Notolgoonii onol b - nli.gov.mnnli.gov.mn/gariinavlaga/Notolgoonii_onol_b.pdf · 2012 îíä ÌÓÈÑ-ä Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîðûí çýðýã òóñ òóñ

Óëààíáààòàð õîò 2013 îí

ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎËÃàðûí àâëàãà

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóéÄýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ”

òºñëèéí õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëàâ.

“ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ

¯ÉË×ÈËÃÝÝÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ” ÒªÑªËÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ßÀÌ

ÇºâëºõÍ.Òóÿà

Çîõèîã÷Á.Áàòçîðèã

DDC345.052Í-751

ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎËÃàðûí àâëàãà

Ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëñàí áàã:Çºâëºõ:Í.Òóÿà

Çîõèîã÷:Á.Áàòçîðèã

ISBN 978-99962-56-69-1

Õýâëýëèéí õóóäàñ: 6.6Öààñíû õýìæýý: Â5Õýâëýñýí òîî: 1200Õýâëýñýí ãàçàð: “BCI” Õýâëýëèéí êîìïàíè

3

ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÁÀÃØ, ÎÞÓÒÀÍ ÍÀÐÒ

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí Õóóëü ç¿éí ñàëáàðàà øèíý÷ëýõ ñàíàà÷ëàãûã àíõëàí äýìæñýí õàíäèâëàã÷äûí òîîíä Äýëõèéí áàíê ç¿é ̧ ñîîð îðäîã áèëýý. Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíààñ 2002-2008 îíóóäàä Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæ¿¿ëñýí “Ø¿¿õ, ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò” òºñëèéí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ÷óõàë õýñýã áîëîõ Ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûí àãóóëãà, ÷àíàðûã îëîí óëñûí ò¿âøèíä íèéö¿¿ëæ, ñàéæðóóëàõ àæëûí ýõëýë òàâèãäñàí þì. Òóõàéëáàë, “Ýðõ ç¿éí äýýä áîëîâñðîëûí Ìîíãîë Óëñûí ñòàíäàðò”-ûí àíõíû õóâèëáàð, ò¿¿íèé äàãóó 31 õè÷ýýëèéí æèøèã õºòºëáºð, ýäãýýðýýñ 14 õè÷ýýëèéí îþóòàíä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà çýðãèéã áîëîâñðóóëæ, ñóðãàëòûí àðãà áàðèëûã

øèíý÷ëýõýä ÷èãëýñýí àæëóóä õèéãäñýí. Ýäãýýð õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûã 2007-2008 îíä ýðõ ç¿é÷ áýëòãýäýã á¿õ èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí îþóòíóóäûí õ¿ðòýýë áîëãîñîí.

2009 îíîîñ Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ ýõýëñýí “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä äýýðõ àæëûí ¿ðãýëæëýë áîëîõ îþóòàíä çîðèóëñàí íèéò 20 ãàðóé õè÷ýýëèéí ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Ýíý àæëûã õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí íýð õ¿íäòýé, òóðøëàãàòàé ýðäýìòýä, áàãø íàð áîëîí èäýâõ, ñàíàà÷ëàãàòàé çàëóó áàãø íàðààñ á¿ðäñýí íèéò 60 îð÷èì õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã ã¿éöýòãýæ áàéíà.

Òºñëèéí çîõèöóóëàã÷Áîëüõîðëîîãèéí Ñàðàíòóÿà

¯Ð Ä¯ÍÄ ×ÈÃËÝÑÝÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÕªÒªËÁªÐ

Áîëîâñðîë ñóäëàà÷èä áîëîí áàãø íàð ñóðãàëò ÿâóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëàõäàà õî¸ð ÿíçûí õàíäëàãûã áàðèìòàëæ áàéíà. Íýã äýõ íü èë¿¿ óëàìæëàëò õýëáýðèéíõ áºãººä àãóóëãàä ÷èãëýñýí áàðèìòëàëûã äàãàäàã áàéõàä õî¸ð äàõü íü ¿ð ä¿íä àíõààðäàã. Àãóóëãàä ÷èãëýñýí õàíäëàãààð áîë ñóðãàëòûí àãóóëãûã òóõàéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã, îéëãîëò òîäîðõîéëäîã. Õàðèí ¿ð ä¿íä ÷èãëýñýí õàíäëàãà íü ìýäëýãò àíõààðàõààñ ãàäíà ñóðàëöàã÷äûí óð ÷àäâàð, õàíäëàãà ¿íýò ç¿éëñèéí õºãæèëä àíõààðäàã.

1990-ýýä îíîîñ õèéñýí ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò íü õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, àãóóëãà, àðãà ç¿éã

øèíý÷ëýõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã øààðäñàí þì. Õóóëü ç¿éí ÿàì, Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí “Õóóëü ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûã äýìæèõ” äýä òºñëèéí áîëîâñðóóëñàí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûí øèíýëýã òàë íü:

• Àãóóëãàä ñóóðèëñàí õºòºëáºðººñ àãóóëãà, ¿ð ä¿íä ñóóðèëñàí õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí.

• Çîðèëãî, õ¿ðýõ ¿ð ä¿íã òîäîðõîé áîëãîñîí.• Îíîëûí ìýäëýãèéã ýçýìø¿¿ëýõèéã çîðèõîîñ ãàäíà ìýðãýæëèéí ÷àäâàð

ýçýìø¿¿ëýõ, ¿íýò ç¿éëñèéí òºëºâøèëä íü íºëººëºõ çîðèëãî òàâüñàíä îðøèíî.

Òºñëèéí çºâëºõÓõíààãèéí Òóÿà (Ph.D)

4

ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎËÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

ÇªÂËªÕ

Í¿ðýíçýäèéí ÒóÿàÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Ïðàêòèê ñóðãàëòûí òýíõèìèéí ýðõëýã÷

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëüä 1989 îíîîñ áàãøèëæ, ýð¿¿ãèéí ïðîöåññ áîëîí êðèìèíîëîãèéí ÷èãëýëýýð äàãíàí ñóäàëãààíû àæèë õèéæ, 1999 îíîîñ ñóðãàëòûí øèíý õýëáýð áîëîõ õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûí õºòºëáºð, àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëæ, 2003 îíîîñ êëèíèêèéí ÷èãëýëýýð 4 ãàðûí àâëàãà, òîâõèìîë õýâë¿¿ëæýý. Ò¿¿í÷ëýí îëîí óëñûí

áîëîí óëñûí õýìæýýíèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàëä 20 ãàðóé èëòãýë õýëýëö¿¿ëæ, ïðîêóðîðûí õÿíàëò, àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý, ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààí äàõü õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ àñóóäëààð ãàðûí àâëàãà, ýðäýì øèíæèëãýýíèé íèéòëýë, ñóäàëãàà õèéæ áàéñàí.

Áàäàìûí ÁàòçîðèãÀâëèãàòàé òýìöýõ ãàçðûí Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ õýëòñèéí àõëàõ êîìèññàð

1994 îíä Öàãäààãèéí äýýä ñóðãóóëü òºãñ÷, 1998 îíä ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Õóóëü ç¿éí ìàãèñòð, 2012 îíä ÌÓÈÑ-ä Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîðûí çýðýã òóñ òóñ õàìãààëñàí.Êðèìèíîëîãè, Íîòîëãîîíû îíîë, Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé

àæèë õèéõ àðãà ç¿éí ÷èãëýëýýð 20 ãàðóé ãàðûí àâëàãà, íýã ñýäýâò á¿òýýë, ñóðàõ áè÷ãèéã äàíãààðàà áóþó áóñàäòàé õàìòðàí áè÷ñýí. Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé, Ãýìò õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí òºñºë áýëòãýõ, áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýãò îðîëöñîí.

ÇÎÕÈÎÃ×

5

ÃÀÐ×ÈÃ

ÍÝÃ. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎË ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ

1. Íîòîëãîîíû îíîë õè÷ýýëèéí òîäîðõîéëîëò .................................................... 6

2. Íîòîëãîîíû îíîë õè÷ýýëèéí òîâ÷ àãóóëãà ...................................................... 9

ÕÎ¨Ð. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎË ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ

Ñýäýâ 1. Íîòîëãîîíû îíîë ............................................................................. 17

Ñýäýâ 2. Íîòîëãîîíû îéëãîëò, òºðºë ..........................................................20

Ñýäýâ 3. Íîòîëãîîíû àðãà, ¿å øàò ...............................................................24

Ñýäýâ 4. Íîòîëãîîíû ç¿éë, õýìæýý, õÿçãààð .............................................29

Ñýäýâ 5. Íîòëîõ àæèëëàãàà ........................................................................... 32

Ñýäýâ 6. Íîòëîõ áàðèìò, ò¿¿íèé øèíæ ......................................................39

Ñýäýâ 7. Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäàë .....................................................44

Ñýäýâ 8. Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ, àøèãëàõ .............................................. 47

Ñýäýâ 9. Ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìò ............................................................ 51

Ñýäýâ 10. Áèåò íîòëîõ áàðèìò ....................................................................... 57

Ñýäýâ 11. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ìýä¿¿ëýã .................................................63

6


ÍÝÃ.

ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎË ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ

1. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎË ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ

Õè÷ýýëèéí íýð: “Íîòîëãîîíû îíîë”

Èíäåêñ:

Êðåäèò öàã: 2

Íèéò öàã: 40 /24 öàãèéí ëåêö, 16 öàãèéí äàñãàë/

“Íîòîëãîîíû îíîë” õè÷ýýëèéã ñóäëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà

Íèéãýì õºãæèõèéí õèðýýð õ¿í òºðºëõòíèé äóíä ¿¿ñäýã ýëäýâ õàðèëöààã õóóëèàð çîõèöóóëàõ øààðäëàãà áèé áîëäîã. Ýíýõ¿¿ õóóëü õýðýãæèõ íýã áàòàëãàà íü òóõàéí õóóëèéã çºð÷èãäñºí ýñýõèéã íîòëîõ áàðèìòààð òîãòîîæ çîõèõ øèéäâýð ãàðãàõàä îðøäîã.

Ò¿¿í÷ëýí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäëýõ àñóóäàë íü íýã óëñûí õ¿ðýýíýýñ õàëüæ, äýëõèé íèéòèéí àñóóäàë áîëñîí íü òºðººñ, èðãýäèéí çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ìºí ò¿¿í÷ëýí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü äàõèí çºð÷èãäºõººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð Ìîíãîë Óëñûí ̄ íäñýí õóóëèàð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ¿éë àæèëëàãààãàà îëîí ò¿ìíèé íèéòëýã õ¿ñýë ñîíèðõîë, äýëõèé íèéòèéí ò¿ãýýìýë çàð÷èìä íèéö¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëæýý.

Èðãýä, õóóëèéí ýòãýýäèéí çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí, áóðóóòàé ýòãýýäýä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýä ºíäºð óð ÷àäâàð, ìýäëýã, áîëîâñðîë á¿õèé îðîëöîã÷äûí õóóëü÷, øóóðõàé àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí íîòëîõ áàðèìòàä òóëãóóðëàí ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðãàõûã íèéãýì, öàã ¿å øààðäàæ áàéíà.

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Àëèâàà õýðýã, ìàðãààí (ýð¿¿, èðãýí, çàõèðãàà, àðáèòðûí áîëîí áóñàä õýðýã ìàðãààíû)-ûã íîòëîõ ÿâöàä íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëûã ¿íýëæ, ä¿ãíýëò ºã÷, àøèãëàõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõýä õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

7

Õè÷ýýëèéí çîðèëò:

1. Íîòîëãîîíû îíîëûí îéëãîëò, ñóäëàõ ç¿éë, ñóäàëãààíû àðãà ç¿é, íîòîëãîîíû îíîëûí òîãòîëöîî, áóñàä øèíæëýõ óõààíû óÿëäàà õîëáîîã òîäîðõîéëîõ

2. Íîòîëãîîíû îéëãîëò, íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã ìýäýæ îíîëûí ìýäëýãèéã ïðàêòèê àæèëëàãààíäàà óäèðäëàãà áîëãîõ ÷àäâàðòàé áîëîõ

3. Íîòëîõ áàðèìòûí îíöëîã, òîäîðõîé øèéäâýðò íºëººëºõ íºëººëëèéã ñóäëàí øèéäâýð ãàðãàõàä àøèãëàæ ñóðàõ

4. Íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëýõ, øàëãàõ, àøèãëàõàä àíõààðàõ àñóóäàë, ïðàêòèê àëäàà äóòàãäàë ò¿¿íýýñ ãàðàõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëæ ñóðàõ

5. Íîòëîõ ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé òºðëèéã ïðàêòèêò àøèãëàõ ÷àäâàðòàé áîëîõ

6. Íîòîëãîîíû ÿâöàä áèé áîëäîã ýëäýâ õ¿íäðýë, áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ, øèéäâýð ãàðãàõàä õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ãàðãàõ

7. Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýí òýäãýýðèéí óÿëäàà õîëáîî, ç¿é òîãòëûã îíîëûí òºäèéã¿é ïðàêòèêèéí õóâüä òàíèí ìýäýõ, íýã ýðõ ç¿éí ìàðãààíààñ ººð ýðõ ç¿éí õýðýã, ìàðãààíû òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõàä àøèãëàõ àíõàí øàòíû óð ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ

Çàëãàìæ õîëáîî:

“Íîòîëãîîíû îíîë” íü ýð¿¿, èðãýí, çàõèðãààíû ýðõ ç¿é çýðýã ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿é ò¿¿í÷ëýí ïðîöåññèéí ýðõ ç¿é äýýð òóëãóóðëàäàã òóë òóõàéí õè÷ýýë¿¿äèéã ¿çýæ ñóäàëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. Òýäãýýðýýñ ãàäíà ºìãººëëèéí ýðõ ç¿é, ºìãººëëèéí òàêòèê, àðãà ç¿é, êðèìèíàëèñòèê, êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê õè÷ýýëèéã ñóäàëñàí áàéíà. ”Íîòîëãîîíû îíîë” õè÷ýýëòýé Ãýìò õýðýã ç¿éë÷ëýëèéí îíîë, Ø¿¿õ ýìíýëýã, Ø¿¿õ íÿ-áî çýðýã õè÷ýýë¿¿äòýé çýðýãö¿¿ëýí ñóäàëæ áîëíî.

Íîòîëãîîíû îíîë õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº, öàãèéí õóâààðèëàëò

Õè÷ýýë çààõ áàãø, òóõàéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë, îþóòíû ìýðãýøèí ñóðàëöàõ õ¿ñýë ñîíèðõîë, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé õàíãàìæ õ¿ðýëöýýã õàðãàëçàí ñýäâèéí ñîíãîëò, öàãèéí õóâààðèéã õèéíý. Õè÷ýýëèéí ¿íäñýí ñýäýâ, òýäãýýðèéã çààõ õýëáýð, öàãèéí õóâààðèëàëòûã æèøèã áàéäëààð ãàðãàëàà.

8


ÑýäýâÕè÷ýýë

ÿâóóëàõ õýëáýð Íèéò öàã

ëåêö äàñãàë

1 Íîòîëãîîíû îíîë 2 2

2 Íîòîëãîîíû îéëãîëò, òºðºë 2 1 3

3 Íîòîëãîîíû àðãà, ¿å øàò 2 1 3

4 Íîòîëãîîíû ç¿éë, õýìæýý, õÿçãààð 2 1 3

5 Íîòëîõ àæèëëàãàà 2 1 3

6 Íîòëîõ áàðèìò, ò¿¿íèé øèíæ 2 2 4

7 Íîòëîõ áàðèìòûã öîãö áàéäàë 4 2 6

8 Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ, àøèãëàõ 4 2 6

9 Ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìò 2 2 4

10 Áèåò íîòëîõ áàðèìò 2 2 4

11 Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ìýä¿¿ëýã 2 2 4

Íèéò 40 öàã 24 16 40

9

2. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎË ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÎÂ× ÀÃÓÓËÃÀ

ÑÝÄÝÂ 1. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎË

Ñýäâèéí òîâ÷ àãóóëãà: Íîòîëãîîíû îíöëîã, à÷ õîëáîãäîë. Õ¿íèé æèðèéí àìüäðàë, øèíæëýõ óõààí òàíèí ìýäýõ¿é, õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ÿâöàä íîòîëãîîíû ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã.

Ìýòãýëö¿¿ëýõ, ìºðäºí ø¿¿õ áîëîí õîëèìîã çàãâàðûí íîòîëãîîíû îíöëîã.

ÑÝÄÝÂ 2. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÉËÃÎËÒ, ÒªÐªË

Ñýäâèéí òîâ÷ àãóóëãà: Íîòîëãîîíû îéëãîëò, çîðèëãî, íîòîëãîîíû ¿íýí, ò¿¿íèé øèíæ.

Íîòîëãîîíû òºðºë, òºðèéí áîëîí õóâèéí íîòîëãîîíû îéëãîëò, îíöëîã, ÿëãàãäàõ øèíæ, ò¿¿íèéã ñóäàëñàíû à÷ õîëáîãäîë.

ÑÝÄÝÂ 3. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÀÐÃÀ, ¯Å ØÀÒ

Ñýäâèéí òîâ÷ àãóóëãà: Õýðýã ìàðãààíû íîòîëãîîíû ò¿ãýýìýë àðãà, àíàëèç, ñèíòåç, èíäóêöè, ëîãèê, õàðüöóóëàëò, ñèñòåì÷ëýõ çýðýã ñýòãýõ¿éí àðãóóäûã õýðýãëýõ.

Õýðãèéí íîòîëãîîíû òóñãàé àðãà, óëàìæëàëò áà óëàìæëàëò áóñ àðãóóä, òýäãýýðèéí ¿¿ñýë, îíöëîã.

Õýðãèéí íîòîëãîîíû ¿å øàò, òýäãýýðèéí îíöëîã.

ÑÝÄÝÂ 4. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ Ç¯ÉË, ÕÝÌÆÝÝ, ÕßÇÃÀÀÐ

Ñýäâèéí òîâ÷ àãóóëãà: Íîòîëãîîíû ç¿éëèéí îéëãîëò, ò¿¿íèéã çºâ òîäîðõîéëîõûí à÷ õîëáîãäîë, íîòîëãîîíû ¿íäñýí áà íýìýëò íîòîëãîîíû ç¿éëèéí îéëãîëò.

Õýðýã ìàðãààíû íîòîëãîîíû õýìæýý áîëîí õÿçãààðûí îéëãîëò, òýäãýýðèéã îíîâ÷òîé òîãòîîñíû ¿ð äàãàâàð, òîãòîîõîä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ.

10


ÑÝÄÝÂ 5. ÍÎÒËÎÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀ

Ñýäâèéí òîâ÷ àãóóëãà: Õýðãèéã íîòëîõ àæèëëàãààíû îéëãîëò, õýëáýð /íîòëîõ àæèëëàãààíû çàð÷èì, áàòàëãàà, íîòëîõ áàðèìò õàìãààëàõ, òýýâýðëýõ, îðîëöîã÷äîä ýðõ ¿¿ðãèéã íü òàéëáàðëàí ºãºõ, íîòîëãîîíû íóóöëàëûã õàíãàõ/, íîòëîõ àæèëëàãààíû ¿åä õýðýãëýõ ýðõ ç¿éí àëáàäëàãà,

Íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ áîëîí áýõæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíû îéëãîëò, îíöëîã, øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí îëîëòûã àøèãëàõ, íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ áýõæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíû æóðàì çºð÷ñºíººñ ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâàð.

ÑÝÄÝÂ 6. ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒ, Ò¯¯ÍÈÉ ØÈÍÆ

Ñýäâèéí òîâ÷ àãóóëãà: Íîòëîõ áàðèìòûí îéëãîëò, ¿íäñýí /õýðýãò õàìààðàëòàé áàéõ, ýð¿¿ãèéí õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íºõöºë áàéäàë íü ìýäýýëýë áàéäëààð èëðýõ, ìýäýýëýë ýõ ñóðâàëæòàé áàéõ, õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë á¿õèé áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæèéã îëæ àâñàí àíõäàã÷ ýõ ñóðâàëæ íü òîäîðõîé áàéõ, ìýäýýëëèéã íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæààñ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó îëæ àâñàí áàéõ øèíæ¿¿ä/, íýìýëò øèíæ.

ÑÝÄÝÂ 7. ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒÛÍ ÖÎÃÖ ÁÀÉÄÀË

Ñýäâèéí òîâ÷ àãóóëãà: Íîòëîõ áàðèìòûã öîãö áàéäàë, íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí ãèø¿¿í, íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí õîëáîîñ, íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí ÷èã ¿¿ðýã, íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí îëîíëîã áàéäàë, íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí ¿íýí áîäèòîé áàéõ, èòãýëòýé áàéõ, õ¿ëýýí çºâøººðºõ¿éö áàéõ, íýãäìýë áàéõ øèíæèéí îéëãîëò.

ÑÝÄÝÂ 8. ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒÛÃ ¯ÍÝËÝÕ, ÀØÈÃËÀÕ

Ñýäâèéí òîâ÷ àãóóëãà: Íîòëîõ áàðèìûã ¿íýëýõ àæèëëàãààíû îéëãîëò, íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõýä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ìºðäëºã

Íîòëîõ áàðèìòûã àøèãëàõ àæèëëàãààíû îéëãîëò, íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãýýñ õàñàõ, íîòëîõ áàðèìòûã á¿õýëä íü áóþó õýñýã÷ëýí õàñàõ.

11

ÑÝÄÝÂ 9. ÌÝÄ¯¯ËÃÝÍ ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒ

Ñýäâèéí òîâ÷ àãóóëãà: Ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìòûí îéëãîëò, ò¿¿íèé äàâóó áîëîí ñóë òàë, ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìòûí ¿íäñýí áîëîí íýìýëò øèíæ,

Ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõýä àíõààðàõ ç¿éë.

ÑÝÄÝÂ 10. ÁÈÅÒ ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒ

Ñýäâèéí òîâ÷ àãóóëãà: Áèåò íîòëîõ áàðèìòûí îéëãîëò, ò¿¿íèé äàâóó áîëîí ñóë òàë, ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìòûí ¿íäñýí áîëîí íýìýëò øèíæ

Áèåò íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõýä àíõààðàõ ç¿éë.

ÑÝÄÝÂ 11. ØÈÍÆÝÝ×ÈÉÍ Ä¯ÃÍÝËÒ, ÌÝÄ¯¯ËÝÃ

Ñýäâèéí òîâ÷ àãóóëãà: Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ìýä¿¿ëãèéã îéëãîëò, ò¿¿íèé äàâóó áîëîí ñóë òàë, ¿íäñýí áîëîí íýìýëò øèíæ.

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ìýä¿¿ëãèéã ¿íýëýõýä àíõààðàõ àñóóäàë.

12


3. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎË ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í

Ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà

À.Ìîíãîë õýëýýð:1. Àâëèãà, àëáàí òóøààëûí ãýìò õýðýã ìºðäºõ àðãà÷ëàë, åðºíõèé ðåäàêòîð

Á.Áàòçîðèã, ÓÁ., 2011.2. Àìãàëàíáàÿð.Ö., Áàéöààëòàíä íîòëîõ áàðèìòûã àøèãëàõ íü, ÓÁ., 1989.3. Àìãàëàíáàÿð.Ö., Îðîí áàéðíû õóëãàéí ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºí

áàéöààõ àðãà ç¿éí çàðèì àñóóäëóóä, ÓÁ., 1994.4. Áààñàí.Ë., Ìºíõæàðãàë.Ò., Äîðæãîòîâ.À., Õóÿã.Ä., Óëààíáààòàð.Á., Äóãàðìàà.

À., Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿é, åðºíõèé àíãè, ÓÁ., 1999.

5. Áàíçðàã÷.Ñ, Ãýðýëìàà.Ò, Çàõèðãààíû õýðýã, ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ çàð÷èì, ÓÁ.,2005.

6. Áàòçîðèã.Á., Ìîíãîë äàõü íîòîëãîîíû ò¿¿õýí óëàìæëàë-1, ÓÁ., 2001.7. Áàòçîðèã.Á, Ãýìò õýðãèéí íîòîëãîîíû åðºíõèé îíîë, ÓÁ., 2002.8. Áàòçîðèã.Á., Áÿìáàà.Æ., Ñ¿õáààòàð.Ò., Ýä ìºðèéí áàðèìò, ÓÁ., 2006.9. Áàòçîðèã.Á., Çóóííàñàí.Ý., ÁÍÕÀÓ-ûí ýð¿¿ãèéí áà ýð¿¿ãèéí çàðãûí õóóëü,

ÓÁ., 2006.10. Áàòçîðèã.Á, Ç¿ìáýðýëëõàì.Ä., Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã

íîòëîõ áàðèìò áîëîõ íü, ÓÁ., 2006.11. Áàòçîðèã.Á., Áàÿñãàëàíáàò.Í., Ãàíòóëãà.Ñ., È÷èíõîðëîî.Ñ., Ëõàãâàìàà.Ã. Õ¿í

õóäàëäààëàõ ãýìò õýðýã, ÓÁ., 2009.12. Áàòõóÿã, Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿é, ÓÁ.,2008,13. Áàò-Ýðäýíý.Á., Íÿìäàâàà.Î., ÁÍÌÀÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é

1-ð äýâòýð, åðºíõèé àíãè, ÓÁ., 1987.14. Áàò-Ýðäýíý.Á., Íÿìäàâàà.Î., ÁÍÌÀÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é

2–ð äýâòýð, Óðüä÷èëñàí ìºðäºí áàéöààëò, ÓÁ., 1987. 15. Áàò-Ýðäýíý.Á., Íÿìäàâàà.Î., ÁÍÌÀÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é

3-ð äýâòýð, Ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà, ÓÁ., 1988. 16. Áàò-Ýðäýíý.Á., Áàéöààëò ò¿¿íèé îíöëîã, ÓÁ., 1994.17. Áàò-Ýðäýíý.Á., Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é (àëüáîì

ñõåì) ÓÁ., 2009.18. Áîëäáààòàð.Æ., Èëðýýã¿é ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ àæèëëàãàà, ÓÁ., 1999.19. Áîëäáààòàð.Æ., Áîëäáààòàð.Á., Ìàíñóóðóóëàõ áîëîí ñýòãýöýä íºëººëºõ

áîäèñûã õóóëü áóñààð áîðëóóëàõ ãýìò õýðãèéã íîòëîõ àæèëëàãàà, ÓÁ., 2004.

20. Áèëã¿¿í.Ç, Õàòàíáààòàð.Ì, Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí òàéëáàð, ÓÁ.,2009.

21. Áóä.Ñ, Ç¿ìáýðýëëõàì.Ä, Ï¿ðýâíÿì.Á, Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ ç¿éí áàéäàë, ÓÁ.,2006.

13

22. ÁÍÌÀÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é, ðåä, Ã.Ñîâä, ÓÁ., 1987.23. Á¿äðàã÷àà Ñ., Êîìèññàðîâ.Â.È., Óðüä÷èëñàí ìºðäºí áàéöààëòûí øèíæëýõ

óõààíû ¿íäýñ, ÓÁ., 1987. 24. Á¿äõàíä.Ö., Êðèìèíàëèñòèê, ÓÁ., 2002.25. Áÿìáàà.Æ., Áàÿñãàëàí.Ã., Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ

ç¿éí ¿íäñýí àñóóäëóóä (åðºíõèé àíãè) ÓÁ., 1999.26. Áÿìáàà.Æ., Ìºíõæàðãàë.Ò., Íàðàíãýðýë.Ñ., Ñîâä.Ã., Óðàíöýöýã.Ã., Àìàðñàíàà.

Æ., Áàÿñãàëàí.Ã., Õóóëü ç¿éí òàéëáàð òîëü, ÓÁ., 2003.27. Áÿìáàà.Æ., Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿éí ¿íäñýí

àñóóäëóóä, ÓÁ., 2008. 28. Ãàëäàà Á., Ìîíãîë Óëñûí íîòîëãîîíû ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë, ÓÁ., 2001.29. Ãàíáàò.Ý., Öýðýíáàò.Ì., Ø¿¿õ ýìíýëýã, ÓÁ., 2005.30. Ãàíáîëä.Ý., Öýðýíáàò.Ì., Ø¿¿õ ýìíýëýã, ÓÁ., 2005.31. Ãàíñ¿õ.Ö., Íàðàíáààòàð.Ã., Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä

ºìãººëºã÷ îðîëöîõ íü, ÓÁ., 2005.32. Ãëàçûðèí.Ô.Â., Ìºðäºí áàéöààëòûí ñýòãýë ç¿é, ÓÁ., 1987.33. Ãýìò õýðãèéí ëàâëàõ, Áîòü I, ýìõ, À.×óëààíáàò, Á.Áóÿíàà, ÓÁ., 2004.34. Ãýìò õýðãèéí ëàâëàõ, Áîòü II, ýìõ, À.×óëààíáàò, Á.Áóÿíàà, ÓÁ., 2004.35. Ãýðýëìàà.Ò, Áàíçðàã÷.Ñ, Çàõèðãààíû õýðýã, ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ

çàð÷èì, ÓÁ.,2005.36. Äîâäîí.Ø.,Êðèìèíàëèñòèê /ãàðûí ìºð/, ÓÁ., 2002.37. Äîëãîð.Ï. Ìîíãîëûí ºìãººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãà áà ºìãººëºë, ÓÁ., 2005.38. Äîðæãîòîâ.À., Ñîíãèíî.×., Çóðàãò òîëü, ÓÁ., 1998.39. Äîðæäàìáà.Ø., Ø¿¿õèéí ñýòãýö ãýì ñóäëàë, ÓÁ., 1990.40. Äîðæïàëàì.Õ., Ñàéíæàðãàë.Æ., Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ õîéøëóóëøã¿é

àæèëëàãàà, ÓÁ., 1996.41. Äîðæõàíä.Ì, Îðîñîî.Ä, Ëõàìäàðü.Ä, Ìîíãîë óëñûí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí

ýìõòãýë –èðãýíèé õýðýã, ÓÁ.,2008.42. Äóãàðìàà.À., Äîðæãîòîâ.À., Áààñàí.Ë., Ìºíõæàðãàë.Ò., Õóÿã.Ä., Óëààíáààòàð.

Á., Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿é, åðºíõèé àíãè, ÓÁ., 1999.

43. Æàíöàí.¨., Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãýýð ýä ìºðèéí áàðèìò îëæ, èëð¿¿ëýõ áà áýõæ¿¿ëýõ àðãà, ÓÁ., 1971.

44. Æàðãàë.Á., Õèøèãòîãòîõ.Á., Íîòëîõ áàðèìòûí îíîëûí ¿íäýñ, ÓÁ.2002. Ç¿ìáýðýëëõàì.Ä., Ìºðäºí áàéöààëòûí òóðøèëò, ÓÁ., 1997

45. Ç¿ìáýðýëëõàì.Ä., Òàíüæ îëóóëàõ àæèëëàãàà, ÓÁ., 1994. 46. Ç¿ìáýðýëëõàì.Ä., Ø¿¿õèéí ìýòãýëöýýí, ÓÁ., 2002.47. Ç¿ìáýðýëëõàì.Ä., ªìãººëºã÷èéí ìýòãýëöýõ óð ÷àäâàð, ÓÁ., 2002.48. Ç¿ìáýðýëëõàì.Ä., Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é äýõ

ãýì áóðóóã¿éí ïðåçóìïöè, ÓÁ., 2005.

14


49. Ë¿íäýýæàíöàí.Ä., Æàìáàæàâ.Í., Îòãîíòóÿà.Ä., Ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè, ÓÁ., 1998.

50. Ìîíãîë óëñûí çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà /ø¿¿ã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà, /Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð, Ýðõ ç¿é áîëîâñðîë, àêàäåìè, ÓÁ., 2005.

51. Ìºíõæàðãàë.Ò, Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/, ÓÁ.,2009.

52. Ìºíõæàðãàë.Ò, Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿é /òóñãàé àíãè/, ÓÁ.,2010.

53. Ìºíõæàðãàë.Ò, Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿é, ÓÁ.,2009.

54. Ìºíõæàðãàë.Ò, Àðáèòðûí ïðîöåññûí ýðõ ç¿é, ÓÁ.,2008.55. Ìºíõæàðãàë.Ò Ðåä, Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿é:

Òóñãàé àíãè, ÓÁ.,2006.56. Ìºíõæàðãàë.Ò, Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâðëýõ ýðõ ç¿é: Åðºíõèé

àíãè, ÓÁ.,2008.57. Îþóí÷èìýã.Ò., Ìºðäºí áàéöààëòûí ïðàêòèêààñ (Öóâðàë –1) ÓÁ., 1999.58. Îþóí÷èìýã.Ò., Ìºðäºí áàéöààëòûí ïðàêòèêààñ (Öóâðàë –2) ÓÁ., 2001.59. Íàðàíãýðýë.Ñ., Ìîíãîëûí áà äýëõèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî, ÓÁ., 2001.60. Íàðàíãýðýë.Ñ., Ãýìò õýðýã ç¿éë÷ëýõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ, ÓÁ., 1988. 61. Íàðàíãýðýë.Ñ. Àìüä ýðõ ç¿é, ÓÁ., 2002.62. Íàðàíöàöðàë.Æ, Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà,

ÓÁ.,2007.63. Îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýðèéí ýìõòãýë /Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, Ýð¿¿ãèéí

áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é. ÓÁ., 2012.64. Îþóí÷èìýã.Ò., Ìºðäºí áàéöààëòûí ïðàêòèêààñ I, ÓÁ., 2000.65. Îþóí÷èìýã.Ò. Ìºðäºí áàéöààëòûí ïðàêòèêààñ I, ÓÁ., 2002.66. Îþóí÷èìýã.Æ., Áàÿñãàëàí.Ã., Öýðýíáàëòàâ.Á., Ïðîêóðîðûí íîì ãàðûí

àâëàãà, ÓÁ., 2003.67. Ïðîêóðîðûí íîì 2, ðåä., Ì.Àëòàíõóÿã, ÓÁ., 2003.68. Òóÿà.Í., õàìòûí á¿òýýë, Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèéí òàéëáàð,

ÓÁ., 2003.69. Òóÿà.Í., Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý ãàðûí àâëàãà,

ÓÁ., 2007.70. Òóÿà.Í., Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí õÿëáàðøóóëñàí òàéëáàð, ÓÁ.,

2010.71. Òàæåáàêåä Ê., Äàâààäîðæ À., ÁÍÌÀÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ

ç¿é äýõ íîòëîõ áàðèìòûí îíîë, ÓÁ., 1989.72. Õàëóóí ìºð, ðåäàêòîð Ä.Àëòàíãýðýë, ÓÁ., 1996,73. Õóðöãýðýë.Æ., Êðèìèíàëèñòèê, ÓÁ., 1987.

15

74. Õóðöãýðýë.Æ., Êðèìèíàëèñðèê-1, ÓÁ., 2002.75. Õóðöãýðýë.Æ., Êðèìèíàëèñòèê-2, ÓÁ., 2003.76. Õ¿íèé àìèíû ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºí áàéöààõ àðãà÷èëàë, ÓÁ., 1984.77. Õóóëü÷èéí óð ÷àäâàð ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, ÓÁ., 2007.78. ×èìýä.Á., ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë /íèéòëýã àñóóäàë/, ÓÁ.,2004.79. ×óëóóíáàò.Ä., Çàðèì òºðëèéí ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõýä àíõààðàõ àñóóäàë,

ÓÁ., 2001.80. ×óâèëåâ.À.Í., Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà, ÓÁ., 1988. 81. Ýíõòóÿà.À., Ýðäýíýöîãò.Í., Çàõèðãààíû ýðõ ç¿é, çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí

øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ¿íäñýí îéëãîëòóóä, ÓÁ., 2003.

Á. Ãàäààä õýëýýð1. Áåëêèí.À.Ñ., Òåîðèÿ äîêàçûâàíèÿ, Ì., 1999.2. Âëàäèìîðîâ.Ë.Å., Ó÷åíèå îá óãîëîâíûõ äîêàçàòåëüñòâàõ, Òóëà, 2000.3. Âîïðîñû îáùåé òåîðèè ñóäåáíûõ äîêàçàòåëüñòâ, Ì., Þðèä.ëèò, 1964.4. Çàæèöêèé.Â.Î., Äîïóñòèìîñòü äîêàçàòåëüñòâ //Ðîññèéñêàÿ þñòèöèÿ, 1999.,

¹3.5. Êèïíèñ.Í.Ì., Äîïóñòèìîñòü äîêàçàòåëüñòâ â óãîëîâíîì ñóäîïðîèçâîäñòâå,

Ì., 1995.6. Îñíîâû òåîðèè ñóäåáíûõ äîêàçàòåëüñòâ, Ì., 1960.7. Ñòðîãîâè÷.Ì.Ñ., Èçáðàíûå òðóäà, Ì., 1991.8. Òåîðèÿ äîêàçàòåëüñòâ â Ñîâåòñêîì óãîëîâíîì ïðîöåññå. ÓÁ., 1973.9. Òåîðèÿ äîêàçàòåëüñòâ â ñîâåòñêîì óãîëîâíîì ïðîöåññå, ×àñòü îáùàÿ, Îò.

Ðåä., Í.Â.Æîãèí, Ì., 1966.10. Øåéôåð.Ñ.À., Ñóùíîñòü è ñïîñîáû ñîáèðàíèÿ äîêàçàòåëüñòâ â ñîâåòñêîì

óãîëîâíîì ïðîöåññå, Ì., 1972.11. Ali Safak, Vahit Bigak. Ceza Muhakemesi Hukuku ve Polis. Ankara, 1999. (Òóðê

õýëýýð)12. Freda Adler, Gerhard O.W.Mueller, Eilliam S.Laufer, Criminal justice, McGraw-

Hill, 2000.13. Feely, Malcolm M. The process is the Punisment: 1992.14. Æàí Âóé, Íîòëîõ áàðèìòûí ýðõ ç¿é, 1999. (õÿòàä õýëýýð)15. Òýíêóøóè, ßïîíû Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é, 2000. (ÿïîí õýëýýð)

16


Â. Äîêòîðûí äèññåðòàöè 1. Æ.Õóðöãýðýë, Ìàëûí ìºð, òàìãàíä õèéõ ïðàñëîãèéí øèíæèëãýý, Äýä

ýðäýìòýí, 1988 îí2. Ä.Æàðãàëñàéõàí, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû áîäèò ¿íýíèé

çàð÷èì, Äýä ýðäýìòýí, 1991 îí3. Ä.Ç¿ìáýðýëëõàì, Ìîíãîëûí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é äýõ ãýì

áóðóóã¿éä òîîöîõ çàð÷ìûã ñàõèí õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë, /Ph.D./ 2001 îí4. Æ.Áîëäáààòàð, Õàð òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûã õóóëü áóñààð áîðëóóëàõ

ãýìò õýðãèéí íîòîëãîîíû àñóóäàë, /Ph.D./ 2003 îí5. Á.Áàò-Ýðäýíý, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷

øèíæýý÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë, /Ph.D/, 2009 îí6. Ö.Ãàíòóëãà, Ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõýä ìºð íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäîëòîé

áîëîõ íü /àìüòíû ìºðèéí æèøýýí äýýð/, /Ph.D/, 2009 îí7. Ò.Îþóí÷èìýã, Ã¿éöýòãýõ àæëûí ¿ð ä¿íã Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ

àæèëëàãààíä íîòëîõ áàðèìòààð àøèãëàõ íü, /Ph.D/, 2009 îí8. Ï.Îþóí÷èìýã, Ýð¿¿äýí ø¿¿ëò áà õ¿íèé ýðõ, /Ph.D/, 2010 îí9. Ë.Ìºíõñàéõàí, Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààã òàëóóäûí ýðõ

òýãø áàéäàë, ìýòãýëöýýíèé ¿íäñýí äýýð ÿâóóëàõ çàð÷èì, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí àñóóäëóóä, /Ph.D/, 2011 îí

10. Á.Áàòçîðèã, “Ýð¿¿ãèéí íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíû îíîë, ïðàêòèêèéí àñóóäàë”, /Ph.D/, 2012 îí

17

ÕÎ¨Ð

ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎË ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ

ÑÝÄÝÂ 1. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÍÎË

Ñýäâèéí çîðèëãî: Íîòîëãîîíû îíîë õè÷ýýëèéã ñóäëàõ øààðäëàãà, õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ, ñóóðü ìýäëýã îëãîõîä ÷èãëýãäýíý.

Íîòîëãîîíû îíîë õè÷ýýëèéã ñóäëàõ øààðäëàãà, à÷ õîëáîãäîë

Íîòîëãîî íü áèäíèé ºäºð òóòàì õýðýãëýãääýã òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë àæèëëàãààíû íýãýí òºðºë þì. ¯¿íä ¿íäýñëýí áîäèòîé øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæòîé áîëäîã. Ýíý íü çîðèëãî ÷èãëýëýýñýý õàìààðàí ººð ººð áàéäàã ÷ á¿õíèéã õóóëü òîãòîîìæîîð íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëàõ áîëîìæ ÷, øààðäëàãà ÷ òýð á¿ð áàéäàãã¿é.

Õ¿íèé ýíãèéí àìüäðàëààñ øèíæëýõ óõààíû íàðèéí ýýäðýý òºâºãòýé àæèëä “íîòëîõ, áàòëàõ” ¿éë ÿâö òîãòìîë ÿâàãääàã.

Õ¿íèé àìüäðàëûí òàíèí ìýäýõ¿éí

Øèíæëýõ óõààíû òàíèí ìýäýõ¿éí

Õýðýã ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ

ÍÎÒÎËÃÎÎ

Íîòîëãîîíû îíöëîã:· Øèíý ç¿éëèéã òàíèí ìýäýõýä ÷èãëýãääýã;· Àëèâàà ìàðãààí, ýðãýëçýýã àðèëãàõàä ÷èãëýãääýã;· Øèíý ìýäëýã á¿òýýäýã;Ýðõ ç¿éí çºð÷ëèéí íîòîëãîîíû îíöëîã:· Áóñàä íîòîëãîîíû õýëáýðèéí àðãûã ºðãºíººð àøèãëàäàã;· Òàíèí ìýäýõ àðãà õÿçãààðëàãäìàë, õóóëü÷èëñàí;· Áàðèìò öóãëóóëàõ ÿâöàä õ¿íèé ýðõýä õóóëèéí äàãóó õàëääàã;· Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä öóãëàðñàí, öóãëóóëñàí áàðèìòàä òóëãóóðëàí

ìýòãýëöýíý;· Áîäèò ¿íýíèéã ø¿¿õ òîãòîîíî;

18


Ýðõ ç¿éí çºð÷ëèéí íîòîëãîî íü ãýìò õýðãèéí, èðãýíèé, çàõèðãààíû, ¿íäñýí õóóëèéí, àðáèòðûí ìàðãààíûã çîõèöóóëñàí õóóëü òîãòîîìæèéí îíöëîãîîñ õàìààðàí ÿëãàãääàã.

Ýðõ ç¿éí õýðýã ìàðãààíûã íîòëîõîä ÷èãëýãäñýí äàðààõ ¿íäñýí ãóðâàí çàãâàð áàéñàí.

Ìýòãýëö¿¿ëýí ø¿¿õ çàãâàð (Litigant Adversary Doctrine)

Ìýòãýëö¿¿ëýí ø¿¿õ çàãâàðûí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã èõýâ÷ëýí Àíãëî-Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí á¿ëèéí óëñóóä õýðýãëýäýã. ßëëàõ, ºìãººëºõ àæèëëàãàà òóñ òóñäàà ÿâàãäàõ áºãººä ø¿¿õ òàëóóäàí ìýòãýëöýýíä òóëãóóðëàí øèéäâýð ãàðãàäàã.

Ìýòãýëö¿¿ëýí ø¿¿õ çàãâàðûí îíöëîã:1. Ìºðäºí øàëãàõ øàòàíä ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷äàä íîòëîõ áàðèìò ãàðãàõ

ýðõèéã ºðãºíººð îëãîæ, ìºðäºí øàëãàõ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã õóóëèàð èõýýõýí õÿçãààðëàí òîãòîîäîã. Ìºðäºí øàëãàõ øàòàíä Àíãëî-Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí á¿ëèéí óëñóóä ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èä ìýä¿¿ëýã ºãºõã¿é áàéõ áîëîí ºìãººëºã÷ àâàõ ýðõèéã îëãîñîí áàéäàã.Ýíý øàòàíä ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷ íü ººðèéí õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîëûã õàìãààëæ îðîëöäîã.

2. ßëëàõ, ºìãººëºõ òàëóóä òýãø ýðõòýéãýýð ÿëëàõ, öàãààòãàõ, õºíãºð¿¿ëýõ, õ¿íäð¿¿ëýõ íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëæ ø¿¿õèéí ºìíº èë ìýòãýëöýíý.

3. Ø¿¿õ õóðàëäààíä ø¿¿ã÷ èäýâõèã¿é õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðèíààñ îðîëöîæ, ìýòãýëöýã÷ òàëóóä èäýâõèòýéãýýð îðîëöäîã. Ø¿¿ã÷ íü òàëóóäûí ãàðãàæ ºãñºí íîòëîõ áàðèìò, ìýòãýëöýýíä òóëãóóðëàí øèéäâýð ãàðãàäàã.

Ìºðäºí ø¿¿õ çàãâàð (EX office doctrine)

Ýíý çàãâàðûã ãîëäóó Ðîì-Ãåðìàíû ýðõ ç¿éí á¿ëèéí óëñóóäàä õýðýãëýäýã áºãººä “ø¿¿õ, ïðîêóðîð, ìºðäºã÷ íü ÿëëàõ áîëîí öàãààòãàõ, õ¿íäð¿¿ëýõ áîëîí öàãààòãàõ íîòëîõ áàðèìòûí àëü àëèíûã íü öóãëóóëæ, õýðãèéã áîäèò ¿íýëãýýíèé çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà þì”.

Ìºðäºí ø¿¿õ çàãâàðûí ãîë îíöëîã:1. Ìºðäºí øàëãàõ øàòàíä ºìãººëºõ òàëûí ýðõ õÿçãààðëàãäìàë, ìºðäºí

øàëãàõ áàéãóóëëàãûí ýðõ ìýäýë èõ áàéäàã. 2. Íîòëîõ àæèëëàãààã ìºðäºã÷, ø¿¿ã÷ ãàðäàí õèéäýã.3. Ø¿¿õ õóðàëäààíä ø¿¿ã÷ ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöäîã,

ìýòãýëöýã÷ òàëóóäûí ýðõ íü õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã. Ø¿¿õ õóðàëäààíä ø¿¿ã÷ ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, íîòëîõ áàðèìò øàëãàõ, ¿íýëýõ çýðýã àæèëëàãààã áèå äààí èäýâõèòýéãýýð ÿâàãäóóëæ, ýðõ ìýäëèéíõýý õ¿ðýýíä õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã äîòîîä èòãýëýýðýý òîãòîîí øèéäâýð ãàðãàäàã.

19

Ìºðäºí ø¿¿õ çàãâàð á¿õèé óëñûí ìºðäºí øàëãàõ áàéãóóëëàãà áîëîí ºìãººëºõ òàëûí ýðõ, ¿¿ðýã òýãø áèø. Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí ºìãººëºã÷ õàðüöàíãóé ñóë ýðõòýé, òýä íîòëîõ àæèëëàãààíä îðîëöîî áàãàòàé.

Ø¿¿ã÷ íü ø¿¿õ õóðàë ýõëýõýýñ ºìíº ìºðäºí øàëãàõ àæèëëàãààíû øàòàíä á¿ðä÷èõñýí íîòëîõ áàðèìòàíä òóëãóóðëàí äîòîîä èòãýë ¿íýìøèëòýé áîëäîã. Èéìýýñ îíöãîé øèíý íîòëîõ áàðèìò ºìãººëºã÷ òàëààñ ãàðãàõã¿é ë áîë ø¿¿ã÷ ººðòºº íýãýíò áèé áîëñîí äîòîîä èòãýë ¿íýìøëýýðýý øèéäâýðëýõ õàíäëàãàòàé áàéäàã.

Õîëèìîã çàãâàð

Õîëèìîã çàãâàð íü ÿëëàõ áîëîí ýðýí ñóðâàëæëàõ çàãâàðûí îíöëîãóóäûã áàãòààñàí áàéäàã. Ìºðäºí øàëãàõ àæèëëàãààíä øàòàíä ÿëëàãäàã÷, ò¿¿íèé ºìãººëºã÷èéí ýðõèéã çàðèì òàëààð õÿçãààðëàäàã, õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºã÷ õýðãèéã ìºðäºí øàëãàõûí çýðýãöýý õýðãèéí òàëààð òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàäàã, õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõ çàð÷ìûí õ¿ðýýíä ÝÁØ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýã÷èä öàãààòãàõ áîëîí ÿëëàõ, íîòëîõ áàðèìòûí àëü àëèíûã íü öóãëóóëäàã õóâèëáàð þì.

Õîëèìîã çàãâàðûí îíöëîã: 1. Íîòëîõ ¿¿ðãèéã ìºðäºã÷, ýñõ¿ë ïðîêóðîð õ¿ëýýäýã.2. Ìºðäºí øàëãàõ, ø¿¿í òàñëàõ ÷èã ¿¿ðãèéã ººð ººð ñóáüåêòóóäýä

õàðèóöóóëñàí.3. Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéã óðüäààñ ãýìò õýðýã ¿éëäñýí, ãýì

áóðóóã¿é ãýæ ¿çýæ õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çàð÷ìûã (doc-trine of the presumption of innocence) õýðýãæ¿¿ëíý.

4. Íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿ã÷ ººðèéí äîòîîä èòãýëýýð ¿íýëäýã.Õîëèìîã õýëáýðèéí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã ø¿¿õýýñ ºìíºõ ìºðäºí

øàëãàõ ¿å øàò áîëîí ø¿¿õ õóðàëäààíû ¿å øàò ãýæ õî¸ð õóâààäàã. Ìºðäºí øàëãàõ áàéãóóëëàãà íü ø¿¿õýýñ õàðààò áàéæ, ìºðäºí øàëãàõ øàòàíä øèéäâýðëýõ àñóóäàë íü ø¿¿õýýñ õàìààðàëã¿é áàéäàã.

Õîëèìîã çàãâàð íü ìýòãýëö¿¿ëýí ø¿¿õ, áîëîí ìºðäºí ø¿¿õ çàãâàðûí àëü íü äàâàìãàéëæ áàéãààãààñ øàëòãààí îíöëîã øèíæ íü ººð ººðººð èëýðäýã.

20


ÑÝÄÝÂ 2. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÎÉËÃÎËÒ, ÒªÐªË

Ñýäâèéí çîðèëãî: Íîòîëãîîíû òóõàé îíîëûí òºäèéã¿é õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õýðõýí õýðýãëýæ áîëîõ óð ÷àäâàð îëãîõîä ÷èãëýãäýíý.

Íîòîëãîî íü äàðààõ øèíæòýé:· Çîðèëãî, ÷èãëýëòýé ¿éë àæèëëàãàà;· ªºðèéí ãýñýí òàíèí ìýäýõ¿éí ºâºðìºö àðãàòàé;· Òîäîðõîé ¿å øàò, ÿâàãäàõ äýñ äàðààëàëòàé;· Öàã õóãàöàà, îðîí çàé, ¿éë àæèëëàãààíû òîäîðõîé õýìæýý, õÿçãààðòàé;· Õýí äóðòàé íü áóñ òîäîðõîé ÷àäâàð á¿õèé ýòãýýäýýñ õýðýãæ¿¿ëäýã;· Áóðóó õýðýãæ¿¿ëáýë ýðõ ç¿éí áîëîí íèéãìèéí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã

äàãóóëäàã;· Äýýðõ ¿éë àæèëëàãààã õóóëü÷ëàí çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé;Ýðõ ç¿éí õýðýã ìàðãààíûã íîòëîõ àæèëëàãàà íü (ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ

ýðõ ç¿é, èðãýíèé ýðõ ç¿é, çàõèðãààíû ýðõ ç¿é, àðáèòð, îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ãýõ ìýò) òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë ÿâöûí õàìãèéí ýýäðýý òºâºãòýé àñóóäëûí íýã òºäèéã¿é åðòºíöèéã òàíèí ìýäýõ ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýñýã áîëæ ò¿¿íèé åðºíõèé øèíæèéã èëýðõèéëýõèéí õàìòààð õóóëüä çààñàí íºõöºëººñ õàìààð÷ ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé. Òèéìýýñ ¿¿íèéã õóóëèàð çîõèöóóëæ íýãýí ìºð áîëãîõ, óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ áàéõûã íèéãýì øààðääàã.

Ýðõ ç¿éí çºð÷èë, ìàðãààíû óë ìºð áóþó ìýäýýëýë íü õ¿íèé ìýäðýõ¿éí ýðõòýí, ñýòãýõ¿éãýýð äàìæèæ ÿìàð íýã áàéäëààð ìýäýð÷ õ¿íèé îé óõààíä ò¿¿í÷ëýí òýäíèé õàäãàëæ áàéãàà ýä ç¿éë, áè÷èã áàðèìòàä áîëîí ìàòåðèàëëàã åðòºíöºä ÿìàð íýã õýëáýðýýð ¿ëääýã.

Àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà íü ººðèéí ãýñýí çîðèëãîòîé áàéäàã. Çîðèëãî íü òîäîðõîé, õ¿ðýõ¿éö áîäèòîé áàéõ õýðýãòýé, çîðèëãî íü òîîãîîð èëýðõèéëýãäýõýýñ ãàäíà öàã õóãàöààãààð õýìæèãääýã, ò¿¿í÷ëýí õ¿ðýõ ãýæ áóé áîäèò ¿ð ä¿í áàéäàã. Áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõ íü ãýìò õýðãèéí íîòîëãîîíû çîðèëãî áàéäàã.

Õóóëüä çààñàí òîäîðõîé íºõöºë áàéäëûã òîãòîîõîä íîòîëãîî çààâàë ÿâàãäàõ ¸ñòîé. Íºõöºë áàéäëûã òîãòîîñîí áàðèìò ñýëò ìýäýýëýë ¿íýí áîäèòîé, õóóëü

Íîòîëãîî ãýäýã íü õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä òóñãàñàí øèéäâýð ãàðãàõûí òóëä òîäîðõîé ýòãýýäýýñ íîòîëãîîíû ç¿éëèéã ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîãäîí áèé áîëîõ áóñàä íºõöºë áàéäëóóäûã àëáàí ¸ñíû öîãö íîòëîõ áàðèìòààð òîãòîîõ òàíèí ìýäýõ¿éí öîãöîëáîð ¿éë ÿâöûã õýëíý.

21

¸ñíû, ¿íýìøèëòýé áàéæ ë øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë áîëäîã. Øèéäâýð ãàðãàõàä íºëººëäºãã¿é ¿íýí ãýæ áàéæ áîëîõã¿é.

¯íýí ãýäýã îéëãîëò íü ººðºº õèéñâýð, ëîãèê øèíæòýé ó÷èð ò¿¿íèéã áîäèòîéãîîð èëýðõèéëýõ áîëîìæ áàéõã¿é áîëîâ÷ íîòîëãîîíû çîðèëãî íü õóóëüä çààñàí òîäîðõîé ¿íäýñëýë á¿õèé øèéäâýðýýð èëðýí ãàðäàã. Ýíýõ¿¿ øèéäâýð íü áîäèòîéãîîð îðøèõîîñ ãàäíà ò¿¿íèéã õýìæèõ, òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé.

Íîòîëãîîíû çîðèëãî áîëñîí õýðãèéí áîäèò ¿íýí ãýäýã áîë òóõàéí ¿åä ¿éë÷èëæ áàéñàí õóóëèéí õ¿ðýýíä òàíèí ìýäýõ¿éí òîäîðõîé àðãóóäûí õ¿ðýýíä ¿¿ðýã á¿õèé àëáàí òóøààëòíû ç¿ãýýñ öóãëóóëñàí íîòëîõ áàðèìòàä òóëãóóðëàñàí ¿íýí þì. Ýíýõ¿¿ ¿íýíä ÿìàð íýã ýðãýëçýý òºðºõ ¸ñã¿é. Õýðýâ ýðãýëçýý òºðâºë ÿëàíãóÿà, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí õ¿íä àøèãòàéãààð øèéäâýðëýäýã.

Áîëæ ºíãºðñºí áîäèò ¿éë ÿâäëûã çºâººð òîãòîîæ ÷àäààã¿é, íýã òàëûã áàðüñàí áóþó ýñõ¿ë ìºðäºõ àæèëëàãààã ã¿éöýä ÿâóóëààã¿é áîë áîäèò ¿íýíèéã äàõèí òîãòîîõ øààðäëàãà àÿíäàà ãàð÷ èðíý. ªºðººð õýëáýë, öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìò íü òóéëûí ¿íýí áèø áºãººä öàã õóãàöààíû ÿâöàä ãàäíû ÿìàð íýã íºëºº õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààð÷ íîòëîõ áàðèìò õóóðàì÷ ãýäýã íü õóóëèéí äàãóó íîòëîãäâîë òýð íü õýðãèéã ñýðãýýõ ¿íäýñëýë áîëíî.

Ãýõäýý ýíýõ¿¿ ¿íýí íü òóéëûí áóñ õàðüöàíãóé áîäèò ¿íýí þì. Õàðüöàíãóé ¿íýí ãýäýã íü þìñ ¿çýãäëèéí ìºí ÷àíàðûí çàðèì õýñãèéã ìºí åðºíõèé ÷àíàðûã òàíèí ìýäñýí ¿íýí, òýãýõäýý òóõàéí ¿åèéí õýìæýýíä ë õ¿ðñýí ¿íýí ìýäëýã, öààøèä óëàì ã¿íçãèé ñóäëàõ çàìààð òºãñ áîëîâñðîíãóé áîëæ áàéõ ̧ ñòîé ìýäëýã òóë áîäèò ¿íýíã õ¿í õàðüöàíãóé ¿íýíèé çàìààð îéðòîæ èëð¿¿ëýõ áà íýã ìºñºí èëð¿¿ëýõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë. Ýäãýýð íü çºâõºí õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðàì, àðãààð àâàãäñàí áàðèìò, ñýëòèéí òóõàéä ÿðèãäàíà. Õàðèí ãýìò õýðýãò õîëáîãäîí øàëãàãäàæ áàéãàà áîëîí õîõèðñîí ýòãýýä¿¿äèéí õóâüä ¿íýí íü òóéëûí áàéæ áîëíî. Ó÷èð íü òóõàéí ýòãýýäèéã òîãòîîõ ãýæ áóé íºõöºë áàéäëûã ººð ººðñäèéíõººðºº ìýäýð÷ ¿íýëñýí áàéäàã.

Õýðýã ìàðãààíû íîòîëãîî íü ¿íýí, ýñõ¿ë õóäàë ãýñýí õàðèóëòòàé. Ýíý õî¸ð çýðýãöýí îðøèõã¿é, ò¿¿í÷ëýí ãóðàâäàã÷ ãàðö áàéõã¿é. ¯íýí íü äàðààõ øèíæòýé.

· Òóéëûí áà õàðüöàíãóé øèíæèéã äàâõàð àãóóëæ áàéäàã;· Íîòîëãîîíû áîäèò ¿íýíã òîãòîîõ ¿éë ÿâö íü ãàãöõ¿¿ õ¿÷èí òºãºëäºð

Ìîíãîë óëñûí õóóëèéí õ¿ðýýãýýð õÿçãààðëàãäàíà;· Áîäèò ¿íýí íü íîòîëãîîíû çîðèëãî áºãººä çºâõºí õóóëüä çààñàí òîäîðõîé

øèéäâýð ãàðãàõàä ÷èãëýãäñýí áàéíà;· Áîäèò ¿íýíã ãàãöõ¿¿ õóóëèéí äàãóó îëæ àâñàí íîòëîõ áàðèìòàä

òóëãóóðëàñàí áàéíà;· Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð ¿ã¿éñãýñýí, íîòîëñîí áîëîìæ õî¸óëàà

íýãýí çýðýã ¿íýí áàéæ áîëîõã¿é;· Áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãàà õóóëèàð òîãòîîñîí õººí õýëýëöýõ

õóãàöààíû äîòîð õèéãääýã;

22


· ¯íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä õóóëèéí äàãóó áàéãóóëàãäñàí ø¿¿õ õóóëèéí äàãóó áîäèò ¿íýíèéã ýöýñëýí òîãòîîíî;

· Áîäèò ¿íýíèéã îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäýõ áºãººä çºâõºí ýðõ ç¿éí ¿íýëãýý áàéäàã. Ýíý íü áàðèìòàä òóëãóóðëàñàí áàéíà;

· Òîãòîîãäñîí áîäèò ¿íýí íü ¿ã¿éñãýñýí áóþó øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäàë èëðýõ õ¿ðòýë íü îðøèõ áóþó ¿íäýñëýë á¿õèé ø¿¿õèéí õ¿÷èí òºãºëäºð òàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîë áîëîí áóñàä øèéäâýðýýð ¿ã¿éñãýãäýíý;

· Áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîñîí àðãà íü èë, áóþó äàëä áàéõ áîëîâ÷ ýíý íü òîäîðõîé, øèíæëýõ óõààíààð íîòëîãäîæ íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàéõ áºãººä ýíýðýíã¿é, õ¿íèé ¸ñîíä íèéöñýí áàéíà;

· Áîäèò ¿íýí íü çºâõºí òóõàéí íîòëîõ ãýæ áàéãàà ¿éë ÿâäàëä ë õàìààðàëòàé áàéíà;

· Òîãòîîñîí áîäèò ¿íýíã ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààãààð áàòàëæ øàëãàõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã..

Õýðýã ìàðãààíû íîòîëãîîíû çîðèëò:· Íèéãýìä øóäàðãà ¸ñûã òºëºâø¿¿ëýõ,· Õóóëü ¸ñûã õàíãàæ òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõ,· Èðãýäýä õóóëü õ¿íäýòãýõ ¿çýë òºëºâø¿¿ëýõ,· Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,· Õýðýã, ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà õ¿í,

áàéãóóëëàãûí õóóëü ¸ñíû ýðõ àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ, · Íèéãýìä ¿¿ññýí çàðèì áóõàìäëûã àðèëãàõ,· Õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ.

ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÒªÐªË

Íèéòèéí íîòîëãîî Õóâèéí íîòîëãîî

Õýðýã ìàðãààíû íîòîëãîîíû òºðºë

Íèéòèéí íîòîëãîî ãýäýã íü õóóëü ñàõèóëàã÷èä õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó ãýìò õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõîä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãàà

Õóâèéí íîòîëãîî ãýäýã íü õóóëèàð íîòëîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýãýýã¿é ñóáúåêòèéí ç¿ãýýñãýìò õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõîä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãàà

23

Íèéòèéí íîòîëãîî, õóâèéí íîòîëãîî õî¸ðûí ÿëãààòàé òàë:1. Íèéòèéí íîòîëãîîã õóóëèàð ¿¿ðýã áîëãîñîí õóóëü ñàõèóëàã÷

õýðýãæ¿¿ëäýã áîë õóâèéí íîòîëãîîã ñîíèðõîã÷ õ¿ì¿¿ñýýñ ÿâóóëæ áîëäîã;

2. Íèéòèéí íîòîëãîîã õýðýãæ¿¿ëæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãàà õóóëèàð õÿçãààðëàãääàã áîë õóâèéí íîòîëãîîã õýðýãæ¿¿ëæ áóé ýòãýýä¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã õóóëèàð íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëààã¿é áàéäàã;

3. Íèéòèéí íîòîëãîî íü õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë áàéãàà òîõèîëäîëä ýõëýí ÿâäàã áîë õóâèéí íîòîëãîîã ñîíèðõîã÷ ýòãýýä ººðèéíõºº õ¿ñýë çîðèã, ñàíàà áîäëîîñ õàìààðàí ýõëýí ÿâóóëäàã;

4. Íèéòèéí íîòîëãîî íü õóóëüä çààñàí õóãàöààíû äîòîð õýðýãæäýã áîë õóâèéí íîòîëãîîíû õóãàöàà ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí õ¿ñýë çîðèãîîñ øóóä øàëòãààëíà;

5. Íèéòèéí íîòîëãîî íü òºð, ¯íäñýí õóóëèàð èðãýíèéõýý ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ áàéãààãèéí èëðýë áàéäàã áîë õóâèéí íîòîëãîî íü ººðèéí áîëîí ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí õ¿ñýë çîðèãèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí áàéäàã;

6. Íèéòèéí íîòîëãîîíû ÿâöàä öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìò íü õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû øèéäâýðò øóóä íºëººëæ áàéäàã áîë õóâèéí íîòîëãîîãîîð öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìò íü øèéäâýðò íºëººëºõ õ¿÷èí ÷àäàëã¿é, çààâàë òºðèéí íîòîëãîîãîîð äàìæèí áàòàëãààæäàã.

1. Äàðààõ õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõ òºðèéí áîëîí õóâèéí íîòîëãîîíû îíöëîãèéã òîäîðõîéëæ, òºðèéí áîëîí õóâèéí íîòîëãîîã õàðüöóóëíà óó.• ãýìò õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà,• èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà,• çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà,• ¿íäñýí õóóëèéí ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà,• àðáèòðûí ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà.

2. Ýðòíèé ¿ëãýðýýñ: Õààíû ºìíº íýãýí õ¿¿õäèéí ýõ õýìýýí õî¸ð ýìýãòýé çàðãàëäàí èðæýý. Õààí õýñýã áîäîëõèéëñíýý ñýëýì àâàí õ¿¿õäèéã öàâ÷èõ ãýòýë íýã ýìýãòýé íü ç¿ãýýð çîãñîæ, õàðèí íºãºº ýìýãòýé íü õ¿¿õäèéã àâðàõààð óõàñõèéí òýâýð÷ àâ÷ýý. Õààí òýð ýìýãòýéã ýõ õýìýýí òîîöîæ íºãºº ýìýãòýéä øèéòãýë õ¿ëýýëãýæýý. Õààí àñóóäàëä õýðõýí õàíäñàí áý? Íîòîëãîîíû ¿íýíèé òàëààð

õàðèëöàí ÿðèëöàíà óó?

ÄÀÑÃÀË ÀÆÈË:

24


ÑÝÄÝÂ 3. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ÀÐÃÀ, ¯Å ØÀÒ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Íîòîëãîîíû ÿâöàä ÿìàð àðãûã õýðõýí õýðýãëýæ áîëîõ, àëèâàà õýðýã ìàðãààíûã íîòëîõ íèéòëýã ¿å øàòíû òàëààð ìýäëýãòýé áîëîõ, òàíèí ìýäýõ¿éí ñýòãýëãýýíèé àðãûã àøèãëàí öýãöòýéãýýð íîòëîõ ãýæ áóé ¿éë ÿâöûã òàíèõ ìýäýõ, ò¿¿íèéã á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýõ ÷àäâàð õàíäëàãûã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Íîòîëãîîíû ò¿ãýýìýë àðãà ãýäýã íü íîòîëãîîíû îíîëûí ñóäëàõ ç¿éëèéã òàíèí ìýäýõ òîäîðõîé ¿éë ÿâöûí á¿õ ¿å øàò áîëîí àëèâàà øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðûí ñóäàëãààíû ÿâöàä ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí óäèðäëàãà áîëãîäîã ãîðèì æóðàì þì.

Ò¿ãýýìýë àðãûí õàìãèéí àíõäàã÷ áóþó ýðòíèéõ íü äèàëåêòèê, ìåòàôèçèê àðãà. Öààøèëáàë, àðãûí õ¿ðýýíä: çàäëàí øèíæëýõ (àíàëèç), çºí ñîâèí (èíòóèöè), ºâºðìºö ¿çýãäëèéã ñóäëàõ (ôåíîìåíîëîãè), õèéñâýðëýõ àðãóóä, òàéëáàðëàõ, îéëãîõ (ãåðìåíåâòèê), á¿òýöëýõ, õóóðìàãëàõ (ôàëüñèôèêàöè), îëîí÷ëîõ (ïëþðàëèñò), íýãòãýõ (èíòåãðàòèâ), õýðýãëýý, àøèãëàõ (ïðàãìàòèâ), æèøèí õàðüöóóëàõ (êîìïàðàòèâ) àðãóóäûã áàãòààæ áîëíî. Àðãà íü øèíý ìýäëýã, îíîëûã á¿òýýõèéí òóëä õýðýãëýäýã ó÷èð ÿìàð ÷ ìýäëýã íýã òàëààñ øèíæëýõ óõààíû òàíèí ìýäýõ¿éí ¿ð ä¿í, íºãºº òàëààñ øèíý ìýäëýãò õ¿ðýõ õýðýãñýë áîëäîã.

Ñýòãýëãýýíèé íèéòëýã àðãà

Õýðãèéã áîäèò áàéäëààð íü íîòîëæ òîãòîîíî ãýäýã íü çºâõºí íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëýõýýð õÿçãààðëàõ áóñ ñýòãýõ¿éí àñàð íàðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäàæ áàéäàã.

Õýðãèéã íîòëîõîä ñýòãýõ¿éí àðãóóä áîëîõ àíàëèç, ñèíòåç, èíäóêöè, ëîãèê çýðýã àðãóóäûã õýðýãëýõ íü ¿ð ä¿íòýé. Ýäãýýðèéí òóñëàìæòàéãààð óðãóóëàí áîäîæ ä¿ãíýëò ãàðãàí íîòîëãîîíû ñóáúåêò¿¿ä òîäîðõîé øèéäâýðò õ¿ðäýã. ªºðººð õýëáýë, íîòîëãîîíû ÿâöàä áèé áîëñîí á¿õ øèéäâýð ¿ð ä¿í íü (ìºðäºã÷, ø¿¿õèéí øèéäâýð, öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìò ãýõ ìýò) òàíèí ìýäýõ ñýòãýõ¿éí àðãûí òóñëàìæòàéãààð áèé áîëäîã ãýñýí ¿ã þì.

Ñýòãýõ¿éí àðãóóäûã íîòîëãîîíû á¿õ ¿å øàòóóäàä õèéãääýã áºãººä ò¿¿íèéã ÿâóóëàõ õàòóó òîãòîîñîí æóðàì áàéäàãã¿é. Ýíý íü ÿìàð íýã ýä ç¿éë, ìýä¿¿ëýãò ä¿ãíýëò ºãºõººñ á¿õ íºõöºë áàéäëûã ¿íýëýõýä ÷èãëýãäýíý. Ñýòãýõ¿éí àðãûã õýäèé îíîâ÷òîé, ñàéí àøèãëàíà òºäèé õýìæýýãýýð áîäèò ¿íýíä õ¿ðýõ àðãà çàì èë¿¿ îíîâ÷òîé, ¿íäýñëýãýý íîòîëãîî íü áîäèòîé, ¿íýìøèëòýé áàéíà.

Íîòîëãîîíû ò¿ãýýìýë àðãà

25

Ñýòãýëãýýíèé íèéòëýã àðãà íü äàðààõ îíöëîã øèíæòýé. ¯¿íä: Íîòîëãîîã çºâ äýñ äàðààëàëòàéãààð, çºð÷èëäººíã¿é ÿâóóëæ óëìààð íîòëîõ

áàðèìòûã çîõèõ øèéäâýð ãàðãàõàä íºëººëºõ ÷àäâàð, õàìààðàõ áàéäëààð íü àíãèëàõàä ÷èãëýíý. Ó÷èð÷ áîëîõ á¿õ õ¿íäðýë, ãàðàõ àðãà çàìûã óðüäààñ áîäîæ îëñîí áàéõ ¸ñòîé.

Ñýòãýëãýýíèé àðãûã õýðýãëýõ óð ÷àäâàðûã àìüäðàëûí òóðøëàãààñ îëæ àâäàã. Ò¿¿í÷ëýí áîëîâñðîë, ìýðãýæèë, ìýðãýøëèéí ñóðãóóëèàñ ñýòãýõ¿éí îíöëîã àðãóóäûã çîõèõ äýñ äàðààëàëòàé, çºâ õýðýãëýæ ñóðàõ àðãûã îëãîäîã.

Öóãëàðñàí á¿õ íîòëîõ áàðèìòóóä á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé ¿ð ä¿í ìºí. Ñýòãýëãýýíèé àðãà íü îþóíû õºäºëìºð ó÷èð òóõàéí àðãûã õýðýãëýæ áàéãàà ýñýõèéã çºâõºí ¿ð ä¿íãýýð òîîöîîëíî.

Ñýòãýëãýýíèé ÿâöàä áèé áîëñîí ¿ð ä¿í íü íîòëîãäîõã¿é áîë ò¿¿íèéã øèéäâýð ãàðãàõàä àøèãëàæ áîëîõã¿é.

Ñýòãýëãýýíèé íèéòëýã àðãûã íîòîëãîîíû òóðøèä áàéíãà õýðýãëýíý.Àíàëèçèéí àðãà. Öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìòàä ¿íäýñëýí áîëæ ºíãºðñºí ¿éë

ÿâöûã çàäëàí, öààøèä õýðõýõèéã øèéäâýðëýäýã àðãà þì. Ñèíòåçèéí àðãà íü íîòëîõ áàðèìòàä òóëãóóðëàí íýãäñýí îéëãîëòîä õ¿ðýõýä

÷èãëýãääýã.Áàðèìò ñýëò, ìýäýýëëèéã íýã á¿ð÷ëýí ñóäàëæ áàéãàà àðãûã èíäóêöèéí

àðãà ãýíý.Ãýìò õýðãèéí íîòîëãîî íü öóãëàðñàí ìýäýýëýë äýýðýý ¿íäýñëýí òààìàãëàë

äýâø¿¿ëýí ò¿¿íèéã øàëãàõ çàìààð ÿâàãääàã. Ýíý àðãûã ãèïîòåçèéí àðãà ãýíý.

Õèéñâýðýýñ áîäèò áàéäàëä øèëæèõ àðãà. Íîòîëãîîíû ñóáúåêò íü õèéõ ç¿éëýý õèéñâýðëýí áîäîæ óëìààð ò¿¿íèéãýý áîäèò áàéäàëä øèëæ¿¿ëýí àæèë õýðýã áîëãîæ áàéãàà àðãà þì.

Ëîãèê àðãà. Áàðèìò ñýëò ìýäýýëë¿¿äèéí äîòîîä ìºí ÷àíàð, ç¿é òîãëûã íýýí èëð¿¿ëæ òîãòîîõ ãýæ áóé ¿çýãäýë ¿éë ÿâöûí óÿëäàà õîëáîî áîäèò áàéäëûã òîãòîîæ áàéãàà àðãà þì.

Õàðüöóóëàëòûí àðãà. Ãýìò õýðãèéã íîòîëæ áàéñàí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààí äýýð ä¿ãíýëò õèéæ áàéãàà àðãà. ªºðººð õýëáýë óðä õèéãäýæ áàéñàí ãýìò õýðãèéí íîòîëãîîã îäîîãèéí àæèëëàãààòàé õàðüöóóëàí ïðàêòèêò õýðýãëýæ áîëîõ ýñýõ, íîòëîõ áàðèìò áîëîí òýäãýýðèéí ýõ ñóðâàëæèéí íèéòëýã áîëîí ÿëãààòàé øèíæýýð õàðüöóóëàí ä¿ãíýëò õèéõ àðãà þì.

Ñèñòåì÷ëýõ àðãà. Öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìòóóäûã íîòîëãîîíû ç¿éë, õýðýãò õàìààðàëòàé áàéäàë áîëîí áóñàä íèéòëýã áàéäëààð íü àíãèëæ ýìõ öýãöòýé áîëãîí ä¿ãíýëò õèéõýä áýëýí áîëãîõîä ÷èãëýãääýã àðãà þì.

Äýýðõ àðãûí òóñëàìæòàéãààð áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäàë, íîòëîõ áàðèìò, òýäãýýðèéí ýõ ñóðâàëæ, ìýäýýëë¿¿äèéí õîîðîíäûí ëîãèê óÿëäàà õîëáîîã ãàðãàæ öààø ÿìàð àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, òýäãýýðèéí òàêòèêèéí áîëîí ìºðäºõ

26


àæèëëàãààíû òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõàä õýðõýí àøèãëàæ áîëîõ òàëààð ä¿ãíýëò ãàðãàõàä ÷èãëýãääýã.

Íîòîëãîîíû òóñãàé àðãóóäûã õýðõýí çºâ õîñëóóëàõ íü ñýòãýõ¿éí àðãààñ èõýýõýí øàëòãààëäàã.

Íîòîëãîîíû òóñãàé àðãà.

Íîòîëãîîíû óëàìæëàëò àðãà íü: · ìºð õººõ,· º÷èã ìýä¿¿ëýã àâàõ,· í¿¿ðýëä¿¿ëýõ,· çóðãààð áîëîí áóñàä áàéäëààð ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëýõ,· ìýä¿¿ëãèéã ãàçàð äýýð íü øàëãàõ,· ¿çëýã, íýãæëýã õèéõ,· òóñãàé ìýðãýæëèéí õ¿íèé òóñëàìæ àâàõ,· øèíæèëãýý õèéëãýõ,· òàíüæ îëóóëàõ,· íóóöààð ìºðäºí òàãíàõ,· õýðãèéí ãàçðûã øèíæëýõ çýðýã àðãóóäûã íýðëýæ áîëíî.Ýäãýýð àðãóóäûí äîòîð ºíººãèéí ïðàêòèêò ºðãºí õýðýãëýãäýæ áàéãàà

õóóëèàð çºâøººðñºí àðãà áàéõàä õ¿ëýýí çºâøººðºãäººã¿é, ýð¿¿ãèéí õóóëüä ãýìò õýðýãò òîîöîãäîõîîð àðãóóä áàéäàã. ¯¿íä, ÿìàð íýã áàéäëààð ýðõ ÷ºëººã íü õÿçãààðëàõ /õîðüæ, öàãäàí õýðýã õ¿ëýýëãýõ/, õ¿÷ õýðýãëýõ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, ãóòààí äîðîìæëîõ, ºëñãºõ, ÿäðààõ, øàõàëò, äàðàìò ¿ç¿¿ëýõ ãýõ ìýò öàã ¿å, íèéãìèéí øààðäëàãààð õýðýãëýãäýõýý áîëüñîí áóþó ñî¸ëò åðòºíöºä õóóëèàð õîðèãëîñîí àðãûã áàãòààí ¿çýæ ñóäàëäàã.

Òîäîðõîé õýðãèéã áîëîí òýäãýýðòýé õîëáîîòîé áóñàä íºõöºë áàéäëûã òîãòîîõîä ÷èãëýãäñýí àðãóóäûã òóñãàé àðãà ãýíý.

Îëîí æèëèéí òóðøèä óëàìæëàãäàí õýðýãëýæ èðñýí àðãûã óëàìæëàëò àðãà ãýíý.

Íîòîëãîîíû óëàìæëàëò àðãà

Íîòîëãîîíû óàìæëàëò áóñ àðãà

Øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí îëîëò àìæèëòàä òóëãóóðëàñàí óðüä õýðýãëýæ áàéãààã¿é áóþó õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä õýðýãëýæ áàéñàí øèíý áîëîí øèíýëýã àðãóóäûã óëàìæëàëò áóñ àðãà ãýíý.

27

Óëàìæëàëò áóñ àðãà íü:· ñýòãýë ç¿éí ñîðèëãûí àðãà,· öàõèì áè÷ëýãèéí àðãà,· ãèïíîçûí áóþó õîâñäîõ àðãà,· áèîëîãèéí äàâòàìæ ñóäëàëûí àðãà,· áè÷ãèéí õýëáýðèéí àðãà,· õºãæìèéí “äýâñãýð”-èéí àðãà,· ¿íýðèéí “òàëáàé” àøèãëàõ çýðýã íü øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí ñ¿¿ëèéí

¿åèéí îëîëò àìæèëòûã àøèãëàñàí áóñàä îëîí àðãà áàéäàã.Íîòîëãîîíû àðãà ò¿¿õýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýí öàã õóãàöààíû ÿâöàä ººð÷ëºãäºæ

øèíý øèíý àðãà áèé áîëæ áàéäàã.Íîòîëãîîíû ÿìàð ÷ àðãà ººðèéí ãýñýí ñóë áîëîí äàâóó òàëòàé ó÷èð òóõàéí

íîòëîõ ãýæ áóé àñóóäëûí îíöëîã áàéäëûã çºâ óÿëäóóëàí, îíîâ÷òîé õîñëóóëàí õýðýãëýõ íü íîòîëãîîíû çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

Íîòîëãîîíû ¿å øàò

Íîòîëãîî íü äàðààõ ¿å øàòûã äàìæèíà:· Õýðýã ìàðãààí áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áóñàä àñóóäëûí òàëààðõ

ìýäýýëýë èðýõ áóþó òîäîðõîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ øààðäëàãà áèé áîëîõ,

· Ñýæ¿¿ð ãàðãàõ,· Ñýæ¿¿ð, òààìàãëàëàà øàëãàõ,· Áàðèìò öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëýõ,· Ìýòãýëöýõ,· Íîòîëãîîíû ¿ð ä¿íã ¿íýëæ øèéäâýð ãàðãàõÕýðýã ìàðãààí áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áóñàä àñóóäëûí òàëààðõ

ìýäýýëýë èðýõ áóþó òîäîðõîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ øààðäëàãà áèé áîëîõ. Ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ãýñýí ìýäýýëýë èðýõ ýñõ¿ë õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ýðõ çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çýõ.

Ñýæ¿¿ð ãàðãàõ. Öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìòàä ¿íäýñëýí àíõàí øàòíû ñýæ¿¿ð ãàðãàæ, òààìàãëàë äýâø¿¿ëíý.

Ñýæ¿¿ð, òààìàãëàëàà øàëãàõ. Äýâø¿¿ëñýí ñýæ¿¿ð, òààìàãëàëàà áàòàòãàõ áóþó ¿ã¿éñãýõ íîòëîõ áàðèìòóóäûã öóãëóóëæ áýõæ¿¿ëæ, òýäãýýðèéã íîòëîõ ÷àäâàð, òóõàéí àñóóäàëä õàìààðàëòàé ýñýõýýð íü áàãö áîëãîí øàëãàíà. Õýðýâ ñýæ¿¿ð, òààìàãëàë áàòëàãäàõã¿é áîë äàõèí íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ áóþó öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìòàä ¿íäýñëýí äàðààãèéí øèíý ñýæ¿¿ð, òààìàãëàë äýâø¿¿ëíý. Ñýæ¿¿ð, òààìàãëàë áàòëàãäâàë äàðààãèéí øàò ðóó îðíî. Äýâø¿¿ëñýí ñýæ¿¿ð, òààìàãëàë çààâàë áàòëàãäàæ áàéõ àëáàã¿é. Ýíý õýðãèéí íîòîëãîîíû õýìæýý, õÿçãààðààñ èõýýõýí øàëòãààëäàã.

Áàðèìò öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëýõ. Ýíý ¿å øàòàíä çºâõºí ÿìàð íýã õýðýã ó÷ðàë áîëñîí ãýõ àíõàí øàòíû ìýäýýëýë áàéãàà ó÷èð øóóä ñýæ¿¿ð äýâø¿¿ëýõ

28


áîëîìæã¿é. Õýðýâ ýíý øàòàíä ñýæ¿¿ð, òààìàãëàë äýâø¿¿ëýí ò¿¿íäýý õºòëºãäâºë íîöòîé àëäààíä õ¿ð÷ áîëíî. ªºðººð õýëáýë, ýíý øàòàíä ñýæ¿¿ð, òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõýä õàíãàëòòàé íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëæ áýõæ¿¿ëíý ãýñýí ¿ã. Ýíý ¿å øàòàíä öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìòóóäûã íýãòãýí àíãèëàõ àæèë ìºí àäèë õàìðàãäàíà. Öóãëóóëñàí á¿õ áàðèìòàà áè÷ãýýð ýñõ¿ë òåõíèê õýðýãñëèéí òóñëàëæòàéãààð áóóëãàí áýõæ¿¿ëíý. Áýõæèãäýýã¿é áàðèìò íîòëîõ ÷àäâàðã¿é áàéäàã.

Ìýòãýëöýõ. Òàëóóäûí öóãëóóëæ áýõæ¿¿ëñýí áàðèìòûã õóóëüä çààñàí æóðìààð øèíæëýí ñóäàëæ, ìýòãýëöýíý.

Íîòîëãîîíû ¿ð ä¿íã ¿íýëæ øèéäâýð ãàðãàõ. Òàëóóäûí ìýòãýëöýýíèé ¿ð ä¿íä áèé áîëñîííîòëîõ áàðèìòûã õóóëüä çààñàí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë áîëãîíî. Øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë áîëæ áóé àñóóäàë íü áóñàä íîòëîõ áàðèìòààð ¿ã¿éñãýãäâýë íîòîëãîî äàõèí äàâòàí ÿâàãäàíà. Ýñõ¿ë òóõàéí øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëäîã.

Á¿õ ¿å øàòóóäàä õýðãèéí íîòîëãîîíû ñýòãýëãýýíèé àðãóóäûã õýðýãëýí õîîðîíäûí õîëáîî áîëîí ¿å øàòóóäûã äàâòàí õèéõ ýñýõèéã øèéäâýðëýäýã.

Íîòîëãîî íü ÿìàðâàà íýã àñóóäëûã íîòîëæ áóðóóòãàõ áóþó çºâòãºõèéí òóëä õèéãääýãã¿é, õàðèí òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõàä ÷èãëýãääýã ó÷èð íîòëîõ ¿å øàòàíä îðîëöîã÷èä õàðèëöàí òýãø ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé.

Ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ãýõ ìýäýýëýë áèé áîëîõ, çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõ õ¿ñýëò òàâüñàí ¿åýñ õýðãèéí íîòîëãîî ýõýëäýã. Ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí ¿éëäýë, ¿éë ÿâäàë íü õóóëü çºð÷ñºí ýñýõèéã òîãòîîõûí õàæóóãààð áóðóóòàé õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäèéã îëæ òîãòîîõ ãýäýã íü õàìãèéí ãîë àñóóäàë.

1. Îëíû äóíä íýð íü ò¿ãñýí íýãýí õýðãèéí òàëààð ñîíèíä ñàéí, ìóó îëîí ÿíçààð áè÷æýý. Íýãýí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãà Á-ã áóðóóòàé ýñýõ òàëààð àðä èðãýäèéí äóíä ñàíàë àñóóëãà àâ÷ýý. Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí íèéò õ¿ì¿¿ñèéí 55 õóâü íü ò¿¿íèéã áóðóóòàé, àæëààñàà ñàéí äóðààðàà õàëàãäàõ ̧ ñòîé. 30 õóâü íü îãò áóðóóã¿é, ñºðºã òàë íýð õ¿íäýý ºñãºõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéãàà þì, áóðóóã¿é ó÷ðààñ àæëààñàà õàëàãäàõ ¸ñã¿é.10 õóâü íü ýíý àñóóäëûã áè ñàéí ìýäýõã¿é, 5 õóâü íü ýíý àñóóäàë íàäàä îãò õàìààã¿é õýìýýí õàðèóëæýý.

Íîòîëãîîã èéì àðãààð ÿâóóëæ áîëîõ óó? ßàãààä? Ñóäàëãààíû ä¿íã ¿íäýñëýí øèéäâýð ãàðãàæ áîëîõ óó? Õýðýâ ¿¿íèéã ¿íäýñëýí Á-ã àæëààñ íü õàëñàí áîë õóóëü ç¿éí ÿìàð ¿ð äàãàâàð ¿¿ñýõ âý?

2. Õýðýã ìàðãààíû íîòîëãîîíû àðãóóä íü ýðõ ç¿éí ÿìàð çºð÷ëèéí ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýæ áàéãààãààñ õàìààðàí õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãààã õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæ ñóäëàí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãíº ¿¿.


29

ÑÝÄÝÂ 4. ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ Ç¯ÉË, ÕÝÌÆÝÝ, ÕßÇÃÀÀÐ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Àëèâàà õýðýã, ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ÿìàð àñóóäëûã òîãòîîõûí òóëä ÿìàð öàð õ¿ðýýãýýð õèð õýìæýýíèé áàðèìòàä òóëãóóðëàõ ìýäëýãèéã îëæ àâàõ, ò¿¿íèéã òóõàéí íºõöºë áàéäàëä òóëãóóðëàí îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîõ õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Íîòîëãîîíû ç¿éë ãýäýã íü õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõûí òóëä çààâàë íîòëîõ áàðèìòûí òóñëàìæòàéãààð òîãòîîãäñîí áàéâàë çîõèõ íºõöºë áàéäëóóäûí ëîãèê óÿëäàà õîëáîîíû öîãö þì.

Íîòîëãîîíû ç¿éëèéã çºâ òîäîðõîéëñíîîð 1. Ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà õýâèéí ÿâàãäàõ íºõöºë áàéäëûã õàíãàõ;2. Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã ¿íýí áîäèòîé òîãòîîõ óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã

á¿ðä¿¿ëýõ; 3. Çºâ ç¿éë÷ëýõ, ãýì áóðóóã òîãòîîæ;4. Øóäàðãà øèéäâýð, õàðèóöëàãàõ¿ëýýëãýõ;5. Øóäàðãà ¸ñíû áàòàëãàà áîëäîã. Õýðýã á¿ðèéí îíöëîã, øèíæ áàéäëààñ íîòîëãîîíû ç¿éë øàëòãààëàõ òóë

á¿õ õýðýã, ìàðãààíä òîõèðîõ íîòëîãäâîë çîõèõ áàéäëóóäûí á¿ðýí æàãñààëòûã õóóëü÷ëàõ áîëîìæã¿é.

Íîòîëãîîíû ç¿éëèéã ãàãöõ¿¿ ïðîöåññèéí õóóëèàð òîãòîîõ áóñ ìàòåðèàëëàã õóóëèàð òîäîðõîéëäîã.

Íîòîëãîîíû ç¿éë íü õýðýã, ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿìàð øèéäâýð ãàðàõàä íºëººëæ áàéãààãààñ õàìààðàí ººð ººð áàéõ òºäèéã¿é òóõàéí øèéäâýðò øóóä íºëººëºõã¿é òóñëàõ ÷àíàðûí áóñàä íîòëîãäâîë çîõèõ áàéäëóóä áàéäàã.

Íîòîëãîîíû ç¿éë

30


Íýìýëò íîòîëãîîíû ç¿éë íü òóõàéí õýðãèéí õ¿íä õºíãºí, íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ áîëîí òýäãýýðýýñ ìýäýýëýë îëæ àâ÷

áàéãàà îíöëîãîîñ øàëòãààëàí áèé áîëäîã

Ãýìò õýðãèéí ¿íäñýí íîòîëãîîíû ç¿éë íü òóõàéí øèéäâýð ãàðãàõàä çààâàë íîòëîõ ¸ñòîé

áàéäàã

Íîòîëãîîíû ç¿éë

Ãýð÷ À íü, òóõàéí ýòãýýäèéã ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàé íîòëîõ ãîë ãýð÷. Ãýòýë ò¿¿íèéã íèëýýä õóäëàà ÿðü÷èõäàã ãýñýí ãýð÷ Á-ãèéí ìýä¿¿ëýã áàéíà. Ýíä ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ãýäãèéã À-èéí íîòîëæ áàéãàà àñóóäàë íü ¿íäñýí íîòîëãîîíû ç¿éë. À õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãñºí áàéõ áîëîõ þì ãýñýí íºõöºë áàéäàë íü íýìýëò íîòîëãîîíû ç¿éë áîëîí ãàð÷ áàéíà. Ýíä õî¸ð äàõü íºõöºë áàéäëûã òîãòîîõã¿éãýýð íýã äýõ íºõöºë áàéäëûã òîãòîîõ áîëîìæã¿é áîëæ áàéíà. Õàðèí À õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãñºí ãýäýã íü òîãòîîãäâîë Á-ãèéí ìýä¿¿ëýã íü À-ã ñàíààòàé õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãñºí õýðãèéí ¿íäñýí íîòëîõ áàðèìò áîëíî. Òýãýõýýð õóóëèàð ÿã ¿¿íèéã íîòëîõ ¸ñòîé ãýæ òóéëûí îéëãîæ áîëîõã¿é áîëîõûã äýýðõ áàðèìò õàðóóëæ áàéãàà þì.

Íîòîëãîîíû õýìæýý, õÿçãààð

À÷ õîëáîãäîë. Õýðãèéí íîòîëãîîíû õýìæýý, õÿçãààðûã òîãòîîñíîîð òóõàéí àæèëëàãàà èë¿¿ ò¿ðãýí øóóðõàé áîäèòîé ÿâóóëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõýä à÷ òóñòàé.

Íîòîëãîîíû ç¿éëèéã õóóëüä òîäîðõîéëæ áîëäîã áîë õýìæýý, õÿçãààðûã øóóä òîãòîîõ áîëîìæã¿é. Òóõàéëáàë, ìîíãîëûí íîòîëãîîíû ò¿¿õýíä ãóðâàí ãýð÷òýé áîë àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áàéñàí íü íîòîëãîîíû õýìæýý, õÿçãààðûã õóóëü÷ëàõ ãýñýí àíõíû îðîëäëîãî áàéæýý.

Íîòîëãîîíû õÿçãààð ãýäýã íü ãýìò õýðãèéí íîòîëãîî ÿâàãäàõ öàð õ¿ðýý

Òóõàéí õýðãèéí íîòîëãîîíû ç¿éëèéã òîãòîîõîä õýäèé õýìæýýíèé ãàçàð íóòàã, îáúåêò, õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàõ âý ãýäýã àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.

Íîòîëãîîíû õýìæýý ãýäýã íü òóõàéí àñóóäëûã íîòëîõûí òóëä õýäèé õýðèéí áàðèìò ñýëò, ìýäýýëýë öóãëóóëáàë çîõèñòîéã èëýðõèéëæ áàéãàà ¿ç¿¿ëýëò

Àñóóäëûã áàðèìòààð áîäèòîéãîîð òîãòîîõûí òóëä òîäîðõîé õóãàöààíä õýäèé õýðèéí ãàçàð íóòàã, îáúåêò, õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ðýýíä õè÷íýýí íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëáàë èë¿¿ çîõèñòîé, õàíãàëòòàé ãýäãèéã òîãòîîæ áàéãàà ÿâäàë.

31

Íîòîëãîîíû õýìæýý, õÿçãààðûã îíîâ÷òîé òîãòîîõ øààðäëàãà ýðõ ç¿éí ÿìàð õýðýã ìàðãààí øèéäâýðëýõ ÿâöàä ãàðäàã. ¯¿íä îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëäºã. Òóõàéëáàë, ãýìò õýðãèéí íîòîëãîîíû õýìæýý, õÿçãààðûã òîãòîîõîä íºëººëæ áîëîõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëíî. ¯¿íä:

· Ãýìò õýðýã øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿìàð øàòàíä ãýìò õýðãèéí íîòîëãîî ÿâàãäàæ áàéãàà ýñýõ;

· Ýçýí õîëáîãäîã÷ íü òîãòîîãäñîí ýñýõ;· Îëîí ¿éëäýë, õîëáîãäîã÷òîé;· Óäààøèðñàí áóþó ¿ðãýëæèëñýí ¿éëäýëòýé ãýìò õýðýã ýñýõ;· Èõ ãàçàð íóòãèéã õàìàð÷ ¿éëäýãäñýí ýñýõ;· Íèéëìýë ãýìò õýðýã ìºí ýñýõ;· Íýã ¿éëäýëòýé áîëîâ÷ îëîí õîõèðîã÷òîé ýñýõ;· Õýðãèéí õóãàöàà èõ àëäàæ óäñàí ýñýõ;· Öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìòóóäûí õîîðîíä çºð÷èëäººí áàéãàà ýñýõ;· Òóñãàé òåõíèê, íàðèéí àðãà õýðýãñýëèéã õýðýãëýæ ¿éëäýãäñýí ýñýõ;· Òóõàéí õýðýãò õîëáîãäñîí ýòãýýä ãýì áóðóóãàà õ¿ëýýñýí ýñýõ;· Íóóöëàë àëäàãäñàí ýñýõ;· Ìºðäºã÷, ïðîêóðîðûí óð ÷àäâàð;· Íîòëîõ áàðèìòóóä óñòàæ àëãà áîëñîí òîõèîëäîë áàéãàà ýñýõ;· Îëîíä íýð õ¿íä íü ò¿ãñýí õ¿íèé ýðõ àøèã õºíäºãäñºí ýñýõ;· Á¿ëýã, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, óðäààñ òºëºâëºñºí, íóóö, äàëä àðãààð

¿éëäýãäñýí ýñýõ.

1. Ñóìûí òºâèéí áàéðàíä çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áàéñàí ñîíãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ãîìäëûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ÿâöàä 30 ìèíóòûí õóãàöààíä áîëñîí ¿éë ÿâäëûã òîãòîîõ øààðäëàãà ãàð÷ýý. Ýíý õóãàöààíä çóóí õ¿í, îëîíäîî õ¿íäëýãäñýí óëñ òºð÷, òàâàí öàãäàà õàðæýý. Ìºí íýã õ¿í 30 ìèíóòûí ä¿ðñ áè÷ëýã õèéæýý.

Íîòîëãîîíû õýìæýý, õÿçãààðûã õýðõýí òîãòîîõ òàëààð ÿðèëöàíà óó?2. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí õóóëèéã ñóäëàí

ìàðãààí òóñ á¿ðèéí îíöëîãîîñ õàìààðàí íîòîëãîîíû ç¿éë, õýìæýý, õÿçãààðûã òîãòîîí ÿðèëöàíà óó?


32


ÑÝÄÝÂ 5. ÍÎÒËÎÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë áîëîõ áàðèìòóóäûã öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëýõ àæèëëàãààã ¿ð àøèãòàé ÿâóóëàõàä øààðäëàãàòàé õýëáýðèéã õóóëü òîãòîîìæîîñ ñóäëàí ¿éë àæèëëàãààíäàà òîäîðõîé öýãöòýé õýðýãëýõ ìýäëýã óð ÷àäâàð îëãîõîä ÷èãëýãäýíý.

Íîòëîõ àæèëëàãàà íü çºâõºí õóóëèéí õ¿ðýýíä ÿâàãäàõ ¸ñòîé áºãººä èíãýñíýýðýý çîðèëò õýðýãæèõ íýã íºõöºë áîëäîã þì.

Íîòëîõ àæèëëàãààíû õýëáýðèéí íýãäìýë áàéäàë íü íîòëîõ áàðèìòûí ýðõ ç¿éí ãîë øèíæèéã òîãòîîñîí õóóëèéí õýì õýìæýýãýýð õàíãàãääàã.Ýíýõ¿¿ õýëáýðò áàãòàæ áàéãàà àñóóäëûã íýãá¿ð÷ëýí àâ÷ ¿çíý. ¯¿íä:

1. Íîòëîõ àæèëëàãààíû õýëáýðèéí ¿íäýñ áîëñîí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû çàð÷èì, íîòîëãîîíä òýäãýýðèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã;

2. Íîòëîõ àæèëëàãààíû áàòàëãàà;3. Íîòîëãîîã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿åä õýðýãëýãäýõ ýðõ ç¿éí àëáàäëàãûí àðãà

õýìæýý áàéíà.Íîòëîõ àæèëëàãààã Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð õýí õýðýãæ¿¿ëæ

áàéãààãààñ ¿ë õàìààðàí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíûÿìàð ÷ øàòàíä íîòëîõ àæèëëàãààíû õýëáýð íýãäìýë áàéäàã. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãëààíû çîðèëò áîëîí íîòîëãîîíû çîðèëãî õýðýãæèõ ýñýõ íü íîòëîõ àæèëëàãààíû õýëáýðèéã Ìîíãîë óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä õýðõýí òóñãàñíààñ øóóä øàëòãààëíà.

Õýðãèéã íîòëîõ àæèëëàãàà ãýäýã íü õÿíàí øèéäâýðëýæ áóé õýðýãò õàìààðàëòàé áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäëûã íîòëîõ áàðèìòàä òóëãóóðëàí õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó ñýðãýýí, áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõ òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë ÿâö.

Íîòëîõ àæèëëàãààíû çîðèëãî õýðýã ìàðãààí øèéäâýðëýõ õóóëü òîãòîîìæîîð òîãòîîãääîã.

Õýðãèéã íîòëîõ àæèëëàãààíû õýëáýð

Õýðãèéã íîòëîõ àæèëëàãààíû õýëáýð ãýäýã íü õýðýã, ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû á¿õ ¿å øàòàíä íîòëîõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàëòàé õîëáîãäóóëàí õóóëèàð òîãòîîñîí áóþó òîãòîîãäâîë çîõèõ æóðìûã òîãòîëöîî þì.

33

Õýðãèéã íîòëîõ àæèëëàãààíû çàð÷èì

· Õóóëü ¸ñíû çàð÷èì,· Èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäëýí õàìãààëàõ çàð÷èì,· Õ¿íèé õàëäàøã¿é áàéõ ýðõèéã õàìãààëàõ çàð÷èì,· Îðîëöîã÷äîä ýðõ, ¿¿ðãèéã íü çààâàë òàéëáàðëàí ºãºõ çàð÷èì,· Õóóëü ø¿¿õèéí ºìíº ýðõ òýãø áàéõ çàð÷èì,· Ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààã ãàãöõ¿¿ ø¿¿õ õýðýãæ¿¿ëýõ çàð÷èì,· ªºðèéãºº ºìãººëºõ, ºìãººë¿¿ëýõ ýðõýýð õàíãàõ çàð÷èì,· Ãýì áóðóóã¿éí ïðåçóìöèéí çàð÷èì,· Õýðãèéí íîòëîõ àæèëëàãàà Ìîíãîë õýë äýýð ÿâàãäàõ çàð÷èì,· Íîòëîõ àæèëëàãàà òàñðàëòã¿é ò¿ðãýí øóóðõàé ÿâàãäàõ çàð÷èì,· Õýðãèéã íîòëîõîä øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí îëîëòûã á¿òýýë÷ýýð

àøèãëàõ çàð÷èì,· Ìýòãýëöýõ çàð÷èì.

Íîòëîõ àæèëëàãààíû áàòàëãàà

Íîòëîõ àæèëëàãààíû áàòàëãààíä äàðààõ ¿éë àæèëëàãàà õàìààðíà:1. Íîòëîõ áàðèìòûã õàìãààëàõ2. Íîòëîõ áàðèìòûã õàäãàëàõ3. Íîòëîõ áàðèìòûã òýýâýðëýõ4. Îðîëöîã÷äîä ýðõ, ¿¿ðãèéã íü òàéëáàðëàí ºãºõ5. Õýðãèéí íîòëîõ àæèëëàãààíû íóóöëàëûã õàíãàõ

1. Íîòëîõ áàðèìòûã õàìãààëàõÍîòëîõ áàðèìòûã õàìãààëàõ ãýäýã íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëëèéã

àãóóëàã÷ íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæèéã ãàäíû ÿìàð íýã íºëººëëººñ õàìãààëæ íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëûã áóóðóóëàõã¿é áàéõàä ÷èãëýãäñýí àðãà õýðýãñýë, íºõöºë áàéäëûã õýëíý.

2. Íîòëîõ áàðèìòûã òýýâýðëýõÍîòëîõ áàðèìòûã òýýâýðëýõ ãýäýã õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë

àãóóëàã÷ íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëûã àëäàãäóóëàõã¿éãýýð íýã ãàçðààñ íºãºº ãàçàð óðóó çººâºðëºõ ¿éë ÿâö þì.

3. Íîòëîõ áàðèìòûã õàäãàëàõÍîòëîõ áàðèìòûã õàäãàëàõ ãýäýã íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë

áîëîí íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, íîòîëãîîíû à÷

Õýðãèéã íîòëîõ àæèëëàãàà õýâèéí ÿâàãäàõ áîäèò íºõöºë áàéäëûã á¿ðä¿¿ëæ áóé öîãö àðãà õýðýãñýë íü íîòëîõ àæèëëàãààíû áàòàëãàà þì.

34


õîëáîãäëûã àëäàãäóóëàõã¿éí òóëä òîäîðõîé íºõöºë áàéäàëä áàéëãàõ ¿éë ÿâöûã õýëíý.

4. Îðîëöîã÷äîä ýðõ, ¿¿ðãèéã íü òàéëáàðëàí ºãºõÕóóëü ñàõèóëàã÷, ø¿¿õ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷

áóñàä õ¿ì¿¿ñò òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðýã áîëîí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿éí óëìààñ ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâðûã òàéëáàðëàí ºã÷, ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæîîð õàíãàæ áàéãàà àæèëëàãààã õýëíý.

5. Íîòîëãîîíû íóóöëàëûã õàíãàõÍîòîëãîîíû íóóöëàëûã õàíãàõ ãýäýã íü øààðäëàãàòàé ìýäýýëë¿¿äèéã áóñäàä

ìýäýãäýõã¿é áàéõ òàëààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé õýðãèéí íîòëîõ ¿éë àæèëëàãààíû ÿâö, áàòàëãààã õàíãàõ àðãà õýìæýý þì.

Õýðãèéã íîòëîõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õýðýãëýõ ýðõ ç¿éí àëáàäëàãà

Õýðãèéí íîòëîõ ¿éë àæèëëàãààíû àëáàäëàãà ãýäýã íü íîòîëãîîíû ýðõ ç¿éí çàéëøã¿é íýã ýëåìåíò áºãººä íîòëîõ ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ ýòãýýä¿¿äýä, õýðýãæ¿¿ëýã÷ õóóëü ñàõèóëàã÷äààñ õóóëüä çààñàí ä¿ðýì, æóðìûã ñàõèõ, õóóëü ¸ñíû øààðäëàãûã ñàéí äóðààðàà áèåë¿¿ëýõèéã ÿìàð íýã õýëáýðýýð (ýðõ, ýðõ ÷ºëººíä íü õÿçãààðëàëò òîãòîîí) øààðäàæ áàéãàà ¿éë ÿâö þì.

Õóóëü çºð÷ñºí òîõèîëäîë á¿ðèéã èëð¿¿ëæ, õàðèóöëàãà íîîãäóóëæ áàéõ ãýäýã íü íîòëîõ ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ ÿâöàä õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìûã çºð÷ñºí ýòãýýäýä õóóëüä çààñàí øèéòãýë õ¿ëýýëãýæ áàéãàà òºðèéí àëáàäëàãûí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö þì.

Ýðõ ç¿éí àëáàäëàãà

ßë øèéòãýë îíîãäóóëàõ

Àëáàí òóøààëòíóóäàä ñàõèëãûí õàðèóöëàãà

õ¿ëýýëãýõ

Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà ÿâöàä ø¿¿õýýñ

õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ

Íîòëîõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õýðýãëýõ ýðõ ç¿éí àëáàäëàãûã äàðààõ çîðèëãîîð õýðýãëýíý:

1. Íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áóé ýòãýýäèéí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ;

2. Íîòëîõ àæèëëàãààã õóóëèéí äàãóó ÿâóóëàõ áîëîìæèéã õàíãàõ;3. Íîòëîõ àæèëëàãààíû äýã æóðìûã õàíãàõ;4. Õýðãèéí áèåò íîòëîõ áàðèìò íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëýõ

àæèëëàãàà çîõèõ æóðìûí äàãóó ÿâóóëàõ áîëîìæèéã õàíãóóëàõ.

35

Òàëóóä ýñõ¿ë õóóëü ñàõèóëàã÷ õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìààð ø¿¿õèéí çºâøººðºëòýé ýñõ¿ë ø¿¿õèéí çºâøººðºëã¿éãýýð áàðèìòûã öóãëóóëäàã. Áàðèìò öóãëóóëàõäàà èðãýäèéí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä àþóëòàé, ýñõ¿ë òýäíèé íýð òºðèéã ãóòààñàí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, õ¿íëýã áóñ õýðöãèé õàíäàõ íýð òºðèéã íü äîðîìæëîõ õ¿÷ õýðýãëýõ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, ìýä¿¿ëýã, ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõààð òóëãàí øààðäàõ, õóóð÷ ìýõëýõ çýðýã õóóëü áóñ àðãà õýðýãëýõèéã õîðèãëîäîã.

1. Ø¿¿õèéí çºâøººðºëòýé áàðèìò öóãëóóëàõ. Òàëóóä ýñõ¿ë õóóëü ñàõèóëàã÷ òóõàéí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóóëèàð òîãòîîñîí ¿íäýñëýëýý áàðèìòàà ø¿¿õýä õ¿ðã¿¿ëýí çºâøººðºë àâíà. Òóñ çºâøººðëèéí äàãóó òóõàéí àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ õóóëü ñàõèóëàã÷ààð äàìæóóëàí áàðèìò öóãëóóëäàã.

Ø¿¿õèéí çºâøººðºëòýé äîð äóðäñàí àðãààð áàðèìò öóãëóóëæ áîëíî:· Íýãæëýã õèéõ, íýãæëýã õèéõýýð îðîí áàéð, ýçýìøèë ãàçàðò íýâòðýí

îðîõ;· Òýýâðèéí õýðýãñýë, õ¿íèé áèåä íýãæëýã õèéõ;· Øóóäàí öàõèëãààíààð ÿâóóëñàí ç¿éëèéã áèò¿¿ìæëýõ, õóðààí àâàõ,

ò¿¿íä ¿çëýã õèéõ;· Êîìïüþòåðèéí ìýäýýëýëä íýâòðýõ, êîìïüþòåð õóðààí àâàõ;· Áàðèìò áè÷èã, ýä ç¿éë õóðààí àâàõ. áèò¿¿ìæëýõ;· Áàíêíû ñýæèã á¿õèé äàíñ, äàíñíû ã¿éëãýýã çîãñîîõ, ýä õºðºíãèéã

õàìãààëàëòàíä àâàõ;· Íóóö ìºðäºõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ;· Øàðèë øèíæëýõ;· ÄÍÕ-èéí øèíæèëãýý;· Ø¿¿õ ñýòãýö ãýì ñóäëàëûí øèíæèëãýý;· Õ¿íèé áèå, ýä ýðõòýíä íýâòýðñýí àðãààð ¿çëýã õèéõ, äýýæ àâàõ;· Íàñàíä õ¿ðýýã¿é áîëîí ýðõèéí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é õ¿íä õèéõ

øèíæèëãýý;

Áàðèìò öóãëóóëàõ àæèëëàãààíû îéëãîëò

Áàðèìò öóãëóóëàõ àæèëëàãàà ãýäýã íü òàëóóä ýñõ¿ë õóóëèàð ýðõ îëãîñîí àëáàí òóøààëòíóóäààñ õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íîòëîõ áàðèìò (ìýäýýëýë, íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ)-ûã õóóëèàð çºâøººðñºí àðãà õýðýãñëýýð ýðæ õàéõ, îëæ èëð¿¿ëýí àâ÷ áàéãàà èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà þì.

36


2. Ø¿¿õèéí çºâøººðºëã¿éãýýð áàðèìò öóãëóóëàõ. Òàëóóä èðãýí õóóëèéí ýòãýýäèéí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õºíäºõã¿é, èðãýäèéí çàí çàíøëûí áîëîí ̧ ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýã ãàæóóäóóëàëã¿é, õ¿íèé àìü íàñ ýð¿¿ë ìýíäýä àþóëã¿é àðãààð øààðäëàãà áàðèìò, ìýäýýëýë îëæ öóãëóóëíà. ¯¿íä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ òîäðóóëãà, ìýäýýëýë, ñóäàëãàà, òàéëáàð àâàõ, ¿çëýã õèéõ, øààðäëàãàòàé òóðøèëòûã ººðñäèéí çàðäëààð ÿâóóëàõ çýðýã àæèëëàãàà îðíî. Ò¿¿í÷ëýí õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäèéí ººðèéíõ íü çºâøººðñíººð õóóëüä çààñàí àæèëëàãààã ÿâóóëæ ìýäýýëýë, áàðèìò îëæ àâ÷ áîëíî.

Áàðèìòûã áýõæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíû îéëãîëò

Áàðèìòûã äàðààõ àðãààð áýõæ¿¿ëíý.1. Òýìäýãëýë õºòëºõ;2. Áè÷ëýã õèéõ (äóó, ä¿ðñ), ãýðýë çóðàã àâàõ;3. Çóðæ, òýìäýãëýõ (òîäîðõîé ýä ç¿éë áîëîí áàéãàëü îð÷èíã áàéãàà áàéäëààð

íü áóþó òîéìëîí õàðæ çóðàõ);4. Ñõåì, òºëºâëºãºº ¿éëäýõ (òóõàéí ç¿éëèéã òîäîðõîé ä¿ðñ òýìäýãòýýð

îðëóóëàí çóðæ òýìäýãëýõ);5. Ãðàôèê, øóãàì çóðàã ¿éëäýõ. (áàðèìòûã òåõíèêèéí ìàø íàðèéí

¿ç¿¿ëýëòýýð íü çóðæ òýìäýãëýõ);6. Ýä ç¿éëèéã á¿õëýýð áýõæ¿¿ëæ àâàõ (áàðèìòûã áàéãàà áàéäëààð íü

òóõàéëáàë: óíàäàã äóãóéã òýð õýâýýð íü õóðààí àâ÷ áýõæ¿¿ëýõ);7. Òîäîðõîé ýä ç¿éëèéí õýñýã áóþó óë ìºðèéí áóóëãàæ àâàõ (òóõàéí ýä

àíãèéí òîäîðõîé íýã õýñãèéã íü àâàõ, òóõàéëáàë: à÷ààíû ìàøèíû äóãóéã ñàëãàí àâàõ);

8. Õ¿íèé í¿¿ðíèé ãàäààä òºðõººñ çàãâàð àâ÷ áýõæ¿¿ëýõ (õ¿íèé í¿¿ð, áóñàä ýä ýðõòýíã á¿õëýýð íü áóþó òîäîðõîé õýñãýýð íü òóñãàé õýâ çàãâàðàâäàã áîäèñîîð áýõæ¿¿ëæ àâàõ);

9. Íºõöºë áàéäëûã áóþó áýõæ¿¿ëýí àâñàí ç¿éëèéã ñýðãýýí áîñãîæ áýõæ¿¿ëýõ (äýýð äóðüäñàí àðãààð áýõæ¿¿ëæ àâñàí õýâ çàãâàðûã áóöààí ñýðãýýæ áîäèò áàéäëààð íü òîãòîîõ, õ¿íèé õýëñýí ìýä¿¿ëýã, áóñàä áàðèìòûí äàãóó ÿìàð íýã îð÷èí, ýä ç¿éëèéã ñýðãýýí áîñãîí áýõæ¿¿ëýí àâàõ);

10. Õàðüöóóëàí øèíæëýõýýð õýâ çàãâàð àâàõ ãýñýí íèéòëýã àðãóóä áàéíà.

Áàðèìòûã áýõæ¿¿ëýõ àæèëëàãàà ãýäýã íü õóóëüä çààñàí àëáàí òóøààëòàí äàíãààðàà áóþó áóñäûí òóñëàìæòàéãààð öóãëóóëñàí íîòëîõ áàðèìòóóäûã õóóëüä çààñàí æóðìààð äàãóó áýõæ¿¿ëýõ èäýâõòýé àæèëëàãààã õýëíý.

37

Áàðèìòûã áýõæ¿¿ëýõýä øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí îëîëòûã àøèãëàõ íü

Áàðèìòûã áýõæ¿¿ëýõýä øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí îëîëòûã àøèãëàñíààð äàðààõ à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯¿íä:

1. Òóõàéí àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë õºäëºë, ¿ã ÿðèàã ìàø íàðèéí íýãá¿ð÷ëýí òóñãàõ áîëîìæòîé.

2. Òóõàéí àæèëëàãààã øóóðõàé ÿâóóëàõ óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã.

3. Îðîëöîã÷äîîñ ãàðãàõ õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîõ.4. Ïðîöåññèéí õ¿íäðýë ãàðàõ ÿâäëûã òàñëàí çîãñîîõ. Òóõàéëáàë, ìýä¿¿ëýã

ºãºã÷ ýòãýýä ìýä¿¿ëãýýñýý áóöàõ, íîòîëãîîíä îðîëöîã÷ ýòãýýä¿¿ä öóãëóóëñàí áàðèìòûí à÷ õîëáîãäëûã áóóðóóëàõ òºðºë á¿ðèéí ÿâäàë ãàðãàõ çýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ.

5. Ýð¿¿ë ìýíäèéí õóâüä òýìäýãëýëòýé òàíèëöàõ, óäààí õóãàöààãààð ÿðèëöàõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëûã àëäàãäóóëàõã¿é áàéõ ãýõ ìýò áîëíî.

Áàðèìòûã òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàí áýõæ¿¿ëæ áàéãàà òîõèîëäîëä äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà. ¯¿íä:

1. Òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàæ áàéãàà òàëààð îðîëöîã÷äîä ìýäýãäýíý.2. Òóõàéí òåõíèê, õýðýãñëèéã àæèëëóóëàõäàà øààðäëàãàòàé

ìýðãýæèëòíèéã óðüæ îðîëöóóëàõ. 3. Áè÷ëýã õèéõäýý õýñýã÷èëæ õèéõã¿é àëü áîëîõ á¿òýí õèéõ.4. Õýðýãëýñýí òåõíèê õýðýãñýë, ä¿ðñ, äóóã áóóëãàñàí õàëüñ áîëîí áóñàä

ç¿éëñèéí ìàðê, çàãâàðûã òýìäýãëýëä òîäîðõîéëîí áè÷ñýí áàéõ ¸ñòîé.5. Àæèëëàãàà ýõýëñýí, äóóññàí áóþó çàâñàðëàñàí öàã, ìèíóòûã òóñãàíà.

Ýäãýýðèéã õýëæ áè÷¿¿ëýõ íü ¿ð ä¿íòýé.

Áàðèìòûã áýõæ¿¿ëýõ æóðàì, ò¿¿íèéã çºð÷ñºíººñ ¿¿ñýõ õóóëü ç¿éí ¿ð äàãàâàð

Ìºðäºã÷èä áàðèìòûã áýõæ¿¿ëýõäýý äàðààõ íèéòëýã æóðìûã áàðèìòàëíà:1. Áàðèìòûã öóãëóóëàõ àæèëëàãààã íàðèéâ÷ëàí, äýñ äàðààëàí, íýã á¿ð÷èëýí

áè÷íý.2. Òóõàéí àæèëëàãààã õýä äýõ óäààãàà ÿâóóëæ áàéãààã òýìäýãëýëä

òóñãàíà.3. Áàðèìòûã öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëæ áàéãàà õóóëü ñàõèóëàã÷, îðîëöîã÷

ýòãýýä¿¿äèéí íýð, øààðäëàãàòàé õàÿã áîëîí áóñàä ìýäýýëëèéã òóñãàæ, òýäãýýðò ýðõ, ¿¿ðãèéã íü òàéëáàðëàæ ºãñºí ýñýõ

4. Áàðèìòûã öóãëóóëàõäàà ä¿ðñ, äóóíû áè÷ëýã õèéñýí, ãýðýë çóðàã àâñàí, ñõåì, ãàð çóðàã ¿éëäñýí ýñýõ.

5. Áàðèìòûã öóãëóóëàõ òàëààð ÿâóóëæ áàéãàà àæèëëàãàà ýõýëñýí, äóóññàí îãíîî.

38


6. Òýìäýãëýëä îðóóëñàí çàâñàð, ººð÷ëºëòèéã òàéëáàðëàíà.7. Áàðèìòûã áýõæ¿¿ëæ äóóññàíû äàðààãààð òýìäýãëýëèéã îðîëöîã÷äîä

óíøèæ ºãñºí, óíøóóëñàí ýñýõ òàëààð áîëîí òýäíèé ãàðãàñàí ñàíàë õ¿ñýëòèéã òýìäýãëýëä òóñãàæ ãàðûí ¿ñýã çóðóóëíà. Òýìäýãëýë õýä õýäýí õóóäàñòàé áàéâàë ò¿¿íèé í¿¿ð áîëãîí äýýð ãàðûí ¿ñýã çóðóóëíà.

8. Òýìäýãëýëèéã òóõàéí àæèëëàãààíû ÿâöàä áóþó äóóññàíû äàðàà íü ãàðãàöòàé áè÷íý.

1. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí õóóëèéã ñóäëàí òóõàéí ïðîöåññ òóñ á¿ðèéí íîòëîõ àæèëëàãàà, áàðèìò öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíû îíöëîãèéã ãàðãàíà óó.

Õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ õóóëèéí îíöëîãîîñ õàìààðàõ íîòëîõ àæèëëàãàà ººð÷ëºãäºæ áàéãàà øàëòãààíûã ÿðèëöàíà óó?


39

ÑÝÄÝÂ 6. ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒ, Ò¯¯ÍÈÉ ØÈÍÆ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Íîòëîõ áàðèìòûí îéëãîëò, ¿íäñýí áà íýìýëò øèíæ, òýäãýýðèéí îíöëîãèéã ñóäàëñàíààðçîõèõ øààðäëàãûí ò¿âøèíä õýðýã ìàðãààíä àøèãëàãäàõ áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëýõ, ìýòãýëçýýíèé ¿åä òýäãýýðèéã øèíæëýí ñóäëàõ ìýäëýã, äàäàë, õàíäëàãà îëãîõîä ÷èãëýãäýíý.

ßìàð ¿éë ÿâäàë, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ¿¿ñýí ãàðàõ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é íü ººðèéí ãýñýí óë ìºðèéã çààâàë ¿ëäýýäýã. Áóñàä ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöààñ ÿëãàãäàõ îíöëîã íü óë ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòëîîðîî áèé áîëîõîîñ ãàäíà ò¿¿íèéã òºðºë á¿ðèéí áàéäëààð áàéãààãààñ íü çîðèóä ººð÷ëºõ, óñòãàõ, çîõèîìëîîð áèé áîëãîõ çýðýã ãýìò ýòãýýä áîëîí ãýìò õýðýãò õàìòðàí îðîëöîã÷ íàðûí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà íºëººëäºã.

Íîòëîõ áàðèìòûã õýíýýñ ÷, õààíààñ ÷ àâ÷ áîëîõ áàðèìò ìýäýýëýë áóñ, ãàãöõ¿¿ õóóëüä çààñàí íîòîëãîîíû ç¿éë, õ¿ðýý õÿçãààðààñ øàëòãààëàí òàíèí ìýäýõ ç¿éëèéí õýìæýý õÿçãààð, õ¿ðýý òîäîðäîã.

Íîòëîõ áàðèìòûí òºðºë

Íîòëîõ áàðèìòûã õýð íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ áàéãààãààñ õàìààðàí õýä õýäýí òºðºë áîëîí àíãèëæ áîëíî. Òóõàéëáàë:

- Ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìò- Áèåò íîòëîõ áàðèìò- Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ìýä¿¿ëýã- Öàõèì íîòëîõ áàðèìò- Áè÷èã áàðèìò- Áè÷ìýë íîòëîõ áàðèìò- Òîäîðõîé àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í ãýõ ìýò.

Íýìýëò øèíæÇºâõºí òóõàéí íîòëîõ áàðèìòàä áàéõ øèíæ /òóõàéëáàë,

ãýð÷ýýð áàéöààæ áîëîõã¿é õ¿íýýñ ìýä¿¿ëýã àâàõã¿é áàéõ, øèíæýý÷ òîìèëñîí òîãòîîëòîé áàéõ ãýõ ìýò

¯íäñýí øèíæÁ¿õ íîòëîõ áàðèìòàä òàâèãäàõ íèéòëýã øèíæ

Íîòëîõ áàðèìò

40


Áàðèìòàä äýýðõ øààðäëàãûí àëü íýãèéã õàíãàõã¿é áîë íîòëîõ áàðèìò áîëîõ ÷àäâàðàà àëäàíà.

1. Õýðýãò õàìààðàëòàé áàéõ:

Õýðýãò öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìòóóä íü õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû øèéäâýðò õàðèëöàí àäèëã¿éãýýð íºëººëæ áàéäàã. Çàðèì íü øèéäâýðèéí ãîë ¿íäýñëýë áîëæ áàéõàä áóñàä íü ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûã áóóðóóëàõ ýñõ¿ë íýìýãä¿¿ëæ áàéäàã.

Òóõàéí áàðèìòûí íºëººëºõ ÷àäâàðààñ øàëòãààëàí õýðýãò õàìààðàëòàé áàéäàë òîäîðõîéëîãäîíî.

Òóõàéí áàðèìò àñóóäëûãíîòëîõîä õýðõýí íºëººëæ áàéãààãààñ íü øàëòãààëàí:

1 ä¿ãýýð çýðãèéí íîòëîõ áàðèìò: àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä øóóä íºëººëºõ íîòëîõ áàðèìò (¿ã¿éñãýõ áóþó áàòëàõ)

2 äóãààð çýðãèéí íîòëîõ áàðèìò: øèéäâýðèéã áàòàòãàõ áóþó ýðãýëçýý òºð¿¿ëýõ íîòëîõ áàðèìò, ò¿¿í÷ëýí áóñàä íîòëîõ áàðèìòûí íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëûã èõýñãýõ áóþó áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí áàéæ áîëíî.

3 äóãààð çýðãèéí íîòëîõ áàðèìò: òóõàéí øèéäâýðò îãò íºëººëºõã¿é íîòëîõ áàðèìò ãýæ àíãèëíà.

Íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäîë íü èõýâ÷ëýí øèéäâýð ãàðãàõ òóõàéí öàã ¿åä òîäîðõîéëîãääîã áºãººä ò¿¿íèéã òîãòîîõîä îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëíº. ¯¿íä:

Íîòëîõ áàðèìòûí

¿íäñýí øèíæ

Õýðýãò õàìààðàëòàé

Ìýäýýëýë õýëáýðýýð

èëýðíý

Ìýäýýëýë íü ýõ ñóðâàëæòàé

áàéíà

Ýõ ñóðâàëæ òîäîðõîé

Ìýäýýëëèéã ýõ ñóðâàëæààñ õóóëüä çààñàí

¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó

îëæ àâñàí

41

1. Íîòëîõ áàðèìò íü àíõäàã÷ áîëîí äàìæìàë áàéäëûí àëèíààð íü èëýðñýí;

2. Ìýä¿¿ëýã ºã÷ áàéãàà ýòãýýä óðä õóäàë ìýä¿¿ëýã ºã÷ áàéñàí ýñýõ;3. Áèåò íîòëîõ áàðèìòûã õóóðàì÷ààð á¿ðä¿¿ëñýí ãýñýí áàðèìò áàéãàà

áîë;4. Ìýä¿¿ëýã ºã÷ áàéãàà ýòãýýä¿¿ä õîîðîíäîî òàíèë òàë áîëîí õàìààòàí

ñàäíû õîëáîîòîé ò¿¿í÷ëýí õýðýãò õóâèéí ñîíèðõîëòîé áàéãàà áîë;5. Ìýä¿¿ëýã ºãºã÷ ýòãýýä çºð¿¿òýé îëîí ìýä¿¿ëýã ºãñºí áîë;6. Òóõàéí íîòëîõ áàðèìò áîëñîí ¿éë ÿâäëààñ èëò áóþó ÿìàð íýã áàéäëààð

çºðæ áàéãàà áîë;7. Òóõàéí íîòëîõ áàðèìòûã ¿ã¿éñãýõ àäèë òîîíû íîòëîõ áàðèìò áàéãàà áîë

íîòëîõ áàðèìòûí íîòîëãîîíû çýðýãëýë ººð÷ëºãääºã.

2. Õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íºõöºë áàéäàë íü ìýäýýëýë áàéäëààð èëýðäýã

Ýíýõ¿¿ ìýäýýëýë íü äàðààõ áàéäëààð èëýðíý:1. Ìýäýýëýë íü õ¿íèé îé óõààíä äóðñàìæ áàéäëààð ¿ëäýæ ýíý íü ÿðèà,

äîõèî çàíãàà ãýõ ìýò õýëáýðýýð èëýðäýã.2. Ìýäýýëýë íü áèåò ýä ç¿éëä ¿ëäñýí óë ìºð áàéäëààð îðøäîã. ªºðººð

õýëáýë, áèåò ýä ç¿éëä ìýäýýëýë íü ýâäýðñýí, çóðàãäñàí, õýëáýð, ä¿ðñíèé ººð÷ëºëò áàéäëààð îðøèíî.

3. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëëèéã àãóóëäàã. Òóõàéëáàë, ìºðäºí áàéöààëòûí òóðøèëò, òàíüæ îëóóëàõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í ãýõ ìýò.

4. Ìýäýýëëèéã ýõ ñóðâàëæààñ íü øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, óðëàã, ãàð óðëàëûí òóñãàé ìýäëýãèéã àøèãëàí øèíæèëãýý õèéëãýõ çàìààð îëæ àâäàã. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ìýä¿¿ëýãò ìýäýýëýë àãóóëàãäàæ áàéäàã.

5. Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààðõ ìýäýýëýë íü ãýðýë áîëîí êèíî çóðàã, ä¿ðñ, äóóíû áè÷ëýãò àãóóëàãäàæ áîëíî.

6. Ø¿¿õ õóðàëäààíû òýìäýãëýë íü ººðºº ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë áîëîõ íîòëîõ áàðèìò áîëîâ÷ òýìäýãëýë íü ººðºº ãýìò õýðãèéí ìýäýýëýë àãóóëñàí áàéõ òîõèîëäîë áèé.

7. Õ¿íèé áè÷ñýí, áàòàëñàí áàðèìò áè÷èã õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë àãóóëàãääàã.

8. Ìýäýýäýë íü ºâºðìºö áàéäëààð èëýð÷ áîëíî. Øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí àñàð õóðäàöòàé õºãæèë íü ìýäýýëëèéí øèíý, øèíý õýëáýðèéã áèé áîëãîæ áàéäàã. Òóõàéëáàë, êîìïüþòåð, áîëîí ò¿¿íèé ñ¿ëæýýãýýð äàìæèæ áàéãàà áîëîí õàäãàëàãäàæ áàéãàà ìýäýýëýë íü èõýýõýí ºâºðìºö áàéäëààð èëýðäýã.

42


Áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ íü õ¿í, ýä ç¿éë, áè÷èã áàðèìò, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, àìüòàí, óðãàìàë, êîìïüþòåðèéí ìýäýýëýë, ñ¿ëæýý çýðýã áèåò áàéäëààð èëýðíý.

4. Õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýëá¿õèé áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæèéã îëæ àâñàí àíõäàã÷ ýõ ñóðâàëæ íü òîäîðõîé áàéíà.

“Ãýð÷, õîõèðîã÷ ìýä¿¿ëãèéíõýý ýõ ñóðâàëæèéã çààæ ÷àäààã¿é áîë òýð íü íîòëîõ áàðèìò áîëîõã¿é.” “Íýð õàÿãã¿é ìýäýýëýë äàíãààðàà íîòëîõ áàðèìò áîëîõã¿é “

Àíõäàã÷ íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæààñ ìýäýýëýë àâ÷ áàéãàà òîõèîëäîëä àíõäàã÷ ýõ ñóðâàëæàà çààõ øààðäëàãàã¿é.

Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã äàì áàéäëààð øóóä áóñààð îëæ àâñàí áîë òóõàéí õ¿í õýíýýñ, õààíààñ, ÿìàð áàéäëààð îëæ àâñíàà õýëæ áàéãàà íü ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéã çààæ ºã÷ áàéãàà ÿâäàë.

Ãýð÷ ìýä¿¿ëãèéíõýý ýõ ñóðâàëæèéã çààæ ºãñºí áîëîâ÷ òýð íü íîòëîãäîõã¿é áîë òýäãýýðèéã íîòëîõ áàðèìòààð òîîöîõã¿éáàéæ áîëíî. Ìºí õààíààñ, õýíýýñ, õýðõýí îëæ àâñàí íü ìýäýãäýõã¿é, õàíãàëòòàé áàòàëæ ÷àäàõã¿é áîë òýðøèéäâýðò øóóä íºëººëºõ íîòëîõ áàðèìò áîëîõã¿é.

Õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó ÿâóóëñàí ã¿éöýòãýõ àæëûí ¿ð ä¿í áóþó ìýäýýëëèéã èë ãàðãàæ áîëîõ áà ò¿¿íèé ýõ ñóðâàëæèéã íóóöàëäàã. Ýíý òîõèîëäîëä íîòîëãîîíû ýõ ñóðâàëæ íü ã¿éöýòãýõ àæèë áàéíà.

5. Ìýäýýëëèéã íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæààñ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó îëæ àâñàí áàéíà.

ªìãººëºõ, ÿëëàõ ýñõ¿ë ìýòãýëöýã÷ òàëóóä ø¿¿õýä áàðèìòàà õóóëüä çààñàí¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó öóãëóóëäàã.

Õóóëü çºð÷èæ ìýäýýëëèéã ýõ ñóðâàëæààñ îëæ àâñàí áîë íîòëîõ áàðèìòûí à÷ õîëáîãäëîî àëäàíà.

3. Ìýäýýëýë ýõ ñóðâàëæòàé áàéíà

Áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëëèéã àãóóëæ áàéäàã ó÷èð õýðãèéí íîòîëãîî íü þóíû ò¿ð¿¿íä à÷ õîëáîãäîëòîé ìýäýýëýë îëæ àâàõàä ÷èãëýãäýõýýñýý èë¿¿òýéãýýð áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæèéã îëæ òîãòîîõîä ÷èãëýãäýíý. Ìýäýýëýë ýõ ñóðâàëæ õî¸ð íü áàéíãà õîñîëæ áàéõ áºãººä ìýäýýëýëã¿é ýõ ñóðâàëæ ãýæ áàéõã¿é, ýõ ñóðâàëæã¿é ìýäýýëýë ãýæ ãýæ áàéäàãã¿é.

Õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë àãóóëàã÷ õ¿í, àìüòàí, ýä ç¿éë, áè÷èã áàðèìò, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí áîëîí áóñàä ç¿éëñèéã áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ ãýíý.

43

1. Á, Ò íàð ÎÕÓ-í Àíãàðñê õîòîä áàéõäàà Ò íü Á-ã çîäîæ áàðóóí í¿äèéã íü ñîõîëæ õ¿íä ãýìòýë ó÷ðóóëæýý. Á íü Ìîíãîë Óëñàä èðæ öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ãàðãàñàí áà öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà Ò-ä ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýí øàëãàæ áàéíà. Ýíý õýðýãò ÎÕÓ-ä ýìíýëýãò ýì÷ë¿¿ëñýí òóõàé áè÷èã áàðèìò íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ áîëæ ÷àäàõ óó?

2. Õóóëü ñàõèóëàã÷ Ã. õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéã ÿâóóëàõäàà “Ì-300 soni “ ìàðêèéí ä¿ðñ áè÷ëýãèéí àïïàðàòûã àøèãëàí ÿâóóëæýý. Ø¿¿õ õóðàëäààí äýýð ä¿ðñ áè÷ëýãèéã ¿ç¿¿ëýõýä òóõàéí áè÷ëýã ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàñàíã¿é. / Ä¿ðñ íü ãàðàõã¿é äóó íü ãàð÷ áàéâ./

Ýíý íü óã õýðýãò íîòëîõ áàðèìò áîëæ ÷àäàõ óó ? 3. ªìãººëºã÷ ø¿¿õèéí çºâøººðºëòýéãýýð áóñäûí îðîí áàéðíààñ ýä ìºðèéí

áàðèìò õóðààæ àâàëã¿éãýýð áàéðíû îðøèí ñóóã÷ààñ çºâøººðºë àâ÷ õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé áàðèìòûã àâàõ àæèëëàãààã ººðèéí ãàð óòñààðàà áè÷èæ áýõæ¿¿ëæ àâ÷ýý.

ªìãººëºã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãíº ¿¿?4. Íýãýí ýìýãòýé øºíº óíòàæ áàéãààä ººðèéíõ õ¿¿ã íýãýí õ¿í àëæ áàéãààãààð

ç¿¿äýëæ ñýðýýä òýð äàðóé öàãäààä õýëæýý. Ìàðãààø ºãëºº õ¿¿ íü ýýæèéíõ íü ç¿¿äýíä õàðàãäñàí áàéäëààð àìèà àëäñàí áàéâ. Ýõ ºãñºí ìýä¿¿ëýãòýý ç¿¿äýíä õàðàãäñàí á¿õ ç¿éëýý òýð áèòãèé õýë ãýìò õýðýãòíèé òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë ºã÷ýý. Øàëãàæ ¿çýõýä ñýæèãòýí òýð ¿åä õààíà áàéñíàà íàðèéí õýëæ ÷àäàõã¿é áàéñàí áà ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áàéæ áîëîõ çýâñýã ò¿¿íèé ãýðèéí îéðîëöîîãîîñ îëäæýý.

Ìýä¿¿ëýã íîòëîõ áàðèìò áîëîõ óó?


Ìýäýýëýë îëæ àâñàí àðãà íü èë òîäîðõîé áàéõ ¸ñòîé. Õýðýâ ÿìàð àðãààð òóõàéí ìýäýýëëèéã ýõ ñóðâàëæààñ îëæ àâñàí íü ìýäýãäýõã¿é áîë íîòëîõ ÷àäâàðàà àëäàõ ýðñäýëòýé.

“Òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãààñ õóóëü ̧ ñîîð òóñãàéëàí õàìãààëâàë çîõèõ íóóöàä õàìààðàõã¿é àñóóäëààð ìýäýýëýë õàéõ õ¿ëýýí àâàõ ýðõòýé. Õ¿íèé ýðõ, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë íèéãìèéí õýâ æóðìûã õàíãàõ çîðèëãîîð çàäðóóëæ ¿ë áîëîõ òºð, áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿íèé íóóöûã õóóëèàð òîãòîîí õàìãààëíà.” ãýñýí çààëòûí äàãóó èðãýä áàðèìò ñýëò ìýäýýëýë ÷ºëººòýé ýðæ õàéäàã.

44


ÑÝÄÝÂ 7. ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒÛÍ ÖÎÃÖ ÁÀÉÄÀË

Ñýäâèéí çîðèëãî: Íîòëîõ àæèëëàãààíû ÿâöàä öóãëàðñàí ø¿¿õýýð õýëýëöýãäýõ íîòëîõ áàðèìòóóä íü äàíãààð áóñ õýä õýäýí áàðèìòóóä íýã íýãíýý íºõñºí, óÿëäñàí, õîëáîãäñîí áàéäëààð öîãö òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëäýã òàëààð ìýäëýã îëæ àâñàíààðàà ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åä ìýòãýëçýõäýý òýäãýýðèéã àøèãëàõ ÷àäâàð, õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Õýðãèéã øàëãàõ ÿâöàä áèå áèåý ¿ã¿éñãýñýí, áàòàòãàñàí ººð ººð îíöëîã øèíæòýé íîòëîõ áàðèìòóóä öóãëàð÷ áýõæ¿¿ëýãääýã áà ýäãýýðò ¿íäýñëýí ÿìàðâàà íýã ¿éë ÿâäàë, áàðèìòûã òîãòîîäîã. Äàí íîòëîõ áàðèìòààð ÿìàð ÷ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë.

Ýíýõ¿¿ öîãö áàéäàë íü øèéäâýð ãàðãàõàä íºëººëºõ ¿íäýñëýë áîëæ áàéãààãààñàà õàìààðàí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Íýã öîãöîîð áàéãàà íîòëîõ áàðèìòóóä íü ÿìàð ÷ õàìààã¿é ýðýýâýð õóðààâàð ìýä¿¿ëýã, áàðèìòóóäûí öóãëóóëãà áóñ, òîäîðõîé íýã àñóóäëûã øèéäýõýä ÷èãëýãäñýí ýìõ öýãöòýé, áèå áèåíòýéãýý õàðèëöàà õîëáîîòîé, íýãäìýë, öîãö áàéäëààð îðøäîã. Ýíý íü íîòîëãîîíû çîðèëãî áîëîõ áîäèò ¿íýíä õ¿ðýõ ÿâö íü íîòëîõ áàðèìò õýð öîãö áàéäëààð öóãëàðñíààñ èõýýõýí øàëòãààëíà.

Õýðãèéí íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäàë íü:1. Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí ãèø¿¿í,2. Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí õîëáîîñ,3. Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí ÷èã ¿¿ðýã,4. Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí îëîíëîã áàéäàë çýðýã õýñãýýñ á¿ðäýíý.Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí ãèø¿¿í íîòëîõ áàðèìò á¿ð òîäîðõîé

íºõöºë áàéäëûã íîòîëäîã. Íýã öîãö áàéäëààð îðøèí áóé íîòëîõ áàðèìòóóä íýã ñèñòåì ¿¿ñãýäýã. Ãèø¿¿í íîòëîõ áàðèìòóóä íü ¿íäñýí íîòëîõ áàðèìòóóäàà áàòàòãàñàí, ýñõ¿ë áèå áèåíòýéãýý íºõöºëäñºí áàéäëààð îðøäîã.

Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí õîëáîîñ ãýäýã íü ãèø¿¿äèéí ãèø¿¿í íîòëîõ áàðèìò (öîãö íîòëîõ áàðèìòûí) õîîðîíäûí óÿëäàà, õàðèëöàí õàìààðëûã èëýðõèéëäýã. ªºðººð õýëáýë, öóãëàðñàí öîãö íîòëîõ áàðèìòûí ãèø¿¿í íîòëîõ

Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû øèéäâýð ãàðãàõàä ýñõ¿ë áîäèò ¿éë áàðèìòûã òîãòîîõîä ÷èãëýãäýí öóãëàðñàí, õîîðîíäîî øóóä áà øóóä áóñààð õàðèëöàí õîëáîîòîé íîòëîõ áàðèìòóóäûí öîãöîëáîð áóþó òîãòîëöîîã õýðãèéí íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäàë ãýíý.

45

áàðèìòóóä íü õýðõýí ÿàæ òóõàéí ¿éë áàðèìòòàé õîëáîãäîí òîäîðõîéëæ áàéãààã ãàðãàæ èðäýã.

Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí ÷èã ¿¿ðýã ãýäýã íü òîãòîîõ ãýæ áàéãàà íºõöºë áàéäëûã òîãòîîæ áàéãàà öîãö íîòëîõ áàðèìòóóä íü øèéäâýð ãàðãàõàä ÿìàð ¿¿ðýãòýé áàéãààã èëýðõèéëñýí îéëãîëò þì. ¯íäñýí áà íýìýëò íîòëîõ áàðèìòóóä íü ººð ººðèéí ãýñýí ÷èã ¿¿ðýãòýé áàéõààñ ãàäíà ãîë áîëîí òóñëàõ ¿éë áàðèìòûã òîãòîîæ áàéãàà íîòëîõ áàðèìòóóä íü ìºí àäèë òîäîðõîé ÷èã ¿¿ðýãòýé. Ýäãýýð íîòëîõ áàðèìòóóä íü õàðèëöàí áèå áèåý íºõöºëä¿¿ëýí íîòîëãîîíû çîðèëãûã õàíãàäàã.

Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí îëîíëîã áàéäàë ãýäýã íü òóõàéí øèéäâýð ãàðãàõûí òóëä îëîí òàëààñ íü á¿ðýí ä¿¿ðýí ñóäàëæ òîãòîîæ áàéõ øààðäëàãûã èëýðõèéëäýã. Òèéìýýñ òîäîðõîé æèæèã õýñýã ¿éë áàðèìòûã òîãòîîñîí íîòëîõ áàðèìòóóä íü íèéëæ áàéæ íýãäñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðíý.

Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí á¿ðýí ä¿¿ðýí áàéõ øèíæ ãýäýã íü òîãòîîõ ãýæ áóé ¿éë ÿâäàë, íºõöºë áàéäëûã áîëîí òàëààñ íü øààðäëàãàòàé á¿õ àæèëëàãàà ÿâóóëàí øèéäâýð ãàðãàõàä õ¿ðýëöýõ¿éö íîòëîõ áàðèìò öóãëàðñàí áàéõûã îéëãîäîã. ªºðººð õýëáýë íîòëîõ áàðèìòàä òóñãàãäñàí ìýäýýëýë, ýõ ñóðâàëæ áîëãîíûã ìóõàðëàí øàëãàæ, òîãòîîñîí ¿éë áàðèìòûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõ á¿õ òààìàãëàëóóäûã ýöýñëýí øàëãàñàí áàéíà ãýñýí ¿ã þì.

Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí ¿íýí áîäèòîé áàéõ øèíæ ãýäýã íü íîòîëãîîíû ç¿éëèéã òîãòîîõäîî õàíãàëòòàé íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõûí çýðýãöýýãýýð òýäãýýð íü áîäèòîé áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, òîãòîîñîí ç¿éë íü ¿íýíä îéðòîæ î÷èõ ìàãàäëàë íü ºíäºð áàéíà ãýñýí ¿ã. Òóõàéëáàë,ãýð÷èéí õ¿íèé çºâõºí í¿¿ðèéã íü õàðñàí, õî¸ðäàõü íü õóâöñûã ñàéí õàðñàí, ãóðàâäàõü íü ¿éë õºäëºëèéã íü ñàéí õàðñàí ãýõ ìýòýýð õ¿í áîëãîí õóâü õ¿íèé îíöëîã áàéäëààñ øàëòãààëàí òîäîðõîé ¿éë ÿâäëûã õàðèëöàí àäèëã¿é òóñãàæ àâäàã. Ýä ç¿éë ÷ ãýñýí á¿òöèéí îíöëîãîîñ øàëòãààëàí ººð, ººð óë ìºðèéã ¿ëäýýäýã. Òèéìýýñ íîòëîõ áàðèìòóóäûí äóòàãäàëòàé òàëûã áóñàä íîòëîõ áàðèìòóóäûí äýâøèëòòýé òàëààð íºõºæ àñóóäëûã èë¿¿ áîäèòîéãîîð òîãòîîõ áîëíî.

Áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæààñ øààðäëàãàòàé á¿õ ìýäýýëëèéã îëæ àâñàí, îäîî öààøèä ìýäýýëýë ãàðàõ áîëîìæã¿é ýñõ¿ë áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæààñ øààðäëàãàòàé ìýäýýëýë á¿ðýí ã¿éöýä îëæ àâààã¿é áàéíà ãýñýí õàíäëàãûã íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí èòãýëòýé áàéõ øèíæ ãýíý.

Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí íýã ãîë øèíæ íü õ¿ëýýí çºâøººðºõ¿éö áàéõ øèíæ þì. Òîãòîîãäñîí ¿éë áàðèìòûã ¿ã¿éñãýõ ÿìàð íýã íîòëîõ áàðèìò áîëîí öîãö íîòëîõ áàðèìòààð òîãòîîãäñîí ¿éë ÿâäëûã ¿ã¿éñãýõ ÿìàð íýã íîòëîõ áàðèìò áóþó íºõöºë áàéäàë áàéõã¿é áàéãàà òîõèîëäëûã öîãö íîòëîõ áàðèìòûí õ¿ëýýí çºâøººðºõ¿éö áàéõ øèíæ ãýíý.

Çºâøººðºõ¿éö áàéõ øèíæèéã òîäîðõîéëîõîä öîãö íîòëîõ áàðèìòóóä èõýýõýí ¿¿ðýãòýé áàéõààñ ãàäíà òýäãýýðèéã çàíãèäàí ¿íäýñëýëòýéãýýð òàéëáàðëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

46


Àæ ¿éëäâýðèéí áàðààíû äýëã¿¿ðò ãàðñàí õóëãàéí õýðýã äýýð äàðààõ áàðèìòóóä òîãòîîãäæýý. Ýìýãòýé Ñ äýëã¿¿ðýýñ àëäàãäñàíòàé òºñòýé õî¸ð íîîñîí öàìö çàõ äýýð çàðæ ÿâààä áàðèãäñàí áºãººä òàíèë Ë óã öàìöíóóäûã çàðóóëàõààð ºãñºí, êîìèññûí äýëã¿¿ðèéí õàâüä ñîãòóó õ¿íýýñ õÿìäõàí àâñàí ãýæ ÿðüæ áàéñàí ãýæ òýðýýð ìýä¿¿ëæýý. Ë-èéã áàéöààõàä êîìèññûí äýëã¿¿ðèéí òýíä ¿ë òàíèõ õ¿íýýñ õÿìä àâñàí õî¸ð íîîñîí öàìöûã çàðóóëàõààð Ñ-ä ºãñºí íü ¿íýí ãýâ. Õóëãàé õèéãýýã¿é, òýð øºíº ãýðòýý áàéñàí, ãýðýýñ åðººñºº ãàðààã¿é ãýæ Ë ìýä¿¿ëæ áàéâ. Ãýð÷ýýð áàéöààãäñàí Ë-èéí ýõíýð íü õóëãàé ãàðäàã õàãàñ ñàéíààñ á¿òýí çàéíä øèëæèõ øºíº Ë. ãýðòýý áàéñàí, õààøàà ÷ ÿâààã¿é, õàðèí ò¿¿íèéã õ¿íýýñ öàìö õóäàëäàæ àâñàí òàëààð ìýäýõ ç¿éëã¿é õýìýýí ìýä¿¿ëýâ. Áàðèãäàõ ¿åäýý Ë. àëòàí õ¿ðýýòýé îîñîðã¿é öàã õàÿõ ãýæ çàâäààä àìæààã¿é íü ìýäýãäýâ. Öàãíèé ìåõàíèçìèéí íîìåð íü äýëã¿¿ðýýñ àëäàãäñàí öàãíû ïàñïîðò äýýð áàéãàà íîìåðòîé òîõèð÷ áàéâ. ßàãààä öàãèéã õàÿõ ãýñýí, ÿìàð ó÷èðòàé öàã áîëîõûã Ë òàéëáàðëàæ ÿðèõààñ òàòãàëçñàí áºãººä ìàðãààø íü áîëîõîîð áàðèãäàõ òýð ìº÷èä õýí íýã õ¿í óã öàãèéã ìèíèé õóâöàñíû õàëààñ ðóó øóðãóóëñàí áàéñàí ó÷èð íàìàéã ýõíýýñýý ë çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ã¿òãýýä áàéíà ãýæ ¿çñýí ó÷èð ñàíäðàõäàà áè õàÿñàí ãýæ òîäîòãîæ ìýä¿¿ëæýý. Àñóóëò: Íºõöºë áàéäëûã ¿íýëýí ÿðèëöàíà óó?

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäàë ãýæ þó âý? Ò¿¿íèéã òîäîðõîéëîõûí à÷

õîëáîãäëûã õàðèëöàí ÿðèëöàíà óó?2. Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí õîëáîîñûã èëýðõèéëñýí æèøýý ãàðãàí

ÿðèëöàíà óó?3. Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí ãèø¿¿íèéã èëýðõèéëñýí æèøýý ãàðãàí

ÿðèëöàíà óó?4. Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí ÷èã ¿¿ðãèéã èëýðõèéëñýí æèøýý ãàðãàí

ÿðèëöàíà óó?5. Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí îëîíëîã áàéäëûã èëýðõèéëñýí æèøýý ãàðãàí

ÿðèëöàíà óó?6. Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäëûí ¿íäñýí øèíæèéã èëýðõèéëñýí æèøýý ãàðãàí

ÿðèëöàíà óó?


Õàíãàëòòàé ¿íäýñëýë á¿õèé, ¿íýìøèëòýé ä¿ãíýëò, òàéëáàð ºãºõ ÿâöàä íîòëîõ áàðèìòàä õýä õýäýí ìýäýýëýë àãóóëñàí áàéõ òîõèîëäîë áèé. Èéìýýñ øààðäëàãàòàé ãýñýí ìýäýýëëèéã íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæààñ áóþó íîòëîõ áàðèìòààñ àâ÷ íýãòãýí öîãö ä¿ãíýëò ãàðãàæ áàéãààã íîòëîõ áàðèìòûí íýãäìýë áàéõ øèíæ ãýíý.

Íîòëîõ áàðèìòûí öîãö áàéäàë ò¿¿í÷ëýí ò¿¿íèé äîòîîä ìºí ÷àíàð, õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî çýðýã áóñàä áàéäëûã òîäîðõîéëîõîä òàíèí ìýäýõ¿éí òºðºë á¿ðèéí àðãóóäûã çºâ õîñëóóëàí õýðýãëýõ íü ò¿¿íèé íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëûã èõýñãýõ áóþó áóóðóóëàõàä èõýýõýí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. ªºðººð õýëáýë, ìýòãýëöýã÷ òàëóóä öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìòóóä äýýð ¿íäýñëýí îþóí óõààí, ñýòãýõ¿éí õ¿÷èí ÷àäëààðàà òóõàéí íîòëîõ áàðèìòóóäûã àìèëóóëàí øèéäâýð ãàðãàõàä íºëººëºõ áîëîìæòîé áîëãîäîã.

47

ÑÝÄÝÂ 8. ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒÛÃ ¯ÍÝËÝÕ, ÀØÈÃËÀÕ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Òîäîðõîé íîòëîõ áàðèìò, ò¿¿íèé á¿ðäýõ, ººð÷ëºãäºõ, öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëæ àâàõ çýðýã îëîí îíöëîãèéã õàðãàëçàí òýäãýýðèéã ø¿¿õýýð õýëýëö¿¿ëýõ ýñýõ, øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë áîëãîõ ýñýõ ãàðãàëãààã õóóëü ç¿éí òºäèéã¿é îíîëûí ¿íäýñëýëòýé ãàðãàí ìýòãýëöýõýä øààðäëàãàòàé ìýäëýã, õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ íü ø¿¿õ, òàëóóä ýçýìøñýí ìýðãýæèë, àæëûí äàäàë, óð ÷àäâàðûí ¿íäñýí äýýð òàíèí ìýäýõ¿éí òºðºë á¿ðèéí àðãûí òóñëàìæòàéãààð íîòëîõ àæèëëàãààíû á¿õèé ë ÿâöàä àøèãëàãääàã ñýòãýõ¿éí àæèëëàãàà þì.

Íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ ÿâöàä èëýð÷ áàéãàà íîòëîõ áàðèìòûã õýðõýí ÿìàð àðãààð öóãëóóëàõ, ò¿¿íýýñ ¿íäýñëýýä äàðààãèéí íîòëîõ áàðèìòûã ÿàæ îëæ áîëîõ òàëààð çºâ øèéäâýð ãàðãàæ óëìààð íîòîëãîîíû çîðèëãûã õàíãàõàä íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ ÿâö íü ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.

Íîòëîõ áàðèìòûã áýõæ¿¿ëýõ ÿâöàä íîòëîõ áàðèìòûã ÿìàð àðãààð õýðõýí áýõæ¿¿ëýõ ò¿¿íèéã òýìäýãëýëä õýðõýí òóñãàõ øèéäâýð ãàðãàõàä íü ¿íýëýõ àæèëëàãàà çàéëøã¿é.

Íîòëîõ áàðèìòûã øàëãàõ íü íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ ¿éë ÿâöààñ øóóä õàìðààëòàé áºãººä ìºðäºã÷, ø¿¿õ, ïðîêóðîð íü íîòëîõ áàðèìòóóäûã ººðèéí äîòîîä èòãýëýýð ¿íýëæ íýìýëò íîòëîõ àæèëëàãàà ÿâóóëæ øàëãàõ ýñýõèéã øèéääýã.

Íîòëîõ áàðèìòûã õýðýãëýõ ¿å øàòàíä íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ ººðººð õýëáýë òóõàéí íîòëîõ áàðèìòóóä øèéäâýð ãàðãàõàä õàíãàëòòàé, á¿ðýí ä¿¿ðýí ýñýõýä ¿íýëýëò ºãñíèé ¿íäñýí äýýð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõàä ¿íäýñëýë áîëãîíî.

Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõäýý óðüäààñ õºòºëáºðã¿é ¿íýí ãýæ òîãòîîñîí ÿìàð ÷ íîòëîõ áàðèìò áàéæ áîëîõã¿é. Ó÷èð íü ãýìò ýòãýýä¿¿ä ººðèéí õóóëü áóñ ¿éëäëèéã íóóí äàðàãäóóëàõ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿éí òóëä õóóëü õÿíàëòûíõàí áîëîí áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõ õ¿ñýë ñîíèðõîëòîé õ¿ì¿¿ñèéã òººðºãä¿¿ëýõèéí òóëä íºõöºë áàéäëûã çîõèîìëîîð ººð÷ëºõ, íîòëîõ áàðèìòóóäûã õóóðàì÷ààð á¿ðä¿¿ëäýã.

48


Íîòëîõ áàðèìòûã àøèãëàõ ãýäýã íü õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëñýí íîòëîõ áàðèìòàä òóëãóóðëàí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû øèéäâýðèéí ¿íäýñëýëä òóñãàõàä ÷èãëýãäñýí ¿éë ÿâö þì.

Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõýä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ìºðäëºã¿¿ä:

1. Íîòëîõ áàðèìòûã òàëóóä ýñõ¿ë ºìãººëºã÷, ïðîêóðîðûí ìýòãýëöýýíèé ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí íîòëîõ áàðèìòûä òóëãóóðëàí ø¿¿õ ººðèéí äîòîîä èòãýëýýðýý ¿íýëæ øèéäâýð ãàðãàíà.

2. Íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿ã÷ ò¿¿í÷ëýí õóóëüä çààñàí òîõèîëäîëä èðãýäèéí òºëººëºã÷ ººðèéí äîòîîä èòãýëýýð ¿íýëíý. Óðüäààñ õºòºëáºðã¿é ¿íýí ãýæ òîãòîîãäñîí ÿìàð ÷ áàðèìò áàéæ áîëîõã¿é. Õýäèé õóóëü ñàõèóëàã÷èä òóõàéí õ¿íèé ãýì áóðóóòàé ãýäãèéã ìýäñýí, íîòëîõ áàðèìò õýí íýãíèé òàëä áàéãàà íü èëò òîãòîîãäîæ áàéãàà ÷ ãýñýí ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðòàë õýíèéã ÷ ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áóðóóòàé ãýæ òîîöîõ ¸ñã¿é.

3. Íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿ã÷ äîòîîä èòãýëýýð ¿íýëýõäýý ººðò òºëºâøñºí ýðõ ç¿éí óõàìñàðûã óäèðäëàãà áîëãîíî. Ýðõ ç¿éí óõàìñàð ãýäýã íü íèéò ýðõ ç¿éí çîðèëòûí ìºí ÷àíàðûã çºâ òîäîðõîéëñîí ýðõ ç¿éí ¿çýë ñàíààíû íèéëáýð þì. Õóóëèéí àãóóëãûã çºâ îéëãîí òàéëáàðëàõ, õýðýãëýõ, õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîæ,áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâöàä ýðõ ç¿éí çºâ ä¿ãíýëò ºãºõ ÿâäàë íü ÷óõàë.

4. Íîòëîõ áàðèìò íü òóõàéí õýðýãò õàìààðàëòàé, à÷ õîëáîãäîëòîé, õàíãàëòòàé, ¿íýí çºâ, ýðãýëçýýã¿é õóóëüä æóðàì, àðãà õýðýãñëýýð öóãëàðñàí ýñýõ òàëààñ íü ¿íýëýëò ºãíº.

5. Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõäýý õóóëèéí çààëòûã õàòóó áàðèìòëàõ ¿¿ðýãòýé. Õóóëèéã ÿãøòàë áàðèìòëàõ íü õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã õóóëèéí äàãóó òîãòîîõ çàéëøã¿é ÷óõàë íºõöºë áîëäîã.

Íîòëîõ áàðèìòûã àøèãëàõ

Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õóóëü ñàõèóëàã÷, ø¿¿õýýñ ãàðãàæ áóé øèéäâýð íü áàðèìòàä òóëãóóðëàíà. Õýí ÷ ººðèéí ¿çýë áîäîë, õóâèéí ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ õàíäàõã¿é. Íîòëîõ àæèëëàãààíû ÿâöàä áèé áîëñîí áàðèìòûã ø¿¿õ õýëýëö¿¿ëæ, íîòëîõ áàðèìòûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðñºí òîõèîëäîëä òýäãýýðèéã øèéäâýðòýý òóñãàõ ¸ñòîé.

49

Õóóëü çºð÷èæ îëæ àâñàí áàðèìò íîòëîõ ÷àäâàðàà àëäàõ áºãººä ø¿¿õ òýäãýýðò òóëãóóðëàí øèéäâýð ãàðãàõûã õîðèãëîíî.

Ø¿¿õèéí øèéäâýðò òóñãàõ

Ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãèéí ÿâöàä

íîòëîõ áàðèìòààñ õàñàõ

Ø¿¿õýýð õýëýëöýõýýñ òàòãàëçàõ

Íîòëîõ áàðèìò àøèãëàõ

Ø¿¿õ äàðààõ íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿õýýð õýëýëöýõã¿é áàéæ áîëíî:

· Íèéãýìä õýâøìýë îéëãîëòûã íîòëîõ áàðèìò;· Õýðýãò õàìààðàëã¿é áàðèìòûã òîäðóóëàõ ãýñýí íîòëîõ áàðèìò;· Òóõàéí øèéäâýðò õàìààðàëã¿é íºõöºë áàéäëûã íîòëîõ áàðèìò;· Óðä íü ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýëýëöýãäñýí íîòëîõ áàðèìò;· Á¿õýëäýý çîõèñã¿é ýñõ¿ë îëæ àâàõ áîëîìæã¿é íîòëîõ áàðèìò; · Àæèëëàãààã ñàíààòàéãààð ñóíæðóóëàõ çîðèëãîîð ãàðãàæ èðñýí íîòëîõ

áàðèìò.

Ø¿¿õ äàðààõ áàðèìòûã íîòëîõ áàðèìòààñ õàñ÷ áîëíî:

· Õóóëüä ø¿¿ã÷èéí çºâøººðëººð õèéãäýõ òóõàé çààñàí ìºðäºõ àæèëëàãààã ø¿¿ã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð ã¿éöýòãýñíèé ä¿íä îëæ àâñàí áàðèìò;

· Õîéøëóóëøã¿é òîõèîëäîëä ø¿¿ã÷èéí çºâøººðºëã¿é õèéãäñýí ìºðäºõ àæèëëàãààãààð îëæ àâñàí áàðèìòûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ ìºðäºõ àæèëëàãààíû çºâøººðëèéí ø¿¿ã÷ íºõºæ îëãîîã¿é áîë;

· Ýð¿¿äýí ø¿¿õ, áóñàä õýëáýðýýð õýðöãèé, õ¿íëýã áóñààð ýñõ¿ë õ¿íèé íýð òºðèéã äîðîìæëîí õàðüöñàíû ä¿íä îëæ àâñàí ÿìàðâàà áàðèìò, ìýä¿¿ëýã;

· Ãýð÷ýýð îðîëöîæ áîëîõã¿é õ¿íýýñ àâñàí ìýä¿¿ëýã;· Õóóëü çºð÷èæ îëæ àâñàí áóñàä áàðèìò, ìýä¿¿ëýã.

Ø¿¿õ äàðààõ òîõèîëäîëä íîòëîõ áàðèìòûí òîäîðõîé õýñãèéã ¿íýëýõýýñ òàòãàëçàæ, íîòëîõ áàðèìòààñ õàñ÷ áîëíî:

· Òóõàéí íîòëîõ áàðèìòûã îëæ àâñàí íºõöºë áàéäàë íü íîòëîõ áàðèìòûí ¿íýí çºâ áàéäàëä ýðãýëçýõ áîäèò ýðãýëçýýã òºð¿¿ëæ áàéâàë;

· Çºð÷ëèéí øèíæ ÷àíàð áîëîí òóõàéí áàðèìòûã îëæ àâñàí íºõöºë áàéäàë çýðýã á¿õ íºõöºë áàéäëûã õàðüöóóëàí ¿çýõýä, íîòëîõ áàðèìòûí à÷ õîëáîãäîë íü õ¿íèé ýðõ áîëîí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû øóäàðãà, ýðõ òýãø áàéäëààñ äàâñàí áàéâàë.

50


Õóóëü áóñ íîòëîõ áàðèìòààñ áèé áîëñîí íîòëîõ áàðèìòÕóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä áèé áîëñîí áàðèìòàä òóëãóóðëàí îëæ àâñàí íîòëîõ áàðèìò, ø¿¿õýä õýëýëöýãäýæ áàéãàà íîòëîõ áàðèìò õîîðîíä øàëòãààíò õîëáîî áàéãàà, ýñõ¿ë ø¿¿õýä õýëýëöýãäýæ áàéãàà íîòëîõ áàðèìòûã ýõíèé çºð÷èë ãàðãàñàí õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, ïðîêóðîð, ºìãººëºã÷èéí èäýâõòýé ¿ðãýëæèëñýí ¿éë àæèëëàãààíû ä¿íä îëæ àâñàí òîõèîëäîëä õóóëü áóñ ãýæ ¿çäýã. (Õîðòîé ìîäíû æèìñíèé îíîë)

Ã¿éöýòãýõ àæëûí àðãà õýðýãñýë àøèãëàæ àâñàí áàðèìò ìàòåðèàëûã íîòëîõ áàðèìòûí õýìæýýíä ¿íýëýõ íü

Ãýìò õýðãèéí òàëààð õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, íºõöºë, æóðìûí äàãóó ã¿éöýòãýõ àæëûí àðãà õýðýãñýë àøèãëàæ àâñàí áàðèìò, ìàòåðèàëûã ø¿¿õ íîòëîõ áàðèìòûí õýìæýýíä ¿íýëæ áîëíî. Íîòëîõ áàðèìò õýìæýýíä ¿íýëýõäýý áàðèìò ìàòåðèàë öóãëóóëàõ, èëð¿¿ëæ áýõæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû ýõ ñóðâàëæèéã íóóöàëæ ø¿¿õèéí õóðàëäààíä òóõàéí áàðèìò ìàòåðèàëûã øèíæëýõäýý ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãèéã õýñýã÷èëñýí áàéäëààð õààëòòàé ÿâóóëäàã.

Ã¿éöýòãýõ àæëûí øóãàìààð àâñàí áàðèìòûã õóóëèéí äàãóó àâàãäñàí ýñýõèéã òîäðóóëàõ, òóñ àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé áàéäëûã òîäðóóëàõààð òóõàéí àæèëëàãààã óäèðäàæ áàéñàí õ¿íèéã ø¿¿õýä ãýð÷ýýð äóóäàæ áîëäîã.

1. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû /ýð¿¿ (ãýìò õýðýã), èðãýí, çàõèðãàà, ¯íäñýí õóóëèéí öýö/ ÿâöàä íîòëîõ áàðèìòàä òóëãóóðëàí ÿìàð ÿìàð øèéäâýð ãàðãàäàã, íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ îíöëîã, íîòëîõ áàðèìòûã õýëýëöýõýýñ òàòãàëçàõ, õàñàõ ¿íäýñëýë æóðìûí òàëààð ÿðèëöàíà óó?

2. Õýíòèé àéìãèéí òºâä îðøèí ñóóõ Çóóííàñòûí ãýðèéí òýæýýâýð íîõîé èðãýí Ãàíòèãèéã õàçàæ õ¿íä ãýìòýë ó÷ðóóëæýý. Ýíý íü õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëýã, øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòýýð íîòëîãäæýý. Õàðèí ººð íîòëîõ áàðèìòã¿é áàéâ. Çóóííàñò ìàíàé íîõîé ñóë áàéäàã, õ¿í õàçàõ ãýýä áàéäàã íü ¿íýí, ãýâ÷ áè íîõîéãîî õ¿í õàçàæ áàéãààã õàðààã¿é ãýæýý. Ãýòýë ïðîêóðîðîîñ íîõîé Ãàíòèãèéã õàçñàí áàéæ áîëíî, ãýõäýý Çóóííàñòûí íîõîé õàçàæ ãýìòýë ó÷ðóóëñàí ãýäýã íü òîãòîîãäîõã¿é áàéíà. Èéìä Çóóííàñòûí íîõîé õýäýí ø¿äòýé áàéñíûã òîãòîîæ, Ãàíòèãèéí øàðõòàé õàðüöóóëæ ¿çýõ, õýðýâ íîõîéíû ø¿ä óíàñàí áîë õýçýý óíàñíûã òîãòîî ãýñýí øèéäâýð ºã÷ýý.

Ïðîêóðîðûí øèéäâýðò ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºã.


51

ÑÝÄÝÂ 9. ÌÝÄ¯¯ËÃÝÍ ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìò, ò¿¿íèé á¿ðäýõ, ººð÷ëºãäºõ, öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëæ àâàõ çýðýã îëîí îíöëîãèéã õàðãàëçàí òýäãýýðèéã ø¿¿õýýð õýëýëö¿¿ëýõ ýñýõ, øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë áîëãîõ ýñýõ ãàðãàëãààã õóóëü ç¿éí òºäèéã¿é îíîëûí ¿íäýñëýëòýé ãàðãàí ìýòãýëöýõýä øààðäëàãàòàé ìýäëýã, õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Íîòëîõ áàðèìò áîëãîí ººð ººðèéí ãýñýí ñóë áîëîí äàâóó òàëòàé áàéäàã. Ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìòûí äàâóó òàë:

· ãýìò õýðãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð èë¿¿ òîäîðõîé, äýëãýðýíã¿é, á¿ðýí ä¿¿ðýí ìýäýýëýë îëæ àâàõ áîëîìæòîé,

· ìýä¿¿ëýã ºãºõ õ¿íèéã îëæ àâàõ, ò¿¿íèéã áàéöààõ íü áóñàä òºðëèéí íîòëîõ áàðèìòûã îëæ àâàõ, ò¿¿íýýñ óë ìºðèéã õàéæ áýõæ¿¿ëýõýýñ õàðüöàíãóé õÿëáàð,

· ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìòûã îëæ àâàõ, øèíæëýõ õýëáýð íü õ¿íèé åðäèéí ãýæ õýëæ áîëîõ õàðèëöààíä òóëãóóðëàãäàã òóë îéëãîæ, òàíüæ ìýäýõýä õàðüöàíãóé äºõºìòýé.

Ñóë òàë: ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìò ìýä¿¿ëýã ºã÷ áóé õ¿íèé ñýòãýöèéí áàéäàë, áîëñîí ÿâäàëä õàíäàõ ò¿¿íèé õàíäëàãà, áèåèéí áàéäàë, ìýäðýõ¿éí ýðõòíèé ñîãîã, îé òîãòîîëò, òóõàéí ¿åèéí àíõààðàë òºâëºðñºí áàéäàë çýðýã áèîëîãè, ñýòãýë ç¿éí îëîí õ¿÷èí ç¿éëñòýé õîëáîîòîé áàéäàã òóë ìýä¿¿ëýã àâàõäàà áîëîí ¿íýëýõäýý òýä á¿ãäèéã òîîöîõ áà ¿íýíèé ìàãäëàëûí çýðãèéã òîãòîîõîä èõýýõýí áýðõøýýëòýé òóëãàðäàã. ªºðººð õýëáýë, ìýä¿¿ëýã ºã÷ áóé ýòãýýä áîëñîí ÿâäëûã ÿàæ ìýäýð÷ òóñãàæ àâñàí, ò¿¿íèéã õýðõýí îéëãîñîí çýðãèéã ñàéòàð òàíèí ìýäñýíèé ¿íäñýí äýýð íîòëîõ áàðèìòûí õýìæýýíä ¿íýëýõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Çàðèì ¿åä ìýä¿¿ëýã ºãñºí ýòãýýä áîëñîí áàéäëûã çºâ òóñãàí àâàõ, îéëãîõ, èëýðõèéëýõ ÷àäâàðòàé ýñýõèéã òóñãàé ìýäëýãèéí òóñëàìæòàéãààð øàëãóóëàí òîãòîîëãîõîîð øèíæýý÷ òîìèëîõ øààðäëàãà ãàðäàã.

Ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìòûí ¿íäñýí øèíæ

Áóñàä òºðëèéí íîòëîõ áàðèìòûí íýãýí àäèë ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìòàä íèéòëýã øààðäëàãà òàâèãäàõààñ ãàäíà, çºâõºí ýíý òºðëèéí íîòëîõ áàðèìòàä õàìààðàõ òóñãàé øààðäëàãóóäòàé. 1. ¯íäñýí øèíæ:

· àãóóëãûí õóâüä òóõàéí ãýìò õýðýã õàìààðàëòàé áàéõ,· õýðýãò õàìààðàëòàé íºõöºë áàéäàë íü ìýäýýëýë õýëáýðýýð èëýðíý,· ìýäýýëýë íü ýõ ñóðâàëæòàé áàéíà,· ýõ ñóðâàëæòîäîðõîé áàéõ,· ìýäýýëëèéã ýõ ñóðâàëæààñ õóóëèéí äàãóó îëæ àâñàí áàéõ.

52


2. Íýìýëò øèíæ:Ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã íîòëîõ áàðèìò áîëîõûí òóëä þóíû ò¿ð¿¿íä íîòëîõ

áàðèìòàä òàâèãäàõ äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí òîõèîëäîëä ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã íü íîòëîõ áàðèìò áîëíî.

· Íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ íü õ¿í áàéíà;· Ò¿¿íèé ãàðãàí ºã÷ áàéãàà ìýäýýëýë íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà.

Øèíæýý÷èéí ¿¿äíýýñ ìýä¿¿ëýã ºã÷ áîëîõã¿é;· Ìýä¿¿ëýã ñýòãýõ¿éí íîòëîõ áàðèìò ó÷èð ìýäýýëýë íü àìààð áîëîí

áè÷ãýýð ò¿¿í÷ëýí äîõèî çàíãàà, çóðãàí õýëáýðýýð áóþó áóñäàä îéëãîãäîõ ÿìàð ÷ õýëáðýýð èëýðõèéëýãäýæ áîëíî;

· ìýä¿¿ëýã ºãºã÷ ¿íýí çºâ ìýä¿¿ëýã ºãºõ ÷àäâàðòàé áàéõ,· õóóëèàð õîðèãëîñîí ñóáúåêò¿¿äýýñ ìýä¿¿ëýã àâàõã¿é áàéõ,· áàéöààõäàà õóóëèàð õîðèãëîñîí õýëáýðýýð àñóóëò òàâèõã¿é áàéõ,· ìýä¿¿ëýã àâàõäàà õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ.

Ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìòûí íýìýëò øèíæ

Ìýä¿¿ëýã ºãºã÷ ¿íýí çºâ ìýä¿¿ëýã ºãºõ ÷àäâàðòàé áàéõ øèíæèä ºâ÷íèé óëìààñ õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã çºâ îéëãîæ, çºâ ìýä¿¿ëýõ ÷àäâàðã¿é áîëñîí ýñýõèéã îéëãîíî. Õ¿í íºõöºë áàéäëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷, õàäãàëñàí ìýäýýëëèéã çºâººð èëýðõèéëæ ÷àäàæ áàéæ ò¿¿íèé ºãñºí ìýä¿¿ëãèéí íîòëîõ ÷àäâàð ºñíº.

Ãýð÷èéí íºõöºë áàéäëûã òàëààðõ ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷, ¿íýí çºâ çºâ ìýä¿¿ëýõ ÷àäâàðò ýðãýëçýý ¿¿ññýí òîõèîëäîëä øèíæèëãýý òîìèëæ áîëíî.

Õ¿í õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëëèéã çºâººð õ¿ëýýí àâàõ ÷àäâàð.Õ¿íèé áèå îðãàíèçì íü ìýäýýëëèéí ñîëèëöîîíû ýðãýëò äýýð îðøäîã. Ýíý àìðàõûã ìýääýãã¿é ñèñòåì íü çîãñîî çàéã¿é ìýäýýëëèéí óðñãàëóóäûã õ¿ëýýí àâ÷ ò¿¿íèéã òàñðàëòã¿é áîëîâñðóóëæ ººð÷èëæ áàéäàã.

Õ¿í õýðýãò õàìààðàëòàé íºõöºë áàéäëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã õàðàõ, ñîíñîõ, ¿íýðòýõ, àìòëàõ, õ¿ðòýõ¿é çýðýã áóñàä ìýäðýõ¿éí ýðõòíýýðýý õ¿ëýýí àâäàã áàéíà.

Ìýäýýëëèéã çºâººð òóñãàæ àâàõàä íºëººëæ áîëîõ õ¿÷èí ç¿éëñò:· Òóõàéí ¿åèéí íºõöºë áàéäàë (îð÷èí, öàã àãààð, ãýðýëò¿¿ëýã, ýëäýâ ¿íýð

òàðõñàí ãýõ ìýò);· Àíàëèçàòîð (õ¿ëýýí àâàõ ìýäðýõ) íü öî÷ðîîã÷ áàéãàà ýñýõ. Öî÷ðîîã÷äûí

ýð÷èìæèëòýä õàìãèéí áàãà ºðòºëò ¿¿ñýõ ¿åä ìýäðýõ¿éä ÿëãàà ¿¿ñäýã;· Ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ ¿åèéí õ¿íèé îíöëîã (ñîãòóóðóóëàõ, ìàíñóóðóóëàõ

áîäèñ õýðýãëýñýí, ÿäàðñàí, áàÿðëàñàí, óóðëàñàí ãýõ ìýò);· Òóõàéí õ¿íèé óð ÷àäâàð (õàðàõ, ñîíñîõ ÷àäâàð ºíäºð õºãæñºí,

ìýðãýøëèéí õóâüä æèðèéí õ¿íèé àíçààðàõã¿é ç¿éëñèéã òîãòîîí àâäàã);· Òóõàéí õ¿íèé ºâ÷èí (ìýäðýõ¿éí ýðõòýí ãýìòñýí, ºâäñºí);

53

· ªºðºº ãýìò õàëäëàãàä ºðòñºí, ñýòãýëýýñ íü ãàðàõã¿é îãöîì õ¿÷òýé ººð÷ëºëò áèé áîëñîí

· Áîëæ ºíãºðñºí íºõöºë áàéäëûí îíöëîã (ýä ç¿éëñèéí ºíãº, ¿íýð, õýìæýý, áóñàä ºâºðìºö îíöëîã);

· Îðîí çàéí õàðèëöàà (òóõàéí íºõöºë áàéäëààñ õýð õîë îéð áàéñàí, áóñàä þìñ ¿çýãäýëòýé õýðõýí õîëáîãäîæ áàéñàí, äóó àâèà, ãýðýëä íºëººëºõ ç¿éëñ);

· Òóõàéí õ¿íèé íàñ, õ¿éñèéí áàéäàë;· Òóõàéí õ¿íèé ñýòãýöèéí ºâ÷èí;· Àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëýõ ÷àäâàð, öàã õóãàöàà, îð÷íû áîëîìæ.Çºâººð èëýðõèéëýõ ÷àäâàð. Õ¿í áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäëûí òàëààð ñàíàæ

áàéãàà ç¿éëýý õýðõýí èëýðõèéëýõ ÷àäâàðààñ ìýä¿¿ëãèéí íîòëîõ ÷àäâàð èõýýõýí õàìààðíà.

Õ¿íèé îé ñàíàìæèíä ìàø îëîí ìýäëýã, ñýòãýãäýë, ìýäýýëýë õàäãàëàãääàã. Ãýâ÷ òóõàéí ìº÷ á¿ð çºâõºí òîäîðõîé ìýäëýã, ñýòãýãäëèéã ë õ¿ëýýí àâäàã.

Õ¿íèé îé òîãòîîëòîä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëàí òîãòîîõ ãýæ áóé íºõöºë áàéäëûã ìàðòàõ ýñõ¿ë ñàéòàð öýýæèëñýí áàéäàã. ¯¿íä:

· ñýòãýë õºäëºë,· íàñ, áîëîâñðîë,· òóõàéí õ¿íèé çàí àâèð,· ìàðòàãäñàí ç¿éëèéã ñýðãýýõ áóþó ººð÷ëºõºä íºëººëñºí áóñàä ç¿éëñ· òóõàéí ¿å äýõ àíõààðàë òºâëºðëèéí ò¿âøèí,· îé òîãòîîëòîä íºëººëäºã çàðèì ºâ÷èí (õóìõàà, àðõè, ìàíñóóðóóëàõ

áîäèñûã õîðäëîãî, õºãøðºëòººñ ¿¿ñäýã ºâ÷èí),· öàã õóãàöàà çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààðíà.Õ¿íèé òàðõèí äàõ õîëáîëòûí áàéäàë íü ãàäíû íºëººëºëä ìýäýðñýí

õàðèëöààã òîäîîð èëýðõèéëäýã, õ¿ëýýëòèéí äàâàëãàà áàéãàà ýñýõòýé íèéöäýã. Èéìä 3-4 íàñòàé õ¿¿õä¿¿äèéí õóâüä õ¿ëýýëòèéí äàâàëãààíû óë ìºð ìàø õîâîð òîõèîëäîëä àæèãëàãääàã. Àðàé òîì õ¿¿õä¿¿ä õýðâýý ýíý ¿åèéí ÿâäàë íèéãìèéíõýý íºëººëëèéí õóâüä òýäýíä òàíèë õ¿÷òýéãýýð ñýòãýãäýë òºð¿¿ëýõ þì áîë àíõààðàë íü ¿¿íä ÷èãëýãäýíý. Òîìðîõ òóñàì õ¿ëýýëòèéí äàâàëãàà èë¿¿ áîëäîã áîëîâ÷ ¿ðãýëæ íèéãìèéí õ¿ðýýëëýýñ øàëòãààëäàã. Õ¿íèé ñýòãýë ç¿éí ñàíàìñàðã¿é àãøèíóóäûã òîîöîõ íü øóäàðãà ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîëòîé. ßëàíãóÿà, ãýð÷èéí áàéöààëò ìýòèéí áàéöààí øèéòãýõ õ¿íä àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé.

Õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýëëýý áîëîâñóóëàõ, ò¿¿íèéãýý òîäîðõîé ÷èãëýëä çîõèîí áàéãóóëàõ, óõàìñàðòàé òóñãàõ íü õîëáîëòûí ¿íäñýí äýýð ÿâàãääàã. Õ¿íèé îþóí óõààíä ò¿¿íèé ºíãºðñºí àìüäðàëûí òóðøëàãààð áýëòãýãäñýí çîõèõ òàéëáàð ºã÷ ÷àäàõóéö ÷èãëýëèéí ìýäýýëë¿¿ä èë¿¿ á¿ðýí õýìæýýãýýð öýãöòýé ¿ëäñýí áàéäàã. Õîëáîëò ìýä¿¿ëãèéã ºãºõ øàòàíä õàðèó ðÿêöûí ¿íäñèéã áèé áîëãîäîã. Ãýð÷èéí

54


ø¿¿õýä òóñëàõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ñýòãýë ç¿éí áýëýí áàéäàë íü õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºõ áàéãóóëëàãà áà ø¿¿õèéí ñîíèðõîæ áóé íºõöºë áàéäëûã ñàíóóëàõ, òýäíèé òóõàé á¿ðýí çºâ ìýä¿¿ëýã ºãºõºä õ¿ðãýäýã. Ãýìò õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îðîëöîã÷ ìýä¿¿ëýã ºãºõººð ñýòãýë ç¿éí õóâüä áýëòãýãäýýã¿é áîë ÿìàð ÷ ç¿éëèéã íóóæ, õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãäºã ó÷ðààñ ýíý òîõèîëäîëä õýðýãöýýòýé ÷èãëýëä ò¿¿íèé ñýòãýë ç¿éí õîëáîëòûã ººð÷ëºõèéí òóëä îëîí òºðëèéí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ áîëíî. Ãýð÷ õóâü õ¿íèé ñýòãýë ç¿é óõàìñàðò íºëººëñºí èë¿¿ îíîâ÷òîé õýëñýí ¿ã íü ãýð÷èéã á¿ðýí ¿íýí çºâ ìýä¿¿ëýã ºãºõºä ºäººæ áîëíî. Ãýõäýý ñýòãýë ç¿éí õ¿÷òýé õîëáîëòîé õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ººð÷ëºëò ìàø óäàí ÿâàãääàã ãýäãèéã òîîöîõ øààðäëàãàòàé.

Íýã èæèë îáúåêòèâ íºõöºë áàéäàëä íýã àäèëõàí ¿éë ÿâäëûã òîäîðõîéëñîí ìýä¿¿ëýãò çºðºº ãàðäàã, ñýòãýë ç¿éä ÿìàð íýãýí ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéãààãààð òàéëáàðëàæ áîëäîã. Èë¿¿ òîä óõàìñàðã¿é èëðýë íü óðüä õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýëëýý õîðîìõîí çóóð óõàìñàðëàëã¿éãýýð îáúåêòèéã òàíèõ ¿åä îáúåêòûí òºãñ öîãö ñèíòåêòèê òàíèëò ÿâàãääàã áà ò¿¿íèé îëîí íàðèéí ç¿éëñ íü óõàìñàðò íýã ìýäðýìæèéã ºãäºã õýñýã÷èëñýí òàíèõ òýìäã¿¿äèéã èëð¿¿ëýõ îáúåêòûí óõàìñàðò ä¿ãíýëò íü õî¸ð äàõ øàòûã á¿ðä¿¿ëäýã. Èíãýæ òàíèõ ÿâöàä ÿàãààä ãýð÷ òýð õ¿íèéã òàíüñàí, õýðãèéí ãàçàð, ýä ìºðèéí áàðèìò áàéãààã õýðõýí ìýäñýí ãýõ ìýò ç¿éëýýð ìýä¿¿ëýã÷ýýñ õàðèóëò àâàõàä õýö¿¿ ãýäýã íü îéëãîìæòîé. Ãýâ÷ ìýä¿¿ëãèéã íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäîëòîé áîëãîõûí òóëä óðüäàõ áà äàðàà äàðààãèéí áàéöààëòóóä ººðººð õýëáýë îáúåêòóóäûí èæèë òºñòýé áàéäëûã òàíèõ ÿâöäàà àëäàà ãàðãóóëàõã¿éí ¿¿äíýýñ îáúåêòûí àíàëèòèê çàäëàí øèíæèëãýýã àøèãëàõ çîðèëãûã ìºðäºõ õýðýãòýé áîëäîã.

Óõàìñðààð õÿíàãääàãã¿é ñýòãýë ç¿éí ò¿âøèíä àæèëëàõ ñýòãýõ¿éí àæèëëàãààíààñ õàìààðäàãã¿é áîëîâ÷ ýäãýýð õî¸ð ò¿âøèí íü ººð õîîðîíäîî ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Ñýòãýõ¿éã õ¿÷ëýõ íü øààðäëàãàã¿é áà ýíý íü îëæ àâñàí ìýäýýëëèéí ¿ð ä¿íã ýíý ò¿âøèíä óõàìñàðòàé õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõèéí òóëä õÿíàëòã¿é óõàìñðûí àäèëààð òýð ò¿âøèíä ñýòãýë ç¿éí àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä ò¿ëõýö áîëäîã. Ó÷èð íü íýãýíò ýõýë÷èõñýí óõàìñàðò áóñ îþóí óõààíû àæèëëàãàà öààøèä óõàìñàð äýýð ñóóðèëñàí ìàòåðèàëààñ õàìààðàõã¿éãýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Èéì ó÷ðààñ áàéöààëò ººð íºõöºë áàéäëûí òóõàé ÿðèãäàæ áàéõ ¿åä ãýð÷èéí ñàíààíä ÿìàð íýãýí õ¿íèé íýð, õàÿã ñàíààíä íü îðæ áàéäàã. Óõàìñàðã¿é èëýðëèéí àñóóëòóóä áà ò¿¿íèé ìýä¿¿ëýã áèé áîëîõîä íºëººëºõ íü ãýð÷èéí áàéöààëòûí òàêòèêèéã áèé áîëãîñíû ¿ð ä¿íä áîëîâñðóóëàãäàæ ýõýëäýã áà ýíý íü öààøèä ìàø èõ ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæèë õèéõèéã øààðäàæ áàéäàã.

Õ¿íèé óõàìñàðã¿éãýýð ìýä¿¿ëñýí ìýä¿¿ëãèéã áèä ÿàãààä, þóíû òóëä ýíý ¿éëäëèéã äàõèí äàõèí ÿðèàä áàéãàà ãýäãèéã íü îéëãîñíû ¿íäñýí äýýð ò¿¿íèé ìýä¿¿ëãèéã á¿ðýí õýìæýýãýýð èë¿¿ ã¿í ã¿íçãèé áîëîâñðóóëæ ÷àäíà.

Ìýä¿¿ëýã ºãºã÷ººñ àñóóëòàà õýðõýí îéëãîãäîõîîð òàâüæ áàéãààãààñ òóõàéí õ¿í ¿íýí çºâ ìýä¿¿ëýã ºãºõ ýñýõ íü õàìààðäàã. Èéìä õóóëèàð òóëãàñàí, õºòºëñºí àñóóëò òàâèõûã õîðèãëîäîã.

55

Õóóëèàð õîðèãëîñîí ñóáúåêò¿¿äýýñ ìýä¿¿ëýã àâàõã¿é áàéõ

Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ãýð÷ýýð áàéöààãäàæ áîëîõã¿é õ¿ì¿¿ñèéã õóóëü÷èëäàã. ¯¿íä:

· òóõàéí õýðãèéã óðüä íü õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéñàí ø¿¿ã÷,

· òóõàéí õýðýãò õÿíàëò òàâüæ, ÿëëàõ ÷èã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñàí ïðîêóðîð,

· ºìãººëºõ, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõ ÿâöàä òóõàéí õýðãèéí áàéäëûã ìýäýõ áîëñîí ºìãººëºã÷.

Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, ýöýã, ýõ, ¿ð õ¿¿õäèéíõýý ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºã÷ áîëîõã¿é ãýñýí õóóëèéí çààëòûã òàéëáàðëàëã¿éãýýð áàéöààæ ìýä¿¿ëýã àâñàí áîë íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëîî øóóä àëäàíà. Ýíý íü íîòëîõ ¿éë àæèëëàãààíä õîðèã ñààä ó÷ðóóëæ áàéãàà ÿâäàë áèø áºãººä õ¿ì¿¿íëýã ¸ñíû çàð÷ìûí ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿íäñèéã õóóëü÷ëàõäàà íýã òàëààñ ãýð á¿ë, òºðºë òºðºãñäèéí õàðèëöààíû ìîíãîë óëàìæëàë, çàí çàíøëûã òóñãàõûí òóëä íºãºº òàëààñ ýöýã ýõ, ¿ð õ¿¿õýä, ýõíýð íºõðèéí õàðèëöààã áèå áèåä íü ñºðã¿¿ëýí òàâèõ ÿâäàëä àëáàí ¸ñíû ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëæ áîëîõ íºõöºëèéã õààõ áàòàëãàà áîëæ áàéãàà þì.

Äàðààõ òîõèîëäîëä ãýð÷èéí ìýä¿¿ëãèéí íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäîë áóóðäàã áàéíà:

1. Òóõàéí ãýð÷ íü íèéãýìä õàðø çàí ¿éë áàéíãà ãàðãàæ áàéñàí. (Àðõèäàí, ñîãòóóðäàã áóþó ìàíñóóðàã÷,)

2. Óäàà äàðàà õóäàë ìýä¿¿ëýã ºã÷ áàéñàí áîëîõ íü òîãòîîãäñîí.3. Õýðýã õàðèóöàõ ÷àäâàðã¿é áóþó ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæã¿é.4. Òóõàéí õýðýãò ÿìàð íýã áàéäëààð õóâèéí ñîíèðõîëòîé áàéãàà áîë.5. Ãýð÷ íü ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºã÷ áàéãàà ýòãýýä¿¿äèéí òºðºë ñàäàí, íàéç íºõºä,

ºøòºí äàéñàí áàéãàà òîõèîëäîëä.6. Ãýð÷ ÿìàð íýã áàéäëààð ýðõ àøèã íü õºíäºãäºí ÝÁØÀ-íä îðîëöîæ áàéãàà

ýòãýýäèéí ýðõøýýëä áàéãàà áîë. (àëáàí òóøààë, ýä õºðºíãº, áàéð, îðîí ñóóö ãýõ ìýò).

7. Íºõöºë áàéäëûã òóñãàí àâàõ ¿åä ãýð÷ áèå ìàõáîäèéí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû õóâüä ÿìàð áàéñàí.(ñàíäàðñàí, óóðëàñàí, ñýòãýë ñàíààíû ã¿í õÿìðàëä îðñîí ãýõ ìýò).

8. Ãýð÷èéí ãàðãàí èëýðõèéëæ áàéãàà ìýäýýëëèéã ãýð÷ òóõàéí ¿åä òîãòîîõ ÷àäâàðã¿é áàéñàí áóþó ÷àäâàð ñóë áàéñàí íü òîãòîîãäñîí áîë (ìàðòàìõàé, ºíãº ÿëãàäàãã¿é ãýõ ìýò).

Äýýð äóðüäñàí íºõöºë áàéäëóóä íü òóõàéí íîòëîõ áàðèìòûí íîòëîõ ÷àäâàðûã øóóä áóóðóóëàõã¿é áîëîâ÷ íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõýä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé.

56


Ãýð÷ýýñ äýâø¿¿ëñýí ñýæèã, òààìàãëàë íü íîòëîõ áàðèìò áîëîõã¿é. Õýðýâ áóñàä íºõöºë áàéäëûí óÿëäàà õîëáîîã íàðèéí òîîöîæ òàéëáàðëàñàí ãýð÷èéí òààìàãëàë, òºñººëºë, ä¿ãíýëò íü áóñàä íîòëîõ áàðèìòààð òîãòîîãäâîë òóñëàõ íîòëîõ áàðèìò áîëæ áîëíî. Õàðèí ¿íäñýí áóþó íýãä¿ãýýð çýðãèéí íîòëîõ áàðèìò áîëîõã¿é;

1. Èðãýí Ñ-èéã ëîîìîîð öîõèæ àëñàí ãýìò õýðýã ¿éëäýãäæýý. ¯¿íèéã ñýòãýë ìýäðýëèéí ºâ÷òýé Ë õàðæýý. Òýð Ñ-èéã ìóóõàé Áààÿà ãàçàð öîõüäîã þìààð èéøýý öîõüñîí ãýæ òîëãîé ðóóãàà çààæýý. Ìóóõàé Áààÿà àëü áàéíà ãýõýä Áàÿðàà ãýäýã õ¿íèéã çààæýý. Áàÿðàà áè íààäàõàä ÷èíü ÷èõýð ºãººã¿é þì, òýãýýä õîðîíäîî íàìàéã ã¿òãýæ áàéíà ãýâ.

Ø¿¿õ ýìíýëýãèéí ä¿ãíýëòýýð Ë íü õýðýã õàðèóöàõ ÷àäâàðã¿é ãýõäýý òóõàéí áîëñîí ¿éë ÿâäëûã îéëãîæ, çºâººð òàéëáàðëàõ ÷àäâàðòàé ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðãàæýý.

Ë-èéí ìýä¿¿ëýã íîòëîõ áàðèìò áîëîõ óó? Ë-èéã ãýð÷ýýð áàéöààæ áîëîõ óó? Áîëîõ áîë ÿìàð æóðìààð áàéöààæ

ìýä¿¿ëãèéã íü áýõæ¿¿ëæ àâàõ âý?2. Õîõèðîã÷ Ä ãýìò õýðãèéí óëìààñ õàðààã¿é áîëæýý. Òýðýýð íºõöºëáàéäëûã

ìàø ñàéí òîäîðõîéëîí õýëæ ÷àäàæ áàéâ. Ä-èéí ìýä¿¿ëýã íîòëîõ áàðèìò áîëîõ óó?3. Ãýð÷ Íàéäàí ìýä¿¿ëýõäýý Áàëñàí êîìïüþòåðèéíõýý ðàìûã ñîëüñîí áàéñíûã

áè õàðñàí ãýæ ìýä¿¿ëæýý. Íàéäàí íü òóõàéí íºõöºë áàéäàë áîëîõ öàã ¿åä êîìïüþòåðèéí òàëààð ÿìàð ÷ ìýäëýãã¿é áàéñàí áîë ò¿¿íèé ìýä¿¿ëýã íîòëîõ áàðèìò áîëîõ óó?

4. Õîõèðîã÷ äýýðìèéí õàëäëàãàä ºðòºõ ¿åäýý èõ õýìæýýíèé ñîãòîëòòîé áàéñàí áà ñýæèãòíèéã øóóä çààæýý.

Õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëýãò ¿íýëýëò ºã?

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìò áèé áîëîõîä õ¿íèé îé óõààí ÿìàð ¿¿ðýãòýé âý?2. Õ¿í ìýäýýëëèéã õ¿ëýýæ àâàõàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéã íýðëýæ òàéëáàðëàíà

óó?3. Õ¿íèé ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ ÷àäâàðò ñºðãººð íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëèéã

íýðëýæ òàéëáàðëàíà óó?4. Õ¿í ìýäýýëëèéã õ¿ëýýæ àâàõàä íºëººëäºã áàéãàëü öàã àãààðûí íºõöºë

áàéäëûí òàëààð ÿðüæ òàéëáàðëàíà óó?5. Õ¿í ÿàãààä áîëñîí áàéäëûã ÿìàð íýãýí àëäààòàé õ¿ëýýí àâäàã âý?6. Ñýòãýë ìýäðýëèéí õ¿íä ºâ÷òýé õ¿í ÿìàð ò¿âøèíä ìýäýýëýë õ¿ëýýæ àâ÷ áîëîõ

âý?


“Áóðààãàà õ¿ëýýñýí õ¿íèé ìýä¿¿ëýã áîë íîòëîõ áàðèìòûí õààí” ãýäýã òîìü¸îëëûã òàéëáàðëàí ÿðèëöàíà óó?

57

ÑÝÄÝÂ 10. ÁÈÅÒ ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Áèåò íîòëîõ áàðèìò, ò¿¿íèé á¿ðäýõ, ººð÷ëºãäºõ, öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëæ àâàõ çýðýã îëîí îíöëîãèéã õàðãàëçàí òýäãýýðèéã ø¿¿õýýð õýëýëö¿¿ëýõ ýñýõ, øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë áîëãîõ ýñýõ ãàðãàëãààã õóóëü ç¿éí òºäèéã¿é îíîëûí ¿íäýñëýëòýé ãàðãàí ìýòãýëçýõýä øààðäëàãàòàé ìýäëýã, õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Áèåò áàðèìò äàðààõ áàéäëààð èëýð÷ áîëíî:· Ýä ìºðèéí áàðèìò,· Áàðèìò áè÷èã,· Áè÷ìýë áàðèìò,· Áàéãàëü îð÷èí,· Ãýðýë áîëîí ãàð çóðàã,· Ä¿ðñ, äóóíû áè÷ëýã áîëîí øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí äýâøëèéã

àøèãëàí áóóëãàñàí ç¿éëñ,· Áóñàä.Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí õºãæëèéí õèðýýð øèíý òºðëèéí íîòëîõ

áàðèìòóóä áèé áîëñîîð áàéäàã áà ¿¿íèé íýã íü âåðòèóëü íîòëîõ áàðèìò þì. Ýíý íü êîìïüþòåð áîëîí ò¿¿íèé ñ¿ëæýýíäõàäãàëàãäàæ áàéãàà áóþó ò¿¿ãýýð äàìæèæ áàéãàà ìýäýýëýë áàéäàã. Ýíý òºðëèéí íîòëîõ áàðèìò íü õàðàõàä áîäèòîéãîîð îðøèæ áàéãàà ìýò áîëîâ÷ ÿìàð ÷ óë ìºðã¿éãýýð ìàø àìàðõàí óñòàõ áóþó õýëáýðýý ººð÷ëºõ, çàðèì òîõèîëäîëä ººðèéãºº õóóëàí îëøðóóëæ, òýð ÷ á¿¿ õýë òîäîðõîé õóãàöààãààð “íóóãäàæ” àëãà áîëäîã îíöëîãòîé.

Áèåò áàðèìòûí äàâóó òàë:

· õýðãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð èë¿¿ áîäèòîé ìýäýýëýë îëæ àâàõ áîëîìæèéã îëãîäîã,

· ÿìàð íýãýí ººð÷ëºëò îðñîí ýñýõèéã òîãòîîõ áîëîìæ èë¿¿,· ìýäýýëýë ¿¿ñ÷ áèé áîëñîí ç¿é òîãòëûã òîãòîîõ áîëîìæ õàðüöàíãóé

ºíäºð.

Ñóë òàë:

· áèåò íîòëîõ áàðèìòààñ ìýäýýëýë àâàõàä çºâõºí ò¿¿íòýé õàðüöàæ áóé õ¿íèé ìýäëýã, óð ÷àäâàðààñ øàëòãààëäàã,

Õýðãèéí òàëààðõè ìýäýýëëèéã àãóóëæ áóé ìàòåðèàëëàã, áîäèò ç¿éëñèéã áèåò áàðèìò ãýíý.

58


· ãàäíû íºëººíä îðæ ººð÷ëºãäºõ ìàãàäëàë èõ,· äàõèí ñýðãýõã¿éãýýð óñòàõ áîëîìæ ºíäºð, òóõàéëáàë, ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã

óñòñàí òîõèîëäîëä áóñàä ãýð÷¿¿äèéí ìýä¿¿ëãýýð òîãòîîæ áîëäîã áîë áèåò áàðèìòóóäûã óñòàõàä äàõèí ñýðãýõ íü èõýýõýí õ¿íäðýëòýé.

Áèåò íîòëîõ áàðèìòûí ¿íäñýí øèíæ:· àãóóëãûí õóâüä òóõàéí ãýìò õýðýã õàìààðàëòàé áàéíà;· õýðýãò õàìààðàëòàé íºõöºë áàéäàë íü ìýäýýëýë õýëáýðýýð èëýðíý;· ìýäýýëýë íü ýõ ñóðâàëæòàé áàéíà;· ýõ ñóðâàëæòîäîðõîé áàéíà;· ìýäýýëëèéã ýõ ñóðâàëæààñ õóóëèéí äàãóó îëæ àâñàí áàéíà.

Áèåò íîòëîõ áàðèìòûí íýìýëò øèíæ:· Ìàòåðèàëëàã áîäèòîé áàéõ· Áèåò íîòëîõ áàðèìòàä óë ìºð íü ¿¿ññýí ç¿é òîãòîë, øàëòãààíò õîëáîî íü

ýðãýëçýýã¿é áàéõ· Áèåò íîòëîõ áàðèìòûí õýëáýð ä¿ðñ, øèíæ ÷àíàð àëäàãäààã¿é áàéõ· Áèåò íîòëîõ áàðèìòûã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó õóðààí

àâ÷, áýõæ¿¿ëñýí áàéõ

ÁÈÅÒ ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒÛÍ ÍÝÌÝËÒ ØÈÍÆ:

1. Ìàòåðèàëëàã, áîäèòîé áàéõ

Áèåò íîòëîõ áàðèìò íü ººðèéí ãýñýí îðîí çàéä áîäèòîéãîîð îðøèæ, ò¿¿íèéã õýìæèæ, æèãíýæ ¿çýõ áîëîëöîîòîé ìàòåðèàëëàã ç¿éëñýýñ á¿ðäýíý.

¯¿íä: àìüòàí (ãýìò õýðãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë àãóóëàã÷ àìüòàä), ýä ç¿éë (ãýìò õýðãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë àãóóëàã÷ áîäèòîéãîîð îðøèí áóé ìàòåðèàëëàã þìñ), áè÷èã áàðèìò (ìýäýýëëèéã áè÷ìýë áàéäëààð õàäãàëæ áóé ç¿éëñ), îð÷èí (ãýìò õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë àãóóëæ áóé õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí) áàéíà.

Õ¿í, íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ áîëæ áàéãàà òîõèîëäîëä äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà. ¯¿íä:

1. Ìýäýýëýë íü õ¿íèé áèå äýýð áîäèò áàéäëààð èëýð÷ áîëíî. ¯¿íä: Øàðõ, ñîðâè, øèâýýñ, áóäàãäñàí áóþó áîõèðëîãäñîí áàéäàë áîëîí áóñàä óë ìºð,

2. Ìýäýýëýë íü õ¿íèé áèåä àãóóëàãäàæ áîëíî. Æèøýýëáýë, öîãöîñ, õ¿íèé ýä, ýðõòýí íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ áîëíî.

Ýä ç¿éë íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ áîëæ áàéãàà òîõèîëäîëä äàðààõ øààðäëàãà õàíãàñàí áàéíà.

59

1. Ýä ç¿éë íü áîäèòîéãîîð îðøèí áàéõ ¸ñòîé. Õèéñâýðýýð áóþó ìýäýýëýë õýëáýðýýð òýð øèíæèéã á¿ðýí òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é. Èõýâ÷ëýí õ¿íèé õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëäîã.

2. Ãýìò õýðãèéí óë ìºðèéã àãóóëñàí áàéõ áºãººä ýíý íü ÿìàð ÷ õýëáýðýýð èëýðíý.

3. Õààíààñ ÿìàð áàéäàëòàé îëäñîí, îëæ àâñàí íü òîäîðõîé áàéõ ¸ñòîé.4. Ýä ç¿éë íü öîãöîîðîî áóþó õýñýã, ýä àíãèàðàà áàéæ áîëíî.Áè÷èã áàðèìò, íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ áîëîõûí òóëä äàðààõ

øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà.1. Áîäèòîéãîîð îðøèõ áà õèéñâýð áàéäëààð áàéæ áîëîõã¿é.2. Ãýìò õýðãèéí óë ìºðèéã áè÷ãýí áóþó çóðìàë õýëáýðýýð àãóóëñàí áàéíà.

(Çààâàë öààñàí äýýð áàéõ øààðäëàãàã¿é)3. Õ¿íèé èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí áàéíà. ̄ ¿íä çóðàõ,

áè÷èõ, òýìäýãëýõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí áàéõ áà ÿìàð ç¿éëýýð áè÷èæ òýìäýãëýñýí íü õàìààðàõã¿é.

Îð÷èí, íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ áîëîõ òîõèîëäîëä äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà.

1. Îð÷èí íü áèäíèéã õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí áàéíà (Îé ìîä, ãîë ìºðºí, õàä àñãà, ãóäàìæ, õîðîîëîë, õîãèéí öýã). ªºðººð õýëáýë, ýíý íü ìàø îëîí áàðèìòóóäûã ººðòºº àãóóëñàí öîãö îéëãîëò.

2. Òóõàéí íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæèéã õóðààí àâàõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéíà.

Àìüòàí, íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ áîëîõîä äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà.

1. Áèîëîãèéí áèåò áàéíà. Ò¿¿íèé ¿õñýí, àìüä íü íîòîëãîîíû ÷àíàðò íºëººëºõã¿é.

2. Òóõàéí àìüòàíã áýõæ¿¿ëýí õóðààí àâàõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë.3. Ò¿¿íèé ¿éë õºäëºë, çàí àâèð íü ìýäýýëýë àãóóëæ áîëíî.Óðãàìàë, íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ áîëîõîä äàðààõ øààðäëàãûã

õàíãàñàí áàéíà.1. Áèîëîãèéí áèåò áàéíà. Ò¿¿íèé ¿õñýí, àìüä íü íîòîëãîîíû ÷àíàðò

íºëººëºõã¿é.2. Óðãàìàë íü îðøèí áàéãàà áàéäàë, õýëáýðýýñ íü øàëòãààëàí õóðààí àâàõ

áîëîìæ õàðèëöàí àäèëã¿é.3. Óðãàìëûí óðãàõ ïðîöåññ íü ººðºº ìýäýýëýë àãóóëàõ áîëîìæòîé. Íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ íü áîäèò áàéäàë äýýð ìàòåðèàëëàã õýëáýðýýð

îðøèí áàéãààã òîãòîîñíîîð ò¿¿íèé ººð÷ëºãäºõ, õóâüñàõ ç¿é òîãòëûã ñóäëàí öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã çºâ øèéäâýðñíýýð íîòëîõ ¿éë àæèëëàãààã ò¿ðãýí øóóðõàé ÿâóóëàõ, òºðºë á¿ðèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òàêòèêèéí áîëîí øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí îëîëò àìæèëòûã àøèãëàí

60


ò¿¿íýýñ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë îëæ àâàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëäýã. ªºðººð õýëáýë, øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí õºãæèë ºíäºðñºõ òóòàì íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæààñ îëîí ìýäýýëýë îëæ àâàõ áîëîìæ óëàì ºðãºæèíº.

2. Áèåò íîòëîõ áàðèìòàä óë ìºð íü ¿¿ññýí ç¿é òîãòîë, øàëòãààíò õîëáîî íü ýðãýëçýýã¿é áàéõ

Óë ìºð áóþó ìýäýýëýë ¿¿ñýõ ç¿é òîãòîë òýð äóíäàà áèåò ç¿éë äýýð õýðõýí ¿¿ñäýã òàëààð øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí îëîëò äýýð òóëãóóðëàí îéëãîæ, ìýäýõ á¿ðýí áîëîìæòîé. Çàðèì òîõèîëäîëä ÿìàð íýãýí òóñãàé àðãà õýðýãëýõã¿éãýýð ÷ áèåò íîòëîõ áàðèìòàä óë ìºð ¿ëäñýí ç¿é òîãòîë, øàëòãààíò õîëáîîã òîãòîîõ ÷ òîõèîëäëóóä îëîíòîé ãàðäàã.

Ãýõäýý ç¿é òîãòîë íü á¿ðýí ñóäëàãäàæ òîãòîîãäîîã¿é, ýñâýë òóí õîâîð îíöãîé òîõèîëäîëä óë ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòîë, øàëòãààíò õîëáîî àëäàãäàæ áîëîõûã àíõààð÷ áèåò íîòëîõ áàðèìòàä ¿íýëãýý ºãíº. Òóõàéëáàë, 53 õ¿í àëñàí õýìýýí øèéòãýãäñýí Àíäðåé ×èêàòèëîãèéí ¿ðèéí øèíãýí 4-ð á¿ëãèéíõ áàéõàä öóñ íü 2-ð á¿ëãèéíõ áàéæýý. ªºðººð õýëáýë, õîõèðîã÷èéí áèåíýýñ 4 ä¿ãýýð á¿ëãèéí ¿ðèéí øèíãýí îëäæýý. Óëàìæëàëò îéëãîëòîîð öóñ ìºí òèéì áàéõ ¸ñòîé áàéäàã ó÷èð öàãäààãèéíõàí 4-ð á¿ëãèéí öóñòàé õ¿í õàéõ ÿâöäàà ò¿¿íèéã ñýæèãëýí áàðüñàí áîëîâ÷ 2 äóãààð á¿ëãèéí öóñòàé áàéñàí ó÷èð ñóëëàæ ò¿¿íèéã äàõèí çóðãààí æèë öóñò ÿðãàëëàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîñîí ãàøóóí ò¿¿õ áèé.

3. Áèåò íîòëîõ áàðèìòûí õýëáýð ä¿ðñ, øèíæ ÷àíàð àëäàãäààã¿é áàéõ

Õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîæ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû øèéäâýð ãàðãàõàä áèåò áàðèìòûã ñóäàëæ, õàðüöóóëàí ä¿ãíýëò õèéõ ¿åä îðîëöîã÷äîä ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãà ãàðäàã. Ýíý ¿åä òóõàéí áèåò íîòëîõ áàðèìòûí á¿ðýí á¿òýí, øèíæ ÷àíàð ººð÷ëºãäººã¿é áàéõ íü èë¿¿ ÷óõàë áàéäàã òóë õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷ýýñ íîòëîõ àæèëëàãààíû áàòàëãààíû òàëààð ìýäëýã ÷àäâàðòàé áàéõ íü ÷óõàë.

4. Áèåò íîòëîõ áàðèìòûã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó õóðààí àâ÷, áýõæ¿¿ëñýí áàéõ

Áèåò íîòëîõ áàðèìò íü èõýâ÷ëýí õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýçýìøèëä áàéäàã òóë òýäãýýðèéã èõýâ÷ëýí õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó õóðààí àâ÷, öóãëóóëæ áýõæ¿¿ëäýã.

61

ÁÈÅÒ ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ

Áèåò íîòëîõ áàðèìò ãàäíû íºëººíººñ øàëòãààëàí óñòàõ, ººð÷ëºãäºõ ìàãàäëàë ºíäºðòýé òóë òýäãýýðèéã õàäãàëàõ, õàìãààëàõ, òýýâýðëýõýä òóñãàé æóðàì øààðäëàãàòàé áàéäàã.

Áèåò íîòëîõ áàðèìò õàìãààëàõ

Áèåò íîòëîõ áàðèìòûã õàìãààëàõ ãýäýã íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëëèéã àãóóëàã÷ íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæèéã ãàäíû ÿìàð íýã íºëººëëººñ õàìãààëæ íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëûã áóóðóóëàõã¿é áàéõàä ÷èãëýãäñýí àðãà õýðýãñýë, íºõöºë áàéäëûã õýëíý.

Íîòëîõ áàðèìò òýýâýðëýõ

Áèåò íîòëîõ áàðèìòûã òýýâýðëýõ ãýäýã íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë àãóóëàã÷ íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëûã àëäàãäóóëàõã¿éãýýð íýã ãàçðààñ íºãºº ãàçàð óðóó çººâºðëºõ ¿éë ÿâö þì.

Áèåò íîòëîõ áàðèìòûã òýýâýðëýõ ÿâöàä ºíººãèéí ýð¿¿ãèéí íºõöºë áàéäàë õ¿íäýð÷ áàéãàà ¿åä õàëäëàãà õèéõã¿é ãýñýí áàòàëãàà àëãà. Èíãýñýí òîõèîëäîëä íîòëîõ áàðèìò óñòàæ ãýìòýýä çîãñîõã¿é õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä õîõèð÷ áîëíî.

Ìºí áèåò íîòëîõ áàðèìòûã òýýâýðëýõ, çººâºðëºõ ÿâöàä õ¿í íîòëîõ áàðèìòûã ¿ðýãä¿¿ëñýí, óñòãàñàí òîõèîëäîëä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî ìàíàéä áàéõã¿é. Õýí íýãýíä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýñíýýðýý ýíý àñóóäàë øèéäâýðëýãäýõã¿é õàìãèéí ãîë íü òóõàéí àæèëëàãààã õýðõýí õèéõ ¸ñòîéã õóóëü÷ëàí çîõèöóóëàõ íü ÷óõàë.

Áèåò íîòëîõ áàðèìò õàäãàëàõ

Áèåò íîòëîõ áàðèìòûã õàäãàëàõ ãýäýã íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë áîëîí íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëûã àëäàãäóóëàõã¿éí òóëä òîäîðõîé íºõöºë áàéäàëä áàéëãàõ ¿éë ÿâö þì.

Áèåò íîòëîõ áàðèìòûã õàäãàëàõ æóðìûã õóóëü, òîãòîîìæîîð çîõèöóóëäàã.

62


1. Äîðíîä àéìãèéí òºâ îðøèõ áààìûí ãýãäýõ áàéðàíä îðøèõ ëîìáàðäààñ îíö, èõ õýìæýýíèé ìºíãº õóëãàéëàãäñàí õýðýãò øààðäëàãàòàé ÝÁØ òîäîðõîé àæèëëàãàà ÿâóóëñíû ¿ð ä¿íä äýýâðèéã íü öîîëæ îðñîí ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð íºõöºë áàéäàë òîãòîîãäæýý. Äýýâýð äýýðýýñ ¿ë òàíèõ õ¿íèé 41, 43 ðàçìåðèéí ãóòàëíû ìºð îëäñîí áºãººä ò¿¿íèéã øàëãàõ ÿâöàä øèíæýý÷ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä äýýâðèéí õîíãèë ðóó ãàíöààðàà îðæ óã ìºðèéí áýõæ¿¿ëæ àâñàí ó÷èð ò¿¿íèé ìºð áîëîõ (41 ðàçìåðèéí ãóòàë) íü íîòëîõ áàðèìòààð òîãòîîãäñîí.

Æ. ãýã÷èéã ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áàéæ áîëîõ òàëààð =ãýõ àæëûí áàãàã¿é ìýäýýëýë öóãëàñàí áà ò¿¿íèé ãýðò íýãæëýã õèéõýä õîõèðîã÷èéí òóñãàéëàí òýìäýãëýë ¿ëäýýñýí 10.000 òºãðºã îëäñîí áºãººä óã ìºíãèéã õààíààñ õýðõýí îëæ àâñíàà ñàíàõã¿é ãýæ ìýä¿¿ëñýýð.

Æ. íü 39 ðàçìåðèéí ãóòàë ºìñäºã áà õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãò îðîëöîæ ìºð áýõæ¿¿ëæ àâñàí øèíæýý÷òýé íýã àíãèä ñóð÷ áàéñàí ¿é çàéã¿é íàéçóóä áàéæýý. Ãýâ÷ òýðýýð òóõàéí àéìàãò óðä íü èðæ áàéãààã¿é èðýýä ãóðâàí ñàð ë áîëæ áàéãàà õýðýã ãàðàõ ¿åä èðýýä äºíãºæ íýã ñàð áîëæ áàéñàí áà íóòàã îðíûã ñàéí ìýääýãã¿é òîãòîîãäæýý. Ò¿¿í÷ëýí ãýìò õýðýã ¿éëäýãäýõýýñ ºìíº óäàõã¿é èõ õýìæýýíèé áýëýí ìºíãºòýé áîëíî ãýæ ÿðüæ áàéñàí ãýõäýý áè ñàéí ñàíàõã¿é áàéíà ãýñýí òóõàéí àéìãèéí öàãäààãèéí õàð äàíñàíä á¿ðòãýëòýé àðõàã àðõè÷èí Ë.-èéí ãýð÷èéí ìýä¿¿ëãýýñ ººð íîòëîõ áàðèìò áàéõã¿é áàéâ.

Àñóóëò: Ìºðäºã÷ Æ.-ãèéí ¿éëäýë õàíãàëòòàé íîòëîãäñîí ãýæ ¿çýí ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëæýý.

Àñóóëò: Ýä ìºðèéí áàðèìò íü ýð¿¿ãèéí õýðýãò íîòëîõ áàðèìò áîëîõ óó? Ìºðäºã÷èéí ¿éëäýëä õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ ä¿í øèíæèëãýý õèéíý ¿¿? Íºõöºë áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ ÿðèëöàíà óó?

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Áèåò íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ àæèëëàãàà íü áóñàä òºðëèéí íîòëîõ áàðèìòûã

¿íýëýõýýñ ÿëãààòàé áîëîí òºñòýé òàëûã òîäîðõîéëîí ÿðèëöàíà óó?2. Áèåò íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõýä àíõààðàõ àñóóäëûã òîäîðõîéëîí òàéëáàðëàíà

óó?3. Áèåò íîòëîõ áàðèìòûí íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëûã áóóðóóëàõàä íºëººëºõ

àñóóäëûã òîäîðõîéëîí òàéëáàðëàíà óó?4. Áèåò íîòëîõ áàðèìòûí íîòëîõ ÷àäâàð íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéã òîäîðõîéëîí

òàéëáàðëàíà óó?


“Ýä ìºðèéí áàðèìò áîë äóóã¿é ãýð÷” ãýäýã òîìú¸îëëûã òàéëáàðëàí ÿðèëöàíà óó

63

ÑÝÄÝÂ 11. ØÈÍÆÝÝ×ÈÉÍ Ä¯ÃÍÝËÒ, ÌÝÄ¯¯ËÝÃ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ìýä¿¿ëýã, ò¿¿íèé îíöëîãèéã õàðãàëçàí ò¿¿íèéã ø¿¿õýýð õýëýëö¿¿ëýõ ýñýõ, øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë áîëãîõ ýñýõ ãàðãàëãààã õóóëü ç¿éí òºäèéã¿é îíîëûí ¿íäýñëýëòýé ãàðãàí ìýòãýëçýõýä øààðäëàãàòàé ìýäëýã, õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Ø¿¿õ, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýðýýð òîìèëîãäñîí øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, óðëàã áîëîí ãàð óðëàë çýðýã òóñãàé ìýäëýãèéã ñàéí ýçýìøñýí õ¿í, íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæààñ õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëëèéã òóñãàé àðãà õýðýãñëèéã àøèãëàí îëæ àâñíàà áè÷ãýýð òàéëáàðëàæ áàéãàà íîòëîõ áàðèìòûí íýãýí òºðëèéã øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò ãýíý.

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéí çàðèì àãóóëãûã òàéëáàðëóóëàõ, àðãà, àðãà÷èëëûã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð ìýä¿¿ëýã àâäàã áîëîõîîñ øèíýýð íºõöºë áàéäëûã èëð¿¿ëýí ãàðãàõ çîðèëãîã¿é.

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã öóãëóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ ÿìàð íýã íýìýëò àæèëëàãàà ÿâóóëàëã¿é õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä àøèãëàäàã.

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ìýä¿¿ëãèéí ¿íäñýí øèíæ:· Àãóóëãûí õóâüä òóõàéí ãýìò õýðýã õàìààðàëòàé áàéíà;· Õýðýãò õàìààðàëòàé íºõöºë áàéäàë íü ìýäýýëýë õýëáýðýýð èëýðíý;· Ìýäýýëýë íü ýõ ñóðâàëæòàé áàéíà;· ýõ ñóðâàëæ íü òîäîðõîé áàéíà;· Ìýäýýëëèéã ýõ ñóðâàëæààñ õóóëèéí äàãóó îëæ àâñàí áàéíà.Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ìýä¿¿ëãèéí íýìýëò øèíæ:· Ø¿¿õ, ïðîêóðîð õóóëü ñàõèóëàã÷ààñ øèíæýý÷ òîìèëîõ òóõàé øèéäâýð

ãàðãàñàí áàéíà;· Øèíæýý÷ òîìèëîõ, ò¿¿íä øèéäâýð òàíèëöóóëàõ ÿâö õóóëèéí äàãóó

áàéõ;· Øèíæýý÷èéí òîãòîîõ ãýæ áàéãàà àñóóäàë íü ò¿¿íèé ìýäëýã, óð ÷àäâàðààñ

õýòðýýã¿é áàéõ ¸ñòîé;· Øèíæýý÷èéã çààñàí òàòãàëçàí ãàðãàõ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë áàéõã¿é

áàéíà.Øèíæýý÷ íü òîãòîîëä äóðüäñàí íºõöºë áàéäëûã òîãòîîõîîñ ãàäíà óã

õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé áóñàä ç¿éëèéã îëæ òîãòîîñîí áîë ýíý òàëààð àñóóëò òàâèàã¿é áàéñàí ÷ ººðèéíõºº ä¿ãíýëòýä çààõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý íü íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäîëä íºëººëºõã¿é.

64


Øèíæýý÷èä èð¿¿ëñýí áèåò íîòëîõ áàðèìò íü æèíõýíý ýõýýðýý áàéõ ¸ñòîé. Õóóëáàð íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæààñ õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëëèéã á¿ðýí õýìæýýãýýð àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ óëìààð íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëûã áóóðóóëíà.

Õóóëüä çààñàí òîõèîëäîëä øèíæèëãýýã çààâàë õèéëãýäýã.

Øèíæýý÷èéã ä¿ãíýëò, ìýä¿¿ëãèéã ¿íýëýõýä àíõààðàõ àñóóäàë

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã ø¿¿õ áàðèìòëàõ áàðèìòëàõ ¿¿ðýãã¿é áîëîâ÷ ä¿ãíýëòèéã çºâøººðºõã¿é áàéãàà áîë ¿íäýñëýëýý çààíà.

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã áóñàä íîòëîõ áàðèìòóóä áîëîí òîãòîîãäñîí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ áèé áîëñîí ººðèéí äîòîîä èòãýëäýý òóëãóóðëàí ¿íýëíý.

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã ¿íýëýõýä äàðààõ íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çíý.· øèíæýý÷èéí îíîëûí ìýäëýã, ïðàêòèê, äàäëàãà òóðøëàãà,· øèíæýý÷èä ºãñºí áàðèìò íü ä¿ãíýëò ãàðãàõàä õàíãàëòòàé áàéñàí ýñýõ,· ä¿ãíýëò ãàðãàõäàà ÿìàð àðãà, õýðýãñýë àøèãëàñàí áîëîõ, ýíý íü øèíæëýõ

óõààíû áîëîí ïðàêòèêò õýð øàëãàãäñàí,· øèíæèëãýýíä èð¿¿ëñýí íîòëîõ áàðèìò (áèåò íîòëîõ áàðèìò) íü ìýäýýëýë

ºãºõ ÷àäâàð õýð áàéñàí,· øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò íü áóñàä íîòëîõ áàðèìòóóäòàé õýðõýí óÿëäàæ

áàéãàà áîëîõ,· òîãòîîëä äóðäàãäñàí àñóóëòàä õýð îíîâ÷òîé, òîäîðõîé õàðèóëñàí áîëîõ.Õýðýâ ºðãºí õýðýãëýæ õýâøýýã¿é øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí øèíý îëîëòûã

àøèãëàñàí òîõèîëäîëä ò¿¿íèé øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëèéã òàéëáàðëàñàí áàéâàë çîõèíî.

Øèíæýý÷ íàð ñàíàë çºðæ ººð ººðººð ä¿ãíýëò ãàðãàñàí òîõèîëäîëä õýðýã ø¿¿õ õýðýãò öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìòàä ¿íäýñëýí ººðèéí äîòîîä èòãýëýýðýý ¿íýëíý.

65

1. Àíõíû, äàâòàí, êîìèññòîé øèíæèëãýý õèéëãýõýä 4 ººð ä¿ãíýëò ãàð÷ýý.Àíõíû, äàâòàí øèíæèëãýýíèé õàðèó ººð ººð ãàðñíààñ ãàäíà êîìèññòîé õèéñýí øèíæèëãýýíä îðîëöñîí 1 øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò çºðñºí òóë òýðýýð òóñäàà ä¿ãíýëò ãàðãàæýý.

Ø¿¿õ õóðàë äýýð øèíæýý÷äèéã ãýð÷ýýð áàéöààõ ÿâöàä òýä ººðñäèéíõºº ä¿ãíýëòèéí ¿íýí çºâèéã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé õàìãààëàõûí çýðýãöýý áóñàä øèíæýý÷äèéí ¿íäýñëýëòýé ä¿ãíýëòèéã íÿöààæýý.

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ìýä¿¿ëãèéã¿íýëýí ÿðèëöàíà óó?2. Ø¿¿õýýð õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ ÿâöàä ¿ë ìýäýãäýõ øàëòãààíààð

øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò àëãà áîëæýý. Ïðîêóðîð øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã áàòàëãààæóóëàõààð ø¿¿õýä øèíæýý÷èéã ãýð÷ýýð äóóäæýý.

Íºõöºë áàéäëûã ¿íýëýí ÿðèëöàíà óó?


“Øèíæëýõ óõààí áîë äºðºâ äýõ ø¿¿ã÷” ãýñýí òîìü¸îëëûí óòãûã òàéëáàðëàí ÿðèëöàíà óó?

66


ÒÝÌÄÝÃËÝË

Documents

Notolgoonii onol b - nli.gov.mnnli.gov.mn/gariinavlaga/Notolgoonii_onol_b.pdf · 2012 îíä ÌÓÈÑ-ä Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîðûí çýðýã òóñ òóñ