Nurullah Ataç'ta dil, anlam, eleştiri ve şiir

8/8/2019 Nurullah Ata'ta dil, anlam, eletiri ve iir

1/29

NURULLAH ATATA

DL, ANLAM, ELETR VE R:

MUSTAFA DURAK


2/29

NURULLAH ATATA DL, ANLAM, ELETR VE R:Mustafa Durak

DL:Her dil, zaman iinde szck daarc bakmndan yenilenir. Bu, dilikonuanlarn gereksinimlerine ve yaratc zihinlere bal doal bir gelimedir.Bu doal gelimenin (gidiin) akn ynlendiren dil siyasetini, bu siyasetietkileyen iktidar tutumunu gz ard etmemek gerek. Dil konusunda yansz birynetim sz konusu edilebilir mi? Elbette hayr. Ancak iki u noktay

belirlemekte yarar var. Her hangi bir dil sz konusu olduunda, eer ok darsnrlarda kalm bir dil deilse, szck daarc bakmndan yabanc szckiermeyen ar bir dilden sz edilemez. Bir dilin en azndan elden geldiince arkalmas; o dile, znelerin gsterdii ilgi ve zene yani ana dil bilincine

baldr. te dille ilgili bu iki utan biri topik de olsa: dilin mutlak arldr.Kar uta ise dilin mutlak bakalam, artk o dil olmaktan kmas, bakadil olmas vardr. Bir dilin mutlak bakalamas, o dili konuanlarn kleliiniiaret eder. Burada klelik kavram ineleyici, uyarc olmas asndankullanlmtr. Elbette bir kii baka dili kullandnda tam anlamylaklelemez. Ama u gerek de gz ard edilmemeli: artk o dili konuantoplumun bamszl son bulmutur. Kald ki bir ikinci dili konuan kii eerkendisinde anadili bilinci olumamsa genelde edindii teki dilin kltr

bamls olmaya adaydr. Zira diller ayni zamanda g temsilcileri olarakgndemdedir. Dilde zdeleme hareketleri nerede olursa olsun idealist(lkc) hareketlerdir. Ulusudur. Ve bamszla ynelik bir abanngstergesidir. Bu abalar da bir ideal temeline dayanr. Sz konusu iki uarasnda eitli derecelenmeler vardr. Yabanc szcklerinin says ve kullanmskl bir toplumun etkilenmilik ve/ya bamllk derecesinin gsterir.

Burada belki lkclk (idealistlik) ile romantizm arasndaki iliki deiletilebilir. Duyarllk ve duyarszlk ilikisi ya da tam denk gelmese bile

bakaclk ve bencillik ilikisi. Zaten hibir benzetme birebir denk dmez. Bukonu ruhbilimi, toplumbilimi, dolaysyla siyaset bilimi ilgilendirebilir.

Trkiye trkesi bakmndan yirminci yzyl, dilde bir arlama demek olan dildevrimine tanklk etmitir. Nurullah Ata, trkenin zlemesinde kendince,nemli bir aba iinde olmutur. Dilde zleme, lkemizde ideolojik bir tabanaoturtulmutur. Yenilikiler ve tutucular. Mantk asndan bakldnda dildezlemeden yana olmas gereken milliyetiler dilin zlemesine kar kutuptayer almtr. Bu noktada ulusal bamszl savunanlarn dilde zdelemeyi

savunanlar olduu dnldnde yenilikten yana olanlar olmas da ilgintir.kili kavramlarn denklemi olarak baktmzda i karmaklayor. Demek ki


3/29

kavramlar hep arpk, ynlendirilmi olduundan arpk iliyor zihinlerimizde.Zira hem baka nedenler (etmenler) hem de ayrtktan sonra bir arayagelemeyiler. Politik arptmalar sz konusu olmadnda kavramlar konusundaeitim ne kar, -ho arptmalarda da eitim sz konusudur ama olumsuz

anlamda- insanlarn, dnyaya daha geni alardan bakabilmeleri, kavramlarkonusunda netlemeleriyle, kavram dzeyinde tartmalaryla, kavramsalelikilerini grebilmeleriyle olanakldr.

Toplumbilimsel, dilbilimsel bir inceleme yaplsa kiilerin genelde ok azkavramn tuzanda, amaznda olduu grlecektir. Bu az sayda kavramtoplumun dokunulmazlatrd, kutsallatrd, en kk etkide hemen tepkiverdii kavramlardr. stelik bu kavramlar benimseyen kiilerin bukavramlarla ilgili yeterince bilgili olmadklar grlebilir. Nelii evrenseldzeyde asla kabul grmemi, gremeyecek bu kavramlar tm yaammzynlendirmekte, kiiliimizi biimlendirmektedir. Dil devriminde de byleolmutur. Zira dilin de bir genel geer boyutu bir de idealist boyutu vardr.Dilde arlamaya kar kanlar zellikle niversitelerde sa beklenme iindeyer alan akademisyenlerdi. Bugn sel gitti kumu kald, dilde arlama tamanlamyla olmasa bile iktidarlarca bitirildi. Geriye dnp baktmzdadilimizin bu dil hareketiyle pek ok yeni szck kazandn kolaycagrebiliyoruz. Birka rnekle yetinmek gerekirse: olas, olanak, dev, grev,ilev, uak vd. Dil devrimi ile edinilmi pek ok szck artk dilimize yleyerlemi ki bunlarn yakn tarihte (t)retilmi szckler olduunun farknda

bile deiliz. Dorusu dil, gereksindii szckleri (t)retir. Ve stelik buszcklerin dile bal olarak nedenli olmas da gerekmez. Dilin bir ara olduuve dilin szcklerinin tmnn insan yaratm (uydurmas) olduu birgerekliktir. Toplum, gereksindii ve nnde hazr bulduu szc kullanr.nsan da yle aklna ilk geleni kullanr. imdi bir soru, dil devrimi kartlararapa farsa szcklere kar kmak bir yana, Osmanl miras olduu iinsavundular da, peki niye yabanc szcklerin aknna kar kmadlar? Bugnne gzel (!) szcklerimiz oldu: market, Trkcell, shop, shopping, outlet vb.Demek ki siyasi ynlendiricilerin nereye baml olduklarn iyi gsteriyor dil.

Siyaset, toplumun dillerle ilikisi; dilin temel oluturucu geleri szcklerinseilmesi, benimsenmesi konusunda belirleyici.

te Nurullah Ata, dil konusunda Dil devriminden yana durmu biryazarmzdr. O, yazlarnda bu yanyla da belirginlemitir. Onun iin:

Bir toplumun bildii, benimsedii dnceler, kendi dilile syliyebileceidncelerdir(1).

Aslnda toplum, dilden kopuk olarak yaamad iin dncelerini bir ekildesyler. Benimsedii dnceler de farkl farkl dillerde sylenmi olabilir. Dil


4/29

ile dnce arasna bylesine kesin bir kural konamaz. Byle bir ifade genel dilgerekliinden ve insan dncesi gerekliinden uzaktr. Ancak elbette

Nurullah Atan bu ifadeyle bir yenileme, bamszlama noktasnda dilinetkisi ve gstergeliini dikkate ald dnlmeli. Yani dil iin yanl

olduunun, idealist bir tavr sergilediinin alt izilmeli. Ve bunun da ad: kendidiline sahip kma yani dil bilincidir. Ve yle der:

Dilini ilemiyen yazar, toplumdaki grevini dnmyor demektir, kendisininde toplum duygusu yok demektir (2).

Dneminde kimi yazarlar trke kullanmadklar iin eletirmi, bazen neriolarak kalm szckleri kullanm olmasna karn kendisi de yer yer yabancszck kullanmaktan kanmamtr. Tek rnekle yetineceim: Baudelaire:Deha bir poncif , yani herkesin kolaylkla uyabilecei bir rnek

yaratabilmektir dermi(3). Dil bilinci konusunda Atan en temel hatasBatya, Yunan, latin kltrne dkn olmas, dolaysyla dil geleneindenkopma arzusudur.

Dil konusunda Ata zerine unlar sylenebilir. O, dilde yenileme konusununuzantlarn dikkate almam yani dilin gereksinim olarak ve politik olarak ayrayr olgular olduunu dnmemitir. Onun dil anlaynda zihninde bir yandanycelttii kltrel bamllk, bir yandan Trkiye Cumhuriyetinin bamszlkhareketinin gstergesi olan dilde sadeleme ve yenileme hareketine ballk

hatta nclk anlaynn uyumazl ve elikisi vardr.

ANLAM:Anlambilimin tarihi daha eskidir ama anlambilim almalar 1960 sonrasndayounluk kazanr. Anlambilim almalarndan habersiz olan Atatan elbetteanlam zerine kuramsal aklamalar, anlamn tanmna ynelik dnmeler

beklemiyorum. Onun 'anlam' szcn hangi balamlarda, hangi anlamdakullandna gz atmakla yetineceim.

Ata, Bakinin u beytinde anlam bulamaz.

Baki emende hayli perian imi varakBenzer ki bir ikyeti var rzgrdan

Bu bizim iimizde bir eyler uyandryor, bize bir duyguyu, derin bir duyguyusezdiriyor derseniz, peki, doru sylyorsunuz. Yok, kalkar da bunda ho birbulutan, bir izgiden baka dorudan doruya bir mna var derseniz, ona dadoru diyemem. Mna ancak u birka yllk iirimizde vardr; ondan

ncekilerde gzel bulular aryabilirsiniz. Buluu eski adyla syliyelim,mazmunu, mna saymak, ne dediimizi bilmemek olur(4).


5/29

Evet mazmunu anlamdan saymayalm, peki bu yukardaki alntda geenmnann ne anlama geldiini anlayabiliyor muyuz ki en azndan ona gremazmunun anlamla ilikisi olmadna karar verebilelim. Bu beyitte,

mazmunlarda anlam bulamayan Ata, Orhan Veli ve arkadalarnn iirlerindebir anlam bulur.

bizim bugnk iirimiz, Avrupann yeni iirine benzemez Bizim yeni airlerimizin [Orhan Veli ve br airlerimizin] ne dedikleri, ne zerinekonutuklar bellidir, aktr, iirlerinde mna vardr, u eski mnasyla mna,Mallarmden nceki mna(5 ).

Ancak burada baka bir sorun daha vardr: anlam anlamamz daha da zorasokulmutur. Zira anlam tipi ikilemitir: eski anlamyla anlam ve yenianlamyla anlam. Burada anlam yerine mna szcnn kullanldna dikkatediyorum. Anlam konusunda Mallarmnin nirengi alnna da. Yanlyorumlamyorsam Ata; anlam, iir anlamnda kullanyor. Zira gerekteMallarm anlam kuramcs deildir. Mallarm ncesi iir ve Mallarm vesonras iirden sz edilir. Bu yzdendir ki Atan deerlendirmesiyle, bugnkiirimiz Mallarm iirine benzemez, 'eski anlamnda anlam vardr bizimiirimizde' derken Mallarm ncesi iir vardr ona gre. Bylece Ata iin iirin ulam oldu: anlamsz iir (Bakinin iiri divan iiri), eski anlamyla iir,Mallarm tarz iir.

Anlamak:Anlar mym ben Mallarmnin iirini? Zordur bu soruya cevap vermek.

Anlamam ya.. gene de anlarm. .. Ama okurum o iirleri, aka anlyormuumgibi bir zevk, bir haz duyarak okurum.. beni eken bunun musikisi de deil,kendisi, kelimelerle yaplm bir nesne olmas. .. O air anlamak sznnmnasn deitirmitir. Mallarmden nce bir iiri anlamak baka eydi,Mallarmden sonra bakadr. Bizim bugnk iir anlaymz, Mallarmninkurduu iir anlaydr(6).

Bakn burada Mallarmnin, anlamann ne anlama geldiini deitirdiindensz ediyor, ve ardndan sz Mallarm iirine getiriyor. Bu, benim, Atataanlamn iir kipi anlamna geldii savm destekler. Ancak bu alntda, ayniyaz iinde (Mallarm iin adl yazsnda) iir deerlendirmesi konusundaeliik iki yarg vardr:

a) Bugnk iirimiz, Avrupann yeni iirine benzemezb) Bizim bugnk iir anlaymz, Mallarmnin kurduu iir anlaydr.


6/29

Avrupann yeni iiri Mallarmcil iir deil miydi? Nasl oluyorsa bugnkiirimiz hem Mallarmnin kurduu iir, hem de Avrupann yeni iirine

benzemiyor.

Ata, anlamann sevmek olduunu ileri srer.Unutmyalm ki bir dnceyi, bir duyguyu gerekten anlamak, onundoruluunu kabul etmek, onu sevmek demektir(7).

Anlamak, bir eyin doruluunu kabul etmek deildir, onu sevmek de deildir.Bunlarn her biri farkl kavramlardr. Baka bir yerde de anlamak almaktrdiyecektir:

Anlamadklarm daha ok seviyorum anlamadklarma daha okinanyorum Anlamak, almaktan baka bir ey midir? lk grdmz bir

eyin ne olduunu anlamaymz ona alk olmadmzdan deil midir?(8).

Dorusu tanmadmz bilmediimiz, zihnimizde bir imgeyledenkletiremediimiz szckler, ifadeler anlam d, -kalr demeyeceim-kalabilir. Zira ifadenin sesel nitelikleri, konuann sesindeki nitelikler bize bir

para da olsa anlam iletebilir. Kald ki bilmek, dorudan almak demekdeildir. Ve sonra hani anlamak sevmek demekti? Ama o anlamadklarn dahaok seviyor! Ve anlamamak daha nemli oluyor:

Asl byklk acaba snrl olmakta, asl anlamak acaba baz eyleri deanlamamakta deil midir?(9).

Yani asl bykln snrszlk, anlamak olmas gerekirken ters eviriyor.Drbnn tersinden bakar gibi. Allmam sylyor. Ama bunun, syledii

balam dnda nereye varacan dnmyor. O, ifadenin balam iindeYahya Kemalin snrllnn bile onun snrszln, byklnoluturduunu ifade etmeye alan bir abart iinde, bir ekilde anlamlklabileceimiz, ya da bize anlaml gelebilecek bir ifade kullanm oluyor.

zlenimci eletirmenler posmodern miydi?

Biliyorum ki okuduum yaz bir sanat eseridir, ondan sanat zevkini almaabalarm. Anlamam belki, hemen anlamam; ama hemen anlamaym yarn daanlamyacam, hibir zaman anlamyacam gstermez ki! Kendimi onaaltrmaa alrm(10).

Anlamadm iirlere daha ok inanrm dedim. Onlara daha ok inanrm,nk onlarda bir yenilik olmas, onlarn eskiden beri bildiklerimizi sylemeyip

gelenee bir eyler katmas daha olabilir bir eydir. O anlalmazln altndabelki bir boluk vardr; ama belki de benim alk olmadm iin sezemediim


7/29

bir yenilik, bir zenginlik vardr. Anlamyorum diye atacak olursam, onda belkibulunan gzellii bir daha sezmem iin hibir are kalmaz. Bunun iin yle

yazlara daha ok inanrm (11).

Ata, anlamad eyden umudunu kesmeden anlamaya, daha dorusu o eyealmaya, o eyi bildik klmaya gayret iindedir, farkl biimde ifade etmi olsa bile, hakl olarak, anlamaylarn bir vnme, anlamadklarn kmsemeiine girenlerden yaknr. Dorusu bu kiiler kendi bilgileriyle, bak alaryla,yapabildikleriyle, bir anlamda kendilerini gelitirmeye ak olmaylaryla,ve/ya cahillikleriyle yetinirler.

Ben, anlamamakla vnenlerden yaknacaktm. Biliyorsunuz, ok yle kiiler.yle bir bakp da: Biz anlamyoruz dediler mi, karlarndakinin ortadanekilmesi gerektiini sanyorlar. 'Bu bizim iin yazmyor, bizim iin

sylemiyor' diyemiyorlar bir trl(12).

Nurullah Ata'n anlam ve iir konusunda da bulank bir anlay iinde olduugrlyor. Bu, byk lde gerekstclerin 'anlam' kavramna karatklar savala aklanabilir. Bu noktada iki ayr gereklikten sz etmeliyimvarlksal (ontik) gereklik ve varlkbilgisel (ontolojik) gereklik. Bir nesneye,

bir eye onun z nitelikleri, onu oluturan eyler asndan bakmak varlksal baktr. Bu genellikle bilimsel dediimiz bak asdr. Bir de varlngrnlerinden birinin yelenmesi durumu vardr. Bu grnn gerek deer

olarak, gerek bak olarak yelenmesiyle, varlksal (ontik) gerekliktenuzaklalmaya balanr. Varlk ile grnts arasnda para btn ilikisi yattsylenebilir. Zira hi bir grnt eyin btnn gstermez. Ancak buradatehlikeli olan nokta giderek parann artk btn temsil edemez halegelmesidir. Zira karakteri gerei znel olan deer kavram zneyi ok uzaklarafrlatabilir. Baz durumlarda da varla yklenen deerlerden biri, yerletii

bak as bakmndan br znelere cazip gelebilir ve bir dalga hareketiyleakm iinde yer alabilir. Gerekstclk ve anlam byle deerlendiriyorum.Hele onlarn dneminde anlam zerine bilgilerin daha snrl olduu

dnlrse, anlambilim karsnda onlarn anlama bak, sanatsal bir bakas olarak kalr. Zaten sanat, genelde nesnenin btnnne deil, nesneningrnne taliptir. Ancak yine de anlamdan ka yoktur. Yalnzcaanlayamadmz eyler, yaptlar vardr. Bu da Nurullah Ata'n yine elyordamyla iaret ettii bir noktada zmlenir. Okur, izleyici olarak 'ben'indeerler sistemiyle zmlenebilir. Yani aksiyolojik birikimle. Bu aksiyolojikalan iki temel eksende ele alnabilir: ekin (euphory) ve itin (disphory). Eer

Nurullah Ata, bir airin, anlayamad bir iirine yeniden yeniden dnmegerei duyuyor ise aire kar bir ekin deerine sahiptir. airde, iirde onu

eken bir eyler vardr. Ayni iiri anlayamayp atan biri iinse bir ekin


8/29

eksiklii, dolaysyla itin deeri sz konusudur. Ve bu ekin ya da itindeerleri bilgisel, toplumsal, ruhsal, ilikisel vb kaynakl olabilir.

ELETR

zlenimci eletiri, znel eletiridir. Bireysel izlenimlerin ne kt eletirianlaydr. Eletirenin bireysel beenilerine, yelemelerine dayal eletiritrdr. Eletiriyi yaznsal balamda kullandmzda znel eletiri; tek birdeerlendirme, yarg olabilecei gibi bir deneme yazs da olabilir. Hatta kitap

boyutunda bir inceleme de olabilir. Carloni ve Filloux, Andr GideinDostoyevski adl kitabn izlenimsel eletiri tr rnekleri iinde verirler.

Gidein itenlik kaygsyla, durmadan bir tutumdan dierine atladn,Dostoyevski adl kitabn bizzat kendisinin, z dncelerini dile getirmekiin bir bahane olarak grdn, amacnn da yalnz kendisi iin yazmak,

bakalarnn yaptlarn da yalnzca kendi kendini aramak iin incelemekolduunu belirtirler (13). Ancak bu yazarlar una da iaret etmeden geemezler:Gide, ileri srdnden ok daha nesneldir kukusuz. Bir ok yarglarn

sk sk yeniden ele alm kendisiyle elimek pahasna da olsa dzeltmitir(14). Bu ekleme nemlidir. Zira zellikle yaznsal almalar iinde olan biri,kendini gelitirme, dolaysyla deitirme davran iinde olacandan bakagr ve dncelerle de iliki iinde olacaktr. Bu nedenle eletirmen,yazdklarna bir sre sonra dnp baktnda deerlendirmelerinde yanlmolduunu grebilir. Gerisi onun drstlne, kiiliine kalmtr. Yanl

dzeltmek bir erdemdir. Bu yazarlar Gide konusunda unu da eklerler: Gideeletirisi en iyi anlatmn Gnlkte bulur. Ama bu ayni zamanda eletirinin

yoksanmas da deil midir? (15). Bu, Gidein eletirisini yalnzca Gnlkile snrladmzda evet, dorudur diyebileceimiz bir soru. Ancak izlenimseleletiri bir i dkme olarak grldnde zaten bir yaznsal gnce havasna da

brnmyor mu?

zlenimcilerde ortak noktalar:Hibir ynteme balanmamak, okuma hazz yani estetik mutluluk duygusu ve

nesnellie kar kma izlenimcilerin ortak yanlar olarak saylabilir. zlenimcieletirinin Fransz temsilcileri Lematre ve A. France; Brunetirei ilkelere ok

bal, dizge kurucu olmakla eletirirler. Nesnellie kar kmalarnngerekeleri de nesnellemenin, yaptn ruhundan uzaklatrmas ve okumannarlamasdr. Anatole Francen sav: yaznsal yarg, nesnel olaraktemellendirilemez. Zira kii, bakalarndan sz ederken kendi kendindensyrlamaz, hibir kesinlie olanak yoktur. Remy de Gourmont da hibir eydekesinliin olmayacan syleyenlerdendir. Her trl bilme savna, her trlinanca meydan okur Hibirinde karar klmadan btn dnlerin tadna

varmak ister(16). Burada kesinlik, bilme, inan, tadna varmak vegiderek doruluk, mutlaklk ve btn kavramlarn dikkate almak gerekir.


9/29

Yaznsal nesne olan yapta her trl kltrel bak yklemek ve onu biryansma ve hesaplama alan ilan etmek ne derece gerekidir? Yaznsal yaptne tam suludur, ne de tam susuz. Nesneyi balamndan soyutlarsanz, nirengi

noktalarn, yerlemlerini ortadan kaldrm olursunuz, yersizletirmi,zamanszlatrm, szdizimsel ilevini oynaklatrm olursunuz. Bu dapostmodernist yaklamn tuzadr. Yaznsal yapt znel yaklama ekmekde bak snrszlatrmak demektir. Carloni ve Filloux, izlenimciliin nemliFransz temsilcileri Lematre ve Anatole Francetan yle sz ederler:seilebilecek bir yelemeler btnne gre yarglarlar(17). Dorusu budeerlendirme yle bir kavakta durur ki hem nesnele hem de znele srt verir.znele srt verir, zira herkes bir anlamda, seme yaparak deerlendirir. Veherkesin farkl yeleme btn olduu iin de znellik sz konusudur. Amaayni zamanda bilim adam da seimini yelemeler btnnden seer. nemliayrm nesnellikten yana olan ile elinden geldiince seenekleri geniletmekten,olaslklar dikkate almaktan yana olan arasndaki ayrmdr. znel olan ise oann seenekleriyle yetinir. Aratrma duygusu gelimemitir. Bu noktadaizlenimcilerin de birbirinden fakl oluturucularla btnlenebilecekleri dikkatealnrsa onlarn da tek tip bir eletirmen olamayacaklar kolayca anlalr.

Bizde izlenimci eletirinin en nde gelen rnei Nurullah Atatr.

Sanatsal, poetik deer ve kiisel deer: Nurullah Ata, deerler aras ayrma zensizdir. Bir kii onun odak konusuiirde ok baarl ise, onun her syledii hotur, tazedir.

Yahya Kemal syledii iin ho, Yahya Kemal syledii iin tazedir o(18).

Yahya Kemal, Rindlerin lmn, Vuslat, o emsalsiz gazellerle rbaileri yazan adam olmasayd da gene konumann stad olsayd, onunlabulumaktan bir haz duyar mydk acaba? Pek sanmyorum(19).

Grld gibi onun iin Yahya Kemal, iirleri yznden bir haz nesnesine,tapn nesnesine dnmektedir. Kiinin znel bak yalnzca iirle snrlkalmamakta, iire ykledii deer, onun baka edimlerine hatta bir yerde hazr

bulunmasyla ilgili deerlendirmeye yanstlyor.

zlenimci eletiride deerlendirme:Ata, deerlendirmelerinde hayranm, severim, byk adam, soudumvb biiminde aklamasz, nedeni poetik terimlerle anlatlmam, kantszifadeler kullanr.


10/29

Geen yzyln en sevdiim Fransz airi Stphane Mallarmdir. Victor Hugoya sz sylemek kimin haddine? Byk adam, ok byk adamdiyoruz gene de abuk kapatyoruz kitab, bize pek eski geliyor. Grard de

Nerval ile Verlainei de severim(20).

Bir kere sanat eseri yaratmak ne demektir? te bu gzeldir, bu iyidir, bunusizler de beenin demek deil midir?(21).

Bu, estetik tarihinde sanat yaptyla ilgili bak alarnn geleneksel olarak hepgzel kavram erevesinde dnenmesinden kaynaklanan bir baktr. Yaratma

psikolojisi iinde, sanatnn, yaratt eyin baarl bulunmas konusunda biristei olabilir. Sanat yapt; bu istein arac, bir nesnesi olabilir. Ancak, ne

baarl bulunan bir ey yalnzca gzellik olarak grlebilir, ne de sanatnnyapt iin takdir edilmesiyle yaptn ilevi snrlanabilir.

Atan zirve kiisi Yahya Kemaldir. Sonra srayla Ahmet Haim ve Dalarcagelir. Yahya Kemal adl denemesi onun en gzel yazsdr. Bunun nedeniona duyduu sevgi ve sayg olabilir. Eletirel dzyaz olarak bir vgdr(fahriye) bu yaz.

Zevk iin okuma:zlenimci eletirinin yasland temel kavram zevktir.Ben bir kitap zerine bir fikir edinmek istedim mi, o kitab kendim okurum.

Sonra o kitab benim gibi zevkleri iin okumu kimselerle konumaktan daholanrm ama [eletirmenlerin] ilerinde tatl tatl yazan, ho szler

syliyen adamlar vardr, onlar okumak ho olur. Sizin anlyacanz,eletirmeyi de bir sanat eseri diye, zevkim iin okurum(22). N. Ata, eletiriyazlarn okurken bile ho szlerin, kendisine zevk veren deyilerin peindedir.

Niye beendiklerini ya da niye beenmediklerini gerekelendirmeyekalkanlardan holanmaz (23).

zlenimci eletiride tutarszlk:

znel deerlendirmenin tutarszl Atan Baudelaire ile ilgili sylediklerindeok net grlr:

Bir zamanlar Baudelairee de baylrdm, birka yldr soudum, kzyorum.Le Balcon gibi, LInvitation au Voyage gibi en gzel, en nl iirlerindebir bayalk duyuyorum.

L tout nest quordre et beaut/Luxe, calme et volupt

[Orada her ey yalnzca dzen ve gzelliktir/Lks, dinginlik ve ehvet]


11/29

Msralar Emma Bovaryleri, yksek hayat, zenginlik, ak sultanl hlyalarkura kura kendilerini yeyip bitiren duygu tiryakisi safa kadnlar hatrlatyorda gldryor beni; bir ok szleri, rnein airi albatrosa, ak denizlerinkoca martsna benzetip:

Dev kanatlar yrmesine engel olur

Demesi, yahut Gzellike

Nefret ederim Hareketten, hatlarn yerini bozar

Dedirtmesi birer iri lkrd deildir de nedir? (24).

Bu alntda Baudelairee baylrdm ifadesi, Baudelaire iirine baylrdmanlam tamyor, yukarda nasl Yahya Kemal iin yapt deerlendirmede iirile kiilii kartrmsa, Baudelaire konusunda da ayni eyi yapyor. Ancakok sevmesinin nedenini aklamad gibi, daha sonra niye baya bulduunuda aklamyor. Yok yok aklyor: duygu tiryakisi safa kadnlarhatrlatyor, bu yzden de onu gldryor. Ne var ki bu aklama iiralmlaycsn doyurmuyor. Zira bu, bir aklama deil. Baudelairein budizeleri N.Atra'ta Madame Bovaryyi, Bovary dolaysyla duygular peindesrklenen akl yoksunu kadnlar hatrlatyor. Brakn hatrlatmay o trkadnlar anlatsa bile iir, anlatt konu mudur? Bir iirden okuyucu kendi

ruhsalna, bak asna, gereksinimine vb bal olarak eitli zamanlarda farkldeerler ykleyebilir. Ama kendi ruhsalndan silkinerek baktnda iire, airehakszlk etmekten kendini kurtarabilir. Bu yzden annda deerlendirmeler iledurup dinlen(dir)erek yaplacak znel deerlendirmeler arasnda bile bykfarkllklar olacaktr.

Annda deerlendirmeleri hakl karmak iin zaman iinde farklanlamlandrmalar konusunda Yahya Kemali rnekleyerek savunma yapargibidir:

nk semekten, bir yerde durmaktan korkmuyor(25).

Seme yapmaktan korkmamak, yanl yapmaktan korkmamak demektir.Gelimekte olan biri iin, eitim iin yanllara odaklanma, yanllarn altnizme benimsenir bir eydir. Ancak tm sorun seme yntemindedir.Geliigzel yaplm bir seme ile, klkrk yaran seme arasnda birderecelenme olaca aktr. u sylenebilir yanl yapma korkusu iindeseme yapmak, seme iin gerekeni yaptktan sonra onun yanl olup

olmayacan umursamamak. Dorusu bu iki ulu doruda eitli bak alar,ruhsal kimlikler kipsellemektedir. 7


12/29

Yahya Kemalin sevmedii, anlayamad eyler olduunu biliyorum,kendisine belki bunun iin de hayranm. nk semekten, bir yerdedurmaktan korkmuyor(26).

Sevmek ve anlamak arasnda zorunlu bir ba oluuyor Ata iin. Eer bir eyiseviyorsak, onu anlyoruzdur. Ya da anladmz seviyoruz ve, yarglarkesinleiyor onun iin. Her sevdiimiz, ister kii olsun ister ey olsun, en iyianladmz olmak zorunda mdr? Daha nce gzel, baarl iirler yazd iinhayran olunan Yahya Kemale bu kez, sevmedii, anlayamad yanlar olduuiin hayran oluyor. Oysa bu durum sradan bir ey deil mi? Herkesinsevmedii, anlayamad eyler olmaz m? Bu insanca bir durum deil mi?

Bu ifadeyle eliik bir ifadesini ele alalm:

Tenkidi, yarglayan, ama yarglarken acaba yanlmyor muyum? Diyekorkan, bunun iin de hem beendii eserlere, hem beenmediklerine bir daha,bir daha dnen insandr(27).

Yahya Kemale semekten korkmad iin hayran olduunu syleyen Ata, bukez eletirmen iin, yarglarken yanlmaktan korkan insan tanmn yapyor.

EletirmenTenkidinin asl borcu her gzellikten, hi olmazsa birka trl gzelliktenanlamaktr. Bugn bir takm sebeplerle bu eseri beenir, yarn bsbtn baka

sebeplerle u eserden holanr. Gsterdii sebepler birbirinden o kadar ayr,birbirine o kadar zddr ki tenkidi deiti, ak dediine kara, kara dediine akdiyor sanrsnz. Tenkidi deiir, Yunan masalnn sudan atee kadar her eyolabilen Proteusu gibi deiir; nk biribirinden baka olan , biribirine hibenzemeyen eyleri anlamak zorundadr. Hibir eye abuk abuk evetdiyemez. Yeni bir iir yazlm; siz, ben, yani ii incelemeden yarglayabilecekinsanlar, houmuza gidip gitmediine gre gzeldir, yahut irkindir diyebiliriz.

Hi bocalamayz. Tenkidi bocalar; bocalamazsa, uzun uzun dnmezse,yarn o esere gene dnp onun zerine baka bir ey sylemiyorsa tenkidideildir. O da sizin gibi, benim gibi, o iiri bir defa okuyup gemitir. Bir defaokuyup gemezse onda, ilk gnde sezemedii gzellikler de bulur, ilk gnde

gznden kam irkinlikler de grr. Tenkidi yava yava yarglayanadamdr (28).

Ataa gre eletirmen, deerlendirmesinde yanlabilir de, deerlendirmesinideitirebilir de. Zira eletirmen bocalar. Kolayca deil yava yava yarglayan

adamdr. Bunlar benimsenir dorulardr. Ama asl nemlisi Ata iin


13/29


14/29

ATA NTELKLER:dealist Ata:Ata, Ahmet Haimin lmnden sonraki yazsnda bir air (yazar/sanat)iin sahih hayattan sz eder. Bu Platonun maara kuramndaki ideler

dnyas ile yaadmz dnyay, Platon'a gre asl olmayan glge dnyayartrr. Atan szn ettii sahih dnya, yazarn lmnden sonra canlkalabilen yaratc dnyadr, idealletirilmi dnyadr.

Birdenbire lmn mnas kaybolur, o sevdiimiz insan gerek hayattan dahakuvvetli, sanki daha sahih bir hayatla yaamaa balar(39).

Sahih (doru, gerek) dnyann karsna sahih olmayan yani sahte dnyaykoyabiliriz. Bir airin, gerek bir airin, sadece air olarak, sadece iirleri iinkabul edilmi air, lmnden sonra farkl bir yaam srecektir. Yaayanlarnzihninde iirleriyle yaanan dnyadakinden farkl bir air imgesiyleyaayacaktr.

Haim artk edebiyatmzn defterine yazld; bunun iindir ki biz de ok defaonu tandmz, stadmz, dostumuz olduunu unutuyor, adn tarihten iitir

gibi oluyoruz. Fuzulnin Bakinin, Galipin adlar gibi(40).

Artk O lmsz bir insandr(41).

Nurullah Ata, tenden kurtulmu airin, iirleriyle soyutlanarak daha iyianlalabileceini dnyor.

Gelecek yzyln insanlarn kskanyorum: ilerinde iiri sevenler YahyaKemalin eserini tam olarak okuyacak, gzelliklerini, deerini bizden daha iyianlayacaklar; hayranlklar bizimkinden belki hem daha byk, hem de dahaberrak olacak Biraz da acyorum onlara: air Yahya Kemali bilecekler,insan Yahya Kemali bizim konumalarile tandmz insan Yahya Kemalibilmeyecekler. Bizden nce gemi insanlar gzmzde tanrlaveriyor(42).

Bylece insan air ile air air arasnda bir ayrm yaplyor; air, lmnayrclnda deerlendirilmi oluyor. Ne var ki Ata yine de dengeyi kurmadagecikmez. Ona gre ikisi arasnda birbirinden stnlk ilikisinden szedilemez. Her ikisinin de art deerleri vardr. Bu, hem bir dengeleme hem de

bir ayrlmazlatrma olarak grlebilir. Ama yine de gerek olan ilelkletirilen arasndaki ayrmda tersine alan bir deerleme vardr. Gerekolan yapay, yapay olansa gerek olur. Bu, bir bakma Atan gerek olanlalksel olan arasnda netleemediinin gstergesi olarak da okunabilir.

Demokrat Ata:


15/29

Ata, eletrirmenin deiken olmasn, yeni okumalara almakla, gelimekleve ho grl olmakla balantlandrr.Herkesi kendimizle lmek huyundan kurtuluruz.. bizim iin kt olan bir

eyin bakas iin iyi olacan anlarz.. huyumuza daha bir yumuaklkgelir(43).

t AtaHer bilgi sahibi bilgi vericidir. tdr. Ata da deneyimli bir okur yazarolarak zaman zaman tler verir, yol gsterir.

Beenip sevmek iin, her seferinde yeniden anlamak iin hi durmadanokuyacaksnz..(44).

Her dncedeki eksii, yanl arayn, odur asl kurtulu yolu(45).

Bu tler zaman zaman zl sz kimliiyle gelir:Kii dner dolar, gene ilk sevdasna gelirmi(46).

ATA ELETRSNN ELETRS:Atan en yaman eletirmeni Adnan Benktir. Benkin Ata ile ilgili yazlarDergiler Gazeteler; Kk Dergi iinde (1952), Nurullah Ata ve Halk iiri;Kk Dergi (1952), Baylandktan Sonra; Kk Dergi (1953), Tenkit

Dedikleri; (1953). Ve Atan lm zerine yazd Ata (1957) yazsdr.Adnan Benk bu son yazda zellikle Atan dil devrimi abasn ne karr.ne karr ama gizli bir alayla: Gelecek kuaklar, yle sanyorum, Ata dil

Devriminin savunucusu olarak, Trke zerine dnmeyi, Trkeyi bize sevdirmeyi bilen insan, bereketli bir tedirginlikl alayan insan olarakanacaklar (47). Atan eletiri anlayn da beeni eletirisi olarakadlandrr yine ince, gizli bir alayla. (Bilenler bilir Adnan Benkin dilinianlamak iin dikkatli olmaldr. Bazen aka dorudan, keskin acmasz

biimde syler, bazen bu keskinliini gerilere eker. ekerdi). Ve ayni

bakn, eletirisini srdrr: nesnel llerin dnda kaldndan olacak,[Atan] igds, sezgisi alabildiine gelimitir. Adnan Benke gre Ata,19. yzyl aamamtr (48). Hatta Benk, Ata'n, eletirmen olmadn syler(49).

Berna Moran da Eletiri Kuramlar adl kitabnda izlenimci eletiriyianlatrken Nurullah Ataa deinir (50).

Nurullah Ata heyecann ok kimseye alayabilmitir. Fakat eser

hakknda bir ey sylemeyen genel izlenim bildirileri oktur (51).


16/29

saptamasn yapar ve Atan, Bakinin beyti zerinde yapt anlamszlkdeerlendirmesine, bu beyti aklayarak kar kar:

Bki emende hayli perian imi varak

Benzer ki bir ikyeti var rzgrdan

Beyit bize derin bir duyguyu sezdirecek hem de anlamdan yoksun olacak.Eletiri olarak yeterli mi bu yarg? Okura eser hakknda ne sylyor? Hemenhemen hibir ey. Oysa metne bakar da beyitte neler olup bittiini aratrrsak,yle sanyorum ki, Atan szn ettii derin duygunun beyitteki imajla

yakndan ilgili olduunu fark ederiz. Rzgrn dalndan koparp savurduuyaprak yerde perian yatyor ve bu durumdan yaknyor gibi bir hali var.Rzgr ayn zamanda kader anlamna geldii iin diyebiliriz ki yapranrzgr karsndaki yalnz, aresiz ve ikayeti durumu, insann kaderkarsndaki durumunu sembolize etmekte ve bundan tr beyit bir gzmanzaras tasvirini aarak bizde daha derin duygular harekete getirmektedir.

Beyitteki aresizlik, isyan, tevekkl ve hzn duygularn daha iyi dile getirmekiin air imajda tek bir yaprak kullanyor. Yapran tek ve yalnz olmas, kar

gelinmez bir gcn nnde boyun emek zorunluluunu duyuruyor. Benzerki szc de nemli. ikyet, aka, haykrarak yaplmyor, kaderkarsndaki aresizliin biraz tevekkl ile karlandn gsteren sessiz, bellibelirsiz bir isyan (52).

R:ATATA R TPLER:Eski iir:Ata, eski iirden yana olmakla kar olmak arasnda gidip gelir. Bir bakarsnzeski iiri ver, bir bakarsnz yere batrr. Eski iir onu Arafta brakr. Bir oyana bir bu yana savurur, deitirir, kararszlatrr. Bu deiimde Bat ve Doukavramlarnn ve bunlardan yana olmak, grnmek kaygsnn ar bastn,onun dengesini bozduunu dnyorum.

Eski irden yana:iirimizi, eski iirimizi kendimiz de okumal, ocuklarmza da okutmalyz.

Dilimizi gerekten renmenin, tadna erip onunla gzel ekiller kurmakgcn edinmenin baka yolu yoktur(53).

Bu ifadede eski iir, bir gereklilik olarak gsteriliyor. Ancak bu iirin, (Atazaman iin) o gnn okuru iin zor bir iir olduunun alt iziliyor. Zira onagre iyice anlyamadmz birtakm cinaslar, telmihler, mraatlar iledoludur. Ata, bu zorluu normalletirir ve bu zorluun niye almas

gerektiini gerekelendirir:


17/29

Eski airlerimizin, divan airlerimizinkilerde olduu gibi saz airlerimiziniirlerinde de bulunan bu oyunlar ho grmeliyiz (..) Latin airlerinin iirleride o gibi sz oyunlaryla doluymu(54).

Sonra, bu gle divan iirinde kullanlan arapa farsa szcklerinbulunmas ve bunlarn bilinmemesini ekler. Ama bu da almayacak bir eydeildir:

iiri seven bir trk genci szlkleri ap alrsa, birka ay iinde okelimelere alverir(55).

Ve yargsn verir: Divan airlerimizin yazdklar da bizim baba mirasmzdr,onlar hor grmee, yabanc saymaa da hakkmz yoktur(56).

Yargsn verir vermesine ama yine de eski iirden kopmak gerektiini dnrve bunu yle gerekelendirir bu kez: Bu iirler Bizim artk balolmadmz, gnden gne de uzaklatmz bir dnya grnn rnleridirde onun iin. Alaturka musiki gibi. Bundan sonra ne yapsak yaatamayz onu,lmtr, gmlmtr(57).

Bizim bunlar brakmamz, unutmamz gerektir. Bunlara bal kaldka,bunlar okuyup okuyup cotuka asl gitmek istediimiz yolu, Bat lemi yolunututamyacaz, o lemle bizim aramzda bir perde olacak bunlar(58).

Dolaysyla Bat dnyas yolu, Batya ynelme taknts onunla Divan iiriarasna girer. Ve iine girmi kt cin gibi ona eski iiri ktlettirir:

Bo btn o iirler, insan gerekten insan eden, yresine ilgilendiren, bakainsanlar da, dnyay da anlamaa gtren g yok onlarda. Hepsi eskimi, birdaha tazelenmemek zere eskimi. Yalnz dilleri bakmndan deil.

Homerosun, Vergiliusun dilleri; Fuzulinin, Nefinin, dilinden de eskidir.Ama o airlerin grleri yayor, dnceleri tazeliini yitirmemi. Onlar

okurken insan oluna bir yaknlk duyuyoruz, Fuzulinin, Nefinin iirleri iseyle deil, onlarda sadece bir ustalk, bir hner gsterme dilei var(59).

Daha nce sylediklerinin tam tersini syletir. Ve syledikleri farkl bir iir tipigrp vazgeme deildir. Yani kendi gereksinimlerine, kendi iir zevkine dahauygun olan bulmaktan kaynaklanan bir terse dn deildir.

Kendi kendine yeter bir edebiyat deildir bizim divan iirimiz. Bunun iinkapatmalyz onu. Fuzuliyi de, Bakiyi de, Neati ile Nazmi de unutmalyz.

Onlar ocuklarmza belletmemiz gerekli deildir. ocuklarmza gerektenedebiyat sevgisini, gzellik kaygusunu alamak istiyorsak onlara Yunanllarla


18/29

Ltinlerden balyarak Bat leminin iirlerini, eserlerini retelim,benliklerini onlarla yuuralm(60).

Ama akl fikri yine de eski sevgiliye taklr gibi eski iirdedir. Onun deerini

bilememi, onu kavrayamam olma olasln devreye sokar, bir yasaklamadilei ardndan:

Bilmesinler Fuzuli gazellerini. Bir gn gelir, belki kendi kendilerine bulurlaro gazelleri. Bir batl gr ile okurlar onlar, bizim bugn iyice

sezemediimiz gzelliklerini grrler de yeniden diriltiverirler(61).

Yazma tarzndaki itenlik nedeniyle, kendini olduu gibi sunuverir:Byle diyorum da gene uzaklaamyorum. Ne yapaym? Dncelerim baka,duygularm baka benim. Bu ikilik houma gidiyor benim. Bir kalp olmakiyi mi sanki? Kimi dncelerime brakrm da kendimi bir yana, kimiduygularma brakrm da te yana giderim, iki yann da ayr ayr gzelliklerivar, ayr ayr hazlar var, hepsini tatmaa alrm. Bunun iindir ki, istemiyeistemiye ayorum divanlar, istemiye istemiye ap da bayla baylaokuyorum(62).

Yeni iir:Yeni iirin ne olduunu, mahlassz yazlm olsa da airin iirinin niteliindendolay bilinmesi ve iirinde insanl yalnzca kendisinin sezdirebilmesi

ltne balar:

Malmdur benim suhanm mahles istemez diyebilen, bunu hakl olarak syliyebilen adamdr; ama bu: Benim iirimde yalnz ben varm demekdeildir: Benim iirimde btn insanlk vardr, ama bunu ancak ben syler,

sezdirebilirim demektir(63).

lk lt, biem kavramna bal olarak anlayabiliyorum. Ancak ikinci ltanlamak zor. Zira iirimde btn insanlk var demek, kendi bana zor bir i,

ve sonra bunu ancak ben syler, sezdirebilirim, benden baka air yokmegalomanisi deil midir? Biz yeni iiri tek airle mi kutlayacaz?

Ve yeni olan konusunda bir lt daha verir. Bir iirin zamana direnmesi,zamanla eskitilememesi.

Benim bugn yeni sayacam ey, bundan be yz yl, bin yl sonra da yenigzkmelidir (..)Gerek bugn, gerek bundan bin yl sonra yeni gzkecekey ise ancak bir airin, bir sanat adamnn kiilii, kendinden baka kimsede

bulunmyan vasfdr. Yeni air Homeros, yeni yazar Montaigne(64).


19/29

Oysa kendisi Nedimi, Galipi, Fuzuliyi, Bakiyi hem vebilmi hem de onlarasrt evirebilmitir.

Yeni airin balca vasf, eskimemektir. Nedim eskiyemez, Galip eskiyemez.

Villon, Hugo, Rimbaud eskiyemezler, Yahya Kemal eskiyemez(65).

Tpk kendisi gibi Homerosa, Montaignee dudak bkecek insanlar dakabilir. unun ayrdna varlmal iir olgusu farkl, zaman olgusu farkldr.Zaman, iir iin lt olamaz. Zira kalclk ok etmenli bir konudur.

Ve yeni iirle ilgili adlar verir: Mallarm, Fazl Hsn Dalarca. AmaDalarcann niye yeni olduunu syleyebilmekten uzaktr.

Fazl Hsn Dalarca . Bizi t iimizden saran esiz szler sylyor.l adl bir iiri var, okuyup okuyup doyamyorum(66).

Ata, elbette yazlaryla okuru iire ynlendirme ilevini yerine getirir.Yalnzca beenisini bildirerek iirin reklamn yapar. O, iirin bir niteliini,niye beendiini sylemez, syleyemez.

Yeni airler konusunda syledii u ifade de ok iddialdr:Bilmez yeni air yeniliini, yazdklarn herkesin kolayca anlyabileceini

sanr. Ne yapmak istediini, ne yaptn kendisi aka bilir de onun iin

Yeni bir hakikat bulan adamlar gibi; onlar da o hakikati yle kavramlardrki.. herkesin de hemen grp inanacaklarn umarlar(67).

Genelde ne airler, ne de sanatlar (her) yaptklarn aka bilmeyebilirler.Aka bilmek, yaplan eyin kuramn da ok iyi bilmek demektir. rneinKandinsky, Klee kendi sanatlar zerine kitaplar yazmlardr. Kimi airler

poetikalarn dz yaz olarak ya da iir olarak yazmlardr. Acaba syledikleriyaptklarn tam olarak aklayabilmi midir? Yeni olsun eski olsun airi desanats da yaptn elbette bilir ama tpk konutuu dilin dilbilgisini

aklayamayan insanlar gibi bilir genelde. Bu bilgi ikin bilgidir, ak bilgideil.

Bat tutkusu Ataa gelmiin keyfi iin gemie svdrtebilmitir.Dorusunu isterseniz, Trk iiri yzyllarca yalnz szleri birbiri arkasnadizmee alm, gerekten bir ey sylememitir; ancak bugn, bu genlerlebir eyler sylyor, bizim t iimizi aydnlatyor bunlar anlamadklarn

syliyenler anlamak nedir, onu bilmiyorlar demektir. Eskileri kmsemeekalkmyorum, onlarn da byklklerini bilirim; ancak onlarn en gzel

szlerinde bile, bugnlerde ekemeyeceimiz bir yalnlk, bir yavanlkvardr(68).


20/29

Kmsemeye kalkmyorum, diyor ama divan airlerinin, szleri yalnzca birbiri arkasna dizmeye altklarn syleyebiliyor. Dorusu bu, hibirkendini kabul ettirmi air iin sylenemez, air adna ok byk bir hakszlk,

eletiri adna talihsiz bir deerlendirmedir. Nurullah Ata, eski iirideerlendirirken dil konusunda yanlyor, yeni iiri anlatrken kullandinsanlk ltnde yanlyor. Yeni air olarak sunduu Homerosu hangi dildenanladn ve keyif aldn sormak gerek. nsanlk konusuna gelince, Homerosnasl belirli bir dnemin kltrn yanstyorsa, bizim eski iirimiz de belli birdnemin kltrn yanstyor. Her kltr kendi koullarnda geerlidir. Bunoktada insan ruhsalyla, davranlaryla ilgili belirleyici niteliklerin verilmesiiletilecek olursa, u sorulabilir: eski iirimiz, insan ruhsalndan, davranndanarndrlm bir iir midir? Ve unutmamak gerek iir kipleri kendi bakalarn, kendi anlatm biimlerini varederler. Nurullah; Ata poetik, politik vekltrel baklarn sapaklarnda arm. Kendini poetik farkllklar arasnda

bir seim yapma zorunluluunda hissetmi.

Halk iiri:Ata eski iirde olduu gibi halk iiri konusunda da gelip gider.

Saz airlerinin iirlerini okumalyz, ama divan iirini de brakamayz. Bizedilimizi asl onlar retecek, tadna asl onlar erdirecektir. Fuzulinin

gazellerini okurken, Bakinin gazellerini okurken o Arapa, farsa szlerin

altnda Trkenin tatl sesini duymuyor musunuz? Suu onlarda deilkendinizde arayn. Karaca Olana baylrm, ama Nedimi, Galipi okurken dekelimeleri her zaman anlamasam dahi, gene benim dilim olduunu seziyorum,

gene kendi dilimi duyduum iin yreim arpyor. Divan airlerimizin Arapadan, Farsadan aldklar szler, onlarn dillerini Trke olmaktankarmamtr. O szler, birer yabancdr; ama salnp gezdikleri bahenintopra buram buram Trke kokar, Trk kokar(69).

Bu olumlu yaklam srmez onda.

Krolunun, Karacaolann diye anlan birka koma, semai vardr ki engzel gazellerimizin yanna konabilir. Ama onlar azdr(70).

Ve z bakmndan Halk iiriyle Divan iirini ayniletiriverir:

Bizim halk airlerimizle divan airlerimiz arasnda, eserlerinin zbakmndan dorusu byk bir fark yoktur(71).

Elbette burada iirde zn ne olduunu sormak gerekir. Ataa kalrsa, halkairlerimiz de divan airlerimiz de bilisizdir, yaradln srlarn


21/29

sezdirebilmi, okuyanlarda dnyay, tabiat kavratacak dnceler uyandrmkimselerdeildirler. Ve Ata bu yaklamyla (kendini) aalamann iineyuvarlanverir:

yle [bizim eski toplumumuz, dncenin nne trl engeller diken,herkesin bir tek inana bal olmasn buyuran] toplumlarda tamamiyle Apollonun yolunda, gemii bilip gelecei haber verecek bir sanatolamaz(72).

Dorusu bu modernleme yolunda toplumun gemiiyle, imdisiyle balarnkoparmaya alan bir deiim, yenileme anlaynn etkisidir.

zgr Kouklu iir:Ata, amzn sanatnn bireycilik sanat olduunu sylyor. Oysa bireyinsanat olarak ne kmas yeni bir olay deildir. Rnesans sanatndan bu yanagrlmektedir. Ata her zgr iirin yeni iir olmadn belirtir. O, zgrkouu reddetmez ama zgr kouk karsnda duyduu garipsemeyi de dilegetirir.

zgr kouun erdemlerini yadsmyorum, (..) Gene de yadrgamaktanbsbtn kurtulamyoruz(73).

Dile dkn Atan zgr kouun erdemlerinden sz etmesi yadrgatc.

zgr kouu yadrgamaktan kurtulamamas ise hl aruz ve/ya ll iirinetkisinde olduunu gsterir.

zgr kouun gizlerini airin ancak kendisi biliyor, biz bir trlkavryamyoruz; onun iin airin dediklerini dinlerken kendimizi ylebrakamyoruz(74).

Ama yine de zgr kouu savunmaya geer: zgr kouk ezberlenmezmi,deil mi? Ya Kuran ezberliyenlere ne diyorsunuz? Kuran zgr koukla

yazlm deil midir? Ya Davudun Mezmurlar?..(75).

iirdeki vezinli oluun zgr oluun bir gereksinimden kaynaklandn belirtir:Franszlarn surraliste dedikleri airlere bakn: dmana kar korken

yazdklar iirler herkesce anlalsn istediler, o zaman ll, yahut lyeyakn iirler yazdlar. Demek ki teki salt kendileri iin yazdklar bireyci bir iirdi.. amz iyice anlayamadnz iin zgr kouu eski dncelerlertmee kalkyorsunuz(76).

Kulak iin iir karsnda akl iin iir:


22/29

Kulak iin iir deyince aklmza gz iin iir /kulak iin iir ayrm gelmektence. Bu ayrm aslnda teden beri iir resim arasnda kurulan iliki ve/ya

benzetmeden, ut pictura poesis ilkesinden kaynakland sylenebilir. AncakNurullah Atata kulak iin iir ulam, yksek sesle okunan iir (77) demektir.

Ve bu iir akl iin iir ulamyla kartlar. Bakaca sylersek duygularaseslenen iir karsnda zihinsele seslenen iir. ada iirin zihne hitabettiini,bu yzden de yksek sesle okunmadn, ama yine de kendine zg bir mziiolduunu ileri srer:Bugnn bir iiri var kulak iin yazlmyor, akl iin yazlyor(78).

Sessizce okuyasnz diye yazlan iir, herkesin iinde yksek sesle okunur mu?iire bir tel daha katldn gremiyorsunuz bir trl(79).

Var bir musikisi o telin, ama bir fsldama, bir mrldanma musikisi. Yalnzkaldnz zaman slkla kendi kendinize syliyeceiniz bir trk Ne yapalm?

Bu an kiisi, kalabalklar kiisi deil, yalnzlklar kiisidir(80).

z iir [ar iir, saf iir]:Ata, Henri Bremondun szn ettii z (ar) iiri, Ahmet Haim iletandmz, ama aslnda eski iirimizin ar iir olduunu ileri srer. Tanm danceden yaplmtr: ll ta dize ve anlam.

Haimi tanmasaydk z iiri kimseden renemiyecektik demiyorum; onurenmek iin Bremondu okumaa da ihtiyacmz yoktu, iir geleneimizeanlayla bakmak yeterdi: bizim eski iirimiz z iirin t kendisidir(81).

Adn kitaplarn bile unuttuu bir airimizin: Msra- berceste-i mevzn birmna iki msra. Bremondun btn sylediklerini toplayvermitir(82).

Ta dizelerin arlk bakmndan, tm gereksiz yklerinden arnm bir szolmas bakmndan, gerekten en u noktay temsil ettikleri dorudur.

ATA'IN (POETK) DEERLENDRMELER, LKELER:iir ara deil amatr:ada iirin, ara olmaktan ama olmaya yneldiini ileri srer:iire, sanata bir vasta diye deil, bir gaye diye inanan adamn ne olduunuanlatt(83).

Ona gre yeni iirin de nceki iirin de ortak ynleri vardr:Biraz daha incelemee, biraz daha derinlemee aln. Ne denli yeni olursa

olsun, her sanat eserinde bizim tedenberi alk olduumuz bir ey vardr; hideilse bir sanat eseri olmas.. (84).


23/29

Elbette sanat olarak, edebiyat olarak, iir olarak grlebilen eyler kendiaralarnda var olan ortak niteliklerle bir kme oluturabildikleri iin ayni adlaanlrlar. Bu kendiliinden byledir.

Ata; Haimin iirini ada bulur ama dilinin yabanc olduunu ileri srer.Ve yabancln kaynann, kulland szckler olmadn syler amaaklamaz:Bunun iindir ki onu anlamyanlara in olamadm gibi onda kalmolanlarla, onun sesindeki yabancl duymayanlarla da uzlaamyorum (unuda syliyeyim ki o yabanclk Arapa, farsa kelimelerden gelmiyor; bugnbildiimiz her gn kullandmz Trke kelimelerle yazlan bir dil var kionun da sesi bizim deil, bize tamamile yabanc. Ama bu, bsbtn baka birmeseledir)(85).

Bu konuda verdii rnei aklarken de sadece bu dili doal bulmadn, budilin kendisine yapay grndn belirtir. Bu dilin niye yapay olduunuanlatmaya yanamad gibi yabancl duymayanlarla da uzlaamaz.Demek ki o aklamaz. Bizim de kendisi gibi duyumsamamz, sezmemizi

bekler. Onun ii iire armak ve de sezdirmektir.

Sana yalnz bir ince taze kadn,

Bana yalnzca eski bir budalaDiyen bugnk beer,Bu sefil itiha, bu kirli nazar,

Bulamaz sende, bende bir mna,Ne bu akamda bir gam-i Nermin,Ne de durgun denizde bir muberLerze-i istitar istina..

Bu dil elbette tabii deildir, yapmadr; ancak Haimin duygu, dnceleminin bir parasdr, onun kendiliinden doan bir kalbdr. Yapmadr,ama Hmitin dili, Fikretin dili gibi yaptrma deildir(86).Ahmet Haimin dilinin sunilii, yapmal, nasl syleyeyim? Tabiidir(87).

Ahmet Haimin dili, kendi leminde tabii olmakla beraber, bizimedebiyatmzla kaynaamam, yabanc olmaktan kurtulamamtr(88).

Bylece iirin dili konusunda ulam belirlemi olur: doal, yapay ama doal

ve yapay.


24/29

Anlam ve kendinde varlk olarak iir:Ata iin szckler anlamlarndan ayr bir varlktr:

Kelimelerin mnalarndan ayr bir varlklar olduunu, onlar geliigzel ..

kullanmann doru olmayacan anlarz. Kelimelerle gzel ekiller kurmakgcnn edinilmesi bunu bilmekle balar(89).

Szckler anlamlarndan ayr varlklar var mdr gerekten? Bir eyin varlkolarak var olmas ve nitelikleriyle, ilevleriyle var olmas arasnda bir ayrm varmdr? Nitelikten balarsak, bir varln z nitelikleri ile geici nitelikleri,ilevleri ve deerleri arasnda bir ayrm yapmak gerekir.

Bize sanat yapt olarak sunulana farkl bakarz:Ata iin, bir yaptn sanat olduu sav, sanat alannda var olmasyla, sanatolarak sunulmasyla balar.

Sanat eserleriyle karlamaa alz, onlarn nndeki durumumuzun neolmas gerektiini biliyoruz. Benim anlamadm iirlerden biri bana neolduu bilinmez bir ey, mesela bir deli samas diye gsterilirse, anlamadmiin ben de omuzlarm silkip geebilirim(90).

Ata, bir eyin sanat yapt ya da iir olarak sunulmasnn, kendisini ilkkoullayan ey olduunu ve kendi konumunu bu sunuma gre ayarladn

belirtiyor. Dolaysyla kendi deerlendirmesini arka plana atm oluyor.Dorusu yine de onunla u noktada bulutuumu sylemeliyim her sanat/iirsav, en azndan sanatn, iirin kapsn alyor, zorluyor demektir. Bu konuda,

bize bir eyin sanat yapt ya da iir olarak sunulmu olmas ile onun yle kabuledilmesi arasnda nemli, hatta kaln bir izgi vardr. Bu in Seddi gibi birduvar deildir. Grnmez, saydam bir erit olduu iin de gren gz ister.Yaps gerei bu izgi greli olduu iin sanmalara aktr. Ancak unun da altizilmeli: bu izgi konusunda kuramsal ya da kabule/redde dayal aklamalarolabilir ama kimse yetke konumunda deildir.

iiri okumak, btn grmektir:Severek okuyanlar arasnda dahi bir iiri ancak msra msra anlaypbtnn kavramyanlar bulunduunu biliyorum.. o paralar birletirmee,

zihinlerinde btn grmee uramyorlar)(91).

iiri okumak, yalnzca btn grmek midir? Ka tr btn vardr? iiryazmak kadar iir okumak da iire a prl prl bir beyin, frl frl gzler ister.

iirin iki kalp biimi vardr: i kalp d kalp:


25/29

Vezin kafiye d kalplardr. Bir d kalp olduu gibi bir de i kalp vardr. ..ortak vasflar i kalptr(92).Yaamak hazz bugnk iirin i kalbdr(93).

iirin yalnzca biim ve anlam btn olarak grlmesi iirin her ynyle elealnmasn engeller. iir, ne biimdir ne de anlam. 1966 ylnda iir DilininYaps adl almann yazar Jean Cohen de iirin neliini ses ve anlamdzlemlerinde aramtr. Oysa sanat, yazn ve iirin nelii; bu alanlardakireticilerin, yaptlarnda gerekletirmi olduklar sanatsal edimlerdearanmaldr. Burada sanat, yazn ve iiri sanat ortak paydasnda

buluturuyorum. Ve bu sanatsal edimi, edim kavramyla balantsn ve bugne kadar anlama yklenen anlamdan farklln gstermek iin aynizamanda edimsel anlam olarak da adlandryorum.

Her iiri anlamak kolay deildir:Ataa gre iir, yalnzca dorudan anlamak deildir. Szckleri paralamak,szckler arasndaki balar kurmak, benzerlikleri bulmak da gerekir.

Biz bugn iiri dorudan doruya anlamak istiyoruz, iirin sesini dinliyoruz,o ses bize mnay sezdirsin diyoruz. Kelimeleri paralamak, aralarndaki gizlibalar, benzerlikleri aramak aklmza gelmiyor(94).

Aslnda Halk iiri dnda, Garip iiri dnda ou iiri anlamak kolay

deildir. Her iir kendi diline allmasn, kendi dilinin renilmesini ister.iir, bene dokunmal:Ata iin air, iiriyle okuru anlatmal. Okur, iirde kendini bulmal. Byle

bakldnda air, insan genelinin duygularn kendi duygularnda anlatabilmeli.Ortak duygulara dokunabilmeli. Ancak burada szn ettiim ortak duygular;

bir konu, bir olay zerinde duygu birlii deil. Bir insann yaad duygularn,her insanda var olmasdr. Bu ynyle ben ve sen, ortak zellikleriyle aynikme iinde yer alr. Atan kar kt; airin, kendisinin dier insanlardan

farkl yanlarn, kendi sradan kiisel sorunlarn anlatma biimidir.

air, sanat adam bana hi benzemiyorsa, yalnz kendini syleyip de benisylemiyorsa ondan bana ne?(95).

Sanat adamnn kiilii herkesten baka olmasnda deil, herkesle birolmasndadr. Yalnz kendisinde bulunan bir eyi syler, ama onu sylemeklebtn insanlar syler. Yalnz kendine vergi olan bir syleyi vardr ki ondaher insan, kk byk her insan kendini bulabilir(96).

Sanat oluturmak ya da anlamak iin itenlik yetmez:


26/29

Ata iin iki tip sanat vardr: dndren sanat ve dlere daldran sanat. Veona gre ilki yce sanattr, ikincisi ise aa dzeyde bir sanat.Bizi dnmee gtrmeyip hulyalara daldran sanat geicidir, aa bir

sanattr(97).

Kendisinin aa olarak niteledii sanatta kimilerinin samimilik bulmasnakar kar. Ve itenliin uzun almalarla edinilen bir meziyet olmadnsyler:

Samimilik dediler mi, her eye yeter sanyorlar. Dnyorlar ki samimilik,sanatta samimilik ancak uzun uzun almalarla erilen bir meziyettir(98).

Sanatta samimilikten sz ettiine gre itenlik kavramn sorgulayalm, nedemek istediini anlamak iin. tenlik, znel bir davran biimidir.Edimseldir. Bir davrann, bir tutumun, syleme ediminin niteliidir. ElbetteAtan burada dedii ruhsal bir davran biimi deil. ten olmayan kiiiinden geldii gibi davranmayan, kendini aka brak(a)mayan, kendini kasan,gibi davranan kiidir. Demek ki sanatta itenlik, hesapl kitapl davranmama,kendini o anki doal aka brakma, bir takm dzenlemeler, planlar yapmamademektir. Tam da bu noktada itenlikle izlenimcilik arasnda sk bir bakurmaya geliyoruz. zlenimcilerin k noktas itenliktir. Byle oluncaAtan salt itenlikle yetinmediinin, yani hemen annda, kendini aka

brakan biri olmadnn altn izeriz. Onun izlenimciliinde itenlik yan srauzun almalara, sanata, edebiyata gnlden bal okumalara gereksinimvardr.

Semek yarglamaktr:Semek demek yarglamak demektir(99).

Genel anlamda evet. Ama semek deerlendirmeyi, yargy ikin olsa dasemek yarglamak deildir. Semek edilgindir. Yarglamak ise etkin. Ya da

semek zellikle edebiyat sanat alannda seilmeyenleri dta brakmaktr, amabir aklama olmad iin, bakaca yarg olarak ifadeye dnmedii iin gizlibir yargdr demek, daha doru olabilir.

Yaadmz gnlerin ocuklaryz:Ata da Kandinsky gibi kiinin yaad dnem ile retilen sanat, iir ve yaznarasnda ok sk bir iliki kurar. Kandinsky iin, her sanat dnemi biriciktir.Bu, ayni zamanda sanat yaptnn biricikliine gtrr bizi. Bu bak, sanata veyazna lkc (idealist) bakn sonucudur.


27/29

Kandinski: Her sanat eseri zamannn ocuu ve daha ok duygularmznanasdr. Her medeniyet a, kendine has bir sanat yaratr ve bu sanat hibir

zaman ayni olarak, deimeden, yeniden domaz(100).

Ata: Yaadmz gnlerin ocuklaryz (101).Genlerin getirdikleri yenilik de hep gnden alnmtr(102).

Notlar:(1) Nurullah Ata; Diyelim, Sz Arasnda; Varlk Yaynevi; stanbul; 1970iinde; iir zerine; s: 94)(2) Ayni yazar; Ayni kitap; s: 93)(3) Ayni yazar; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; Varlk Yaynlar;stanbul; 1967 iinde; Yahya Kemal; s: 180 ) ).(4) Ayni yazar; ak. iinde;Genler iin; s: 227)(5) Nurullah Ata; Szden Sze, Ararken; Varlk yaynlar; stanbul; 1968iinde: Mallarm iin; s: 53)(6) Ay; ak. iinde; s: 53)(7) Ayni yazar; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri iinde: Yahya Kemal; s:178-9)(8) Ayni yazar; Szden Sze, Ararken iinde; Yeni iir; s: 16)(9) Ayni yazar; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri iinde; Yahya Kemal; s:178)(10) Ayni yazar; Szden Sze, Ararken iinde: Yeni iir; s: 17)

(11) Ay; ak; Yeni iir; s: 18)(12) Ay; ak; Anlamamak; s: 226)(13) J.-C. Carloni ve Jean C. Filloux; Eletiri Kuramlar; ev: Tahsin Ycel;Geliim Yaynlar; stanbul; 1975; s: 64-65)(14) Ayni yazarlar; ayni kitap; s: 64)(15) Ayni yazarlar; ayni kitap; s: 65)(16) Ayni yazarlar; ayni kitap; s: 62).(17) Ayni yazarlar; ayni kitap; s: 61)(18) Ayni yazar Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri (NA.GG-KD; Yahya

Kemal; s: 176)(19) Ayni yazar; ak iinde: Yahya Kemal; s: 177)(20) Ayni yazar; Szden Sze, Ararken iinde: Mallarm iinde; s: 51)(21) Ayni yazar; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; Tenkid gene Tenkid; s:217)(22) Ayni yazar; Szden Sze, Ararken; Eletirmeci; s: 87-88)(23) Ay; Szden Sze; (s: 87)(24) Ay; Ak; Mallarm iin; (s: 51)(25) Ayni yazar; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; Yahya Kemal; s: 179)

(26) Ayni yazar; ak; Yahya Kemal; s: 179)(27) Ayni yazar; ak; Tenkid gene Tenkid; s: 220)


28/29

(28) Ayni yazar; ak; Tenkid gene Tenkid; s: 218-9)(29) Ay; Szden Sze, Ararken; Eletirmeci; s: 87)(30) Ayni yazar; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; Tenkid gene Tenkid; s:215)

(31) Ay; ak; Tenkid gene Tenkid; s: 215)(32) Ay; ak; Tenkid gene Tenkid; (s: 215)(33) Ay; Ak; Tenkid gene Tenkid; s: 218)(34) Ay; Ak; Tenkidi Aranyor; s: 209)(35) Ay; Ak; Tenkidi Aranyor; s: 211)(36) Ay; Ak; Tenkidi Aranyor;s: 212)(37) Ay; Ak; Tenkidi Aranyor; s: 210).(38) Ay; Ak; Tenkidi Aranyor; (s: 211)(39) Ay; Ak; Ahmet Haim; s: 154)(40) Ay; Ak; Ahmet Haim; s: 156)(41) Ay; Ak; Yahya Kemal; s: 178)(42) Ay; Ak; Yahya Kemal; s: 175-6)(43) Ay; Ak; iirimiz zerine; s: 261)(44) Ay; Ak; iirimiz zerine; s: 264)(45) Ay; Szden Sze, Ararken; Yeni iir; s: 10)(46) Ay; Ak; Yeni iir; s: 11)(47) Adnan Benk; Eletiri Yazlar; Doan Kitap; stanbul; 2000; s: 525)(48) Ay; Ak; s: 524),(49) Ay; Ak; s: 445)

(50) Berna Moran; Edebiyat Kuramlar ve Eletiri; stanbul niversitesiEdebiyat Fakltesi Yaynlar; stanbul; 1972).(51) Ay; Ak; s: 153)(52) Ay; Ak; 154)(53) Nurullah Ata; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; iirimiz zerine; s:257)(54) Ayni yazar; ak; iirimiz zerine; s: 261)(55) Ayni yazar; ak;; iirimiz zerine; s: 259)(56) Ayni yazar; ak;; iirimiz zerine; s: 258)

(57) Ay; Szden Sze, Ararken (NA.SS-A; Fuzuliyi Okurken; s: 124)(58) Ay; Ak; Fuzuliyi Okurken; s: 125)(59) Ay; Ak; Fuzuliyi Okurken; s: 126)(60) Ay; Ak; Fuzuliyi Okurken; s: 126)(61) Ay; Ak; Fuzuliyi Okurken; s: 126)(62) Ay; Ak; Fuzuliyi Okurken; s: 126-7)(63) Ay; Ak;; Yeni iir; s: 25-6)(64) Ay; Ak; Yeni iir; s: 25)(65) Ay; Ak; Yeni iir; s: 24)

(66) Ay; Ak;; Genler iin; s. 225)(67) Ay; Ak;; Mallarm iin; s: 54)


29/29

(68) Ay; Ak; Genler iin; s: 226)(69) Ayni yazar; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; iirimiz zerine; s: 259)(70) Ay; Ak;; iirimiz zerine; s: 258)(71) Ay; Szden Sze, Ararken; Apollon ile Marsyas; s: 67)

(72) Ay; Ak; Apollon ile Marsyas; s: 67).(73) Ay; Ak;; Yeni iir; s: 9)(74) Ay; Ak; Yeni iir; s: 9)(75) Ay; Ak; Yeni iir; s:13)(76) Ay; Ak; Yeni iir; s: 15)(77) Ay; Ak; Yeni iir; (s: 14)(78) Ay; Ak; Yeni iir; s: 14)(79) Ay; Ak; Yeni iir; s: 14)(80) Ay; Ak; Yeni iir; s: 14)(81) Ay; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; Ahmet Haim; s: 158)(82) Ay; Ak; Ahmet Haim; s: 158)(83) Ay; Ak; Ahmet Haim; s: 158)(84) Ay; Szden Sze, Ararken; Yeni iir; (s: 17)(85) Ayni yazar; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; Ahmet Haim; s: 160)(86) Ay; Ak; Ahmet Haim; s: 159)(87) Ay; Ak; Ahmet Haim; s: 159)(88) Ay; Ahmet Haim; 159)(89) Ay; Ak; iirimiz zerine; s: 261)(90) Ay; Szden Sze, Ararken; Yeni iir; s: 17)

(91) Ay; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; Ahmet Haim; s: 155)(92) Ay; Szden Sze, Ararken; Yeni iir; s: 24)(93) Ay; Ak; Yeni iir; s: 24)(94) Ayni yazar; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; iirimiz zerine; s: 260)(95) Ay; Szden Sze, Ararken; Yeni iir; s: 25)(96) Ay;Ak; Yeni iir; s: 25-6)(?)(97) Ay; Ak; Apollon ile Marsyas; s: 66)(98) Ay; Ak; Apollon ile Marsyas; s: 66)(99) Ayni yazar; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; Genler iin; s: 224)

(100) Kandinsky; Sanatta Manevilik zerine; ev: Ahmet Necati Bigal; zmir;1981 s: 19)(101) Ay;Gnlerin Getirdii-Karalama Defteri; Genler iin; s: 223)(102) Nurullah Ata; Gnlerin Getirdii, Karalama Defteri; Genler iin; (s:223)

Documents

Nurullah Ataç'ta dil, anlam, eleştiri ve şiir