęciem wymiany (Tausch) jako prostego stosunku społecznego, każde współżycie jest wymianąświadczeń i zachęt między jednostkami, żadnych zjawisk nie można opisywać bez odwoływania się do woli(postaw jednostek);

• jego psychologia sprowadzała się do przekonania, że to co społeczne emanuje z ludzkiego chcenia, z intencjizwiązania się z innymi, z woli pospólnej – psychologiczne wyjaśnienie miało być więc poszukiwaniem aktów woliu podłoża faktów społecznych;

• rzeczywistość społeczna istnieje tylko o tyle o ile jest postrzegana i odczuwana – oznacza to, że tylko od„wewnątrz” możemy rozumieć życie społeczne ludzi (zerwanie z wszelkimi formami organicyzmu);

• człowiek nie jest istotą ani wyłącznie racjonalną, ani też nie zdolną do racjonalnego myślenia i działania, naturaczłowieka jest więc dwoista, istnieją dwa rodzaje woli: organiczna (Wesenwille), płynąca ostatecznie z nietkniętejprzez refleksję głębi ludzkiej psychiki, oraz arbitralna (Kürwille), którą poprzedza namysł i kalkulacja (nazywanatakże wolą racjonalną), oba rodzaje woli są powodem nawiązywania i podtrzymywania stosunków społecznych,ale są to różne stosunki;

• przeciwstawił wspólnotę (Gemeinschaft), łączącą ludzi na zasadzie naturalnej i spontanicznej bliskościemocjonalnej (np. więzy rodzinne, łączy osoby), w której głównym czynnikiem kontroli społecznej są zwyczaj itradycja i stowarzyszenie (Gesselschaft), które charakteryzuje się wyrachowaniem, umową, wymianą wymiernychkorzyści (łączy role społeczne), czynnikiem kontroli jest opinia publiczna i sformalizowane prawo.

„SOCJOLOGICZNY IMPRESJONIZM” SIMMLA

(1858-1918), autor m.in. Socjologia, Podstawowe zagadnienia socjologii. Jednostka a społeczeństwo, Filozofia pieniądza

• nie uważał socjologii za lepsze i jedyne możliwe podejście do rzeczywistości;

• był radykalny w sprawie ograniczenia przedmiotu socjologii – nie musi i nie może zajmować się społeczeństwem(w znaczeniu: zespół uspołecznionych jednostek, materiał ludzki ukształtowany przez całość rzeczywistościhistorycznej) jako Gesselschaft, ale Vergesellschaftung, czyli nieustający proces wzajemnego oddziaływaniapomiędzy jednostkami (centralnym pojęciem stała się więc interakcja);

• przedmiotem zainteresowań nie fakty społeczne i nie nawet fakty interakcji, ale tylko pewna ich strona (forma) –socjolog nie pyta o motywy działania jednostek i pozastawia na boku konteksty historyczne badanego zjawiska;

• uważał jednak, że zjawiska psychiczne są koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem zachodzenia zjawiskspołecznych;

• interakcji niezbędna jest wzajemność – większość stosunków między ludźmi jest więc wymianą, wszystkie innezjawiska społeczne (język, normy itd.) są wobec interakcji wtórne.

SOCJOLOGIA ROZUMIEJĄCA MAXA WEBERA

(1864-1920), autor m.in. Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Gospodarka a społeczeństwo, Dzieła zebrane z socjologii religii i wiele innych

• świat społeczny jako chaos – historia nie ma immanentnego sensu: jest terenem starć między ludźmi i grupami wcelu osiągnięcia swoich partykularnych celów, nie znikną podziały i antagonizmy, są nie do przezwyciężenia;

• nauka uznająca ideał obiektywności wiedzy jest jedyną wyspą na oceanie namiętności ludzkich;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 2 1 / 4 1

• nauka musi się wystrzegać sądów wartościujących, ale musi odnosić się do wartości (za Rickertem), na poziomiewyboru tematu i formułowania problemu badawczego postulat obiektywności nauk społecznych nie znajdujezastosowania;

• typ idealny – nie ma charakteru wartościującego, idealny to tylko to co nierealne, a nie co doskonałe, nie odkrywasię go w empirycznej realności, tworzy się go żeby ją badać i rozumieć, nie będzie on nigdy rzeczywistością;

• działania jednostek – działanie znaczące, społeczne, był programowym i metodologicznym indywidualistą, niepotrzebował więc w zasadzie pojecie społeczeństwa (dla niego wszelkie zbiorowości mówiły o faktycznymspołecznym działaniu jednostek;

• są dwa rodzaje rozumienia działań społecznych:

• rozumienie bezpośrednie – chodzi o sytuacje, w których jesteśmy w stanie pojąć znaczenie działań innych ludzi namocy swego rodzaju oczywistości, po prostu obserwując czyjeś działanie, wiemy, co ono znaczy, bezpodejmowania skomplikowanych operacji intelektualnych (np. mimika ludzka, operacje matematyczne itp.);

• rozumienie wyjaśniające – wyższy szczebel poznania, odpowiadającym nie tylko na pytanie co?, ale takżedlaczego?, poznanie przyczyn, motywów.

• wyróżnił cztery rodzaje działań społecznych:

– tradycjonalne – podejmowane pod wpływem utrwalonych nawyków, z zalążkową przynajmniej świadomością,że jest to pożądane;

– afektywne – podstawą są uczucia nakazujące działać bez względu na skutki;

– celoworacjonalne – świadomy wybór celów i środków;

– wartościoworacjonalne – świadomy dobór środków do osiągnięcia celu, który nie podlega deliberacji i niezmienia się nawet w trudnych okolicznościach.

• ogólny schemat zmiany społecznej był bezkierunkowy, może pojawić się charyzmatyczny przywódca, którywytrąci społeczeństwo z ustalonych kolein, charyzma ulega z czasem rutynizacji i oparte na niej panowaniezmienia się w panowanie tradycjonalne lub racjonalne;

• biurokracja – nie ma zabarwienia negatywnego, jest to racjonalna organizacja działalności ludzkiej, zastępującarządy osób rządami bezosobowych zasad;

• pojęcie klasy odnosi się do sytuacji ekonomicznej jednostki, ale chodzi tu bardziej o jej szanse na rynku, nie stanposiadania, odrzuca marksistowską teorię obiektywnego interesu klasowego, podział na klasy nie jest teżnajważniejszym podziałem;

• stan – odnosi się do zróżnicowania ludzi pod względem konsumpcji, stylu życia, prestiżu;

• partia – odnosi się do zróżnicowania pod względem udziału we władzy politycznej i wpływu na politycznedziałania innych obywateli.

SOCJOLOGIA FENOMOLOGICZNA

• Edmund Husserl (1859-1938) – twórca filozofii fenomenologicznej, Alfred Vierkandt (1867-1953), MaxScheller (1874-1928), Theodor Litt (1880-1962);

• rzeczywistość społeczna ma charakter duchowy, świadomość konstytuuje społeczeństwo;

• Alfred Schütz (1899-1959):

– przesunął ośrodek zainteresowania z kwestii metodologicznej, na kwestię ontologiczną, badacz ma doczynienia nie z rzeczami ile ze znaczeniami;

– należy badać tylko i wyłącznie świadomość, interesował go świat przed- i pozanaukowo przeżywany;

– postulat adekwatności – terminy jakimi posługuje się badacz powinny być jak najbliżej terminów używanychprzez uczestników świata badanego.

13. Materializm historyczny po Marksie a socjologia

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 2 2 / 4 1

PRZYCZYNY IZOLACJI MARKSIZMU I SOCJOLOGII

• oba kierunki zwalczały woluntaryzm w myśleniu o zjawiskach społecznych, miały być narzędziem rekonstrukcjispołecznej na wielką skalę i tworzyły swoistą kontrkulturę, miały też wspólnych protoplastów;

• współczesna Marksowi socjologia była zdecydowanie „burżuazyjna” (domagali się reformy a nie zniesieniakapitalizmu);

• socjologia zmierzała do ukonstytuowania się w niezależną naukę „pozytywną” maksymalnie wyspecjalizowaną,marksiści dążyli do przebudowy całokształtu wiedzy społecznej;

• marksizm był doktryną aktywności i uczestnictwa, „partyjną”, socjologia była zorientowana na zewnętrzną iobiektywną obserwację procesów społecznych

TAK ZWANY MARKSIZM II MIĘDZYNARODÓWKI

• Eduard Berenstein (1850-1932), Karl Kautsky (1854-1938), Gieorgij W. Plechanow (1856-1918), HeinrichCunow (1862-1936), Max Adler (1873-1937), Rudolf Hilferding (1877-1941), Otto Bauer (1881-1938);

• uważali, że historia ludzkości stanowi tylko szczególny przypadek historii istot żywych, rządzący się własnymiprawami, które jednak związane są z ogólnymi prawami żywej przyrody (rodzaj pozytywizmu);

POZYTYWNY PRZYKŁAD SOCJOLOGII MARKSISTOWSKIEJ: LUDWIK KRZYWICKI

• uważał, że rozwój przybiera rozmaite drogi i kształty;

• był rzecznikiem Marksa, choć unikał dyletanctwa;

• jego oryginalna koncepcja społeczeństw terytorialnych, jakie w rozwoju dziejowym następują po społeczeństwachrodowych – społeczeństwa rodowe opierają się na bezpośrednich stosunkach człowieka z człowiekiem, podczasgdy społeczeństwa terytorialne to „ustrój spoideł przedmiotowych”, społeczeństwo terytorialne obejmujewszystkie społeczeństwa klasowe (takie w których istnieje własność prywatna);

• koncepcja podłoża historycznego – każda faza rozwoju społecznego pozostawia po sobie spuściznę, która zlewasię ze spuścizną okresów wcześniejszych, w rezultacie „istniejący porządek rzeczy tylko w pewnej mierzeodpowiada panującym siłom wytwórczym”.

MARKSIZM REWOLUCYJNY PIERWSZEJ ĆWIERCI XX WIEKU

• György Lukács (1885-1971), Karl Korsch (1886-1961), Antonio Gramsci (1891-1937);

• kluczowego znaczenia nabierały u nich zagadnienia społecznej świadomości i organizacji;

• Lenin (1870-1924) a socjologia:

– położył nacisk na rozpatrywanie społeczeństwa jako żywego organizmu w jego funkcjonowaniu i rozwoju, nabadanie faktów społecznych w ich powiązaniu wzajemnym;

– bronił dialektyki przeciwstawiając ją metafizyce;

– był zainteresowany historycznymi konkretami;

– ośrodkiem koncepcji społeczeństwa uczynił klasy i walkę klas (uznał za możliwe połączenie naukowego opisuprocesów społecznych z formułowaniem „hasła walki”);

– opowiadał się za tym aby traktować marksizm jako „oręż” konkretnej partii politycznej, występującej jakouosobienie klasy robotniczej;

• Lukácsowska krytyka socjologii:

– autor Historia i świadomość klasowa. Studia o marksistowskiej dialektyce;

– wystąpił przeciw przekonaniu, że możliwe jest istnienie obiektywnej socjologii marksistowskiej, w której sferafaktów zostałaby oddzielona od sfery wartości;

– w warunkach gospodarki kapitalistycznej, której mechanizmy pozostają ukryte przed działającymi jednostkami,powstaje szczególny sposób myślenia czyniący z wszelkich ludzkich wytworów niezależne od człowieka„rzeczy”, izolowane od siebie i niezmienne, świat ulega uprzedmiotowieniu;

– tym co odróżnia marksizm od nauki mieszczańskiej jest punkt widzenia całości, która ma być głównymprzedmiotem wiedzy społecznej, musi być rekonstruowana drogą długiej i skomplikowanej pracy myślowej(nie obserwacji);

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 2 3 / 4 1

– prawdziwa analiza historyczna zaczyna się dopiero wtedy gdy zaczynamy operować pojęciem całości – gdypróbujemy zinterpretować zaobserwowane zjawiska w kontekście określonej formacjispołeczno-ekonomicznej.

• Gramsciego krytyka socjologii:

– radykalny krytyk pozytywizmu (zwłaszcza jego odmiany określanej jako „marksizm II Międzynarodówki”);

– zwrócił się przeciwko filozoficznemu materializmowi, jako relikcie myślenia religijnego;

– wypowiadał się przeciw determinizmowi;

– socjologia była uosobieniem wszystkich grzechów krytykowanego przezeń światopoglądu.

O TAK ZWANYM ZACHODNIM MARKSIZMIE

• byli to przede wszystkim intelektualiści, których radykalizm przejawiał się raczej w słowach nie w czynach;

• odrzucenie milenarystycznej wiary w proletariat i jego misję dziejową;

• to jedynie pewna liczba dość ogólnych przeświadczeń;

• teoria krytyczna szkoły frankfurckiej:

– Max Horkheimer (1895-1973), Theodor Wiesengrund Adorno (1903-1969), Karl Grünberg (1861-1940),Erich Fromm (1900-1980);

– porzuceni koncepcji walki klas;

– krytyka polegała na zdecydowanie negatywnej ocenie status quo i obsesyjnym wykazywaniu jego niezgodnościz ludzkimi potrzebami, chodziło o gruntowną zmianę świadomości teoretycznej, rozumianą przy tym jakopoczątek wielkiej zmiany społecznej, której kierunek wyrażało powtarzane nieustannie hasło emancypacji;

– byli szeroko wykształceni i mieli wszechstronne zainteresowania;

– krytykowali m.in. pozytywizm, współczesność;

– byli zafascynowani psychoanalizą – pokazywali mechanizmy kształtowania się względnie trwałego i opornegona zmianę charakteru społecznego, szczególną rolę rodziny jako medium pomiędzy strukturą społeczną aosobowością jednostki, rozziew miedzy deklaracjami badanych jednostek a głębszymi cechami ich osobowościoraz zależności między stosunkami zniewolenia a cechami psychicznymi podlegających mu jednostek, którenie tylko poddają się zewnętrznemu przymusowi, ale i zaspokajają w ten sposób swoje utajone potrzebypsychologiczne wykształcone przez socjalizację w zorganizowanej w sposób autorytarny rodzinie.

SOCJOLOGIA MANNHEIMA

• zajmował się kryzysem kultury – jego zdanie wstrząsy i rewolucje XX wieku są symptomami nie przejściowegoniepokoju, ale radykalnych zmian strukturalnych we wszystkich dziedzinach życia, u źródeł kryzysu znajduje siędezintegracja społeczna;

• idea polityki naukowej – powołanie nauk społecznych wykracza poza bramy uniwersytetów;

• koncepcja wiedzy społecznej – wiedza ścisła, ale odmiennej od przyrodoznawstwa, cechą tej socjologii był holizm;

• próbował wyjaśniać także naturę myślenia – przezwyciężał „nominalizm” sprowadzający rozwój myśli doizolowanych aktów myślenia pojedynczych jednostek i „realizm” traktujący jego rozwój jako absolutnieniezależny od historycznego czasu i społecznej przestrzeni;

• prowadził także dialog z marksizmem – nie godził się, że kluczowe znaczenie mają podziały i konflikty klasowe,uprzywilejowanie proletariatu.

14. Pragmatyzm społeczny

• do spopularyzowania nowej nauki i przystosowania jej do tradycji lokalnej silnie zabarwionej indywidualizmem iwoluntaryzmem przyczynili się m.in. William Graham Sumner (1840-1910), Albion Woodbury Small(1854-1926);

PRAGMATYZM A MYŚL SPOŁECZNA

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 2 4 / 4 1

• William James (1842-1910) – idea otwartego świata, w którym została naturalizowana niepewność, wybór,hipoteza, nowość i możliwość – destrukcja spenceryzmu, stworzył koncepcję człowieka jako podmiotu działającego,nie zaś tylko przedmiotu podlegającego prawom natury i co najwyżej obserwującego niezależnie od niego procesy;

• człowiek staje się tym, czym jest, w procesie interakcji ze środowiskiem, którego częścią są inne żywe organizmy;

• pragmatyzm był indywidualizmem (jego rzecznicy odrzucali możliwość pojmowania społeczeństwa inaczej niż jakozbioru oddziałujących na siebie jednostek).

PSYCHOLOGIA JAMESA

• jego rola jako inicjatora oryginalnego kierunku myśli socjologicznej polega na tym, że uczynił on problememjednostkę ludzką uczestniczącą w procesie społecznej interakcji;

• badanie procesów społecznych musi być zarazem badaniem procesu stawania się jednostki ludzkiej, która dopiero wprocesie interakcji zdobywa swe zasadnicze własności;

• dostarczył kategorii kluczowych do takich badań – przede wszystkim pojęcia jaźni społecznej (social self) –nieprzerwany proces tworzenia się poczucia jednostkowej tożsamości poprzez interakcje z innymi, człowiek jestzarówno podmiotem poznającym („ja podmiotowe”, I) i przedmiotem poznawczym („ja empiryczne”, me);

• uważał, że instynkty zanikają w miarę kształtowania się nawyków.

DEWAY JAKO TWÓRCA PRAGMATYZMU SPOŁECZNEGO

• wespół z Angellem, Moore'em, Meadem stworzyli tzw. funkcjonalizm psychologiczny:

• rozpatrywanie działalności organizmu jako całościowego procesu, którego rozbiór na pojedyncze elementy prowadzinieuchronnie do deformacji opisu zachowania ludzkiego;

• procesy psychiczne nie mogą być zadowalająco wyjaśnione dopóki ujmuje się je niezależnie od funkcjonowaniaorganizmu jako całości, a także wzajemnego oddziaływania organizmu i środowiska;

• rozpatrywanie ludzkiego doświadczenia i zachowania z punktu widzenia funkcji, jakie poszczególne reakcjeorganizmu pełnią w procesie przystosowania się do środowiska i sprawowania kontroli nad nim.

• środowisko – zarówno przyrodnicze (nie jest ludziom po prostu dane, lecz stanowi rezultat ich własnej działalności,która ma charakter społeczny) i społeczne;

• nawyk – siła konserwatywna, umożliwia istnienie społeczeństwa przez utrzymywaniu się wszystkiego na swoimmiejscu, jest wyuczony, ale zmienny i plastyczny (lepszym pojęciem byłoby „postawa”);

• zachowanie jednostki kształtuje się w toku wzajemnego oddziaływania między nią a innymi jednostkami będącymiczęściami składowymi kolejnych sytuacji, nie można zapomnieć o pojęciu komunikowania się ludzi.

FILOZOFIA SPOŁECZNA COOLEYA

• idea organiczności życia społecznego – wszystko jest „aspektem”, „fazą” szerszej całości, zwrócona była przeciwkowszelkiemu „partykularyzmowi”;

• odosobniona jednostka to abstrakcja nieznana doświadczeniu, tak samo jak społeczeństwo rozpatrywane woderwaniu od jednostek;

• postawił pytanie jak wygląda owo oddziaływanie społeczeństwa i jednostki („interpenetracja”), jedyną drogą uczeniasię jest komunikowanie się z innym ludźmi;

• również rozwój osobowości odbywa się przez komunikowanie (środki są różnorodne, ale najważniejszy jest język);

• mechanizm kształtowanej ludzkiej jaźni nie jest jednolity – jego podstawowym elementem jest fenomen jaźniodzwierciedlonej (looking-glass-self) – człowiek nabywa przekonania o swoi ja, wyobrażając sobie, jak widzą goinni;

• różnice psychiczne między jednostkami są wytłumaczalne nie przez biologiczną dziedziczność, lecz przez różnicemiędzy systemami komunikowania się w jakich żyły i żyją;

• koncepcja grup pierwotnych – rodzina, grupa rówieśnicza, sąsiedztwo, społeczność lokalna, stosunki osobiste,współpraca, mają zasadniczy wpływ na kształtowanie się społecznej natury oraz ideałów jednostki;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 2 5 / 4 1

• głównym rysem obserwowalnej przez niego ewolucji jest depersonalizacja stosunków między ludzkich przy ichjednoczesnym rozszerzaniu się i zwielokrotnianiu;

• w życiu społecznym doniosłe znaczenie mają zjawiska bezosobowe – np. język, mit, tradycja, opinia publiczna;

• organizacja społeczna – wszelka obiektywizacja (interpersonalizacja) ludzkich wyobrażeń, ideałów i dążności,prowadząca do ich utrwalenia poza granicami życia osobniczego i powiązania w „bezosobowy” system zdolny dodalszej ewolucji bez udziału swoich bezpośrednich twórców;

• podstawowe kategorie służące do analizy tego kompleksu zjawisk to opinia publiczna („kooperatywna działalnośćwielu umysłów”), instytucja („określona i utrwalona faza” opinii), klasa (grupa o swoistej funkcji wspołeczeństwie) i komunikowanie się;

• państwo to organ opinii publicznej i arbiter w sporach między klasami;

• skoro proces społeczny jest organiczną jednią, nie wolno – nawet w celach badawczych – dzielić go na części,musimy dążyć przede wszystkim do rozumienia osób (tylko przez wyobraźnię i introspekcję empatyczną.

SOCJOLOGIA THOMASA

• zachowania społeczne należy tłumaczyć historycznie i społecznie, nie biologicznie;

• kontrola – wszystko cokolwiek umożliwia lub ułatwia człowiekowi panowanie nad środowiskiem przyrodniczym ispołecznych (pozwala eliminować zjawiska przeszkadzające w adaptacji);

• kryzys – jakiekolwiek zakłócenie ustalonych nawyków, każde wydarzenie lub szereg wydarzeń wytrącającychczłowieka z bezrefleksyjnej rutyny i zmuszający do szukania nowych rozwiązań które z czasem też ulegnąrutynizacji, stając się nowymi nawykam trwającymi aż do pojawienia się nowego kryzysu;

• zagadnieniem najważniejszym jest zmiana społeczna, odbywająca się przez kryzysy zakłócające działanienawyków i zmuszające do szukania nowych form adaptacji, jej wyjaśnienie wymaga jednoczesnego uwzględnieniaobiektywnych warunków i świadomej działalności ludzkiej, społecznej i jednostkowej strony procesu czy teżwartości, postaw, kultury i osobowości;

• Chłop polski w Europie i Ameryce ze Znanieckim:

– nauka społeczna powinna opierać się na metodycznie prowadzonych badaniach;

– kierować się określona koncepcją procesu społecznego jako całości;

– rozpatrywać wszelkie fakty w ich powiązaniu z innymi faktami, z kulturą jako całością;

– przyjąć założenie, że wpływ warunków na jednostki i odwrotnie, wymaga dopiero zbadania, można bowiembyć jedynie pewnym, że nie mamy do czynienia z prostą zależnością, ale skomplikowanych procesemwzajemnego oddziaływania.

• wartości – obiektywne kulturowe elementy życia społecznego;

• postawy – subiektywne cech charakterystyczne członków grupy społecznej;

• osobowość ludzka to czynnik rozwoju społecznego, jest także jego rezultatem;

• socjologia ma być nauką o wartościach społecznych (wyłączanie te aspekty rzeczywistości społecznej, które wdanym momencie w danej grupie uzyskują znaczenie dzięki odnoszącym się do nich postawom ludzkim);

• dezorientacja społeczna – zmniejszenie wpływu istniejących norm postępowania na poszczególnych członkówgrupy;

• reorganizacja społeczna – stworzenie nowych schematów zachowania, które zastąpią lub zmodyfikują dawne ilepiej będą odpowiadały zmienionym postawom.

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA MEADA

(1863-1931), autor m.in. Umysł, osobowość i społeczeństwo

• „behawioryzm społeczny” - odrzucał możliwość przypisywania jednostkom ludzkim jako takim jakichkolwiekjakości psychicznych (poza komunikowaniem się psychika w ogóle nie istnieje), wypowiadał się przeciwkowszelkiemu dualizmowi zakładającemu istnienie świadomości jako zjawiska należącego do jakiegoś innego

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 2 6 / 4 1

porządku niż fakty fizyczne, oponował przeciwko mechanistycznemu modelowi interakcji między jednostkami,nauka ma zawsze do czynienia z procesami, nigdy zaś ze stanami;

• gest – najprostszy i pierwsza droga wzajemnego oddziaływania organizmów i wzajemnego dostosowania swychczynności, każdy ruch organizmu wywołujący reakcję przystosowawczą ze strony innego organizmu(instynktowa);

• przejście od gestu do symbolu (np. język) – pojawienie się interakcji symbolicznej to powstanie stosunkówspołecznych, cztery zasadnicze wymiary:

– kształtowanie się języka;

– powstawanie myślenia abstrakcyjnego, umysłu;

– stawanie się działającego podmiotu przedmiotem dla samego siebie, powstawanie jaźni;

– kształtowanie się instytucji społecznych.

• trzy rodzaje kontroli:

– jednostki nad sobą;

– społeczeństwa nad własnym rozwojem;

– społeczeństwa nad swoim środowiskiem przyrodniczym.15. Amerykańska socjologia opisowa

• podstawowa rola socjologii polegała nie na budowie nowych systemów teoretycznych, miała być ona„eksperymentalna”, miała charakter ateoretyczny.

15. Amerykańska socjologia opisowa

• podjęli temat społeczności lokalnej (community) – ma terytorium, interakcje społeczne, trwałe więzi międzyczłonkami, wzorem było kształtujące ducha publicznego i ducha kultury amerykańskiej, miasteczko;

• społeczność lokalna jest jakby mikrokosmosem, a występujące w niej zjawiska i procesy mają charakter mniej lubbardziej uniwersalny – metodologiczny wzór monografii antropologicznej;

• orientacja typologiczna – ujmowanie badanych społeczności jako reprezentacji szerszych kategorii stosunków czyteż grup ludzkich, połączone zwykle z umieszczaniem ich w określonych punktach skali (wieś-miasto, grupapierwotna-wtórna, lokalizm-kosmopolityzm itp.);

• orientacja ekologiczna – uprzywilejowanie badań społeczności lokalnej z punktu widzenia wpływu, jaki na jejstrukturę i rozwój wywiera środowisko przyrodnicze;

• orientacja funkcjonalnostrukturalna – szczególny nacisk na ujęcie społeczności lokalnej jako powiązanegowewnętrznie systemu.

SZKOŁA CHICAGOWSKA: BADANIA MIASTA I URBANIZACJI

• grupa badaczy skupionych wokół Roberta Ezry Parka (1864-1944);

• głównym przedmiotem badań było miasto (szczególnie Chicago) – socjologia urbanistyczna;

• najlepszą metodą była dla nich metoda monograficzna (case study).

KONCEPCJE TEORETYCZNE PARKA

• celem jego pracy nie było stworzenie jeszcze jednego systemu wiedzy społecznej, ale podsumowanie tego, co ożyciu społecznym wiadomo i co może być najbardziej przydatne przy wzbogacaniu dostępnego zasobu wiedzy;

• społeczeństwa mają dwa aspekty: community i society;

• community – zbiorowość terytorialna, society – społeczeństwo, istnieje tam, gdzie mamy consensus, działaniezbiorowe wymaga komunikowania się jednostek i kontroli społecznej;

• konkurencja – proces najbardziej fundamentalny i powszechny jest formą interakcji bez kontaktu społecznego,właściwy zbiorowościom terytorialnym, obejmuje walkę o byt oraz konkurencję ekonomiczną, konflikt –najbardziej powszechny proces interakcji społecznej (związany jest z nim proces akomodacji, czyliprzystosowania);

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 2 7 / 4 1

• przejście od zbiorowości ekologicznej do społeczeństwa oznacza m.in. przekształcenie jednostki w osobę;

• reakcja cyrkularna – taki typ interakcji, w którym odpowiedź jednostki odtwarza symulację pochodzącą od innejjednostki i kierując ją z powrotem do niej wzmacnia jej symulację.

ŚWIAT SPOŁECZNY MAŁEGO MIASTA: MIDDLETOWN LYNDÓW

• zdecydował się rozpatrywać religijność w kontekście całokształtu życia społeczności lokalnej;

• wybrane zostało miasto Munice:

– spełniało założone przez Lynda wymogi reprezentatywności;

– było dostatecznie nieduże i homogeniczne.

• mówił o konieczności reformy nauk społecznych.

YANKEE CITY I FUNKCJONALIZM WARNERA

• interesowało go nade wszystko to, co zespala społeczność – są to wartości, systemy symboli.

SOCJOGRAFIA A ROZWÓJ MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ

• amerykańska socjologia opisowa zakwestionowała dwa dominujące do tej pory modele socjologii: jak dyscyplinyna poły filozoficznej i reformatorskiej, uprawianej bez większej refleksji teoretycznej i metodologicznej;

• miała odpowiadać standardom nauki akademickiej, nie zatracając wrażliwości na dramaty współczesnegospołeczeństwa;

16. Horyzonty antropologii społecznej

DYFUZJONIZM

• nazwa jest nadawana wielu różnym koncepcjom:

– dyfuzjonizm jako orientacja badawcza – Friedrich Ratzel (1844-1904) – uwydatnienie różnicującego wpływuśrodowiska geograficznego na kulturę;

– jego kontynuatorem był Leo Frobenius (1873-1938) – podjął problem nie tylko oddzielnych elementówkultury, ale całych ich zespołów;

– najbardziej reprezentatywnymi rzecznikami dyfuzjonistycznej metodologii byli Fritz Graebner (1877-1934) iBernhard Ankermann (1859-1943) – pojęcie kręgów kulturowych (ograniczonej liczby „kulturzasadniczych”, których oddziaływania wzajemne pozwalają wyjaśnić rozwój kultury ludzkiej;

– pomysły Graebnera rozwinięte zostały w tzw. szkole wiedeńskiej o. Wilhelma Schmidta (1868-1954) –rozwinął teorię kręgów kulturowych i nadał jej rangę teorii, której przedmiotem była kultura na całejpowierzchni globu, traktowana w swoich konkretnych przejawach jako rezultat rozszerzania się i krzyżowaniaograniczonej liczby kręgów zasadniczych;

– w Anglii skrajny wyraz miały koncepcje Graftona Elliota Smitha (1871-1937) i Williama Jamesa Perry’ego(1887-1949) – wyprowadzili całą kulturę ze starożytnego Egiptu.

• ogólne założenia dyfuzjonizmu:

– wynalazki to coś wyjątkowego, rozwój kultury bowiem odbywa się przez powielanie z rzadka tworzonychwzorów, o dynamice kultury decyduje intensywność kontaktów (kultury izolowane skazane są na stagnację);

– badacz miał przede wszystkim badać wędrujące elementy kultury;

– kultura była więc zbiorem elementów nie „organiczną” całością, powiązanym wewnętrznie systemem;

– kultura interesowała ich jako własność zbiorowości określonych w czasie o przestrzeni, które właśnie kulturaod siebie różni (problemem nie było to, że każde społeczeństwo ma kulturę, ale to, że każde ma inną).

HISTORYZCYM: BOAS I JEGO SZKOŁA

• pisał o słabościach metody porównawczej, uważał, że badacz ma obowiązek badań terenowych, musi znać językbadanej kultury;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 2 8 / 4 1

• był najbardziej konsekwentnym krytykiem ewolucjonizmu;

• zaproponował „metodę historyczną” – badać należy fakty kulturowe nie jako ogniwa hipotetycznego ciąguewolucyjnego, ale jako elementy konkretnej kultury określonego ludu, zajmującego określony obszar ipozostającego w stosunkach oddziaływania wzajemnego z innymi ludami;

• antropologia jest nauką historyczną w tym sensie, że zajmuje się tylko indywidualnościami, czy kulturami;

• relatywizm historyczny – przekonanie o złożoności i różnorodności świata kultury (przeciw nietolerancji ietnocentryzmowi);

• występował przeciw determinizmom (zwłaszcza rasowym, geograficznym i ekonomicznym);

• za ważny problem badawczy uważał wewnętrzną integrację kultury oraz jak obcy materiał jest przez nią„przyswajany i przekształcany”;

• był inicjatorem culture and personalisty approach;

• jego „szkoła” obejmowała m.in.: Clark Wissler (1870-1947), Alfred Louis Kroeber (1876-1960), Alexander A.Goldenweiser (1880-1940), Robert Harry Lowie (1883-1957), Edward Sapir (1884-1939), Ruth FultonBenedict (1887-1948), Melville Jean Herskovits (1895-1963);

• ich wspólne cechy

– byli antropologami kulturowymi, nie społecznymi;

– byli najwyższej klasy badaczami terenowymi (szczególnie Indian północnoamerykańskich);

– odrzucili założenia antropologii ewolucjonistycznej;

– cechował ich skrajny relatywizm kulturowy;

– przekonanie o społecznym powołaniu antropologii (miała kształtować postawy zwykłych ludzi,upowszechniając zrozumienie i tolerancję);

– antropologia powinna być nauką historyczną, a nie ustalać coś co miałoby powszechne zastosowanie;

– każda kultura tworzy określoną konfigurację (ma swoisty wzór, czy styl).

• Kroeber rozwinął pogląd na kulturę, który zawierał odmowę zajmowania się indywiduum oraz propozycjęwyjaśniania zjawisk kulturowych za pomocą innych zjawisk kulturowych;

• Sapir zarysował natomiast ideę antropologii kulturowej jako nauki w istocie psychologicznej, kultura jest fikcjąjeśli rozpatruje się ją w oderwaniu od uczestniczącej w niej jednostki.

FUNKCJONALZIM

• funkcjonalistyczna antropologia społeczna powstała w Anglii za sprawą Alfreda R. Radcliffe-Browna(1881-1955) i Bronisława Malinowskiego (1884-1942);

• termin ten oznacza:

– teorię społeczeństwa i kultury preferującą pewien sposób wyjaśnień;

– schemat pojęciowy umożliwiający spójny opis rzeczywistości;

– metodę badawczą, która bywała stosowana bez jasno sformułowanej teorii i przy użyciu tradycyjnego języka.

• uczeni nazywali się antropologami społecznymi, w celu uwydatnienia, że reprezentują wyodrębnioną dyscyplinę,w której problemy socjologii ogólnej są pojmowane w badaniach nad społeczeństwami prymitywnymi;

• funkcjonalizm jako „socjologizm”: Radcliffe-Brown:

– reprezentował odmianę „strukturalistyczną”;

– trzy zasadnicze aspekty każdego systemu społecznego to struktura społeczna (najważniejszy), ogółspołecznych praktyk, szczególne sposoby myślenia i odczuwania;

– w późniejszych okresach działalności strukturę określał jako relacje między osobami, grającymi role społeczne,utrzymywanie jedności, harmonii i zwartości między nimi;

– organizacja – pojęcie odnosiło się do układu czynności – układ dwóch lub więcej osób – czynności, które sąprzystosowane do połączonej, złożonej działalności;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 2 9 / 4 1

– instytucja – ustalony, społecznie uznany system norm i wzorów postępowania odnoszących się do jakiegośaspektu życia społecznego.

• funkcjonalizm jako „psychologizm”: Malinowski:

– walory jego monografii to: niezwykła wszechstronność, nastawienie na odkrycie logiki w działaniu dzikich,krytycyzm wobec źródeł informacji;

– punktem wyjścia jego teorii był organizm biologiczny posiadający zespół trwałych potrzeb (wrodzonychpredyspozycji) – metabolizm, reprodukcja, odpowiednie warunki fizyczne, bezpieczeństwo, ruchliwość, rozwóji zdrowie;

– kultura jest ogromnym aparatem dla zaspokojenia tych potrzeb;

– proces zaspokajania potrzeb biologicznych wytwarza nową kategorię potrzeb (instrumentalne) – kulturowyzestaw narzędzi i dóbr musi być wyprodukowany, wykorzystywany, utrzymywany i zastąpiony nowymiwytworami, zachowanie ludzkie pod względem jego technicznych, zwyczajowych, prawnych, czy morulachnakazów musi być skodyfikowane, uregulowane w działaniu i zaopatrzone w sankcje, materiał ludzki, dziękiktóremu każda instytucja utrzymuje się musi być odnawiany, kształtowany i ćwiczony, w ramach każdejinstytucji władza musi być określona i musi dysponować środkami zapewniający mu pełne wykonywanie jejpoleceń – zaspokajaniu tych potrzeb służą gospodarka, kontrola społeczna, wykształcenie, organizacjapolityczna;

– są jeszcze potrzeby „pochodne”, potrzeby integratywne – nauka, magia, mit, religia i sztuka;

– instytucje – grupa ludzi połączonych ze sobą w celu zrealizowani prostego lub złożonego działania, posiadawyposażenie materialne i techniczne, podstawę jej działalności stanowi dokładnie określony status prawny lubzwyczajowy, przedstawiony w formie językowej w mitach, legendach, regułach, maksymach.

• poza funkcjonalistyczną ortodoksją: Edward Evan Evans-Pritchard (1902-1973):

– podjął problem abstrakcji – dla niego oznacza albo uczynienie przedmiotem badań jedynie szczególnej iograniczonej części życia społecznego oraz uwzględnienie reszty tylko o tyle, o ile wiąże się ona ściśle zwybranym przedmiotem, albo analizę strukturalną kombinowania abstrakcji wyprowadzonych z życiaspołecznego;

– krytykował skłonność Malinowskiego do budowania generalizacji na temat życia społecznego na podstawiefaktów wziętych z jednego izolowanego społeczeństwa;

– zorientował swój funkcjonalizm na problematykę tzw. kultury subiektywnej – zjawiskowe cechy kultury ispołeczeństwa są dla niego manifestacjami czynników subiektywnych (interesował a go więc takżeświadomość).

PSYCHOKULTURALIZM

• pierwszą wybitną pracą antropologiczną, w której podjęta został próba psychologicznej charakterystyki kulturybyła książka Ruth Benedict Wzory kultury;

• Freuda, który byłby do zaakceptowania przez antropologów kultury tworzyli twórcy tzw. neopsychoanalizy:Karen Horney (1885-1952), Harry Stack Sullivan (1892-1949) i Erich Fromm (1900-1980);

• szczególne znaczenie miały także prace Abrama Kardniera (1891-1981), który dokonał radykalnej rewizjifreudyzmu: odrzucił instynktywizm, uniwersalizm i ewolucjonizm oraz koncepcję kultury jako czynnika represji:

– położył nacisk na „adaptacyjny” aspekt teorii Freuda: podstawowe cechy psychiki ludzkiej wytwarzają się wprocesie przystosowania się jednostki do warunków i wymogów środowiska społecznego;

– w każdym społeczeństwie istnieje tzw. osobowość podstawowa wspólna wszystkim lub przynajmniejwiększości członków i zharmonizowanej z jego instytucjami;

– instytucje pierwotne – obejmują nade wszystko praktyki socjalizacji młodego pokolenia, determinujązasadnicze cechy psychiczne poddanych ich działaniu jednostek;

– instytucje wtórne – wytwarzane są przez osobowość podstawową na drodze „projekcji” i „racjonalizacji”,odnosi się do działania jednostek na środowisko społeczne;

• Ralph Linton (1893-1953):

– żadna jednostka nie zna i nie może znać całości kultury, w jakiej uczestniczy;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 3 0 / 4 1

– każde społeczeństwo dzieli swych członków na różne kategorie – inne są związane z nimi oczekiwania, innepodejmują działania (uczestnictwo w kulturze jest więc uwarunkowane statusem jednostki), interesowała gowięc osobowość statusowa;

– osobowość modalna – kategoria statystyczna, jej badania wymagało skupienie uwagi na częstotliwościwystępowania pewnych cech psychicznych w danej populacji, nie wykluczał istnienia w granicach kulturywielu typów osobowości.

NEOEWOLUCJONIZM

• koncepcję jako własność gatunku ludzkiego najwcześniej zaproponował Leslie Alvin White (1900-1975):

– na rzeczywistość składają się trzy kategorie zjawisk: fizyczne, biologiczne i kulturowe (związane z homosapiens);

– posługiwanie się symbolami sprawia, że ludzie mogą się ze sobą komunikować i przekazywać doświadczenie –kultura wyposaża ludzi w niespotykaną gdzie indziej zdolność adaptacji do środowiska, jest narzędziempanowania nad światem zewnętrznym;

– ewolucja jest stopniowym zwiększaniem się ilości energii zagospodarowywanej przez człowieka – od kulturzbierackich i myśliwskich opartych na wykorzystaniu energii ludzkich organizmów aż do rewolucjiprzemysłowej i wykorzystywaniu energii pozaorganicznej;

– wraz ze wzrostem ilości zagospodarowanej energii zachodzą zmiany w całych systemie kulturowym(wykształcenie podziału pracy, własności, władzy itp.);

– wyróżnia cztery podstawowe składniki kultury: techniczny (najważniejszy), społeczny, ideologiczny ipsychologiczny;

– głosił skrajny antywoluntaryzm i antyidnywidualizm (to kultura kształtuje człowieka).

• Julian Haynes Steward (1902-1972):

– kultura to zespół środków przystosowania się do wymogów środowiska naturalnego;

– wyróżnił rozmaite poziomy kultury, szeregując instytucje według tego, czy są one „ośrodkowe” (core) czy też„peryferyjne” (peripheral) – są systemy techniczno-ekonomiczny, społeczno-polityczny, ideologiczny;

– im bardziej „peryferyjna” jest instytucja tym więcej odmian, tym mniej konieczna jest taka a nie inna jej postać(mało systemów ekonomicznych, nieskończenie wiele ideologii).

STRUKTURALIZM

• koncepcja stworzona przez Claude’a Lévi-Straussa (ur. 1908);

• piętnował kryzys w naukach społecznych (zwłaszcza antropologii) – językoznawstwo uważał za jedyną naukęspołeczną zasługującą na miano nauki i wzór do naśladowania;

• ludzkie kultury – podobnie jak języki – podlegają pewnym uniwersalnym prawom i właśnie ich odkrycie jestgłównym zadaniem antropologii;

• należy przejść od opisu niezliczonych faktów składających się na życie ludzkości do rządzących nim prawa;

• kultura jest systemem komunikacji między ludźmi;

• nieskończoną wielość obserwowalnych zjawiska sprowadzić należy do możliwie niewielu struktur elementarnych;

• należy badać to czego ludzie nie są świadomi, a co kieruje ich życiem;

• na poziomie tego co ogólne i konieczne, nie liczą się różnice indywidualne: ważne są społeczne reguły, którymwszyscy są poddani;

• ponadindywidualne reguły tworzą system, którego wszystkie elementy są współzależne.

17. Teorie cywilizacji

POJĘCIE CYWILIZACJI

• pojawiło się w drugiej połowie XVIII wieku i od tej pory jest stale obecne w naukach społecznych i myśleniupotocznym;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 3 1 / 4 1

• na początku wiązało się z ideą postępu (Morgan, Ferguson), za cywilizowane uważane przede wszystkimspołeczeństwa zachodniej Europy;

• w niemieckim Oświeceniu nacisk położono na moralny i umysłowy stopień doskonalenia się ludzkości,cywilizacja jak i kultura była stopniowalna – poszczególne społeczeństwa były mniej, lub bardziej cywilizowane.

MORFOLOGIA KULTURY SPENGLERA

• autor m.in. Zmierzchu Zachodu;

• ludzkość to bogactwo form, kultur, które do swego rozwoju nie potrzebuje żadnych innych;

• wg niego cywilizacja to tylko schyłkowa faza w rozwoju każdej kultury;

• w historii wyróżnił zaledwie osiem kultur: babilońska, egipska, hinduska, meksykańska, chińska, antyczna,zachodnioeuropejska, i rosyjska;

• kultury są organizmami – są całościami wewnętrznie zintegrowanymi, przechodzą przez analogiczny do innychorganizmów cykl życiowy;

• los człowieka może być rozumiany jedynie gdy rozpatrzy się wszystkie obszary jego działania, porównawczo;

• dzieje każdej kultury są nie kończącą się walką pomiędzy narodami, klasami jednostkami;

• przeciwstawienie kultury i cywilizacji – cywilizacja to kultura, która utraciła „duszę”, podłożem tej zmiany jestprzejście ze wsi do miasta.

ALFRED WEBER: KULTURA VERSUS CYWILIZACJA

• cywilizacja to sprawa poznawania porządku rzeczy wcześniejszego i niezależnego od ludzkiej działalności –kultura jest domeną tworzenia czegoś nowego, pozbawiona odniesienia do wspólnej dla wszystkichrzeczywistości, nie ma, jak cywilizacja, charakteru uniwersalnego;

• można mówić o jednym procesie cywilizacyjnym, ale nie o jednej cywilizacji, proces nie odznacza się doskonałąciągłością, urzeczywistnia się przez różne „organizmy historyczne”;

• proces cywilizacyjny polega na postępie rozumu (racjonalizacji świata).

TOYNBEE: STUDIUM HISTORII CYWILIZACJI

• autor monumentalnego Studium historii;

• cywilizacja – najmniejsza jednostka badań historycznych, każdy kraj okazuje się częścią większej całości, jestdynamiczna, zmienna;

• w historii wyróżniał około 20 cywilizacji, świat współczesny to cywilizacje: zachodnia, prawosławna,muzułmańska, hinduska i dalekowschodnia;

• cywilizacje nie są samotnymi wyspami, dochodzi do „spotkań cywilizacji”;

• podstawowym czynnikiem rozwoju jest działalność ludzi odpowiadających na kolejne wyzwania ze stronyśrodowiska, cywilizacja-społeczność trwa tak długo jak długo ludzie znajdują adekwatne rozwiązania nawyzwania;

• cywilizacja wymaga koniecznie przywództwa – elity wskazującej drogę, przede wszystkim ma być duchowe;

• postęp nie byłby możliwy gdyby nie był jednocześnie procesem uduchowienia, nie ma cywilizacja bez zbliżaniasię do Boga;

• cywilizacje rozwijają się także tak długo jak długo panuje harmonia w stosunkach pomiędzy masą a elitą.

INTEGRALISTYCZNA SOCJOLOGIA SOROKINA

• wierzył w kumulację wiedzy socjologicznej, stworzył jeden z nielicznych w XX wieku systemów socjologicznych;

• integralizm – uznanie wielowymiarowości świata ludzkiego, który wymaga badania na różne sposoby:empiryczny, logiczno-racjonalny, intuicyjny;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 3 2 / 4 1

• rzeczywistość społecznokulturowa zasadniczo różni się od przyrodniczej (nie można korzystać z metodbadawczych przyrodoznawstwa);

• różnica między faktami społecznymi a przyrodniczymi to różnica znaczeń i wartości;

• rzeczywistość ta jest organiczna – poszczególne części każdej trwałej społecznokulturowej całości (systemu) są odsiebie wielorako zależne, każda społeczność ma swą zasadę naczelną;

• o charakterze i dynamice społeczności decydują przede wszystkim czynniki duchowe, aspekt wewnętrzny;

• interakcjonizm – chodzi o znaczącą, nadawanie bodźcom sensu;

• podmiot działania społecznego (osobowość) jest niewyobrażalny w oderwaniu od społeczeństwa i kultury,interakcja nie da się opisać bez społecznych i kulturowych ram;

• nierozdzielna trójca:

• osobowość jako podmiot interakcji;

• społeczeństwo jako ogół oddziałujących na siebie osobowości;

• kultura jako ogół znaczeń, norm i wartości posiadanych przez oddziałujące na siebie osobowości wraz zacałokształtem środków obiektywizowania, uspołeczniani i przekazywania tych znaczeń.

• grupa społeczna jest tym bardziej spójna im bardziej charakterystyczne dla niej normy-prawa są spójne i zdolnemotywować ogół należących do niej jednostek;

• koncepcja stratyfikacji społecznej obejmowała: bogactwo, rodzaj wykonywanej pracy, status politycznoprawny iprzybierała trzy formy; kastową, stanową i klasową, odmienne nade wszystko ze względu na możliwośćmobilności społecznej;

• supersystemy społecznokulturowe – wyróżnił trzy: sensatywny, ideacyjny i idealistyczny;

• sensatywny – rzeczywistość jest postrzegana jako z istoty swej materialna i poznawalna bez reszty za pomocązmysłów i rozumu, w ideacyjnym uchodzi za duchową z natury i poznawalną jedynie drogą ponadzmysłową iponadrozumową, idealistyczny jest eklektyczny – zakłada częściowo materialny, częściowo duchowy charakter;

• kultura zachodnia zbliżyła się do typu sensatywnego i stąd jej głęboki kryzys;

• wszelka zmiana ma charakter immanentny, zaczyna się wewnątrz systemu, a od czynników zewnętrznych zależąjej tempo, głębia i przebieg.

HISTORIA A NAUKI SPOŁECZNE: SZKOŁA “ANNALES”

• Lucien Febvre (1878-1956), Marc Bloch (1886-1944), Fernand Braudel (1902-1985);

• nie można uprawiać jakiejkolwiek nauki bez teorii ogólnej (zwalczali fikcję nagich faktów);

• rozumieli, że zachodzą związki pomiędzy wszystkimi badanymi przez nauki społeczne zjawiska;

• nieuprawnione jest przypisywanie jakiejkolwiek jednej kategorii zjawisk roli zmiennej niezależnej;

• „człowiek w czasie”, którego sposoby myślenia i zachowania są ściśle związane z całokształtem zmieniających sięwarunków;

• pod powierzchnią wydarzeń historycznych kryć się muszą w miarę trwałe „struktury”, bez których poznania dziejebędą się jawić jako chaos;

• rozszerzali zakres historii – łączyli jej pracę z ekonomią, socjologią, antropologią, geografią etc.;

• cywilizacja – zobiektywizowany dorobek większej lub mniejszej części ludzkości, którego istnienie przesądza otym, że wzory myślenia i działanie należących do tej części jednostek są w znacznym stopniu jednolite;

• historia mentalności – ludzie cywilizacji oddalonych od siebie w czasie i/lub przestrzeni różnią się od siebie nietylko sposobem życia lecz również wrażliwością, poczuciem czasu, reakcjami na bodźce zewnętrzne, uczuciami isposobami ich okazywania itd.;

„FIGURACYJNA” SOCJOLOGIA ELIASA

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 3 3 / 4 1

• odrzucił ideę prawidłowości historycznej w rozwoju cywilizacji oraz założenie, że historia jest samym li tylkochaosem;

• proces cywilizacji – na poziomach jednostek, społeczności i ludzkości jako całości:

• oddala człowieka od poziomu zwierzęcej egzystencji, powodując powstanie jego „drugiej natury”, którą określałmianem habitus;

• cywilizacja nie jest stanem osiąganym przez ludzkość po długim okresie dzikości i barbarzyństwa (nie ma punktuzerowego);

• wszystkie aspekty tego procesu (psychologiczny, społeczny itd.) są jednakowo ważne.

• koncepcja człowieka – zakwestionowanie opozycji jednostki i społeczeństwa, negował wizję człowieka jakojednostki egocentrycznej i całkowicie autonomicznej, jednostka nigdy nie jest sama i w całym swym zachowaniusię pozostaje zależna od innych ludzi;

• społeczny kontekst – odrzucił dwa kluczowe pojęcia „system” oraz „interakcja”, woli on mówić o współzależności– nie jest to bowiem spotkanie jednostek-monad, nie sprowadza na poziom mikrospołeczny, jesteśmy wielorakozależni od innych ludzi i to nie tylko tych jedynie, z którymi wchodzimy w kontakt bezpośredni, widział wstosunkach między ludźmi stosunki władzy;

• często używał terminu „figuracja” dla określenia owych zmiennych układów stosunków między ludźmi.

18. Polska odmiana socjologii humanistycznej: Znaniecki

• Florian Znaniecki (1882-1958) – założyciel Instytutu Socjologicznego (1921) i „Przeglądu Socjologicznego(1930, pierwsze w Polsce pismo tego typu);

• jego system socjologiczny uważany jest zwykle za jedno z najpełniejszych sformułowań tzw. teorii czynności:

• działania społeczne ludzi wynikają z ich świadomości samych siebie (jako podmiotów) oraz ich świadomościinnych ludzi i sytuacji zewnętrznych (jako przedmiotów);

• jako podmioty ludzie działają, aby urzeczywistnić swe (subiektywne) intencje, cele, zamiary;

• używają oni odpowiednich środków, technik, procedur;

• przebieg ich działalności jest ograniczony przez nie podlegające modyfikacji warunki czy okoliczności;

• korzystając ze swej woli, czy rozumu, dokonują oni wyboru, szacunku i oceny tego, co zrobią, robią i robili;

• podejmując decyzje, odwołują się do wzorców, norm i zasad moralnych;

• wszelkie badanie stosunków społecznych wymaga zastosowania subiektywnych technik badawczych.

• Przez dziesięć pierwszych lat swej pracy naukowej zajmował się filozofią (Zagadnienie wartości w filozofii,Humanizm i poznanie, Rzeczywistość kulturowa, Upadek cywilizacji zachodniej);

• wartość – bywa oceniana dodatnio lub ujemnie względem czego podmiot zajmuje stanowisko, przyjmuje lubodrzuca, przyroda dana jest człowiekowi nie inaczej jak pod postacią wartości;

• człowiek jest istotą historyczną – wartości, z którymi ma do czynienia ulegają nieustannej zmianie;

• kultura – sfera, w której znaczenia ulegają swego rodzaju obiektywizacji;

• przedmiot uzyskuje pełną realność dopiero poprzez swe powiązanie z innymi przedmiotami, musi zostać włączonydo takiego lub innego ograniczonego systemu (inaczej nie jest możliwe jego badanie), systemy kulturowepozostają w ścisłych związkach ze środowiskiem, także powiększają się o nowe elementy;

• jego prace socjologiczne to: Wstęp do socjologii, Metoda socjologiczna, Nauki o kulturze, Prawa socjologiispołecznej, Socjologia wychowania, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Społeczna rola uczonego,Współczesne narody, Miasto w świadomości jego obywateli, Chłop polski...;

• zalecał on ujmowanie rzeczywistości społecznej ze współczynnikiem humanistycznym (reinterpretacja zjawisksocjologii naturalistycznej);

• uważał, że nie można stworzyć jednej nauki o kulturze, rzeczywistość kulturowa nie jest bowiem całościąjednolitą;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 3 4 / 4 1

• socjologia to nauka o kulturze, która zajmuje się ściśle i wyłącznie wartościami i czynnościami społecznymi wswoistym znaczeniu tego słowa, wartością społeczną jest człowiek lub zrzeszeniem rozpatrywany jako przedmiotdziałania ludzkiego; czynnościami społecznymi są czynności dążące do wywarcia wpływu na ludzi lub zrzeszenia,jest to także nauka o interacji (nie jest nauką o społeczeństwie), działy socjologii:

– teoria czynności;

– teoria stosunków społecznych;

– teoria osobników społecznych;

– teoria grup społecznych.

• rola społeczna jest systemem normatywnych stosunków między jednostką a częścią jej środowiska społecznego;

• osobowość społeczna jest dynamiczną, historyczną syntezą jej wszystkich ról społecznych;

• grupa społeczna istnieje głównie przez to, że jej członkowie uważają ją za oddzielną od reszty świata, jednostkauczestniczy w wielu grupach na raz, wyróżnił pierwotne, terytorialne, genetyczne, religijne, jednorodne (oparte napodobieństwie potrzeb) i kulturowe;

• w pracach późniejszych zaproponował przedefiniowanie „społeczeństwa” tak aby to pojęcie obejmowało rozmaitezbiorowości z krzyżującym się częściowo członkostwem, wyróżnił więc: przedpiśmienne społeczeństwoplemienne, społeczeństwo polityczne (państwo), społeczeństwo kościelne, społeczeństwo o kulturze narodowej,typem piątym może być kiedyś społeczeństwo światowe;

• uważał socjologię za naukę nomotetyczną i podkreślał jej metodologiczne podobieństwo do przyrodoznawstwa,zalecał szczególną procedurę badania systemów społecznych, którą nazwał indukcją analityczną;

• ma szerokie zasługi dla wprowadzenia do socjologii tzw metody dokumentów osobistych (np. pamiętników);

• wyróżnia on pięć źródeł materiału socjologicznego:

– osobiste doświadczenie socjologa;

– obserwacja prowadzona przez socjologa, bezpośrednia lub pośrednia;

– osobiste doświadczenie innych ludzi;

– obserwacja prowadzona przez innych ludzi;

– uogólnienia zrobione przez innych ludzi w celach naukowych lub innych.

19. Neopozytywizm w socjologii

• pozytywizm Comte’a był przede wszystkim próbą powiększania zbioru zagadnień będących przedmiotemsystematycznej refleksji naukowej;

• neopozytywizm to raczej apel o obniżenie ambicji: wyjaśnić mniej, ale lepiej;

• wyszli od abstrakcyjnego ideału nauki, przykład nauk przyrodniczych dowodził jałowości socjologii, jakąuprawiano;

• odżegnali się od całego dorobku socjologii, dla nich zaczęła się ona w XX wieku wraz z przyjściem NaukowejMetody;

• domagali się precyzji języka, krytykowali metafizykę i poszukiwanie istoty rzeczy zamiast badaniaobserwowalnych zjawisk w celu odkrycia rządzących nimi praw, uznawali przyrodoznawstwo za naukę wzorcową,fakty są obserwowalnymi z zewnątrz rzeczami, socjologia miała być nauką aksjologicznie neutralną i znajdowaćtechniczne w istocie zastosowania.

EMPIRYCZNA SOCJOLOGIA NEURATHA

• był pierwszym propagatorem neopozytywizmu w socjologii;

• droga rozwoju myśli ludzkiej prowadzi od magii, teologii, metafizyki do triumfu empirycznej Jednolitej Nauki;

• jedyną prawdziwą wiedzą (zasób powiązanych ze sobą i logicznie zgodnych praw) jest fizyka, toteż podstawąnowej Jednolitej Nauki może być tylko fizykalizm – przyjęcie właściwej fizyce strategii poznawania świata(odrzucenie wszelkiej metafizyki);

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 3 5 / 4 1

• opowiadał się w swoim programie za behawioryzmem twierdząc, że nauka zna tylko takie zachowania sięczłowieka, które mogą być obserwowane i fotografowane naukowo (odrzucał pojęcia duszy, ego, świadomości,osobowości itp.);

• krytykował socjologię humanistyczną (Webera, Sombarta, Rickerta itp.) – pozytywnymi bohaterami byli Marks iEngels;

• teoria ekstrapolacji i teoria koherencji – ośrodkowym pojęciem całości jest pojęcie zwyczaju (nawyku), badaniemich powstawania, rozpowszechniania, zmiany i ginięcia zajmuje się teoria ekstrapolacji, ponieważ z reguływszystkie zwyczaje są ze sobą powiązane te zależności bada teoria koherencji zajmująca się relacjami pomiędzyjednostkami (i grupami) oraz relacjami pomiędzy jednostkami (i grupami) a ich środowiskiem przyrodniczym.

POCZĄTKI NEOPOZYTYWIZMY W USA: LUNDBERG

• krytykował socjologię, że nie jest nauką w pełnym tego słowa znaczeniu – przyczynę widział w braku teorii, któramogłaby służyć jako oparcie dla badań empirycznych, język jest nieprecyzyjny;

• w naukowej socjologii wszystko daje się mierzyć, w przeciwnym bowiem razie stanowi byt pozorny, którym niewarto się zajmować;

• poznanie jest środkiem adaptacji człowieka do środowiska.

DALSZE LOSY NEOPOZYTYWIZMU W SOCJOLOGII

• jedynym liczącym się myślicielem, który z zapamiętaniem głosił filozofię przyrodniczych nauk społecznych byłpsycholog-behawiorysta Burrhus Frederic Skinner (1904-1990);

• przedstawicielem nowego etapu w dziejach socjologicznego neopozytywizmu był Paul Felix Lazarsfeld(1901-1976):

• był powściągliwy, opowiadał się przeciwko dogmatyzmowi, mówił nie o człowieku w społeczeństwie, ile osocjologu przy pracy, mówił o sobie, że jest metodologiem;

• zawęził jednak pole badań – jego metodologia sprawiała, że socjologowie gotowi są zajmować się byle czym,jeżeli tylko są w stanie robić to dobrze z czysto technicznego punktu widzenia.

20. Funkcjonalizm i jego krytycy

• najważniejsze (mimo, że jest on bardzo skomplikowany) założenia są takie:

– holizm – przekonanie o wzajemnym związku wszystkich instytucji ludzkich, centralnym pojęciem był„system”;

– socjologizm metody funkcjonalnej – przedmiotem analizy nie są osoby, jednostki, ale to co się powtarza np. rolespołeczne, normy, struktura etc;

– wyjaśnianie funkcjonalne – każde zjawisko pełni w systemie określoną funkcję, wskazanie tej funkcji jesttożsame z wyjaśnieniem danego zjawiska;

– wymogi funkcjonalne – każde społeczeństwo ma swoje imperatywy funkcjonalne, niezbędne jest wypełnianiepewnych funkcji (mogą je pełnić różne elementy), funkcjonalna teoria uwarstwienia – społeczeństwo jakomechanizm funkcjonujący musi w pewien sposób przydzielić swym członkom pozycje społeczne i skłonić ichdo wykonywania związanych z tymi pozycjami obowiązków;

– ład społeczny – społeczeństwa, choć nigdy doskonale nie zintegrowane, są zwykle w stanie dynamicznejrównowagi (minimalizacja zmian wewnątrz systemu), dominuje tendencja stabilności i bezwładu;

– ahistorycyzm – budowane przez funkcjonalistów schematy miały mieć z założenia zastosowanie uniwersalne.

• za najważniejszych przedstawicieli uważa się m.in. Talcotta Parsonsa (1902-1979) i Roberta Kinga Merona(1910-2003).

TEORIE SOCJOLOGICZNE PARSONSA

• podjął niemal bezprecedensową w XX wieku próbę zbudowania wszechobejmującego systemu teoretycznego:

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 3 6 / 4 1

– jest to system nie socjologii tylko nauk społecznych w ogólności;

– znajduje się na bardzo wysokim szczeblu abstrakcji;

– był zorientowany na syntezę wszystkiego cokolwiek wartościowego stworzono w naukach społecznych,zwłaszcza w socjologii.

• teoria działania społecznego – działanie społeczne jest celowe, ma subiektywne znaczenie, mniej lub bardziejwyraźnie przedstawia motywację, ten kto podejmuje działanie musi mieć wiedzę o warunkach w jakich będziedziałał oraz o przedmiotach z jakimi będzie miał do czynienia, musi odczuwać potrzebę osiągania celu i reagowaćnań emocjonalnie, musi mieć kryteria oceny samego celu i środków do jego osiągnięcia;

• mówił o trzech rodzajach orientacji motywacyjnej: poznawczej, katektycznej, oceniającej;

• mówił też o trzech sposobach orientacji na wartości: poznawczej, szacującej i moralnej;

• składową częścią sytuacji (czyli całokształtu istotnych z punktu widzenia aktora składników środowiska) sąprzedmioty społeczne (inne podmioty indywidualne bądź zbiorowe, zmierzające do określonych celów);

• akcja każdego aktora staje się nieuchronnie interakcją, działanie ludzi jest istotnym składnikiem warunków, wjakich człowiek realizuje swoje cele;

• struktura społeczna – system opartych na pewnych wzorach stosunków między aktorami, występującymi wewzajemnie zależnych rolach, rola stanowi ogniwo łączące aktora ze strukturą;

• system – zróżnicowanie ról i pozycji społecznych, akceptacja wynikających z tego zróżnicowania praw iobowiązków oraz istnienie wspólnych norm i wartości;

• aby system działania społecznego mógł trwać, musi być zdolnych do adaptacji, osiągania celów, integracji iutrzymywania wzorów działania (popularny skrót AGIL – adaptation, goal attainment, integration, latent patternmaintenance);

• problem interpenetracji – najlepszym przykładem tego problemu jest internalizacja przedmiotów społecznych inorm kulturowych, czy też instytucjonalizacja;

• koncepcja zmiennych strukturalnych – służy analizie wyborów jakich dokonuje każda działająca jednostka,zmienne muszą być stosowalne do wszystkich społeczeństw, muszą odnosić się do działania, powinny daćklasyfikację oczekiwań kierowanych pod adresem jednostek pełniących określone role, stosowane natomiast dosystemów kulturowych powinny dotyczyć typologii normatywnych wzorów;

• dylematy zawarte w każdym działaniu:

– czy działania ma być nastawione na uzyskanie w nim samym uczuciowego zaspokojenia, czy też użycie gojako środka do celu poza nim samym;

– czy działanie ma być zorientowane na drugiego człowieka jako wykonawcę określonej roli, czy też człowiekajako osobę;

– czy działanie ma być skierowane ku przedmiotowi ze względu na takie jego cechy które mogą przysługiwaćinnym przedmiotom, czy też ze względu na takie, które przysługują jemu i tylko jemu;

– czy traktować drugiego człowieka wedle tego kim jest, niezależnie od swoich czynów, czy też jaki są jegoosobiste zasługi.

• ewolucja polega na podnoszeniu się zdolności adaptacyjnej społeczeństwa poprzez dyferencjację (wyodrębnianiesię w społeczeństwie coraz to nowych funkcji i odpowiadających im grup i ról) i integrację (wytwarzanieadekwatnych środków kontroli);

• wyróżniał trzy fazy ewolucji: społeczeństwa pierwotne (koniec wraz z pojawieniem się pisma), przejściowe inowoczesne.

TEORIA KONFLIKTU

• do zainteresowania się problemem konfliktu społecznego w obrębie socjologii amerykańskiej najbardziejprzyczynił się Lewis Alfred Coser (1913-2003):

– zauważył, że konflikty mogą przyczyniać się do wzrostu integracji społecznej;

– od struktury zależy jedynie sposób przejawiania się i rozwiązywania konfliktów, podłoża należy szukać gdzieindziej;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 3 7 / 4 1

• Ralph Dahrendorf (ur. 1929):

– pojmował konflikt jako walkę pomiędzy grupami społecznymi;

– w stosunkach społecznych wszechobecne są stosunki zależności, wszelka organizacja społeczna opiera się narozróżnieniu pozycji wyższych i niższych;

– interesy tych którzy mają władzę są sprzeczne z interesami tych którzy jej podlegają;

– początkowo te interesy są utajnione – kiedy zostają uświadomione, tzn. przekształcą się w jawne, wybuchakonflikt.

• radykalną wersję przedstawił Charles Wright Mills (1916-1962):

– widział potężne elity – kumulujące bogactwo, władzę i prestiż – oraz masy „szarych ludzi” pozbawionychwpływu na jakiekolwiek sprawy publiczne, całkowicie zależne;

– akceptował Marksowski pogląd na zadania nauk społecznych (ułatwienie zwykłym ludziom orientacji wświecie);

– dokonał pewnej rehabilitacji socjologii historycznej;

– interesowali go konkretni ludzie w określonym miejscu i czasie (ucieczka od abstrakcjonizmu), kwestionowałmożliwość odkrycia ogólnych praw socjologicznych.

• inną koncepcję przedstawił amerykański socjolog Randall Collins (ur. 1941):

– od Marska wziął nieuchronność konfliktów i przekonania o ich doniosłej roli, a także pogląd, że zdobywanieśrodków do życia ma decydujący wpływ na inne sfery życia;

– struktura ma wymiarowy charakter, a najważniejszy podział to podział na rozkazodawców i tych, którzy ichsłuchają;

– o przynależności klasowej decyduje udział we władzy (odwrotnie niż u Marksa);

– połączył makrosocjologiczną analizę „stratyfikacji i organizacji” z analizą mikrosocjologiczną, analizystruktury społecznej z analizą interakcji.

TEORIA WYMIANY

• George Caspar Romans (1910-1989), Peter Michael Blau (1918-2002);

• cechą wyróżniającą teorię wymiany było to, że nie interesuje ją tylko to, jak dana działalność przyczynia się doutrwalenia systemu, ale przede wszystkim to, dzięki czemu jest ona podejmowana, ponawiana i utrwalana;

• Homans uważał, że zachowanie społeczne jest wymianą dóbr materialnych i niematerialnych, takich jak symboleaprobaty i prestiżu, osoby dające wiele innym starają się otrzymać wiele od nich, osoby zaś otrzymujące zmuszonesą dawać;

• Blau mówił, że stowarzyszenia jednostek wykazują tendencję do organizowania się w złożone struktury społecznei niejednokrotnie ulegają instytucjonalizacji, dzięki czemu przybierają formę organizacji działających dłużej niżżycie jednostek.

SOCJOLOGIA ŻYCIA CODZIENNEGO

• jest to jedynie kierunek (i to z największymi zastrzeżeniami) w grę wchodzi bowiem niewiele wspólnych założeń,a najważniejszym spoiwem jest niechęć do socjologii „konwencjonalnej” oraz chęć uczynienia głównymprzedmiotem socjologii nie faktów społecznych rozpatrywanych jako coś gotowego, ale samego procesy ichtworzenia w toku interakcji;

• była oznaką wysunięcia na pierwszy plan roli podmiotowości ludzkiej i rosnącej nieufności do takich wizji życiaspołecznego w których jednostka okazuje się po prostu wytworem bezosobowych struktur.

GOFFMAN: NOWA SOCJOLOGIA?

• autor m.in. Człowiek w teatrze życia codziennego;

• zwrócił się zdecydowanie w stronę mikrosocjologii, ale obserwował głównie to co ludzie robią w swejcodzienności;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 3 8 / 4 1

• przyjął perspektywę dramaturgiczną – założenie, że obecność innych ludzi nieuchronnie przekształca zachowaniesię ludzkie w występ, mający przede wszystkim wywrzeć na nich odpowiednie waranie;

• rola nie jest zdeterminowana przez pozycję jednostki w społeczeństwie, lecz zależy w znacznej mierze odokoliczności, w jakich jest wykonywana;

• interakcja podlega społecznym regułom i odbywa się określonych ramach społecznych, a podstawowe znaczeniema rytuał, czyli mechanizm, dzięki któremu ci, którzy są usytuowani niżej, uznają wyższość pozycji tych, którzysą ponad nimi, stopień rytualizmu w społeczeństwie odzwierciedla prawomocność jego struktury społecznej.

NEOFUNKCJONALIZM

• twórcą nazwy kierunku i jego rzecznikiem jest Jeffrey C. Alexander (ur. 1952);

• opiera się głównie na spuściźnie Parsonsa;

• społeczeństwo jest systemem, którego istotne właściwości są niewyprowadzalne z właściwości jego częściskładowych;

• ciągle się tworzy, jest bardziej projektem teorii.

21. Współczesna myśl socjologiczna

• socjologia współczesna przeżywa kryzys – jednym z najgłośniejszych pozycji tego dotyczących była książkaAlvina Warda Gouldnera (1920-1980) The Coming Crisis of Western Sociology:

– kryzys w socjologii;

– zależność jej „twierdzeń naukowych” od założeń przed- czy też pozanaukowych i całego światopogląduuczonego;

– stosunek między wiedzą „naukową” socjologa a potoczną wiedzą „zwykłych” członków społeczeństwa;

– źle w panujących teoriach socjologicznych zdefiniowana natura rzeczywistości społecznej i problematycznośćtej natury.

• Thomas Samuel Kuhn (1922-1996) autor Struktury rewolucji naukowych:

– paradygmat – służy do określenia co badać, jakie pytania stawiać, jak to robić oraz jak interpretować, pozwalaodróżnić jedną wspólnotę naukową od drugiej;

– każdy paradygmat pozostaje żywotny tak długo jak długo nie pojawią się „anomalie” czyli zjawiskaniewytłumaczalne bez jego porzucenia i zastąpienia przez inny.

• Peter Winch (1926-1997) autor Idei nauki o społeczeństwie:

– podważył samą rację bytu socjologii wykazując, że cała jej problematyka ma charakter filozoficzny –rozumienie społeczeństwa nie może mieć charakteru obserwacyjnego i doświadczalnego w obiegowymznaczeniu tych słów, bowiem stosunki społeczne są wyrazem poglądów dotyczących rzeczywistości i powinnybyć badane apriorycznie.

• etnometodologia – jej głównym przedmiotem bada stała się cała wiedza potoczna, odpowiedzią więc na pytanie„jak możliwy jest porządek społeczny byłaby praktyka samych członków społeczeństwa:

– za jej początek uznaje się praca Harolda Garfinkla (ur. 1917);

– porządek społeczny jest sprawą najzwyklejszej ludzkiej aktywności, w której jest tworzony i odtwarzany.

GIDDENS: AGENCY AND STRUCTURE

• chce się uporać z opozycją agency-structure (podmiotowe sprawstwo-społeczny przymus itp);

• przedefiniował pojęcie społeczeństwa – w nowoczesnym świecie to państwa-narodowe, połączone w jeden system,podkreślał rolę administracji, państwa, wojny etc., ważne są działania podmiotowe, ale nie można też unieważnićpojęcia systemu społecznego;

• koncepcja podmiotowości – ludzie na ogół wiedzą co i dlaczego robią, kierują się refleksją i określonym zasobemwiedzy;

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 3 9 / 4 1

• zwykł mówić o podwójnej hermeneutyce w kontekście relacji między wiedzą naukową a wiedzą jaką w praktycekierują się członkowie społeczeństwa;

• teoria strukturacji – struktura świata społecznego istnieje nie inaczej jak tylko w działaniach jego uczestników,którzy muszą podporządkowywać się pewny niezależnym od nich regułom, ale zarazem to od nich zależy, że tereguły są nadal stosowane i ulegają stopniowym przekształceniom, zastępuje opozycję podmiotu i przedmiotuformułą „dualność struktury”, oznaczającą, że struktura powinna być traktowana jednocześnie jako to, co jeogranicza i to co je umożliwia – rezultat ludzkich działań i środek, dzięki któremu dochodzą one do skutku;

• w nowoczesności widzi rezultat czterech wielkich procesów: rozwoju kapitalizmu, uprzemysłowienia, poszerzeniazakresu administracyjnego nadzoru nad ludźmi i kształtowania się państwa narodowego.

BOURDIEU: KONSTRUKTYWIZM STRUKTURALNY

• bronił socjologii jako nauki, przeciwstawiał się łączeniu wiedzy potocznej i naukowej;

• podmiot w jego socjologii to homo sociologicus, którego zasadnicze cechy są pochodne od faktu uczestnictwa wkonkretnych zbiorowościach i podlegania jak najbardziej realnym wpływom i przymusom;

• mamy u niego z przeciwstawianiem nie podmiotu-jednostki przedmiotowi-społeczeństwu, ale dwóch formistnienia tego co społeczne: w jednostce i poza nią (habitus i pole);

• habitus – łączny rezultat oddziaływań socjalizacyjnych, jakim podlega w ciągu życia jednostka, rezultatinterioryzowania przez nią społecznych norm i utrwalonych dyspozycji do postrzegania, oceniania, reagowania naświat zgodnie z ustalonymi w danym środowisku schematami, jest zjawiskiem wielowymiarowym;

• środowisko społeczne jest nade wszystko klasowe – zależało to od nierównego dostępu do dóbr symbolicznych(wykształcenie, reputacja itd.), klasa to zbiór ludzi posiadających wspólny habitus;

• pole – względnie autonomiczny „mikrokosmos” wewnątrz świata społecznego, rządzący się swoją logiką iwytwarzający swój rodzaj praktyk i układ stosunków między uczestnikami np. polityka, oświata, nauka, religia,sztuka itd., takim polem jest też socjologia, a szczególną rolę przyznawał polu władzy, każde pole jt terenem walkio zajęcie jak najlepszych pozycji, przewagi nad innym;

• socjologia socjologii – w jaki sposób socjologia jest polem w świecie współczesnym, rządzą nim takie same prawajak innym częściami, trzeba znać ograniczenia własnego punktu widzenia i neutralizować jego skutki.

FAUCAULT: DYSKURS I WŁADZA

• dyskurs – pierwotnie służyło na określenie jednostki językowej większej niż jedno zdanie, w jakiś stopniuuporządkowanej, oraz takiej, której zrozumienie wymaga uwzględnienia tego kto, gdzie i kiedy mówi, dla niegoobejmowało coś więcej niż zbiory znaków (pewien sposób widzenia świata, odpowiadającą mu praktykę, badaniedyskursu miało ujawniać strukturę danego systemu wiedzy, ukryte w nim założenia i przeświadczenia, granice,których nie jest w stanie przekroczyć;

• uczony ma do czynienia nie z jednym Rozumem ale wielością niesprowadzalnych do siebie formacjidyskursywnych

• archeologia wiedzy miała badać owe dyskursy, interesowałyby ją tylko bezosobowe :praktyki dyskursywne”,którym jednostki są podporządkowane;

• dzieje są chaosem, rozproszeniem, nieciągłością;

• każdy dyskurs jest zarazem systemem władzy, oznacza narzucenie pewnej liczbie osób jakiejś definicji prawdy ifałszu;

• każde społeczeństwo ma swoją prawdę, która potrzebuje wsparcia ze strony władzy;

• władza jest podstawowym i uniwersalnym zjawiskiem społecznym, nie ma społeczeństwa bez przymusu, które nienarzucałoby swym członkom określonych zobowiązań i ograniczeń;

• w społeczeństwach nie ma wyodrębnionego ośrodka władzy, nie ma grupy, która panuje nad wszystkimi innymi,władza jest w istocie wszędzie i wszyscy jej jakoś podlegają;

• problem ekskluzji to problem wykluczenia, społeczeństwo wyklucza szaleńców i przestępców.

HABERMAS: TEORIA DZIAŁANIA KOMUNIKACYJNEGO

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 4 0 / 4 1

• podzielił nauki na empiryczno-analityczne, historyczno-hermeneutyczne i krytyczne;

• trzy różne wymiary rzeczywistości społecznej to: praca, interakcja i władza;

• praca to ogół działań instrumentalnych czy też celoworacjonalnych, dzięki którym ludzie zwiększają swepanowanie nad przyrodą i osiągają zaspokojenie potrzeb materialnych;

• interakcja to ogół działań komunikacyjnych, przebiegających, w odróżnieniu od działań instrumentalnych, zgodnienie z technicznymi regułami, lecz ze społecznymi normami zobiektywizowanymi w języku i nastawionych naosiągnięcie nie tyle sukcesu, ile porozumienia;

LUHMANN: TEORIA SYSTEMÓW AUTOPOJETYCZNYCH

• system – jest systemem komunikacji, nie ma systemu bez szczególnego kodu umożliwiającego obieg informacji,system jest zamknięty;

• autopojetyczność systemu polega na tym, że on sam wytwarza swe elementy składowe, sam wytwarza sweelementy składowe, sam wyznacza swoje granice i określa swoją strukturę, jest samoreferencyjny, bodźce ześrodowiska docierają do systemu jedynie w tej mierze, w jakiej zostaną „przetłumaczone” na jego wewnętrznykod;

• społeczeństwa nowoczesne składają się z funkcjonalnych podsystemów (takich jak gospodarka, nauka, politykaetc.), które mają swój własny indywidualny kod.

H I S T O R I A M Y Ś L I S O C J O L O G I C Z N E J 4 1 / 4 1