JAVNA USTANOVA

MUZEJ ISTOCNE BOSNE TUZLA

&

Tuzlanska banka d.d. Tuzla

IZLOZB A

NOVAC NA TLUSJEVEROISTOdNE BOSI\E

IZ NUMIZMATICKE ZBIRKE

MUZEJA ISTOiNE BOSNE TUZLA

Tuzla,

februar,

2004. godine

I

I

Novac je sredstvo koje posreduje u bilo kojoj razmjeni;komad metala, iskovan ili izliven, odredenog kvaliteta i

teiine, za 5ta svojim Zigom jamdi onaj 5to ga je izdao, a

sluZi kao sredstvo u prometu rob5.

Pojava novca, posmatrana kao socijalno - druitvenifenomen, dugo vremena zbunjuje naudnike. Do sada jo(nijedna teorija o postanku novca nije zadovoljavajuia.Nesumnjiva je iinjenica, da se u poietku, trgovina vriilarazmjenom robe; poljoprivrednih proizvoda i stoke.Naroiito je u razmjeni bila omiljena stoka, o iemu govorekasniji nazivi za metalni novac: latinski PECUNIA,njemadki VEIH, engleski FEE, slovenski BLAGO, Sto su sve

prvobitni nazivi za stoku. U daljoj evoluciji trgovine kaoplateZno sredstvo upotrebljavali su se pojedini predmeti,kojima je data odredena kupovna moi. To su obidno bileizradevine od kosti, koZe, Skoljke, a kada je pronadenmetal i metalne narukvice.

Oko 700 godine pr. n.e., Kandaul, kralj Lidije-pokrajinaMale Azije, je kovao komade metala okruglog oblika sa

predstavom lava.To je bio prvi novac u danainjem smislurijeii, komad metala odredene veliiine i teZine kojugarantuje znak na novcu.

Prateii tehnologiju i tehniku kovanja novca, moZemoprimjetiti da je od antike do novog vijeka bilo neznatnihpromjene, pa i u savremenom dobu se bitno ne mijenja,osim Sto se uvode ma5ine koje

'poboljiavaju kvalitet

kova nja.

U izradi novca razlikuju se 3 osnovne operacije: pripre-manje metalnih ploiica za kovanje, izradu kalupa i samokovanje komada.

RIMSKI REPUBLIKANSKSREBRNI DENARKOVAN U RIMU86. god. p.n.e.PRONADEN U OKOLINITUZLE

Pored kovanja, novac se izradivao lrvenjem i opsjecanjem.Proces livenja novca je jedan od razloga degradacije stila

i umjetnitke vrijednosti novca.

Kasnije, kako se razvilala trgovina, tehnika i bankarski sis-

tem, u opticaj ulazi i papirnati novac -novianice, koje su

slikovite kao i metalni novac.

Papirni novac se razvio iz funkcije novca kao prometnog

sredstva; poito novac ima ulogu da samo za kratko vri-jeme predstavi vrijednost roba koje se razrnjenjuju i da

omoguii tu razmjenu. Za ovu vrstu posredovanja, nije

neophodno koriStenje zlata. Zalo se koristi nepunovrijed-

ni novac (od nikla, aluminijuma i dr.) odnosno papir sa

odredenim obiljeZjima, koji mora imati priznanje da u

dru5tvu vaZi kao novac. VaZenje mu pribavlja autoritativniorgan, obiino driava, koja izdaje odredenu masu papira

s naznakom kolitine novtanih jedinica i obavezuje se da

taj papir prima kao novac. Vrijednost papirnog novca nrje

u ovlasti drZave, nego je odreduju uslovi proizvodnje.

Papirni novac je znak vrijednosti, predstavnik lli zamjenik

zlatnog novca. Vnjednost mu zavisi od odnosa mase

papirnatog novca i mase zlatnog novca koji zahtijeva datipromet roba.

Moneta je prvobitno bila kovani novac.

Po5to se stalnom upotrebom moneta troii i oiteiuje,ekonomija novca je zahtijevala upotrebu i nepunovri-jednog papirnog novca, pa je danas izraz moneta naziv

za novac uop5te.

Monete imaju svoja imena, zavisno od drZave (npr.

marka, euro, dolar $, funta f i dr.).

SREDNJEVJEKOVNI BOSANSKI NOVAC

Bosna i Hercegovina je zemlja koju zbog geo-strateSkog

poloZaja nije mogla mimoiii ni jedna migracijastanovniitva, niti okupacrja stranih osvajada, do kojih je

dolazilo na prostoru Balkana od prahistorije do danas.

Preko bosanskih brda idolina preili su i manje vi5e se

zadriali lliri, Kelti, Rimljani, Slaveni, Osmanlije, Mleiani,Austrijanci, Madari, Nijemci...

Medu brojnim dokazima materijalne kulture, o prisutstvu

raznih civilizacija, imperija i naroda na ovim prostorima,

najslikovitije nam govore ostaci metalnog novca. Sa nat-pisa na novcu, moglo se saznati ko je vladar, kada je i gdje

vladao, kako je izgledao i kakva je moi r snaga te drZave.

Novac, osim ito je bio plateZno sredstvo, bio je i mjerni

instrument velitine i moiijednog vladar, naroda i drZave.

Danas se u muzejima, privatnim numizmatidkim zbirka-

ma, ali i u bosanskoj zemlji krije veliki broj bosanskog,

rimskog, mletadkog, dubrovadkog bizantijskog, turskog,

ruskog, francuskog, austrijskog, ugarskog i drugognovca, koji se na ovim prostorima koristio kao plateZno

sredstvo.

Prvi novac kojije kovalo domaie stanovni5tvo bio je novac

ilirskog plemena Daorsa iz srednje Hercegovine u lll vijeku

pr. n.e.

Srednjevjekovna bosanska dr2ava je bila bogata rudnici-ma srebra, zlata i olova 5to je omoguiavalo bolji ekonom-ski razvoj tokom cijelog njenog postojanja.

Stvaranjem trgova - gradova, te napredovanjem trgovinei poveianjem eksploaticije rude, krajem Xlll vijeka u sred-

njevjekovnoj Bosni lavlja se potreba za kovanjem sop-

RIMSKI CARSKI.NERONOV

SREBRNI DENAR

KOVAN U RIMU IZMEDU54.-68. god.

PRINAEEN u ilnoLOKOLINI TUZLE

ZLATNI DUKAT KRAUASuEPANA rounirw(t1461. - 1463. 7od.

In,

stvenog novca, Sto je znak njezine drZavotvornosti i moiinjezinih vladara.

Prvi bosanski vladar koji kuje svoj novac bio je ban MladenSubii, krajem Xlll i poietkom XIV vijeka. Taj novac jekovan po uzoru na mletaike matapane.Stjepan ll Kotromanii (13'i3.-1353.) udaljava se odugledanja na mletaiki novac i unosi neke odlike dubro-vadkog srebrnog novca.

Prvi bosanski kralj Tvrtko I Kotromanii (1353.-139j.)kovao je mnogo manje novca od svojih prethodnika, ali

veieg kvaliteta. Njegov novac nosi natpis:TVERTCO - BAN. BOsN.

Tvrtko prvi kuje bosanske dinare sa svojim likom, a oddubr:ovadkog Malog vijeia je traiio da mu zlatar Radoje,jedini po imenu poznati majstor zanovac u Bosni, napravikalupe za izradu novca.

Kralj Tvrtko ll (1391 .-1443.) uvodi sasvim novi tip bosan-skog novca. Na aversu je, iznad Stita sa krunom Sljem, a

ispod Stita slovo T. Na reversu je lik svetog Grgura iz

Nazijanza, u to vrijeme zaititnika Bosne. Tvrtko ll kuje i

dvostruke dinare koji su teZi od dotadainjih dinara od 1

9rama.Kralj Tomai (1443.-1461.) kovao je dinare i poludinare sa

natpisima na bosanskom i latinskom jeziku.

Poslednji bosanski kralj Stjepan Tomaievii (1461.-1463.)kuje isti novac kao i njegovi prethodnici. Razlikuje se jedi-no ito u natpisu na reversu piSe obidno:

posveceno

Bosne:

S-GREGORI -PAPE,

papi Grguru, a ne dotadainjem zaititniku

S - SGREGOPIVS. NAZMEVS.

Nakon smrti Stjepana Tomaieviia i okupacijom Bosne odstrane Osmanlija, prestaje kovanje domaieg novca u

Bosn i.

Medutim, nekoliko godina kasnije, 1471. godine, ugarski

kralj je dao slavonskom banu Nikoli Ujlaku titulu bosan-skog kralja, koji, iako nije mogao osloboditi Bosnu odOsmanlija, kuje novac sa natpisom:

M - NICOIAI - D - G . R - BOSNE.

lz pisanih izvora se zna i za neke "srebreniike dinare",koje je kovala rudarska varoi Srebrenica. Grad Kotor je

kovao novac sa likom kralja Ostoje, a Split sa grbomHrvoja Vukdiia.NaZalost, Muzej istoine Bosne Tuzla ne posjeduje ni jedan

primjerak bosanskog srednjevjekovnog novca, jer u tomperiodu je podruije Soli, dana5nje Tuzle, bilo Zrtvovanozaradi saveza sa Dubrovaikom republikom, koja jezauzvrat, od Kullna bana dobila monopol na trgovinu soli

u Bosni.

I

il

DUBROVACKSREBRNI DINAR

KOVAN U SREDN]EM VUEKUPRONAEEN U OKOLINI

BANOVICA

DUBROVACK\SREBRNI TALIR

KOVAN 1 770. godPRONADEN U OKOLINIVLASENICE

il

RIMSKI REPU BLIKANSKI NOVAC

Zanimljiva je tinjenica da se kovanje novca u Rimu javlja

relativno kasno, tek u lV vijeku prije nove ere, skoro 500godina nakon Sto je podignut grad na 7 breZuljaka.

Prvi pronadeni rimski novac zvao se AES RUDE i to su billkomadi bakra. Oko 273. godine pr. n.e. iskovan je novac

od 1 livre koji se naziva AS..

Za vrijeme rata sa Puom (278 g. pr. n.e.) Rimljani dolaze

u dodir sa srebrnim novcem i poiinju kovati srebrni

DENARIJI u vrijednosti od 10 asa. Na njemu je predstav-

ljena boginja Roma na aversu, a na reversu Dioskuri.

Tek 44. godine pr. n.e. zakonom je dozvoljeno da se na

novcu prikaZe portret Zivog iovjeka, Julije Cezar bio jeprvi kome je to pravo dodijeljeno. Time je otvoren put

novoj portretnoj umjetnosti na novcu, koja dostiZevrhunac u doba Rimskog carstva.

Rimljani su joS od kraja lll vijeka pr. n.e. pokazivali veliku

zainteresovanost za podruije llirika, u kojem se nalazila

Bosna i Hercegovina. Nizom dugih ratova koji su vodiliprotiv llira, uspjeli su da u toku lvijeka p. n.e. ovladajullirikom i ilirskim plemenima.

Prije nego Sto je pokoren llirik, rimska trgovina i kultura,

a time i rimski novac prodirali su u Bosnu sa juga, preko

Narone i doline Neretve.

lnteresantna je iinjenica da su rimski legionari, koji su

sluZili u Tuzli i okolini, radije voljeli da im se plati u soli

nego u novcu. To dokazuje vrijednost tuzlanske soli i

njenu eksploatacijuu vrijeme rimske vladavine.

RIMSKI CARSKI NOVAC

Padom Republike i dolaskom Oktavijana Augusta na vlast,

organizacija kovanja novca se bitno mijenja.

Pored kovnice novca u Rimu, otvaraju se nove po provin-

cljama Rimskog carstva.

Kako carstvo gubi moi, tako se smanjuje iteZina novca i

kvalitet.

Karakala od 215. godine nove ere kuje novu vrstu sre-

brnog novca nazvanu ANTONINIJAN, na kome je pred-

stavljen imperator sa krunom u vidu sunianih zraka, na

glavi. Antoninijan je od 238. godine u potpunosti zamje-nio dotadainju jedinicu denariji.

Tipovi novca u rimskoj imperiji su toliko raznovrsni, da je

skoro nemoguie dati njihov pribliZan broj. Razlog tolikogbogatstva tipova leZi u tome 5to je novac sluZio kao poli-

tiika propaganda pojedinih imperatora. Ono 5to su za

nas novine, to je za Rim bio novac. lz natpisa i portretaimperatora na novcu,mo2e se saznati ne samo kada je

vladao i kako je izgledao car, vei 5ta je osvojio.Pored imperatora na novcu se iesto predstavljala i njego-va porodica:iena - koja dobija titulu Augusta isin -Cezar.

Na reversu se nalazi veliki broj razliiitih predstava. Na

prvom mjestu su: Jupiter, Junona, Minerva, Mars, te po-

luboZanstva i heroji.

Padom Rimskog carstva u V vijeku, umjetnost kovanja

prelazi na nasljednicu Rima, Bizantiju.

Najveie nalaziite rimskog carskog novca u sjeveroistoinojBosni, nedaleko od Tuzle, je u mjestu Tobut kod Lopara,

na planini Majevici.

KOVAN U RIMU IZMEDU179.-170. god. p.n.e.

PRONADEN U OKOLINITUZLE

RIMSKI CARSKIHADRUANOVSREBRNI DENAR

KOVAN U RIMU IZMEEU1 17.-l 38. god.PR;NAEEN u inotOKOLINI TUZLE

TURSKI ZLATNI NOVACKOVAN XVII STOUECU

PRONAEEN U TUZLI

OS MAN S KO-TU RS KA U PRAVA ,1463. - 1878.

.,.,,,

Padom Bosne 1463. godine, domaie stanovniStvo jepored nove turske vlasti, doZivjelo i duboke promjene u

kulturnom, vjerskom i ekonomskom Zivotu.

Nova vlast je kroz timarski sistem, donijela u Bosnu i svoj

novac. Prvi turski novac u Bosni su bile AKiE- sitni srebrninovac. Pored srebrnog, u opticaju je bio i zlatni i bakarninovac. Svaki novi sultan je kovao novac sa svojimimenom. Kasnije, sa slabljenjem Osmanskog carstva,

smanjivao se i procenat koliiine srebra i zlata u kovanomNOVCU.

Pred kraj osmansko - turske vladavine u Bosni, osnovnanoviana jedinica bio je pijaster, prema kojoj se

izradunavala vrijednost raznih vrsta novca u opticaju. To

se odnosilo, kako na zlatni (MEDZDIJE od 100 pijastera) i

srebrni novac (npr. JIRMILIK od 20 pijastera), tako i na

sitni kovani novac. Turska vlast je izdavala i papirnate

novianice KAIME, iija je vrijednost, do okupacije Bosne

od strane Austrougarske, 1878. godine, padala u

nedogled.

Turski novac je u Bosni ostao u opticaju i za vrljemeAustrougarske, ali nije imao ekonomsku vrijednost. Kadaje prestla njegova upotreba, bosanske Zene i djevojke su

ga buSile i nizale na konac te ga nosile kao nakit.

BiH !AUSTROUGARSKA ,1878. - 1918.

Austrougarska monarhlja je na Berlinskom kongresu1878. godine, od evropskih sila dobila mandat da"privremeno" okupira Bosanskl ejalet i zavede red u tuosmansku pokrajinu.

Uprkos Zestokom otporu domaieg stanovniStva, Bosna jepala. Nova austrougarska vlast je ubrzo poiela sa

eksploatacijom privrednih bogatstava Bosne i

Hercegovine i u tu svrhu je Sirom zemlje podizala indus-trijska postrojenja i gradila pruge i drumove.

Jedna od vaZnih mjeraza sredivanje privrede, kaoizauklapanje u Sire austrougarsko privredno podruije, bilo jereguliranje novianog opticaja. Turski pijaster bio je joiuvijek osnovna noviana jedinica kovanog novca u Bosni.

Povlaienje turskog i uvodenje austrougarskog papir-natog i kovanog novca uradeno je na brz i miran nadin.

Privredna ekspanzija u tuzlanskom bazenu, koja se

oslanjala na eksploataciju soli i uglja, nametala je pojavuprvih novianih zavoda u Tuzli. Privilegovana zemaljskabanka za Bosnu i Hercegovinu (osnovana 1895. godine)otvarila je svoju filijalu u Tuzli, a '15. jula 1907. godine,osnovan je Srpski kreditni zavod D.D. u Tuzli, sa glavni-com od 300. 000, 00 kruna (ili korona na madarskomjeziku). Pred Prvi svjetski rat otvorena je u Tuzli ifilijalaHrvatske centralne banke.

AUSTROUGARSKSREBRNI FLORIN

1889. godPRONADEN U TUZLI

]UGOSLOVENSKI DINARiz 1977. godine

IJUGOSLAVIJA, 1918. - 1992,

Poslije poraza Austrougarske u Prvom svjetskom ratu,

Bosna i Hercegovina, Slovenija i Hrvatska, koje su bile usastavu Austrougarskog carstva, ujedinjuju se sa

Kraljevinom Srbijom, 1.12. 1918. godine, u zajednidku

drZavu, Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno u

Kraljevi nu Jugoslaviju.

Kraljevinom je upravljala monarhistiika dinastijaKaradordeviia. Likovi Petra l, Aleksandra i Petra Il, kao

apsolutnih vladara, i njihova dinastiika kruna, nalazili su

se na metalnom i papirnatom novcu.

Njemaikom okupacijom Bosne i Hercegovine, aprila

1941. godine, Tuzla sa sjeveroistodnom Bosnom ulazi u

sastav Nezavisne DrZave Hrvatske. Okupaclone vlasti su

uvele novo plateZno sredstvo - KUNE. Takoder se koristi-

la i njemadka marka.

Jaianjem Narodnooslobodiladkog pokreta i stvaranjem

nove Jugoslavije, 1944. godine, uvedena je nova novianajedinica - DINAR, koji (e biti u opticaju, sa povremenim

promjenama u izgledu ivrijednosti, do raspada

Socijalistiike Federativne Republike Jugoslavije, 1992.godine.

Bosna i Hercegovina, kao nezavisna i samostalna driava,izdaje svoj vlastiti novac, KONVERTIBILNU MARKU.

Muzej istoine Bosne Tuzla

Autor izloZbe i kataloga:M i rsad Ba ka lov i (, ku stos- p ri p rav n i k

U pripremi izloZbe uieslvovali:Radnici Muzeja istoine Bosne Tuzla

Fotografije:Robert Andrejai,

studio "Variofoto" Tuzla

Odgovorni urednik:Vesna lsabegovi4 direktor

Dizajn:g rafi tki st u d i o > re pro- ka ri& tu zla

Stampa:DENFAS Tuzla

TiraZ:2.000 kom

SPONZOR IZLOZBE:TUZLANSKA BANKA D,D. TUZLA

BOSANSKOHERCEGjVACKAKONVERTIBILNA MARKAiz 2000.godine