Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Náttúrurannsóknastö!in
vi! M"vatn
Árssk!rsla 2012
2
EFNISYFIRLIT
YFIRLIT bls. 3
HVA! ER NÁTTÚRURANNSÓKNASTÖ!IN VI! M"VATN ? bls. 4
HÚSNÆ!I OG A!STA!A bls. 4
STARFSLI! bls.5
SAMVINNA bls.5
FJÁRHAGUR bls.6
VERKEFNI: bls. 7
A. Vöktun lífríkis M#vatns og Laxár
1. Vöktun fuglalífs
1a. Varpstofnar vatnafugla.
1b. M!vatn og Laxá sem fellistö" vatnafugla.
1c. Framlei"sla vatnafugla.
2. Vöktun fiskstofna í M#vatni
2a. Ástand silungsstofna í M!vatni og Laxá
2b. Ástand hornsílastofnsins í M!vatni
3. Vöktun átustofna í M#vatni og Laxá
3a. Ástand m!flugustofna M!vatns og Laxár
3b. Ástand krabbad!rastofna
4. Önnur vöktun
4a. Plöntusvif.
4b. Efnasamsetning lindarvatns.
4c. Svartárvatn.
4d. Vatnshiti.
4e. Botngró"ur í M!vatni.
B. Rannsóknaverkefni bls. 11
1. Lífsaga M#vatns. Innra samspil og ytri kraftar
2. Forngar$ar í %ingeyjars#slum
3. Ey$ingarsaga birkiskóga í Su$ur-%ingeyjars#slu
4. Breytingar á andastofnum
5. Sveiflur í fæ$uke$jum M#vatns
6. N#tingarsaga M#vatns
7. Áhrif rykm#s á vistkerfi vatnsbakkann
8. Stofnfræ$i og erf$abreytileiki gjáarlontu
HORFT TIL FRAMTÍ!AR bls. 19
DVALARGESTIR OG A!RIR NOTENDUR A!STÖ!U RAM" 2012 bls. 20
3
YFIRLIT
Ári! 2012 unnu nokkrir öflugir hópar vísindamanna a! rannsóknum á svæ!inu.
Lífríki! tók a! rétta úr kútnum eftir læg! tveggja sí!ustu ára.
Hópur frá Wisconsin háskóla í Bandaríkjunum hélt áfram langtímarannsóknum
sínum á áhrifum rykm"s á vistkerfi vatnsbakkans. Annar hópur frá sama háskóla vann
a! rannsóknum á vatnalíffræ!i M"vatns. Fjöl#jó!legur hópur me! Hólaskóla í broddi
fylkingar rannsakar nú erf!afræ!i og #róun gjáarlontu vi! M"vatn. Anna! teymi,
einnig tengt Hólaskóla, br"tur til mergjar erf!afræ!i og #róun hornsíla í M"vatni. $á
vann samstarfshópur undir stjórn Ólafs K. Nielsen a! rannsóknum á sníkjud"rabyr!i
rjúpunnar og breytingum á henni. Auk #essara verkefna vann RAM% a!
langtímavöktun lífríkisins og naut m.a. a!sto!ar Vei!imálastofnunar. Sú n"breytni var
tekin upp a! sívakta #örunga í útfalli vatnsins.
Sveiflugangur lífríkisins í M"vatni heldur áfram og eru m"stofnar farnir a! hefja
sig upp úr læg! tveggja sí!ustu ára. Enn skortir #ó talsvert á a! vinsælustu átustofnar
(vatnsm", ránm" og kornáta) nái fyrri hæ!um. Flestum vatnafuglum hefur fjölga!
undanfarin ár, en bleikjustofninn hefur ekki rétt úr kútnum og er vi!varandi vei!ileysi
í M"vatni. Vatni! var frekar tært fram eftir sumri, en blá#örungablómi lét á sér kræla
seinni part sumars. Kúluskítur var í lágmarki og vi! #a! a! hverfa og sama má segja
um #örungamottuna í heild í Sy!riflóa.
Sérverkefni stö!varinnar, auk hef!bundinnar vöktunar, snerust mest um fornsögu
lífríkisins og kortun forngar!a í $ingeyjars"slum.
Forstö!uma!ur RAM% var skipa!ur gestaprófessor vi! Líf- og umhverfisvísinda-
deild Háskóla Íslands. Gefin var út regluger! um rannsóknastö!ina og fagrá! var
skipa!.
Árni Einarsson, forstö!uma!ur
4
HVA! ER NÁTTÚRURANNSÓKNASTÖ!IN VI! M"VATN ?
Náttúrurannsóknastö!in vi! M"vatn (RAM%) er vísindastofnun á vegum Umhverfis-
rá!uneytisins, bygg! á lögum um verndun M"vatns og Laxár. Hún fæst vi!
rannsóknir á náttúru og sögu M"vatns og Laxár og vatnasvi!s #eirra me! #a!
höfu!markmi! a! skilja náttúrufarsbreytingar og sjá #ær fyrir og stu!la #annig a!
verndun svæ!isins.
M"vatn og Laxá og vatnasvi! #eirra er lífríkt og fjölbreytt vatnakerfi á eldvirku
rekbelti á mörkum tveggja jar!skorpufleka og á sér enga hli!stæ!u á jör!inni. Svæ!i!
n"tur sérstakrar verndar me! lögum og al#jó!asamningi (Ramsar). $a! la!ar a! sér
fjölda fer!amanna og fóstrar jafnframt miki! mannlíf sem n"tir náttúruau!lindir #ess.
Náttúra svæ!isins tekur umtalsver!um breytingum, m.a. vegna jar!foks, eldvirkni,
námuvinnslu, jar!hitan"tingar, ræktunar, breytinga á búfjárbeit, samgöngumannvirkja
og annarrar mannvirkjager!ar.
Náttúrurannsóknastö!in leitast vi! a! standa í fremstu rö! í rannsóknum á
vistfræ!i vatns og lífríki vatna og vöktun #eirra. Hún stefnir a! #ví a! rannsóknir á
hennar vegum standist al#jó!legar kröfur og rannsóknani!urstö!ur birtist í vi!ur-
kenndum vísindaritum. Vegna #ess gildis sem langtímagögn um ástand vatns og
lífríkis #ess hefur fyrir rannsóknir og rá!gjöf safnar stö!in og heldur til haga slíkum
gögnum.
Stö!in birtir skrá um rannsóknir sem ger!ar hafa veri! á náttúru M"vatns og Laxár
og vatnasvi!sins alls. Hún leitast vi! a! la!a til sín sérfræ!i#ekkingu me! samvinnu
vi! innlendar og erlendar rannsóknastofnanir og veita starfsfólki #eirra og nemendum
í náttúrufræ!um a!stö!u til rannsókna og hlutdeild í gagnasafni stö!varinnar.
Stö!in mi!lar #ekkingu á náttúru svæ!isins til almennings og skóla í ræ!u og riti
og sty!ur vi! s"ningarhald og a!ra fræ!slu. Einnig er stö!in stjórnvöldum til
rá!uneytis um hva!eina er l"tur a! fræ!slu um svæ!i!, verndun #ess og n"tingu.
Stö!in leitast vi! a! safna og mi!la gögnum um sögu og menningu svæ!isins og
leggur sérstaka rækt vi! a! sty!ja skólastarf á starfssvæ!i sínu.
Vi! rannsóknir sínar leitast stö!in vi! a! raska ekki náttúrunni e!a trufla d"ralíf,
og a! vinna í samrá!i vi! landeigendur og a!ra sem hagsmuna eiga a! gæta. (Byggt á heitstrengingu í stefnumörkun RAM% fyrir árin 2009-2013). HÚSNÆ!I OG A!STA!A
Rannsóknastö!in er í gamla prestshúsinu a! Skútustö!um, og er #ar bæ!i gisti- og
vinnua!sta!a. Stö!in leigir einnig gistia!stö!u á Kálfaströnd og hefur til afnota gömul
5
fjárhús og áfasta hlö!u sem tilheyra prestsetrinu á Skútustö!um. Stö!in á tvo opna
plastbáta af Tehri-ger!, einnig #rjá bíla. Tveir bílanna eru á vegum bandarísku
rannsóknahópanna sem starfa vi! M"vatn á sumrin. Stö!in eigna!ist síritandi
svif#örungamæli sem komi! var fyrir í útfalli vatnsins á Geirastö!um.
STARFSLI!
Árni Einarsson er forstö!uma!ur Náttúrurannsóknastö!varinnar og starfa!i mest a!
rannsóknum á fuglum og vatnalífi. Unnur Jökulsdóttir anna!ist a!sto!arstörf,
almannatengsl og ritstörf. Ulf Hauptfleisch jar!fræ!ingur var í #ri!jungs starfi vi!
rannsóknir á borkjörnum.
M!stofnar eru nú í uppsveiflu eftir læg" undanfarinna ára. Ljósmynd: Árni Einarsson.
SAMVINNA
Samningur milli RAM% og Líffræ"istofnunar Háskólans (nú Líf- og
umhverfisvísindastofnun HÍ) um gagnkvæma a!stö!u, frá 1994, er enn í gildi.
Starfsma!ur stö!varinnar hefur skrifstofu- og rannsóknara!stö!u í húsnæ!i
stofnunarinnar í Reykjavík, en starfsmenn Háskólans geta n"tt sér vinnu- og
6
gistia!stö!una á Skútustö!um. Árni Einarsson, forstö!uma!ur RAM% var skipa!ur
gestaprófessor vi! Líf- og umhverfisvísindadeild Háskóla Íslands á fyrri hluta ársins.
Einn doktorsnemi í jar!fræ!i vi! HÍ, Ulf Hauptfleisch, haf!i a!stö!u hjá RAM%, en
Árni Einarsson var a!allei!beinandi hans. Samsvarandi samningar eru einnig vi!
Hólaskóla og Náttúrustofu Nor"austurlands. Samvinna er einnig vi!
Vei"imálastofnun um vöktun á silungi í M"vatni, og annast sú stofnun rá!gjöf til
Vei"ifélags M!vatns. Hólaskóli – háskólinn a" Hólum vinnur ná me! RAM% a!
vöktun hornsílastofnsins í M"vatni. Ve"urstofan rekur sjálfvirka ve!urstö! a! Sy!ri
Neslöndum vi! M"vatn. Einnig rekur Ve!urstofan athugunarstö! í Reykjahlí! og
sólskinsmæli í Haganesi og annast vatnamælingar á svæ!inu. Samvinna hefur nú
tekist vi! Hafrannsóknastofnun um mælingar næringarefna í M"vatni. $á má nefna
samvinnuhóp um rannsóknir á flórgo!a sem RAM% á a!ild a! ásamt
Náttúrufræ!istofnun, Náttúrustofu Nor!austurlands, Konunglega breska
fuglaverndarfélaginu (RSPB) og a!ilum í Noregi.
Samvinna er vi! Fornleifastofnun Íslands, INSTAAR, Colorado (Astrid Ogilvie) og
City University of New York (Thomas McGovern og Sophia Perdikaris) og
Edinborgarháskóla (Andy Dugmore og Anthony Newton) um rannsóknir á minjum á
svæ!inu. Einnig er samvinna vi! Anthony Ragnar Ives frá háskólanum í Wisconsin,
Bandaríkjunum, um rannsóknir á lífríkissveiflum í M"vatni. $á er samvinna vi!
breskan hóp fornvistfræ!inga frá háskólunum í Durham (Mike Church) og Leeds (Ian
Lawson og Katherine H. Roucoux) um rannsóknir á fornum kolagröfum. Verkefni!
um fornvistfræ!i M"vatns byggir á samvinnu vi! háskólann í Árósum (Erik Jeppesen
og Bent Odgaard), University College í London (Helen Bennion) og University of
Regina, Kanada (Peter Leavitt). Loks má geta samvinnu vi! Lake Akan Ecomuseum
Center í Japan (Isamu Wakana) um rannsóknir á kúluskít í M"vatni, samvinnu vi!
Fuglasafn Sigurgeirs um fuglaathuganir á M"vatni og vi! Umhverfisstofnun um
verndun M"vatns og Laxár.
FJÁRHAGUR
Opinbert framlag til stö!varinnar ári! 2012 var 22,2 milljónir. Rekstur stö!varinnar
kosta!i 24,8 milljónir, en sértekjur voru 4,8 milljónir. Rekstrarafgangur var #ví 2,2
milljónir.
7
VERKEFNI A. Vöktun lífríkis M#vatns og Laxár
Vöktun lífríkis í M"vatni og Laxá er eitt af höfu!vi!fangsefnum rannsókna-
stö!varinnar. Vöktun á lífríki felst í #ví a! skrásetja ástand #ess me! reglubundnum
hætti ár eftir ár. Markmi! me! vöktun er #rí#ætt: (a) A! fá gögn um almennan
breytileika í lífríkinu milli ára og yfir lengri tímabil; (b) a! koma auga á
langtímabreytingar svo a! unnt ver!i a! grípa til fyrirbyggjandi a!ger!a ef æskilegt er
tali! og (c) a! greina hva!a #ættir lífríkisins breytast í takt, í von um a! setja megi
fram líklegar tilgátur um orsakatengsl. Vi! val á vi!fangsefnum er teki! mi! af #ví a!
hægt sé a! beita einföldum og ód"rum en jafnframt traustum a!fer!um og a! vöktu!
séu mismunandi #rep í fæ!uke!junni.
1. Vöktun fuglalífs
1a. Varpstofnar vatnafugla.
Talning vatnafugla á M"vatni og Laxá á vorin, 15. maí -10. júní. Talning er ger! í
Svarfa!ardal og á Svartárvatni til samanbur!ar. Taldir eru allir vatnafuglar utan
ó!inshani (sem ekki er allur kominn á #eim talningartíma sem hentar best fyrir
endur). Verkefni! hófst ári! 1975. Talning er stö!lu!, fari! er um öll votlendissvæ!i
og allir vatnafuglar sem sjást skrá!ir. Vinnan krefst fjögurra manna teymis, #.e.
tveggja sér#jálfa!ra talningarmanna og tveggja ritara me! bíl og bát. Gögn eru birt á
vefsí!u RAM% og fær! í gagnagrunn.
1b. M!vatn og Laxá sem fellistö" vatnafugla.
Kafendur í felli (sárum) eru taldar í fyrstu viku ágúst. Markmi!i! er (1) a! meta
notkun M"vatns og efsta hluta Laxár sem fellistö! fyrir duggönd, skúfönd, toppönd,
hávellu og húsönd auk álfta og gæsa; (2) a! fá heildartölu á húsandarstofninn, sem
safnast allur saman á svæ!inu á #essum tíma. Vinnan krefst fjögurra manna teymis,
#.e. tveggja sér#jálfa!ra talningarmanna og tveggja ritara me! bíl og bát. Verkefni!
hófst ári! 1975. Gögnin eru birt á vefsí!u RAM% og fær! í gagnagrunn.
8
Ni"usrstö"ur vorvöktunar á vatnafuglum í M!vatnssveit. Rau"a línan s!nir fimm ára ke"jume"altöl.
9
Fjöldi hrafnsandarunga sem komust á legg í M!vatnssveit 1975-2012. Rau"a línan s!nir fjölda fullor"inna kvenfugla a" vorlagi.
1c. Framlei"sla vatnafugla.
Framlei!sla vatnafugla er metin me! talningu á andarungum. Hún fer fram um lei!
og talning fellifugla (sjá 1b). Taldir eru allir ungar húsandar, hrafnsandar,
straumandar og toppandar og tekin hlutföll duggandar- og skúfandarunga mi!a! vi!
kvenfugla. Markmi!i! er a! meta fjölda unga sem kemst á legg og er talningin
tímasett #annig a! mestu afföllin séu um gar! gengin. Sérstök talning rau!höf!aunga
fer fram um 10. júlí. A!rar gráendur (t.d. stokkönd, urtönd og gargönd) ver!a ekki
taldar me! gó!u móti vegna #ess hve felugjarnar #ær eru. Verkefni! hófst ári! 1975.
Gögn eru fær! í gagnagrunn RAM%.
2. Vöktun fiskstofna í M#vatni
2a. Ástand silungsstofna í M!vatni og Laxá
Ger! er ein úttekt me! netaseríum í lok ágúst-byrjun september. Markmi!i! er a!
kanna vei!i, árgangaskiptingu og holdafar bleikju og urri!a í M"vatni. Verkefni!
hófst ári! 1976. Vei!imálastofnun annast verki! fyrir RAM%. Gögn eru fær! í
gagnagrunn Vei!imálastofnunar. Vei!imálastofnun annast úttekt á sei!abúskap fyrir
vei!ifélög árinnar; urri!asei!i ofan Brúa og laxa- og urri!asei!i ne!an Brúa.
2b. Ástand hornsílastofnsins í M!vatni
Ger!ar eru tvær úttektir me! gildrum á átta stö!um í M"vatni, önnur um 20. júní, hin
um 20. ágúst ár hvert. Verkefni! hófst ári! 1989. Hvort átak krefst tveggja manna í
10
#rjá daga. Gögn eru fær! í gagnagrunn RAM%.
Breytingar á hornsílastofni M!vatns. Punktarnir s!na ke"jume"altöl #riggja mælinga. Kvar"inn er lógaritmískur og s!nir me"alvei"i á stö". Grænt er Ytriflói, rautt Sy"riflói, svart M!vatn allt.
3. Vöktun átustofna í M#vatni og Laxá
3a. Ástand m!flugustofna M!vatns og Laxár
Ástand m"flugustofna er kanna! me! gildrum sem haf!ar eru uppi á 9 stö!um vi!
M"vatn og Laxá sumarlangt og tæmdar hálfsmána!arlega. Gögn eru fær! í
gagnagrunn RAM%. Verkefni! hófst ári! 1977.
3b. Ástand krabbad!rastofna
Ástand krabbad"rastofna er kanna! me! gildrum sem lag!ar eru á fimm stö!um í
vatni! tvisvar á sumri, í júlí og ágúst. Gögn eru fær! í gagnagrunn RAM%. Verkefni!
hófst ári! 1990.
4. Önnur vöktun
4a. Plöntusvif. Fylgst er me! plöntusvifi me! reglubundnum mælingum á r"ni
(sjónd"pi) í Sy!riflóa og (frá 2012) me! síritandi bla!grænumæli í útfallinu (sjá
mynd).
11
4b. Efnasamsetning lindarvatns. A! jafna!i eru tekin vatnss"ni á haustin úr
Grjótavogi og Helgavogi til mælinga á næringarefnum. $etta sumar voru tekin s"ni úr
10 uppsprettum.
4c. Svartárvatn. Fuglar eru taldir á Svartárvatni og efri hluta Svartár á vorin.
4d. Vatnshiti. Tveir síritandi hitamælar eru á svæ!inu, annar í Sy!riflóa, hinn í útfalli
Laxár vi! Geirasta!i. Vei!imálastofnun rekur einnig mæla ne!ar í Laxá.
4e. Botngró"ur í M!vatni. Reynt er a! sitja um tækifæri til a! taka flug- e!a
gervitunglamyndir af vatninu, en gró!urflekkir sjást vel á #eim ef vatni! er sæmilega
tært. Kúluskítssérfræ!ingurinn Isamu Wakana kom til M"vatns í júní til a! kanna
stö!u #essa sérkennilega vaxtarforms græn#örungsins vatnaskúfs. Könnun á kúluskít í
Bekraflóa leiddi í ljós a! kúlusamfélagi! #ar er alveg a! hverfa (sjá mynd). Kúlurnar
sem #ar voru höf!u allar grafist til hálfs í le!ju. Meginhluti flekksins var horfinn me!
öllu og miki! fannst af sundurleystum leifum af kúlum. $ekktir flekkir í
austanver!um Sy!riflóa voru heimsóttir og a!eins einn #eirra var enn á sínum sta! og
virtist allt í lagi me! hann. Árni og Unnur fóru til Japan í september í bo!i Kushiro-
borgar til a! kynna stö!u kúluskíts á Íslandi.
B. Rannsóknaverkefni
1. Lífsaga M#vatns. Innra samspil og ytri kraftar
Hér er um langtíma rannsóknaverkefni a! ræ!a sem felst í #ví a! lesa lífsögu M"vatns
aftur á bak í tíma úr setlögum sem fundust hausti! 2006. Setlögin bjó!a upp á mikla
upplausn í tíma, svo mikla raunar, a! lesa má framvindu lífríkisins næstum ár fyrir ár í
margar aldir. Í setlögunum eru var!veittar leifar af m"flugum og krabbad"rum svo og
litarefni #örunga svo dæmi séu nefnd. Hluti verkefnisins var doktorsverkefni Ulf
Hauptfleisch. Verkefni! var kosta! af RANNÍS (vinna Ulf) og RAM% (vinna Árna).
Samvinna er vi! Háskólann í Árósum (Erik Jeppesen, Susan Amsinck, Bent
Odgaard), University College, London (Helen Bennion) og University of Regina,
Kanada (Peter Leavitt). Verkefni! hófst ári! 2006. Doktorsvörn Ulfs Hauptfleisch fór
fram vi! HÍ #ann 13. nóvember 2012. Andmælendur voru Bent Odgaard frá Árósum
og Svante Björck frá Lundi.
12
Mynd. Ni"urstö"ur #örungasírita vi" útfall Laxár úr M!vatni sumari" 2012. Efst eru græn#örungar (mest Oocystis og Pediastrum tegundir), í mi"i" eru blágrænar bakteríur (mest Anabaena flos-aquae) en kísil#örungar ne"st. Ló"réttu ásarnir s!na bla"grænu í µg/l en láréttu ásarnir s!na fjölda daga frá áramótum.
13
$verskur"ur af kúluskítssamfélaginu á Bekraflóa um aldamótin (efri mynd) og 2012 (ne"ri mynd). Ári" 2012 voru leifar samfélagsins komnar á kaf í le"ju. Teikning ÁE.
14
Kort af kúluskítsflekk vestur af Hrúteyjarsundi í M!vatni 5. júlí 2012. Hringir, ferningar (klappir) og #ríhyrningar (steinar) merkja athugaunarsta"ina. Opnir hringir merkja beran le"jubotn, fylltir hringir tákna kúluskít. Útlínur flekksins ári" 2006 eru einnig s!ndar. Mælikvar"i í metrum.
Kort af kúluskítsflekknum á Bekraflóa í M!vatni 2006-2012. Sni"in sem siglt var eftir 2012 eru s!nd me" bláum línum og grænir punktar eru á stö"um #ar sem kúlur sáust. Athuganir kafara leiddu í ljós a" svæ"i" nor"an vi" kúlurnar haf"i einnig kúlur a" geyma, en #ær voru #aktar lagi af le"ju og græn#örungum (Cladophora cf. glomerata) og margar sundurlausar. Mælikvar"i í metrum.
15
$rír kúluskítsfræ"ingar á Akanvatni í Japan. Í september var haldin kúluskítsrá"stefna vi" Akanvatn í Japan, og í tengslum vi" hana var kúluskítsflekkurinn í vatninu heimsóttur. Vatni" er or"i" tærara og kúluskíturinn hefur vaxi" mjög eftir a" skolpi var veitt frá Akanvatni. Frá vinstri: Árni Einarsson, Christian Boedeker og Isamu Wakana. Mynd UJ.
2. Forngar$ar í %ingeyjars#slum
Verkefni #etta hófst 2004 og felst í rannsóknum á gar!lögum frá #jó!veldisöld í
$ingeyjars"slum. Gar!lögin eru rakin á loftmyndum, sem sumar eru teknar
sérstaklega í #essum tilgangi. Einnig eru tekin sni! í gar!ana til a! kanna aldur og
byggingarlag. Verki! er unni! í samvinnu vi! Fornleifastofnun Íslands og kosta! af
RANNÍS (vinna fornleifafræ!inga), $jó!hátí!arsjó!i (loftmyndataka) og RAM%
(vinna Árna). Verkefninu l"kur me! bók um gar!ana og er áætla! a! hún komi út
ári! 2013. Allri útivinnu er loki! en eftir er a! yfirfara og hreinteikna kort sem unnin
eru í landfræ!ilegu uppl"singakerfi. $eir sem hafa unni! vi! verkefni! sí!ustu árin
auk Árna eru Oscar Aldred, Orri Vésteinsson, Birna Lárusdóttir, Stefán Ólafsson og
Elín Ósk Hrei!arsdóttir frá Fornleifastofnun og Magnús Á. Sigurgeirsson hjá ÍSOR.
16
3. Ey$ingarsaga birkiskóga í Su$ur-%ingeyjars#slu
Athuganir úr flugvél á vegum RAM% hafa leitt í ljós fjöldann allan af kolagröfum, á
stóru svæ!i allt frá Tjörnesi su!ur a! M"vatni. Kolager! var ríkur #áttur í búskap fyrri
alda. Vi!arkol #urfti til járnger!ar og járnsmí!a. Kolagrafir á skóglausu landi eru
órækur vitnisbur!ur um útbrei!slu birkiskógarins fyrr á tímum. Kolaleifar og
gjóskulög í gröfunum gera okkur kleift a! aldursgreina #ær. Ári! 2008 hófst verkefni
sem felst í aldursgreiningum á kolagröfunum í Su!ur-$ingeyjars"slu og er ætlunin
me! #ví a! kortleggja ey!ingarsögu birkiskóganna. Aldursgreiningarnar munu lei!a í
ljós hvenær skógur var sí!ast á svæ!inu. University of Durham (Mike Church) og
University of Leeds (Ian Lawson og Katherine H. Roucoux), sem leggja til
sér#ekkingu í fornleifa- og fornvistfræ!i og RAM%, sem leggur til kort af kolagröfum
í s"slunni. Verkefni! er kosta! af bandaríska vísindasjó!num (National Science
Foundation, M.C. og félagar) og RAM% (vinna Árna). Áætla! er a! verkefni! taki
#rjú ár, ljúki í árslok 2011. Grafnar hafa veri! upp kolagrafir vi! Másvatn,
Smi!jutjörn, Helluva!, Laxam"ri, Höskuldssta!i og Narfasta!i. S"ni eru tekin úr
kolagröfunum til aldursgreiningar me! geislakoli og gjóskulögum.
17
Mynd. Heildarkort af forngör"unum í S $ingeyjars!slu austan Ljósavatns. (Árni Einarsson & Aldred, O. 2011. The archaeological landscape of northeast Iceland: a ghost of a Viking Age society. Í: Remote Sensing for Archaeological Heritage Management. EAC (Europae Archaeologiae Consilium) Publications.
18
4. Breytingar á andastofnum
Gögn úr vöktun andastofna og átu n"tast til rannsókna á vi!brög!um andastofna vi!
breytingum á átustofnum. Slíkar uppl"singar eru mikilvægar til a! meta hlutfallslegt
vægi varp- og vetrarstö!va í afkomu andastofna M"vatns. Allmörgum áföngum
verkefnisins er loki! og hafa birst nokkrar greinar um #a! á undanförnum árum, mest
í náinni samvinnu vi! Arn#ór Gar"arsson, prófessor vi! HÍ, en einnig Gu"na
Gu"bergsson (Vei!imálastofnun), Ævar Petersen (Náttúrufræ!istofnun) og Gísla Má
Gíslason (HÍ). Rannsóknirnar s"na a! framlei!sla unga nánast allra andartegunda á
M"vatni og Laxá fylgir fæ!uframbo!i.
5. Sveiflur í fæ$uke$jum M#vatns
Fæ!uke!jur M"vatns ganga í gegnum miklar sveiflur, sem tali! er a! stjórnist af
samspili innan fæ!uvefsins, einkum vegna áhrifa m"flugunnar Tanytarsus á
botnlagi!. $essar sveiflur hafa magnast á sí!ustu áratugum og hafa valdi! #ví a!
bleikjustofninn ber ekki lengur neina vei!i. Í samvinnu vi! Anthony R. Ives,
University of Wisconsin (Madison), Arn#ór Gar"arsson (HÍ) og Vincent Jansen
(Royal Holloway, University of London) er unni! a! rannsóknum á drifkröftum og
eiginleikum sveiflnanna.
6. N#tingarsaga M#vatns
A! frumkvæ!i NABO (North Atlantic Biocultural Organisation) og me! styrk frá
bandaríska vísindasjó!num (NSF) í tilefni af “al#jó!a heimskautaárinu” (International
Polar Year) hefur veri! unni! a! fornleifauppgreftri á sorphaugi á Skútustö!um. Efni
haugsins spannar tímabili! frá landnámi til vorra daga og á a! gefa hugmynd um
mataræ!i fólks vi! M"vatn í ellefu hundru! ár. Verki! er unni! af
fornleifafræ!ingum frá Háskóla New York borgar (CUNY) og Fornleifastofnun
Íslands en RAM% leggur til a!stö!u og sér#ekkingu. Verki! hófst sumari! 2008 og
uppgreftri lauk ári! 2011. Fyrstu ni!urstö!ur benda til #ess a! mataræ!i fólks hafi
breyst töluvert á #ví tímabili sem rannsóknin spannar, líklega vegna breytinga á
loftslagi. Nú er unni! úr gögnum sem fundust vi! uppgröftinn, en á #essu ári var
einnig safna! ritheimildum í gömlum skjalasöfnum.
19
7. Áhrif rykm#s á vistkerfi vatnsbakkans
Háskólanum í Wisconsin (Madison, Bandaríkjunum) vinnur nú vi! rannsóknir á
áhrifum m"flugna á gró!ur, jar!veg og smád"ralíf umhverfis M"vatn og nokkur
önnur vötn í $ingeyjars"slum. Er #etta langtíma verkefni sem er styrkt af bandaríska
vísindasjó!num. A! #essu sinni komu 12 vísindamenn vegna #essa verkefnis og
dvöldust í rannsóknastö!inni lungann úr sumrinu. Megin átaki rannsóknanna er nú
loki!, en ætlunin er a! fylgjast me! ástandi tilraunareita næstu árin.
8. Stofnfræ$i og erf$abreytileiki gjáarlontu
Gjáarlonta nefnist dvergvaxi! bleikjuafbrig!i sem finnst í hraunhellum vi! M"vatn.
Ári! 2012 hófst rannsókn a! útliti og erf!abreytileika fiskanna og er #a!
samvinnuverkefni margra a!ila, m.a. RAM%, undir forystu Hólaskóla.
HORFT TIL FRAMTÍ!AR
Rannsóknastö!in stendur á vissum tímamótum. Yfir 30 ár eru sí!an hún hóf starfsemi
sína. Hún haf!i engar fjárveitingar til a! byrja me! svo #a! kom í hlut Háskóla
Íslands a! skilgreina verksvi! hennar og undirbyggja vöktun lífríkisins me! vissum
grundvallarrannsóknum. Eftir tíu ára starfsemi fékk stö!in fyrst sinn eigin starfsmann.
Hefur háskólinn veri! bur!arás starfseminnar lengst af. Samvinna hans og
rannsóknastö!varinnar hefur geti! af sér mikinn fjölda vísindaritger!a og mjög
ver!mætt gaganasafn um langtímabreytingar á vistkerfi M"vatns og Laxár. Áhugi
vísindasamfélagsins á M"vatni hefur stóraukist vi! #etta og einnig skilningur
rá!amanna á ágæti svona starfsemi. Eins og kunnugt er var stö!in sett á laggirnar í
tengslum vi! verndun M"vatns og Laxár og var henni ætla! a! kunna skil á öllu sem
var!a!i náttúru svæ!isins til a! tryggja skynsamlegar ákvar!anir í umhverfismálum á
#essu fagra, umdeilda og vi!kvæma svæ!i. Deilur um námugröft í vatninu eru nú a!
baki, en ágangur fer!amanna fer ört vaxandi og uppi eru áform um frekari
jar!gufuvirkjanir. Rannsóknastö!in er vaxtarbroddur. Starf hennar fer fram á #remur
svi!um, sem eru (1) Náttúrurannsóknir a! eigin frumkvæ!i; (2) fræ!sla og (3) a!sto!
vi! rannsóknir annarra. Skyldur stö!varinnar eru #annig vi! vísindasamfélagi! í
heild, heima og erlendis, vi! almenning og stjórnvöld hérlendis og ekki síst vi! fólki!
heima fyrir. Allt mi!ar #etta a! farsælli verndun svæ!isins og #ekkingarmi!lun.
20
Vísindagrunnur stö!varinnar er nú vel undirbygg!ur og fyrirsjáanlegt a! erlendir
hópar vísindamanna muni í auknum mæli sækja til M"vatns til rannsókna.
Vaxtarmöguleikar stö!varinnar liggja í #ví sí!astnefnda. Me! vi!bótarhúsnæ!i
myndu opnast óteljandi möguleikar til a! taka á móti hópum vísindamanna, halda
námskei! "miss konar og gera stö!ina a! meira hreyfiafli í M"vatnssveit en hún hefur
veri!. Vi! horfum me! tilhlökkun og bjarts"ni til #eirra daga. Vi! sjáum
rannsóknastö!ina einnig sem hlekk í #eirri ke!ju rannsókna- og menningarstofnana
sem hafa sprotti! upp í $ingeyjars"slum a! undanförnu, t.d. Náttúrustofu
Nor!austurlands, Svartárkotsseturs, $ekkingarseturs $ingeyinga, Fuglasafns
Sigurgeirs, Fornleifaskóla barnanna og Rannsókna- og fræ!aseturs Háskóla Íslands á
Húsavík, svo eitthva! sé nefnt.
DVALARGESTIR OG A!RIR NOTENDUR A!STÖ!U RAM" 2012
Frá Íslandi A!alsteinn Örn Snæ#órsson (rjúpa) Ágústa Edwald (fornleifar Skútustö!um) Bjarni K. Kristjánsson (hornsíli og dvergbleikja) Daníel Bergmann (ljósmyndun) Gu!mundur A. Gu!mundsson (rjúpa) Gu!ni Gu!bergsson (silungur) Karl Skírnisson (rjúpa, sníkjud"r) Magnús Magnússon (kvikmyndun) Ólafur Karl Nielsen (rjúpa, fálki) Ólafur Hrafn Nielsen (fálki)
Óskar Andri (ljósmyndun) Sólveig Nielsen (fálki) Yann Kolbeinsson (fuglatalning) $orkell Lindberg $órarinsson (rjúpa) $orvaldur Björnsson (rjúpa)
Frá Bandaríkjunum
Anthony R. Ives (vistfræ!i M"vatns) Patrick Klas (vistfræ!i M"vatns) Cristina Herren (vistfræ!i M"vatns) Elsemarie deVries (vistfræ!i M"vatns) Kyle Webert (vistfræ!i M"vatns) Summer Kemp-Jennings (vistfræ!i M"vatns) Jamin Dreyer (vistfræ!i vatnsbakkans) Claudio Gratton (vistfræ!i vatnsbakkans) David Hoekman (vistfræ!i vatnsbakkans) Jake Vander Zanden (vistfræ!i vatnsbakkans)
21
Megan Hicks (fornvistfræ!i) Randy Jackson (vistfræ!i vatnsbakkans) Alex Linz (vistfræ!i vatnsbakkans) Madeleine Raudenbush (vistfræ!i vatnsbakkans)
Frá $!skalandi
Oliver Bechberger Ute Stenkewitz (rjúpa)
Frá Sviss
Katja Räsänen (#róun hornsíla)
Frá Sví#jó" Tomas Willebrand (rjúpa)
Frá Spáni
Mireia Bartrons (vistfræ!i M"vatns) Frá Sví#jó" Magnus Johansson (vistfræ!i vatnabobba) Frá Frakklandi Antoine Millet (hornsíli) Camille Leblanc (dvergbleikja)
Frá Japan Isamu Wakana (kúluskítur) Frá Brasilíu Regina Nobre (vistfræ!i M"vatns)
Ritger$ir sem tengjast verkefnum Náttúrurannsóknastö$varinnar vi$ M#vatn
ári$ 2012:
Ulf Hauptfleisch 2012. High-resolution Palaeolimnology of Lake M"vatn, Iceland. Doktorsritger! vi! Jar!vísindadeild Háskóla Íslands. 203 bls.
Hauptfleisch, U. & Árni Einarsson. 2012. Age of the Younger Laxá Lava and Lake Myvatn, northern Iceland, determined by AMS radiocarbon dating. Radiocarbon 54: 155-164.
Sinev, A.Y., Zawisza, E. & Árni Einarsson. 2012. Unusual stable morphotype of Acroperus harpae (Baird, 1834) from Lake M"vatn, Iceland (Cladocera: Anomopoda: Chydoridae) revealed by palaeolimnological studies. Studia Quaternaria 29: 3-8.
22
Erindi sem tengjast verkefnum Náttúrurannsóknastö$varinnar vi$ M#vatn ári$ 2012: Árni Einarsson. The Slavonian Grebe at Myvatn. Vinnufundur um flórgo!astofna í Evrópu. Náttúrufræ!istofnun, 8. mars 2012. Árni Einarsson. Flórgo"inn á M!vatni. Fyrirlestur í Öskju, náttúruvísindahúsi HÍ, 23. mars 2012. Árni Einarsson. Kúluskíturinn í M!vatni. Fyrirlestur á Degi íslenskrar náttúru, haldinn 16. september 2012, vi! Háskóla Íslands, Reykjavík. Árni Einarsson. The twin lakes as main habitat of Marimo balls. International symposium for the 60th anniversary of Marimo's Special Natural Monument designation, 8. september 2012, Lake Akan Ainu Theater "Ikoro", Akanko-Onsen, Japan. Árni Einarsson. Marimo in Lake Myvatn: past and present. Lecture meeting for the 60th anniversary of Marimo's Special Natural Monument designation “Marimo in the World”. 9. September 2012, Kushiro City Museum, Kushiro, Japan. Isamu Wakana, Árni Einarsson og Mari Ogawa. Processes of sustentation and
collapse of algal aggregations of the Marimo (Aegagropila linnaei) in Lake Akan,
Japan, and Lake M!vatn, Iceland. Third Symposium on Polar Science, National Institute of Polar Research (NIPR), Japan, 26-30 nóvember 2012. Ulf Hauptfleisch. High-resolution Palaeolimnology of Lake M"vatn, Iceland. Doktorsvörn vi! HÍ 13. nóvember 2012.
"
23
Hér er veri" a" setja ni"ur síritandi tæki sem mælir hita, súrefni og magn blágrænna baktería í vatninu. Frá vinstri: Kyle, Patrick og Alex.
Maddy Raudenbush vi" mælingar á efnaskiptum í jar"vegi.