7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

1/619

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

2/619

TAHR NEJAT GENCAN

DLBLGlS

Gzden Geiri lmi

4. Bask

T R K D L K U R U M U Y A Y I N L A R I

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

3/619

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

4/619

TRK DL KURUMU YAYINLARI: 418

A N K A R A N V E R S T E S B A S I M E V . A N K A R A - 1 9 7 9

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

5/619

TAHR NEJAT GENCAN

BLGS

Gzden Geir i lmi

IV. Bask

T R K D L K U R U M U Y A Y I N L A R I

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

6/619

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

7/619

N S Z

Bugne dein, Trk dilinin kurallarn derleyip yazanlar, u sanlar altnda kalmlard:

1) Grler, araylar, blmlemeler, an latlar ve ana dnceler Arap

dilinin etkisiyle olumutur:2) 1908den sonra Hseyin Cahitle de Fransz etkisi ba gstermitir;

3) Batl Trkeciler de kendi dillerinin etkilerinden kurtulamamlar

dr...

Dilbilgisi yazmay tasarladmdan beri u ilkeye balandm:

Trk dilbilgisini - hi bir etkiye kaplmadan - Trkenin z benliindenkarmak.

Bunun gerekleebilmesi iin en doru yol, tarama ve derleme olmalyd.Trkeyi yanlsz yazarlarn yaptlar taranacak; gzel konuanlardan, tmceler, szckler derlenecek; bunlar eitlerine, g r e v l e r i n e , anlamlarna gresralanp trleri bakmndan blklere ayrldktan sonra ilenecek ve kendiliinden beliren yarglar kurallaacak.

Bu ntasar klavuzum oldu. Kaynaklardan balayarak birok yazarn,ozann yaptlarn taradm; dinlediklerimden, iittiklerimden szler derledim,lk rn, ortaokul dilbilgileri oldu. Bu adm, dndklerimin gerekleebilecei umudunu vermiti. kinci adm, lise rencileri iin yazlan dilbilgile-

ridir. Her basksnda olgunlamasna allan bu betikler birer basamakoldu.

imdi yeni bir basamaa adm atmak, yeni bir dzeye ulamak abasm-daym. lke deimemitir:

Trk dilinden dilbilgisini karmak.

lke bu olmakla birlikte yabanc dillerin nasl ilendiini incelemektende geri kalamazdm. Bunlarn iinde tutumu, yntemi bakmlarndan en ok

beendiim Grammaire Larousse du XX e Siecle oldu. Bu beeniyi:

V

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

8/619

a) Dilbilgisi ve dilbilim alanlarndaki yeni grleri gzden karmamakla birlikte klasik giditen ayrlmamas;

b) Konu btnln zedelemeden ince ayrntlara gitmesi ve bunlarbirbirlerine baktma yoluyla balamas;

c) Szdizimii nlere almas... gibi deerli ynler dourmutur.Szdiziminin ne alnmas yadrganabilir. Eskiden beri sz blkleri,

treme ve bilemeler, daha da ileri gidilerek kullan zellikleri gsterildiktensonra szdzimi konusu ele alnrd. Bu grenein yersizlii apaktr: Szcklerin blklere ayrlnda en amaz l, kullantr. Bir szck, kullanld yere gre, ad, sfat, belirte, ilge, eylem, eylemsi... olabilir. Anlamzelliinin trl etkilerle sk sk deitii en ok grlen olaylardandr. Budeiiklikleri onlara tmce iindeki yerleri grevleri, sylenileri... kazandrmaktadr. Buna gre, tmce iinde olmadan hi bir szcn bl iin,anlam zellii iin kesin bir yargya varlamaz. Bu kanya balannca szdiziminin ne alnmas zorunluluu kendiliinden ortaya kar.

Bu gidi, bu tutum yznden Batl bir gramerin d yntemlerinebenziyor, diye b ir dilbilgisinin yabanc etkiler altna girdiini dnmek,sylemek lsz, yersiz bir sulama, bir su atma o lur; nk d yntemdiye bu anlanlar hi kimseye, hi bir bilgine, hi bir yazara zg bir tutumdeildir; bilim yolunun geleneidir.

Bu aklamalarn zeti udur:

Bu betikte hibir yabanc etki yoktur. Her kural, Trkemizin kendiyapsndan, z benliinden domutur.

Bu betik, bugnn dil sorunlarn kapsamak; renci, yazar, okur gibikltrl kiilerin dil konusunda karlaacaklar glkleri zmlemek;dzgn, yanlsz konuup yazmay salamak; Trkenin daha zengin, dahaolgun, z bir dil olmas iin srp giden abalar desteklemek; ileri gidiyollarn aydnlatmak amalaryla yazlmtr.

Tutulan yolun zelliklerinden biri de udur:

Her dil konusu, her konunun ayrntlar ele alnrken eitli, bol rneklerok kez, ne alnmtr; yarglar, kurallar bu eitli rneklerden karlmtr. Her kuraln kendiliinden ktn sylemek daha yerinde olur.

rnek bolluu, bu amac salamak iindir. Sralanan rnekler, dilbilgisikurallarnn kayna olduu gibi, bunlardan pek ou gke yaznmzn enseme verileridir. Dnceleri, duygular, imgeleri besleyecek nitelikte; aydn

belleklerde yer tu tacak deerdedir.

Son gerek ve kesin yargy okuyuculara, yararlanacaklara brakmak

daha doru yoldur. T.N.G.

VI

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

9/619

N D E K L E R

NSZ (s. V).

I. BLM

GR (s. 1)

DL ve YAZI (s. 1): Dil , ses dilinin douu 2, ilk szckler 3, dillerinanayurtlar 4, dilbilgisi 5.

TRKENN YAPISI ve DNYA DLLER ARASINDAK YER(s, 11): Dil yaps 6, Trkemizin yapl ilkeleri 7.

YAZI (s. 14): Konumann saptanmas 8, alfabelerin douu 9, Kk-trk alfabesi 10, Uygur alfabesi 11, Trklerin kulland baka yazlar 12,Arap alfabesi 13, Latin temelinden alman Trk abecesi 14.

DLLERN ETLENMELER (s. 19): ive 15, Konuma dili, yazdili 16, az 17, diyelek 18, tarih boyunca diyelekleri 19, Ana Trke, EskiTrke, Kktrke, Uygurca 2 0 , Kuzey-Dou lehesi 21, Kuzey lehesi =K p a k a 2 2 , Hakaniye-aatayca - zbeke 23, Bat lehesi - Ouzca 24,Azer lehesi 25, Anadolu lehesi 26, bugnn Trkesi 27, Trkemizinkayna 28, soyda diller 29.

TRKEN N TARHES ve ZEN GNL (s. 26): Dillerde zenginlik 30, Trkenin tarihesi zenginlii 31, kural amazh 32.

II. BLM

SESBLGS (s. 32)

Sesler ve seslenmeler 33, ses yolu, konuma aygt 34, seslerin biimleri35, seslerin trleri 36, 37, Trk abecesi 38, hece 39, ulama 40, kaynama,dme, anma, reme 41.

NL UYUMU (s. 44): nllerin blmlenmesi 42, byk nluyumu 43, kk nl uyumu 44, ksa ve uzun nller 45, n l uyumlarnn

etkileri 46.

VII

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

10/619

NSZLER (s. 48): Boumlanma ve kak 48, nszlerin blmleri49, nszlerle ilgili yazm kurallar 50, sreksiz sert harfler 51, iki kaklharfler 52, harflerle ilgili zellikler 53.

SZCK KKLER ve EKLER (s. 56): Szck 54, kk szckler55, ortak kkler 56, ekler 57, eklerin trleri 58, yapm ekleri 59, kk, gvde60, ekim ekleri 61, eklerle ilgili bir zellik 62.

VURGU (s. 63): Vurgu trleri 64, szck vurgusu 65, tmleme vurgusu66, bileik szcklerde vurgu 67, tmce vurgusu 68, dize vurgusu 69, uyumvurgusu 70, nlem vurgusu 71, berkitme vurgusu 72.

TON (s. 71): Sesin anlatm gc 74, syleyi 75.

III. BLM

SZDZM (s. 75)Dilbilgisinde blmler 76, ses ve sz bilgisi 77, biim bilgisi 78, szdizmi

79, tmce 80, tmcenin temel eleri 81, tmcede szck says 82.

T MCE NN ELER (s. 79): Yklem 84, yklemleri tmleyenler85, eylem tmcesi, ad tmcesi 86, tmceler anlamlarna gre e ayrlr87, sorulu olumsuz tmce 88, soru ve yant 89, nlem tmcesi 90, zne 91,zne ile yklemin uygunluu 92, 93, 94, nesne (dz tmle) 95, tmleler 96,dolayl tmleler 97, ilge tmleleri 98, belirte tmleleri 99, tmleler

nelerden olur 100, bir yklem eitli birka tmle alr 101, tmcelerdeelerin saylar 102, tmcelerin yklem oluu 103, tmcede szcklerin dzeni 104, kltr dili 105, dizililerine gre tmceler 106, kurall tmce 107,eit eler 108, devrik tmce 109, 110, 111, kouklarda tmce 112, devriktmcenin anlatm deeri 113, tmcenin zmlenmesi 114,

YAPILARINA GRE TMCELER (s. 121): Yaln tmce 116, bamsz nerme 117, sra nermeler 118, bal nermeler 119, bal nermelerin eylemlerinde ekim 120.

BLEK TMCELER (s. 128): nerme 122, 123, temel nerme 124,yan nerme 125, giriik tmce 126, aranerme, arasz 127.

YAN N ERMELERN GREVLER (s. 134): Adeylemlerle kurulannermeler 128, ortalarla kurulan nermeler 129, belirtme ortalarylakurulan nermeler 130, balama ulacyla kurulan nermeler 131, durumulalaryla kurulan nermeler 132, artl ulala; balama bitirme, zamanulalaryla kurulan nermeler 133, nedenlik ulacyla kurulan nermeler134, koul nermesi 135.

TMCEDEN SZCK DMES (s. 140): Szck dmesi 136,dkl anlatmlar 137.

VIII

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

11/619

SZCK TRLER (s. 144)

Szck 138.

ADLAR (s. 146)

Adlarn blmleri 140, oul taksnn baka grevlerde kullanl 141,

zel adlarn yazm 142, zel adlarn oullanmas 143, topluluk adlar 144,adlarda erillik, diillik 145, adlarda anlam 146, kltme 147, adlarda pekitirme bekleri 148, adlarn ekimleri 149, adlarn tmcede grevleri 150.

AD TMLEMES (s. 158): Ad takmlar 151,152,153,154,155, 156,157zincirleme tmleme 158, ad takm larnda tmlenen taksnn art arda gelmesi159, tmlenen taksnn dmesi 160, tmlenen taksnn anmas 161, adtakmlarnn ekimi 162, ad takmlarnn tmleme grevi 163, bekleme164, kountu 165.

SIFATLAR (s. 171)

Sfat 166. niteleme sfatlar 167, sfatlarn anlatm deeri 168, ad ve sfatkavramlar 169, belirtme sfatlar 170, im sfatlar 171, say sfatlar 172,belgesiz sfatlar 173, soru sfatlar 174, san sfatlar 175, niteleme sfatlarndaanlam kerteleri 176, pekitirmeli sfatlar 177, pekitirilmi eylemler 178,kltme sfatlar 179, SIFAT TAKIMI (s. 185): Sfat takmlarnn belirtmegrevi 181.

SIFATLARIN BAKA GREVLER (s. 188): Sfatlarn ad yerindekullanlmas 182, adlam sfatlarn grevleri 183, yapllarna gre sfatlar184, ikizlemeler 185, rnekseme 186.

TRETME (s. 195)

AD SIFAT TRETEN EKLER I. (s. 195): -lik 187, -li 188. -siz 189,-ci 190, -cil 191, -cin 192, -ce 193, -de 194, -men 195, -de 196, -(de) ki 197,

-den 198, -( ) 1, -sel, -sil 199, -cek 200, -(i) z 201.AD ve SIFAT T RETEN EKLER II. (s. 209): -me 202, -mek 203,

-meklik 204, -amak 205,-i 206,-ii 207, -(i) nti 208, -ti 209, -(i)m 210, -(e) k 211,(e) nek 212, -(i)k 213, -gin 214, -gen 215, -gi 216, -ge 217, -i 218, -(in) 219,(e) 220, -e 221, -ge, -gi 222, -(i)n 223, -( )t 224, -en 225, -mi 226, -( )r227, -erek 228, -esi 229, -di 230, -dik, -medik 231, -(i)li 232, az ilek eklerletremi szckler 233.

AD, BELRTE ve SIFAT TRETEN EKLER III. (s. 238): Yansma

234, -ti, -di 235, -dek 236, -edek 237.

IX

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

12/619

BLEK SZCKLER (s. 240)

Biletirme 238, bileik szcklerde vurgu 239.

BLEK ADLAR (s. 244): Bileik adlarn yazl 241, bileik adlarnoullanlar 242, tak allar 243, 244, 245, beklemi adlar 246.

BLEK SIFATLAR (s. 249): Kaynam bileikler 248, kurall bileiksfatlar 249, tmlenmi sfatlar 250, beklemi sfatlar 251.

ADILLAR (s. 254)

Adl 252, adllarn eitleri 253.

K ADILLARI (s. 255): ekimi 255, kullanl 256, ad takmlarnda

kii adllar 257, kendi 258, ad takmlarnda tmleyenin dmesi 259.

M ADILLARI (s. 262): ekimi 262, o 263, im adllarnn oullan264, teki, beriki 265, yer anlaml im adllar 266, tarz anlaml imler 267. adtakmlarnda im adlar 268.

BELGESZ ADILLAR (s. 265).

SORU ADILLARI (s. 267).LG ve YELK ADILLA RI (s. 268): ekimi 272, iyelik adl 273.

EYLEMLER (s. 271)

Eylem 276, edim 277, ad 278, zaman 279, kii, 280, eylemlerde tekillikoulluk 281.

EYLEM KPLER (s. 275): Kip 282, kiplerin blm 283, eylemlerdekii taklar 284, 285, olumsuzluk 286, geni zaman kiplerinde olumsuzluk287, bileik zamanl eylemlerde olumsuzluk 288.

EYLEMN YAPISI (s. 301): Yaln eylemler 290, tremi eylemler 291.

EYLEM TRETEN EKLER (s. 302): -le 292, -len 293, -le 294, -(e) 1295, -er 296, -(i)r 297, -irge 298, -de 299, -kir 300, -ele 301, -se, imse, -si 302,-re 303, -e 304, -i 305, -ik 306.

BLEK EYLEMLER (s. 310): Kurall bileikler 308, zel bileikler309, yeterlik eylemi 310, olumsuzluu 311, tezlik eylemi 312, tezlik eylemininolumsuzluu 313, srerlik eylemleri 314, isteklenme eylemleri 315, yaklama

eylemi 316, zel bileik eylemlerde at 317, olup bitme eylemi 318,-meyegrsn 319, beklenmezlik eylemi 320.

X

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

13/619

BEKLEM EYLEMLER (s. 318): Deyim biiminde eylemler 321.

YARDIMCI EYLEMLER (s. 321): Etmek 323, olmak 324, eylemek325, klmak 326, yardmc eylemlerde olumsuzluk 328, kaynam bileikler 329.

EYLEMN ATISI (s. 329): at 331, geili eylem 333, geisiz eylem

334, geisizlerin at deitirmesi 336, -t, -(i)t 337, - ( )r 338, -tir, -dir 339,gei kertelerinin artmas 340 geilenirken deienler 341

ZNELERE GRE ATI (s. 335): Etken eylemler 344, edilgen eylemler 345, -il 346, -(i)n 347, kullanl 348, dnl eylemler 349, 350, 351,katmerli edilgenlik 352, ite eylemler 353, dnl ve ite eylemlerin atdeitirmesi 354, yardmc eylem bileiklerinde at 356. 357.

EKEYLEMLER (s. 344): Kipleri 358, olumsuzluu 359, kullanlmas360, bileik zamanl eylemler 361, ykleme 362, sylenti 363, koul 365,katmerli bileikler 367, -dir 369, var, yok 371, soru 373, ekeylem ekim izelgesi (s. 359).

EYLEM EKM ZELGES (s. 362, 363).ANLAM KAYMASI (s. 373), anlam deimeleri 375, kiplerde anlam

kaymas 376.EYLEMSLER (s. 378): Eylemsi 377, eitleri 378.

ADEYLEMLER (s. 379).SIFATEYLEMLER = ORTALAR (s. 382): -enle tremiler 381,

- ( )r ve -mezle 382, -ecekle 383, -mile 384, -dikle 385, -esi ile 386, ortalarn zneleri 387, belirtme ortalar (-dii, -ecei) 388, ortalarn kullanlar 389.

BA EYLEM LER = ULALAR (s. 390): -ip yapllar 391, durumulalar (-erek, -ken, -e -e) 392, artl ulalar 393, balama ulac 394, bitirmeulac 395, zaman ulalar 396, nedenlik ulac 397, -di mi ulac 399, diye ulac 400, -en -ene ulac 401, ad -eylemlerden yaplan ulalar 402, eylemsilerdeat 405.

BELRTELER (s. 407)

Belirte 406, zaman belirteleri 407.

YER, YN BELRTELER (s. 417): beklemi yer, yn belirteleri 409.

DURUM BELRTELER (s. 419): Niteleme belirteleri 411, gsterme belirteci ite 412, kesinlik belirteleri 413, dilek belirteleri 414, umun-ma belirteleri 415, kuku belirteleri 416, yineleme belirteleri 417, yantbelirteleri 418, -ce, -cesine 419, -meine, -meye 420, ar tk 421, rneklemebelirteleri 422, ama belirteleri 423, koul belirteci eer 424, neden an

laml belirte bekleri 425, letirme belirteleri 426.

XI

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

14/619

AZLIK - OKLUK BELRTELER (s. 429): Eitlik belirteci kadar" 42^. stnlk belirteci daha 429, en stnlk belirteci en 430,arlk belirteleri 431, beklemi belirteler 432, arlk belirtelerindekltme 433, ta 434, aa yukar 435.

SORU BELRTELER (s. 436).Belirtelerin yaplar 439.

LGELER (s, 438)

lge 440, benzetme ilgeleri 441, iin 442, ile 443, yalnz 444, ancak445, doru 446, kar 447, deil 448, nedenlik ilgeleri 449, ilgelerin grevleri 450, ilgelerle beklemeler 451, ilgelerin yaplar 452.

BA L A L AR (s. 446)

Bala 453, ve 454, ne...ne 455, de 456, dahi 457, bile 458, ki 459, belki,sanki, nk... 460, derken 461, tek 465, ile 463, yine, gene 464, hele 465,yoksa 466, gerek...gerek 467* ister...ister 468, zira 469, Arapa, Farsa balalar 470, kh...kh 471, bazen 472, hatta 473, stelik 474, yalnz 475, ancak 476, ama, lkin, fakat 477, meer 479, ya...ya, yahut, ya da 480, hem...hem 481, yani 482, rnein 483, ise 484, deyim deerli bala bekleri 485,ho 486, balalarn grevleri 488.

NLEMLER (s . 479)a! 490, e! 491 ha! 495, ey! hey! 494, ya! 496, haydi, hadi497, Hay! 498,

ay! 499, vay! 500, ah! 501, vah! 502, oh! 503, yahu! 504, be! 508, o! 509,uf! 510, of! 511, f! 512, yuf! 513, tu! 514, eyvah! 515, aman! 517, aferin,yaa, varol! 519, sakn! 521, nlemlerin tmce deerinde kullanllar 525,eytiler 523, dua ve yemin szckleri 524, nlem deerli szler 525, yansmalar 526, yaktrmaca syler 527, nlemlerin yaplar 528, nlemlerine oluu 529.

IV. BLMANLAMBLGS (s. 493)

Anlatm 531, imler, simgeler 532, anlam bilgisinde blmler 533.

KULLANI (s. 500): Szce anlam kazandran etmenler 535, szce zamann kazandrd anlam 536, anlamca darlama 537, yaktrma538, szck kaynaklar 539, szcklerde anlam kerteleri 540, ek 541, benzetme 542, eretileme 543, yaygn eretileme 544, dz deimece 545, anlamda (eanlaml) szckler 546, kart anlaml szckler 547, sesteler

548, ok anlamllk 549, szcklerin deimeleri 550, szcklerin yitii 551,eski szcklerin dirilii 552.

XII

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

15/619

ANLATI (bilgisi) (s. 522): Anlatn tinsel ras 553, kullan alannagre dilin zellii 554, szn toplum bilincine etkisi 555, syleyiin etkisi

556, dilbilgisi, dilbilim 557.

TRKENN ZELLKLER (s. 527): Dillerde zellik 558, deyim

559, argo 560.

ATALARSZ (s. 531): zdeyi 561, atalarsz 562, sylenceler 563.

YAZIN BLGLER (s. 533): Gke yazn 564, ayr yol 566.

L (s. 536): Dzyaz, kouk 567, l 568, hece ls 569, 570,571, aruz 572, hece eitleri 573, l kalplar 574, uyak 575, 576, cal

uyak 577,

KOUK BMLER (s. 542): Halk kouk biimleri 579, mni 580,koma 581, trk 582, semai 583, varsa 584, destan 585.

DVAN KOUK BMLER (s. 544): Gazel 587, kaside 588, terkib-ibent, terci-i bent 589, kta 590, ruba 591, tuyu 592, murabba 593, ark594, muhammes, mseddes... 595, mesnevi 596, mstezat 597.

YEN KOUK BMLER (s. 547): Sone 598, sebest mstezat 599,

serbest kouk 600.

YABANCI DL KURALLARI (s. 551)

Erillik, diillik 602, Arapa oullama 603, Farsa oullama 604, yabanc kurallarla tremeler 605, yabanc tmlemeler 606, Arapa tmlemeler607, Farsa tmlemeler 608, Farsa sfat takmlarnda uygunluk 609, Farsatmlemelerde Trke szckler 610, zincirleme tmlemeler 611, Farsatmlenmi sfat 612, Arapa tmlenmi sfat 613, Farsa bileik sfat 614.

NOKTALAMA MLER (s. 559)

mlerin yazmza girii 616, nokta 617, nokta 618, soru imi 619, n

lem imi 620, ift nokta, iki nokta 621, virgl 622, noktal virgl 623, izgi624, trnak 625, ayra 626, keli ayra 627, sra noktalar 628, yldz

629, engel 630.

YAZIM KURALLARI (s. 570)

Temel kurallar 631. Trk abecesi 632, byk harflerin kullanl 633,nllerin uyumuyla ilgili yazm kurallar 634, geni nllerin darlamas635, nsz harflerle ilgili yazm kurallar 636, ekeylemlerle benzerlerinin

yazm 637, ilgelerin yazm 638, soru taksnn yazm 639, de 640, ki 641,

XIII

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

16/619

bileik szcklerin yazm 642, saylarn yazm 643, zel adlarn yazm 644,pekitirilmeli szcklerin yazm 645, yaktrmaca syler 646, ikilemelerinyazm 647, iki trl sylenenlerin yazm 648, ses dmesiyle ilgili yazmkurallar 649, iki nszle balayan szckler 650, dzeltme imi 651, kesmeimi 652.

DZN (s. 587)

XIV

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

17/619

I. BLM

GR

DL

1. DL. Duygu, dnce ve dileklerimizi anlatmaya yarayan imlerin

daha ok, ses imlerinin hepsine birden dil denir. Dil, temeli yaradltabulunan bir yeti ile toplumsal uylamalardan domutur.

Baka bir deyile:

Dil, dnceleri anlatmaya yarayan bir imler dizgesidir. Onun iin deyazyla, resimle, krler alfabesiyle, simgesel trenlerle, nezaket biimleriyle,sel haberleme imleriyle karlatrlabilir.

Dille dncenin ilgisi zerinde beyin yoranlar, bunlardan hangisinintemel olduunu aratranlar dile ncelik tanmakta, dilsiz dnce olamayaca

kansn savunmaktadrlar. Dil olmasayd bilim, sanat, teknik; bir szckle:uygarlk doabilir miydi ? Toprak olmadan ekin olabilirini ? Havasz yaamaolana var m?

Dil, insanca yaamann, dncenin, bulu ve yarat yeteneklerimizinanasdr.

Dil, dncenin daha geni anlamyla ibenliimizin aynasdr,ulusal varln da temelidir. Alman filozofu Humbolt (Wilhelm Humbolt1767-1835) yle diyor:

Bir ulusun gerek yurdu, onun dilidir. Dil, ulusal dilei belirten gl birvarlktr. Ulusal dil yok olunca ulusal duygu da ok gemeden yitirilebilir.

Dillerin treyii, kiiolunda en ok merak uyandran konularn bandagelir. Birok filozoflar ve dilbilimciler, bu merakl, bu g konuyu incelemeye,derinletirmeye almlar, trl kuramlar ileri srmlerdir.

Eski Yunanda Birok bilim ve epik (sanat) konular gibi dil treyiinin de, trl ynlerden, uzun tartmalara konu olduu grlyor. Sok-rates ile Sofistler anda, dilin doal m, yoksa bir kanunla m olutuu

sorunu ortaya km; bu tartma, alar boyu srp gitmitir.Fransz filozofu Janjak Ruso (Jean-Jacques Rousseau 1712 - 1778)bu konuyu aklamann gln yle dile getiriyor:

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

18/619

2 DLBLGSt

... Gittike artcm glklerden rktm ve dillerin kendiliinden doupsrf beeri aralarla kurulmu olmasnn olanakszlna inandm iintoplum mu dili yaratmtr, dil mi toplumun kurulmasna yol amtr

konularnn tartmasn isteyene brakyorum.Dillerin douu konusunda bir kanya varabilmek iin imgeleme ve ta

sarlama yoluyla en eski alara, ilk insanlara dek ilerlemek gerekir.

lk insanlar, henz adams (anthropode) varlklar iken br canllardanayrt edilmezlerdi anlamalar da onlardan pek ileri deildi.

amzda da toplumlar dnda bym insan yavrularna, pek az daolsa, rastlanmaktadr. Bunlarn, hayvanlardan pek farkl olmadklar grlyor.

te bir rnek (1 ubat 1971 gnl gazetelerden):

Saatte 50 km. Hzla Koabilen Bir Ceylan ocuk Bulundu.

Cenevre (a.a) Bitki kkleri ve hurma ile karnn doyuran, srayaraksaatte 50 kilometre hzla koabilen 20 yalarnda bir ceylan ocuk bulunmutur.ocuk, spanyol sahrasnda Rio de Oro yaknlarnda yaamaktadr.

Jean-Claude Armen adnda bir Fransz gezgini, ocukla hafta kadarbirlikte yaayarak bu eit olaylarda yeni bir baar salamtr.

Uzun sal ocuk rlplak yaamakta, bir ceylan gibi el ve ayaklarzerinde koup sramakta', iyilik grnce karsndakinin ellerini ve yzn yalayarak sevincini anlatmaktadr. nsanlara zg gvde yeteneklerini bsbtn yitirmemitir. Ellerini kullanabilmekte ve ayaklar zerinde dorulabil-mektedir.

Cenevre'deki Hayat Enstits mdr Dr. Paul Rouget, Gezgin Armes'inizlenimlerini dinledikten sonra, ocuun, iki- aylkken bir deveden dmolabileceini ve dii bir ceylan tarafndan beslendiini ileri srmektedir.

ocuun 50 yl kadar yaayabilecei oranlanmak tadr. Bundan ncednyann eitli blgelerinde ele geirilen kurt, kaplan, ceylan ocuklar,uygar dnya koullarna uyamam ve ksa sre sonra lmlerdir. Bu ceylanocuk ise, bu tr insanlarda nazik dnem saylan an atlatmtr. Kendidoal ortam iinde kalnasr, psikiyatri kliniklerinde hrpalanmamas gereiileri srlmektedir.

Hayvanlarn da kendilerine gre, az ok anlatklarn her gn grrz:

Paraguayda uzun yllar yaam Kenger adnda bir aratrc, adams,diye anlan maymunlar zerindeki incelemelerini yle anlatyor:

Bu cins maymunlar, atklarn anlatmak iin hrlt ile slk arasnda birses karrlar.fkelerini, sabrszlklarm daha alak perdeden hu hu demeklebildirirler; ac ve korkularn da keskin barlarla belirtirler.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

19/619

DL 3

Bu tr aratrmalar, ilkel insan diline yakn bir dilin varlm dndrmse de btn abalar bu varsaym dorulayamamtr.

Ana tavuun, aylak saldr karsndaki ln civcivler anlar, ka

rlar. Bir solucan, bir yem bulan tavuun git g flar bakadr. Civcivler anlar, yemek iin annelerine koarlar. Yumurtlama srasndaki gdaklamalar,sevinten geldii sanlan tatl tlere benzemez.

obanlarla iftlik sahipleri de kpeklerin trl havlaylarndan eitlianlamlar karrlar...

Her kovan bir arbeyi ynetir, Karm calarm da, daha birok hayvanlarnda toplu yaaylarndaki dzen, aratrmaclara, bilginlere konu olmutur.Bir anlama yolu olmadan dzenli toplum yaay dnlemez. Gmen

ku srlerinin bir ba var ki onun davranlar, seslenmeleri srnn gpkonmasn dzenli ynetir.

Arlar, danslaryla birbirlerine belli ynlerde, belli uzaklklarda balz,iektozu bulunduunu anlatabiliyorlarm.

Ne var ki, btn bunlar, artp gelimeyen genilemeyen, yeniliklere almayan birer igd snrn amaz.

Byk Alman bilgini Yunt (Wilhelm Vundt 1832-1920) un bu konudasyledikleri yle zetlenebilir:

...Dil (konuma) seslerinin ilk balangc, solukla kmltadlan ses aygtnn kard... hayvan seslerinden baka trl deildir. Kurbaa, kaplumbaa,timsah gibi hayvanlarla birok kularn ve memelilerin kardklar sesler debu eittendir. Engerek ylanlarnn, baz balklarn ve bceklerin pul veyakanatlarn srttrerek kardklar sesler bu eitten saylmaz.

Bu insan sesleri, nce igdye bal iken daha sonralar isteyerek ku llanlan bir anlatm arac olmutur. Hayvanlarnkine benzeyen sesler nce sade

bir bartdan baka deilken sonradan gitgide perdeli ses haline gelmitir.tc kular, bunun rneini vermektedirler. Ancak bunlarn sesleri boumludeildir.

Hayvan sesiyle insan sesini ayran da bu boumlanmadr. Hayvanlardasesler boumlanmadan kar; oysa konuma sesi boumludur.

Hayvanla insan arasndaki en nemli ayrlk udur: Hayvan, ancak douun verdii birka yetenekle kalr; onu eitlendirip ilerletemez, yaayndaen ufak bir deime grlmez.

nsan, durmadan yeni eyler bulan sonsuz yeteneklere sahiptir.Kiiolu, konumay uygarlk yolunda hayli ilerledikten sonra bulmu

tur:

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

20/619

4 DLBLGS

Dil, isteyerek yaratlm deil, kendiliinden olumutur. Bunun iin debinlerce, on binlerce deil; yz binlerce yl gemitir. (Nikola. Y. Marr1865-1934) (*).

Beynin kaps, anlamann ve anlamann yollan be duyu rgenlerimiz-dir. Bunlardan iitme ile grme duyular nde gelir. Bylece, daha ok, ikianlama yolu zerinde durulmaktadr-

1) Szl - sesli, yani eklemli dil;

2) Grme dili, im dili.

Bunlardan birincisiyle bildirilenler kulak yoluyla kincisiyle gelenlerde gz yoluyle beyne aktarlr. Grme dili yalnz, doann sar-dilsiz kldzavalllarda eklemli dil yerini tutmakla kalmaz; tiyatroda, zellikle pando-

mimada ve balede sanatl bir anlatm arac da olur.nl gldr ustas Clarles Chaplin imlerde anlamann, pandomima-

nn sanat ve anlatm gcn akladktan sonra yle diyor:

Ancak hareketlerde ortaya kan bir komedi bizi gldrr. Hepimiz, ,iyi bilirizki konuma, insanlarn dndklerinin aksini anlatabilmeleri iinicat edilmitir.

Bu ince alayl szler pek gzel!.. Gerek pay da azmsanamaz. Bununlabirlikte unu da dnmek gerek: Sesli-Szl, yani eklemli dil ve yaz olma

sayd bilim, teknik, sanat, uygarlk bu denli kolay doar, bu denli kolayyaplabilir miydi? Kiioluna bu sonsuz ilerlemenin yollarn aansesli-szl dil olmutur.

Kundak bebeklerinin, dilsizlerin, birbirinin dilini bilmeyen yabanclarn yaptklarna bakarak ilk insanlarn ancak u imlerle anlatklar kansna varrz:.

1) El, gvde imleri:

2) Yz, gz imleri;

3) Seslenmeler.Kundak bebeklerinin alk, usan, yadrgama, holanma... gibi duy

gularnn her birini alamalarnn eidinden, kardklar seslerden, yzlerinde beliren bzme ve izgilerden, baklarndan anneler kolayca anlalrlar.

Dilsizler daha gzel anlayorlar; toplantlarnda tartyorlar; sylevler, konferanslar veriyorlar, Okullar da var.

lk anlama yolunun el imleriyle balad oranlanyor. Bunlara el dilidiyenler de var.

lkel insanlar arasnda bu el imleriyle anlama srp gitmitir.Bugn de el dilinin anlama arac olduunu gsteren izler var: Giircis-

(*) Dil Treyii Teorilerine Toplu Bir Bak. (Prof. Ragp zden)

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

21/619

DL 5

tanla dolaylarnda, Avusturalya kabileleri arasnda; hatta Orta ve DouAnadolunun kimi kylerinde yeni gelinler, uzun sre, koca soyunun yaa

byk erkekleriyle konumazlar, steklerini iaretle anlatmaya alr; soru

lara gene bu yolda karlklar verirler. Daha gzel bir deyile: Dil, bir gstergeler dizgesidir ve dizgenin nemli yn udur: Anlamla iitme imgesibirdir; gstergenin her iki yan da zihinseldir.

Grlyor ki dil, anlamaya yarayan iaretler yntemidir. Yabanclkelere dm olanlar, dil bilmiyorlarsa, ister istemez, bu iaretlere bavurur. Bunlar dar anlaml olmakla birlikte en yaygn ve genel anlam yoludur. Sknca bavurulan genel dil...

Bugn en zengin dillerle konuanlar da anlatlarna, szlerine el, yz,

gvde imleriyle duygu deerleri katmaktan geri kalmazlar. Kimi kez,yerinde yaplm bir hareket, bir im; bir uzun konumadan daha derin anlamlar, duygular verir.

Durgun, donuk bir yz, sze bir ey katmamakla kalmaz; en ateliszlerin de etkisini azaltr.

2. SES DLNM DO U U. El diliyle anlama uzun alar srm;el, yz, gvde imlerine seslenmeler de katlnca anlatm yolu zenginlemitir.

Seslenmelerin, el ve gvde imleriyle birlikte balad da dnlebilir.

nsanoullar uygarlk yolunda bir hayli ilerledikten sonradr ki imlerden daha kolay, daha verimli bir anlama yoluna doru ynelmilerdir.Bu yol, nceleri hayvanlarnki gibi yazya gelmez, heceye blnmezseslerin gitgide boumlanmasndan doan; alar boyunca kesinleip yaygnlaan ilk heceler, ilk szckler olmutur.

nsan dilini oluturan sesler, belli bir dizgeye gre dzenlenmi, boum-lanmlardr. Gereksinme duyulduka oluan bu ses bekleri toplumlarn- trl etmenlerle- benimseyip kullanlarna gre ve uygarlklaryla oran

tl olarak gelime yoluna girmitir.XX. yzyln en byk dilbilimcilerinden Fransz bilgini Antuvan Meye

(Antoine Meillet 1866-1936) ses dilinin kaynam aratrrken az jestlerinibalang sayyor. Bu dncesini tantlamak iin ileri srd rneklerdenbiri de ngilizce ROOM szcdr. O da, kou anlamna gelen bu szcn syleniinde azrn bir yansma biimi aldna dikkati ekiyor.

XIX. yzyl dilbilimcilerinin en nls olan Alman filozofu Humbolt(Wilhelm Humboldt 1767-1835) dillerin treyiini aklamann gln

ileri srdkten sonra bilimsel geleneklere uyarak treyite yansma ses(onomatope) lerin en nde olduunu sylyor (bkz. n 234).

Max Muler de ilk szcklerin yansmalardan doduu kansndadr.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

22/619

DLBLGS

3. LK SZCKLER. Kiiolu duyan, imgeleyen, dnen, gereksedike arayan ve bulmaa alan yaratktr. Binlerce yl sren bu aramalardan uygarlk domutur.

Toplu yaay, anlama gereini artrmtr. lk alarda imler anlamayayetiyordu. Anlatlacak nesneler arttka imler de zenginleti. Ses imleriningelimesinden ilk szckler domaya balad. ,

lkin hangi szckler domutur? sorunu da zihinleri pek ok yorankonular arasndadr. Her eyde olduu gibi, gereksinmenin en nemli etkenolduunu dnmek yerinde olur. lk adm, her eye en ok yarayan eFeverilmi olmas gereini ileri srenler oktur.

lk szcklerin douunda usa en yatkn sralanlar yledir:

a) Gnlk yaantda en ok aranan varlklarn ad lar : Su,yemek, ay, gk..

nsanolu binlerce yl, yalnz somut varlklar tanmaktan ileri gidememi; yalnz onlara ad bulmutur.

b) Totemlerin ve kutsal tannan varlklarn adlar.

c) Totemlerde, gk grlts gibi akl erdiremedii eylerde tinselglerin bulunduunu sanp korktuka; bylerin etkisine, iyi ve kt ruhlarn varlna inandka, kiioullar, byleri bozmak, kutsal ruhlarn

houna gidecek eyleri yapmak, kt ruhlar kovmak iin trl oyunlara,davranlara, trenlere ba vurmulardr. Bu arad soyut varlklar da adlandrlmtr. Bylece soyut adlar domaya balamtr (bkz. n 140-11/2).

) Kiioullar soyut varlklar, kavramlar dnmeye baladklaralarda varlklarn niteliklerini, saylarn anlatma gereini de duymulardr. Bundan ilk sfatlar domutur.

d) Belirtelerin, adllarn, ilgelerin, balalarn doular daha ok,pek ok sonradr.

lk alarda her szck trl anlamlarda kullanlmtr. rnein ilkszck olduu sanlan eFin trl dillerde ilk anlam Tanr'dr. Halk, g...gibi kavramlar bundan tremitir. Tanr anlamna gelen bi szck, avclkanda kartal, orman, mee; tatan yaplm av aygtlar anda ise, ta,kaya, daanlamlarna geliyordu. Bir rnek dah a:

Gk anlamna gelen szcn birok topluluklarda kubbe, kemer,tapnak, ev... anlamlarna geldii de grlyor. Uygarlk ilerledike hereyde olduu gibi szcklerle anlamlarda da iblm balam; her var

la, her havrama ayr adlar bulunm a yolu tutulmutur.Bununla birlikte, en zengin, ileri dillerde bile birok szcklerin pek de

iik anlamlarda kullanlmakta olduu grlmektedir. Herhangi bir szlnsayfalar alnca bunun pek ok rneklerine rastlan r:

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

23/619

DL 7

Trkemizden bir rnek verelim:

Dilimizin trl azlarnda, diyeleklerinde gk szc u anlamlardakullanlmaktadr:

3) Yldzlarn, Gnele Ayn bulunduklar ykseklik.2) Uzay.

3) Maviye alar renk, akr: Gk gzl...

4) Mor renk: Yara azm, etraf gmlek kesilmi,

5) Yeil ; ekin yeili:

Bir yeil kan, bir yeil can yadrp Kudret yere.

Yemyeil olmu feza, gmgk kesilmi da, dere.(Mehmet Akif Ersoy.)

Dillerin temelini kuran bu ilk szcklerin douunu aklamaya alandaha nice varsaylar, kuramlar vardr. Bu kuramlardan biriside szcklerindouuna iki temel gsterir:

1) nlemler ;

2) Yansmalar.

Duyulan bir acnn, bir cokunun etkisiyle azdan kveren a ! o !al! o/!... gibi asl nlemlerin, az ok deimelerle birok dillerde bulunuubu szckleri en eski kaynaklara balamaktadr.

Kiioullar, imlerle anlamada glkle karlanca varlklardan birounun seslerini yanslamakla anlatmaya almlardr. Bugn her dilde.,yaratklarn ve doann seslerinden gelimi birok szckler yaar. Dilimizde bu yansmalar pek oktur.

Grltl, miyavlama, patlamak ngrak, frk, dmbelek-, hattakirmak, izmek, guguk, guguk kuu, karga...

Bu yansma szcklerden bir ksm, ufak tefek ses deiimleriyle birok

dillerde grlmektedir: Gukuk kuuna ngilizce cuckoo, Fransica coucou,eski Yunanca kokkyx, Sansrite kokila, Latince coculusdenir.

Karga szcnn trl dillerdeki sylenii de aratrmaya deer: Arapagurap, Sanskrite, karava, Latince carvus, eski Rumca korone, eski yksekAlmanca kraban...

Almanca kraehenhoroz ve karga gibi tmek demektir.

Etimoloji incelemeleri, daha birok szcn de yansmadan doduunugsterir:

lk dil daha ok ulamaya benziyordu; nk yansma sesler bunda bykrol oynuyordu.

Jeon Jacques Roussean

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

24/619

DLBLGS

lk szcklerin rlama isteinden doduunu ileri srenler var:

Eski dil, szden ok rlama niteliindeydi. Bunlar douran yalnz cinselokunluk ve sevgi deil; utku ve yenilgi duygulan idi. Bu duygusal gereksin

meler yava yava belirginleerek dilekleri, dnceleri anlatmaya yol amtr.Bylece yava yava tmce biimleri olumaya balamtr; yani nceleri ar,kapal, anlalmas g olan dil gittike aklk, dzgnlk, kolaylk ve kvraklkkazanmtr.

(Otto Jespersen.) 1

Bunlara bakp da szcklerin sesleriyle anlamlar arasnda doal balantlar kurarak arm anlatmn temeli sayanlar az deildir. Bunlara gresesler anlatm deerlerine gre seilmilerdir. Kimi szckler, anlam zel-

likllerii seslerden alr... diyenler de vardr.Bu ve bunlara benzeyen dnceler, varsaym snrn aamyor. nk:

a) Bu dnceler, btn szcklere uygulanma olanandan yoksundur.

b) alar boyunca kullanlarda, anlamlarda durmadan deiiyor.

c) Her nesnenin sesi dilden dile, ounlukla, deimektedir:

Dildeki btn olaylar toplumsal anlamalar dzene kor. Bir szcnanlam onu oluturan fonemlerin ses zelliine bal deildir.

(Meillet.)

Grlyor ki szckte nemli olan, dorudan doruya, ses deildir;onu benzerlerinden ayran anlamdr.

Ta sakan 500 yl nce Hintte Yaskanin dilbilgisinde de bu konuyadokunulmu; adlarla tanttklar nesneler arasnda balar bulunmadileri srlmtr.

lk szckler, konuma dili, yeryznn belli bir blgesinde domu deildir. lkel insan topluluklarnn en ok kaynatklar Akdeniz evresinde vetopluluklarn kurulduu ok uzak ve deiik blgelerde, ayr ayr alarda,

szcklerin doduklar yargsna varmak gerek.Dil kaynaklarnn eitli oluu da, ancak byle dnmekle aklanabilir.

Her blgede doan szckler alar getike, toplum lar dallanp ayrldka az ok deiikliklere uram ve bylece yeni diller domutur.

Bir kaynaktan gelip de sonralar yava yava deierek bakalaan, bamszlaan dillerin hepsine birden soyda diller denir (bkz. n 29).

4. DLLER N AN AY URTLARI Dillerin tarihleriyle uraanlarnbu konuda aratrmalar eitli grlere yol am deiik sonulara varm;

henz kesinlememitir. Bir rnek:

1) Otto Jespersen, DanimarkalIdr ve amzn nl dilbilimcilerindendir. (Dil TreyiiTeorilerine Toplu Bir Balc Prof. Ragp zden).

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

25/619

DL 9

Eski dilciler, Hind- AvrupalIlarn anayurtlarn AsyadaPamir yaylasndaya da randa sanrlard. Meillet ile Wetburg'a gre ise nceleri gney- douRusya'da otururlard. Hubert, ilk oturduklar yerin Trkistan olduunu sylemektedir. L. Homo, Julliana dayanarak bu toplumlarn nceleri Baltk denizi

kylarnda ve skandinavya'da oturduklarn savunur...(Siheyl Bayrav.)

5. DLBLG S. Dillerin dou, gelime, yapl zellikleri... gibitrl niteliklerini konu edinen; doru, dzgn kullan yollarn gsterenbilgilerin tmdr, (bkz. n 557).

Dilbilgisi, anlamann temeli olan alc-verici bir makinedir. Bu makine biryandan sesli ve anlaml szckleri' tmcelere dntrr', bir yandan da tmceleri sesli ve anlaml szckleri" ayrtrarak sylenen szn anlalmasn

salar. (Chomsky.)

Tarih Boyunca Dilbilgisi:

lkalarda Hintin, eski Yunanm abalar ok nemlidir (bkz. n1, 3, 6).

Rnesanstan sonra Avrupa dilleri, bilim ve epik alanlarna doru alnca dilbilgisi almalar da hzlanm, bugnk akademik gramerlerdomutur.

Trk Dilbilgisinin de Gemii Olduka Uzundur:

Kagarl Mahmut, Dvan Lugat-it-Trkte birok szcklerin treyilerini kurallara balamtr (1072-1074) Amac Araplara Trkeyi retmekti.

Ondan yzyl sonra yazld oranlanan Ettuhfet-z-Zekiyye Fil-Lgat-it-Trkiyyenin de amac Araplara Kpak Trlcesini retmekti.Bunun da sonunda dil kurallar yer alr.

Ali ir Nevai, Muhakemet-l-Lgateynde Trkenin Farsadan s

tnln ispatlarken kimi kurallara dokunur (1498).Anadoluda ilk yazld sanlan dilbilgisi. Bergamal Kadri Efendinin

Myessiret-l-Ulmudur (1559).

1847de Ktahyal Abdrrahman Fevzi Efendinin Mikyas-l-LisanKstas-l-Bey an adl dilbilgisi nemlidir. Bu yapt, daha baslp yaylmadan,Keecizade Fuat Paa ile Ahmet Cevdet Paa Medhal-i Kavaidi yazyorlar(1851).

Bundan sonra dilbilgisi okullara girmi; trl yaymlara yol almtr.

1908den sonra Hseyin Cahitin Sarf ve Nahivi nemlidir. Dahasonra da Ahmet Cevat Emre, eitli yaptlar, saygya deer sonsuz abasylen kazanr.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

26/619

10 DLBLGS

1908e dek yazlan dil kurallarnda unlar gze arpar: Arap dili rnektutulmu; okul kitaplarnda bile Arap, Fars kurallar Trkeninkindennemli saylm ve daha ok yer tutmutur.

Hseyin Cahit Yalnm yaptnda ise Franszcamn etkisi pek gze batar.

Trk dilbilgisi, artk bamszlk ama ermitir. Yazndan, konumalardan derlenen rnekler incelenmeli; sonular, kurallar biiminde saptanmaldr.

Elinizdeki yapt, bu dncelerin rndr.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

27/619

TRKENN YAPISI

ve

Dnya Dilleri Arasndaki Yeri

6. DL YAPISI. Dil, uygarln en nemli temelidir. Konuma yolublunmasayd kiioullar kolayca anlaamayacak; dnceler, duygularbirleemeyecek, yaylmayacak, gelimeyecek ve durm adan olgunlamayacakt. Bilim, sanat, teknik; yani uygarlk domayacak ve ilerlemeyecekti...

Bugn yeryznde konuulan diller - t rl diyelekleriyle - 5800 etrafn-dadr.

ok eski alarda bile kiioullar, dillerine nem vermi, onlar severekbilimsel aratrmalara konu yapmtr. nk szckler, ya duyularmzlakavranm, eyleri ya da zihinsel kazanlm kavramlar bildirir ve bunlarnyerli yerinde kullanlmalar gerekir. Yerinde kullanlmayan szckler ve kavramalar - farknda olunmazsa - zihinde yanl, bozuk tepkiler yapar. Bylegiderse nemlerine gre, dnceyi karkla uratr; yanl iaretler gibi,kmaz yollara saptarr. Yerinde kullanlmayan kavramlar da - doru tanmlar yaplmadka - her kafada trl yanklar uyandrabilir.

Bu kaypaklklar yznden, her alanda anlamazlklar srp gitmekte-tedir. Eski alarda dil konusuna e denli nem verildiini gsteren birkarnek:

a) Szcklerin kaypaklklarn ok iyi gren. Byk in filozofu Kon-

fyose (. . VI-V) bir gn rencileri soruyor: Bir hkmdar olsaydnz her eyden nce ne yapmak isterdiniz ?

Kelimelerin yerli yerinde kullanlmasn salamaa bakardm, cevabnveriyor. Nitekim Sokrat (. . 468 - 400J da btn hayatn kavramlarn doru drst anlalmalarna vakfetmiti.

(Prof. M. ekip Tun, 1886-1958)

Konfysn, bu dncesini tantlamak iin, ileri srd kant, y

le zetlenebilir:Bir mahkemede tank, szckleri, anlam deerlerini vererek kullana

mazsa yarg, davann iyzn iyice kavrayamaz. Anlamlar dnda, yersiz

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

28/619

12 DLBLGS

kullanlm birka szcn uyandrd kanlar yznden yanl yargyavarr:

Ya byk su ilemi bir kty susuz sayar;

Ya da bir susuzu cezaya aptrr.b) Eski Hintlilerde ses bir Tanrdr; sz kutsaldr, Veda gibi sonraszdr.

Hintlilere gre Sanskritce Tanr dilidir. Panini4000 zl sz (Sutra) denoluan Astadhyahyi adl kitabnda kendisinden nce yaam, dilbilgisiyle uram 68 kiiyi anar.

FERDNAND DE SAUSSURE VE... (Berke Vardar)

sadan nce V-IV. yzylda Paninin yazd kauk biiminde dilbilgisiyalnz Sanskiritenin deil; herhangi bir dilin temel bilgisi saylacak deerdedir.

c) Eski Yunanda dil almalar Hindinkilerden aa kalmaz. Efla-tundan nce yaam olan iinl filozof Heraklitos ile Demokritos (. . V.yzyl), dili bir bilim konusu yapmaya almalardr.

) Romallarda Varro, Donatus nl dilcilerdir.

d) Ortaada Arap dilcilerinin tkenmek bilmeyen alma ve tartmalar her ulusu imrendirecek stn sonular vermitir.

e) XVIII. yzyl dnrleri, szle dnce arasndaki ilgilere nem vermi ve dillerin treyileri zerinde pek ok emek harcamlardr.

Ruso (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778), yaanlan blgelerin de diller zerinde etkisi olduunu yle ileri sryor :

Dilllerin farkll iklimlerle ilgilidir. Gney dilleri ihtiyacn deil, zevkinkzdr', canl, tannan ve aksanldr. Hayatn daha hain olduu kuzey dilleri isedaha sert, hain, przl ve boumsuzdur.

f) Dil zerinde bilimsel alma XIX. yzylda hzlanm; XX. yzyln

balarnda dilbilim, btn bilim alanlarna aydnlklar getirmitir. Dillerintreyiini inceleyen bilginler, diller arasnda yaknlklar, benzemeler bulunduunu sezmeye balaynca ana kaynaklara gitmeye ve yaknlk oranlarnbulmaya altlar. ki binden fazla dilin yaplar ve dilbilgileri incelendi. imdiye dek elde edilen bilgiye gre diller bee ayrlyor:

1) Bir heceli diller. Bu dillerde btn szckler bir hecelidir; sziinde deiiklie uramazlar: ince, Tibete, Annamca...

2) Bitiken diller. Bu dillerde szcklerin kkleri deimez. Tremeve ekim, eklerle olur: Macarca...

3) Bkml diller. - Bu dillerde szckler trl biimler gsterir. Treme ve ekim, bu biim deiikliiyle olur: Arapa ve btn Hint-Avrupadilleri.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

29/619

TRKENN YAPISI 13

Tiirkemiz bu ii bekten hangisine girer? Dilimizin bugnk durumunave grnne baklnca kklerin deimez olduu, treme ve ekimin seneklerle yapld grlr. Bunu gz nnde tutanlar, Trkenin bitikendillerden olduunu ileri srerler. Son inceleme ve aratrmalar, Trkemizde

de - pek az da olsa - neklerin bulunduunu, bileme ve kaynamada kimikklerin deitiini gsterecek izler ortaya karmlardr. Bu izleri grenbilginler, Trkeyi bknl dillerden saymaya eilim gstermilerdir.

Yap bakmndan Trkeyi baka dillerden, bitiken oluu ayrr. Bunitelik dilimize unlar kazandrmtr, (bkz, n 7):

a) Tretme kolayl. Eklerimiz pek oktur. Anlam zellikleri gznn-de tutularak uygun bir kke - var olan rneklere gre - birisi getirilerekkavram dile kavuturulur. Bu kolaylk Trkenin zenginleme yeteneini

gsterir.b) ekimlerdeki esiz dzen, renmeyi kolaylatrd gibi birok

yabanc bilginleri de hayran brakmtr, (bkz, n 32).

c) Kkle ekin ilk bakta gzkmesi, szc saydamlatrr. Kavram,billur gzgde yansyor gibi olur.

7. T RKEM ZN YAPILI LK ELER. Bugnk Tiirkemiz uyapl ilkeleriyle baka dillerden ayrlr:

1) Sondan eklemelidir. Kk deimez. Yapm ve ekim ekleri szcklerin

sonlarna taklr. Bu zellik kendisini yle gsterir:Kk + yapm eki + ekim eki. Ekler birka tae olunca da sra dei

mez:

Gz + lk -f + lk + ten.

Ky + l + ler + im + iz + den + mi.Snfn al + kan -f lar + + n + dan+ d "+k.

Gr + + tr + l.+ e + me + mi + ler+ mi + ydi?

Bundan u sonuca varlr:

Dilbilgisi incelemelerinde dilin yap zellii temeldir. Her ulus, bu temeledayanarak dilini inceler, dilbilgisini kurar. Bknl dillerde treme ve ekimbatan ortadan, sondan eklerle ve kkn gsterdii deiikliklerle olur(bkz. n 6/f-3). Araplar, szcn her deiimini bir kalpla biimlendirmilerdir.

Bizde kk deimez. Tremeler, eitlenmeler ve ekimler sondan almaneklerle olur.

2) Ses uyumu, Dilimizin en nemli zelliklerinden biri de nllerin

biribirine uymasdr (bkz. n 42 v.s.).3) Trkede anlatma temel olan asl eler sonra, tmleyici eler ncegelir. (Btn konularda bu grlecektir.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

30/619

Y A Z I

8. KO NU MAN IN SAPTANMASI. Szcklerin douundan,tmcelerle anlatmn balamasndan ok sonralar kiiolu duygu, dnceve isteklerini uzakta bulunanlara, ya da sonradan geleceklere bildirmek

gereini duydu. Duygu ve dncelerin saptanmas iin tarihten ncelerinelere ba vurulduunu aratrmak, konumuzun dndadr.

Yontmata andan kalma maalarda grlen izgilerle resim taslaklarnn, anlatmaya yarayan im (ilet) ler olduuna bilginlerce inanlyor. lkyaz dns bu imlerden domu olmaldr.

lkel alarda Msrda ekiller ve resimlerle anlama yolunun bulunduugrlyor. Taa, tahtaya, deriye, dayankl yapraklara izilen bu ekiller,resimler yaznn ilk rnekleridir. Msrda pek ok bulunan bu resim-yazyahiyeroglif deniyor. Eski alarda Msrdan getirilen ve bugn stanbuldaSultanahmet Alann ssleyen Dikilitataki resimler ve ekiller de hiyerogliftir.

inlilerin, Japonlarn yazlar da bir eit resim-yazdr. in szlnde300.000 ekil vard r; bu yaznn g renilmesi de bundandr.

Gney Amerikada, Peruda eski yerlilerden, epeyce ileri ve kkl biruygarlk; rgtl byk bir imparatorluk kuran nkalarn (XII-XVI.) bir

dm-yazs bulunmutur. Bu dm-yazmm ad Kipu'dur. nkaIar birmetre uzunluunda kalnca bir ipten, ya da ip rgsnden trl renkte incesicim saaklar sarktr; bu saaklarn renk, biim ve dm saysndan,do yksekliinden, boumlarn birbirine dmlenmesi gibi deiikliklerden ayr ayr anlamlar karrlarm. Bir nkanm mezarnda bulunan yazipinin arl drt kilo gelmitir. Baka yerlerde bulunan kipular da azdeildir. Bu yazy renen bir spanyol, nka tarihini zmtr.

Mezopotamya ile dolaylarndaki lkelerde ve Anadoluda yaam eski

uluelarn da ivi-yazlar vardr. Kaya, ta, pimi tula zerine yazlan buivi biimli yazlar, pek oktur. Yakn zamanlarda Smeiere dein tablethazneleri bulunmu, okunarak Smer dili ve tarihi aydnlanmtr1.

1) ivi-yazy ilkin Grotefend adl gen bir Alman retmeni okumutur.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

31/619

YAZI s

Sonu u:

DiS, iitme imgelerinin tmn kapsar, yaz bunlar birer biimle donatr.

9. ALFABELERN DO U U. Uygarlk ilerledike diller de geliiyor, anlama gereklii artyor; bir dnceyi toptan anlatmaya yarayanekillerin gl, daha kolay yollar aramak gereini douruyordu. Msruygarlnn son evrelerinde hiyerogliften daha kolay; varlklarn resimleriniizmekten ok dnceleri teker teker anlatmaya yarayan ve hece temelinedayanan bir yaz daha kullanlmtr: Hiyeratik.

Eski Msrda olduka kolay kolay ve abuk yazlabilen bir halk yazsdaha vard. Avrupahlar buna demotik diyorlar.

Grlyor ki tarihten nce, maara anda balayan izgisel belirtilergitgide yntemleerek1:

a) Eyadan yaz,

b) Dn anlaml resim-yaz,

c) Tmce anlaml resim-yaz,

) Szck anlaml resim-yaz.

d) Hece yazs...

biimlerinde gelimi, bunlardan ses yaz s, yani alfabe domutur.

Hece yazsn daha da basitletirerek her sesi bir imle biimlendiren,Fenikelilerdir. Bugn tannan alfabelerin hepsi bu Fenike buluundandomutur.

Suriyede ve dolaylarnda yaplan kazlarda alfabemsi birok yaz eitleri bulunm utur. Bilginler bunlardan kimisinin . . X., XV. hat ta XX.yzylda yazldklarn oranlamaktadrlar.

Grekler de yazy Feililerden almlardr. Bu harflerin hepsi de nszd.

Okumay kolay latrmak iin ana yeterince nller katarak, Fenike dilinezg birka ekli atp deitirerek alfabeyi dzenlediler. Bu alfabe sonralartalyaya geerek yeniden biimlendi ve bugnk alfabelerin kayna oldu.

Sesleri yazmaya yarayan imlerin her birine harf denir.

Bir dilde bulunan hafrlerin hepsine birden alfabe denir. (Bu szck, Grekharflerinden ilk ikisinin adndan alnmtr: Alfa, beta.).

10. KKTRK ALFABES. Trk ulusunun eski alarda iki alfabesi var: -

1) Kktrk alfabesi,

2) Uygur alfabesi.

1) Msr yazlarn ilk zen de Fransz bilginlerinden Champollion'dur (1832).

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

32/619

16 DLBLGS

Orta Asyann kuzeyinde oturan Kktrklerin alfabesi 38 harflidir. Buotuz sekiz harfin drd nl, bileik, otuz biri de nszdr. Satrlar, genelolarak, yukardan aaya yazlr, her satr ncekinin solunda bulunur. Bylece Kktrk yazs yukardan aaya ve sadan soladr; ne var ki yazlar

bulup zerinde alan Avrupal bilginler incelemenin ve evirinin kolay olmas iin, yukardan aaya inen satrlar sadan sola dizmilerdir ve satrlaralt alta gelmitir. Bugnk bilimin tand en eski Trk yazs olan bu yaznnIsadan alt-yedi yzyl nce kullanldn oranlatan izler var. Kktrk alfabesiyle yazlanlarn en nemlisi Orhun Yaztlardr. Onun iin bu alfabeyeOrhun alfabesi de denir.

Kktrk alfabesinden bir rnek;

i r f Y K R m

; r /H H T r! ' )#>> ! f T Y

I r t H N T N h : rIH Y ! )>

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

33/619

birlemitir. kaklar yakn olan sesler bir harfle yazld iin okunmasgtr.

Kutadgu Biligden iki beyit:

'53*5aO&m fl J k M Urjismpvsari&JtO t e H O n ^

t r i i mn. i l t e r w w - , .,, . . . IV

YAZI 17

- d " " ' ays^a. t e A & A

bw *

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

34/619

18 DLBLGS

yazarlar bile artc glklerle karlatrrd. Yazmlarnn ayr ayrrenilmesi gereken saysz szckten birka rnek:

Tamam, talebe szcklerinin ba sesleri ayr harflerle yazlrd.Harf, hain , hazm szcklerinden biri brnn ba harfiyle yazlamazd.

Sair, sabit, sabr szcklerinin ba harfleri baka baka idi.

Hele zaten, zait, zabit, zalim szcklerinin ba sesleri Trk aznda birkakta boumlanr bir biimde sylenir. Buna karn yazda her birininZsi baka bir Arap harfiyle yazlrd.

Yabanc dilden gelmi olan bu szcklerin yazmlarnda yamlanlara

hemen bilgisizlik damgas vurulurdu.

Bu artc bollua kar, i i y u sesleri bir tek harfle gsterilirdi. Heleo u i i v seslerinin bei iin ancak bir harfin bulunmas okumay iyiden iyiyegletirirdi: z, uz, z; oldu, ld; o, ev; alet, alt...gibi birok szcklerinayn harflerle yazld iin - nasl okunacaklarn szn geliinden anlamak zorunda kalnrd. Daha eski alarda, nller kullanlmad iin,okuma bsbtn gt.

14. LATN TEM ELND EN ALINAN YEN T RK ABECES.Arap harfleri, Trk elinde dokuz yz ylilendi. sim dini resmi ho grmezdi. Trk, bu gzel sanat zevkini el yazsndan yaratt gzelliklerle tatt.Yetien usta yazclar, deiik biimli yazlarla saysz kitaplar yazdlar.Mzeleri, kitapsaraylar dolduran bu yaptlar iinde el yazsnn gzelliiyznden deer biilemeyenler pek oktur. Ayrca Trk, eli, Arap yazsmdanen gzel tablolar deerinde levhalar yaratarak camileri, saraylar, evlerissledi.

Dokuz yz yllk emein gzelletirdii bu yaz, Trkenin seslerinden

birounu veremiyordu. renilmesi de kolay deildi.Daha abuk, daha kolay renilir bir yazya kavumak gerekti. Ata trk

n nderliinde - 3 Kasm 1928de yaymlanan kanunla - Arap harfleri kaldrld; yerine Latin temelinden, Trk diline uygun yeni bir alfabe kabuledildi.

Bat uygarlna girmi uluslardan hemen hepsinin alfabesi, Latin temelinden alnmtr. Biz de Latin alfabesinden, dilimize uymayanlar atarak;Tirkeye zg seslere (, , ) gibi biimler bularak bir alfabe yarattk.

Yeni Trk abecesi, dilimizin seslerini eksiksizce, kolayca yazmaya yarad iin yurdumuzda okuma yazmann genellemesini salayacaktr. Bu

bakmdan da pek deerlidir.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

35/619

DLLERN ETLENMELER

Sive, Az, Diyelek

15. VE, KONUMA T RLE R, Bir dilin deiik kltr dzeyinegre gsterdii ayrtya ive (syleyi) denir.

Yaanlan blge, kltr dzeyi, konuulan yer ve durum, szcklerinsyleniinde de, tmcelerin kuruluunda da ayrlklar gsterir.

Kltrn, konumada etkisi byktr. Kltr dzeyinin, sosyal durumlarn eitimin, tutulan iin, hatta huylarn, ok kez, konumalardan iyiceanlaldn herkes bilir.

Yal bir bilginin konumasyla yaramaz bir ocuun, bir sokak adamnn konumas arasndaki ayrlk apak gzkr:

Babamnan sokaa gidicam. Naapacan? ey, yiyecek alcaz kendimize Sen de gelmican m ?

A ah.

Bu szler, sokak etkisinden kurtulamam; gzel konumann gereinikavramam ocuklarn azlarndan derlenmitir.

Konuulan yerin, durumun yaratt ayrlklar da kmsenemez. Dzgn konuma gerei duyulmayan yerlerde, durumlarda szckler de, tmceler

de az ok babo olur. Oysa bilginler, retmenler, bir topluluk karsndakonuanlar... geliigzelliin przlerinden, dalgnln douca dil srmelerinden, elden geldiince, kanr; dzgn, kurall ve derli toplu konumaya alrlar.

Btn bu deiik durumlarn eitlendirdii konumalar iki blmdetoplanabilir:

1) Geliigzel konuma,

2) Dzgn konuma

16. KONUMA DL, YAZI DL. Yaz diliyle konuma dilini birletirmek her ulusun lksdr. Hibir ulus bu iki dil arasndaki ayrl bs

btn silememitir. Konumada geliigzellie kendini kaptran kii, yazdakurallara balanmak gereini duyar.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

36/619

20 DLBLGS

Bizim yaz dilimizle konuma dilimiz:

a) Divan Edebiyat anda birbirinden pek ok ayrdr. Herkes gibi

konuan iir ve nesir ustas, kalemi eline ald m bsbtn deiir. Elindengeldiince g anlalr eyler yazarak okuyucuyu bilgisinin basks altndaezmeye alr.

b) Tanzimattan sonra, elden geldiince kolay anlalr bir dille yazmayaalld.

c) stanbul konuma dilini yaz diline temel yapmak lks 1908densonra balad. Ziya Gkalpla arkadalarnn gerekletirmeye alt bulkden yeni anlayta bir iir ve yazn dili dodu.

) Dil Devrimiyle balayan ileri atln amac Trkeyi zletirmektir.Bu abalar Trkeyi gnden gne yabanc etkilerden kurtaryor, z benliine kavuturuyor. almalar srp gitmektedir.

Bugn dil zgrlnn nemini kavram her yazar, konuma dilinindoallndan uzaklamadan, elden geldiince, zletirmeye alyor, Bu gidile Trke, pek yaknda bamszlna kavuacaktr. Bununla birliktetrl konumalarda olduu gibi, yazm trlerinin arasnda da dil bakmndanaz ok ayrlklar vardr.

Szcklerin seilii, kullanl, tmcelerin kurala ball bakmndan

bir romanla bir bilim yaptnn birbirine uymad aktr. Bir makale, birmektuptan daha ar baldr. Devlet dili diyebileceimiz yaz trleri daha

bakadr. Konuma dilinin doallna en ok yaklamaya alan yiyatrodili bunlarn hi birine benzemez.

17. A IZ. Kentler, hatta kyler arasnda da az ok deiik konumalara rastlanr; szcklerin sylenii bakalarnmkine benzemez. Tmcelerinkuruluunda da az ok ayrlk grlr. Bu konuma ayrlna az denir:Konya, Kastamonu, Rize, Alat az...

Her uygar ulus dilinin ve kltrnn bir bakenti vardr:

Franszcann Paris.

ngilizcenin Londra,

Almancamn Berlin... olduu gibi.

Kltr bakentlerinden uzaklaldka az ayrlklar artar. Bizde deblgeler arasnda, seslerin klar, szcklerin sylenileri, tmce dzenibakmndan nemli ayrlklar vardr. Birka rnek:

stanbulun g sesini Rizeli c gibi karr:Celdum, cittum = Geldim, gittim.Orta Anadoluda szck balarndaki kaim k. oka g olur:

Gonya,Gayseri, gara gtru...

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

37/619

DLLERN TRLER 21

Kayseri sesini o sesine yaklatrr; onun: gzn seveyim deyiibaka yerlerinkine benzemez.

brahime rbaham, limon a ilimon diyen yerlerimiz var. Rumeli

Trklerinin birou devrik tmceyi sever:A be sledim sana yapasn bu ii...

Selanik ve Bulgaristan Trkleri de hem tmceyi devirir, hem de szckbalarndaki hleri atar, leri de ye evirir:

Er gn aber yollarm Asana = Her gn haber yollarm Haana.

Biirek = brek, iild ld,

Azlarn douunda trl etmenler aranr:

a) Konuma, iitme aygtlarnn herkeste az ok ayrlk gstermesi...Pek ince olan bu bakalk, tandklarmz - yzlerini grmeden - konumalarndan tanmaya yetecek kadardr.

b) Yaanlan blge ve iklim - giyinilerde, gvdelerde, huylarda olduugibi - syleyilerde de derin ayrlklar yaratr.

c) Syleyilerin ve azlarn deimesinde, yabanc soylardan olanlarnda etkileri azmsanamaz. Yabanc lkelerde yllarca kalanlarn, hatta yabancokullarda uzunca okuyanlarn syleyilerindeki bakalk kulaa arpar.

Bunlardan baka geim koullar, ktr dzeyi, gelip geen modalar,bakalarna benzeme istekleri gibi nedenler, azlar durmadan deitirmek-mektedir... Bugnn genleri dedelerinden farkl konuurlar.

Az ayrlklarn incelemek istei son yllarda artmtr. Birka ilin veblgenin azlar incelendi ve yaymland: Gaziantep az, Urfa az...

Bu incelemelerden, dil bakmndan olduu gibi, sosyal bilimler bakmndan da yararlar elde edilecektir. Bu arada kentlerle kylerden biribirine

hsm olanlar, bir Trk boyundan gelenler, Anayurttan birlikte gp debugnk lkelerine yerleirken ayrlp uzak denler kendiliinden belirecekve Trk tarihi, Anadolu tarihi daha ok aydnlanacaktr.

Okuma yazmann yaylmas, az ayrlklarn gittike azaltmaktadr.Bizim kltr bakentimiz stanbuldur. rnek az da stanbul azdr. Genel kltr Trkemizin de temeli budur (bkz. n 0631 /2). Btn bilim ve sanatyaptlamz, yzyllardan beri, bu azla yazlmtr. br kentlerde yaayanyurttalarmz da - konumalarnda yerli azlara bal kalsalar bile - yaz

larn stanbul azyla yazarlar.Konuma dilindeki ayrlklarn da azalmas, bsbtn silinmesi candan

istediimiz olmaldr. Radyo ve televizyonun yaylmas bu istei hzlandracaktr.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

38/619

22 DLBLGS

18. DYELEK. Az ayrl daha gei daha ok olur; konumadaolduu gibi yaz dilinde de yerlemi ayrlklar bulunabilir. Bir dilin bylenemli ayrlklar gsteren blmlerine (lehe) diyelek denir.

19. T ARH BOYUNCA TRK I>YELEKLER. Saysz glerleAsyann, Avrupann, hatta Afrikann birok yerlerine yaylan; ayr devletler ve uygarlklar kuran Trk boylarnn konumalar arasndaki farklargittike artm; yeni yaz dillerinin domasna yol am ve bylece Trk dilidiyeleklere ayrlmtr.

Diyelek farklarn, szck trleriyle birlikte ekimlerde, treyilerde,beklemelerde ve tmce dzenlerinde aramak zorunluluu vardr. Bunagre Trk dilinin ilk belgeleri gz nnde alnarak leheler konusuna girmek

gerekiyor1.20. ANA TRK E - ESK TRK E. Elde bulunan ilk yazl

belgeler Orhun Yaztlardr (bkz. n 10), Kk Trke, Eski Trke ad verilenbu leheden nceki alar - yeni yazl belgeler bulununcaya dek - tasarlama ve oranlamalarla tanmaa almaktan baka yol yoktur.

Eski Trkede yabanc szck, yok denecek azlktadr. Tretme ve biletirme rnekleri, zengin bir dilin temel varln mutular.

VIII. yzyln balarnda Kktrk alfabesiyle taa kazlan bu yazlarnve yaztlarn olgunluu, Trk dilinin ok ncelerden balayarak uzun gelimeevreleri geirdiini gstermektedir. Ne yazk ki bu evreleri, yazl belgelerleaydnlatmak bugn iin elden gelmiyor2.

Yazl belgelerden nce, Trkenin ok deiik azlarla konuulduu birgerektir. yz aydmlatlamayan bu karanlk alarn diline, yani konumalar ama ANA TR KE, Orhun Yaztlarndaki diyelee de ESK TRKE demek yerine olur.

Eski bir blmlemeye gre Kktrke, Uygura, hatta Hakamye adlar

altnda gsterilen diyelekler iki ayr alfabe ile - Kktrk ve Uygur alfabeleriyle - yazldklar halde ekimleri, treyileri, beklemeleri, tmce dzenleri ynlerinden nemli ayrlklar gstermekdikleri iin ESK T RKE adaltnda birletirilmeleri daha bilimsel saylmaktadr.

1) Diyelek konular ilenirken u kaynaklar gz nnde bulundurulmutur:a) Prof. V. Hatibolunun notlan,b) Prof. R. Aratn Trkiyat Mecmuas X. ciltteki yazs.c) Prof. M. Erginin Trk Dil Bilgisi,

. ) T.N.G. Dilbilgisi (Lise ders kitab).

2) Profesr Sadri Maksudi, Trk Hukuk Tarihi derslerinin notlarnda, eski Trk mezarlarn:. a) Ta andaki mezarlar, URGNlar,b) Tun-demir andaki mezarlar, KURGANlar diye adlandryor ve yle diyor: Bunlar

dan kan yazlar, eyalar, silahlar Tiirklerin 200 asrlk bir millet olduunu kesinlikle anlatmak

tadr.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

39/619

DLLERN TRLER 23

Bu anlaya gre Kktrke, Uygurca ve Hakaniye Trkesi ESKTRKEnin birer dal olur.

21. KUZEY - DO U LEHES. Asyann Avrupann, Afrikann

birok yerlerine yaylan Trk boylar yeni devletler kuruyor, uygarlk yollarnda yeni gelimeler gsteriyor, yeni kltr merkezlerinde yaz ama giriyordu. Bu trk boylarnn yaz dilleri, kendi konuma temellerine dayandiin deiiklikler ortaya kyordu.

slam dini, dile Farsadan, daha ok Arapadan birok yeni kavramlarngirmesine yol anca bu deiiklikler artm ; XI. ve XII. yzyllarda birbirinden ayrca iki yaz dili belirmitir:

1) Kuzey - Dou leheleri

2) Bat leheleri.

22. KUZEY LEHES = KIPAKA. Kuzey - Dou diyeleiXV. yzyla doru nemlice deiiklik gsteren iki yaz diline ayrlmtr:

1) Kuzey lehesi = Kpaka.

2) Dou lehesi = aataya.

23. A ATAYCA. Uygurlarn slam kltrne girilerinden sonrahakaniye adrn alan lehe, Kutaggu Bilikle en yce antn vermiti (bkz.

n 11). Timurdan sonra Orta Asyada nemli bir kalknma balad. Uygarlkynnden olduu gibi dilde de yeni gelimeler ba gsterdi. aatay Trkesi,aatayca adn alan bu D O U Trkesinin en parlak a XV. yzydr.Birok airlerle birlikte byk ge (dhi D.L.T.) Ali ir Nevai de bu yzyldayetimi: aatayca altn an yaamtr. Nevainin muhammesinden:

Barma ey har- hicran her zaman sancimaEy gnl yz cevr yetse gzge gayrin almalMi bela yzlense ey can yardn ayrlmal

Bolsa yz min, canm al ey hecr likin klmalYarn mindin cda yahut mini andn cda.

Bugnk lehemize gre:

Barma ey ayrlk dikerdi her zaman saplanma.Ey gnl \ yz eziyet gelse gze bakasn alma.

Bin bela yzlense(kar ksa) ey can!yardan ayrlma.Olsa yz bin canm, al ey hicran! lkin klmaYarm benden cda, yahut beni ondan cda( = uzak, ayr).

XVI. yzylda Babur ahtan sonra aatayca ksrlamtr.

Yzyllar boyhunca az ok deiiklik gsteren aataycaya bugnZBEKE (zbek Lehesi) deniyor.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

40/619

24 DLBLGS

24. BATI LEHES (O UZCA). Kgarl, Divan Lgat-it-Trk-te (1072-1074) kimi szcklerin, kimi treyilerin Ouzca olduunu sylemekle yeni bir diyelek ayrmn sezdirmektedir.

XII. yzyln ikinci yarsnda daha da belirginleen Ouzca, XIII. yzylda nemli eserler vermitir.

Hazer denizinden Balkanlara ve daha telerine uzanan blgede yerleenTrklerin yaz diline BATI LEHES denilmektedir. Bu lehe sonralarikiye ayrlmtr:

1) Azer Diyelei,

2) Anadolu Diyelei.

25. AZER LEHES. Bat Lehesi blgesinin dou kesimlerindeyerleen Ouz boylarnn nce azlarnda, yani konumalarnda ba gsterenayrlklar, sonralar kuzeyden gelen Kapaklarn ve randa yerleen lhanlIlarn etkisiyle biraz artm ve yazya gemekle ayr bir lehe saylmasna yolamtr.

Bugn Kafkasyada ve rann batsnda oturan Trklerin diyelii...

26. ANADOLU LEHES. Anadoluda yerleen Seluklular anda, hatta OsmanlIlarn ilk yzylnda Bat Lehesi devam etmitir. lk

alamda eski Anadolu Trkesi, yabanc etkilerden uzakt; Bat Trke-sinin en temiz kolu idi.

Ne var ki az sonra din yoluyla Arapada, iir yoluyla de Farsadanszckler ve kurallar almaya balad grlr.

XIII. ve XIV. yzyllarda yaz dili konuma dilinden uzaklam deildir; Trkedir. XV. yzyln ortalarndan sonra gittike artan yabanc etkisiyaz dilini ulus dili olmaktan uzaklatrrm; yksek renim grmlerinbile g skebilecei bir karma dil durumuna getirmiti (bkz. n 31). XX.

yzyla dein uzayan bu an Trkesine OSMANLICA da denildi.Osmanlcaya talyancadan, Rumcadan da - ou denizcilik ve zanaat

terimleri olmak zere - szckler girmeye balamt.XIX. yzyl, Batya al amzdr. lk kap Fransa... Yeni uygarlk;

bilim, kltr, sanat kavramlarnn akmyla giriyor. Her havram bir anlatmarac ister. yle karlanyordu:

a) Arapa, Farsadan alntlarla; bu dillerin kurallaryla tretme ya dabiletirmelerle;

b) Dorudan doruya Franszcalarn almakla;c) Tp ve tpla ilgili dallarda Latincelerini yelemekle;) Bu arada ngilizceden, Anlmancadan ve baka dillerden aktarma

larla...

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

41/619

DLLERN TRLER 25

1910dan sonra balayan Yeni Trkeciler, dili anlatrmaya gnlverdiler. Yazn dilinin az ok deimesine karn Osmanlca terimlere dokunamyor; gerektike yenilerini de eski genee uyarak retiyorlard.

Ziya Gkalp, toplumbilimle ilgili Franszca terimlere gene de Arapadankarlk arayp buluyordu:

Culture hars, ideal = mefkre, reallite = eniyet... gibi.

27. BUGNN TRKES. Bugn dil ynnden de bamszlkamacmzdr. Dilimizi yabanc etkilerden kurtarmak, zletirmek, zenginletirmek sava iindeyiz (bkz. n 31).

28. T RK EM ZN KAYNA I ve ana Trkeden ayrlm diller.Ulusumuzun ana yurdu Orta Asyadr; dilimizin kayna da orasdr. Ulusumuz, saysz glerle yeryznn geni blgelerine yaylmtr. Bugn deTuna tesinden Pasifik kylarna dek uzayan geni lkelerde Trke konuanlarn says 100 milyonu bulur. Bu denli geni lkelere yaylan Trklerinazlar arasndaki deiiklikler alar boyunca artm leheler tremitir(bkz. n 19-20 vs.). Yzyllar, kimi diyeleklerin arasndaki ayrlklar yleartrm ki bugn onlar Trkenin lehesi deil; Ana Trkeden ayrlarak

bamszlam birer dil sayanlar var: Yakuta, uvaa..

Bu dillerin hepsine birden U R AL - ALT AY dilleri denir.

29. SOYDA DLLER. Yeryz dilleri - yukarda grld gibi

birka eski anadil n, azlar, diyelekler ve bamsz diller olarak dallanpayrlmasndan domutur.

Bir anadilden geldikleri anlalanlar bir soydan saylr.

Bu dillerden birinin brnden ktn deil; bir ortak kkten dallanpgeldiklerini dnmek daha dorudur. Onun iin bunlara KKTA dillerdenir.

Soyda (kkte) dillerin balcalar unlardr:

Hint - Avrupa: Hint, ran... gibi Asya dilleriyle btn Avrupa dilleri.

Hami-Sami: braince, Arapa...in-Tibet dilleri,

Bant: Yerli Afrika dilleri,

Ural-AItay: ki koldur:

1) Ural kolu: Fin - Ugor (Macar, Samoyet...) dilleri.

2) Altay kolu: Trke, Moola...

Dilimiz, en eski dillerden olan ana Trkeden gelmitir.Bu ana Trkedengelen dillerin hepsine birden Trk dilleri denir.

Fransz dil bilgini Antoine Meillet (1866-1936), dnya dillerinin bir tekanadilden dallanp gelitiini; hele Hint - Avrupa dilleriyle Ural-Altay dilleriarasnda soy yaknl bulunduunu bir varsaym olarak ileri srmektedir.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

42/619

TKKENN TARHES

ve

ZENGNL

30, DLLER DE ZE NGNLK. Bugn konuulan dillerin says

binlere varr. XIX. yzylda dil bilginleri iki binden ok dili incelemi, birbirine yaknlklarn, zenginlik oranlarn gstermilerdir, (bkz. n 6). 1937 - 38sralarnda birbirinden ayr olarak yaplan sayma gre dnyada 2796 dilyaamaktadr. Leheler, azlar, iveler bu saymm dndadr. Bu incelemeler unu da gstermitir: Dil zenginlii uluslarn uygarlk yolunda ilerleyiiyle orantldr.

Dillerin zenginlii unlara gredir:

1) Szck saysma;

2) ada bilim, teknik ve sanat kavramlarn eksiksiz anlatabilmeye;

3) Gelecekteki ilerlemeleri; yeniden bulunacak aygt, anlam ve kavramlar adlandrp anlatmak iin gereken szckleri, kolayca tretme ve biletirme yollaryla elde etmeye...

Szck says her dilde bir deildir . Kiiolu, uygarlk yolunda ilerledikeyeni nesneler bulmu, her bulduunu yeni szcklerle adlandrm, anlatmtr. Bunun iindir ki daha ok bulan ve bilen uluslarn dilleri gittike zenginlemi; buluu az topluluklarn dilleri yoksul kalmtr:

Uygar blgelerden uzak kalm yozlar (vahiler) iinde, dillerindeki szck says 250yi aamayan ve ten yukar say bilmeyen oymaklar bilun-maktadr (Nilin kaynaklarna yakn ormanlarda oturan Pigmeler gibi).

Bushmanlarn dili daha ilkeldir. Franois Balson adl bir gezginin anlattna gre, Afrikann ortalarnda, Kalaharinin tesinde Boshman adl

bir kabile vardr. Btn Afrika kabilelerinin siyah oluuna kar Boshmanlarsardr. Ve sar rk andrmaktadr. Nfuslar 4000i amayan bu kk sarinsanlar avclkla yaarlar. Dilleri 100 szc amaz, 3ten yukar say bil

mezler.leri uluslar iinde szck says 100 000e yaklaan, bu sayy pek ok

aan diller var: Franszlarn or ta bir szlnde bulunan szckler 70 000iamaktadr. Alman, Macar, Fin dillerinin son yzyllardaki almalar ve

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

43/619

TRKENN TARHES 27

baarlan devrimlerle szck saylar 100.000'in ok stne kmtr. ngilizszlnde bu say 150.000i de geride brakr.

Byk szlklerde bu saylar pek ok ykselir:

Franszca 200.000 (Litre szl),Almanca 150.000 (Grimin),ngilizce 550.000 (Webster).

ngilizceye 1940 - 1950 yllar arasnda 20.000 szck katlmtr. Katl srp gitmektedir.

31. T RKEN N TARHES ve ZENG NL . Trke en eskidillerdendir. Tarih boyunca deimeler ve gelimeler gstermitir. Dilimizin

zenginliini anlayabilmek iin gemiine bakmalyz. Trkenin tarihinde nemli a vardr.

I. slamla giriten nceki Trke. Bu ada (X. yzyldan nce)Trkede yabanc szck, yok denecek azlktadr; zdr. En az iki alfabemizvar (bkz. n 10.11). Ozanlarn aznda Trke, gzel ve zengin bir iirdilidir. Orhun yaztlaryla eski Uygur metinleri ve Divan Lgat-it-Trk

bunu gstermektedir.

II. slam la giriten sonraki Trke. slamlaan her ulus gibi Trk de

slam uygarlna katlmtr; bu uygarln kurulma, ycelme ve yaylmasna ok uurlu ve byk emekler katmtr. slamm esiz kahramanlar, enbyk bilginleri, en usta sanatlar; slam urgarlnm nl ge (dhiD.L.T.)ieri arasnda Trkler en nde gelir: Alpaslanlar, Klaslan Yldrmlar, Fatihler, Doan Beyler, Yavuzlar, Kanuniler; Farabiler, Ulu Beyler,Babur ahlar, Sinanlar, Ktip elebiler... .

slam uygarlnda ilerleyi ulusumuza pek ok n kazandrmtr e-var ki bu ilerleyi ve n, Trkemizin zararna olmutur: Dinin ana betii

Kuran Arapadr. Arapa, slam uygarlnn ortak dili olmutur. Trkbilginleri de Arapay reniyor, bilim yaptlarn bu ortak dille yazmayyararl buluyorlard. iirlerini Fars diliyle yazan byk Trk airleri de azdeildir.

Byle olmakla birlikte XI. yzylda Kakarl Mahmut, Trkenin - oan en zengin dili - Arapa k adar zengin olduunu gstermek iin DivanLgat-it-Trk adl byk szln yazmtr. Yazl nedenlerinden biri de

budur.

XV. yzylda byk iir esi Ali ir Nevai de, andaki genlerinFarsaya dknlklerini grerek Muhakemet-l-Lugateyni yazd. UluTrk, bununla Trkenin - o an en gzel iir dili tannan - Farsadanzengin bir dil olduunu aka tantlyordu.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

44/619

28 DLBLGS

Ne yazk ki bu uurlu emekler, Trkeyi yabanc salgnndan koruyamad. Gittike artan bir hzla dilimizi dolduran Arapa, Farsa szcklerin

birou z Trke szcklerin yerine geiyor, onlarn unutulup gitmelerine

yol ayordu. Yabanc szcklere ve kurallara dknln artmas, gzelTrkenin ilenip gelimesine engel oldu. Bu durum sekiz yzyl boyuncasrd.

Yabanc szcklerin ve kurallarn girii yzyldan yzyla artmtr.Kutadgu Biligte (XI. yyzl) yabanc szck azdr. XII., XIII. hatta XIV.yzyllarda da dolu pek hzl deildir. Divan yaznn gelitii X \ . yzyldayabanc szck ve kurallar sel hzyla dilimize dolmaa balar. XVI. yzyldadaha taknlar. En arln XVII. yzyl nesircilerinden Veysi ile Nergisi

de bulur.Dillerin birbirinden szck almas uluslarn uygarlklaryla orantldr.

Yalnz uluslarn, dilbilgisi ynnden dnlemeler yapmas, szck almgibi deildir.

Dedelerimizin Farsadan, Arapadan yaptklar kural dnlemeleribirka rnek veya klie deil, canl, hatta z Trkenin kurallarndan dahadaha canldr ve snrszdr.

Edebiyat Cedideciler, bir tek Trke szck tretmemelerine karlk

Arapa, Farsa pek ok yeni szckler, bileikler, tmlemeler yaratarak kullanmlardr. (XIXyy.).

Trke kurallara nem vermeyen Osmanl yazncs, bu yabanc kurallara pek ok nem verirdi. Farsa bir sfat takmnda uygunluu gzden karmak. bir Arap szcnn bir harfinde, b ir sesiinde yanlmak yzndenniceleri bilgisizlik damgasn yemitir.

Divan devrinde iir dili, sanatl dzyaz (nesir) dilinden daha ak vekolaydr.

Kitaplarn zenilerek yazlan nszleriyle vmelerde sanatl dzyaz,artk skiilemez bir glk iinde boulur gider.

Nergisi, Nihalistan adl kitabnn nsznde kalem yazmaya balayncademek iin unlar yazyor:

Her zaman k i hame-i hamam,e-i mevzum-terane-i dil-ke-vavaz- marifetperdaz saha-y melsa-y sahaif-i letaif-nma-y firuze-fama bal-ka-y pervazve muharrik- cenahha-y hakikat ii mecaz ola...

Tmce bitmi deildir. Araya Farsa beyitler kararak bir buuk sayfauzayp gider.

Bir rnek daha: Divan devrinin btn tarihileri iinde dili en gzelolan Naima, nsznde tarihiliin ilkelerini sralarken:

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

45/619

TRKENN TARHES8

29

Hamisen mkil ibarat ve mulak stlahat terk edip suhulet ile kraatimmkn ibarat ihtiyar eyleye.

dedikten sonra o gnlerin sadrazamn yle vyor:

(Sultan Mustafa Han) Hazretlerinin zaman- sad-iktiranlarnda sadrazam olan ali-lazret vala-mevkabet emin-d-devleyemin-s-saltana mmehhid-ikavaid-l-madeleti ve-rre-fe meyyid-i mekaid-l-merhameti ve-masfe Nazm- menazm-l-memleket il-Osmaniyye nahic-i menahie-iil-mesalih-il-haka-niyye nuslih-i mulekat-il-umur mdebdir-i miikilat-il-cumhur vezir-i binazirmir-i sahip-tedbir Hseyin aa-ya mkil-ka...

Divan yaznnda sk grlen secili ve tersili bir nsz vgs.

III. Bugnk Trke. XIX yzyln ortalarndan sonra uyank Trkaydnlar, z benliinden ve doallktan uzaklaan Divan dilindeki yabanc szcklerin ve kurallarn zararn sezdiler. Onlar atmak, Trkeyitutsaklktan kurtarmak yollarn dndler. Bu ileri dnceler ve almalar. dilimizi epeyce sadeletirdi.

1908den sonra Yeni Trkeciler adm alan aydnlarmz, dilden yabancszcklerin ve kurallarn birounu atmaya alarak yaz dilini konumadiline yaklatrmay saladlar. Gazete dili, yazn yaptlar gittike yalnlayordu. Bilim diline, terimlere, dokunmaktan ekinmeleri ortaya bir ikilik

karacakt.Cumhuriyet devrinde dilimizin her ynden zletirilmesi gerei dnl

d ve Atatrkn yaratc ye DL DEVRM balad. Devrim, srpgidiyor ve u kaynaklardan yararlanlyor:

1) Derleme. Yabanc szcklerin dolumas yznden yaz diliedenatlan; yalnz halk dilinde yaayan Trke szckler derlendi. Birka ayiinde yurdun drt bucandan Trk Dil Kurumuna 150.000i akn szckfii geldi. Kurum bunlar sralayarak yaymlad: Sz Derleme Dergisi.

1954-1955 yllarnda balayan ikinci derleme ii daha temelli tutulmu,Kur uma 500.000i bulan yeni filer gelmitir. Bunlar eskilerine katlyor; yanllar varsa dzeltiliyor. Yeniden yaymlanmaya balanmtr: Derleme Szl.

2) Tarama. Eski kitap larda unutulup kalm pek ok deerli szcklerin bulunduu dnlerek birou gzden geirildi, tarand. Her elli kitaptan taranan szckler, birer cilt olarak yaymland: Tanklaryla TaramaSzl.

Bu yolda da almalar ikinci devreye girmitir. Sonradan ele geen eskikitaplar, yaz;lar da tarand. Tarama Szlnn de yeni biimde yaymlan-land: Tarama Szl (8 cilt).

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

46/619

30 DLBLGS

3) Treme. Yaayan, kullanlan szck tabanlarna Trke eklertakarak var olan rneklere uygun yeni szckler yaratmaktr. leride pek oktreme ve tretme rnekleri grlecektir.

4) Biletirme. Bir varl, bir kavram an latmak iin iki ya da daha okszcn kaynamasndan her dilde yararlanlr. Dilimizin de zenginlik kaynaklarndan biri olan bilemeye ve bileik szcklere pek ok rnekler greceiz.

Sralanan bu kaynaklardan imdiye dein elde edilen sonular unlardr:

a) Trkede kkler ve ekler sanldndan oktur.

b) Dilimiz, tretme ve birletirme bakmlarndan da pek ilektir.almalar srp gidiyor. Trkemizin ok zengin bir dil olaca an

lalmaktadr.says, zengin dilli uluslarmkinden aa olmayacaktr.

Bu iler baarldktan sonra dzenlenecek Trk Szlndeki szcksays zengin dilli uluslarmkinden aa olmayacaktr.

Suda bilinmelidir ki bir dilin zenginlii yalnz szck saysna dayanmaz. Araplar, dillerinde deve iin 500 ad bulunduunu ileri srerek v

nrler. Parslar da dillerinde arslan iin 300e yakn ad bulunmasn zenginlik belirtisi sayarlar. Oysa gerek zenginlik, szcii saysna deil; anlatmayeteneine dayanr. ada bilim ve sanat kavramlarn ve her yeni varlanlatmaya adlandrmaya yetenekli ilek bir dil - szck says bakmndan

pek ileri olmasa bile-zengin saylr. lek olmayan, kullanlmayan on binlerce l szck, szlkleri doldurmaktan baka neye yarar?

5) Anlam Genilemesi.- Dillerin kavramca zenginlemesinde anlamgenilemesinin pay byktr, Trkede de birok szck, alar boyun

ca yeni anlamlar yklenmi; bylece szcklerde ok anlamllk olay gelimitir (bkz. n 549): DL szcn rnek alalm:

a) Azdaki rgen;b) Anlama yollar (bkz. n );

c) Birok aygtlarda yass, uzun nesne: Kilit dili;

) Corafya terimi: Denize uzanan ince kara paras;

d) Kimi alglarda titreerek ses karan nesne: Dilli ddk...

32. KUR AL A MAZLI I. Trk dilinin zenginleme yeteneinidestekleyen zelliklerden biri de kural amazldr.

Trk dilinin yapsn inceleyen Batl bilginler, dilimizdeki kural amazln vmekle bitiremezler:

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

47/619

TRKENN TARHES 31

Byk ngiliz bilgini Max Mller (1823-1900) yle diyor:

Trkeyi syleyip yazmak iin en ufak bir istek beslenmemi olsa dahi,bir Trke grameri okumak bile gerek bir zevktir. Kiplerdeki hnerli tarz

btiin ekimlerde hakim olan kyasilik, yapmlarda batan baa grlen' saydamlk, dilde prldayan insan zekasnn harikal kudretini duyanlar hayretedmekten geri kalmaz.

Bu byle bir gramerdir ki, bir billur iinde bal peteklerinin oluunu nasl,seyredebilirsek onda da dncenin i olularn yle seyredebiliriz...

Baka bir Doucu bilgin (orientaliste) Trk dili iin : nsan bu dilin ycebir bilim akademyas mzakerelerinden km olduu zannma debilir.'demitir.

Fakat Trkistan bozkrlar ortasnda, kendi bana kalm insan zekasnnsadece kendi yaradlndan ayrlmaz kanunlarla yarattm, hi bir bilginlerkurulunun yaratmas dnlemez.

Trk Dili Grameri (Jean Deny - A!i Ulvi Eive.)

...dilimiz, matematik kadar ak seik, her dala kolayca yetiebilen stntretme yetenei ile yabanc dilcileri bile kendine hayran brakan bir dildir.Uluslararas haysiyetimiz, onurumuz da kendi dilimize verdiimiz nemebaldr...

CUMHURYET ] 9.VI.1974 (OKTAY Sinanolu.)Yale niversitesi Profesr.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

48/619

il. BLM

SESBLGS

33. SESLER ve SESLENMELER.Hava titreiminin kulakla duyulanna ses diyoruz. nsanlarn anlama aralarndan en nemlisinin, gelimeyeen elverili olannn seslenme olduunu; konumann ve dillerin bu seslenmelerden doduunu grdk (bkz. n 1, 2, 3).

Sesler, akcierlerden gelen havann g rtlaktaki kiirlere arpmasyla, onlar titretmesiyle kar. Pek hzl olan bu titreim, saniyede 4000 resim eke

bilen aygtlarla ancak saptanabilir.

Grtlan iindeki ses yarnda ikisi sada, ikisi solda drt ince kiri

var. Bunlardan da doru olan bir ifte, tipta yalanc ses telleri deniyor.Seslenmeye yarayan kiriler iki tanedir. Ses karmay isteyince bu bir iftkiri, gereine uygun biimde birbirine yaklaarak gerilir. Akcierlerdenitilen hava, bu kirilerde, isteimize gre ince, kaim, ac, tath, sert, yumuak, korkun, okayc... sesler biiminde perdelenir.

nsan grtla, mzik aralarnn hepsinden daha eitli, daha duyduluve anlaml sesler karr. Bu seslerin saysn saptanmaya bugnk aralaryetmiyor.

Ne denli eit eit sesler kardmz kolayca deneyebiliriz. Bunlarnounun konuma ile ilgisi yoktur.

Pek karmak devimlerden, kmldanlardan doan konuma sesininnasl olutuunu, ok kez, kavrayanlayz, Kendiliinden oluur gibidir,(bkz. n 35).

Kirilerde perdelenen sesler, azmzda bulunan rgelerin, gereincealp kapanmas, yaklap uzaklamas ve gerilip zlmesiyle; eitli dei

me ve deitirmeleriyle boumlanr; konuma sesi biimine girer. Konumasesi boumludur. Az rgenleriyle biimlenmeyen sesler ve hayvan sesleri

boumsuzdur.

Konumaya yarayan sesler, iyi kt, birer ekille saptanmtr. Her sesin

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

49/619

SESBRLGS

yazdaki ekline harf, bir dildeki harflerin btnne alfabe1 denir (bkz.n 38). * '

nsan grtlann karabildii her sesin birer ekille saptanmasna kal-

klsayd, alfabelerin harf saylar binleri bulacakt; renilmeleri, kullanlmalar pek g olacakt. Onun iindir ki her ulus, konumaya yarayan seslerini en az ekilde saptamaya almtr.

Genel Kltr Trkesinin temeli stanbul az saylmaktadr. Bu azlakonumaya yarayan seslerimizden birbirine yakn olanlar bir saylarakTrkemizde 29 ses bulunduu kabul edilmitir. Onun iin alfabemiz 29harflidir.

Harflerimizin, dilimizi gereince gzel okumaya yetmediini ileri sren

ler var. Her dil - harf saysn oaltarak gle yol amamak iin - aayukar byledir.

Genel konuma dndaki ses zellikleri, ayrlklarn, eski konumalarbugne uymayan okunular... belirtmek iin alfabelere birok imler eklenir. Bu bol imli alfabelerin genel yaz ile ilgisi yoktur (bkz. n 10. dipnotu).

34. SES YOLU, KONUMA AYGITI. Gs boluundan dudaklara varan ksma ses yolu diyoruz. Selenler ses yolunda eitlenir. Seslerin

kmasna ve eitlenmesine yarayan rgenler de unlardr: Gs boluu,akcierler, grtlak, kiirler, kk dil, dil. damak, dietleri, diler, dudaklar,geniz, burun.

Bu rgenlerin hepsine birden konma aygt denir. Konuma rgenlerininbirinde hastalk, sakatlk; seslerden birkann, ya da hepsinin gzelkmasna engel olur: Dileri dklmlerin, nezlelilerin bile syleyilerideiik olur.

Az bir ses kutusuna benzer. Kirilerde oluan sesler, grltler (bkz.

n 33, 35) az iinde istenen biime sokularak azdan ve burundan kar.Sesler (fonemler), azdaki rgenlerin, kendiliinden oluan karmak

ilemleriyle kar. Bununla birlikte her sesin knda eylem bulunur:

1) Gerilme. Konuma rgenleri istenen sesi karma durumuna geer.

2) Duralama. ok ksa bir sre gerilme durumunda durup istenen sesikarr.

1) Eskiden beri Latin alfabesinin diziliinde birinci har A, ikinci Bdir. Gerek'ler budizinin tmn ilk iki harfle adlandrmlar: A (= alfa), B (= Beta) demilerdir. Franslar

bu iki ad birletirerek alphabet diyorlar. Biz de aifebe dedik. Son yllarda abece demeyebaladk.

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

50/619

3 4 DLBLGS

3) zlme. rgeler devlerini bitirdikten sonra geveyerek bekleyi durumlarna dnerler.

Szcklerin ve szck paralarnn buruluuna yarayan sesler, art ardadizilmi deillerdir. Gereine gre birbirleriyle kaynarlar. Bu yle olur:Birinci sesi karan rgenler daha zlme durumuna dnmeden ikinci sesikaracak rgenler hemen gerilmeye balar ve bylece ilem kendiliindenolur. Bu olu u benzetme ile aklanabilir.

Sesler, tespih taneleri gibi art arda dizilmi deil; zincir baklalar gibii ie gemi olurlar. Bylece soluk itiiyle konuma seslerinden bir taneyikardmz gibi iki., , drt tanesini de birden karrz.

35. SESLERN BMLER Akcierlerden istee gre itilen hava,ses kirileri zerinden geerken onlar titretip titretmediklerine; yanitonlanp.tonlanmadklarma gre de sesler iki imde oluurlar:

1) nlerle yumuak nszlerde kiriler titrer, sesler tonlanr (bkz.n 49-111).

2) Kirilerde tonlanmadan; yani kiriler titremeden kanlar da sertnszler olur (bkz. n 49-111, 2).

Kolay sandmz syleyi, pek karmak devimleri kapsayan olularn,abalarn sonucudur. Anadilinin her sesi, her azda o denli kendiliindenoluur ki, ok kez, nasl olutuklarn kavrayp anlatamayz. Bununla birlikteher sesin, uyarnca karlmas iin birok raklk yllarnn gemesi gerekir.ocuklar, doularndan bir sre sonra kendiliklerinden buna giriirler ve

bu a kolay geitirirler. Yabanc bir dili gzelce konuabilmenin kolay olmadn herkes bilir. Seslerin ve szlerin azda tam biimine girmesi iinyllarca iyi dinlemek, zenle konumak, syleyi eitimi grmek gerekiyor.ok kez de tam olmuyor.

nllerin sylenii, nszlere gre, daha kolaydr. rgenler, nemli birengele uratmadan sesi karrlar. nszlere gelince, onlarn her birinin ayrolan kaklarnda rgenler birbirleriyle karlamak, arpmak, sesi sktrmak, aba harcamak gibi yorgunluklara katlanmak zorunda kalrlar. kan

biraz sama soluna, stne altna rastlarsa iyi sonu alnma. aba yeteriniaarsa ses, istenen, beklenen olgunlukta, gzellikte doallkta kmaz. Yabanclarn iyice baaramaylar bunlardan ileri gelir.

36. SESLERN TRLER. Genel konumamza yarayan 29 ses,

klarna gre ikiye ayrlr.1) nller. a e o ... gibi ses yolunda nemli bir engele uramadan,

daha dorusu, gerilme, duralama eylemleri sezilmeden kanlardr. G rtlaktakirilerin titremesinden doan selenler azda dilin, altenenin ve dudaklarn

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

51/619

aldklar biimlere gre deierek kaim - ince, geni - dar, dz - yuvarlak nller olurlar (bkz. n 42).

nllerimizin sekizi de aktr; seslerini ksntsz verirler. Yalnz blge

azlarnda kimi nler biraz deiike kapalca sylenirler:El(rgen), el. (bakas)...

Trke, nlleri en bol olan dillerdendir, gelimi btn dillerde sekiztemel nl bulunmaktadr.

nllerle nszler u bakmdan ayrt edilir: nller sestir, azdan birengele uramam gibi serbeste karlar. nszler, uyarlarnca yaln birergrltdiir; her birinin knda ayr rgenlerin engellemesi, bir abaharcamas sezilir.

Trkede nller sekizdir: a e i o u .

Bunlar, tek balarna okunur ve hece olabilir.

2) nszler. Ses yolunda az ok engele urayp biimlenerek boumlanarak karlar: k m s... (bkz. n 48).

rgenlerin kapan gerilmenin gcyle orantldr (bkz. n 34 /l) . Byleceen belirtili nszler, soluun bsbtn kesilmesini gerektirirler.

Bunlar nllerle birlemedike okunamazlar, hece kuramazlar.

Seslerin boumland yere kak ad verilir: Knin ka damaktr,mninki dudak, sninki di arasdr, (bkz. n 48).

Kltr dilimizde nszlerimiz de ak ve tam sylenilidir.

Blge azlarnda az ok deiiklikler grlr:

Szck bandaki kim k sesi Gney Douda, Dounun kimi yerlerindekann pek arkasndan keskince bir sertlikle karlr. Orta ve Bat Anadoluda g gibi sylenir. ye alanlar da var. kinci ve sonraki hecelerdekaln kler hrltl h olur.

Karadenizin dousunda c sesi J ye alan bir keskinlik alr. G, C gibisylenir.

37. . (yumuak g) yarm sesli bir grtlak nszdr:

a) Hi bir szcn banda bulunmaz.

b) Bir heceli szcklerden bakalarnn sonunda da bulunmaz.

c) ki ve daha ok heceli szcklerin tabanlarnda birinci nlden sonragelen , dahal sonra gelenler g olur:

Ar, eri, doru, yamur, olan, salam, alamak ine, uramak;

Atlgan, yenge, sevgi, sayg, burgu, balang, degin;

Aa, az, boaz, sar, souk, dalm, boulmak, oul, eil...

SESBRLGS 35

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

52/619

36 DLBLGS

rneklerde:

gnin nszlerden sonra geldii

nin ise nllerden sonra ya da iki nl arasnda bulunduu gzdenkamyor.

Ierin Sylenii, Okunuu:

I. a) nce dz nllerden sonra gelenler yye dnmek eilimindedir.

Deirmen elenmek, deirmi, eri, seirmek, i, irenmek, ereti...

b) O, nllerinden sonra gelenlerin kimileri vye dnr:

Kovmak, ovmak, vmek, kovan, gvde, kova, dv...

Yakn yllara gelinceye dek bu szcklerde v yerine yazlrd.

c) Kimi szcklerde sesi ncl nlnn iinde erir; onu uzatr gibiolur:

Doru, aa, yamur, da, aa, yal...

II. Blge Azlarnda:

a) Yumuak nin grtlaktan gelen sesi daha belirgindir:

Salk, az, ou, boum, barmak, doru, aa...b) Dou illerimizde birok szckte nin g gibi sylendii de grlr:

St, deirmi, deil, aga, retmen, verdii, tler...

38. TRK ABECESde 29 harf vardr ve yle sralanmtr:

A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U V Y Z

a b c d e f g h i j k l m n o p r s t u v y z .

Harfler, kullanldklar yerlere gre iki trl yaz lr:

a) Byk harfler,b) Kk harfler,Byk harflerin kullanld yerler, trl konularda grlecektir.

39. HECE:

Arayan bulurtmcesini yaya yaya syleyelim: A-ra-yan bu-lur. Birinciszck , ikinci szck iki kprdamta syleniyor.

rgenlerin birinci kprdannda bir ses (a), kincisinde iki (ra), n-

csiinde (yan) birleik ses... kmaktadr.te bir soluk itiiyle; yani konuma aygtnn bir kprdanyla bir r

pda kan tek veya birleik sese hece denir.Dilimizin heceleri alt t rl dr:

7/25/2019 o_002546_2013-01-27-152802_e-kitap-arsivi

53/619

SESBRLGS 37

Ses Saysa. Bir nl harftir; her nl, hece olur. 1

22334

bu.akta.st.Trk,

Bir nsz, bir nl Bir nl, bir nsz Bir nsz, bir nl, bir nsz Bir nl, iki nsz Bir nsz, bir nl, iki nsz

Her hecede bir nl bulunur. nl olmadan hece kurulmaz.

Tren, gram...gibi nls nc srada olan drt harfli szckler Trkedeildir; Bat dillerinden gelmedir.

Heceler, aruz ls bakmndan ikiye ayrlr:

a) o, bu... gibi nllerle biten heceler. Bunlara ak hece denir.

b) nszlerle biten heceler :J/,g-r, kurt...Bunlara da kapal hece denir,(bkz. n 573).

Ak hecelerden uzatlarak sylenenler de kapal saylr (bkz. n 45).

NOT. Ak hecelere ksa, kapallara uzun da denir.

40. ULAMA. Hecenin temeli nl harftir (bkz. n 38). Trkede her

nl, kendinden nce gelen ilk nsz hecesine alr:Ev: e-vi, ta: ta-a, iist: s-t, Trk: Tr-ke, yurt: tur-di-i, krk: kr-ka...

Bileikler hatta ayr yazlan szckler de bu kurala baldr; nclszcn son nsz sonraki szcn bandaki nlye balanr:

Hanmeli...

Dn akam ekm ek aldm.

tmcesinin her szcn, yabanclar gibi, ayr ayr sylemeyiz; bir rpdasyleriz ki durum yle olur: Ha-n-me-li... D-nak-a-m-ek-me-kal-dm.

Szck sonlarndaki nszlerin, kendilerinden sonra gelen szcklerinbalarndaki nllere balanmasna ULAMA denir.

Gzel okumak, gzel konumak iin ulamaya nem vermek gerekir.Ancak:

a) Noktalama imlerinden biriyle ayrlan szcklerde ulama olmaz.

b) Aruzda ly bozacak ulamalar yaplmaz.

c) Tmce, anlam ve iddet vurgularyla kuvvetlendirilmek istenen hecelerde ulamadan vazgemek yerinde olur.

Aruzla yazlm dizelerde ulamaya dikkat edilmezse l bozulur. Ulamay gstermek iin (u) iaratini kullanmak gelenei kklemektedir.