Upload
others
View
41
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‟LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
“MADANIYATSHUNOSLIK”
FANIDAN
O‟QUV-USLUBIY MAJMUA
Toshkent -2016
O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‟LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
“TASDIQLAYMAN”
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor
__________________S.Aliyev
2016 yil ―____‖ ―_________‖
“MADANIYATSHUNOSLIK”
FANIDAN
O‟QUV-USLUBIY MAJMUA (2016-2017 o‟quv yili uchun)
Toshkent -2016
Tuzuvchi: YU Xusanboyeva Ijtimoiy Fanlar kafedrasi katta o‘qituvchisi
Taqrizchi: I.Shamsiyeva Jaxon Iqtisodi va Deplomatiya Universiteti Ijtimoiy
fanlar kafedrasi dotsenti
O‘quv-uslufiy majmua Toshkent Farmatsevtika insitutining soha uslubiy
kengashining 2016 yil 15.06 dagi 15 sonli qarori bilan nashirga tavsiya qilingan
Soha uslubiy kengashining kengash raisi_________ K.K.Ismailov
O‘quv-uslubiy majmua MUK da ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi
________2016 _________sonli bayonnomasi
Kelishildi; Markaziy uslubiy kengash raisi ______ S.U.Aliyev
MUNDARIJA
I. Ishchi dastur………………………………………………………....
II. Sillabus...............................................................................................
III. Modulni o‗qitishda foydalaniladigan intrefaol ta‘lim
metodlari…………………….............................................………...
IV. Nazariy materiallar…… ………………………..……….… ….
V. Amaliy mashg‗ulot materiallari ………………………………..…..
VI. Keyslar banki……………………………………………………….
VII. Mustaqil ta‘lim mavzulari…………….…………………………….
VIII. Test…………………………………………………………………
IX. Glossariy……………………………………………………..……..
X. Adabiyotlar ro‗yxati…………………………..……………………
I.ISHCHI DASTUR
Kirish
O‗zbekistonning davlat mustaqilligini qo‗lga kiritishi tufayli halqimizning
asriy orzusi ushaldi, o‗z taqdiri va kelajagini o‗zi yaratadigan bo‗ldi. Tarixan
qisqa davrda jamiyatimiz ijtimoiy – siyosiy hayotining barcha sohalarida keskin
burilish yasaldi. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish, faol demokratik
yangilanishlarni amalga oshirish bilan bog‗liq qator islohatlar o‗tkazildi.
Ayniqsa, bugungi murakkab globallashuv davrida ma'naviyat sohasida vujudga
kelayotgan dolzarb muammolar, halqimiz ma'naviyatini asrash va yanada
yaksaltirish, yosh avlodning qalbi va ongini turli zararli g‗oya va mafkuralar
ta'siridan saqlash va himoya qilishda Vatan tarixini har tomonlama va chuqur
tadqiq etish, birlamchi manbalarga tayanib talqin etish, kelajak avlodga haqiqiy
tariximizni o‗qitish orqali ularni yuksak ma'naviyatli shaxslar etib tarbiyalash
dolzarb ahamiyat kasb etadi.
- insonning tabiat, jamiyat bilan birgalikdagi faoliyatini hamda
kishilarning ma‘naviy turmushiga oid barcha jarayonlarni tadqiq qilishdan iborat;
- Madaniyatshunoslik fani muhim tarbiyaviy vazifani ham bajaradi;
- Madaniyatshunoslik tinglovchilarni turli tarixiy davrlar madaniyatlari va
sotsial guruhlarning urf-odatlari, turmush tarzi to‗g‗risidagi bilimlar bilan boyitadi. Tarixiy va gumanitar bilimlarni tartibga keltiradi, ijtimoiy turmush
voqeliklarini yagona mazmun asosida anglashga yordam beradi. Ko‗plab
betakror va mustaqil madaniyatlardan tashkil topgan jahon sivilizatsiyasining birligi va xilma-xilligini ko‗rsatadi;
- Madaniyatshunoslik fanining yana bir muhim vazifalaridan biri – bu
kishilarda ijodiy qobiliyatni rivojlantirishdir. Madaniyatshunoslik yangi
ma‘lumotlar berish bilan birga, yoshlarda madaniyat voqeliklari bilan munosabatda bo‗lish malakasini hosil qiladi.
- Madaniyatshunoslik talabalarda jahon madaniyati va uning tarkibiy
qismi bo‗lgan O‗zbekiston madaniyatini rivojlanish tarixi, xususiyatlari, o‗zaro aloqadorligi, muammolari va istiqbollari to‗g‗risida bilim, ko‗nikma va
malakalarni shakllantirish bilan birga, ayni paytda, milliy madaniyatga va o‗zga
millatlar madaniyatlariga, qadriyatlariga hurmat ruhida tarbiyalashda, madaniyat
yodgorliklariga ijobiy munosabatda bo‗lishida, ma‘naviy jihatdan rivojlanishiga ko‗maklashadi.
Madaniyatshunoslik fanining maqsadi va vazifalari
Madaniyatshunoslik faninin o‗qitish talaba yoshlar jahon va vatan
madaniyati, tarixi bilan bog‗liq boy materiallarni mustaqil tahlil etish tafakkur
mustaqilligi, tarixiy ong, asl ziyolilikni shakllanishi, mustaqilligi, tarixiy ong, asl
ziyolilikni shakllanishi, millatimiz mentalitenining yuksalishga
yo‗naltirilganligini tadqiq qiladi.
Bu fanning asosiy vazifasi turli tarixiy davrlar madaniyatlari va sotsial
guruhlarning urf - odatlari turmush tarzi to‗g‗risidagi bilimlar bilan boyitadi.
Madaniyatshunoslik talabalarga jahon madaniyati va uning tarkibiy qismi
bo‗lgan O‗zbekiston madaniyatini rivojlanish tarixi xususiyatlari, o‗zaro
aloqadorligi muammolari va istiqbollari to‗g‗risida bilim ko‗nikma va
malakalarni berish bilan ayni paytda milliy madaniyatiga va o‗zga millatlar
madaniyatiga qadriyatlariga ularni xurmat ruhida tarbiyalashga ijodiy
munosabatda bo‗lishlarida ma'naviy jihatdan riv
Madaniyatshunoslik fani bo„yicha talabalarning bilimiga, ko„nikma va
malakasiga qo„yiladigan talablar
Madaniyatshunoslik o‗quv fanini o‗rganish jarayonida amalga
oshirildigan masalalar doirasida talaba:
-talaba umuminsoniy va milliy qadryatlar to'g'risida chuqur ilmiy nazariy
bilim malaka va ko'nikmalarini egallashi lozim
-talabalardan jahon madaniyatining ajralmas qismi bo'lgan O'zbekiston
xalqining jahon sivilizatsiyasiga qo'shgan ulkan xissasini bilishi, undan
faxrlanish ko'nikmasi va tuyg'usini o'z ongida mujassamlashtirishlari ajdodlar
merosini saqlash o'rganish malakalariga ega bo'lishi kerak;
- ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‗shgan hissasi to‗g‗risida
chuqur bilimga ega bo‗lishi, ularning ibratli hayoti va faoliyati bilan faxrlanish
xis – tuyg‗usiga ega bo‗lishi zarur;
- O‗zbekistonda davlat mustaqiligining qo‗lga kiritilishi, huquqiy
demokratik davlat va fuqarolik jamiyati asoslarining barpo etilishi, yangilanish
va modernizatsiya jarayonlari haqida to‗laqonli bilimga ega bo‗lishi kerak;
-Madaniyatshunoslik fani bo'yicha tizimli bilimlarga ega bo'lishi, fan
haqida umumiy tushuncha, tasavvur va bilimga ega bo'lishi va zamonaviy ilmiy
asoslarda ularda hayotiy va kasbiy faoliyatida foydalana olishi zarur.
Madaniyotshunoslik fanining o„quv rejasidagi boshqa fanlar bilan
o‟zaro bog‟liqligi va uslubiy jihatidan ketma-ketligi.
Madaniyatshunoslik fani – falsafa, O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti, siyosatshunoslik, sotsiologiya, psixologiya, etika
va estetika, ma‘naviyat va ma‘rifat asoslari. O‗zbekiston tarixi kabi fanlar bilan
uzviy aloqada o‗rganiladi.
Fanni o„qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
O‗quv jarayoni bilan bog‗liq ta'lim sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar:
yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish, muammoli ma'ruzalar o‗qish,
darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg‗or pedagogik
texnologiyalardan va mul'timedia vositalaridan foydalanish, tinglovchilarni
undaydigan, o‗ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‗yish, talabchanlik,
tinglovchilar bilan individual ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga
jalb qilish.
―Madaniyatshunoslik‖ fanini loyihalashtirishda quyidagi asosiy konseptual
yondoshuvlardan foydalaniladi:
Shaxsga yo„naltirilgan ta'lim. Bu ta'lim o‗z mohiyatiga ko‗ra ta'lim
jarayonining barcha ishtirokchilarini to‗laqonli rivojlanishlarini ko‗zda tutadi.
Bu esa ta'limni loyihalashtirilayotganda, albatta, ma'lum bir ta'lim oluvchining
shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog‗liq o‗qish
maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi.
Tizimli yondoshuv. Ta'lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‗zida
mujassam etmog‗i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo‗g‗inlarini
o‗zaro bog‗langanligi, yaxlitligi.
Faoliyatga yo„naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini
shakllantirishga, ta'lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va
intensivlashtirish, o‗quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari,
tashabbuskorligini ochishga yo‗naltirilgan ta'limni ifodalaydi.
Faoliyatga yo„naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini
shakllantirishga, ta'lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va
intensivlashtirish, o‗quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari,
tashabbuskorligini ochishga yo‗naltirilgan ta'limni ifodalaydi.
Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o‗quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini
bildiradi. Uning natijasida shaxsning o‗z-o‗zini faollashtirishi va o‗z-o‗zini
ko‗rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.
Hamkorlikdagi ta'limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta'lim beruvchi va
ta'lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni
baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e'tiborni qarati.
Muammoli ta'lim. Ta'lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali
ta'lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni
o'ektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani
shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo‗llashni
mustaqil ijodiy faoliyati ta'minlanadi.
Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo„llash -
yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o‗quv jarayoniga qo‗llash.
O„qitishning usullari va texnikasi. Ma'ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash),
muammoli ta'lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy
ishlar.
O„qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o‗zaro
o‗rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh.
O„qitish vositalari: o‗qitishning an'anaviy shakllari (darslik, ma'ruza matni)
bilan bir qatorda – kompyuter va axborot texnologiyalari.
Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga
asoslangan bevosita o‗zaro munosabatlar.
Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so‗rov, oraliq va joriy va
yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o‗qitish diagnostikasi.
Boshqarish usullari va vositalari: o‗quv mashg‗uloti bosqichlarini belgilab
beruvchi texnologik karta ko‗rinishidagi o‗quv mashg‗ulotlarini rejalashtirish,
qo‗yilgan maqsadga erishishda o‗qituvchi va tinglovchining birgalikdagi
harakati, nafaqat auditoriya mashg‗ulotlari, balki auditoriyadan tashqari
mustaqil ishlarning nazorati.
Monitoring va baholash: o‗quv mashg‗ulotida ham butun kurs davomida ham
o‗qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test
topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari
baholanadi.
―Madaniyatshunoslik‖ fanini o‗qitish jarayonida kompyuter texnologiyasidan,
―yexcel‖ elektron jadvallar dasturlaridan foydalaniladi. Ayrim mavzular
bo‗yicha talabalar bilimini baholash test asosida va kompyuter yordamida
bajariladi. ―Internet‖ tarmog‗idagi rasmiy iqtisodiy ko‗rsatkichlaridan
foydalaniladi, tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda tayanch so‗z
va iboralar asosida oraliq va yakuniy nazoratlar o‗tkaziladi.
t
/
r
Mavzular nomi Jami
soat
Ma'ru
za
Amaliy
mashg‗ul
ot
TMI Ja
mi
1 Madaniyatshunoslik fanining predmeti va
vazifalari.Madaniy taraqqiyotning
qonuniyatlari
4 2 2 6 10
2 Qadimgi davr madaniyati. 8 4 4 - 8
3 Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi 4 2 2 4 8
“Madaniyatshunoslik” fanidan mashg„ulotlarning mavzular va
soatlar bo„yicha taqsimlanishi:
Asosiy qism: Fanning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi
Asosiy qismda (ma'ruza) fanni mavzulari mantiqiy ketma-ketlikda keltiriladi.
Har bir mavzuning mohiyati asosiy tushunchalar va tezislar orqali ochib
beriladi. Bunda mavzu bo‗yicha talabalarga DTS asosida yetkazilishi zarur
bo‗lgan bilim va ko‗nikmalar to‗la qamrab olinishi kerak.
Asosiy qism sifatiga qo‗yiladigan talab mavzularning dolzarbligi, ularning ish
beruvchilar talablari va ishlab chiqarish ehtiyojlariga mosligi, mamlakatimizda
bo‗layotgan ijtimoiy-siyosiy va demokratik o‗zgarishlar, iqtisodiyotni
erkinlashtirish, iqtisodiy-huquqiy va boshqa sohalardagi islohatlarning ustuvor
masalalarini qamrab olishi hamda fan va texnologiyalarning so‗ngti yutuqlari
e'tiborga olinishi tavsiya etiladi
Ma'ruza mashg„ulotlari
Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari Madaniy taraqiyotning
qonuniyatlari
Shaxs va jamiyat hayotida madaniy taraqqiyot masalalarini o‗rga-nishning
zarurligi, kursning maqsadi, tadqiqot predmeti va vazifasi. Madaniyatshunoslik
kursining ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o‗rni, o‗ziga xosligi va amaliy ahamiyati.
Madaniyatshunoslik tarixida "Madaniyat" tushunchasining talqini.
"Madaniyat" tushunchasining kelib chiqishi va uning ma'no tizimi. qadimgi va
madaniyati
4 Dunyoviy va diniy mdaniyat 4 2 2 6 10
5 Temur temuriylar davri madaniyati(XIV
asrning ikkinchi yarmi-XV asr)
4 2 2 - 4
6 XVI-XIXasr birinchi yarmida mintaqa xalqlari
madaniyati.
4 2 2 4 8
7 Mustaqillik va madaniy taraqqiyot 4 2 2 6 8
8 Texnogen madaniyat 4 2 2 - 8
Jami 36 18 18 26 62
o‗rta asrlar fanida "Madaniyat" tushunchasining ta'rifi. Yangi davr falsafasida
"Madaniyat" tushunchasi. "Madaniyat" tushunchasini ta'riflashga gnoseologik,
akseologik, onotologik va semiotik jihatdan yondashish. Hozirigi zamon ilmi nazarida "Madaniyat"ning talqini. Madaniyat ijtimoiy hodisa sifatida. Moddiy
va ma'naviy madaniyat. Ma'naviy madaniyatn ing tarkibiy tuzilishi.
ojlanishlarida ko‗maklashadi. Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli
ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Milliy madaniyatlarning rivojlanishining nazariy masalalari (4 soat)
Jahon madaniyati bosqichlari (4 soat)
Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Qadimgi davr madaniyati. Qadimgi Sharq madaniyatining tarixiy va
davriy chegaralari. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi rivojidagi umumiylik va o‗ziga
xos hususiyatlar, ularning jahon madaniyati tarixidagi o‗rni. Qadimgi Sharq
madaniyatida an'analarning o‗rni va ahamiyati. Qadimgi Sharq
dunyoqarashining o‗ziga xosligi. Madaniyatning eng qadimgi o‗chog‗i -
qadimgi Messopotamiya jamiyatlari madaniyati. Yozma ilmiy va san'atga oid
yodgorliklar (mixxat, zikkurat, matematika va astronomiya, "Gilgamish"
haqidagi doston). Jahon madaniyatida Messopotamiya madaniyatining o‗rni va
ahamiyati.
Qadimgi Misr madaniyatining shakllanish davri. Misr madaniyatida din,
unga e'tiqodning belgilovchi o‗rni. Misrliklarning narigi dunyodagi hayot haqida tasavvurlari. Qadimgi Misr yozuvi, fani va san'ati: ehromlar, ibodatxonalar,
rassomchilik, tibbiyot, ieroglif bitiklar, adabiy asarlar. Jahon madaniyati
rivojlanishida qadimgi Misr madaniyatining o‗rni. Qadimgi Hindiston madaniyati. Qadimgi xindlarda diniy dunyoqarash va
ta'limotning o‗ziga xosligi. Braxmanizm-jamoani tabaqalashtirish. Birinchi
jahon dini - Buddizmning shakllanishi. Moxinjo-Daro va Xarappa sivilizatsiyasi.
Hind falsafasi va fanining hususiyatlari. San'at va adabiy asarlar (zinapoyasimon tosh ibodatxona, tasviriy san'at va xaykaltaroshlik, "Vedalar", "Mahobhorat",
"Ramayana", "Panchatantra", dramaturgiya). Hindiston sivilizatsiyasining
"oshkoraligi" va boshqa xalklar madaniyatlariga ta'siri. Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi vujudga kelishining shart-sharoitlari va
o‗ziga xos xususiyatlari. Xitoy madaniy dunyosining biqiqligi. Konfutsiychilik,
daosizm, moizm va legizm kabi falsafiy ta'limotlarining paydo bulishi. Xitoy
madaniyatining ijtimoiy-ahloqiy mazmuni. Yozuv, adabiyot, san'at yodgorliklari. Buyuk Xitoy devori. Buyuk ipak yo‗li. Xitoy madaniyatining
qo‗shni xalqlarga ta'siri.
Qadimgi madaniyatni cho‗qqisi bo‗lmish Antik madaniyatning jahon madaniyatidagi o‗rni. qadimgi Yunon sivilizatsiyasining shakllanish va
rivojlanish bosqichlari. Antik madaniyatda yangi shakldagi (ilmiy mantiq)
fikrlashning vujudga kelishida siyosiy tuzumdagi demokratik jarayonning ta'siri.
Antik davr falsafasi va dinining qadimgi Sharqqa nisbatan o‗ziga xosligi. Yunon
afsonalari, Yunon madaniyatining plastik (nafis) xususiyatlari. Tasviriy san'at,
me'morchilik, teatr, sportning antik madaniyatdagi o‗rni.
Qadimgi Lotin madaniyati. Qadimgi rimliklarni dunyoni idrok etish xususiyatlari. Respublika va Imperiya davri madaniyati. Tamoshalar va diniy
e'tiqodlar. Qadimgi rimliklarning harbiy san'ati. Rim huquqi. Rimliklarning
muhandislik inshootlari. Xaykaltaroshlik, me'morlik. Ellinistik madaniyatning
Qadimgi Lotin madaniyatga ta'siri. Sharqdagi ellinistik markazlar. Antik madaniyat inqirozi va xristianlikni vujudga kelishi.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli
ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat. Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati. Markaziy Osiyoda
ibtidoiy jamoa tuzumi. Tosh davri yodgorliklari. Markaziy Osiyo madaniyati
shakllanishining tabiiy-iqlimiy va etnik shart-sharoitlari. Markaziy Osiyo madaniyati tarkibida turli xil madaniy jarayonlarning vujudga kelishi. (Ziroatkor
va kuchmanchi chorvador xalkdar). Milodsan avvalgi III-II ming yilliklarda
madaniy jarayonlarni o‗z davriga xos shakllanishi. Bronza davrida qadimgi dehkrnchilik va chorvador kuchmanchilar madaniyatining aloxida hududlarda
ajralib rivojlanishi. Ilk davr shahar madaniyatining vujudga kelishi. Ol-tintepa.
Sopollitepa. qadimgi qabilalar madaniy aloqalarning yunatishlari, madaniy
hayotni afsona va rivoyatlarda ifodalanishi. Diniy etiqodlar, Zardushtiylik va "Avesto".
Ellin madaniyatining Sharqqa kirib kelishi. Yunon-Baqtriya podsholigi
madaniy yodgorliklari. Eski va Yangi NISO. Monumental me'morchilik. Parfiya davlatining qo‗shni mamlakatlar bilan madaniy aloqalari.
Qushonlar davrida Baqtriya madaniyati. Buddizm yodgorliklari. Amaliy
san'at. ―Buyuk ipak yo‗li" - g‗arb va Sharq xalqlari o‗rtasida madaniy ko‗prik.
Qadimgi Xorazm madaniyati. Me'morchilik va tasviriy san'at. Xalq og‗zaki ijodi va yozuvning paydo bo‗lishi.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli
ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat. Markaziy Osie xalklarining V-VIII asrlardagi madaniy va iktisodiy xaeti
(2 soat)
Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Dunyoviy va diniy madaniyat. Markaziy Osiyo Rennessansi va uni
davrlashtirish muammolari. IX-XI asrlarda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va mada-
niy hayotda yuz bergan o‗zgarishlar. Xalifalik tasarrufida bo‗lgan Movarunnaxrda Islom madaniyatining shakllanishi. Bovdod va boshqa
madaniyat markazlari bilan Movarunnaxr shaharlarining aloqalari. Ma'mun
akademiyasi. Markazlashgan davlatlar-somoniylar, qoraxoniylar, g‗aznaviylar
va xorazm-shohlar davrida shaharlarning madaniy markazga aylanishi. Markaziy Osiyo san'atida arab xalifaligi va mahalliy madaniy oqimlarning
o‗zaro sintezi-jarayonining kuchayishi. Tabiiy, falsafiy-axloqiy va diniy-
tasavvufiy fanlarning taraqqiy qilishi. Al-Xorazmiy, Farobiy, Ahmad Farg‗oniy,
Beruniy, Ibn Sino, Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy, Maxmud Koshgariy, Yusuf Xos
Xojib, Ismoil Buxoriy, Iso Termiziy, Boyazid Bistomiy, Mansur Xalloj, Ahmad
Yassaviy, Najmiddin Kubro kabi allomalarning qarashlari va ularning jahon ilm-
fanida tutgan o‗rni. Me'morchilik va tasviriy san'atdagi uslubiy o‗zgarishlar: Madrasa, masjid, maqbara xonaqoxlar, karvonsaroy, rabot, tim kabi maishiy
savdo hamda muhofaza qurilishlari va ularning uslublari. Gumbazli-qubbali
usulning yaratilishi, me'morchilikda geometrik uyg‗unlik va matematik
mutanosiblik qonuniyatlarining amal qilishi. Monumental tasviriy san'atning rivojlanishida yogoch va ganch o‗imakorligi. Geometrik, o‗simliksimon va
epigrafik-arabcha bitiklarning naqshiy dekor sifatida qo‗llanilishi IX-XII asrlar
me'moriy yodgorliklari. Buxorodagi samoniylar maqbarasi. Timdagi Arab Ota maqbarasi, Karmana shahri yaqinidagi Raboti Malik, Termizdagi Hakim at-
Termiziy, Sulton Saodat, Samarqanddagi Shoxi Zinda ansambli. Amaliy
san'atning kulolchilik, to‗quvchilik singari shakllarini rivojlanishi.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Yevropa xalqlari madaniyati (4 soat)
Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Temur va temuriylar davri madaniyati va iktisodieti (XIV asrning
ikkinchi yarmi-XV asr) Amir Temur barpo etgan markazlashgan davlatda
madaniy-maishiy hayotni rivojlantirish shart-sharoitlari. Madaniyatni
rivojlantirishga Temurning davlatchilik nuqtai nazaridan e'tibor berishi.
Samarqand va Xirotdagi madaniy muhit. XIV asr oxiri XV asrda Movarunnahrda qurilgan me'moriy obidalar. Me'moriy dekorda rangli sopol
qoplamalarning qo‗llanilishi. Go‗ri Mir, Oq-saroy, Bibixonim, Shoxi Zindadagi
me'moriy qurilishlar, bog‗ va ko‗shk, saroylar, Registon ansambli, Buxoro va g‗ijduvondagi masjid ga madrasalar. Ulugbek rasadxonasi. Ulug‗bek
akademiyasi faoliyati.
Temuriylar davridagi ilm-fan va adabiyot ahli. Tasviriy san'at rivoji.
Samarqand va Xirot maktablari. Xattotlik va kitobat. Madaniy muxitga naqshbandiylik tariqati suluklarining ta'siri. Xo‗ja Axror Valiy, Jomiy, Navoiy,
tarixchilar: Sharafidsin Ali Yazdiy, Nizomidsin Shomiy, g‗iyosiddin
Xondamirning tarixiy asarlari.
Temur va temuriylar madaniyatining Markaziy Osiyo va jahondagi tutgan o‗rni va ahamiyati.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli
ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Adabiyotlar A1,A2,Q1,Q2,Q3,Q4,
XVI-XIX asr birinchi yarmida mintaqa xalqlari madaniyati. XVI-
XIX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoning ijtimoiy-madaniy holati.
Temur va temuriylar davrida erishilgan madaniy-ma'naviy yutuqlarning qo‗ldan
boy berilishi. Uning sabablari. Ma'naviy madaniyat va diniy mutaassiblik.
Dunyoviy bilimlarni qadrsizlanishi. Ilmiy dunyoqarashning cheklanganligi.
qo‗qon adabiy muhiti. Moddiy madaniyat. Xonliklardagi o‗ziga xoslik. Rossiya
istilosi o‗lka ma'naviy hayotiga ta'siri. Milliy-madaniy meros va mustamlakachilik mafkurasi. Mustamlakachilikning og‗ir qiyinchi-liklariga
qaramasdan milliy madaniyatning rivoj topishi. Ma'rifat-parvarlik harakati.
Jadidchilik va ijtimoiy madaniy ko‗tarilish.
Milliy madaniy merosga ma'muriy buyruqbozlik tizimining ta'siri. "Proletkultchilik" va madaniyatga nigilistik munosabat. Madaniy va ma'naviy
qadriyatlarning siyosiylashuvi. Madniyatda sinfiylik, g‗oyaviylik, partiyaviylik.
Sotsialistik "realizm" va uning moxiyati.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Mustamlaka va mustabid tizim sharoiti madaniyati. (4 soat)
Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Mustaqillik va madaniy taraqqiyot.Milliy istiqlol va ma'naviyat. Milliy uygonish va milliy ong. Madaniy mussasalar faoliyatining yangicha tashkil
etilishi va milliy madaniy vorislik muammolari. Madaniyat jabhasidagi
islohotlar va unda davlatning tutgan o‗rni va vazifalari. "Ma'naviyat va ma'rifat"
jamoatchilik markazi. "Oltin meros" jamg‗armasining milliy madaniyat ravnaqi millatlararo madaniyatlar muloqotini rivojlantirish, komil insonni
shakllantirishdagi roli. Bozor munosabatlariga o‗tish davrida madaniy
muassasalar faoliyati, madaniy xizmat ko‗rsatish shakllari va yo‗llari. Hozirgi sharoitda adabiyot, tasviriy san'at, me'morchilik, teatr, kino va televidenie
rivojlanishida o‗ziga xoslik. Ularning milliy qadriyatlarni tiklash, milliy g‗oya
va milliy mafkurani shakllantirishdagi roli. Ta'lim qonuni, Kadrlar tayyorlash
milliy dasturining mohiyati va ma'naviy-ma'rifiy islohotlar tizimini amalga oshirishdagi roli. Milliy madaniyat ravnakida milliy-madaniy markazlar va
xalqaro madaniy aloqalarning o‗rni va ahamiyati.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli
ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Modernizm va postmadernizm madaniyati. (4 soat)
Texnogen madaniyat. Zamonaviy madaniyatni texnikaviy, texnika
xukumdorligi, dunyoviy – elektkron yoki axborot madaniyati deb ataydilar.
Bunday munosabat hozirgi madaniyatda fan va texnikani muhimligini
ko‘rsatadi.
Texnika madaniyatning favqulotda hodisasi sifatida jamiyat va tabiat
o‘rtasidagi munosabatni ta‘minlaydi. Madaniyatda texnikaning o‘rni hususida
turlicha qarashlar mavjud.
“Madaniyatshunoslik ‖fani bo„yicha ma'ruza mashg„ulotining
t
/
r
Mavzular nomi
soat
1 Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari.Madaniy
taraqqiyotning qonuniyatlari
2
2 Qadimgi davr madaniyati. 4
3 Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati 2
4 Dunyoviy va diniy mdaniyat 2
5 Temur temuriylar davri madaniyati(XIV asrning ikkinchi yarmi-XV
asr)
2
6 XVI-XIXasr birinchi yarmida mintaqa xalqlari madaniyati. 2
7 Mustaqillik va madaniy taraqqiyot 2
8 Texnogen madaniyat 2
Jami 18
Amaliy mashg„ulotlarning tavsiya etiladigan mavzulari
Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari Madaniy
tarakkietning konuniyatlari
Shaxs va jamiyat hayotida madaniy taraqqiyot masalalarini o‗rga-nishning
zarurligi, kursning maqsadi, tadqiqot predmeti va vazifasi. Madaniyatshunoslik
kursining ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o‗rni, o‗ziga xosligi va amaliy
ahamiyati.
Madaniyatshunoslik tarixida "Madaniyat" tushunchasining talqini.
"Madaniyat" tushunchasining kelib chiqishi va uning ma'no tizimi. qadimgi va
o‗rta asrlar fanida "Madaniyat" tushunchasining ta'rifi. Yangi davr falsafasida
"Madaniyat" tushunchasi. "Madaniyat" tushunchasini ta'riflashga gnoseologik, akseologik, onotologik va semiotik jihatdan yondashish. Hozirigi zamon ilmi
nazarida "Madaniyat"ning talqini. Madaniyat ijtimoiy hodisa sifatida. Moddiy
va ma'naviy madaniyat. Ma'naviy madaniyatn ing tarkibiy tuzilishi.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli
ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Milliy madaniyatlarning rivojlanishining nazariy masalalari (4 soat)
Jahon madaniyati bosqichlari (4 soat)
Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Qadimgi davr madaniyati. Qadimgi Sharq madaniyatining tarixiy va
davriy chegaralari. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi rivojidagi umumiylik va o‗ziga
xos hususiyatlar, ularning jahon madaniyati tarixidagi o‗rni. Qadimgi Sharq
madaniyatida an'analarning o‗rni va ahamiyati. Qadimgi Sharq
dunyoqarashining o‗ziga xosligi. Madaniyatning eng qadimgi o‗chog‗i -
qadimgi Messopotamiya jamiyatlari madaniyati. Yozma ilmiy va san'atga oid
yodgorliklar (mixxat, zikkurat, matematika va astronomiya, "Gilgamish"
haqidagi doston). Jahon madaniyatida Messopotamiya madaniyatining o‗rni va
ahamiyati.
Qadimgi Misr madaniyatining shakllanish davri. Misr madaniyatida din, unga e'tiqodning belgilovchi o‗rni. Misrliklarning narigi dunyodagi hayot haqida
tasavvurlari. Qadimgi Misr yozuvi, fani va san'ati: ehromlar, ibodatxonalar,
rassomchilik, tibbiyot, ieroglif bitiklar, adabiy asarlar. Jahon madaniyati
rivojlanishida qadimgi Misr madaniyatining o‗rni.
Qadimgi Hindiston madaniyati. Qadimgi xindlarda diniy dunyoqarash va
ta'limotning o‗ziga xosligi. Braxmanizm-jamoani tabaqalashtirish. Birinchi
jahon dini - Buddizmning shakllanishi. Moxinjo-Daro va Xarappa sivilizatsiyasi.
Hind falsafasi va fanining hususiyatlari. San'at va adabiy asarlar (zinapoyasimon tosh ibodatxona, tasviriy san'at va xaykaltaroshlik, "Vedalar", "Mahobhorat",
"Ramayana", "Panchatantra", dramaturgiya). Hindiston sivilizatsiyasining
"oshkoraligi" va boshqa xalklar madaniyatlariga ta'siri.
Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi vujudga kelishining shart-sharoitlari va o‗ziga xos xususiyatlari. Xitoy madaniy dunyosining biqiqligi. Konfutsiychilik,
daosizm, moizm va legizm kabi falsafiy ta'limotlarining paydo bulishi. Xitoy
madaniyatining ijtimoiy-ahloqiy mazmuni. Yozuv, adabiyot, san'at yodgorliklari. Buyuk Xitoy devori. Buyuk ipak yo‗li. Xitoy madaniyatining
qo‗shni xalqlarga ta'siri.
Qadimgi madaniyatni cho‗qqisi bo‗lmish Antik madaniyatning jahon
madaniyatidagi o‗rni. qadimgi Yunon sivilizatsiyasining shakllanish va
rivojlanish bosqichlari. Antik madaniyatda yangi shakldagi (ilmiy mantiq)
fikrlashning vujudga kelishida siyosiy tuzumdagi demokratik jarayonning ta'siri.
Antik davr falsafasi va dinining qadimgi Sharqqa nisbatan o‗ziga xosligi. Yunon
afsonalari, Yunon madaniyatining plastik (nafis) xususiyatlari. Tasviriy san'at,
me'morchilik, teatr, sportning antik madaniyatdagi o‗rni.
Qadimgi Lotin madaniyati. Qadimgi rimliklarni dunyoni idrok etish
xususiyatlari. Respublika va Imperiya davri madaniyati. Tamoshalar va diniy
e'tiqodlar. Qadimgi rimliklarning harbiy san'ati. Rim huquqi. Rimliklarning
muhandislik inshootlari. Xaykaltaroshlik, me'morlik. Ellinistik madaniyatning
Qadimgi Lotin madaniyatga ta'siri. Sharqdagi ellinistik markazlar. Antik
madaniyat inqirozi va xristianlikni vujudga kelishi.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati. Markaziy Osiyoda
ibtidoiy jamoa tuzumi. Tosh davri yodgorliklari. Markaziy Osiyo madaniyati
shakllanishining tabiiy-iqlimiy va etnik shart-sharoitlari. Markaziy Osiyo madaniyati tarkibida turli xil madaniy jarayonlarning vujudga kelishi. (Ziroatkor
va kuchmanchi chorvador xalkdar). Milodsan avvalgi III-II ming yilliklarda
madaniy jarayonlarni o‗z davriga xos shakllanishi. Bronza davrida qadimgi dehkrnchilik va chorvador kuchmanchilar madaniyatining aloxida hududlarda
ajralib rivojlanishi. Ilk davr shahar madaniyatining vujudga kelishi. Ol-tintepa.
Sopollitepa. qadimgi qabilalar madaniy aloqalarning yunatishlari, madaniy
hayotni afsona va rivoyatlarda ifodalanishi. Diniy etiqodlar, Zardushtiylik va "Avesto".
Ellin madaniyatining Sharqqa kirib kelishi. Yunon-Baqtriya podsholigi
madaniy yodgorliklari. Eski va Yangi NISO. Monumental me'morchilik. Parfiya
davlatining qo‗shni mamlakatlar bilan madaniy aloqalari.
Qushonlar davrida Baqtriya madaniyati. Buddizm yodgorliklari. Amaliy
san'at. ―Buyuk ipak yo‗li" - g‗arb va Sharq xalqlari o‗rtasida madaniy ko‗prik.
Qadimgi Xorazm madaniyati. Me'morchilik va tasviriy san'at. Xalq og‗zaki ijodi va yozuvning paydo bo‗lishi.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli
ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Markaziy Osie xalklarining V-VIII asrlardagi madaniy va iktisodiy xaeti
(2 soat)
Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Dunyoviy va diniy madaniyat. Markaziy Osiyo Rennessansi va uni
davrlashtirish muammolari. IX-XI asrlarda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va mada-
niy hayotda yuz bergan o‗zgarishlar. Xalifalik tasarrufida bo‗lgan Movarunnaxrda Islom madaniyatining shakllanishi. Bovdod va boshqa
madaniyat markazlari bilan Movarunnaxr shaharlarining aloqalari. Ma'mun
akademiyasi. Markazlashgan davlatlar-somoniylar, qoraxoniylar, g‗aznaviylar
va xorazm-shohlar davrida shaharlarning madaniy markazga aylanishi. Markaziy Osiyo san'atida arab xalifaligi va mahalliy madaniy oqimlarning
o‗zaro sintezi-jarayonining kuchayishi. Tabiiy, falsafiy-axloqiy va diniy-
tasavvufiy fanlarning taraqqiy qilishi. Al-Xorazmiy, Farobiy, Ahmad Farg‗oniy,
Beruniy, Ibn Sino, Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy, Maxmud Koshgariy, Yusuf Xos Xojib, Ismoil Buxoriy, Iso Termiziy, Boyazid Bistomiy, Mansur Xalloj, Ahmad
Yassaviy, Najmiddin Kubro kabi allomalarning qarashlari va ularning jahon ilm-
fanida tutgan o‗rni. Me'morchilik va tasviriy san'atdagi uslubiy o‗zgarishlar: Madrasa, masjid, maqbara xonaqoxlar, karvonsaroy, rabot, tim kabi maishiy
savdo hamda muhofaza qurilishlari va ularning uslublari. Gumbazli-qubbali
usulning yaratilishi, me'morchilikda geometrik uyg‗unlik va matematik
mutanosiblik qonuniyatlarining amal qilishi. Monumental tasviriy san'atning rivojlanishida yogoch va ganch o‗imakorligi. Geometrik, o‗simliksimon va
epigrafik-arabcha bitiklarning naqshiy dekor sifatida qo‗llanilishi IX-XII asrlar
me'moriy yodgorliklari. Buxorodagi samoniylar maqbarasi. Timdagi Arab Ota maqbarasi, Karmana shahri yaqinidagi Raboti Malik, Termizdagi Hakim at-
Termiziy, Sulton Saodat, Samarqanddagi Shoxi Zinda ansambli. Amaliy
san'atning kulolchilik, to‗quvchilik singari shakllarini rivojlanishi.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Yevropa xalqlari madaniyati (4 soat)
Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Temur va temuriylar davri madaniyati va iktisodieti (XIV asrning
ikkinchi yarmi-XV asr) Amir Temur barpo etgan markazlashgan davlatda
madaniy-maishiy hayotni rivojlantirish shart-sharoitlari. Madaniyatni
rivojlantirishga Temurning davlatchilik nuqtai nazaridan e'tibor berishi.
Samarqand va Xirotdagi madaniy muhit. XIV asr oxiri XV asrda Movarunnahrda qurilgan me'moriy obidalar. Me'moriy dekorda rangli sopol
qoplamalarning qo‗llanilishi. Go‗ri Mir, Oq-saroy, Bibixonim, Shoxi Zindadagi
me'moriy qurilishlar, bog‗ va ko‗shk, saroylar, Registon ansambli, Buxoro va
g‗ijduvondagi masjid ga madrasalar. Ulugbek rasadxonasi. Ulug‗bek akademiyasi faoliyati.
Temuriylar davridagi ilm-fan va adabiyot ahli. Tasviriy san'at rivoji.
Samarqand va Xirot maktablari. Xattotlik va kitobat. Madaniy muxitga naqshbandiylik tariqati suluklarining ta'siri. Xo‗ja Axror Valiy, Jomiy, Navoiy,
tarixchilar: Sharafidsin Ali Yazdiy, Nizomidsin Shomiy, g‗iyosiddin
Xondamirning tarixiy asarlari.
Temur va temuriylar madaniyatining Markaziy Osiyo va jahondagi tutgan o‗rni va ahamiyati.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli
ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Adabiyotlar A1,A2,Q1,Q2,Q3,Q4,
XVI-XIX asr birinchi yarmida mintaqa xalqlari madaniyati. XVI-XIX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoning ijtimoiy-madaniy holati.
Temur va temuriylar davrida erishilgan madaniy-ma'naviy yutuqlarning qo‗ldan
boy berilishi. Uning sabablari. Ma'naviy madaniyat va diniy mutaassiblik. Dunyoviy bilimlarni qadrsizlanishi. Ilmiy dunyoqarashning cheklanganligi.
qo‗qon adabiy muhiti. Moddiy madaniyat. Xonliklardagi o‗ziga xoslik. Rossiya
istilosi o‗lka ma'naviy hayotiga ta'siri. Milliy-madaniy meros va
mustamlakachilik mafkurasi. Mustamlakachilikning og‗ir qiyinchi-liklariga qaramasdan milliy madaniyatning rivoj topishi. Ma'rifat-parvarlik harakati.
Jadidchilik va ijtimoiy madaniy ko‗tarilish.
Milliy madaniy merosga ma'muriy buyruqbozlik tizimining ta'siri.
"Proletkultchilik" va madaniyatga nigilistik munosabat. Madaniy va ma'naviy qadriyatlarning siyosiylashuvi. Madniyatda sinfiylik, g‗oyaviylik, partiyaviylik.
Sotsialistik "realizm" va uning moxiyati.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Mustamlaka va mustabid tizim sharoiti madaniyati. (4 soat)
Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Mustaqillik va madaniy taraqqiyot.Milliy istiqlol va ma'naviyat. Milliy
uygonish va milliy ong. Madaniy mussasalar faoliyatining yangicha tashkil etilishi va milliy madaniy vorislik muammolari. Madaniyat jabhasidagi
islohotlar va unda davlatning tutgan o‗rni va vazifalari. "Ma'naviyat va ma'rifat"
jamoatchilik markazi. "Oltin meros" jamg‗armasining milliy madaniyat ravnaqi millatlararo madaniyatlar muloqotini rivojlantirish, komil insonni
shakllantirishdagi roli. Bozor munosabatlariga o‗tish davrida madaniy
muassasalar faoliyati, madaniy xizmat ko‗rsatish shakllari va yo‗llari. Hozirgi
sharoitda adabiyot, tasviriy san'at, me'morchilik, teatr, kino va televidenie rivojlanishida o‗ziga xoslik. Ularning milliy qadriyatlarni tiklash, milliy g‗oya
va milliy mafkurani shakllantirishdagi roli. Ta'lim qonuni, Kadrlar tayyorlash
milliy dasturining mohiyati va ma'naviy-ma'rifiy islohotlar tizimini amalga oshirishdagi roli. Milliy madaniyat ravnakida milliy-madaniy markazlar va
xalqaro madaniy aloqalarning o‗rni va ahamiyati.
Qo'llaniladigan ta'lim texnalogiyalari: diologik yondashuv muammoli
ta'lim, aqliy hujum, T-sxemasi, o'z-o'zini nazorat.
Adabiyotlar A1,A2,A3,A4,
Modernizm va postmadernizm madaniyati. (4 soat)
Texnogen madaniyat. Zamonaviy madaniyatni texnikaviy, texnika
xukumdorligi, dunyoviy – elektkron yoki axborot madaniyati deb ataydilar.
Bunday munosabat hozirgi madaniyatda fan va texnikani muhimligini
ko‘rsatadi.
Texnika madaniyatning favqulotda hodisasi sifatida jamiyat va tabiat
o‘rtasidagi munosabatni ta‘minlaydi. Madaniyatda texnikaning o‘rni hususida
turlicha qarashlar mavjud.
t
/
r
Amaliy (seminar) mashg‟ulotlarining calendar tematik rejasi
soat
1 Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari.Madaniy
taraqqiyotning qonuniyatlari
2
2 Qadimgi davr madaniyati. 4
3 Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati 2
4 Dunyoviy va diniy mdaniyat 2
5 Temur temuriylar davri madaniyati(XIV asrning ikkinchi yarmi-XV
asr)
2
6 XVI-XIXasr birinchi yarmida mintaqa xalqlari madaniyati. 2
7 Mustaqillik va madaniy taraqqiyot 2
8 Texnogen madaniyat 2
Jami 18
Mustaqil ta'lim tashkil etishning shakli va mazmuni.
―Madaniyatshunoslik ‖ fani bo‗yicha talabaning mustaqil ta'limi shu fanni
o‗rganish jarayonining tarkibiy qismi bo‗lib, uslubiy va axborot resurslari bilan
to‗la ta'minlangan.
Talabalar auditoriya mashg‗ulotlarida professor-o‗qituvchilarning ma'ruzasini
tinglaydilar, misol va masalalar yechadilar. Auditoriyadan tashqarida talaba
darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni konspekt qiladi, uy vazifa sifatida berilgan
misol va masalalarni yechadi. Bundan tashqari ayrim mavzularni kengroq
o‗rganish maqsadida qo‗shimcha adabiyotlarni o‗qib referatlar tayyorlaydi
hamda mavzu bo‗yicha testlar yechadi. Mustaqil ta'lim natijalari reyting tizimi
asosida baholanadi.
Uyga vazifalarni bajarish, qo‗shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni
mustaqil o‗rganish, kerakli ma'lumotlarni izlash va ularni topish yo‗llarini
aniqlash, internet tarmoqlaridan foydalanib ma'lumotlar to‗plash va ilmiy
izlanishlar olib borish, ilmiy to‗garak doirasida yoki mustaqil ravishda ilmiy
manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma'ruzalar tayyorlash kabilar
talabalarning darsda olgan bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil
fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. Shuning uchun ham mustaqil
ta'limsiz o‗quv faoliyati samarali bo‗lishi mumkin emas.
Uy vazifalarini tekshirish va baholash amaliy mashg‗ulot olib boruvchi
o‗qituvchi tomonidan, konspektlarni va mavzuni o‗zlashtirish darajasini
tekshirish va baholash esa ma'ruza darslarini olib boruvchi o‗qituvchi tomonidan
har darsda amalga oshiriladi. ―Madaniyatshunislik‖ fanidan mustaqil ish majmuasi fanning deyarli barcha
mavzularini qamrab olgan va quyidagi 6 ta katta mavzu ko‗rinishida
shakllantirilgan
Talabalar mustaqil ta'limining mazmuni va hajmi
t
/
r
Mustaqil ta'lim
mavzulari
Berilgan
topshiriqlar
Bajarish
muddati
Xajmi
(soatda)
1 Jahon madaniyati
bosqichlari
Adabiyotlardan
konspekt qilish.
Individual
topshiriqlarni
bajarish
Referat
1,2, -haftalar 6
2 Markaziy Osie
xalklarining V-VIII
asrlardagi madaniy va
iktisodiy xaeti
Adabiyotlardan
konspekt qilish.
Individual
topshiriqlarni
bajarish
4,5 -haftalar 4
Taqdimot
3 Yevropa xalqlari
madaniyati
Adabiyotlardan
konspekt qilish.
Individual
topshiriqlarni
bajarish
Klaster
6,7 -haftalar 6
4 Mustamlaka va mustabid
tizim sharoiti madaniyati.
Adabiyotlardan
konspekt qilish.
Individual
topshiriqlarni
bajarish
Krossvord
8,9 -haftalar 4
5 Modernizm va
postmadernizm
madaniyati.
Adabiyotlardan
konspekt qilish.
Individual
topshiriqlarni
bajarish
Esse, krossvord
10, 11 -haftalar 6
Jami 26
Dasturning informatsion uslubiy ta'minoti
Mazkur fanni o‗qitish jarayonida ta'limning zamonaviy metodlari, pedagogik va
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‗llash nazarda tutilgan:
- mavzular zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida prezentatsiya va
elektron-didaktik texnologiyalaridan foydalanilgan holda o‗tkaziladi;
- amaliy mashg‗ulotlarda aqliy xujum, guruhli fikrlash, ―ish o‗yini‖ va boshqa
pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi;
- amaliy mashg‗ulotlarida kichik guruhlar musobaqalari, guruhli fikrlash
pedagogik texnologiyalarini qo‗llash nazarda tutiladi.
- mavzularga bag‘ishlangan multimedialardan foydalaniladi.
“Madaniyatshunoslik” fanidan talabalar bilimini reyting tizimi
asosida baholash mezoni.
―Madaniyatshunoslik‖fani bo‗yicha reyting jadvallari, nazorat turi,
shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek
joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma'lumotlar fan
bo‗yicha birinchi mashg‗ulotda talabalarga e'lon qilinadi.
Fan bo‗yicha talabalarning bilim saviyasi va o‗zlashtirish darajasining
Davlat ta'lim standartlariga muvofiqligini ta'minlash uchun quyidagi
nazorat turlari o‗tkaziladi:
- joriy nazorat (JN) – talabaning fan mavzulari bo‗yicha bilim va
amaliy ko‗nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat
fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy mashg‗ulotlarda og‗zaki
so‗rov, test o‗tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollekvium, uy vazifalarini
tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o‗tkazilishi mumkin;
- oraliq nazorat (ON) – semestr davomida o‗quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha mavzularini o‗z ichiga olgan) bo‗limi tugallangandan
keyin talabaning nazariy bilim va amaliy ko‗nikma darajasini aniqlash va
baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda bir marta o‗tkaziladi va shakli (yozma, og‗zaki, test va hokazo) o‗quv faniga ajratilgan umumiy soatlar
hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi;
- yakuniy nazorat (YaN) – semestr yakunida muayyan fan bo‗yicha nazariy
bilim va amaliy ko‗nikmalarni talabalar tomonidan o‗zlashtirish
darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va
iboralarga asoslangan ―Yozma ish‖ shaklida o‗tkaziladi.
ON o‗tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda o‗rganib boriladi va uni
o‗tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor qilinishi
mumkin. Bunday hollarda ON qayta o‗tkaziladi.
Oliy ta'lim muassasasi rahbarining buyrug‗i bilan ichki nazorat
va monitoring bo‗limi rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaN
ni o‗tkazish jarayoni muntazam ravishda o‗rganib boriladi va uni o‗tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YaN natijalari bekor qilinishi
mumkin.
Bunday hollarda YaN qayta o‗tkaziladi.
Talabaning bilim saviyasi, ko‗nikma va malakalarini nazorat
qilishning reyting tizimi asosida talabaning fan bo‗yicha o‗zlashtirish
darajasi ballar orqali ifodalanadi.
―Madaniyatshunoslik‖fani bo‗yicha talabalarning semestr davomidagi
o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi.
Ya.N.-30 ball, qolgan 70 ball esa J.N( MI).-55+5 ball va O.N.-10 ball
qilib
taqsimlanadi.
1.Talabalar bilimini nazorat qilish va reyting tizimi orqali baxolashdan
maqsad ta‘lim sifatini boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish, talabalarning fanlarni o‗zlashtirishida bo‗shliqlar hosil bo‗lishini
oldini olish, ularni aniqlash va bartaraf etishdan iborat.
1.2. Reyting tizimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
a) talabalarda Davlat ta‘lim standartlariga muvofiq tegishli bilim, ko‗nikma
va malakalar shakllanganligi darajasini nazorat qilish va tahlil qilib borish;
b) talabalar bilimi, ko‗nikma va malakalarini baholashning asosiy tamoyillari:
Davlat ta‘lim standartlariga asoslanganlik, aniqlik, xaqqoniylik, ishonchlilik va kulay shaklda baholashni ta‘minlash;
v) fanlarning talabalar tomonidan tizimli tarzda va belgilangan muddatlarda
o‗zlashtirishini tashkil etish va tahlil qilish;
g) talabalarda mustaqil ishlash ko‗nikmalarini rivojlantirish, axborot resurslari
manbalaridan samarali foydalanishni tashkil etish;
d) talabalar bilimini xolis va adolatli baholash hamda uning natijalarini
vaqtida ma‘lum qilish;
e) o‗quv jarayoninng tashkilish ishlarini kompterlashtirishga sharoit yaratish..
1.3. Fanlar bo‗yicha talabalar bilimini semestrda baxolab borish reyting
nazorati jadvallari va baholash mezonlari asosida amalga oshiriladi.
1.4. Talabalar bilimini 100 balli reyting tizimi orqali baholash fanlarni chuqur o‗zlashtirish, topshiriqlar va uy vazifalarga ijodiy yondashish, mustaqil
fikrlash va ishlashni ko‗zda tutuvchi, umumiy o‗quv yuklamasini hisobga olish,
o‗z bilimi va ko‗nikmalarini muntazam ravishda oshirishga intilish, hamda adabiyotlardan keng foydalanish kabi xususiyatlarni shakllantirishga erishiladi.
Talabalarning fanlar bo‗yicha o‗zlashtirishini baxolash semestr (o‗quv yili)
davomida olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi:
-joriy baholash (JB) - mashg‗ulotlardan bo‗sh vaqtda talabalar mustaqil ishini baholash
- oraliq baholash (OB)
- yakuniy baholash (YaB)
Har bir fan bo‗yicha talabaning semestr (yil tsikl) davomidagi o‗zlashtirish
ko‗rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi.
Ushbu 100 ball baholash turlari bo‗yicha quyidagicha taqsimlanadi:
№ Baholash turi Maksimal ball
1 Joriy baholash 55
2 Talabaning mustaqil ishi 5
3 Oraliq baholash 10
4 Yakuniy baholash 30
JAMI 100
Talabaning fan bo‗yicha to‗plagan umumiy bali har-bir baholash turlarida
to‗plagan ballar yig‗indisiga teng bo‗ladi.
JORIY BAHOLASh (JB)
JBda fanning har bir mavzusi bo‗yicha talabaning bilimi va ko‗nikmalarini aniqlab borish ko‗zda tutiladi va u amaliy, seminar
mashg‗ulotlarida amalga oshiriladi. Baholashda talabaning bilim darajasi,
amaliy mashg‗ulot materiallarini o‗zlashtirishi, nazariy material muhokamasida va ta‘limning interaktiv uslublarida qatnashishning faollik darajasi, shuningdek
amaliy bilim va ko‗nikmalarni o‗zlashtirish darajasi (ya‘ni nazariy va amaliy
yondashuvlar) hisobga olinadi.
Har bir fan bo‗yicha o‗quv soatidan kelib chiqqan holda maksimal ball
belgilanadi. Masalan, kasbiy ta'lim metodikasi fani misolida ko‗rsatamiz.
Semestr davomida 8 ta dars rejalashtirilgan, unda 8 ta JB o‗tkaziladi. Maksimal ball 7x7=49 ballni tashkil qiladi va 8 dars 6 ball bilan baxolanadi. Umumiy ball
55 ni tashkil qiladi.
JB har bir fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda og‗zaki, yozma ish, test yoki ularning kombinatsiyasi shaklida amalga oshiriladi.
Har bir mashg‗ulotda barcha talabalar baholanishi shart.
JB da maksimal ball - 55 ball
№ Baholash turi Foizda % Ballda
1 JB (saralash) 55 30,2
2 Qoniqarli 56-70 30,8-38,5
3 Yaxshi 71-85 39-46,7
4 A‘lo 86-100 47,3-55
Talaba darsga kelib unga mutloq tayyorlanmaganida va muhokamada
mutloq ishtirok etmaganida 1-2 ball qo‗yiladi.
Saralash bali 55 balni tashkil etadi.
TALABANING MUSTAQIL IShI (TMI)
Talabaning mustaqil ishi O‘zR oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligining 21.02.2005 yil 34-sonli buyrug‗i va institut rektori tomonidan 2013 yil 27
fevralda tasdiqlangan ―Talaba mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish va
baholash tartibi to‗g‗risida Nizom‖ asosida tashkil etiladi.
Talabaning mustaqil ishi kafedra arxivida ro‗yxatga olinadi va 1 yil
mobaynida saqlanadi.
Ijtimoiy fanlar kafedrasi barcha fanlar uchun talaba mustaqil ishining
kafedra nizomi ishlab chiqiladi. Bunda talaba mustaqil ishining shakl va turlari,
har bir ish turiga soatlarni taqsimlash va aniq baholash mezonlari ishlab
chiqiladi.
TMI maksimal ball 5 - ball
№ Baholash turi Foizda % Ballda
1 TMI 55 2,75
2 Qoniqarli 56-70 2,8-3,5
3 Yaxshi 71-85 3,5-4,2
4 A‘lo 86-100 4,3-5
ORALIQ BAHOLASh
OB da fanning bir necha mavzularini qamrab olgan bo‗limi yoki qismi
bo‗yicha mashg‗ulotlar o‗tib bo‗lingandan so‗ng, talabaning nazariy bilimlari
baholanadi va unda talabaning muayyan savolga javob berish yoki muammoni
yechish qobiliyati aniqlanadi.
Semestr davomida 1 ta OB o‗tkaziladi. OBga o‗quv mashg‗ulotlaridan
qarzi bo‗lmagan talabalar qo‗yiladi.
OB kafedra majlisi qarori bilan yozma ish, test, og‗zaki suxbat
shakllarida yoki ularning kombinatsiyalarida o‗tkazilishi mumkin. OB bo‗yicha
belgilangan maksimal reyting balining 55%dan kam ball to‗plagan talaba YaBga qo‗yilmaydi.
OBga maksimal ball – 10 ball
№ Baholash turi Foizda % Ballda
1 OB 55 8,6 -10
2 Qoniqarli 56-70 7,1-8,5
3 Yaxshi 71-85 5,5-7,0
4 A‘lo 86-100 5,5
YAKUNIY BAHOLASh
YaB da talabaning bilim, ko‗nikma va malakalari fanning umumiy mazmuni
doirasida baholanadi. YaB fan bo‗yicha o‗quv mashg‗ulotlari tugaganidan so‗ng
o‗tkaziladi.
JB, TMI va OB ga ajratilgan umumiy ballarning har biridan saralash
balini to‗plagan talabaga YaB ga ishtirok etishga huquq beriladi.
YaB o‗tkazish shakli – test, og‗zaki, yozma ish yoki ushbu usullar
kombinatsiyasida Ilmiy Kengash qarori bilan belgilanadi.
JB, OB va YaB turlarida fanni o‗zlashtira olmagan (55%dan kam ball to‗plagan) yoki uzrli sabablar bilan baholash turlarida ishtirok eta
olmagan talabalarga quyidagi tartibda qayta baholashdan o‗tishga ruxsat
beriladi:
- qoldirilgan amaliy mashg‗ulot kelgusi darsga qadar guruh o‗qituvchisiga
qayta topshirish va maslahat kunida topshiriladi. 3ta mashg‗ulotni qoldirgan
talaba fakultet dekani ruxsati bilan qayta topshiradi. - semestr yakunida fan bo‗yicha saralash balidan kam ball to‗plagan
talabaning o‗zlashtirishi qoniqarsiz (akademik qarzdor) hisoblanadi.
- akademik qarzdor talabalarga semestr tugaganidan keyin dekan ruxsatnomasi asosida qayta o‗zlashtirish uchun 2 hafta muddat beriladi. Shu
muddat davomida o‗zlashtira olmagan talaba belgilangan tartibda
rektorning buyrug‗i bilan talabalar safidan chetlashtiriladi (birinchi kurs
talabalariga o‗quv yili yakunlari bo‗yicha amalga oshirish maqsadga muvofiqdir).
YaBga maksimal ball – 30ball
№ Baholash turi Foizda % Ballda
1 YaB 55 16,5
2 Qoniqarli 56-70 21-16,5
3 Yaxshi 71-85 25,5-21,3
4 A‘lo 86-100 30-25,8
RYEYTING NATIJALARINI QAYD QILISH TARTIBI
Fandan reyting nazorati bo‗yicha yakunlovchi qaydnoma varaqasi (vedomost) fan tugagan kundan 1 kun muddatda kafedrada 2 nusxada to‗ldiriladi
va mas‘ul xodim, kafedra mudiri tomonidan imzolanib, 1 nusxasi dekanatlarga
topshiriladi.
Talabaning fan bo‗yicha baholash turlarida to‗plagan ballari reyting
qaydnomasiga butun sonlar bilan qayd qilinadi. Reyting daftarchasining ―O‘quv
rejasida ajratilgan soat‖ ustuniga fanga ajratilgan umumiy yuklama soatlari, ―Fandan olgan baho‖ ustuniga esa, talabaning mazkur Nizomining 3.1. –
bandiga muvofiq 100 ballik tizimdagi o‗zlashtirish bali qo‗yiladi.
Talabaning saralash balidan past bo‗lgan o‗zlashtirishi ―Reyting daftarchasi‖da qayd etilmaydi.
Dekanat va kafedralar tomonidan belgilangan tartibda fan bo‗yicha
talabaning JB, OB hamda YaB turlarida ko‗rsatilgan o‗zlashtirish reyting ko‗rsatgichlarining monitoringi olib boriladi. O‘zlashtirish natijalari kafedralar
tomonidan reyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib boriladi va
belgilangan tartibda qaydnomalarga kiritiladi. Reyting nazorati ekranini tashkil etish va uni belgilangan muddatlarda to‗ldirish vazifasi kafedra mudiri va
fakultet dekani zimmasiga yuklatiladi.
Talabaning reyting ko‗rsatgichlari oliy ta‘lim muassasasining Ilmiy kengashida muntazam ravishda muhokama etib boriladi va ular bo‗yicha tegishli
qarorlar qabul qilinadi.
Adabiyotlar ro‟yxati
1. Raxbariy adabiyotlar
1.1Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. Asarlar,7 tom,T:
O‗zbekiston1999.
1.2KarimovI.A.‖Ozod va obod Vatan,erkin va farovon hayot-pirovard
maqsadimiz‖. T.:O‗zbekiston,2000.
1.3Karimov I.A Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka
ishonch dir.T.,O‗zbekiston, 2000.
1.4Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.O‗zbekiston 2000.
1.5Karimov I.A.O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Asarlar, 6 tom, T.: O‗zbekiston,
1998 y
1.6I.A.Karimov Istiqlol va ma'naviyat T.,1994 yil
1.7I.A.Karimov ―Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch‖ T., 2008 yil
1.8I.A.Karimov Ma'naviy yuksalish yo‗lida T.; O‗zbekiston 1999 yil
O‗zbekiston tarixi 1-tom O‗zbekiston chor Rossiyasi mustamlakachilik davrida.
Toshkent 2000 y.
1.9I.A.Karimov Istiqlol va ma'naviyat T.,1994 yil
1.10I.A.Karimov ―Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch‖ T., 2008 yil
Karimov I.A. Amir Temur faxrimiz, g‗ururimiz.-T.: O‗zbekiston,1996.
1.11I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q.T.: O‗zbekiston, 1998 y.
1.12Karimov I.A.Jamiyatimiz maf kurasi xalqni-xalq, millatni-millat
1.13Karimov I.A. O‗zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida T.; O‗qituvchi,
2012 yil
1.14Karimov I.A. Amir Temur haqida so‗z T.;.1996 yil
1.15Amur Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san'at Toshkent 1996y.
1.16Amur Temur o‗gitlari. T. 1992 yil
1.17Mo‗minov I. Amir Temurning O‗rta Osiyo tarixida tutgan o‗rni va roli. T.
1994 yil
1.18Milliy istiqlol g‗oyasi asosiy tushuncha va tamoiyllar. T.2001 5-12 betlar.
1.19.Kulturologiya, mirovaya kultura. Uchebnik. Axmedova E.
Gabidulin R. 2001 yil
1.20. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. Jabborov Iso. 2000 yil.
1.21. ―Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo‗lini izchil davom ettirish –
taraqqiyotimizning muhim omilidir‖ Prezident Islom Karimovning O‗zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga bag‗ishlangan
tantanali marosimdagi ma'ruzasi.
1.22. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ O‗zbekiston Respublikasi
Prezidenti Islom Karimovning O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma majlisidagi ma'ruzasi.
1.23. O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT
sammitining Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‗ishlangan yalpi
majlisidagi nutqini o‗rganish bo‗yicha yalpi majlisi.
1.24Xayrullaev M.M. O‗rta Osiyoda ilk uyg‗onish davri madaniyati Toshkent
1992 y.
2. Asosiy adabiyotlar
2.1Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev O. Madaniyatshunoslik. (o‗quv
qo‗llanma). 2006 yil.
2.2 Axmedova E. Gabidulin R. Kulturologiya, mirovaya kultura. Uchebnik.
2001 yil 2.3 B.Xusanov, U.G‘ulomov muomala madaniyati Toshkent 2009 yil
2.4 Bekmuradov M, Yusupova N Madaniyat sotsiologiyasi. T yangi asr avlodi.
2010 yil
3.Qo‟shincha adabiyotlar
3.1 Xayrullaev M.M. O‗rta Osiyoda ilk uyg‗onish davri madaniyati Toshkent
1992 y.
3.2 Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san‘at. T.1996 yil
3.3 Amir Temur o‘gitlari. T.1992 yil
3.4 Antik madaniyat va ma‘naviyat xazinasi. I.Jabborov 2000 yil.
3.5 . Gulmetov E., T.Qobiljonova, Sh.Ernazarov, A.Mavrulov ma'ruzalar matni.
T. 2000 y.
3.Elektron kutbxona
3.1 www.ke cemet.ru ―qadimgi Misr madaniyati va san'ati.‖
3.2 Members. tripod.com. ―qadimgi Mesopatamiya tarixi va madaniyati‖.
3.3 ―
“Madaniyatshunoslik” fani bo„yicha katta o„qituvchi YU.Xusanbaevaning
tayyorlangan
2016/2017 o„quv yili uchun mo„ljallangan
SILLABUS
Fanning qisqacha tavsifi
OTMning nomi va
joylashgan
manzili:
Toshkent farmatsevtika instituti M.Oybek ko„chasi,
45-uy
Kafedra: Ijtimoiy fanlar Sanoat farmatsiyasi
fakul‟teti tarkibida
Fan nomi va
kodi: 3.05
Soliq va soliqqa tortish
Ta‟lim sohasi va
yo„nalishi:
5111000-kasb ta‘limi
5510500-farmatsiya 5320500-
biotexnologiya
5510600-sanoat
farmatsiyasi
Bilim sohasi: 500000 – Ijtimoiy
ta‘minot va sog‗liqni saqlash
Ta‘lim sohasi: 510000 - Sog‗liqni
saqlash
Fanni (kursni) olib
boradigan
o„qituvchi
to„g„risida
ma‟lumot:
Katta o‗qituvchi
Xusanbaeva YUlduz Baxtiyarovna
e-mail:
yulduz1968
Dars vaqti va joyi: 2-bino 24-auditoriya Kursning
davomiyligi:
02.09.2016-
18.01.2017
Individual grafik
asosida ishlash
vaqti:
Dushanba, seshanba,chorshanba kunlari 10.00 dan 16.00 gacha
Fanga ajratilgan
soatlar
Auditoriya soatlari Mustaqil
ta‟lim:
20
Ma‟ruza: 18 Amaliyot 18
Fanning boshqa
fanlar bilan
bog„liqligi :
O‗zbekiston tarixi, dinshunoslik ma‘naviyat asoslari
sotsiologiya.
Fanning asosiy
maqsadi:
Madaniyatshunoslik faninin o‗qitish talaba yoshlar jahon va
vatan madaniyati, tarixi bilan bog‗liq boy materiallarni mustaqil tahlil
etish tafakkur mustaqilligi, tarixiy ong, asl ziyolilikni shakllanishi,
mustaqilligi, tarixiy ong, asl ziyolilikni shakllanishi, millatimiz
mentalitenining yuksalishga yo‗naltirilganligini tadqiq qiladi.
Fanning mazmuni
Fanning
dolzarbligi va
qisqacha
mazmuni:
Fanning dolzarbligi: Fanning qisqacha mazmuni: Bu
fanning asosiy vazifasi turli tarixiy davrlar madaniyatlari va
sotsial guruhlarning urf - odatlari turmush tarzi to‗g‗risidagi
bilimlar bilan boyitadi. Madaniyatshunoslik talabalarga jahon
madaniyati va uning tarkibiy qismi bo‗lgan O‗zbekiston
madaniyatini rivojlanish tarixi xususiyatlari, o‗zaro aloqadorligi
muammolari va istiqbollari to‗g‗risida bilim ko‗nikma va
malakalarni berish bilan ayni paytda milliy madaniyatiga va
o‗zga millatlar madaniyatiga qadriyatlariga ularni xurmat ruhida
tarbiyalashga ijodiy munosabatda bo‗lishlarida ma‘naviy
jihatdan rivojlanishi.
O„quv fanini
prerekvizitlari
Talaba: -talaba umuminsoniy va milliy qadryatlar
to‗g‗risida chuqur ilmiy nazariy bilim malaka va ko‗nikmalarini
egallashi lozim
-talabalardan jahon madaniyatining ajralmas qismi
bo‗lgan O‗zbekiston xalqining jahon sivilizatsiyasiga qo‗shgan
ulkan xissasini bilishi, undan faxrlanish ko‗nikmasi va tuyg‗usini
o‗z ongida mujassamlashtirishlari ajdodlar merosini saqlash
o‗rganish malakalariga ega bo‗lishi kerak;
- ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‗shgan
hissasi to‗g‗risida chuqur bilimga ega bo‗lishi, ularning ibratli
hayoti va faoliyati bilan faxrlanish xis – tuyg‗usiga ega bo‗lishi
zarur;
Fanni o„rganish
jarayonida
talabalar quyidagi
natijalarga
erishadi
Bilib oladi: fanga oid tushunchalar: asosiy ish joyi,
asosiy faoliyat turi, birgalikda ishlab chiqarilgan mahsulot,
byudjetdan ajratiladigan subsidiya, grant, dividendlar, ijara
(lizing) to‗lovi, ijaraga beruvchining (lizing beruvchining) foizli
daromadi. insonparvarlik yordami, ishlarni (xizmatlarni) eksport
qilish, kredit tashkilotlari, kurs bo‗yicha farqmol-mulk, oila
a‘zolari, operativ ijara, realizatsiya qilish.
Bilim, ko„nikma va malakalarni nazorat qilinishi:
―Madaniyatshunoslik‖ fani bo‗yicha joriy, oraliq va yakuniy
nazorat o‗tkaziladi. Joriy nazorat uchun 60 ball, oraliq nazorat uchun 10 ball, yakuniy nazorat uchun 30 ball. (maksimal 100
ball)
Fan bo„yicha egallagan bilimlari asosida: ta‘lim muassasasida
o‗quv jarayonini tashkil etishning samarali shakl, metod va
vositalarini qo‗llay oladi hamda innovatsion faoliyat va kasbiy
kompetentligini rivojlantirish yo‗llarini egallaydi.
Postrekvizitlar Ushbu o„quv modulini o„zlashtirish natijasida
talabalardan:
Madaniyatshunoslik fanini chukur o‗zlashtirishni;
Madaniyatshunoslik faning ob‘ektiv zarurligi, funksiyalari va
vazifalarini;
«Madaniyatshunoslik» fanini alohida fan sifatida o‗rganishni;
Madaniyatshunoslik faning metodlari haqida umumiy fikirlarga ega bo‗lishi.
Turli tarixiy davrlar haqida ma‘lumotga ega bo‗lishi.
Qadriyatlarga ularga hurmat ruxida tarbiyalashga ijodiy
munosabatda bo‗lish.
Talabalar uchun
talablar
- professor-o‗qituvchiga hurmat bilan munosabatda bo‗lish;
- institut ichki tartib-qoidalariga rioya qilish;
-intitut uniformasini kiyish;
- mobil telefonni dars davomida o‗chirish;
- berilgan topshiriqlarni o‗z vaqtida bajarish;
- guruhdoshlarga hurmat bilan munosabatda bo‗lish;
- darsga o‗z vaqtida kelish;
- 6 soatdan ortiq dars qoldirgan taqdirda, dekan ruxsati bilan
darsga kirish.
Elektron pochta
orqali
munosabatlar
tartibi
Professor-o‗qituvchi va talaba o‗rtasidagi aloqa elektron pochta
orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho
masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina institut
hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga
oshiriladi. elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00
gacha
№
Ma‟ruza mashg„uloti mavzulari
Ma‟ruza
mashg„ulot
i soati
Mustaqil
ta‟lim soati
1
Madaniyatshunoslik fanining predmeti va
vazifalari.Madaniy taraqqiyotning
qonuniyatlari
2 4
2 Qadimgi davr madaniyati. 4 -
3 Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi
madaniyati
2 6
4 Dunyoviy va diniy mdaniyat 2 4
5
Temur temuriylar davri madaniyati(XIV
asrning ikkinchi yarmi-XV asr)
2 -
6
XVI-XIXasr birinchi yarmida mintaqa
xalqlari madaniyati.
2 6
7 Mustaqillik va madaniy taraqqiyot 2 6
8 Texnogen madaniyat 2 -
JAMI 18 26
№
Amaliy mashg„ulotlar mavzulari
soat
1 Madaniyatshunoslik fanining predmeti va 2
vazifalari.Madaniy taraqqiyotning qonuniyatlari
2 Qadimgi davr madaniyati. 4
3 Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati 2
4 Dunyoviy va diniy mdaniyat 2
5
Temur temuriylar davri madaniyati(XIV asrning ikkinchi
yarmi-XV asr)
2
6
XVI-XIXasr birinchi yarmida mintaqa xalqlari
madaniyati.
2
7 Mustaqillik va madaniy taraqqiyot 2
8
Texnogen madaniyat 2
Jami 18
t/r Nazorat turlari va
topshiriqlarning
nomlanishi
Nazorat turlari bo‗yicha
maksimal ball
O‗tkazish vaqti
I. Joriy nazorat uchun ballar taqsimoti 60 ball Semestr
davomida
II. Oraliq nazorat 10 ball
III. YAkuniy nazorat 30 ball Semestrning oxirgi haftasi
1. Umumiy o‗quv kursi bo‗yicha tuzilgan topshiriqlar asosida
o‗tkaziladi
JAMI: 100 ball
Talabaning fan bo„yicha o„zlashtirish ko„rsatkichlari namunaviy mezonlari
t/r
Talabaning fanni o„zlashtirish (bilim,
ko„nikma va malaka) darajasi
Ballar
A)
Xulosa va qarorlar qabul qilishi
86-100 ball
Ijodiy fikrlay olishi
Mustaqil mushohada yuritish
Olgan bilimlarini amaliyotda qo‗llay olishi
Mohiyatini tushunish
Bilish, aytib berish
Tasavvurga ega bo‗lish
B)
Mustaqil mushohada yuritish
71 -85 ball
Olgan bilimlarini amaliyotda qo‗llay olishi
Mohiyatini tushunish
Bilish, aytib berish
Tasavvurga ega bo‗lish
V) Mohiyatini tushunish
55 - 70 ball
Bilish, aytib berish
Tasavvurga ega bo‗lish
G) Aniq tasavvurga ega bo‗lmaslik 0 - 54ball
Asosiy
adabiyotlar:
1.
2.
2.1Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev O. Madaniyatshunoslik.
(o‗quv qo‗llanma). 2006 yil.
2.2 Axmedova E. Gabidulin R. Kulturologiya, mirovaya kultura.
Uchebnik. 2001 yil
2.3 B.Xusanov, U.G‘ulomov muomala madaniyati Toshkent
2009 yil
2.4 Bekmuradov M, Yusupova N Madaniyat sotsiologiyasi. T
yangi asr avlodi. 2010 yil
Qo„shimcha
adabiyotlar:
3.1 Xayrullaev M.M. O‗rta Osiyoda ilk uyg‗onish davri
madaniyati Toshkent 1992 y.
3.2 Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san‘at.
T.1996 yil
3.3 Amir Temur o‘gitlari. T.1992 yil
3.4 Antik madaniyat va ma‘naviyat xazinasi. I.Jabborov 2000
yil. 3.5 . Gulmetov E., T.Qobiljonova, Sh.Ernazarov, A.Mavrulov
ma'ruzalar matni. T. 2000 y.
Internet
saytlari:
www.tdpu.uz www.pedagog.uz
www.edu.uz
www.ziyo.edu.uz
“Dars turlari” modulini o„qitishda interfaol ta‟lim texnologiyalaridan
foydalanish
Mustaqillik yillarida O‗zbekiston Republikasida ta‘lim tizimini isloh qilish
davlat siyosatining ustuvor yo‗nalishlaridan biri sifatida e‘tirof etildi . Ta‘limiy
islohotlar jarayonida jahon andozalariga mos keluvchi uzluksiz ta‘lim tizimini
yaratish , ta‘lim samaradorligini yuqori bosqichlarga ko‗tarish masalalarining
ijobiy hal etilishiga erishish dolzarb pedagogik vazifalar sifatida kun tartibiga qo‗yildi
Respublika uzluksiz ta‘lim tizimini mazmunini belgilab beruvchi muhim
me‘yoriy hujjatlarda alohida qayd etilgandek , ta‘lim jarayonini ilg‗or pedagogik
texnologiyalar yordamida tashkil etish ijtimoiy maqsad – komil inson va malakali mutaxassisni tarbiyalashda yuqori natijalarga erishishni kafolatlaydi .
Pedagogik texnologiya nazariyasining muhim jihati – bu har bir pedagogning
o‗z imkoniyati darajasida , shuningdek turli yoshdagi ta‘lim oluvchilarning muhim xususiyatlarini inobatga olgan holda ularning o‗quv faolliklarini oshirish
maqsadida ta‘lim jarayonida interfaol ta‘lim texnologiyalaridan samarali
foydalana olishi hisoblanadi.
An‘anaviy ta‘lim o‗zida XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida yashab ijod etgan buyuk chex pedagogi YAn Amos Komenskiy (1592-1670 y)
tomonidan asoslangan sinf-dars tizimi mohiyatini aks ettiradi. Mazkur tizim
mohiyati quyidagilardan iborat : a) o‗quvchilar yoshlari va tayyorgarlik darajalariga ko‗ra sinflar tarzida guruhlanadilar va umumiy ishini bajaradilar:b)
o‗quv predmetining mazmuni bir qator baravar va izchil joylashtirilgan
qismlarga ajratilib, ular birin-ketin ma‘lum jadval bo‗yicha keladilar.
Sinf-dars tizimi asosini tashkil etuvchi sinf yoshi va bilimi jihatidan bir xil bo‗lgan muayyan o‗quvchilar guruhini, dars esa bevosita o‗qituvchining
rahbarligi hamda nazorati ostida muayyan o‗quvchilar guruhi bilan olib
boriladigan ta‘lim jarayonini anglatuvchi tushunchalardir. Dars o‗quv ishlarining asosiy tashkiliy shakli hisoblanadi.
―madaniyatshunoslik ‖ fanini o‗rganish jarayonida yangi jamiyat qurish
avvalo yoshlarga ularning manaviy dunyosi kasb mahoratiga bog‘liq. Binobarin
yosh avlodda milliy g‘oyani, yuksak ma‘naviy fazilatlarni shakllantirishda milliy ong va sog‘lom fikrni uyg‘otish ularrni vatan halq va istiqlol taqdiri
uchun talabalar o‗qitish jarayonini mustaqil tashkil etish, pedagogik ijodkorlik,
ilg‗or pedagogik texnologiyalarni mustaqil o‗zlashtirish va amalda qo‗llash, kasbiy mahoratni shakllantirish va nihoyat uni takomillashtirishga intilish,
kerakli ma‘lumotlarni va axborot(bilim)lar, mustaqil izlash, topish va to‗ldirib
borish kabi qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirish masalalarini
to‗laqonli hal qilib bo‗lmaydi. Demak, bo‗lajak o‗qituvchilarni pedagogik mahoratini takomillashtirishni
ilmiy – nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqish, kasbiy ta‘lim yo‗nalishlarida
―madaniyatshunoslik‖ fanini boshqa fanlar bilan uzviylikda o‗qitishni yanada yuksaltirish, uning samaradorligini oshirishga e‘tiborni qaratishni talab etadi.
―Dars turlari‖ modulini yoritishda interfaol ta‘lim texnologiyalaridan
foydalanish asosida darslarni tashkil etish:
1. O‗qituvchi va o‗quvchi o‗rtasida o‗zaro hamkorlikni qaror toptirish; 2. Talabalarning mustaqil o‗qib o‗ranishlari;
3. Ularda o‗quv materiallarini o‗zlashtirishga nisbatan ijodiy yondashuvni
qaror toptirish uchun zarur shart-sharoitni yaratishga yordam beradi.
SHu bois oliy ta‘lim muassasasida samarali foydalanish malakalarini
rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. O‗qituvchilarning interfaol ta‘lim
texnologiyalaridan samarali, maqsadga muvofiq foydalana olish malakalariga egaliklari har bir dars mashg‗ulotining o‗ziga xos qiziqarli va samarali
bo‗lishiga olib keladi
II. MODULNI O„QITISHDA FOYDALANILADIGAN
INTREFAOL TA‟LIM METODLARI.
“SWOT-tahlil” metodi
Ushbu texnologiya munozarali masalalarni hal etishda, baxs –
munozaralar o‗tkazishda yoki o‗quv seminari yakunida, yoki o‗quv rejasi asosida biron bir bo‗lim o‗rganib bo‗lingach qo‗llanilishi mumkin. Bu
texnologiya tinglovchilarni o‗z fikirlarini himoya qilishga, erkin fikirlash va o‗z
fikrini boshkalarga o‗tkazishga , ochiq xolda baxslashishga , o‗quv jarayonida
egallagan bilimlarini tahlil etishga, qay darajada egallaganliklarini baholashga
hamda tinglovchilarni baxslashish madaniyatiga o‗rgatadi.
“Keys-stadi” metodi
Keys-stadi interaktiv ta‘lim metodi sifatida tinglovchilar tomonidan eng afzal ko‗riladigan metodlar qatoriga kirmoqda. Ushbu texnologiya asosan
farmatsevtika fanlaridan dars beruvchi o‗qituvchi va tinglovchilarning umumiy
intellekual va kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan.
Buning sababi sifatida ushbu metod tinglovchilarga tashabbus bildirish, nazariy holatni o‗zlashtirishda hamda amaliy ko‗nikmalarni shakllantirishda
mustaqillikka ega bo‗lish imkoniyatini berishida ko‗rish mumkin. O‗z navbatida
vaziyatlarning analizi (tahlili) tinglovchilarning kasbiy shakllanish jarayoniga kuchli ta‘sir o‗tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan ―ulg‗ayishiga‖ xizmat
qilishi, ta‘lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning shakllantirishi
alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o‗qituvchining tafakkur turi sifatida,
alohida paradigma ko‗rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan‘anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi.
• Заиф, кучсиз томонлари
• Имкониятлари
• Кучли томонлари
• Тўсиқлар
T – (threat)
S (strengt
h)
W – (weakne
ss)
O – (opportu
nity)
“Keys metodi” ni amalga oshirish bosqichlari
Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni
1-bosqich: Keys va uning
axborot ta‘minoti bilan
tanishtirish
yakka tartibdagi audio-vizual ish;
keys bilan tanishish(matnli, audio yoki media shaklda);
axborotni umumlashtirish;
axborot tahlili;
muammolarni aniqlash
2-bosqich:Keysni aniqlash-tirish va o‗quv topshirig‗ni
belgilash
individual va guruhda ishlash;
muammolarni dolzarblik ierarxiyasini
aniqlash;
asosiy muammoli vaziyatni belgilash
3-bosqich: Keysdagi asosiy
muammoni tahlil etish orqali o‗quv topshirig‗ining echimini
izlash, hal etish yo‗llarini
ishlab chiqish
individual va guruhda ishlash;
muqobil echim yo‗llarini ishlab chiqish;
har bir echimning imkoniyatlari va
to‗siqlarni tahlil qilish;
muqobil echimlarni tanlash
4-bosqich: Keys echimini
echimini shakllantirish va asoslash, taqdimot.
yakka va guruhda ishlash;
muqobil variantlarni amalda qo‗llash
imkoniyatlarini asoslash;
ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash;
yakuniy xulosa va vaziyat echimining
amaliy aspektlarini yoritish
“Assesment” metodi
Ushbu ―Assesment‖ lardan ma‘ruza mashg‗ulotlarida qatnashchilarning mavjud bilim
darajasini o‗rganishda, yangi ma‘lumotlarni
bayon qilishda, seminar, amaliy mashg‗ulotlarda esa
mavzu yoki ma‘lumotlarni o‗zlashtirish darajasini baholash, shuningdek, o‗z-o‗zini
baholash maqsadida individual shaklda
foydalanish tavsiya etiladi. SHuningdek, o‗qituvchining ijodiy yondashuvi hamda o‗quv
maqsadlaridan kelib chiqib, assesmentga qo‗shimcha topshiriqlarni kiritish
mumkin.
PINBORD TEXNIKASI
Pinbord texnikasi
(inglizchadan: pin – mahkamlash, board – doska) muammoni hal qilishga oid fikrlarni tizimlashtirish
va guruhlashni amalga oshirishga, kollektiv tarzda
yagona yoki aksincha qarama-qarshi
pozisiyani shakllantirishga imkon beradi
O‘qituvchi taklif etilgan muammo bo‘yicha o‘z nuqtai nazarlarini
bayon qilishni so‘raydi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki ommaviy aqliy
xujumning boshlanishini tashkil qiladi (rag‘batlantiradi)
Fikrlarni taklif qiladilar, muhokama qiladilar, baholaydilar
va eng optimal (samarali) fikrni tanlaydilar. Ularni tayanch xulosaviy fikr (2 ta so‘zdan ko‘p bo‘lmagan) sifatida alohida
qog‘ozlarga yozadilar va doskaga mahkamlaydilar
Guruh namoyondalari doskaga chiqadilar va maslahatlashgan
holda: 1) yaqqol xato bo‘lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib
tashlaydilar;
2) bahsli bo‘lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;
3) fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo‘lgan belgilarini aniqlaydilar; 4) shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog‘oz va
raqlaridagi) guruhlarga ajratadilar;
5) ularning o‘zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar yordamida ko‘rsatadilar: kollektivning yagona yoki qarama-qarshi
pozisiyalari ishlab chiqiladi.
1-Mavzu. Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari. “
Madaniy taraqqiyot qonunlari
REJA:
1. Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari.
2. Moddiy va ma‘naviy madaniyat.
3. Arxaik davr madaniyati.
Tayanch so„z va iboralar
Madaniyatshunoslik - madaniyat to‗g‗risidagi fan bo‗lib, madaniyat tarixi va madaniyat
nazariyasidan iborat. Mentalitet – insonning ijtimoiy-iqtisodiy madaniy dunyoqarashi. Madaniyat –
―Madaniy‖ ―shaharlik‖ degan ma‘nolarni bildiradi. Keyinchalik ―Ma‘rifatli bo‗lish‖, ―Tarbiyali‖,
―Bilimli bo‗lish‖ ma‘nolarida ishlatilgan. Madaniyat – uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat
tomonidan yaratilgan moddiy va ma‘naviy boyliklar, asori-atiqalar yig‗indisi. Qadriyatlar – borliq va
jamiyat, narsalar, voqealar, hodisalar, inson hayoti, moddiy va ma‘naviy boyliklarning ahamiyatini
ko‗rsatish uchun qo‗llaniladigan tushuncha.
Asosiy adabiyotlar:
1. Karimov I.A O‗zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T.: O‗zbekiston, 1996, 76-85 betlar.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q. T.7.-T.: O‗zekiston, 1999, 132-154-betlar.
3. Karimov I.A YUNESKO Ijroya Kegashi 155-sessiyasinig yakunlovchi majisida so‗zlangan nutq.
T.7.-T.: O‗zbekiston 1999, 193-206-betlar.
4. Karimov I.A O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.7.-T.: O‗zbekiston, 1999, 370-375, 381 betlar.
5. Karimov I.A Milliy istiqlol mafkurasi- xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T.8.-T.:
O‗zbekiston, 2000, 489-508-betlar.
6. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovan turmush- pirovard maqsadimiz. T.8.-T.: O‗zbekiston, 2000, 341-343 betlar.
7. Axmedova E., Gabidullin R. Kulturalogiya. – T., 2001.
8. Esin A.B. Vvedenie v kulturologiyu: Osnovnыe ponyatiya kulturologie v sistematicheskom
izlojenii. –M., 1999, str. 5-61. Qo„shimcha adabiyotlar:
1. Boboev H. v. b. Madaniyatshunoslik.-T.: YAngi asr avlodi,2001, 6-42, 109-116 betlar. Gurevich P. Kulturologiya.-M., 2000.
Dars jarayonida qo„llaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar
1. Aqliy hujum.
2. Darsni aniq yo‗naltirilgan savollar asosida olib borish. Dars jarayonida qo„llaniladigan yangi axborot texnologiyalari.
1. Internetdan foydalanish.
2. Sxema-slaydlardan foydalanish. Madaniyatshunoslik eng yosh fan hisoblnadi. U asosan XX asr ikkinchi yarimida mustaqil fan
sifatida shakillandi va Farb mamlakatlari Oliy o‗quv yurtlarida o‗qitila boshlandi. Sobiq Sovet Ittifoqi
davrida madaniyatshunoslikka soxta fan deb qadirli, unga etarli e‘tibor berilmadi, tax‘lim
muassasalarida o‗qitilmadi. O‗zbekiston o‗zinng davlat mustaqilligini qo‗lga kiritgan keyin
madaniyatshunoslik fanini respublika Oliy o‗quv yurtlarida alohida fan sifatida o‗qitish yo‗lga
qo‗yildi. Xo‗sh, madaniyatshunoslik qanday fan?Madaniyatshunoslik madaniyat to‗g‗risidagi fan
bo‗lib, madaniyat tarixi va madaniyat nazariyasidan iborat.Madaniyatshunoslik fani insoniyatga xos
madaniy jarayonni, uning mazmun-mohiyati va ahamiyatini tahlil qiladigan, madaniyat
taraqqiyotining umumiy qonunlarini o‗rganadigan gumanitar fandir Madaniyatshunoslik fani,
birinchidan, ibtidoiy turmush tarzidan to hozirgi kungacha bo‗lgan davrdagi madaniy jarayonni
butunligicha, yaxlit idrok etishga, madaniyat taraqqiyoti haqida barcha fanlar tomonidan to‗plangan
bilim va tushunchalarni integratsiyalashga ko‗maklashuvchi fandir Ikkinchidan,
madaniyatshunoslik madaniyatni murakkab va dinamik hodisayu o‗ziga xos fenomen, sistema sifatida
o‗rganuvchi fandir. Uchinchidan, insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlariga xos madaniy
jarayonni, insonlar tomonidan yaratilgan moddiy va ma‘naviy-madaniy jarayonni, insonlar tomonidan
yaratilgan moddiy va ma‘naviy-madaniy yutuqlarni taqqoslash, solishtirish orqali eng umumiy
madaniyat-shunoslik qonunlarini aniqlovchi qandir. Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar
fanlar bilan bevosita bog‗liq holda o‗rgpniladi Madaniyatshunoslik gumanitar fan sifatida falsafa fani
bilan yaqin aloqadordir. Falsafa fanining asosiy masalasi ruh yoki materiya birlamchimi degan masala
emas, balki insoniyat hayotining ma‘no-mazmuni masalasidir. Aynan bu masala bilan
madaniyatshunoslik fani ham shug‗ullanadi. Falsafa fani olamda insonning o‗rni, jamiyat taraqqiyoti
haqida mulohaza yuritadi, jamiyat taraqiyotining umumiy qonunlarini tadqiq qiladi. Bu masalalarni
tadqiq qilish u yoki bu darajada madaniyat-shunoslikka ham xosdir. Falsafa fanining vujudga kelishi
va rivojlanishining o‗zi madaniyat taraqqiyotining mahsulidir.Madaniyatshunoslik sotsiologiya fani
bilan ham yaqin aloqadordir. Negaki, sotsiologiyaning jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayoti, jamiyatda
kishilarning mavqei haqida to‗plagan ma‘lumotlaridan madaniyatshnoslik fani foydalanadi.
Umumnazariy xulosalar chiqarishda sotsiologik materiallar dalil sifatida xizmat qiladi
Madaniyatshunoslik fani Siyosatshunoslik fanining davlat o‗urilishi va tuzilishi, siyosiy
rejimning turlari va hususiyatlari, jamiyatni siyosiy boshqarish usullari haqidagi ma‘lumotlariga
asoslanadi, ularga tayanib umumiy nazariy xulosalar chiqaradi. Madaniyatshunoslik fani insonning
ichki dunyosi haqida fikr yuritishda psixologiya fani yutuqlaridan, jamiyat taraqqiyotining turli
bosqichlarida shakllangan tarixiy madaniyat turlarini, ularning xususiyatlarini, u yoki bu davrga xos
madaniy mentaliteti tasvirlay olmaydi. Insoniyatning shakllanishi va taraqqiyoti haqidagi tarixiy
faktlar, voqea-hodisalarni bilish madaniyatning kelib chiqishi va rivojlanishi jarayoni to‗g‗risida
nazariy xulosalar qilishga, madaniy taraqqiyotga xos qonunlar chiqarishga ko‗maklashadi. SHu nuqtai
nazardan qaraganda madaniyat ttarixi madaniyatshunoslik fani boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan
ham yaqindan aloqadadir Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar fanlardan o‗ziga xos
xususiyatlari bilan farq qiladi. Madaniyatshunsolik fani ko‗p asrlik madaniyat tarixini aslida qanday
bo‗lsa shunday tasvirlaydi, madaniyatning mohiyati, xususiyatlari, tarkibiy tuzilishi, tadrijiy
taraqqiyoti, muammolari, insoniyat hayotidagi roli to‗g‗risida yaxlit tasavvur beradi. Aynan shu fan
barcha darajalardagi va turli mintaqalar madaniyatiga , uning alohida shaxslardan to butun
insoniyatgacha bo‗lgan turli xil ob‘ektlariga tadbiqan qo‗llash mumkin bo‗lgan eng umumiy
madaniyatshunoslik qonuniyatlarini aniqlash imkoniyatiga ega Madaniyatshunoslik fanining
predmeti, uning tadqiqot ob‘ekti insoniyatning asrlar davomidagi madaniy faoliyati, madaniy
taraqqiyot yutuqlari, ularning ma‘no-mazmunini o‗rganishdan iboratdir Madaniyatshunoslik fani
tadqiqot olib borishda bir qator metodologik tamoyillarga tayanadi. Dialektik metod
madaniyatshunoslikning muhim metodi bo‗lib, insoniyatning madaniy hayotini, ming yillar davomida
insonlar yaratgan moddiy va ma‘naviy yutuqlarni yaxlit, umumiy va o‗zaro bog‗liq holda o‗rganishga
imkon beradi. Dialektik metod biron-bir mamlakat yoki mintaqada kechgan madaniy jarayonni,
jumladan O‗zbekiston xalqining asrlar davomida shakllangan madaniyatini jahon xalqlari madaniyati
rivoji bilan uzviy bog‗liq holda o‗rganish, tadqiq qilishga ko‗maklashadi va madaniy taraqqiyotga xos
umumiy madaniyatshunoslik qonuniyatlarini ochishga imkon beradi Madaniyatshunoslik fani
ob‘ektni o‗rganishda ilmiy bilishning sistemali yondoshuv metodiga tayanadi. Sistemali yondoshuv
bo‗laklarni butun orqali, butunni uning bo‗laklari orqali tahlil etish, o‗rganishni taqoza etadi. Bu
metod madaniyat tarkibiga kiruvchi til, din, huquq, axloq-odob, ta‘lim-tarbiya, adabiyot, san‘at va
hakazo bo‗laklar orqali butun jamiyat taraqqiyoti orqali esa madaniyat tarkibiga kiruvchi bo‗laklarni
tahlil qilishga imkon beradi. Madaniyatshunoslik fani o‗z tadqiqotlarida tarixiylik metodiga
asoslanadi. Tarixiylik metodi madaniyatga davriy nuqtai nazardan o‗zgarib, yangilanib, rivojlanib,
boyib boruvchi jarayon sifatida qaraydi. Tarixiylik metodi har bir xalq madaniyatini, har bir davr
madaniyatini o‗z davri nuqtai nazardan baholashni, hozigi madaniy hayotni va erishilgan yutuqlarni
o‗tgan zamon madaniyatiga taqoslab tasavvur qilish, tasvirlashni talab qiladi. Madaniyatshunoslik
fanida vorisiylik muhim tamoyil hisoblanadi. Vorisiylik negizida hayotiylik yotadi. Kishilar o‗zidan
oldingi avlodlar yaratgan madaniy boyliklarga tayanib yashaydilar, ularga tayanib yangiliklarni
yaratadilar. Agar vorisiylik negizida hayotiylik bo‗lmaganda edi, ―biz uchun o‗tmish sovuq, bevoyda,
o‗lik va qiziqarsiz bo‗lib qolaverardi‖, deb ta‘kidlaydi J. Neru. SHarqshunos olim Maks Myuller Hind
sivilizatsiyasi haqida fikr yuritar ekan ―eng zamonaviy va eng qadimiy hind sivilizatsiyasi o‗rtasida
uzluksiz vorisiylik mavjud‖, deb yozadi. Vorisiylik barcha xalqlar madaniyati taraqqiyotiga xos
uzluksiz jarayondir. Madaniyat bir tekisda rivojlanuvchi jarayon emas. Ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy
munosabatlar ta‘sirida madaniyat ta‘sirida madaniyat taraqqiyotida inqirozli yoki sakrash holatlari
ham yuz berib turadi. Bunday holatlarni tahlil qilishda iqtisodiy, soqiologik, statistik va bilishning
boshqa ilmiy metodlardan ham foydalaniladi. Madaniyatshunoslik fani o‗z predmetini o‗rganishda
tadqiqotchidan o‗z idroki, ichki sezgilari bilan his qilish orqali haqiqatni anglashni ham talab qiladi.
Bu tamoyil turli xil madaniyat sohalariga chuqurroq kirishga, dalilu-ashyolar yordamida isbotlarsiz
bevosita ichki sezgilar, mushohada orqali haqiatni bilish imkoniyatini beradi. SHuningdek,
madaniyatshunoslikda madaniyatning moddiy va ma‘naviy unsurlarini talqin qilish, turli davrlaga xos
yozuv matnlarini sharhlash, izohlab berish, tushuntirish usulidan ham foydalanadi.
Xullas,madaniyatshunoslik boshqa fanlar singari ilmiylik, xolislik, haqqoniylik talablariga
javob beruvchi bilishning aniq metodlariga tayangan holda tadqiqot yuritadi. Madaniyatshunoslik
fanini o‗rganishning zaruriyati shundaki, insoniyat jamiyat taraqqiyotiga faqat siyosiy, iqtisodiy,
texnikaviy, huquqiy tadbirlar bilan erishib bo‗lmaydi, shular bilan bir qatorda jamiyat ma‘naviy-
madaniy hayotini ham yuksaltirishga erishmog‗i zarur bo‗ladi. Madaniyatshunoslik fanini
o‗rganishda madaniyat so‗zining ma‘no-mazmunini bilish, idrok qila olish muhim o‗ringa ega.
Madaniyat so‗zi Madinashahri nomi bilan bog‗liq holda kelib chiqqan. Madina-to‗liq arabcha nomi
Madina-Rasuliloh , ya‘ni payg‗ambar shahri hisoblanib, obodonchiligi, ko‗rkamligi bilan
Arabistondagi aholi yashaydigan boshqa manzilgohlardan ajralib turar edi. SHuningdek, Madina
Makkadan keyin musulmonlar ibodat qiladigan eng yirik shahardir. SHu tariqa madaniyat so‗zi
bizning o‗lkamizga Madina shahri nomi bilan, islom dini bilan bog‗liq tarzda kirib kelgan.
Fanda, odamlar o‗rtasidagi muloqatda madaniyat so‗zi bilan bir qatorda kultura so‗zi ham
ishlatiladi. Kultura so‗zi lotincha ―culture‖ so‗zidan olingan bo‗lib, ―ishlov berish‖, ―ekib o‗stirish‖
ma‘nosini bildiradi. Rus faylasuflari N. Berdyaev va V. Rozinovlar ―kultura‖ so‗zining ―kult‖ ya‘ni
diniy ibodat, sig‗inish so‗zidan kelib chiqqanligini qayd etganlar Hozirgi paytda insoniyat
faoliyatining ko‗pgina sohalarida madaniyat yoki kultura so‗zi qo‗llaniladi. Qadimgi Rimda
madaniyat deganda shaxsning tarbiyalanganligi, ma‘rifatlilik darajasi tushinilgan. Keyinroq madaniyat
deganda shaxsning qadr-qimmati, takomilligi tushinilgan. Nemis faylasufi F. SHiller kishilardagi
insoniylik fazilatlarini, uning ichki dunyosi, ma‘naviylik darajasini madaniyat deb tushuntirgan.
Amerikalik madaniyatshunos olim Eduard Teylor (1832-1917) madaniyat atamasini ilm-fanga kiritdi.
Teylor o‗zining ―Pervobыtnaya kultura‖ asarida: ―madaniyat keng ma‘noda kishining jamiyat a‘zosi
sifatida o‗zlashtirgan bilimi, e‘tiqodi, san‘ati, axloq-odobi, qonun-qoidalari va boshqa bir qator
qobiliyatlari va odatlari yig‗indisidan tashkil topadi‖, deb ta‘kidlaydi. Faylasuf va madaniyatshunos
V.M. Rozin iborasi bilan aytganda ―qancha yirik madaniyatshunos bo‗lsa shuncha nazariyalar,
tushunchalar mavjud‖. , Teylo zamonida madaniyatning 7 ta ta‘rifi bo‗lgan bo‗lsa, 1950 yillarda uning
soni 150 taga, hozirgi kunda esa madaniyatga berilgan tushunchalar soni 400 taga etadi. Bu ta‘riflar
umumlashtirilsa madaniyat so‗zining ma‘no-mazmunini o‗uyidagicha tushunish mumkin.1. Madaniyat
– uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy va ma‘naviy boyliklar,
asori-atiqalar yig‗indisi2. Madaniyat – u yoki bu jamiyatga xos falsafiy qarashlar, ilm, fan, maorif,
san‘at, axloq, din, huquq, siyosat maishiy xizmat ko‗rsatish darajasini aks ettiruvchi omillar, ijtimoiy
taraqqiyot daoajasi.3. Madaniyat- insonlar hayotida, jamiyat rivojida shakllangan milliy, umuminsoniy
qadriyatlar majmui.4. Madaniyat – har bir kishining tarbiyalanganligi insoniylik fazilatlari va ijodiy
faoliyatining ifodasidir.Madanyatning qo‗llanilishiga qarab shaxsiy, oilaviy, kasbiy, tabaqaviy, milliy
madaniyat, jamiyat madaniyati, umuminsoniy madaniyat kabi shakllarga bo‗lib o‗rganish ham
mumkin. Kundalik hayotda ―muomala madaniyati‖, ―mehnat madaniyati‖, ―nutq madaniyat‖, ―ishlab
chiqarish madaniyati‖ , ―xizmat ko‗rsatish madaniyati‖, ―dam olish madaniyati‖, ―huquqiy madaniyat‖
kabi tushunchalar ham qo‗llaniladi. Madaniyat inson hayotida muhim vazifalarni bajaradi. Ular
orasida quyidagilarni alohida ta‘kidlab ko‗rsatish mumkin. Madaniyat, avvalo, ijtimoiy
vazifalarni, ya‘ni shaxsni, odamni inson qilib shakllantirish va tarbiyalash vazifasini bajaradi.
Madaniyat har bir shaxsning insoniyat yaratgan bilimlarni, ma‘naviy qadriyatlarni, tartib-qoidalarni
o‗zlashtirib olish, tarbiyalash, jamiyatning to‗la huquqli a‘zosi sifatida faoliyat yuritish qobiliyatini
shakllantirish vazifasini bajaradi. Insonning tabiat hukmronligidan ajralib chiqishi madaniyatga xos
ayrim elementtlarning shakllanishi bilan birga sodir bo‗ladi. Aynan madaniyat orqali har bir shaxs
jamiyatda to‗plangan tajribalarni, an‘analar va urf-odatlarni turmush tarzini o‗zlashtiradi, ular keyingi
avlodlarga etkaziladi.Madaniyat axborotlarni o‗zlashtirish, bilish, tushunish vazifasini bajaradi.
Madaniyat inson uchun dunyoni bilish, dunyo to‗g‗risida turli ma‘lumotlar, axborotlar olish, ularni
avlodan avlodga o‗tib borishini ta‘minlaydi.Madaniyat tartibga soluvchi vazifani ham bajaradi, ya‘ni
kishilar o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlarni belgilangan tartib-qoidalar, axloqiy-huquqiy normalar
asosida tartibga solishga xizmat qiladi.Madaniyat kishilar o‗rtasida qzaro fikr almashuv bilan bog‗liq
bo‗lgan, aloqa uchun xizmat qiladigan vazifani bajaradi. Bu borada til asosiy vosita rolini o‗ynaydi.
Gap shundaki, madaniyatning bir qator sohalari – fan, san‘at, texnika va boshqalarning o‗ziga xos tili
bo‗lib, ularni bilmasdan turib madaniyatni to‗laligicha bilib bo‗lmaydi.Madaniyat aksiologik vazifani
ham bajaradi, ya‘ni kishilar tomonidan moddiy, ma‘naviy, estetik, axloqiy qadriyatlarni egallashga,
yomondan yaxshini, bema‘ni, xunuk narsalardan go‗zallikni ajrata bilishga ko‗maklashadi.
Madaniyat ijodkorlikni rivojlantirish vazifasini ham bajaradi. Insonni mavjud madaniyatga
tanqidiy-ijodiy qarash, isloh qilish, takomillashtirish, yangi bilimlar, qoidalar, qadriyatlar, tartib-
qoidalar yaratishga undaydi.Madaniyat kishilardagi jismoniy va ruhiy toliqishni haydash, hordiq
chiqarish, tiklanish, kayfiyatini ko‗tarish yo‗lidagi tadbirlar, o‗yinlar tashkil etuvchi vazifalarni ham
bajaradi.Madaniyat doimo taraqqiy etuvchi ko‗p qirrali jarayon, uning tarkibiga kiruvchi elementlari
o‗zgarib turadi. SHu jihatdan tadqiqotchilar madaniyatni o‗ziga xos belgilari, sifatida qarab bir necha
turlarga bo‗ladilar.Madaniyatga sivilizatsion nuqtai nazardan yondoshuvchi nuqtai nazardan
yondoshuvchi mutaxassislar insoniyat bir necha sivilizatsiyalarni bosib o‗tganligini ta‘kidlaydi.
Madaniyatni tili, dini, an‘analari, qadriyatlari, iqtisodiyoti yaqinligini inobatga olib milliy,
mintaqaviy, davriy jihatdan bir necha turlarga bo‗lish keng tarqalgan. Milliy madaniyatda diniy,
axloqiy, badiiy, moddiy, geografik yaqinlik, umumiylik nazarda tutiladi. Madaniyatni irqiy omilni
nazarda tutgan holda bo‗lish holatlari ham uchraydi. Fransuz faylasufi J. Gobino jamiyat, madaniyat,
din, til to‗laligicha irqiy jihatlar bilan bog‗liq, madaniyat mavjud tabiiy sharoit bilan bog‗liq deb
tushuntiradi va Evropa madaniyatini negroid madaniyatda eng yuqori, ustun darajada deb hisoblaydi.
XX asrning ikkinchi yarmida ayrim mutaxassislar jamiyat va madaniyat sohasida yuz bergan
o‗zgarishlarni tushuntirish uchun kontkultura, subkultura tushunchalarini qo‗llay boshladilar.
Kontkultura deganda hukmron madaniyatga qarshi nazariyalar, qadriyatlar, falsafiy, badiiy qarashlar,
ideallar tushuniladi. Subkultura deganda jamiyatdagi turli sinflar, tabaqalar, guruhlarga xos madaniy
jihatlar hisobga olinadi. SHuningdek qashshoqlar, kambag‗allar, o‗rta tabaqalar, yuqori tabaqalar,
jamiyatdagi elita qatlamlari madaniyati degan tushunchalar ham ishlatiladi. Masalan, ayrim
tadqiqotchilar kambag‗al tabaqalar madaniyati shaxsiy gigienadan tortib bilim darajasigacha bo‗lgan
sohalarda past saviyada namoyon bo‗ladi, deb tushuntiradilar. Jamiyatni umumiy madaniyat asosida
birlashtirishga intiluvchi ommaviy madaniyat mavjudligi haqida fikr bildiruvchilar ham bor.
YOshlar orasida modaga berilgan xotin-qizlar, ayrim muzikaga berilgan yoki alohida jargon
bilan gaplashishni xush ko‗radigan subkulturalar haqida ham fikr mavjud. SHahar madaniyati, qishloq
madaniyati, kasb madaniyati, ular o‗rtasidagi farqlar haqida ham gapiriladi. Bularning hammasi
madaniyatning murakkab tarkibiy tizimdan iborat ekanligini ko‗rsatadi. Madaniyatshunoslik fanida
shaxs kamolati muhim masaladir. SHaxsning barkamol inson bo‗lib etishishida tarixiy, ijtimoiy-
madaniy muhitning ta‘siri katta. Inson ma‘lum ijtimoiy-madaniy muhitda dunyoga keladi, go‗daklik
chog‗idayoq shaxs ijtimoiy- madaniy muhitni tayyor holda topadi. Mavjud ijtimoiy-madaniy muhit
ta‘sirida shaxs ijtimoiy shaxsga aylanadi. SHaxsning ijtimoiylashuvi madaniy-ijtimoiy muhit yaratgan
va rioya qilinadigan qadriyatlarni, urf-odatlarni, ahloq-odobni, moddiy va ma‘naviy boyliklarni,
g‗oyaviy andozalarni o‗zlashtirish, qabul qilish orqali sodir bo‗ladi, shaxs inson sifatida shakllanadi.
SHu bilan birga shaxsda o‗tkinchi ehtiyojlarni- yurist, iqtisodchi, injener, vrach, pedagog, san‘atkor
bo‗lish, boy bo‗lish, amaldor bo‗lish, shon-shuhrat qozonish, turli unvonlar olish va boshqa
ehtiyojlarni qondirish kabi istaklar ham paydo bo‗ladi. Buning uchun ta‘lim muassasalarida qunt bilan
o‗qib, dunyo va jamiyat, ularning taraqqiyot qonunlari to‗g‗risidagi umumiy bilimlarni egallash,
maxsus kasbiy fanlarni o‗rganish, izlanish, hayotiy tajriba orttirish, intellektual salohiyatga ega zarur
bo‗ladi.Madaniyat kishinig nafaqat ijtimoiylashuvini, shuninigdek jamiyat bilan integratsiyalashuvni
ta‘minlaydi. Madaniyat insonga barkamollikka erishishga, ijodiy kuchlarini namoyon etishga
ko‗maklashadi. SHaxsning madaniy darajasini baholashda uning aqli, tafakkuri, ongi, axloqi, xulq-
atvori ham muhim o‗rin tutadi. Madaniyat insoning yashirin, betakror individuval xususiyatlari,
qobilyatlarini ro‗yobga chiqarish, o‗stirish va rivojlantirishga yordam beradi.
Insoniyat tomonidan yaratilgan ov va mehnat qurollari, olovdan foydalanishni
o‗zlashtirish, chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik, kiyim-bosh, uy-joy, yirik suv inshootlari,
binolar, mashinalar, texnika taraqqiyoti, transport, aloqa, maishiy xizmat vositalari kabilar
sivilizxatsiya tushunchasiga kiradi.Demak, sivilizatsiya deganda insonlar o‗zlari uchun yaratgan
jismoniy qulayliklar, moddiy ehtiyojlarini qondiruvchi moddiy-texnik vositalar tushuniladi.
Madaniyat esa yashash uchun kurashning ruhiy, ma‘naviy usulidir. Masalan, odam yirtqich
hayvonlardan himoyalanish usulini, ya‘ni sivilizatsiya yo‗lini topishi mumkin. Lekin inson o‗limdan
o‗zini saqlay olmaydi, o‗lim haq. Demak, odam o‗zini o‗zartirishi, o‗lim vasvasi bilan doimo dahshat
ostida bo‗lmasligi, unga ko‗nikishi zarur bo‗ladi. Bu sohada madaniyat harakatga keladi. Madaniyat
insonlarga ruhiy, ma‘naviy qulayliklar yaratadi, shaxsni, uning tabiat haqidagi tafakkurini o‗zgartiradi,
insonda ichki barqarorlikni shakllantiradi. Ma‘naviyat orqali inson o‗lim dahshatini engadi, kezi
kelganda Vatani, xalqi uchun o‗limga ham tik boradi. Ibtidoiy jamiyatdagi sehrgarlik, jodugarlik,
afsungarlik, hozirgi zamon dinlari, xalq qo‗shiqlari, adabiyot, san‘at axloq-odob va boshqalar-
bularning hammasi madaniyat sohasiga kiradi. Agar sivilizatsiya insonning moddiy ehtiyojlarini
qondirsa, madaniyat uning ma‘naviy ehtiyojlarini qondiraditsivilizatsiya so‗zi lotincha grajdanlik,
davlatchilik so‗zidan kelib chiqqan. Sivilizatsiya so‗zi lotincha grajdanlik, davlatchilik so‗zidan kelib
chiqqan. Sivilizatsiya so‗zi ma‘rifatparvarlarning XVI-asrdan boshlab urushlarsiz hamda mutaasib
ruhoniylar ta‘siridan ozod jamiyat uchun kurashishlari jarayonida fanga kirib keldi. Sivilizatsiya so‗zi
jamiyat taraqqiyotining darajasini belgilovchi tushunchadir. Sivilizatsiya so‗zi jamiyat taraqqiyotidagi
uchta katta davrning (yovvoyilik, vahshiylik va sivilizatsiya) oxirgisi bo‗lib, u yozuvning, davlatning,
huquqiy tartib-qoidalarning kelib chiqishidan, ya‘ni bundan 6 ming yillar muqaddam (Misrda)
boshlangan. Sivilizatsiya boshlanishi bilan turli xil dinlar, gumanistik va ahloqiy qadriyatlar keng
tarqala boshlaydi. Sivilizatsiya barcha mintaqalarda birdaniga boshlanmagan, turli mintaqalarda birin-
ketin vujudga kelgan, albatta. Sivilizatsiya madaniyat tushunchasi kabi insoniyat taraqqiyotining
mahsuli. Qadimgi davrlarda Qadimgi Misr sivilizatsiyasi, O‗rta dengiz sivilizatsiyasi, Hind
sivilizatsiyasi, Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi ayrim hududlarda, bir-biri bilan u qadar bog‗lanmagan
holda shakllangan bo‗lsa, XVI-XX asrlarda umumjahon sivilizatsiyasi shaklida mujassamlashdi.
Dunyoda ilg‗or fan, texnika, texnologiya, axborot vositalari asosida ish yuritayotgan, ma‘rifatparvar,
demokratik jamiyat, huquqiy davlat qurgan mamlakatlar mavjud, ular haqiqiy sivilizatsiya yo‗liga
kirib bormoqdalar. Jumladan, mustaqil O‗zbekiston ham yuksak sivilizatsiya demokratik jamiyat
qurish yo‗lidan bormoqda.Madaniyat va sivilizatsiya o‗rtasida mantiqiy birlik, umumiylik mavjud,
negaki ularning har ikkalasi ham inson faoliyatining mahsulidir. Ham moddiy, ham ma‘naviy
taraqqiyotning boshida insonlarning ma‘naviy tafakkuri, niyatlari, g‗oyalari, qylari, loyoihalari,
mo‗ljallari turadi, so‗ngra ular moddiy shaklda namoyon bo‗ladi. Bunga nafaqat texnik
inshootlarining, shuningdek badiiy asarlarining yaratilishi ham misol bo‗la oladi. Masalan, Amir
Temur haykalida, avvalo, yaratuvchining ma‘naviy tafakkuri, loyihasi, mo‗ljali, so‗ngra ularning
moddiy shaklga kirgan ajoyib moddiy monumentni ko‗ramiz. Qadriyat, hayotda qadriyatlarga
moslanish, qadriyatlarni mo‗ljallab ish tutishsh madaniyatshunoslik fanining muhim kategoriyasidir.
Kishilar ongida qadriyat kategoriyasi turli narsa va hodisalarni taqqoslash orqali shakllanadi.
Inson dunyoni anglab olgandagina, dunyoda sodir bo‗lgan va bo‗layotgan hodisalar, voqealar,
o‗zgarishlarni tushinib etgandagina, o‗zining hayoti uchun nimalar muhim yoki muhim emasligini,
nimalarsiz yashash mumkin yoki mumkin emasligini ajrataoladi. Tabiiyki, har bir inson o‗z qadriyatlar
dunyosini o‗zicha aniqlaydi. Demak, qadriyatlar bu narsalar emas, balki narsalarga, hodisalar va
boshqalarga munosabatdir. SHunday qadriyatlar borki, ularsiz ma‘lum davr madaniyati kemtik,
noqulay bo‗lib, qoladi. SHaxs madaniyati misolida bu holatni quyidagicha tasvirlash mumkin bo‗ladi:
qadriyat shunday narsaki, usiz biron shaxsning to‗la yoki qisman mavjudligi o‗z ahamiyatini
yo‗qotadi. Masalan, oshiq bo‗lib qolgan odam uchun o‗z sevgilisi, ota-ona uchun o‗z farzandi, olim
uchun ilm-fan shunday qadriyatki, undan mahrum bo‗lsahayotning qizig‗i qolmaydi. Har bir davr
madaniyatining shunday qadriyatlar tizimi borki, ularsiz mazkur madaniyatning mavjudligi
mazmunsiz bo‗lib qoladi. Qadriyatlar – borliq va jamiyat, narsalar, voqealar, ahamiyatini
ko‗rsatish uchun qo‗llaniladigan tushuncha. Ko‗pgina hollarda kishilar qimmatbaho buyumlarni
qadriyat deyishadi. Aslida esa qadriyat so‗zining ma‘nosi boshqacharoq. Masalan, ming yillar ilgarigi
buyumning bahosi arzimas bo‗lishi mumkin, negaki, uni hozir ishlatib bo‗lmaydi. Ammo meros
sifatida u buyum nihoyatda qadrli, ahamiyatli bo‗lishi mumkin. Umuminsoniy qadriyatlar – odamzod
uchun, kishilik jamiyati uchun eng qadrli bo‗lgan narsalar, hodisalar, faoliyat va boshqalarning
umumijtimoiy qadrini, ahamiyatini ifodalash maqsadida qo‗llani-ladigan tushunchadir. Umuminsoniy
qadriyatlar kategoriyasining mazmunini to‗liq anglab etish uchun, avvalo, umuminsoniylik
tushunchasining ma‘nosini bilmoq zarur. Umuminsoniylik deganda odamlar uchun umumiy bo‗lgan
mezonlar, ob‘ektiv va sub‘ektiv holatlar, xususiyatlar, shart-sharoitlar va boshqalar tushuniladi.
Umuminsoniy qadriyatlar deganda umumjamiyat, butun insoniyat uchun muhim ahamiyatga
ega bo‗lgan, insoniyatning mavjudligi, o‗tmishi, buguni va kelajagini, yashashning asosiy
yo‗nalishlari, qonun-qoidalari, talab va tartibotlarini, odamlarning eng azaliy orzu umidlari va
ideallarini o‗zida aks ettiradigan qadriyatlar nazarda tutiladi. Butun insoniyat uchun umumiy
foydalanish imkonini beradigan universal texnologiyalar, ishlab chiqarish, boshqarishni tashkil etish,
kosmonavtika, kibernetika, axborot texnologiyalari umuminsoniy qadriyatlar jumlasiga kiradi.
Umuminsoniy qadriyatlarga madaniyat, ma‘naviyat, fan, din, san‘at, huquq, siyosat, ijtimoiy ong
shakllari bilan bog‗liq yutuqlar, kashfiyotlar, yaratilgan boyliklar, ma‘naviy kamolotning yo‗nalishlari,
vositalari kiradi. Inson, uning hayoti, yaxshilik, go‗zallik, adolat, haqiqat, erkinlik, tenglik, do‗stlik,
muhabbat, baxt-saodat, vatanparvarlik va hakazolar umuminsoniy qadriyatlarning eng oliysi, ideal
qadriyatlardir.
Mavzu bo„yicha takrorlash uchun savollar
1. Madaniyatshunoslik fanining predmeti, o‗rganish ob‘ekti nimalardan iborat?
2. Madaniyatshunoslikning boshqa gumanitar fanlar bilan bog‗liq tomonlarini tushuntirib bering?
3. Madaniyatshunoslik fani qanday metodologik tamoyillarga tayanadi?
4. Madaniyat so‗zini kelib chiqishi haqida nimalarnibilasiz?
5. Madaniyat so‗zi qanday ma‘nolarni bildiradi?
6. Madaniyat insoniyat hayotida qanday vazifalarni bajaradi?
7. SHaxsning barkamol inson bo‗lib etishishida madaniyatshunoslik fanining ahamiyati nimalardan iborat?
8. Siyosat, huquqiy, iqtisodiymadaniyat deganda nimalarni tushunasiz?
9. Axloqiy, estetik va ekologik madaniyat so‗zlarining ma‘nosi nima?
10. Sivilizatsiya deganda nimani tushunasi?
2–mavzu.Qadimgi davr madaniyati
REJA:
1. Qadimgi Misr madaniyati.
2. Qadimgi Mesopatamiya madaniyati.
3. Qadimgi Hindiston madaniyati.
4. Qadimgi Xitoy madaniyati.
Tayanch so„z va iboralar
misr exromlari Fr‘avn Tutanxamsn makbarasi buyuk xitoy devori
Ramayana maxsbxara braxmanizm kastachilik
Adabiyotlar:
1. Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida. T.: 1998. 20-35 betlar.
2. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka
ishonchdir. –T.: 2000. 380-396 betlar.
3. Karimov I.A. Vatanimizning tinchligi vaxavfsizligi o‗z kuch-qudratimizga,
xalqimizning hamjihatligi va bukilmas irodasiga bog‗liq. -T.: ―O‗zbekiston‖,
2004.
4. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz- jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modeonizatsiya va isloh etishdir. -T.: ―O‗zbekiston‖.
2005.
5. Esin A.B. Vvedenie v kulturologiyu: Osnovnыe ponyatiya kulturologii v
sistematicheskom izlojenii. –M.: 1999, str. 5-61.
6. Axmedova E, Gabidullin R. Kulturologiya. –T.: 2001. 6-20 betlar.
7. Gulmetov, T. Qobuljonova, SH.Ernazarov. Madaniyatshunoslik. Ma‘ruzalar
matni. -T.: 2000. 12-18 betlar.
Ma‘ruzaning maqsadi
Qadimgi sharq sivilizatsiyalari yutuqlari bilan talabalarni tanishtirish.
Insoniyat tarixida ilk sivilizatsiyalar paydo bo‗lganiga 6 ming yildan
oshdi. SHunday sivilizatsiyalarning eng qadimgilari Misr va ikki daryo oralig‗i Mesopotamiyada vujudga kelgan. Avvalo bular ibtidoiy jamoa tuzumida
yaratilgan moddiy va madaniy madaniyat yutuqlarini o‗zida aks ettirgan tarzda
taraqqiyotning davomi bo‗lgan. Ikkinchi tomondan, bu erlarda iqlimi qulay. Eri
unumdor bo‗lganligidan sug‗orma dehqonchilik tez rivojlanib borgan. Qadimgi Misr madaniyati er. avv. IV ming yillikdan er. avv. 332 yilgacha
davrni o‗z ichiga oladi. U o‗ziga xos xususiyatlarni, ya‘ni yozuvi, adabiyoti
san‘ati, arxitektra qurilishi bilan ajralib turadi. Tigr va Efrat daryolari
oralig‗idagi erlarning asosiy aholisi shumerlar, akkadlar, vavilonlar, xaldeylar, ossuriyaliklar. Xurritlar va arameylardan iborat bo‗lgan. Bular orasida SHumer,
Bobil. Ossuriya madaniyatlari anchayin yuksaklikka ko‗tarilganKadimgi Misr
ilk sivilizatsiya o‗choqlaridan biri sifatida o‗ziga xos betakrorligi bilan ajralib
turadi. U Afrikaning shimoli-sharqida joylashgan. Nil dunyodagi eng katta daryolardan biri bo‗lib, u Markaziy Afrikadan boshlanib, Misrni kesib o‗tib,
O‗rta er dengiziga quyiladi. Misrda ilk dehqonchilikning paydo bo‗lishi ham eng
avvalo shu daryo bilan bog‗liq bo‗lgan. Qadimdan Misrda tabiati issiq, hayvonot, o‗simlik dunyosi va er osti boyliklari ko‗p bo‗lganligi bois bu erda
moddiy va ma‘naviy madaniyat juda erta vujudga kelib rivojlangan. Misrda
davlatning paydo bo‗lishi mil. av. IV ming yillikning boshlariga to‗g‗ri keladi.
Bu davrlarda Nil daryosining shimolida va janubida 40 dan ortiq shahar davlatlari – nomlari paydo bo‗lgan. Nomlarni monarxlar boshqarib, ular
dehqonchilik, chorvachilik, sug‗orish, harbiy va diniy ishlarni boshqarganlar.
Bular ilk quldorlik davlatlari edilar. Bu davlatchalarning shimoliy va janubiy birlashmalari vujudga keladi. Mil.avv. III minginchi yil boshlarida Janub
podshosi Minaning SHimoliy uyushma ustidan g‗alaba qilishi natijasida yagona
Misr davlatiga asos solinadi. Uning poytaxti Memfis shahri bo‗lgan. O‗zining
Vatan tarixini yozgan kohin Manefon qadimgi Misr tarixini to‗rtga bo‗lib: Qadimgi (mil avv. 3 minginchi yil), O‗rta ( mil.avv. 3 minginchi yil oxiri – 2
minginchi yil boshlari), YAngi (mil. avv.2 minginchi yil), Quyi (mil. Avv. 1
minginchi y.) podsholik davrlariga bo‗ladi. Bu davrlar jami 30 ta firavnlar sulolarini o‗z ichiga oladi. Qadimgi Misr dunyo sivilizatsiyasining tom
ma‘nodagi klassik namunasi bo‗lgan. SHuning uchun ham qadimgi yunon
tarixchisi Gerodot bu mamlakatni «Nilning in‘omi» deb bejiz aytmagan. Bahor
oylarida Nil toshqini natijasida daryo bo‗ylaridagi erlarida hosil bo‗lgan qora meneralga boy qoldiqlar dehqonchilik uchun «tekin ozuqa» bo‗lib xizmat
qilgan. Daryo bo‗ylarida turli xil granit, marmar kabi toshlarning bo‗lishi esa
qurilishga yaxshi material hisoblangan. Misrda xudolarga sig‗inish bilan birga podshoh-firavnlarga sig‗inish ham alohida o‗rin tutgan. Misrliklar
Firavnnni erdagi xudo deb hisoblashar, shuning uchun ularga atab Piramidalar
qurishgan, ularning nomlarini abadiylashtirishganlar. Qadimgi podsholik
davrida papirus qog‗ozining tayyorlanishi yozma madaniyatning rivojlantirishga olib kelgan bo‗lsa, Misrda mis davrida birinchi bo‗lib asalarichilikning kashf
qilinishi va yoyilishi ham dunyoviy ahamiyatga ega bo‗ldi. SHu bilan birga shu
davrda dehqonchilik, bog‗dorchilik, polizchilik va uzumchilik rivojlangan. Qadimgi Misr podsholigi davrida etakchi madaniyat yo‗nalishi – bu
arxitektura bo‗lib, u boshqa madaniyat turlari bilan uyg‗unlikda rivojlandi.
Birinchi piramida arxitektor Imxotep loyihasi asosida Fiza va Joserga atab
Sakkarada (Mil. avv. 3 ming yillikda) qurilgan bo‗lib, u bo‗yi 60 m., pillapoya shaklida qurilgan. Imxotep birinchi arxitektor bo‗libgina qolmay, ayni choqda
olim, yozuvchi, tabib ham edi. Vafotidan keyin unga atab ibodatxonalar
qurilgan. Ikkinchisi Dashurda qurilgan Snofru piramidasi to‗rtburchakli
shaklida bo‗lib, uning bo‗yi 100 m. edi. Gizadagi firavn Xufu maqbarasi-
piramidasi o‗zining ulug‗vorligi bilan ajralib turadi. Xufu (yunoncha Xeops)
maqbarasining bo‗yi 150 m. (hozir 146 m.), egallagan joyi 52,900 m.kv. bo‗lib,
uning qurilishiga og‗irligi 2-15 tonnalik 2 mln. 300 mingta tarashlangan tosh ishlatilgan. Piramida 30 yil ichida qurilgan. Xufu piramidasi olamning etti
mu‘jizasining biri hisoblanadi. Gizada qurilgan ulkan sfinks (57m.) Xafra sher
surati tarzda bo‗lib, o‗zining betakrorligi bilan ajralib turadi. hammasi bo‗lib 80
ga yaqin piramidalar qurilgan. Piramidalar Qadimgi Misrning o‗ziga xos ramziga aylangan. Piramidalar qurilishi qadimgi Misr uchun qimmatga tushgan
va Misr iqtisodini izdan chiqara boshlagan. SHu sababli firavnlar miloddan
avvalgi 17 asrdan e‘tiboran piramidalar qurishgan voz kechganlar. Arxitektura bilan birgalikda haykaltaroshlik namunalari ham yaratilgan.
Bu jumlasiga firavn Narmer (bo‗yi-64 sm.), «Qishloq oqsoqoli», «Mirzo Kan»,
«SHahzoda Raxotep va uning rafiqasi Nofret» kabi toshdan yasalgan
haykalchalarni nisbat berish mumkin.O‗rta podsholik, yoki boshqacha qilib aytganda klassik qurollar yasashda bronzadan keng foydalana boshlagan. Oyna
ishlab chiqarish yulga qo‗yiladi. Qadimgi ayniqsa o‗rta podsholik davrida
matematika sohasila katta yutuqlarga erishilgan. Jumladan, sanoq tizimi kashf etilgan. Misr yozuvida 1, 10, 100, 1000, 10000, 100000, hatto millionni ham
bildiruvchi alohida belgilar bo‗lgan. Misr astronomlari yulduzlar, sayyoralar
harakatini o‗rganib, birinchi yulduzlar osmoni xaritasini tuzganlar. SHunday
xaritalar Senmut maqbarasi, Edfu va Dendir ibodatxonalarining shiplarida saflanib qolgan. Misr astronomlari dunyoda birinchi bo‗lib alohida taqvim
tuzganlar. Unga ko‗ra bir yil 365 kunni tashkil qilib, u 12 oyga bo‗linadi. har oy
30 kundan iboorat bo‗lgan qolgan 5 kunni esa bayram qilishgan. Qum va suyuq soatlari ham dastlab Misda kashf etilgan Misrda tibbiyot ham erta
rivojlangan. Mil. av. 3600 yilda Memfisda afsonaviy tabib Imxoteb sharafiga
maxsus ibodatxona qurilib, u erda bemorlarga yordam ko‗rsatilgan. Geliopolis
va Sais shaharlarida tabiblar tayyorlaydigan maxsus maktablar bo‗lgan. Tibbiyotga bag‗ishlangan asarlar yaratilgan. Tabiblar mumiyolash jarayonida
inson a‘zolarining ichki tuzilishini yaxshi bilganlar. Ular, bemorlarni davolashda
terapiya, jarrohlik, ruhiy ta‘sir qilish usullarini qo‗llashgan. Misrda Georg, Zbers, Zdvin, Smit, Brugsha, Zravistrat, Xerofil kabi mashhur hakimlar shuhrat
topgan. Qadimgi misrliklar geografiya fani sohasida ham dastlabki
ma‘lumotlarga ega bo‗lganlar. Qadimgi Misr geograflari o‗z o‗lkalari va
Arabiston yarim orolining xaritasini chizganlar. Ularning Arabiston cho‗llridagi oltin konlari joylashgan rayonning xaritasi hozirgacha saqlanib qolgan.
O‗rta podsholik davrida adabiyot juda rivojlangan. Bu davrda juda ko‗p
qo‗shiq, ertak va maqollar yaratilgan. O‗sha davrda «Ikki og‗a-ini haqida», «To‗g‗ri va egri haqida», «Izida va Ossiris haqida» ertaklar, «Sor va Set janjali»
nomli afsonalar juda mashhur bo‗lgan. Dunyoda birinchi bo‗lib Misrda
teatr kashf qilingan. Ibodatxonalarda diniy dramalar qo‗yilgan. Xususan,
teatrlarda Ossirisning o‗limi va qayta tirilishi ko‗rinishlari ijro etilgan. YAngi podsholik davri Qadimgi Misr tarixida moddiy va ma‘naviy
rivojlanishning eng cho‗qqisi hisoblanadi. Bu davrda misrliklar temirdan
foydalanishga o‗tganlar, to‗qmachilik dastgaohini kashf qilgan, yilqichilikni
(otlar) o‗zlashtirganlar. CHig‗iriqni va sharufni kashf etilishi polizchilik va
bog‗dorchilikning rivojlanishiga olib kelgan. Xullas, bu davrda mamlakat
iqtisodi tez o‗sadi. Bu esa jamiyatning boy tabaqasining yanada boyishiga va
san‘atning rivojlaninshi olib keladi. Bu davrda ko‗p janrli adabiyot ham rivojlandi. Diniy «Marhumlar kitobi», realizm ruhida «Ikki og‗a-ini haqida
ertak», sevgi haqida «YUrakni rohatlantiruvchi qo‗shiq» kabi asrlar yuzaga
keldi. Tasviriy san‘at va haykaltaroshlikda firavnlarning turmush tarzini aks
ettiruvchi asarlar yaratildi. Haykaltarosh Tutmos tomonidan yaratilgan firavn Exnaton va uning rafiqasi Nefertiti asarlari o‗zining betakrorligi, go‗zalligi bilan
kishilarni hayratga soladi. 1992 yili topilgan Tutanxamon maqbarasidagi
(yagona to‗la saqlanib qolgan) Misr madaniyatiga taalluqli ko‗plab qimmtli yodgorliklar ichida firavnning mashhur oltindan qilingan niqobi ham bor. Unda
metalsozlik ham yuqori darajaga erishgan. Er. avv. 3 minginchi yil boshlariga
kelib shumerliklar bronzadan mehnat qurollorini yasay boshlaydilar, er. avv. 2
mingichi yil oxirlariga kelib esa temir davri boshlanadi.
Mesopatamiyadagi katta yutuqlardan biri bu yozuvning ixtiro
qilinishi edi. Ilk yozuv mil. Avv. 4 ming yillikda Janubiy Mesopatamiyada kashf qilingan. Bu erga ko‗chib kelgan shumerlar ham ushbu yozuvni qabul qilganlar.
U suratli yozuv bo‗lib, so‗z suratli rasm orqali ifoda etilgan. Bu fanda ieroglif
deb nomlangan. Masalan, qush so‗zi qushning tasviri bilan, suv so‗zi uch qator
to‗lqinsimon chiziq bilan ifoda etilgan. Ammo suratli yozuv bilan hamma so‗zlarini ham ifoda qilib bo‗lmagan. Uning cheklanganligi sababli bu yozuv
takomillashtirib borilib, mixxat yozuv kashf qilingan. Harflar qotmagan loy
lavhalar sathiga uyib tushirilgan. Harflar 600 ga yaqin belgidan iborat bo‗lgan. Bu yozuv keyinchalik butun Janubi- g‗arbiy Osiyo xalqlari orasida tarqalgan
Qadimdan Mesopatamiya mirzolari adabiy, tarixiy asarlarni sopol, teri,
loy lavhalarga yozib, o‗ziga xos kitoblar yaratganlar va kutubxonalarni tashkil
qilganlar. Bunday kutubxonalar Ur, Nippur, Nineviya, Bobil, Ashshur kabi shaharlarda mavjud bo‗lgan. Ularning ichida eng kattasi Ossuriya podshosi
Ashshurbanipalning Nineviyadagi kutubxonasi bo‗lib, unda 30 mingdan ortiq
xatli lavhalar saqlangan. Diniy-mifologiya bo‗yicha SHumer Misrdagadan farq qiluvchi tizimga ega edi. Garchi bu erda ham shahar hukumdorini Xudoning
erdagi avlodi deb qaralsa-da, biroq narigi dunyo to‗g‗risidagi tasavvurlar
Misrdagi singari katta ahamiyatga ega bo‗lolmadi. Kohinlar ham muhim
ijtimoiy qatlam sifatida shakllana olmadi. SHumerlarda har bir shahar-davlat o‗zining homiysi-Xudosiga ega edi. SHu bilan birga butun Mesopatamiyada
sig‗inuvchi umumiy xudolar ham mavjud bo‗lgan. SHulardan osmon xudosi –
An, er xudosi- Enlil, suv xudosi-Enki.Moddiy madaniyat sohasida SHumerda arxitektura qurilishi sohasi muhim o‗rin tutgan. Bu erda xom g‗isht kashf
qilingan bo‗lib, ulardan xramlar- olti, etti qavatli zikkuratlar qurilgan. Ularning
ichida taniqlisi Ur shahridagi
«Xram-tog‗i» (er. avv. XXII-XXI asrlar) edi. Zikkuratlar observatoriyalar
o‗rnini ham o‗ynaganlar. Osmon jismlari harakatini kuzatish bilan astranom
kohinlar shug‗ullanishgan. Qadimgi Mesopatamiya astranomlari quyosh va oy tutilishini oldindan bilganlar. Ular quyosh yili 365, oy yili 354 kunligini aniqlab,
shu asosda astranomiya taqvimini tuzganlar. Haykaltaroshlik sohasi
garchand arxitektura kabi rivojlanmagan bo‗lsa-da, kichik hajimdagi
haykalchalarni ibodatxonalar uchun yasalgan. Misol uchun Lagashdagi ayol
haykalchasida (bo‗yi 26 sm.) etnik qiyofa belgilari ham namoyon qilingan. Bu davrga taalluqli misdan yasalgan Sargonning boshi tasvirlangan haykalchada
podshoning botirligi, kuchli irodasi va qahrli xarakteri ifoda qilingan SHumerda
badiiy adabiyot rivoji yuqori darajaga ko‗tarilgan. Noyob asarlar jumlasiga
«Dehqonchilik almanaxi», «Gilgamesh haqida doston» bo‗lib, unda Gilgamesh va Enkidularning do‗stligi, qahramonliklari va sarguzashtlari haqida hikoya
qilinadi. Qadimgi davrning eng cho‗qqiga chiqqan vaqti podsho Xammurapi
(1750-1732 y) hukumronlik qilgan vaqtlarga to‗g‗ri keladi. Xammurapi yirik davlat tuzib, bu davlatni o‗zi tuzgan qonunlar asosida boshqargan. Xammurapi
to‗plami mixxat yozuvida bazalt tosh ustuni sathiga bitilgan. Qonunlar to‗plami
282 moddadan iborat bo‗lib, u kirish, qonunlar va xulosalardan iborat. Kirish
qismida qonunlarni chiqarishdan asosiy maqsad mamlakatda adolat o‗rnatishdan iborat, deb ko‗rsatilgan. Unda podsho ulug‗lanib, ko‗klarga ko‗tarilgan.
Qonunlarda hususiy mulk himoya qilingan. Jumladan: agar kimki
ibodatxonaning yoki podshoning mulkini o‗g‗irlasa, u o‗ldirilishi lozim; o‗g‗irlik molini olgan kishi o‗ldilishi kerak. Xammurapi qonunlari o‗z davrining
muhim tarixiy, yuridik hujjati hisoblanadi. Balandligi 2m. bazaolt ustunida
Xammurapining tik turgan holida kursida o‗tirgan quyosh va adolat xudosi
Xamash qo‗lidan hokimiyat belgisi-tayoqni olayotgan holati tasvirlangan. Bu jihatdan u tasviriy monumental asar hamdir. YAngi Bobilning gullab-yashnashi
podshoh Navuxodonosor (605-562 y.) davriga to‗g‗ri keladi. Uning davrida
dunyoning etti mo‗jizasidan biri «Semiramidaning osma bog‗lari» qurilgan bo‗lib, uni sevgi ramzi deb ham atashadi. SHu davrga mansub «Bobil
minorasi» (balandligi 90m.) – zikurati o‗z davrining eng ulkan arxitektura
inshooti bo‗lgan. Bu minorani Gerodot ko‗rib hayron qolgan. Minora to‗g‗risida
Bibliyada ham eslatib o‗tiladi.. Mesopatamiyadagi uchinchi kuchli davlat – Ossuriya edi. Ossuriya mi. Avv. 3 ming yillikda tashkil topib, mil. avv. 2 ming
yillikning ikkinchi yarmida gullab yashnadi. Ossuriya yaqin SHarqda
yo‗llarining kesishgan joyida joylashganligi sababli tez orada kuchli davlatga aylandi. Ossuriya madaniyatida etakchi o‗rinni arxitektura egallardi. Arxitektura
obidalari ichida eng kattalari Dur-SHarrukinda qurilgan podsho Sargon II ning
saroy majmui va Nineviyadagi Ashshurbanipalning saroyidir. Mazkur saroy
devorlarida haykallar tasviri aks ettirilgan. Ossuriyada aroy devorlarida podsho hayotidan lavhalar va tabiat ko‗rinishlarini aks ettirish avj olgan. Masalan,
podsho Ashshurbanipalning Nineviyadagi saroyining devorlarida «Katta sherlar
ovi» tasvirida yaralangan, o‗layotgan va o‗lgan sherlarining holatlari ustalik bilan aks ettirilgan.
XIndiston haqli ravishda qadimgi SHarqning yuksak madaniyatli
mamlakatlaridan biridir. Hindiston yarim oroli qadimdan tabiiy rang-baranglik, boy o‗simlik, hayvonot va qimmatbaho er osti boyliklariga ega bo‗lgan. YArim
orolda ser suv Hind va Gang kabi daryolar mavjud.Mil. avv. 5 ming yillikning
oxiri 4 ming yillikdan boshlab Hind daryosi vodiysida sun‘iy sug‗orishga asoslangan dehqonchilik vujudga kelgan. 4 ming yillik o‗rtalariga kelib bu joyda
o‗ziga xos eng qadimgi Hind madaniyati vujudga kelgan. Dehqoqnchilik,
hunarmandchilik, chorvachilik, savdo-sotiqning rivojlanishi natijasida qishloq
va shaharlar paydo bo‗lgan. Nihoyat, Hind daryosi va uning Panjob viloyati qadimgi davlatlar yuzaga keladi. Bu davlatlarning Mohinjo-Daro, Xarappa kabi
katta shaharlari bo‗lgan. Mohinjo-Daro hozirda Pokiston hududida joylashgan
bo‗lib, shaharning maydoni 270 gektardan iborat. Bu erdan arxeologlar
ko‗chalar, pishiq va xom g‗ishtlardan qurulgan turar joylar, saroylar, omborxonalar, ibodatxonalar va podsho qarorgohining qoldiqlarini topishgan.
SHaharda pishiq g‗ishtdan qurilgan suv taxmoni va kanalizatsiya ham bo‗lgan.
Badavlat kishilarning uylari, shuningdek ibodatxonalar 2-3 qavatli qilib pishiq g‗ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan.Xarappa shahridan arxeologlar 500 ga
yaqin yodgorliklar topishgan. SHahar qurilishi Mohinjo – Daro bilan deyarli bir
xil. SHaharda me‘morchilik, to‗qimachilik, kulolchilik, toshtaroshlik, zargarlik,
qurolsozlik ancha rivoj topgan. Xarappaliklar o‗zlarining ieroglif yozuvlariga ham egs bo‗lgan. Ikkala shaharda ham yirik g‗alla omborlari topilgan bo‗lib, bu
davlatni markazlashgan darajasini ko‗rsatadi. Hindlar dunyoda birinchi bo‗lib
paxtadan mato to‗qib, kiyimlar tikkanlar, chunki shahardan kiyim tikish, qurolsozlik ustaxona qoldiqlari topilgan. Xarappa suv yo‗li va quruqlik orqali
shumerlar bilan savdo aloqalari borganilk ilk quldorlik davlati edi.Mil. avv. 2
ming yillik o‗rtalaridan boshlab Eron va Turon orqali Hindistonga ko‗chmanchi,
chorvador oriy qabilalari bostirib kiradi. Ular Gang va Panjob daryo vohalarining unumdor erlariga kelib o‗rnashganlar va keyinchalik mahalliy halq
bilan aralashib ketganlar. Oriylar bilan mahalliy xalq o‗rtasidagi qonli janglar
Hindlarning xalq og‗zaki ijodiyoti namunalari bo‗lgan «Mahobxarat» va «Ramayana» dostonlarida ham aks ettirilgan. Hindlar o‗zlarining qadimiy
yozuvlariga ega bo‗lganlar. Ularda astronomiya va matematika ham ancha rivoj
topgan. Hindlar quyosh va suv soatlaridan foydalanganlar, o‗zlarining
taqvimlarini tuzganlar. Xalq og‗zaki ijodining yuksak namunasi – Vedalar, gimnlar, qo‗shiqlar, afsunkor va diniy duolardan iborat to‗plam tuzilgan.
Vedalarda hayot va o‗lim masalalari bo‗yicha fikr yuritiladi. Bu ta‘limotga ko‗ra
jon doimo bo‗ladi va u kishi vafotidan keyin boshqa tanaga o‗tadi. Hindlarning Veda ta‘limoti inson mutloq jon bilan qo‗shilishi, o‗z jonini boshqara olmasligi,
bu juda qiyin bo‗lishiga qaramay uning mumkinligi to‗g‗risida fikr – mushohada
yuritiladi. Ana shu ta‘limot asosida yoga harakati kelib chiqqan.
Eramizning I asrida Buddizm Markaziy Osiyo orqali Xitoyga, Xitoydan Koreyaga, YAponiiya, Mug‗uliston va Tibetga tarqaladi. Tabobat olamida
hind arboblari kasallikni aniqlash va uni davolashda katta yutuqlarga erishgan.
Davolashda ishlatiladigan dori-darmonlar 1000 ga yaqin bo‗lib, silash, uqalash, vanna qilish, jarrohlik usullaridan keng foydalanganlar. Hind kimyogarlari
bqyoq va turli kimyoviy moddalarni kashf etganlar. Hindiston shaxmat o‗yining
vatani hisoblanadi. Me‘morchilikda ham katta yutuqlarga erishilgan. Hind
ustalari g‗isht va buyumlardan ajoyib imoratlar, saroylar qurganlar. I-VII asrlarda Bombey yaqinida tog‗ni o‗yib, 24 ta g‗or monastirlari va beshta
ibodatxona qurilishi, ya‘ni Ajanta, majmuasi dunyo madaniyatida arxitektura,
haykaltaroshlik va tasviriy san‘atning o‗ziga hos sintezi hisoblanadi. CHunki
uning qurilishida yuqorida ko‗rsatilang san‘at turlarining hammasidan
foydalanilgan. Mil. avv. 950 va milodning 1050 yillari davomida CHandellas
sulolasi davrida qurilgan Vxodjuraxo-ertaksifat sevgi bayrami ibrdatxonasi
o‗zining ajabtovur ko‗rinishi jihatidan qovunga o‗xshaydi. Hindlar o‗sha davrdayoq haykaltaroshlik sohasida o‗zining nozik did, ulug‗vorlik va
insonparvarlikni tarannum etuvchi, kishini hayratga soluvchi asarlarini
yaratganlar. Bularga xudo Vishna (Krishna) va SHiva timsolidagi haykallarni
nisbat berish mumkin. SHunday qilib, qadimgi Hindiston madaniyati jahon svilizatsiyasining qadimgi beshiklaridan biri sifatida shuhrat topib, u jahon
madaniyati rivojiga o‗z samarali ta‘sirini ko‗rsata olgan. XItoy Markaziy va
SHarqiy Osiyodagi eng qadimgi davlat. Tabiati keskin o‗zgaruvchan va mo‗‗tadil. Markaziy Xitoy tog‗larida boshlanib Tinch okeani havzalariga
quyadigan Xuanxe (Sariq daryo va) YAnszi daryolari SHarqiy Xitoy past
tekisligi orqali oqib o‗tadi. YOg‗ingarchilik vaqtlarida Xuanxe daryosi toshib,
ko‗plab tashvishlar keltirganligi uchun unga xitoyliklar «Tentak daryo», «Xitoyning sho‗ri», «Ming xil kulfat keltiruvchi daryo» deb nom berishgan.
SHu daryolarning bo‗ylaridagi erlar unumdor bo‗lib, ilk dehqonchilik vujudga
kelgan. Bu o‗lka qadimdan o‗simliklar va hayvonot olamiga boy, er osti qazilma boyliklari ham mashhur bo‗lgan. Xitoy sivilizatsiyasi mil.avv. 3 ming yillik
oxirida shakllandi. Xitoy tarixini tarixchi Sima Syan o‗z «Tarixiy xotiralar»
asarida sulolaviy davrlarga bo‗lgan. Qadimgi Xitoyda ko‗xna Mesopatamiya
Misr singari qadimiy o‗ziga xos madaniyat yaratilgan. Xitoyliklar SHan sulolosi davrida (mil.avv. 2 minginchi yil o‗rtalarida) ieroglif yozuvini
yaratganlar. Bu yozuv bir necha o‗n ming belgi –ierogliflardan iborat.
Milodning I asrigacha bu ierogliflar hozirgi yozuv ko‗rinishiga ega bo‗ldi. Qadimgi Xitoy yozuvi asosida keyinchalik Koreya, Vetnam va YApon yozuvlari
paydo bo‗ldi. CHjou davrida Xitoyda metall tangalarni (dunyoda birinchi
marta) muomilaga chiqarildi. Dengizlarda suzish uchun kompas ixtiro qilingan.
Dunyoda birinchi bo‗lib, Xitoyda porox ixtiro qilingan bo‗lib, undan bayramlardagi mushakbozliklar foydalanilgan. Artilleriya, miltiq ham dastlab
Xitoyda yaratilgan. Mil. avv. I asr oxiri va yangi asr arafasida Xitoyliklar
latta, po‗stloq va bambuk aralashmasidan qog‗oz tayyorlaganlar. Qog‗oz yog‗och, bambuk va shoyiga qaraganda arzon bo‗lib, u yozish va saqlash uchun
qulay hisoblangan. Qog‗ozning ixtiro qilinishi maorif, fan, madaniyatning
rivojlanishi va davlat ishlarida muhim ahamiyatga ega bo‗lgan.Buyuk Xitoy
devori qurilishi mil. avv. IV asrda boshlanib, shimoldagi Xunn qabilalarning xujumlaridan saqlanish va savdo – sotiq ishlarini ko‗zlab qurilgan. Devor
Leodun qultig‗i qirg‗og‗idagi SHayxayguan shaxridan boshlanib, g‗arbda
Dunxuan qalasigacha davom etgan. Devorning umumiy uzunligi 5000-6000 km. uning balandligi joyiga qarab 6-10 m. qalinligi 5-7 m. bo‗lib. har 60-100 metrda
mustahkam minoralar qurilgan. Xitoy ajoyibotlaridan yana biri, bu
ipakning kashf etilishi va buyuk ipak yo‗liga asos solinishidir. Buyuk ipak yo‗li
birgina savdo-sotiq bilan cheklanib qolmay u ayni paytda diplomatiya, diniy va ma‘naviy qadriyatlarni tarqalish yo‗li ham edi. U SHarq va Farb sivilizatsiyasini
bog‗lovchi yo‗l bo‗lib unda Markaziy Osiyo xalqlari vositachilik rolini
o‗ynaganlar.. Qadimgi Xitoy tabiblari kasallik va jarohatlarni davolashda
uqalash, igna sanchib davolashdan, o‗simlik va hayvonlardan hosil qilinadigan
dorilardan, xususan jenshin, kiyik shoxidan olinadigan panti, choy va boshqa
dori-darmonlardan keng foydalanganlar. O‗sha davrdayoq Xitoy tibbiyotida
mingdan ortiq dorilar bo‗lgan.
Mil.avv. XII-VI asrlarda Xitoyda dunyoni miflar orqali tasavvur qilishdan
falsafiy mushohada qilishga o‗tiladi. Falsafa o‗zining «oltin asr» deb nomlangan o‗sha davrning cho‗qqisiga chiqadi. Qadimgi Xitoyda adabiyot ham ancha
rivoj topgan. Avvalo xalq og‗zaki ijodi, keyinchalik yozuvning kelib chiqishi
bilan yozma adabiyot ham rivojlangan. Jumladan, xalq qo‗shiqlari asosida
«SHi-szin» to‗plami, tarixiy falsafiy «CHun-syu» (Bahor va kuz) kitoblari diqqatga sazavordir. Qadimgi Xitoy tarixchilari ichida mil.avv. 145-90
yillarda yashagan Sim Syan mashhur bo‗lib, yuqorida qayd qilingan «Tarixiy
xotiralar» asarini yozgan. Unda Xitoyning eng qadimgi davridan II asrgacha bo‗lgan davri yoritilgan. Milodning 32-92 yillarida yashagan
.
Nazorat uchun savollar
1. Qadimgi Misrning diniy va ma‘naviy tamoyillarida ilgari surilgan g‗oyalar qanday bo‗lgan?
2. Misr ehromlari dunyoning etti mo‗‗jizasidan biri sifatida tan olinganligi sabablari nimada?
3. Qadimgi Old Osiyo madaniyatining yuksalishini ta‘minlagan omillarni
asoslang?
4. Qadimgi Bobilda ilm-fanning qaysi sohalariga asos solingan?
5. Ossuriya madaniyati ravnaqida me‘morchilik va tasviriy san‘atning o‗rni qanday bo‗lgan?
6. Budda dini Braxmanizm dinidan qaysi jihatlari bilan farq qiladi?
7. Ajanta majmuasida san‘atning qaysi turlari sintezini ko‗rsa bo‗ladi?
3–mavzu. Qadimgi davr madaniyati
REJA:
1. Antik YUnoniston madaniyati.
2. Antik Rim madaniyati. Tayanch so„z va iboralar
Ellada – Qadimgi YUnoniston shahri. Zevs – YUnonlarning eng muqaddas bosh xudosi.
Gerodot – YUnon tarixchisi. ―Tarix fanining otasi‖ hisoblanadi. Suqrot, Platon, Aristotel – YUnon
falsafasining yuksak namoyondalari. Fidiy – YUnon haykaltaroshi. Kolizey amfiteatri – Milodning 1
asrida Rimda qurilgan. Gladiatorlar janglari o‗tkazilgan.
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni
medernizatsiya va isloh etishdir. -T.: O‗zbekiston, 2005.
2. Vsemirnaya istoriya. Ellinisticheskiy i rimskiy perioda. Moskva. 1999.
3. Drevnie sivilizatsii. M.: 1999 g. 21-44 str.
4. Romanov V.N. Istoricheskoe razvitie kulturi. M.: 1991. 9-21 str.
5. Vinnichuk L. «Lyudi, nrav i obichai drevney Gretsii i Rima». M.: 1999. 10- 42 str.
6. Gulmetov E., Qobuljonova T., Ernazarov SH., Mavrulov A. Madaniyatshu-noslik
ma‘ruzalar matni. T.: 2000. 74-80 betlar.
.
1. Akropol – 200 let spustya... Respublika Gretsiya Ministerstvo Pechati i SMI Moskovskiy Otdel
Pechati. M.: 2003 g. Str.15-48.
2. Aflotun «Qonunlar». T.: 2002. 7- 400 betlar.
Ma‟ruzaning maqsadi
Qadimgi G‗arb sivilizatsiyalari yutuqlari bilan talabalarni tanishtirish.
Antik davr madaniyati – jahon sivilizatsiyasining beshigi bo‗lib, u davrda
filosofiya, madaniyat fan sifatida shakllandi. O‗sha davr yunonlarning turmush tarzi, fikrlashi, ma‘naviyati hozirgacha ham insonlarni hayajonga solib
kelmoqda.
Antik Evropa madaniyatining shakllanishiga Mesopotamiya va Misr
madaniyatining, ayniqsa, arifmetika, astronomiya, mifologiya, va teologiya
sohalarida erishgan dastlabki muhim yutuqlarning ahamiyati katta bo‗ldi,
Qadimgi YUnon madaniyati eramizdan avv. XXVIII asrdan er. avv. II
asrgacha davom etdi. YUnonlar o‗zlarining vatanini Ellada deb ataganlar.
Qadimgi YUnon madaniyatining eng yuqori darajaga ko‗tarilgan davri er. avv. V-IV asrlarga to‗g‗ri keladi.Qadimgi YUnon madaniyati jahon madaniyati
tarixida favqulodda hodisa sifatida o‗zini namoyon etdi Ellada hozirgi zamon
davlatlarining boshqaruv shakli –Respublika va demokratiyaning vataniga aylandi. Uning namunaviy shakli Perikl (443-429) hisoblanadi. YUnonistonda
jismoniy va aqliy mehnat ikkiga ajraladi. Jismoniy mehnat bu qullarga, aqliy
mehnat qilish esa ozod kishilarga taalluqli edi. YUnonlar davla va shaxsiy mulk,
jamoa va shaxsiy manfaatlarni o‗zaro juda mohirona bog‗lay olganlarAristokratiya odobi – musobaqa tamoyillari asosida birinchilardan
bo‗lishga intilish qadriyati keng quloch yoydi. Bunday o‗yinlar sahnasi:
Olimpiya o‗yinlari munozara, jang maydoni, teatr sahnalari edi.YUnonlar uchun
erkinlik eng yuqori qadriyat o‗isoblanib, uning uchun hatto o‗limga ham tik borganlar. Leonid jasorati yoki Prometey haqidagi bunga misoldir.
YUnonlarning turmush tarzi haqiqat, go‗zallik, mehribonlik kabi
kotegoriyalar uyg‗unligi bilan belgilangan. Ular uchun me‘yor tushunchasi muhim ahamiyatga ega edi. SHuning uchun yunonlarda mulk erkin kishilar
uchun ajralmas atribut bo‗lsa, ikkinchi tomondan ochko‗zlik, molparastlikni
qoralaganlar.Insonni tarbiyalash uchun ikki yo‗nalish bo‗yicha ta‘lim tizimi
vujudga keltirilgan: a) «Gimnastika»; va b) aqliy yo‗nalishdagi barcha turlari,
chunonchi, tabiiy fanlar, falsafa, notiqlikni o‗rganish. Ozod yunonlarni bolalarni
etti yoshdan boshlab boshlangich maktabga borganlar. Badavlat kishilarning bolalari esa 18 yoshgacha gimnaziyalarda o‗qishni davom ettirganlar. Bolalar
maktablarda chiroyli yozishga, aniq va ravon so‗zlashga o‗rgatilgan. Ular
Gomer, Gessiod va boshqa shoirlarning she‘rlarini va dostonlarini yod olganlar.
YUnonlar ashula aytish, raqsga tushish, lira sozini chalishni bilmaydiganlarni o‗qimishli deb hisoblamaganlar. Bolalar ulg‗aya borgan sari yugurish, kurashga
tushish, sakrash, disk, nayza otish va qilich chopish bilan shug‗ullanganlar. SHu
tariqa ular vatan himoyachilari sifatida tayyorlangan.Ayniqsa, bu sohada Sparta maktabi ajralib turgan. Har qanday erkin yunon polis (shahar) davlatning eng
oliy ehson deb qabul qilingan va uning vatanparvari bo‗lgan. Birinchidan
yunon faylasufi Fales bo‗lib, u suvni olamdagi barcha borliqning asosi deb
hisoblagan. YUnon faylasuflarining eng yuksak namoyondalari sifatida Suqrot, Platon va Aristotel isoblaganlar. YUnonistonda olamni falsafiy mushohada
qilish-mantiq va tasdiqlashga tayangan ilmiy va ratsional fikrlash metodi orqali
bilish mumkinligiga asos solingan. Pifagor, Evklid va Arxmedlar matematika va matematik fanlar-geometriya, optika, gidrostatika fanlarining asoschilari
hisoblanadi. Astranomiya sohasida Aristarx birinchi bo‗lib geotsentrizm
g‗oyasini ilgari surdi. Gippokrat- meditsina faniga asos soldi. Gerodot tarix
faning otasi hisoblanadi. Aristotel asarlari madaniyat nazariyasi bo‗yicha birinchi fundamental ilmiy ishlar qatorida o‗rin olgan edi. YUnonlarning
fikricha, ularning Zevs boshliq xudolari baland Olimp tog‗larida yashaganlar va
badavlat kishilarday hayot kechirganlar. Ular ham odamlar kabi shuhratparas, hokimiyatparas, shafqatsiz va qasoskor bo‗lganlar. YUnon xuodlarining
odamlaridan farqlari shundaki, birinchidan ular umrboqiy, ikkinchidan, ular
Gefesdan tashqari go‗zal va qaddi qomati kelishgan bo‗lishgan. YUnon xudolari
ham sevishgan, xursand yoki g‗amgin, g‗azabli holatlarida nomoyon bo‗lganlar. Erdagi ayollar bilan xudolar qovushuvidan qahramonlar dunyoga kelganlar.
Qadimgi YUnon madaniyati 5 ta davrga bo‗linadi:
Egey madaniyati (er. avv. 2800-1100yillar).
Gomer davri (er. avv. XI-IX asr);
Arxaik madaniyat davri (er. avv. VIII-VI asrlar);
Klassik (yuqori darajadagi) davri (er. avv. V-IV asrlar);
Ellinizm davri (er. avv. 323-146 yillar).
Egey malaniyati ko‗pincha Krit-Miken madaniyati deb ham
atashadi. Buning sababi Krit oroli va Miken YUnon madaniyatining asosiy markazlari sanalgan. SHuningdek bu davrni afsonaviy podsho Minosning nomi
bilan Minoy madaniyati deb ham atashadi.Eramizdan avvalgi uch minginchi
yillarning oxiri, ikki mingichi yillarning boshlarida Krit orollarida Knoss, Festa,
Mali va Kato-Zakro shahar davlatlari vujudga keldi. SHaharlarning tutgan o‗rnini hisobga olinib, ba‘zida ularni «Saroy madaniyati» deb ham atashadi. Bu
davrda asosiy Mashg‗ulot qishloq xo‗jaligi bo‗lib, bunda don, uzum, zaytun
etishtirilgan. Xo‗jalikda chorvachilik, hunarmandchilik va savdo ham muhim
o‗rin tutgan. Krit madaniyatiga taulluqli Knos saroyi «Labirint» nomi bilan
tarixga kirgan bo‗lib,uning birinchi qavatigina saqlanib qolgan. U ko‗p qavatli inshoot bo‗lib, 300 xonadan iborat bir gektardan ko‗proq erni egallagan.
Saroyda suv o‗tkazuvchi moslama (vodoprovod), kanalizatsiyava vannalar,
hunarmandchilik ustaxonalari bo‗lgan. Saroyning maxfiy xonasidan ayol
xudoning qo‗lida ilonni ushlab turgan haykalchasi topilgan. Saroyning devorlarida hozircha «Gullar teruvchi», «Qushnitutishga shaylana-yotgan
mushuk», «ho‗kiz bilan o‗yin» kabi rasm manzaralari saqlanib qoligan.
Krit o‗zining chiziqli harflaridan iborat o‗z yozuviga ega bo‗lgan.
Lekin bu yozuvni hozirgacha hech bir olim o‗qib chiqishga ega bo‗lmagan.
XI-IX asrlarning Gomer asri deb atalishining sababi shuki, bu davrni yoritb beruvchi asosiy manba Gomerning «Odisseya», «Illiada» dostonlari
bo‗lgan. Bu davrda davlatchilik, shahar – saroy turmush madaniyati va yozuvi
yo‗q bo‗lib boradi,Mehnat qurollarini temirdan yasashga o‗tilishi natijasida
mehnat unumdorligi ancha oshadi, dehqonchilik va chorvachilik rivoj topadi. Savdo – sotiqda esa ayirboshlash vositasi qoramollar hisoblangan. Arxaik
davrga xos xususiyati shundaki, YUnonistonda uch asr davomida qishloqdan
shaharga, Urug‗-qabilachilik, patriaxrat munosabatlaridan klassik qulchilik
bosqichiga o‗tish uchun zamin etiladi. SHahar – davlat ijtimoiy hayotining asosiy shakli bo‗lib qoladi. Davlat tuzumining shakllari – monarxiya, oligarxiya,
aristokratik va demokratik respublika bo‗lgan. YUnonlar finikiyaliklarning
yozuvi asosida 24 ta harfdan iborat o‗z alifbolarini yaratganlar.Bu alifboda ham undosh, ham unli tovushlarni ifodalovchi 24 harf bo‗lgan, YUnonistonda ta‘lim
tizimining yutug‗i tufayli polisning erkin kishilari orasida savodsizlar yo‗q edi.
Jamiyat qadriyatlari va ahloqiy normalar shakllana boradi. Bunda vatanparvarlik
va fuqarolik muhim o‗rin tutgan. O‗z shahrini himoya qilish har bir fuqaroning sharafli burchi hisoblangan. Xuddi shu davrda inson tanasi bilan ruh o‗rtasida
uyg‗unlikni ifodalovchi ideal inson to‗g‗risida g‗oya shakllanadi. Falsafa va
boshqa fanlar vujudga keladi. Falsafa faniga Fales, Pifagor esa matematikaga asos soladi. «Gretsiya mo‗‗zijasi» nomi bilan tarixga kirgan klassik davrda (er.
avv. V-IV a.) qadimgi yunon sivilizatsiyasi va madaniyati yashnab yuqori
cho‗qqiga chiqdi. Bu davrda yunonlar eronliklar ustidan g‗alabaga erishgach,
iqtisodiyot, savdo keng rivojlanadi. Afina O‗rta Er dengizida eng katta savdo markaziga aylanadi. Afina, Misr, Karfagen, Krit, Suriya, Finikiyaliklar bilan
savdo aloqalarini olib boradi.YUnon falsafasi yuqori darajaga ko‗tariladi. SHu
davrda antik davr aqllilik daholari Suqrot, Platon, Aristotel kabi buyuk faylasuflar yashab ijod qilganlar. Suqrot birinchi bo‗lib inson hayoti, yaxshilik,
yomonlik, adolat kabi muammolarni mushohada qilishga asosiy o‗rin berdi.
Suqrotning shogirdi Platon Afina aristokratiyasining vakili edi. U er. avv. 385
yili Akademiya nomi bilan faylasuflar maktabini tashkil qilgan. Platon o‗zining ideal shahar davlatni oilasi, xususmy mulki bo‗lmagan faylasuflar boshqarishi
zarur edi. Ideal shaharning aholisi jangchilar va oddiy xalq (hunarmandlar va
dehqonlar)ga bo‗linar edi. Kelib chiqishi chet ellik bo‗lgan qullar ham bor edi. Platon tizimini Aristotel ( er. avv. 384-322 yy.) tanqid ostiga olgan edi. Uning
«Siyosat» nomli mashhur asarida o‗sha davrda ma‘lum bo‗lgan bilimlarni
alohida sohalarga- botanika, fizika, siyosat, tarix kabi nomlarga birinchi bor
bo‗lingan edi. U «Metafizika» asarida falsafa fanining metafizik yo‗nalishiga asos solgan. U Makedoniya podshosi Aleksandr Makedonskiyning ustozi bo‗lib,
«Birinchi muallim» nomi bilan mashhur bo‗lgan.Xuddi shu davrlarda «Tarix
fanining otasi» Gerodot (er. avv. 490-430 yy.), atom nazariyasining asoschisi
Demokrit ( er. avv. 460-370 yy.), mashhur tabib, 72 ta kitob muallifi Gippokrat (er. avv. 460-375 yy.) kabi mashhur olimlar yashab ijod qilganlar
Arxitektura va shahar qurilishi bo‗yicha Miletlik Gippodam tomonidan
shaharlarning rejalashtirish konsepsiyasi ishlab chiqilgan bo‗lib, unga ko‗ra shahar jamoa markazi, yashash uchun uy-joy hamda ishlab chiqarish va port
zonalaridan iborat bo‗lishi kerak edi. Monumental qurilishning asosiy turi
ibodatxonalar bo‗lgan.YUnon madaniyatisiz hozirgi Evropa madaniyatini
tasavvur qilib bo‗lmaydi. SHuningdek SHarq dunyosi ham ellinizm madaniyatisiz boshqacharoq ko‗rinishga ega bo‗lgan bo‗lardi.antik Rim
madaniyati er.avv. VIII asrdan eramizning 476 yiligacha davom etganRimliklar
erkin fuqaro bilan qul o‗rtasidagi ziddiyatlarni kuchaytirdilar. Erkin kishi uchun siyosat, urush, huquq qonunlarini ishlab chiqish, tarixshunoslik va dehqonchilik
bilan shug‗ullanish faxrli hisoblangan. hunarmandchilik, haykaltaroshlik,
rassomchilik, aktyorlik va dramaturglik faxrli kasb sanalgan. Barcha qo‗l
mehnati qullarga tegishli bo‗lgan. Jumladan, yolg‗onchilik, laganbardorlik kabi illatlar ham qullarga taalluqli hisoblangan. Rim klassik qulchilik tuzumining eng
yuqori cho‗qqisiga ko‗tarilgan edi.Qadimgi Rimda birinchi bo‗lib Nibur
tomonidan qayd qilingan urug‗doshlik asosidagi aholining tarkibiy tuzilishi muhim rol o‗ynagan. Rimning aholisi 300 ta urug‗dan iborat bo‗lib, ularning har
bir o‗ntasi kuriyaga birlashar, o‗nta kuriya- tribuni tashkil qilardi. Uchta tribu –
bu uchta qabila lotin, sabin, etrussklardan iborat edi. SHu tribularning a‘zolari
teng huquqli fuqarolar – patritsiylar edi. Italiyaning boshqa joylaridan Rimga ko‗chib kelgan odamlar va ularning ajdodlarini plebeylar deb atagan. Plebeylar
orasida ham boy-badavlat kishilar bo‗lgan, lekin ularning orasida kambag‗allar
ko‗pchilikni tashkilqilgan. Rim aholisi ichida qullar huquqsiz «gapiruvchi hayvon» edilar Rimliklar nisbatan jangovar bo‗lganlar va harbiy jasorat ular
uchun oliy qadriyat hisoblangan. Jangchilarning boshqinchilik yurishlari tufayli
Rim imperiyaning poytaxtiga aylandi. Rim huquqi, ajoyib yillar, turar joylar,
jamoat uylari Rimning ulkan yutuqlari hisoblangan. Davlat qurilishi sohasida respublika va imperiya boshqaruvi shakllari yaratilib, bular takomillashtirib
borilgan Ma‘naviy madaniyat sohasida rimliklar yunon madaniyatining
voris-lari hisoblanardilar. Ko‗plab yunon xudolari nomlari o‗zgartirilgan. CHunonchi, Zevs-YUpiterga, Kronos-Saturnga, Poseydon-Neptunga, Afrodita-
Venera, Artemida-Dianaga, Afina-Minervaga aylangan.
Rimliklarning dam olishi ham asosan bir hil bo‗lgan: hammomlarga borish va u erdagi mashqlar maydonchalarida bo‗lish, falsafiy sohada suhbatlar
o‗tkzish, kutubxonalarida shug‗ullanish yoki bosseynlarda hordiq chiqarish ular
uchun odatiy hol bo‗lgan.Milodning I asrida gladiatorlik janglari uchun qurilgan Kollizey amfiteatri o‗zining ulkanligi bilan ajralib turgan. Amfiteatrga
bir vaqtning o‗zida 50 ming tomoshabin joylasha olgan. Amfiteatr arenalariga
11 ming yirtqich chiqarilgan, 10 ming gladiator bir-biri bilan jang qilgan va
yirtqich hayvonlar bilan olishgan. Omma yaralangan gladiatorning tirik qolishi yoki o‗ldirilishi manzarasini tomosha qilganRimliklar orasida sirk o‗yinlari,
ayniqsa to‗rtta yoki oltita ot qo‗shilgan ikki g‗ildirakli aravalar poygasi mashhur
bo‗lgan.Rimliklarda quyidagi ommaviy yirik bayramlar bo‗lgan:Saturnaliya -
har yili dekabr oyida Saturn xudosiga atalib o‗tkaziladigan bayram bo‗lib, u karnaval bilan boshlangan, bayram vaqtida tabaqaviy farqlarga rioya qilingan.
Kambag‗allarga sadaqa berilgan, bir-birlariga o‗zaro tuhfalar ulashganlar.
Luperkaliya - xudo Favkaga atalib (chorva homiysi), qadimgi hosildorlik sehrgarligi bilan bog‗liq bayram bo‗lgan.Rim tasviriy san‘at namoyondalari
deyarlik yunonlarning asarlari nushalarini va ichki dunyosini tasvirlaganlar. Rim
yozuvchilari romantik janriga asos solganlarAfsonaga ko‗ra Rimga er.avv. 753
yili Hasan-Husan Romul va Remillar asos solganlar. SHu vaqtdan Rimning monarxiya boshqaruvi tarixi boshlanadi. U davrda jamiyatning muhim
masalalarini xalq majlisi hal qilgan. Patritsiylarning (tub aholi) nufuzli
oqsoqollaridan «Keksalar kengashi» tuzilib, uni lotinchadan Senat deb atashgan. Dastlab Senat va podsho xalq majlisga tayanib davlatni idora qilishgan.Er. avv.
510 yili Senat bilan podshoning qarama-qarshiligi natijasida podsho Takviniy
ag‗darilib, Rimda aristokratik Respublika boshqaruv tizimi o‗rnatildi. Puni
urushlaridan keyin (264-146 yy.) Karfagen mag‗lubiyatga uchragach Rim impiriyasining hududi ancha kengaydi va Rimning obro‗si kuchayadi. Ba‘zi
olimlar Rimga ko‗chib kelib ijod qiladilar. Maslan, tarixchi Polibiy ko‗p tomlik
Rim tarixiga doir o‗zining «Tarix» asarini Rimda yozadiAvgust (er.avv. 30-14 y.) davri tarixchisi Tit Liviy 142 jilddan iborat (Rimning ta‘sis qilinganidan
keyingi tarixi)ni yozgan. Er.avv. I asrda yashagan Galikarnass Dionisiy
«Qadimgi Rim yodgorliklari» degan kitob yozgan. U madaniyatshunoslikning
tarixi uchun muhim manba hisoblanadi. Korneliy Tatsitning «Tarix» kitobida 68-69 yillardagi fuqarolar urushi va Flaviy davri tarixi bayon qilingan. Uning
«Yilnomalar» nomli asarida Avgust o‗limi bilan Neron o‗limi orasidagi voqealar
yozilgan..Sitseron Rim madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qo‗shgan. U buyuk filosof, notiqlik nazariyotchisi va siyosatchi edi. U o‗z asarlarida yunon
falsafa maktabining barcha oqimlarini ommalashtirishga intiladi. Rim
stoitsizmining vakillari Seneka, Epiktet va imperator Mark Avreliylar bo‗lib,
ularning uchalasi ham falsafani insonning duyoviy lazzatlardan voz kechib, axloqiy etuklikka etishishi to‗g‗risidagi ta‘limot deb tushunishar edilar.
Stoitszmlik xristianlik ta‘limotining shakllanishiga kuchli ta‘sir qilgan.Imperiya
davrida fanlar rivojlanishi kuzatiladi. Katta Pliniy, Ptolomey va Galen taniqli olimlar edi. Katta Pliniy tomonidan 37 tomlik «Tabiiy fanlar tarixi» asari
yaratildi. Bu asar o‗sha davrda tabiiy fanlar ensiklopediyasi rolini
o‗ynagan.Ptolomey dunyoning geotsentrik tuzilishi to‗g‗risidagi ta‘limotga asos
soldi. Uning «Almagest» asari astranomik bilimlar bo‗yicha qomus edi. U optika, matematika va geografiya sohalariga doir asarlar ham yozgan.Qadimgi
dunyoning mashhur tabiblaridan biri Asklepiad, Korneliy Sels, Klavdiy Galen
bo‗lib, ularning ichida Klavdiy Galen (131-201 y.) mashhur edi. Dastlab u
gladiatorlik maktabida ishlab, so‗ng Rim imperatori saroyida tabiblik qilgan.
Klavdiy Galen 400 dan ortiq asarlar yozgan. «Uning tabiblik san‘ati», «Davo
usullari», «Dorilarning tartibi haqida» asarlari alohida ahamiyatga egadir.Uning
asarlaridan, jumladan, bobokalonimiz Ibn Sino ham foydalangan.YAratilgan yodgorliklar ichida Koliziy yoki Flaviy amfiteatri alohida ajralib turadi. U
gladiatorlik jangi va boshqa ommaviy tomoshalar uchun qurilgan bo‗lib, 50
mingdan ortiq kishini sig‗dirar edi. 395 yili Rim imperiyasi ikki qismga,
SHarqiy va g‗arbiy qismga ajralib ketadi. 476 yili esa rimliklarning german qabilalarining qo‗shinidan navbatdagi mag‗lubiyati natijasida oxirgi imperator
Romul Avgustinni taxtdan tushiriladi. Natijada g‗arbiy Rim imperiyasi barham
topadi. Lekin Rim madaniyati o‗zining Rim huquqi, arxitektura, adabiyot fanlari bo‗yicha erishgan yutuqlari jahon madaniyatida o‗z o‗rnini egalladi va hozircha
yashab kelmoqda, insonlarni hayratga solmoqda.
Nazorat uchun savollar
1. YUnon madaniyati o‗zining noyobligini nialarda namoyon qildi?
2. YUnonlarning turmush tarzi qanday bo‗lgan?
3. Qachonlardan boshlab Olimpiya o‗yinlari boshlangan va unda sportning qaysi turlari bo‗yicha musobaqalar o‗tkazilgan?
4. Qadimgi YUnoniston fani va uning asoschilaridan kimlarni bilasiz?
5. Qadimgi YUnoniston madaniyatining eng yuqori darajaga chiqqan davri qaysi davri qaysi va nima uchun?
6. Antik YUnon madaniyati qadimgi Rim madaniyatining mantiqiy davomi ekanligi nimalarda namoyon bo‗ldi?
7. Qadimgi Rim madaniyatining o‗ziga xos hususiyatlari nimalarda edi?
8. Qadimgi Rimliklarda vataparvarlik tuyg‗usi qanday bo‗lgan?
9. Qadimgi Rimda arxitektura qurilishi qanday bo‗lgan?
10. Xristian dini qachon paydo bo‗lgan?
4-MAVZU. MARKAZIY OSIYO XALQLARINING
QADIMGI MADANIYATI
REJA:
1. Markaziy Osiyodagi qadimgi madaniyatning o‗ziga xos xususiyatlari. 2. Markaziy Osiyo xududidagi ilk davlatlar madaniyati.
3. YUnon-Baqtriya madaniyati miqiyosida SHarq ellinistik madaniyati.
4. Kushonlar madaniyati.
Tayanch tushunchalar
Markaziy Osiyo, Qadimiy sivilizatsiya, ruhiy quvvat, submadaniyat, zardushtiylik, Avesto, Axmoniylar, YUnon-Baqtriya, mehrob, solmona,
buddaviylik, oromiy, So‗g‗d.
Foydalangan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. YUksak ma‘naviyat - engilmas kuch. -T.: Ma‘naviyat, 2008.
2. Karimov I.A. SHarq gavhari, zamin sayqali. Samarqand shahrining 2750
yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimdagi so‗zlagan nutqi. «Xalq so‗zi»,
2007 yil 26 avgust.
3.Karimov I. ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q‖ Toshkent 1998 yil
1. uzbekiston tarixi va madaniyati T., 1992 yil.
2. Pugachenko G., Rgveladze E., Severnaya – Baktriya-Toxariston T., 1990 yil.
3. O‗zbekiston xalqlari tarixi. T., 1992 yil
1. Internetdan foydalanish.
2. Slayd-sxemalardan foydalanish.
3. Mavzu bo‗yicha multimediadan foydalanish.
Ma‟ruxzaning maqsadi:
Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida tutgan o‗rnini ochib berish.
Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida muhim o„rin
tutadi. Uning o„rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon
munosib baho bergan. Hatto Baqtriya, Marg„iyona, Sug„d, Parfiya,
Farg„ona, Xorazm, CHoch xalqlarining qadimgi madaniyati ham jahonni
hayratga solmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining qadimgi madaniyatini
o„rganish o„n yillar ilgari boshlangan bo„lsada, tadqiqotchilarning bu
madaniyatining o„ziga xosligi va boy mazmuni lol qoldirdi. Markaziy Osiyo
madaniyati Farb va SHarqning buyuk madaniyat elementlarini bir
butunlikda uyg„unlashtirib ifodalagan holda o„ziga xos individuallik kasb
etadiki, bu xususiyat keyingi taraqqiyot uchun ham negiz bo„lib
qoladi.I.A.Karimov aytganlaridek, – «Modomiki, o„z tarixini bilgan, undan
ruhiy quvvat oladigan xalqni engib bo„lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni
tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tariximiz bilan qurollantirishimiz
zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur».Markaziy
Osiyo xalqlari madaniyatining vujudga kelishi sharoitlarini belgilashda
dastavval, uning jug„rofiy o„rni va tabiiy vositalariga e‟tiborni qaratish
lozim bo„ladi. Madaniyatshunoslik har qanday madaniyatning
shakllanishidagi o„ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi, biosfera
omillarining ahamiyati borligiga alohida e‟tibor beradi. Markaziy Osiyo
mintaqasining tabiati turli xilligi bilan katta farq qiladi. Bu erda serhosil
vodiy va vohalar, sersuv daryolar, qaqroq cho„llar, dashtu adirlar, Pomir
va Tangritog„ining baland muzofotlari bilan yonma-yon joylashgan.
Bunday xususiyat dehqonchilik, chorvador, tog„da yashovchi qabila va
xalqlar xo„jalik tarzi va o„ziga xos madaniyatlarining shakllanishi uchun
imkoniyat yaratdi.«Qadimgi sivilizatsiya» deb nomlangan risolada
Markaziy Osiyo madaniyatining ikki xususiyati ko„rsatiladi: bir tomondan,
turli madaniyatlarning o„zaro ta‟sirida, ikkinchi tomondan, qadimgi
sivilizatsiyalarining boshqa o„choqlari bilan yaqin aloqada rivojlanishi. Bu
xususiyatlarni batafsil kuzatadigan bo„lsak Markaziy Osiyo
madaniyatining shakllanish jarayonlari yaqqol namoyon bo„ladi.Markaziy
Osiyoning serhosil vodiysi, cho„l va dashti, tog„larida yashovchi aholining
turmush sharoitidagi farqlar turli xo„jaliklarning ertaroq paydo bo„lishi
o„ziga xos madaniyatlar shakllanishiga olib keldi. Bu jarayon yaqin
qo„shnichilik munosabatlari asosida sodir bo„lib, qabila va xalqlarning
iqtisodiy va madaniy aloqalari tufayli taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga
imkon yaratdi. Eng qadimgi davrlardan dehqonchilik, chorvachilik va tog„
ovchi qabilalari o„rtasidagi mahsulot ayirboshlash Markaziy Osiyo xalqlari
iqtisodiyotida katta ahamiyatga ega bo„lib, keyingi davrlarda ham u uzoq
saqlanib qoldi. Turmush tarzi va xo„jalik faoliyatidagi farqlanish bilan
birga mintaqa xalqlarining etnik va tillardagi yaqinlik judayam
uyg„unlashib ketganligi qadimgi YUnon va Xitoy manbalarida ham qayd
qilingan. Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy aloqalari, etnik va til
birligi ularning bir-biridan ayricha yashashiga yo„l qo„ymadi.Natijada
qadimgi SHarqning klassik madaniyati orasida Markaziy Osiyo Qadimgi
madaniyati ajralib, o„ziga xos ko„rinishda shakllanadi. Dastlab, bu
madaniyatda ikki xil madaniyat aralashib ketadi: ko„chmanchilik va
ibtidoiylik olami hamda sivilizatsiya olami; bu erdagi qadimgi
madaniyatlarga xos madaniyatlarning o„zaro muloqotiga aks ta‟sir
ko„rsatgan «o„zining betakrorligi» haqidagi tasavvur
shakllanmoqda.Markaziy Osiyoning o„troq dehqonchilik va ko„chmanchi
xalqlarida ancha-muncha farqlar bo„lishiga qaramasdan ilgaridan yaqin
munosabatlar o„rnatilgan. Diniy e‟tiqodlar, urf-odatlar, folklor, axloqiy
me‟yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning shakllanishiga olib
kelgan. SHuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning yaxlit
madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haqida
to„xtalish joizdir: Qadimgi davlatlar submadaniyati (Baqtriya, Sug„d,
Xorazm, Farg„ona, Marg„iyona), dasht ko„chmanchilari-sak, massaget, da-
kochchilar submadaniyati, Pomir va Tangritog„ qabilalarning
submadaniyati.Markaziy Osiyo madaniyatining o„ziga xosligining ikkinchi
jihati mintaqaning o„ta qulay jug„rofiy o„rnashganligi bilan bog„liq.
Mintaqa Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy kabi uchta buyuk SHarq
sivilizatsiyasi bilan bevosita chegaradosh bo„lib, Farb sivilizatsiyasiga xos
beshinchi-Gretsiya va Rim bilan aloqada rivojlangan. Bunday aloqalarning
muqarrarligi tufayli Markaziy Osiyo madaniyati SHarq va Farb o„rtasida
vositachilik missiyasini bajarishiga sabab bo„ldi, ya‟ni iqtisodiy sohalarda
eng avvalo xalqaro savdoda va madaniy sohalarda ham Markaziy Osiyo
Farb va SHarq o„rtasida bog„lovchi ko„prik vazifasini bajardi. Xususan,
Markaziy Osiyo xududi orqali buddizm butun dunyoga yoyildi, Hindiston
va Xitoyga ellinistik madaniyat ko„rinishlari o„tdi, SHarqdan Farbga va
Farbdan SHarqga madaniy boyliklar (bilim, diniy g„oya, kashfiyot, badiiy
asarlarning) almashib turishida Markaziy Osiyo muhim vositachi bo„lib
xizmat qiladi.
Markaziy Osiyo madaniyatining buyuk vositachilik missiyasi boshqa
madaniy qadriyatlarini yangilashi, o„zlashtirish mahorati va qayta ishlash
kabi jihatlarisiz bo„lmas edi. Bu madaniyat qadimdanoq yangi hodisalarni
o„zlashtirish va moslashtirish mahoratiga ega bo„ldi. Garchi, boshqa
qadimgi SHarq madaniyatlaridagi kabi Markaziy Osiyo madaniyatida ham
an‟analar keng o„rin egallasada, ular aytarli xarakter kasb etmaydi,
ya‟niki, uzluksiz madaniy yangilanish va taraqqiyot jarayoniga to„siq
bo„lmaydi. SHuningdek, an‟analarning mustahkam hukmronligi tarixiy
vaziyatga ham to„sqinlik qilganligini ta‟kidlash kerak. Mintaqa orqali katta
bosqinchilik yurishlari, xalqlarning ko„chishlari yuz bergan bo„lib, bu
Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi davomida bir necha bor madaniyatni
sezilarli o„zgarishlarga olib keldi.Afsuski, ko„pgina urushlar Markaziy
Osiyo madaniyatining qadimgi taraqqiyot davrlarining behisob dalillarini
yo„q qildi. Arxeolog qazilma ma‟lumotlar va yozma manbalar miloddan
avvalgi I-ming yillik boshlarida vujudga kelgan Markaziy Osiyoning ilk
davlatlari Baqtriya, Sug„d va Xorazm madaniyati haqida bir oz
ma‟lumotlar beradi. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarga oid Afrosiyob
(Samarqand), Surxondaryo vohasidagi Qiziltepa, Qashqadaryo vohasidagi
Uzunqir, Xorazmdagi Ko„ziliqir kabi qadimgi shaharlarda o„tkazilgan
tadqiqotlar murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori
rivojlanganligini ko„rsatadi. Bu shaharlar mudofa devorlari va suv
ta‟minotidan iborat kuchli istehkom tizimiga ega bo„lib, ichida
hunarmandlar mavzei joylashgan. Ayrim shaharlarda saroy qoldiqlari
qal‟alar topilgan. Qadimgi davlatlar xo„jaligining asosiy sohasi hisoblangan
dehqonchilik taraqqiyotining darajasi haqida ko„p tarmoqli sug„orish
tizimining mavjudligi bunga dalildir. Markaziy Osiyo davlatlari Qadimgi
SHarq mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o„rnatgan. Midiya va
Ossuriyaning siyosiy tarixida faol ishtirok etib, hunarmandchilik
buyumlari va xom ashyo bilan (lojuvard, oltin, mis bilan) savdo sotiq
qilganlar. Bu haqda Ossuriya va Qadimgi YUnon yozma manbalarida
gapiriladi. Xususan, Baqtriyaning yirik shaharlari, ko„p sonli aholisi
haqida Baqtriya shohi Oksartning afsonaviy boyligi haqida Kgesiy
Knidskiy (Mil. avv. V-IV asrlar) yozib qoldirgan.Ko„chmanchi
massagetlarning udumi va turmush tarzi haqida mashhur qadimgi YUnon
tarixchisi Gerodot (mil. av. V asr) yozib qoldirgan. U massagetlarning
harbiy qurollari (kamon-yoyi, nayzasi, oyboltasi) da oltindan bezak
sifatida, misdan qurol va sovut uchun keng foydalanishini ta‟kidlaydi.
Gerodotning yozishicha, massagetlar yagona ma‟bud quyoshga topinib,
otni qurbonlik qilganlar.
Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining ma‟naviy madaniyati haqidagi
bilimlarning bebaho manbasi «Avesto» hisoblangan. «Avesto» so„zining
mazmuni umumiy izohga ega emas., ko„pincha «Asosiy matn» sifatida tarjima
qilinadi. «Avesto» dunyodagi eng qadimgi dinlardan bo„lgan zardo„shtiylik
tarafdorlari uchun muqaddas kalima hisoblanib, payg„ambar Zardo„sht
to„planganlarga undan va‟z o„qigan. Uning hayoti davri mil. av. IX-VI asrlar
atrofida deyiladi. «Avesto» va uning boshqa matnlarining to„planishi ko„p
asrlar davomida amalga oshirilgan. «Avesto»ning eng qadimgi matnlari mil.
av. II- minginchi yillarga taaluqli, «Avesto»ning millodiy VII asrga tegishli
bo„lgan to„plami turli mazmundagi 21 kitobdan iborat bo„lib, unda o„sha
davrning barcha bilimlari jamlangan. Zardo„shtiylik an‟analariga ko„ra bu
yodgorlik Ezgulik va YOrug„lik xudosi Axuramazdaning Zaratushtraga
vahiysi hisoblanadi. Biroq, unda qadimgi mifologik tasavvurlar, miflarning
keng tarqalishi, qahramonlik epik rivoyatlaridan parchalar ham tasvirlanadi.
SHuningdek diniy yo„l-yo„riq «payg„ambar davridan» keyin
zardo„shtiylikning rivojlangan «e‟tiqod ramzi» yuzaga keldi. Hozirgacha
«Avesto»ning ayrim qismlari, 4 kitobi saqlanib qolgan:1. Videvdat-
«Devlarga qarshi qonunlar», bu kitobda asosan Zardo„sht va Axuramazda
o„rtasida suhbat, yo„l-yo„riq va ko„rsatmalar mazmunida bo„lib, zulmat va
yovuzlik xudosi Axrimani boshqaruvchi yomonlik kuchlarini qaytarish
haqida.
2. Visprat- «hamma hukmronlar», bu kitobda ibodat namozlari
to„plangan.
3. YAsna- «Ibodat», «Marosim» kitobi xudolarga sig„inish va
murojaatdan iborat. YAsnadagi «Tot»lar nomli 17 bob zardo„shtning
muqaddas qo„shiqlaridir.
4. YAsht- «Qadrlash», «Hamdu sano» kitobi-xudolarni sharaflovchi
qadimgi gimnlar va ezgulik xudolariga yovuzlikka qarshi kurash yordam
beruvchi kuchlar haqida. Bundan tashqari, «Avesto» majmuiga «Kichik
Avesto» ham mansub, u avesto tilida yozilgan bo„lib, ibodat kalimalari
joylashgan.
Ko„pchilik olimlar Zardo„sht yuksak axloqiy idealdagi va
ishontiruvchi fikrlari bilan birinchi haq payg„ambar ekanligini
takidlaydilar. Zardo„sht ta‟limotiga muvofiq barcha quruqlikning
o„zgarmas ibtidosi Arta bo„lib, «Avesto»da haqiqat, olov ruh deyiladi.
Axuramazda tartibni saqlovchi osmon xudosi yorug„lik va ezgulik
hisoblangan (oxura-xo„jayin, ega; mazda-idrokli, bilimdon).
Axuramazdaning o„g„li -Atar (olov), uning vatani bulutlardan qurilgan
suvlar, uning makoni-xududsiz yog„du. Axuramazda 6 ta ruhni-
yordamchilarni yaratdi (amesha spenta): ezgu aql, yaxshi tartib, layoqatli
qudrat, olijanob mo„minlik, sog„lomlik va boqiylik. Unga Axrimaning
zulmat qo„shini-devlar, urushlar timsoli, ochlik, kasallik, adovat va boshqa
yovuz kuchlar qarama-qarshi turadi. Olam va barcha insoniyat hayotining
asosida ezgulik va yovuzlik o„rtasidagi azaliy kurash yotadi.Zardo„sht
ta‟limotining ulug„ligi shundaki, u har bir kishiga tanlash imkonini beradi.
Har kim ham YOvuzlikni yo„q etish va Ezgulikning hukmron bo„lishida
ishtirok etishi mumkin, bu ishda barcha bir xilda tengdir. SHu tariqa erda
ilgari bo„lmagan jannat - oltin asr tiklanadi. Unda sovuq, ham jazirama
ham, qarilik ham, o„lim ham bo„lmaydi. YOvuzlik bilan kurashda har bir
kishining asosiy quroli mehnat bo„lgan. Zardo„shtiylik axloqi kishidan
kamtarin va halol mehnatkash dehqonning barcha majburiyatlarini
bajarishni talab qilgan (kim g„alla eksa, u haqiqat tarqatadi. Videvdat
kitobining «Dehqonchilik fazilati haqida»bobidan). Fikr, so„z va ishda
taqvodorlik, ishchanlik, halollik, xolislik yuksak axloqning asosiy talablari
sifatida ko„tariladi. «YAsna» kitobida zardo„shtiylikning e‟tiqod ramzi
haqida deyiladiki: «Qasam ezgu fikrni, ezgu so„zni, ezgu faoliyat
majburiyatlarini bajarishni talab qiladi».Zardo„shtiylikda birinchi bo„lib
esxatalogik ta‟limot yaratilgan, bunga muvofiq jahon tarixi 12 ming yilni
tashkil qiladi. Bu muddat tugashi bilan ezgulik va yovuzlik kuchlarining
hal qiluvchi yovuzlik jangi boshlanadi. Butun olamni erigan metal oqimi
yo„q qiladi, biroq xaloskor Saoshyant halok bo„lgan dunyoni va barcha
marhumlarni tiriltiradi, barcha gunohkorlarni do„zahdan chiqarib
Ahuramazdaning ideal hukmronligida abadiy hayot kechiradi. SHu tariqa
zardo„shtiylikda birinchi bo„lib oxiratdagi jazo, marhumlarning tirilishi
so„roq kuni g„oyasi shakllanadi. Bu g„oyalar Doro I ning Bexustun yozuvida
va Kserksning Persepoldagi yozuvida ham qayd qilinadi. Zardo„shtiylik
Markaziy va Old Osiyo xududlarida ming yillar davomida hukmron din
bo„lib keldi va shubhasiz, bu din xristianlik va islom kabi jahon dinlarining
shakllanishida katta o„rin tutdi. Ilmiy-tarixiy, amaliy-didaktik qimmatga
ega bo„lgan, ushbu yilda 2700 yilligi nishonlanadigan buyuk merosimiz
«Avesto»ning butun ma‟no mohiyati Inson taqdiri, uning Istiqboliga
qaratilgan. Jumladan, Tangriga iltijo va murojaatlarda shunday deyiladi:
«Axuramazda yaratgan yaxshilik moyasiga, sog„lom, aql-hushi tetik
farzandlarga, jasur, dono, turli tillar biladigan o„g„il-qizlarga, uzoqni ko„ra
biladigan, yurtni balo-qazolardan himoya eta oladigan o„g„lonlar, yaxshi
kelajak, porloq hayotni ravshan ko„z bilan ko„ra oladigan poktiynat
avlodlarga olqishlar bo„lsin1.Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi va
madaniyatining mustaqil rivojlanishi Eron axmoniylari tomonidan birinchi
yirik bosqinchilik tufayli to„xtab qoldi. Sug„d, Baqtriya, Xorazm mil. av.
VI-IV asrlarda Ahmoniylar davlati tarkibiga kirgan. Bu imperiya tarkibiga
kirishi, yagona boshqaruv, qonunchilik, pul tizimining o„rnatilishi, oromiy
yozuvning umum davlat miqiyosda qo„llanilishi. Markaziy Osiyo
xalqlarining madaniyatiga sezilarli ta‟sir ko„rsatadi. Ahmoniylar davrida
xalqaro savdoning rivojlanishi uchun qulay sharoitning vujudga kelishi
Markaziy Osiyo shaharlarining taraqqiyotiga muayyan imkoniyat yaratdi.
Ahmoniylar hukmronligida mamlakatlarga sayyohlar va olimlar borishi
mumkin bo„ldi. Xuddi shu davrda SHarq mamlakatlariga Gerodot,
Demokrit va boshqalar sayohat qilgan. Ahmoniylar imperiyasidagi yirik
shaharlar- Suza, Persepol, Memfis, Nippur, Bobilda turli joylardan
xususan, Xorazm, Baqtriya, Sug„ddan chiqqan kishilar, saklarning harbiy
1 Ҳамидов Х. Асл наслни деб... «Халқ сўзи» газетаси, 2000. 21 июнь.
aholisi yashagan.O„z navbatida mil. av. V asrda Oks daryosining o„ng
sohilida Miletlik YUnonlarning manzilgohi tashkil topadi. SHu tariqa
Ahmoniylar imperiyasi tarkibida Markaziy Osiyo xalqlari forslar,
midiyaliklar, bobilliklar, misrliklar, yunonlar, hindlar bilan yaqin
munosabatda bo„lish, madaniyatining ham o„zaro ta‟siriga imkon
yaratdiAhmoniylar imperiyasi madaniyati ham ko„pgina mamlakat
xalqlari yaratgan ilmiy bilimlar, diniy e‟tiqodlar, san‟at yutuqlarining
sintezi hisoblanadi. Bu madaniyatga Markaziy Osiyo xalqlari ham o„zining
hissasini qo„shgan. Zardo„shtiylik Ahmoniylarning davlat dini sifatida
qabul qilinishi bilan birga Farbga ham keng yoyila boshladi. Ahmoniylar
san‟atining Suza va Persepoldagi ulkan yodgorligi qurilishiga Markaziy
Osiyo mintaqasidan ko„plab xom ashyo keltirilgan. Saroylar qurilishiga
Baqtriyadan oltin, Sug„ddan lojuvard va qimmatli toshlar, Xorazmdan
feruza olib borilgan. 1877 yilda Tojikistonning janubidan topilgan
Amudaryo xazinasi madaniy sintezning yorqin misolidir, hazinada, Eron va
Baqtriyada tayyorlangan jihozlar-bejirim oltin aravacha, qanotli ikkita
qirg„iy shakli tushirilgan bilakuzuk hamda dashtliklarga xos «Hayvon
shakli» bitilgan jihozlar mavjud. Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyat
munosabatlari juda kengaydi, shuningdek, madaniy qadriyatlarning
boyishi va turli madaniyatlarning o„zaro ta‟siri jarayoni esa o„z
madaniyatlarini juda tez rivojlanishi va boyishiga ijobiy ta‟sir ko„rsatdi.
Ahmoniylar imperiyasi va Markaziy Osiyo erlari yunon-makedonlar
tomonidan bosib olingan Markaziy Osiyo madaniyatiga ellinizm
elementlari kirib keldi. Ahmoniylar saltanatini emirib tashlagan YUnon-
Baqtriya bosqini Markaziy Osiyo mintaqasini, xususan sug„d madaniyatini
aylantirdi. Illo, Aleksandr Makedonskiy sipoxilariga hech erda Markaziy
Osiyodagidek qarshilik ko„rsatilmagan bo„lsa kerak. Ozodlik harakatini
beshavqat mahv etgan Makedonskiy erli aholining ko„magiga muhtojligini
seza boshladi. Vaqt o„tishi bilan u ongli tarzda barcha etnik to„siqlarni olib
tashlashga, o„z Saltanati hududida turli halqlarni qorishib ketishi hamda
yagona madaniyat va til birligini qaror topdirishga urindi. SHu maqsadda
Maqedonskiy o„z saroyida SHarq udumlari va liboslarini joriy etdi, turli
etnik guruh vakillarining nikohlarini keng yo„lga qo„ydi, o„z armiyasiga
Baqtriyalik va sug„dlik qismlarni kiritdi, 30 mingdan ortiq o„g„il-bolalarga
yunoncha tarbiya berishga hukm etdi. SHunday qilib Aleksandr
Maqedonskiy Markaziy Osiyo madaniyatining ellinlashtirishni boshlab
berdi. Ellinistik jarayon salavkiylar davlatidan mustaqil bo„lgan Parfiya va
YUnon-baqtriyada o„zining yuqori rivoji bilan ajralib turadi. YUnon-
Baqtriya davlatida yunonlar va mahaliy madaniyatlarning sintezi qisqa
vaqtda o„zining ijobiy natijalarini berdi, shaharlar soni tez suratda o„sdi,
dehqonchilik, chorvachilik, ayniqsa hunarmandchilik rivojlandi. Markaziy
Osiyo mintaqasi Buyuk ipak yo„li bo„ylab o„tgan xalqaro savdoning
markazi sifatida o„ta muhim o„rin tutadi. Diodotdan Galpokigacha bo„lgan
yunon-Baqtriya podsholari davrida yuksak badiiy saviyada oltin, kumush
va misdan tayyorlangan turli qiymatdagi tangalar (draxma, obol, dixalka,
xalka) zarb etildi. Tovar-pul munosabatlarini o„sishida Baqtriya
shohlarining o„z pullarini zarb qilishi xalqaro savdoning rivojiga ijobiy
ta‟sir qilish bilan birga, yuksak badiiy darajasi bilan ham ajralib
turadi.YUnon-Baqtriya davrida Oyxonum (SHim. Afg„oniston), Saksanoxur
va Tahtisangin (Tojikiston), Dalvarzin tepa, YOrqo„rg„on, Afrosiyob
Talibarzi (O„zbekiston) kabi shaharlar qurildi. YUnon harbiy manzilgohlari
aholisining turmush tarzi va madaniyatini aks ettiruvchi ellinistik uslublar
YUnon-Baqtriya shaharlarda ochib o„rganildi. Inshoatlar tosh, xom va
pishiq g„ishtdan tiklangan. Ustunlar korinf usulida ishlangan. Saroy va
ibodat majmualari, gimnaziya, teatr binolari ochib tekshirilganda ustunlar
attik bazaltlar, akant yaproqlari, palmetallar, cheti naqshlangan cherepitsa-
antifikslar singari unsurlardan foydalangan holda qo„rilgan. Mahalliy
zodagonlarning ellinistik didi monumental va ixcham haykaltaroshlikni
rivojlanishiga turtki berdi. Terakot haykalchalar va turli muhrlardagi
obrazlarning miqyosi keng. Unda hosildorlik xudosi Anaxit, yunonlarning
bosh va mahalliy xudolari, fantastik va real hayvonlarning timsollari
ifodalangan. Haykaltaroshlik san‟ati namunalari kam saqlanib qolganligiga
qaramay, zarb etilgan yunon-baqtriya tangalarining orqa tomonida
mashhur yunon san‟atkorlarining rasmi tushirilganligi bu erda yunon
haykaltaroshligi ilmi ta‟siri kuchli bo„lganligini bildiradi. Taxti Sanginda
Oks daryosining xudosi Marsiyaning bronza haykalchasi qo„yilgan Mehrob
topildi. Antik dunyoning Markaziy Osiyoga kirib kelgan haykaltaroshlik
san‟ati kushonlar davrida yanada ravnaq topdi.YUnon-Baqtriya
podsholigida teatr san‟ati va musiqani rivojlanganligi to„g„risida
ma‟lumotlar mavjud. Baqtriya saroylarida yunonistonlik akterlar,
musiqachi va raqqoslarning guruhlari saqlangan. Ayniqsa, yunon xalq
teatrining «maskars», «mim» singari turlari keng yoyilgan. Ularni klassik
tragediya va komediyalardan farqi belgilangan matn bo„lmagan, yoki
matnsiz chiqilgan, lekin u yunon tilini bilmagan mahalliy aholiga
tushunarli bo„lgan. Akterlar sharoit, tomoshabinlarning ruhiyatiga ko„ra
matnlarni o„zgartirganlar musohaba, xazil-mutoyiba, hajv, hikoya, qo„shiq
usullarida ijro etganlar. Raqs, musiqa, ko„zbo„yamachilik va akrobatik
mashqlar teatr ijrochiligining muhim elementlari bo„lgan. Hukmdorlar
homiylik ko„rsatgan mahalliy aktyorlar ham shakllangan; «Masxaraboz»
Milliy teatrning –«Masxaraboz» namunasida hamon ellinistik belgilar
saqlanib qolgan. YUnon-Baqtriya madaniyati sinkretizmi (qorishiqligi)
turli tillarni yonma-yon faoliyat ko„rsatishi, har xil yozuvlar tizimi va
dinlarning o„zaro singishib ketishida ham ko„rinadi. Eramizdan avvalgi III-
II asrlarda oromiy, yunon-baqtriya yozuvlari keng ishlatilgan, keyingisi
yunon alfaviti asosida unga bitta harf qo„shib (ja‟mi 25 ta harf) baqtriya
yozuvi vujudga kelgan zardo„shtiylik hukmron din sifatida saqlansada
aholini yunon xudolari timsollariga sig„inish alomatlari paydo bo„lgan.
Mahalliy aholi nazarida Olimp xudolarining obrazlari bilan zardo„shtiylik
xudolarining timsollari - Zevs va Axuramazda, Appolon, CHeshos va
Mitra, Afodita va Apaxit obrazlari uyg„unlashib ketdi. Agar erli aholi
o„rtasida Afina, Gerakl, Nika, Dionis timsollariga sig„inish qanchalik
tarqalsa, YUnonistonda Mitra, Oksa (Oksho-Amudaryo), Buyuk onaga
sig„inish shuncha tarqaldi. Buni Oyxonim, Taxti Sangan manzilgohlaridan
topilgan - tasvir mazmunida yunoncha va mahalliy an‟analar ifodalangan
san‟at yodgorliklarida ham ko„rish mumkin. YUnon-Baqtriya madaniyati
odatda SHarq ellinistik madaniyati deb ta‟kidlanadi. Agar ellinistik
madaniyatga yunon va SHarq madaniyati uyg„unligi xos deb xarakterlansa,
markaziy Osiyo madaniyatida mahalliy o„ziga xoslik, SHarqona
betakrorlik ustivordir. Ayni shu negizda yunon madaniyati qadriyatlarini
o„ziga singdirgan madaniyat asosida keyingi davrlar madaniyati yanada
rivojlandi.Bunda Xorazm madaniyatini alohida ta‟kidlash lozim. SHu
mintaqa sug„oriladigan dehqonchilik, shahar madaniyati shakllangan eng
qadimgi manzilgohlardan bo„lib, bu erda O„zbekiston hududidagi qadimgi
(Eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda) davlat asoslangan. Xorazm
(Eramizdan avvalgi IV asrlarda) Aleksandr Maqedonskiy bosqiniga qadar
Ahmoniylar istilosidan ozod bo„lgan davlat, xorazmiylar Hindiston, Xitoy,
YAqin SHarq va Evropa SHarqi bilan qizg„in savdo aloqalarini olib
borganlar va o„zlarining hunarmandchilik buyumlari bilan dong
taratganlar. Tarixiy solnomalarda xorazmliklarni tadbirkorligi,
ishtiyoqmandligi qayd etilib, ularni «ilm sohiblari» deb ataganlarKanal,
qal‟a, ko„pqavatli saroylar, qurish nafaqat amaliy alakani, balki murakkab
hisob-kitob va o„lchovlarni ham talab qilar edi. (Somoviy yo„l
ko„rsatkichlaridan foydalanishni bilmay dasht-sahrolardan o„tib
bo„lmasdan. Xorazmliklar er. I asridan VIII asrigacha o„zlari foydalangan
maxsus taqvim tizimini yaratdilar. Bu taqvim Al-Beruniyning «Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida mufassal tavsiflangan. Uning
ma‟lumotlarini arxeologlar tomonidan topilgan, III asrga oid asl nusxa
hujjatlar ham tasdiqlaydi. Beruniyning ma‟lumotiga ko„ra, xorazmliklar
mustaqil astronomik kuzatishlar olib borganlar, osmonning yulduzlar
xaritasini yaxshi bilganlar. Binobarin, Ko„ykirilgan qal‟ada
observatoriyaning qadimiyligi (Er. av. III-II asrlar shubhasizdir. Doira
shaklidagi, dastlabki diametri 42 metrli bu bino keyinchalik 8 ta
mustahkam minoraga ega bo„lgan devorlar bilan o„ralib, diametri
80 metrni tashkil etgan. Ikki qavatli markaziy bino devorining qalinligi
7 metr bo„lgan. Olimlarning tadqiqotlariga ko„ra Qo„yqirilgan qal‟a
astronomik kuzatish, izlanishlar olib borilgan ilm qarorgohi bo„lgan.
Binoni noyob qurilish tizimi, xonalarni maqsadga muvofiq joylanishiga
ko„ra uni «Xorazm Stounxenji» deb atash mumkin. Xorazm
madaniyatining o„ziga xos rivojlanishi keyingi davrlarda ham davom etdi.
2000 yillar muqaddam Markaziy Osiy, SHimoliy Hindiston, Pokiston va
SHarqiy Eron va yagona davlat hududini tashkil etgan. Qudratli Kushonlar
imperiyasi Orol dengizi bo„ylaridan Hind okeanigacha yastanib, o„sha
davrning boshqa uch buyuk davlati- Rim, Parfiya va Xanlar Xitoyi bilan
birga bir qatorda turdi. Kushonlar imperiyasi davri SHarq va Jahon
madaniyati rivojida yangi davrni tashkil etdi. Kushon madaniyatida
qadimgi SHarq tipidagi mintaqaviy sivilizatsiya bilan ellinizm madaniyati
an‟analari, Hindiston ma‟naviy hayotining nozik qirralari bilan Osiyo
kengliklaridagi dashtliklar olib kelgan o„ziga xos uslublar ijodiy
uyg„unlashib ketgan edi.Kushon saltanatining dastlabki manzil markazini
Baqtriya tashkil etdi. Iqtisodiyot asosi dehqonchilik bo„lib, murakkab
irrigatsiya va yirik sug„orish inshootlari barpo etildi. Hunarmandchilik va
savdo-sotiqning jadal rivojlanishi shaharlarni gurkirab rivojlanishiga,
g„ishtlardan bino etilgan qal‟a va saroylarni qurilishiga olib keldi. Bu
paytda Farb mamlakatlari, hususan Rim imperiyasining sharqiy viloyatlari
bilan savdo aloqalari birinchi o„ringa chiqdi. Kushon podsholarining
tangalari Kiev yaqinida, Efiopiya, Skandinaviya va Rim imperiyasi
shaharlaridan topilgan. Savdo ko„riklikdagi yo„llar va Hindistonning
Farbidagi port-dengiz orqali olib borilgan. Bu yo„llardan xilma-xil
buyumlar, jumladan Rimga qandolat, qimmatbaho toshlar, fil suyagi,
guruch, zebu-ziynat va jihozlar eltilgan. Xitoydan shoh va teri buyumlar,
Rimdan to„qimachilik mahsulotlari, kiyimlar, oyna, qimmatbaho metallar,
turli vinolar shu yo„l orqali olib o„tilgan. Rimning ko„p miqdordagi oltin va
kumush tangalari aloqaga kiritilgan. O„sha davrdayoq savdo sotiqning
ushbu yirik xalqaro arteriyasi «Buyuk ipak yo„li» deb nom oldi.Madaniy
yuksalishning Kushon davri (Er. I-IV asrlari) diniy tizimlarning yonma-yon
yashashi bilan xarakterlanadi. Bunga ma‟lum ma‟noda kushon podsholari,
ayniqsa Konishka va Kunishka tomonidan diniy aqidalarga nisbatan sabr-
qanoat va ishonch-muruvvat bilan yondoshilganligi imkoniyat yaratdi.
Kanishka zarb ettirgan tangalarda indus, zardo„sht, ellinlar xudolarining
nomi va tasvirlari tushirilgan. Adolatgo„y Mitra va hosildorlik xudosi
Ordoxshi qudratli Vretragna bilan induslarni SHiva, Buddasini, Geshos,
Selena, Sfapislarni ko„rish mumkin. Buddizm davlat dini maqomiga ega
bo„lishiga qaramay, Kushon imperiyasi hududida zardo„shtlik, jaynizm,
shivaizm, manixeylik, olimp xudolariga sig„inish keng tarqalgan edi.
Buddizmning tarqalishi mahalliy din va san‟atlarning tugatilishini
anglatmaydi. Bilaks, buddaviylikni Baqtriyadagi ixlosmand targ„ibotchilari
budda matnlarini shunchaki o„zlashtirib, uni sanskritdan tarjimasi bilan
kifoyalanmay, ularni o„zlariga talqin etdilar, unga qayta ishlov
berdilar.Markaziy Osiyo buddaviylikni butun Osiyo-Xitoy, YAponiya,
Koreyaga tarqalish manzilgohini tashkil etdi. Kushonlar davrida yozuvning
turli tizimlari amal qildi. Aramey yozuvi asosida kushon-baqtriya alfaviti,
sug„d va xorazm yozuvi rivojlandi: Surxq Qotalda (Afg„oniston) yunon
alfavitidagi kushon yozuvi topilgan. Termizdagi Qoratepa, Fayoztepadan
hindlarning Brahma, Kxoratshxa yozuvlaridagi bitiklar topildi. Kampirtepa
esa (Surxondaryo) Markaziy Osiyodagi eng qadimiy, noyob qo„lyozma
(Eram. avv. II asrning 1 yarmi) papirusdagi bitik topildi.Asrimizning
boshida Buyuk Xitoy devori minoralaridan birida topilgan «ko„hna so„g„d
yozuvi» alohida qiziqish uyg„otadi. YOzuv eramizni 312-313 yillarida bitilgan
bo„lib, unda Xitoydagi so„g„d savdogarlarining faoliyati haqida ma‟lumotlar
berilgan.Kushonlar san‟ati qo„shni mamlakatlar va xalqlar san‟atlariga
ta‟sir ko„rsatuvchi namunalarni yaratdi. Er. I-IV asrlardagi badiiy
madaniyatning asosiy hususiyati Osiyoga olamni anglashga ellinistik
ta‟sirni tafakkur tarozisidan o„tkazishdir. Xalchayon (Er. avv. I-e. ni
1 asrlari) –Kushon san‟atining ilk yodgorliklaridan biri bo„lib undan
topilgan asarlarda ko„proq hukmdor Geroy Sanat ulug„langan. Qabulxona
devorlarining yuqori qismidan o„rin olgan loydan ishlangan haykallar
majmuida hukmdor va a‟yonlari tasvirlangan. Haykal obrazlari ifodali
bo„lib, unda tasvirlanayotgan obrazlarning individual belgilari ko„zga
tashlanib turadi. Unda tantanavor ruhdagi qabul marosimi va jang
lavhalari aks ettirilgan. Markazda podsho xonadoni va uning ilohiy
homiylari-Afina, Gerakl, Niki obrazlari gavdalangan. Dalvarzintepada
topilgan mashhur «shahzodaning boshi» hamda tuproqqal‟a haykallarida
ellinistik an‟analarning kuchli ta‟siri seziladi. Podsholar zalida esa erkak va
ayollarning monumental figuralari qo„yilgan, podsho nayza tutgan
jangchilari davrasida, ziyofat va bug„ular ovi ko„rinishida
tasvirlangan.Diniy mazmundagi san‟at asarlari o„zining rang-barangligi
bilan ajralib turadi. Dalvarzintepadagi ikki ibodatxonadan topilgan tasviriy
san‟at namunalarida qadim ibodat timsoli buyuk ona xudo obrazi
ifodalangan. Ko„hna Termizdagi Qoratepa, Fayoztepadagi ehromlarni
buddaga daxldor yodgorliklar bezab turibdi. Ushbu asarlarda SHimoliy-
Farbiy Hindistonga xos «gandxara uslubi» ustuvorlik qilsada, unda
mahalliy san‟at ustalarining yunon san‟ati an‟analari ta‟sirida ijod
qilganligi sezilib turadi. Baqtriya-Budda uslubidagi buyuk ijod namunasi
Ayritom shahridagi, eramizning II asriga oid budda majmui bezaklari
bo„lib unda turli etnik tipdagi obrazlar galereyasi berilganKushon san‟ati
Kushon imperiyasidan keyin ham ana shu zamonlar turli ellardagi,
jumladan, Markaziy Osiyo, Hindiston va Xitoylik san‟at ustalari va
ijodkorlarini ruhlantirib keldi. Kushon san‟ati an‟analari ifodasi
Hindistondagi Gupta davlatiga xos haykallar, Sug„ddagi bo„rtma tasvir va
bezaklar (Panjikent, Vuraxiva, Afrosiyob), SHarqiy Turkiston
topilmalarida bir-biridan farqlanadi.Kushonlar imperiyasi davrida (I-III
asrlar) Markaziy Osiyoda sug„orma dehqonchilik, hunarmandlik,
shaharsozlik, savdo-sotiq va iqtisodiy aloqalar ravnaq topdi. Bunga
Kushon-Baqtriya yozuvlari, brahma va kharoshhi hind alifbosidagi
yozuvlar, kushon tangalari guvohlik beradi. Buddizm dinning rasmiy
darajasi budda ibodatxonalarining o„sha zamon san‟ati bilan bezatilishida
namoyon bo„ladi. Termiz yaqinidagi Ayritomdan topilgan ibodatxona
tashqi devori peshtoqlariga sarg„ishroq toshlardan haykallar o„rnatilgan.
Bino ichida g„ishtdan ishlangan «Budda» haykalining qoldiqlari topilgan.
haykallarning ishlanish uslubi, kiyimi, musiqa asboblari Hindiston, O„rta
Osiyo, YUnoniston madaniyatlarining o„zaro ta‟sirida rivojlanganligidan
dalolat beradi. Buni Xorazm, Farg„ona, Sug„d, Parfiyadan topilgan turli xil
buyumlar, madaniy obidalar, topilmalar timsolida ham ko„rsatish mumkin.
Kushonlar davrida shaharlar qurilishi keng rivojlandi. SHaharlar qalin
devorlar bilan o„ralib, ichida ark va arkning atrofida har xil binolar qad
ko„targan Sopol idishlar nihoyatda nafis va jarangdorligi hamda xilma-
xilligi bilan ajralib turgan. Amaliy san‟at keng taraqqiy etgan. Zeb- ziynat
buyumlari mehnat va jang qurollari yasash, mato to„qish rivojlangan.
Umuman, Kushonlar davri madaniyati Markaziy Osiyoning eng cho„qqisi
hisoblanib, ma‟lum xudud va zamon bilan chegaralanmaydi. Bu madaniyat
Old Osiyo, Markaziy Osiyo, Antik va Hind madaniyatlari yutuqlarini
o„zida jamlab, qo„llab SHarq xalqlarining o„rta asrdagi madaniyati rivoji
uchun asos bo„ldi va jahon madaniyati tarixida o„chmas iz qoldirdi.
Mavzuni takrorlash bo‗yicha savollar
1. Markaziy Osiyo hududida qanday qadimgi xalqlar yashagan va davlatlar mavjud bo‗lgan.
2. Markaziy Osiyo madaniyatining tarixiy o‗ziga xosligi.
3. Markaziy Osiyo madaniyatining xarakterli belgilarini aytib bering.
4. Qadimgi Baqtriya, Xorazm, Sug‗d davlatlari madaniyatini tavsiflang.
5. Markaziy Osiyo madaniyati rivojida Zardushtiylik va «Avesto»ning roli va o‗rni.
6. Markaziy Osiyoda madaniyatlarning o‗zaro bir-biriga ta‘sir jarayonini izohlang.
7. O‗zbekiston hududida qadimgi davrga oid qanday noyob yodgorliklar topilgan.
8. Qadimgi davrda yozuv ilm va fanni rivojlanganligini ko‗rsatuvchi qanday ma‘lumotlar mavjud.
9. Buyuk ipak yo‗lini Markaziy Osiyo madaniyati rivojidagi roli.
10. Jahon madaniyati rivojlanishida Markaziy Osiyo madaniyatining roli.
5 Mavzu: Dunyoviy va diniy madaniyat
REJA:
1. SHarq va G„arb mamlakatlarining o„rta asrlar madaniyatida dinning ustivorligi.
2. SHarq va G„arb diniy madaniyatining o„ziga xos xususiyatlari.
3. Diniy madaniyatlardagi yutuqlar va ularning jahon madaniyatidagi o„rni.
Tayanch so‗z va iboralar
“Bayt ul-Hikmat” – “Donishmandlar uyi”. Bag„doddagi akademiya.
“Qubbatul islom” – Buxoro shahri. Islom dinining gumbazi. “Ma‟mun
akademiyasi” – Xorazmda tashkil etilgan akademiya. “Ilmi nujum”-
Astranomiya fani. Rasadxona – observatoriya. Osmon jismlarini
kuzatadigan ilmiy dargoh. “Qur‟oni Karim”- Islom dinining muqaddas
kitobi. Xattotlar - Kiob ko„chiruvchi xusnixat egalari.
Adabiyotlar
1. Akramov SH. va boshqalar. O‗zbekistonning madaniy obidalari. –Toshkent.: O‗zbekiston, 1993 y.
2. Madaniyat va ma‘naviyat muammolari.-Toshkent.: Meros, 1994 y.
3. Xayrullaev M. O‗zbekistonda ijtimoiy falsafiy fikrlar tarixidan.-Toshkent.: O‗zbekiston, 1995 y.
4. Mavrulov A. Madaniyat va tafakkur o‗zgarishlari. Toshkent.: 2004 y.
5. Abdullaev M. Madaniyatshunoslik asoslari. Toshkent.: ―Farg‗ona‖, 1998 y.
6. Axmedova E, Gubaydullin R.. Kulturalogiya. Mirovaya kultura. Tashkent.: -2001 g. Akademiya
xudojestv Uzbekistana.
7. Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev A., Madaniyatshunoslik asoslari. -Toshkent.: Turon-iqbol,
2006 y.
8. Ochildiev A. Madaniyat falsafasi. -Toshkent.: Muxarrir, 2010y.
9. Bekmurodov M, YUsupova N. Madaniyat sotsiologiyasi. Toshkent.: YAngi asr avlodi. -2010 y.
SHarq va G‗arb mamlakatlarining o‗rta asrlar madaniyatida dinning ustivorligi.VI-XVI asrlar
davri tarix fanida o‗rta asrlar deylib, qadimgi va an‘anviy madaniyatlar o‗rtasidagi davrni bildiradi. Bu
davr madaniyatida mifologik tafakkur va an‘analarining kuchli ta‘siri hamda yangi davrning texnogen
madaniyatidagi aqliy-mantiqiy tafakkur, ilmning amaliy xususiyatlari seziladi. Arab halifaligi va
Evropa mamlakatlari o‗rta asrlar madaniyatidagi xususiyatining shakllanish qiyofasini islom va
xristianlik belgilashi bilan birga, ularning o‗zi ham mifologik tushunchalar asosida shakllanib,
an‘anaviy madaniyatning ko‗plab jihatlarini o‗zlashtirdi, o‗z navbatida o‗rta asrlar madaniyati negizi
keyingi davlar madaniyatining shakllanishi uchun yangi madaniyat kurtaklari va yangicha tafakkur
tarzi vujudga keldi. YAna shuni ham inkor qilmaslik kerakki, o‗rta asrlarda o‗zining tafakkur tarzi va
dunyoqarashi jihatidan o‗tmishda va keyingi davrlarda vujudga kelgan diniy madaniyatdan keskin farq
qiluvchi diniy madaniyat yaratildi. Diniy madaniyat ko‗p mazmunlidir, negaki uning asosida
turli xalqlarning madaniyat merosi mavjud: arab, turk, german, slavyan xalqlarining arxiak (ibtidoiy)
madaniyati; antik meros va qadimgi sharq sivilizatsiyasi meroslarini tanlash va ijodiy qayta ishlab
o‗zlashtirgan. Bundan tashqari G‗arb va SHarqning o‗rta asrlar madaniyati tarixning ming yillar
davomida doimo muloqot va akkulturatsiya jarayonini kechirdi, bunda salb yurishlari davri juda
shiddatli kechdi (XI-XIII asrlar). Diniy madaniyatning ko‗p qirraligi uning tarkibida ko‗plab
submadaniyatlarning mavjudligidir: xalqona (qishloq madaniyati), shahar, dunyoviy, monastir va
so‗fiylik madaniyatlari. SHuningdek, din o‗sha davrdagi madaniyat va musmadaniyatning barcha
sohalarini birlashtirib o‗z ichiga qamrab oldi O‗rta asrlar davrida yakka xudolikka asoslangan jahon
dinlari-xristianlik va islom Evropa, Osiyo va Afrikaning ko‗p joylarida ko‗plab kishilar uchun
dunyoqarashning ustivor shakli bo‗lib, inson va butun jamiyatning tafakkurini, butun turmush tarzini
belgiladi. Koinot va osmon jismlarini dastlabki va boshlang‗ich o‗rnini Xudo (Olloh) belgilab, dunyo
va insonni yaratuvchisi hamda barcha mavjudot xudoning (Olloh irodasining) ijodiy yaratuvchanlik
natijasidir. Insoniyat tarixi davrlarning izchanllik bilan takrorlanib turishi kabi namoyon bo‗ladi,
natijada davrlarning o‗rin almashishi navbatdagi payg‗ambarning kelishi bilan sodir bo‗ladi.
Payg‗ambar jamiyatda buzg‗unchilik va gunohlarni tuzatishda ―ilohiy aralashuvchi‖ ning timsoli
hisoblangan. Bu ―xudoning elchilari‖ bo‗lgan payg‗ambarlar tarixidir. Xristianlikka ko‗ra
―elchilarning‖ so‗ngisi ―xudoning o‗g‗li‖ Iisus Xristosning erga tushishi hisoblanib, uning chormix
qilinishi bilan Erda Xudoning hukmronligi boshlanadi. Islom dini bo‗yicha Iisus faqat
payg‗ambarlardan biri xalos, oxirgi payg‗ambar ―payg‗ambarlik tamg‗asi‖ bo‗lgan Muhammaddir.
Kishilarga payg‗ambarlar orqali oliy haqiqat ma‘lum qilingan. YA‘ni, yaxshilik va yomonlik,
nomukammal-takomilga muhtoj bo‗lgan erdagi ko‗rinadigan tabiiy mavjudlik, bunda, erdagi oliy
hilqat inson ruhi bo‗lib, u Xudo bilan birlashishga harakat qilishi lozim. Din-inson uchun namuna-
mo‗minlik, jafokashlik, ruhoniyat, gunohlarni yuvish ishtiyoqi, qutilishdir. Har kim, har doim nazorat
ostidaligiga, o‗zining Olamda zarradek ekanini his qilishi, bu ulkan Olamning o‗ziga xos markazida
sezilarli kuch harakatda bo‗lishi, idrok qilib xudoning (Ollohning) e‘tiborida ekanligiga iqror bo‗ladi
in har xil an‘analarga ega bo‗lgan turli xil xalqlarga arablar SHarqi va Evropada kuchli bir
sivilizatsiya yaratish uchun birlashtiruvchi ibtido bo‗ldi. Din madaniyatning siyosiy, ijtimoiy, ilmiy,
badiiy-barcha sohalariga o‗z ta‘sirini ko‗rsatdi. Xristiyanlik Rim imperiyasida Eramizni IV asrlarida
G‗arbiy qismi gullagan paytga kelib to‗la shakllangan cherkov tizimi va qattiq instizomga asoslangan
davlat dini tarzda qaror topdi. CHerkovning tayanchi bu paytda butun Evropada keng tarqalgan va
xristiyanlikni o‗z dini sifatida qabullagan ―yovvoyi‖ xalqlar (jumladan: gotlar, gallar, irlandlar va b.)
tashkil etdi. Evropa bo‗ylab tarqalgan german, slavyan,turk qabilalari antik sivilizatsiyasini harob
etib yangi hayot tarzini qabul qildilar. O‗rta asr Evropasi- bu agrar sivilizatsiya gullab yashnagan,
natural xo‗jalik hukmronlik qilayotgan tarixiy davr. Dehqonlar uncha katta bo‗lmagan, bir-biridan
ajralgan jamoalar shaklida yashash ularni istak va manfaatlarini yildan-yilga takrorlanadigan qishloq
xo‗jaligi bilan bog‗liq tarzi belgilardi. Bunday hayot tarzida odamning tafakkur doirasidan tashqari
har qanday muloqotga ehtiyoj yo‗q hisob bo‗ladi. Bunda Evropa tarkib topgan davlatchilikka ham
hech qanday zamin yo‗q edi. So‗ngroq x ristiyan cherkovi jamiyatni barcha tomonlarini siyosiy
tashkilot shakliga keltirishning namuna asosini tashkil etdi. To‘belik munosabatlariga qurilgan feodal
tabaqachilik asosida CHerkov ierarxiyasi yotadi.(ruhoniylar-episkoplar-kardinallar- rim papasi), Qirol
xudoning vassali, saroy ayonlari-Qirolning vassali, dehqon- saroy ayonining, ayol erkakning, uy
hayvoni ayolning tosh va o‗simliklar uy hayvrninig vassali va bosh. ―Toshdan Xudogacha‖ keng
tarqalgan umumiy vassallik haqidagi g‗oya ham CHerkovni qullab quvvatlagan. Musulmon
SHarqida islom ta‘limoti paydo bo‗lishi bilan barobar teokratik boshqaruv shakli qaror topadi,
bunda diniy va dunyoviy hokimiyat payg‗ambar, keyin uning ―o‗rinbosarlaridan xalifalar‖ qo‗lida
birlashgan. V-VI asrlarda Arabistonda yangi dunyo qaror topaboshladi. Etnik va ma daniy
uyushish, integratsiya jarayoni kechib, yagona din, umumy ong elementlari tarqala boshladi. Bu
avvalgi xudolaridan xafsali pir bo‗lgan arablarning ma‘naviy-ruhiy izlanishiga turtki bo‗ldi.
Muhammadning rayg‗ambarlik faoliyati yagona ma‘naviy- mafkuraviy va sotsiyaal birlikda intilish
yo‗lida qonuniy jarayon bo‗ldi. Islomiy e‘tiqod 5 asosiy talabga tayanadi. YAgona Olloxni tan olish
va Muhammadni uning payg‗ambari deb bilish, namoz o‗qish, ro‗za tutish, beva-bechoralar yo‗lida
zakot berish, xaj ziyorati. Islomning ushbu 5 axkomidan 4 tasi axloqiy - udum tabiatiga ega. Xususan
payg‗ambar shaxsi u haqidagi ma‘lumotlar nufuzi islom diniga betakror o‗ziga xoslik, ma‘naviy-ruhiy
qudrat bahshida etdi va uni jahon tarixidagi muhim voqea, o‗zida ilohiy va dunyoviy hokimiyatni
mujassamlashtirgan muulmon davlatchiligining qaror topish tomirini belgiladi. 3. Diniy
madaniyatlardagi yutuqlar va ularning jahon madaniyatidagi o‗rni. Din hayoti muqaddas shaklda
tasvirlovchi g‗oyalarni yaratdi: Flsafada-teologiya, adabiyotda-ilohiy, didaktik janrlar, evropa
musiqasida cherkov gimnlari -liturgiya va messa, tasviriy san‘atda xristiyanlik syujetlari asosiy o‗rin
tutdi. Asosiy fanlar ilohiyot va sxolastika (o‗rta asr falsafasida yunoncha shunday atalgan va atama
fikr so‗qish, dogmatizm, mazmunsiz, formal bilimni anglatadi). Ilohiyot olam va inson haqidagi o‗z
―ilmiy‖ manzarasini yaratdi. Koinot xususidagi ilmda Er Olamning, Ierusalim dunyoning markazi
degan qarash hukmronlik qildi. Inson majoziy tarzda mikrokosmos -tana-er,qon-suv, nafas-havo,
harorat -olov, ya‘ni u boshlang‗ich ibtidodan iborat deb qaraldi.
Asosiy mavzu-xudoni kuylash, Injil asotirlari, avliyolar xayoti, ruhiy axloqiy poklanish, gunoxdan
mag‗firat bo‗lish aqidalari edi. Musiqaviy madaniyat negizini cherkov qo‗shiq-kuyi, musiqa,
she‘riyat, va dramaturgiyani o‗zida uyg‗unlashtirgan cherkov tantanalari tashkil etdi. Me‘morchilik
va tasviriy san‘at ilohiyatni unsiz targ‗ib shakli tarzida namoyon bo‗ldi. Xristiyanlik ehromlarini
(Sobor) ―savodsizlar Injili‖ deb bejiz aytmaganlar. Uning butun ifoda shakli-bino ichining xoch
shaklidaligi, atrofning bezak-hashami, oddiy bandalariga munosib ko‗rilmagan mehrob qismi, turli
haykalchalar, mo‗l bo‗yoqli tasvirlarda aslida xristiyan ramzlari va xristiyanlik aqidalari
ifodalangan. Bosh janr ikona bo‗lib, u savodsiz omma uchun xudo bilan ruhiy-hissiy bog‗lanish
aloqa shakli sanalgan. Tasvirda xudoni bandalarining gunoh kechmishlari, ularni mag‗firat etishga
qaratilagan motamsaro ko‗rinishi ifodalangan.Islomda san‘atga nisbatan qat‘iy biryoqlama, diniy
aqidalar timsoli ifodasini ko‗ramiz. Bunga cherkosv tizimini yo‗qligi, har bir odamni Ollox-bilan
tanho muloqotining mumkinligi aholi manzillari, mahallalarda qurilishning ommaviy shakli-
masjidlarni bino etilishi bo‗lib, uning dastlabki na‘munasi Muhammad payg‗ambar tomonidan
Madina shahrida solingan masjiddir. YUqori ma‘lumotli musulmonlar orasida Evropa
mamlaktlaridagi universitetlardan ilgariroq oliy ta‘lim maktab-madrasalari keng tarqalishini
belgiladi. Musulmon adabiyotida ustivorlik qilgan she‘riyatni rivojlanishida so‗fiylik katta rol
o‗ynaydi. So‗fiylar o‗zlarining chuqur hissiy-ruhiy holatlari, yaratuvchiga bo‗lgan e‘tiqodini
tinglovchilariga etkazish, individual ta‘sir etish mahoratini namoyish etar edilar.SHarqning barcha
yirik Sanoiy, Jomiy, Rumiy, Sa‘diy, Hofiz, Nizomiy, Navoiy singari ijodkorlari sufiylikka u yoki bu
tarzda aloqador bo‗lganlar Ilohiy haqiqat Olamning aldamchi ko‗rinishi tarzda tahayyul etilganligi
tufayli ham islom san‘atda asl tasvir - ifodani inkor etgan(Kitobiy miniatyura bundan mustasno).
Ayni paytda Islomda olamning mohiyati, asl hayot haqiqatni naqshlar da muhrlangan belgilarida
ifodalashga e‘tibor qaratilgan. Mahobatli me‘morchilik yodgorliklarini betakror go‗zallik
timsollariga aylantirgan, ixlosmandlarni nafaqat ko‗zini, qalbini ham quvontiradigan murakkab
geometrik shakllar, o‗simliklar shakli ifodasi (islimiy), qo‗lyozma, amaliy, bezak, san‘ati naqshlari
asosida islomiy ramz tasvirlari yotadi. Jumladan, uchburchak-Ollohning nazari, to‗rtburchak-
musulmonlarni Muqaddas manzilgohi-Ka‘ba, beshburchak-dinning 5 asosiy arkoni, jimjimador
o‗simliksimon shakl, va gullar-jannat bog‗i-Bo‗ston timsollaridir. Musulmon SHarqida san‘atda diniy
aqidalar o‗ta izchilik bilan qo‗llangan. San‘atda kallig‗rafik miniatyurani istisno qilgan holda deyarli
voqelikni tasvirlash ta‘qiqlangan, tasvir ramziy shakllarda, naqsh sifatida ifodalangan.
Musulmon SHarqida ham islom e‘tiqodidagilar va so‗fizm vakillari o‗rtasida murosasiz to‗qnashuvlar
sodir bo‗ldi. Haqiqatni bilishni inkor qiluvchilar va haqiqatga muroqaba yo‗li bilan yaqinlashish
mumkitn deyuvchilar (Al-Ashariy, G‗azzoliy, Junaydiy, Bistomiy) hamda qliy bilishni ustun
qo‗yuvchi mashhur fay lasuflar Farobiy, Ibn Sino, Beruniy) ta‘limoti vujudga keldi. Evropa
madaniyatida bu munozalar natijasida idrok va e‘tiqodning ajralishi sodir bo‗ldi.
Musulmon madaniyatining o‗ziga xos xususiyatlaridan biri ilm va kitobga muhabbatdir. YAngi
arabiy janr-adabning shakllanishi bilan ilmga bo‗lgan ishtiyoqni qondirib, turli fanlarning mazmunini
ommabop shaklda ifodalash imkoni yaratildi. Ta‘lim olish xuddi qadimgi Xitoydagi kabi nufuzga ega
bo‗ldi Musulmon sharqida ma‘lumotli kishi hikimiyatning eng yuqori pog‗onasiga chiqishida
oqsuyak lar bilan teng turgan Ko‗pincha SHarq xukmdorlari saroyida shoirlar, faylasuflar,
ilohiyotchilar, tarixchilar, qonunshunoslar, tabiblar, mirzolar, munajjimlar saroy xizmatchisi sifatida
ma‘lumotli kishilarga katta extiyoj bo‗lgan. Ma‘lumotli kishi grammatikani, ritorikani, geografiyani,
tarixni yaxshi bilishi, kiyinishni farqlashi, she‘r yozish qobiliyatiga ega bo‗lishi, o‗z joyida askiya,
zikoya ayta bilishi zurur bulgan. Turli xil ta‘lim tizimi: diniy ta‘lim beruvchi maktab va madrasalar,
shuningdek, dunyoviy ta‘lim-xususiy maktablar rivojlanadi. Diniy madaniyat umuminsoniy
madaniyat taraqqiyotining eng muhim davri hisoblanadi. O‗rta asrlar davrida davlatchilik,
millatlarning yangi shakllari vujudga kelishi yuz beradi, hozirgi muomalada bo‗lgan tillar shakllanib,
ta‘lim va fan tizimi yanada tarqqiy etadi. VI-XVI asrlarda badiiy qadriyati yuksak yodgorliklar
yaratildi: Al-hamrodagi saroy, Qurdoba, Jazoir, Sammadra, Dehlidagi masjidlar, Reyms, Parijdagi
gotika uslubidagi soborlar, Istambuldagi Avliyo Sofiya ibodatxonasi;ajoyib ikona va haykaltaroshlik
asarlari, kalligrafiya va kitob miniatyurasi, ayniqsa SHarqda she‘riyat yuksak darajada taraqqiy etadi.
Bu sahalarda asosiy g‗oya yaratuvchilik, hayotbaxshlik bo‗lib, Muhabbat va Idrok ijtimoiy
tarqqiyotning bosh xarakatlantiruvchi kuchi sifatida e‘tirof qilinadi. Ilohiy ishq va payg‗ambar
she‘riy san‘at va shoirlarning asosiy mavzui bo‗lib qoladi. Bu janrlar aniq badiiy shakl kasb etib,
keyingi asrlar badiiy madaniyatining mazmunini boyitdi.
6-MAVZU. TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRI MADANIYATI (XIV
ASRNING IKKINCHI YARMI – XV ASR )
REJA:
1. Temur va temuriylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-maishiy
taraqqiyoti.
2. Me‟morchilik va tasviriy san‟at.
3. Ilm-fan va adabiyot.
Tayanch tushunchalar
Amir Temur, saltanat, Bog„dod, Sultoniya, Bibixonim, Karvonyo„li,
masjid, maqbara, Movarounnahr, Registon, nasta‟liq, tasavvuf,
Naqshbandiya, tuzuklar.
Asosiy adabiyotlar:
1. I.A.Karimov Amir Temur haqida so„z. T., 1996 y.
1. Temur va Ulug„bek davri tarixi. T., 1996 y.
2. Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san‟at. T., 1996 y.
3. I.Mo„minov. Amir Temurning O„rta Osiyo tarixida tutgan o„rni.
4. Temurning ma‟muriy merosi. T. 1996 y.
5. Arapov A. «Amir Temur davrida me‟morchilik». Jurnal «Moziydan
sado». 2003. №2. 30-38 betlar.
6. Amir Temur a mirovoy istorii. –T.: 2001. YUNESKO. 8-40 betlar.
7. «Amir Temur saboqlari». –T.: SHarq. 2001. 4-54 betlar.
8. To„xtiev I. «Amir Temurning pul moliya tizimi». Jurnal «Moziydan
sado». №1-2. 1999. 58-63 betlar.
Internet saytlar
1. www.bilim.uz.
4. www.philosophy.nsc.ru.
5. www.history.ru.
Dars jarayonida qo„llaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar
1. Aqliy hujum.
3. Darsni aniq yo‗naltirigan savollar asosida olib borish.
Dars jarayonida qo„llaniladigan yangi axborot texnologiyalari
1. Internetdan foydalanish.
2. Slayd-sxemalardan foydalanish.
3. Mavzu bo‗yicha multimediadan foydalanish.
Ma‟ruzaning maqsadi:
Amir Temur barpo etgan markazlashgan davlatda madaniy-maishiy hayotni rivojlantirish
shart-sharoitlarini ochib berish.
1. Temur va temuriylar davri O„rta Osiyo madaniyatida alohida
davrni tashkil qiladi. Madaniyat tarixida klassik davr hisoblangan bu davr
xususan, o„zbek madaniyatining bugungi huquqiy joylashuvida asos bo„lib
xizmat qiladi. Avvalo, bu davr madaniyati Temur asos solgan kuchli
davlatchilik tamoyillari asosida shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot
bilan bog„liqdir. Amir Temur davrida O„rta Osiyoning mustaqil bir davlat
qilib birlashtirilishi mamlakatning iqtisodiy-madaniy taraqqiyotiga ijobiy
ta‟sir ko„rsatadi. Ilm-fan, adabiyot va san‟at, hunarmandchilik va
me‟morchilik ravnaq topdi. Mamlakat va poytaxt Samarqandning
obodonchiligi yo„lida mahalliy va chet mamlakatlardan ko„plab fan va
san‟at ahllarini, hunarmand me‟morlarni va musavvirlarni to„pladi.Temur
markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chiqarishga, xususan
qishloq xo„jaligiga alohida e‟tibor berdi. O„rta Osiyoda qishloq xo„jaligi
sun‟iy sug„orishga bog„liqligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini
qazdirdi va Murg„ob vodiysida sug„orish ishlarini yo„lga qo„ydi.
Samarqand va SHahrisabz shaharlari oqar suv bilan ta‟minlandi. Lalmikor
erlarda ariklar qazildi. Dehqonchilikda donli ekinlar, paxta, zig„ir ekilgan.
Bo„yoq uchun ro„yan o„simligi, shuningdek pillachilikda tutlar ko„p
ekilgan. Uzum, limon etishtirilgan.Ulug„bek davrida Bog„i maydonda turli
o„simliklar ekilib, Bog„cha nomli bog„ barpo etilgan. Temur Samarqand
atrofida Bag„dod, Sultoniya va SHeroz nomli qishloqlar qurdiradi. Temur
va Ulug„bek davrida qo„ychilik va yilqichilikka alohida e‟tibor
berilgan.Tog„-kon ishlari yo„lga qo„yilib, turli ma‟danlar qazib olinishi
tufayli hunarmandchilik rivojlangan.
Obodonchilik, sug„orma dehqonchilikning rivojlanishi iqtisodiy
hayotda muhim soha-hunarmandchilik, savdo va tovar-pul munosabat-
larining taraqqiyotiga ijobiy ta‟sir ko„rsatdi. Hunarmandchilik
tarmoqlarining ko„payishi tufayli shaharlarda hunarmandchilik
mahallalarining soni ortib, yangi bozor rastalari, tim va toqlar qurildi.
To„qimachilik, kulolchilik, chilangarlik, temirchilik va binokorlik sohalari
asosiy o„rin tutgan. Samarqand, Buxoro, Toshkent, SHohruhiya, Termiz,
SHahrisabz, Qarshi shaharlarida yangi hunarmandchilik mahallalari
qurilib, savdo markaziga aylandi. Ip, jun, kanop tolasidan gazmollar
to„qilgan. Ipakdan shoyi gazlamalar atlas, kimxob, banoras, duhoba, horo,
debo kabi gazmollar to„qilgan.XV-asrda metall buyumlar- uy-ro„zg„or
buyumlari, asbob-uskunalar, qurol-yarog„lar ko„plab ishlab chiqarilgan.
Samarqand qurolsozlik markaziga aylanib, sovutsozlar mahallasi qurilgan.
SHaharlarda mis va jezdan buyumlar va mis chaqalar zarb qilingan. Temur
farmoni bilan Usta Izzoddin Isfahoniy yasagan jez qozon va shamdon
hozirgacha saqlanib qolgan. Misgar va chilangarlar metallni toblash, quyish,
sirtiga naqsh solish, oltin va kumush suvi yuritish kabi murakkab ishlarni
bajarganlar.Masalan, Bibixonim masjidi eshiklari etti xil ma‟dan
qotishmadan tayyorlangan. Zargarlar oltin, kumush va jez
qotishmalaridan nafis zeb-ziynat buyumlari yasaganlar. Oltin va kumush
gardishli, qimmatbaho toshlar qadalgan idishlar sirtiga naqsh va yozuvlar
ishlangan.Kulolchilik eng sertarmoq soha bo„lgan. XIV-XV asrlarda sirli
sopol badiiy rang-baranglikda turli sohalarda ishlatilgan va turli buyumlar
yasalgan. Toshtaroshlikda naqsh, xattotlik keng qo„llanila boshlangan.
Binokorlikda g„isht teruvchilar «Banno», peshtoq, ravoq hamda toqlarga
parchin va chiroq qoplovchi pardozchilar «Ustoz» deyilgan.Samarqandda
shishasozlik rivojlanib turli idish va buyumlar yasalgan. Qurilishda rangli
oynalardan foydalanilgan. YOg„och o„ymakorligida naqshin binolar
qurilgan va buyum jihozlar yasalgan. Samarqand qog„ozi hatto chet
o„lkalarda mashhur bo„lgan.Bu davrda hunarmandchilik mollari ishlab
chiqaradigan korxona boshlig„i «Usta» shogirdlar «Xalfa»lar bo„lgan.
hunarmandlar shaharning madaniyatli tabaqasiga mansub
bo„lgan.Temuriylar davlati Xitoy, Hindiston, Eron, Rusiya, Volga bo„yi,
Sibir bilan muntazam savdo-sotiq aloqalari olib borgan. CHet davlatlar
bilan savdo aloqalarini kengaytirishda temuriylarning elchilik aloqalari
muhim ahamiyat kasb etgan. Temur savdo rastalari, bozorlar va yo„llar
qurdiradi, karvon yo„llarida karvonsaroylarni ko„paytiradi. Ayniqsa,
Samarqand va Buxoroda bozor, chorsu, tim, toq, kappon kabi savdo
hunarmandchilik inshootlari qad rostladi. SHahar bo„ylab o„tgan keng
ko„chaning ikki tomoniga do„konlar joylashtirilgan. Samarqand va Buxoro
savdo maydonlarining kengligi va ihtisoslashtirilgan bozorlarga egaligi
bilan ajralib turgan. Bozor savdo markazi va hunarmandchilik ishlab
chiqarish joyi edi. SHuningdek, bozorlarda qo„lyozma kitoblar, yozuv
qog„ozi sotilgan, ariza yoki maktub yozuvchi mirzalar ham o„tirgan. Savdo
rastasi unda sotiluvchi tovar nomi bilan atalgan. Bozorlarda adabiyot,
she‟riyat, ilm-fan haqida suhbatlar bo„lgan, farmonlar e‟lon qilingan va
aybdorlar jazolangan. Turli tomoshalar shu joyda ko„rsatilgan, masjid,
madrasa, hammom bozorga yaqin joyga qurilgan.Temuriylar davrida
karvon yo„llarida elchilar, choparlar va savdo karvonlari uchun dam olish,
otlar almashtirish joylari qurilgan.XIV-XV asr ohirlarida Movarounnahrni
ko„p mamlakatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy ba‟zan siyosiy va harbiy
ahamiyatga ega bo„lgan karvon yo„llari bog„lagan edi. Bu yo„llar bir-
biridan iqtisodi, xalq tumush tarzi, dini, ma‟naviy va moddiy madaniyati
jihatdan farqlanuvchi mamlakatlarning o„zaro aloqasini rivojlantirishga
imkon yaratdi. Karvon yo„llari savdo, diplomatik aloqalarning amaliy
vazifasini, ayni vaqtda mamlakat va xalqlarning o„zaro iqtisodiy va
madaniy ta‟sirini mustahkamlashga xizmat qildi.2. O„rta Osiyo zaminida
temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san‟at sohalarida kamolot bosqichiga
ko„tarildi. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me‟morchilikda
namoyon bo„ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan «Qudratimizni ko„rmoq
istasang- binolarimizga boq!» degan yozuv Temur davlatining siyosiy
vazifasini ham anglatar edi. Temur davrida Movarounnahr shaharlari
qurilishida istehkomlar, shoh ko„chalar, me‟moriy majmualar keng ko„lam
kasb etadi. Ilk o„rta asrlardagi shaharning asosiy qismi bo„lgan
«SHahriston»dan ko„lam va mazmuni bilan farq qiluvchi «hisor»
qurilishini Samarqand va SHahrisabzda kuzatish mumkin. Temur davrida
Kesh shahar qurilishi yakunlandi. «Hisor»ning janubi-g„arbida hukumat
saroyi Oqsaroy va atrofida rabotlar, bog„-rog„lar qurildi.Temur saltanat
poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e‟tibor berdi. SHaharda
«Hisori», qal‟a, ulug„vor inshootlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi.
Samarqandga kiraverishdagi Ko„hak tepaligida CHo„pon ota maqbarasi
Ulug„bek davrida qurilgan bo„lib, bu inshootda mutanosiblik, umumiy
shaklning nafisligi, bezaklarda ulug„vorlik uyg„unlashib ketgan. Temur
davrda Samarqand Afrosiyobdan janubda mo„g„ullar davridagi ichki va
tashqi shahar o„rnida qurila boshladi hamda bu maydon qal‟a devori va
xandak bilan o„ralib (1371 y) Hisor deb ataldi. Hisor 500 gektar bo„lib
devor bilan o„ralgan. SHaharga oltita darvozadan kirilgan.
SHahar mahalalardan iborat bo„lib, guzarlarga birlashgan.
SHaharda me‟moriy majmualar shakllanishi Temur va temuriylar
davrining eng katta yutug„i bo„ldi. Me‟morchilik taraqqiyotning yangi
bosqichiga ko„tarildi, inshootlar ko„lami bilan birga uning shakli ham
ulkanlashdi. Bu jarayon muhandislar, me‟morlar va naqqoshlar zimmasiga
yangi vazifalarni qo„ydi. Temur davrida gumbazlar tuzilishida qirralar
oralig„i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ichkaridan yoysimon
qovurg„alarga tayangan tashqi gumbazni ko„tarib turuvchi poy
gumbazning balandligi oshdi. Ulug„bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning
yangi xillari ishlab chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me‟morchilik
yodgorliklarida aniq ko„rinadi (SHohizinda, Ahmad YAssaviy, Go„ri Amir
maqbaralari, Bibixonim masjidi, Ulug„bek madrasasi). Ularning old tomoni
va ichki qiyofasi rejalarini tuzishda me‟moriy shakllarning umumiy
uyg„unligini belgilovchi geometrik tuzilmalarning aniq o„zaro nisbati bor.
Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi jarayonida baravar amalga
oshirilgan.Temuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va
Xuroson me‟morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Temur
va Ulug„bek davri me‟morchiligida bezakda ko„p ranglilik va naqshlar
xilma-xilligi kuzatiladi. Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga,
xattotlik san‟atini mukammal egallagan ustalar olti xil yozuvda
ishlagan.Koshin qatlamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy
peshtoqlarida SHer bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki, bu ramziy
ma‟noga ega. Temur va Ulug„bek davrida bino ichining bezagi ham xilma-
xil bo„lgan. Devor va shift, hatto gumbaz ham naqsh bilan ziynatilgan.
Temur davrida qurilgan binolarda ko„k va zarhal ranglar ustun bo„lib,
dabdabali naqshlar ishlangan, Ulug„bek davrida Xitoy chinnisiga o„xshash
oq fondagi ko„k naqshlar ko„p uchraydi.Bu davrda diniy inshootlar,
hukmdor saroylari, aslzodalarning qarorgohlari ko„plab qurildi. Temur
Hindiston yurishidan so„ng (1399 y). Samarqandda jome masjidi qurdiradi.
Uning ro„parasida Bibixonim madrasasi va maqbara bunyod ettirdi.
Ulug„bek Buxoro Jome masjidini kengaytirib, qayta qurish ishlarini
boshlagan, biroq u XVI asrda qurib bitkazildi.Temur davrida Saroy Mulk
xonim Go„ri Amir majmuasida madrasalar qurilgan. Ulug„bek Samarqand,
Buxoro va Fijduvonda madrasalar bunyod etirdi. XV asrda madrasa
me‟morchiligi o„zining uzil-kesil qiyofasiga ega bo„ldi. Madrasa qurilishi
yagona tizim bo„yicha rejalashtirilsa ham, asosiy shakllari, ularning o„zaro
nisbatlari va bezaklariga ko„ra har biri o„z qiyofasiga ega edi.
Temuriylarning ikki san‟at durdonasi-Samarqanddagi Ulug„bek va
Hirotdagi Gavharshodbegim madrasalari yagona tizim rejasi bo„yicha
qurilganiga qaramay, bir-biridan farq qiladi.Temuriylar davridan qolgan
maqbara, din arboblari va ruhoniylar qabrini o„z ichiga oluvchi to„siq-
xazira, avliyolar qadamjolari, dahma alohida guruhni tashkil qiladi.
Samarqandda Temur davrida shayx Burxoniddin Sag„orjiy xilxonasi –
Ruhobod maqbarasi va Temuriylar xilxonasi -Go„ri Amir. SHuningdek,
SHohizinda majmuasida peshtoqli maqbaralar guruhi quriladi. Ulug„bek
davrida ijodiy izlanishlar samarasi dahmalarning me‟moriy ko„rinishiga
ham ta‟sir o„tkazadi. SHohizinda majmuasida sakkiz qirrali maqbara va
hozirgacha Qozizoda Rumiy maqbarasi deb kelinayotgan («Sultonning
onasi» uchun qurilgan, asli noma‟lum) maqbara quriladi. Ulug„bek Buxoro,
Fijduvon, SHahrisabz, Termiz, Toshkentda ham noyob obidalar qurdirgan.
Ammo qurilish miqyosi va bezaklar bo„yicha Samarqanddagi obidalar
ustunlik qiladi. Toshkentda Zangi ota maqbarasi va SHayxontohur
majmuasi, bo„lib, Qaldirg„ochbiy maqbarasi XV asrning birinchi yarmiga
mansub.Temur davrida ulkan inshoot-Turkiston shahrida Ahmad YAssaviy
maqbarasi barpo qilindi. Bu maqbara musulmon SHarqining me‟moriy
yodgorliklari orasida eng noyobidir.Qadamjolar me‟morchiligi ham o„ziga
xos tuzilishga ega. Temur Buxoroda CHashmai Ayub (1380y.) yodgorligini
qurdiradi. SHunigdek, Temur SHahrisabzda ziyorat va dafn marosimlari
uchun «hazira - Dor us-Siyozat» (1389-1400) xilxonasini qurdirgan. O„g„li
Jahongir vafot etgach SHahrisabzda maqbara (hazrati Imom) qurdirgan.
Unda Xorazm me‟morchiligi an‟analarini ko„rish mumkin.Samarqanddagi
Ulug„bek rasadxonasi me‟moriy san‟atning noyob yodgorligidir.
Rasadxona diametri 48 metrli aylana shaklda bo„lib, uch
qavatlidir.Temuriylar davrida qurilgan saroylar ikki xil bo„lgan. Birinchisi-
ma‟muriy-siyosiy maqsadda bo„lib, qal‟a yoki shahar ichida qurilgan.
Ikkinchisi-shahar tashqarisidagi bog„larda qurilgan qarorgohlarda qabul
marosimlari, majlislar o„tkazilgan va xordiq chiqarilgan. SHahrisabzdagi
Oqsaroy gumbazining diametri 22 metr bo„lib, toq va ravoqlari beqiyos
bo„lgan. Temur va Ulug„bekning asosiy qarorgohi Samarqanddagi
Ko„ksaroy va Bo„stonsaroy deyiladi. SHuningdek, shahar tashqarisida
Temur o„n ikkita bog„ va saroylar bunyod ettirgan.Ulug„bek davrida
Samarqandning Registon maydoni shakllandi, «Masjidi Muqatta‟»,
210 gumbazli Ko„kaldosh jom‟e masjidi qad ko„tardi. SHohizindada ayrim
maqbaralar, SHahrisabzda Ko„kgumbaz masjidi, «CHilustun» va
«CHinnixona» saroylari uning davrida qurildi.XV asrning ikkinchi
yarmida Samarqandda Xo„ja Ahror madrasasi, Ishratxona, Oqsaroy
maqbaralari bunyod qilindi.Amir Temur va Ulug„bek davrida tasviriy
san‟at turli yo„nalish bo„yicha yuksaldi. Islomda jonli narsalar tasviriga
sig„inmaslik tasviriy san‟atda naqshning ravnaqiga sabab bo„ldi. O„rta
Osiyoda arablar bosqini tufayli to„xtab qolgan devoriy suratlar va umuman
tasviriy san‟at Temur davrida yangi shakl va mazmunda tiklandi.
Xattotlik- qo„lyozma adabiyotning ajralmas bir qismi hisoblangan.
Miniatyura- tasviriy san‟atga ham avvalo naqsh sifatida qaralgan.
Temuriylar davrida tiklangan devoriy suratlar esa XVI asrda yana to„xtab
qoldi. Samarqanddagi Temuriylarning saroy-qarorgohlarida qabul
marosim-lari, jang voqealari, ov manzaralari, xalq bayramlari tasviri
tushirilgan devoriy suratlar bo„lgan. Temur, o„g„illari, nabiralari, ayollari
va kanizaklari tasviri bu devoriy suratlarda aks ettirilgan Ulug„bek
devorida ham devoriy suratlar mavzu jihatdan rang-barang bo„lib, uslubiy
jihatdan miniatyura janriga yaqin bo„lgan. Bu davrda qayta ko„chirilgan
Abdurahmon as-So„fiyning (X asr) falaqiyotga oid asariga ishlangan bir
suratda Andromeda yulduzlar turkumi CHochlik ayol qiyofasida
tasvirlanadi. Samarqand rasadxonasida esa to„qqiz falak ko„rinishi, etti
gardish, etti yulduz-yoritqich daraja, vaqt bo„limlari, Er yuzining etti iqlimi
tasvirlangan.Temur davrida qurilgan SHirinbeka opa, Bibixonim, Tuman
opa obidalarida naqqoshlik va xattotlik bilan birga tasviriy lavhalar ham
mavjuddir. SHirinbeka opa maqbarasida tasvir ko„p ranglarda, qolgan
ichki bino devorlarida oq va moviy rangdagi tabiat manzaralari
tasvirlanadi.Xattotlik san‟ati taraqqiyotiga XV asrda an‟anaviy nasxi,
kufiy, devoriy xatlari bilan birga peshtoqlarni bezovchi suls va tezkor-
nasta‟liq noyob qo„lyozma asarlar ko„chiriladigan maxsus ustaxonalar
kitobotchilikning ravnaqiga ijobiy ta‟sir ko„rsatdi.Amir Temur davrida
Samarqandda miniatyura rassomchilik maktabi tashkil topdi. hozir
Turkiya va Berlin kutubxonalarida saqlanayotgan ko„chirma- homaki
miniatyura nusxalari XIV-XV asrlarga oid bo„lib, ularda alohida shaxslar,
daraxtlar, gullar, kichik kompozitsiyalar, naqshlarda chiziqlar uyg„unligi,
harakatlar aniqligi, qiyofalarning o„z o„rnida joylashtirilishi bilan ajralib
turadi.Tarixiy shaxslarning qiyofalari ham miniatyuralarda aks etgan.
Amir Temur qiyofasi tiriklik vaqtida aks etgan miniatyuralar hali
topilmagan. Asl holatiga yaqin suratlar «Zafarnoma»ning dastlabki
ko„chirilgan nusxalarida uchraydi. Uning bir muncha yorqinroq qiyofasi
Hirotda (1467 y.) ko„chirilgan «Zafarnoma»da keltiriladi. Dastlab Mirak
Naqqosh boshlagan va Behzod yakunlagan ushbu miniatyurada boy
kompozitsiya va serjilo bo„yoqlarning uyg„unligi ajralib turadi.Miniatyura
rassomchiligining taraqqiyoti adabiyotning rivoji bilan bog„liq bo„lgan.
Musavvirlar Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy, so„ngra Jomiy va Navoiy
asarlariga rasmlar ishlagan. XIV asrda «Jome‟ ut-tavorix», «Tarixi
Rashidiy» kabi tarixiy asarlarga ham miniatyuralar ishlagan. Bu an‟ana
Temuriylar davrida ham davom ettirilib, «Zafarnoma» va «Temurnoma»
asarlarida jang lavhalari tasvirlanadi. Ayrim hollarda diniy asarlarga ham
Makka va Madina tasviri tushirilgan. Badiiy asarlarning ba‟zilarida
Muhammad payg„ambarning (yuzi niqobda) odamlar orasida turgan holati
va me‟rojga chiqishlariga oid lavhalar uchraydi.XV asr miniatyuralarining
aksariyatida sharq she‟riyatining qahramonlari-Layli va Majnun, Xusrav
va SHirin, Rustam, jang lavhalari tasvirlanadi. Umuman miniatyura
san‟ati Iroq, Eron, Xuroson, Movarounnahr va Hindistongacha hududda
bir davrga xos badiiy- estetik hodisa edi. Bu hodisa Temuriylar bilan
bog„liq bo„lib, temuriylarning Bag„dod, SHeroz, Tabriz, Hirot, Samarqand,
Dehli kabi markazlarida bir necha miniatyura maktablari vujudga keldi.
Samarqand miniatyura maktabi XIV-XV asrning birinchi yarmida qaror
topgan bo„lib, turli turkumda yaratilgan bu miniatyuralarda SHarqiy
Turkiston san‟atiga xos bo„lgan Turkiy obrazlarda Xitoy rassomchiligi ta‟siri
sezilib turadi.Samaqanddagi saroy musavvirlari Abul Xayya va uning
shogirdlari SHayx Mahmud Taliliy, Pir Ahmad Bog„i SHamoliy,
Muhammad bin Mahmudshoh, Darvesh Mansurlar ishlagan rasmlar nozik,
bo„yoqlar ustalik bilan qo„llangan. Ularning miniatyuralari temuriylar
davriga xos ov-shikor mavzuida yaratilgan. 1420 yildan keyin Boysunqur
Mirzo Hirotda xattotlik va naqqoshlik ustaxonasi tashkil qilgach bu
rassomlarning ayrimlari Xirotga ko„chib o„tadi. Abul Hayya tarixiy
asarlariga ishlagan miniatyuralarda Amir Temur va temuriylarning
qiyofalari aks etsa, badiiy asarlarga ishlagan rasmlarida ham ular turli
holatlarda tasvirlanadi. Xalil Sulton davrida ishlangan ayrim miniatyuralar
grafik tarzda, badiiy jihatdan o„ziga xos «siyohi qalam» uslubida ishlangan.
Temur hayotlik davrida uning saroy devorlarida shoh va shahzodalar bor
bo„yida tasvirlanib, haqiqiy portret janrini Kamoliddin Behzod
shakllantirdi. Umuman, Temur va temuriylarning qiyofalari tasvirlangan
ko„plab miniatyuralar dunyoning turli kutubxonalarida saqlanmoqda.
Ularning aksariyatida rasm chizilgan davr yoki rassom, joy, maktab
ko„rsatilmagan. Biroq, bu miniatyuralarda nur sochib turgan quyoshsimon
sherning boshi tasvirlangan tug„-Temurning gerbi-uning saroyi peshtoqida,
Xalil Sulton va Ulug„bek zarb qilgan tangalarda uchraydi. SHuningdek,
tabiat tasvirida to„q yashil va jigarrang ko„pligi, kiyimlar turkiy millatga
xos bo„lganligidan bu miniatyuralar Samarqand miniatyurachilik
maktabiga mansub deyish mumkin. CHunki, Hirot va SHeroz
miniatyuralari qahramonlarining kiyimlari boshqacharoqdir.
Samarqand maktabi miniatyurachilari vakillari kompozitsiya
yaratish va manzara tasvirida mahoratlidirlar.Ulug„bek davrida mashhur
bo„lgan xattot va musavvir asli Obivardlik Sulton Ali Boverdiy
miniatyuralari chiziqlarning keskinligi, ranglarning yorqinligi bilan o„ziga
xosdir. Samarqand maktabiga xos bo„lgan 18 ta miniatyura Nizomiyning
«Xamsa» asariga va 49 ta miniatyura «SHohnoma» asariga ishlangan
bo„lib, hozir Turkiya kutubxonasida saqlanadi. Ulug„bek davrida as-
So„fiyning «Siljimas yulduzlar ro„yhati» asariga ishlangan miniatyuralarda
xaritalar qizil va qora doiralar bilan katta va kichik yulduzlarning
joylashishi ko„rsatilgan bo„lib, grafik tarzda rang bermay, qora siyohda
chizilgan. YUlduz turkumi oddiy xalq vakili qiyofasida tasvir etiladi. SHarq
miniatyurachiligida oddiy xalq hayoti mavzui temuriylar davrida paydo
bo„lgan. Masalan, «Samarqand masjidini qurish», «Iskandar devorini
bunyod etish», «Ko„chmanchilar turmushi», «Jamshidning oddiy xalqqa
hunar o„rgatishi mavzuidagi miniatyuralar bunga misoldir.Temuriylar
davrida madaniyatning yuksalishi badiiy hunarmand-chilikning turli
shakllarida namoyon bo„ldi. Badiiy hunarmandchilik asosan me‟morchilik
bilan bog„liq bo„lmay, koshinkorlik kulolchiligi, yog„och va tosh
o„ymakorligi bilan ham bog„liq edi. Qabr toshlariga qisman o„simliksimon,
asosan geometrik nazmlarda xattotlik namunalari bilan so„zlar bitilgan. Bu
yozuvlar chuqur, qusha o„yiqlarida bitilgan. Qabrtoshlar sag„ana yoki suna
shaklida bo„lib, bo„z rangli marmardan, ayrim hollarda o„ta noyob
toshlardan tantana idishlar ishlangan. YOg„och o„ymakorligida Go„ri
Amirda, SHohi Zinda, YAssaviy maqbaralari, eshiklari, shuningdek XV
asrga oid uy ustunlari naqshlar bilan ishlangan. Temur va Ulug„bek
davrlarida metall o„ymakorligi taraqqiy etadi. Buyum va idishlar
oltinsimon bronza, latun, qizil misdan ishlangan. Naqshlar o„yib, bo„rtma
usulda, qimmatbaho toshlar qadalib tayyorlangan. YAssaviy maqbarasi
ulkan-shamdonlar, ayniqsa ikki tonnalik qozon bronza qo„yish san‟atining
eng yuksak namunasidir.Amir Temur ilm-fan rivoji uchun g„amxo„rlik
qilishi tufayli Samarqand dunyoning ma‟rifiy markaziga aylandi. Mashhur
olimlar Samarqandga keldi. Masalan, Qozizoda Rumiy, tabib Xusomiddin
Kermoniy, falaqiyotshunos Mavlono Ahmad, Ulug„bek davrida turli
mamlakatlardan kelgan 100 dan ortiq olimlar ilmiy va ijodiy faoliyat
ko„rsatgan. Temur va temuriylar zamonida tabiiy va gumanitar fanlar
sohasida buyuk olimlar etishib chiqdi hamda jahon faniga munosib hissa
qo„shdi. Falakiyotshunoslik fanida Ulug„bek, Qozizoda Rumiy, Fiyosiddin
Jamshid va Ali Qushchilar yangi kashfiyotlar qildi. Tarix ilmida
SHarofiddin Ali YAzdiy, Hofizi Abro„, Abdurazzoq Samarqandiy,
Mirxond, Xondamir, Zayniddin Vosifiy va boshqalar qimmatli asarlar
yaratdi. Badiiy ijod va tilshunoslikda Jomiy, Navoiy, Davlatshoh
Samarqandiy, Atoullo Husayniy, Koshifiy singari ijodkorlar yuksak san‟at
asarlari bilan mashhur bo„ldi
Mirzo Ulug„bek davrida Samarqandda birinchi Akademiyaga asos
solindi, Er kurrasini o„lchash va falaqqiyotshunoslik jadvallarini tuzish
ishlari amalga oshirildi. Samarqand rasadxonasining qurilishi ulkan
madaniy voqea bo„lib, jihozi va ilmiy yutuqlari jihatidan unga teng
keladigan rasadxona yo„q edi. Rasadxonada Ulug„bek matematika,
geometriya, falaqiyotshunoslikda chuqur bilimlar sohibi edi. Ali Qushchi,
Muhammad Xavofiylar uning sevimli shogirdlari bo„lgan.irzo Ulug„bek
«Zij» asarida VIII-XI asrlarda boshlangan falaqiyot ilmiga oid an‟anani
davom ettirib, yuqori darajaga ko„taradi. Matematikaga doir «Bir daraja
sinusni aniqlash haqida risola», Falaqiyotshunoslikka oid «Risolai
Ulug„bek» va musiqa haqida «Musiqa ilmi haqida risola» kabi asarlar
yozdi. Ulug„bek Samarqand, Buxoro va Fijduvonda madrasalar qurdirib,
ta‟lim ishlariga rahbarlik qildi.Temur va temuriylar davrida xalq og„zaki
ijodi namunalari yaratildi. Adabiyot badiiy uslub jihatidan takomillashdi,
adabiyotshunoslik va tilshunoslikka oid ilmiy asarlar yaratildi. O„zbek
tarjima adabiyoti vujudga keldi.Bu davrda etuk ijodkorlar Qutb, Sayfi
Saroyi, Haydar Xorazmiy, Durbek, Amiriy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Bobur,
Muhammad Solih va boshqalar yashab ijod qildi. Ayniqsa o„zbek yozma
adabiyotining dunyoviy ko„lamini Alisher Navoiyning ijodi kamolot
bosqichiga ko„tardi. Movarounnaxr va Xurosonda o„zbek tili, adabiyoti va
madaniyatining mavqei orta bordi. Xurosondagi turkiyzabon xalqlar va
ularning ziyolilari Samarqand, Buxoro, Turkiston va boshqa shaharlardagi
olimlar shoirlar va san‟atkorlar bilan o„zaro juda yaqin munosabatda bo„la
boshladilar. Qaysi ijodkor o„ziga qaysi mamlakat yoki shaharni qulay deb
bilsa, yosha erda yashab ijod qildi.Xuroson va Movarounnaxrda forsiy va
turkiyda ham ikkala tilda ijod qiluvchi shoirlar ko„p bo„lib, adabiy hayot
yuksaladi. SHarq klassik adabiyoti tarjimalariga ham e‟tibor kuchayadi.
«CHaxor manoli» kabi adabiyot nazariyasiga oid asarlar yaratilgan. Badiiy
ijodning g„azal, ruboiy, tuyuq kabi turlari rivoj topgan. Adabiy jarayonda
shohlar ham, oddiy kosib va hunarmandlar ham, olim va fozillar ham
qatnashgan.Xurosondagi adabiy hayotning rivojida Boysung„ur Mirzo
(SHohruhning o„g„li) ning o„rni beqiyos bo„lib, u o„z tashabbusi bilan
fanlarning barcha sohalariga va san‟at rivojiga katta hissa qo„shgan. Uning
rahbarligida Firdavsiy «SHohnomasi»ning ko„p qo„lyozmalarni qiyoslash
asosida ishonchli ilmiy matni yaratildi. Boysung„urning o„zi ham forsiy va
turkiyda she‟rlar yozgan. Xullas, XV asr o„rtalarida Xurosonda o„zbek
adabiyotining yangi maktabi yuzaga keldiNavoiy «Majolisun-nafois»
tazkirasida ko„proq xurosonlik shoirlar haqida ma‟lumotlar bersa,
Davlatshoh Samarqandiy «Tazkirat ush-shuaro» asarida o„tmishda Uchinchi -
ma‘naviy omil - avval madaniy meros, ma‘naviy qadriyatlar, boyliklardan keng o„tgan
ijodkorlarga to„xtaladi. YAqinda ma‟lum bo„lgan SHayx Ahmad ibn
Xudoydod Taroziyning «Fukukul-balog„a» (1437 y.) asari temuriylar davri
Movarounnaxrdagi adabiy hayotni o„rganish imkoniyatlarini ochdi.SHayx
Axmad Taroziy asarida she‟r nazariyasiga doir ilmiy masalalarni yoritish
bilan birga, shu paytgacha noma‟lum bo„lgan o„zbek va forsiyzabon
shoirlarning she‟rlaridan misollar keltiradi. SHayx Taroziy o„z asarida
bizga ma‟lum bo„lgan mashhur shoirlardan tashqari, bizga noma‟lum
bo„lgan Muhammad Temur Buzoning tuyuqlarini, SHams Qisoriyning «Al-
maqlubul-ba‟z» she‟riy san‟ati namunalarini, Jaloliy degan shoirning
ishqiy mazmundagi baytlarini, «mutasalsal» she‟riy san‟atiga o„zining
g„azalidan namunalar keltiradi.XV asrning ikkinchi yarmi o„zbek
adabiyotining eng rivojlangan davri bo„lib, bu yuksalik Temuriy Boyqaro
va o„zbek adabiyotining porloq quyoshi Navoiy nomlari bilan bog„liq.
Boyqaro hukmronligi davrida adabiyot, san‟at va fanning ko„p sohalari
rivojiga katta ahamiyat bergan. «Husayniy» taxallusi bilan she‟rlar yozgan,
bu ulug„ zot o„z hukmronligi davomida Navoiyga «muqarrabi hazrati
sultoniy» mansablarini berib birgalikda madaniyatning rivojlanishiga
homiylik qilishgan. Navoiy ustozi Jomiy bilan hamkorlikda ma‟naviyat
taraqqiyotiga rahnamolik qildi. Ular timsolida badiiy adabiyot eng buyuk
yutuqlarga erishdi. Navoiyning «Xamsa» va «Xazoyinul-maoniy» devoni,
Jomiyning «Xasht avrang» va she‟riy devonlari shu davr adabiyotining eng
buyuk namunalari bo„ldi. Husayn Boyqaro o„z «Risolasida» uning
hukmronligi davrida shunday asarlar yaratilganidan cheksiz faxrlangani
bejiz emas.Bu boy adabiy meros o„zbek adabiyotining keyingi taraqqiyotiga
ham o„zining chuqur ta‟sirini ko„rsatdi. Boburning «Boburnoma» asari shu
davr o„zbek adabiyoti va ilmining hayotbaxsh an‟analari asosida yuzaga
kelgan edi.XV asrda o„zbek adabiyoti, ayniqsa Navoiy ijodi misolida adabiy
janrlar rang-barangligi nuqtai nazaridan ham eng yuksak cho„qqiga
ko„tarildi. O„zbek adabiy tili shakllandi. O„zbek nazmi va nasridagi adabiy
uslubning xususiyatlaridan biri adabiy va ilmiy asarlarda fikr ifodasida
forsiy va arabiy so„z va iboralardan, atamalardan, forsiy tilga xos jumla
tuzilish qoidalaridan keng foydalandilar.
Ilm fan va adabiyotning rivoji kitobat san‟ati, yangi qo„lyozma
asarlarni ko„chirib yozish, xattotlik, musavvirlik, lavha chizish, muravozlik
kabi san‟atlar taraqqiyotiga ham ijobiy ta‟sir qildi. Nafis kitob va xattotlik
XIV-XV asrlarda yangi taraqqiyot bosqichiga ko„tarildi. hattot Mir Ali
Tabriziy (1330-1402) nasta‟liq xatini kashf qildi. Bu usul hirotda Sulton Ali
Mashhadiy boshchiligida yuksak bosqichiga ko„tarildi va Abdurahmon
Xorazmiy, Sulton Ali Xandon, Mir Ali Qilqalam, Halvoiy, Rafiqiy kabi
hattotlar, musavvirlar etishib chiqdi. Samarqand va Xirotda
temuriylarning saroy kutubxonalari tashkil etildi. Bu kutubxonalar
hunarmandchilik korxonasi hisoblangan, ularda qo„l yozma asarlarni
to„plash va saqlash ishlari bajarilgan.XIV-XV asrlar O„rta Osiyo
xalqlarining musiqa san‟ati taraqqiyotida ham yangi bosqich bo„ldi. YAngi
kuy va qo„shiqlar, cholg„u asboblari va musiqa nazariyasiga doir asarlar
yaratildi. Mahoratli sozandalar, bastakorlar va hofizlar etishdi. Abduqodir
Nayiy, Qulmuhammad SHayhiy, Husayn Udiy, SHohquli Fijjakiy, Ahmad
Qonuniy, YUsuf Andijoniy kabilar shular jumlasidandir. Ulug„bek, Jomiy,
Navoiy va Binoiylar musiqa ilmiga oid asarlar yozib yangi kuylar ijod
qildilar. IX-XII asrlarda shakllangan 12 maqom bu davrda takomillashdi.
SHuningdek, keng ommaga mo„ljallangan teatrlashgan tomoshalar - xalq
sayillarida masxarabozlar, qo„g„irchoqbozlar, dorbozlar o„z san‟atini
namoyish qilgan.Temur va temuriylar davri ma‟naviy hayotida diniy
falsafa katta o„rin tutadi. So„fiylik tariqatida Naqshbandiylik rivojlanib,
barcha ijtimoiy-ma‟naviy sohalarga o„z ta‟sirini ko„rsatdi. Bahovuddin
Naqshbandiy bu tariqatni boyitib, balogardon martabasiga ega bo„lgan
karomat sohibi edi. XV asrda Naqshbandiya tariqatining davomchisi Xoja
Ubaydulloh Ahrordir. Samarqandga kelgan Xoja Ahror Valini temuriylar
o„zlariga pir deb biladi. Xoja Ahror Naqshbandiya Xojagon tariqatining
yo„nalishini belgilagan va ijtimoiy faoliyatidan tashqari ijodkorlik ilmi
bilan ham shug„ullanib bir nechta asarlar yozgan.O„rta Osiyoda Temur va
temuriylar davrida madaniyat rivojlandi va kamol topdi. XIV-XV
asrlardagi Movarounnahr va Xurosondagi madaniy taraqqiyotining tamal
tojini Buyuk sohibqiron Amir Temur qo„ygan edi.
Mavzuni takrorlash uchun savollar
1. Movarounnaxrda XIV-XV asrlarda madaniyat ravnaqining omillari va shart-
sharoitlari.
2. Temuriylar shajarasini jahon tarixida eng ma‘rifatli shajara ekanligini misollar
bilan tushuntiring.
3. XIV-XV asr Movarounnaxrdagi madaniy yuksalishning asosiy belgilari.
4. Temur va Temuriylarning madaniy siyosatida me‘morchilikning o‗rni va
ahamiyati.
5. O‗zbek adabiyoti ravnaqida Navoiy, Boburlarning roli.
6. Kamoliddin Behzod ijodining tasviriy san‘at rivojidagi ahamiyati.
7. Ulug‗bek ilmiy maktabining yutuqlari nimada? Va uning jahon fani uchun
ahamiyati.
8. Temur va Temuriylar davri madaniyatining hozirgi sharoitdagi ahamiyati.
9. Temur va Temuriylar madaniy merosini tiklash yuzasidan amalga
oshirilayotgan tadbirlar.
8-MAVZU. XVI-XIX ASR BIRINCHI YARMIDA MINTAQA XALQLARI
MADANIYATI
REJA:
1. Markaziy Osiyoda mustaqil xonliklarning vujudga kelishi va
madaniyatning ahvoli.
2. Mustakil xonliklar va amirlikning o„zaro madaniy aloqalari.
3. Markaziy Osiyo madaniyatiga Rus va dunyo madaniyatining ta‟siri.
Tayanch tushunchalar
SHayboniynoma, Zafarnoma, Ashtarxoniylar, Mang„itlar, tuzum
maktabi, G„asparali, jadidlik, qatag„on.
Asosiy adabiyotlar:
1. Karimov I.A. YUksak ma‘naviyat - engilmas kuch. -T.: Ma‘naviyat, 2008.
2. Karimov I7.A. O‗zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‗lmaydi. -T.:
O‗zbekiston, 2005.
3. Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb
hisoblashar edi. T., «O‗zbekiston», 2005.
4. Bobobekov X.I. ―Qo‗qon tarixi‖ 1996 y.
5. Ibrat I. ―Farg‗ona tarixi‖ T., 1991 y.
6 Milliy uyg‗onish. T., 1997 y.
7. Turkistonning yangi tarixi O‗zbekiston mustaqillik yillarida. T., 2000 y. 1-
kitob.
8. O‗zbekiston xalqlari tarixi va madaniyati. T., 1992 y.
Dars jarayonida qo„llaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar
1. Aqliy hujum.
3. Darsni aniq yo‗naltirigan savollar asosida olib borish.
Dars jarayonida qo„llaniladigan yangi axborot texnologiyalari
1. Internetdan foydalanish.
2. Slayd-sxemalardan foydalanish.
Ma‟ruzaning maqsadi:
XVI-XIX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoning ijtimoiy-madaniy
holatini ochib berish.
Markaziy Osiyoda temuriylar davrida madaniyat klassik darajasi
bilan dunyoga mashhur bo„ldi. SHayboniylar va Ashtarxoniylar davri
(XVI-XVIII asrlar) da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini
boshdan kechirdi. XVI asrda hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va
ichki savdoning kengayishiga yordam berdi. Bu davrda
hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi. Markaziy Osiyo,
Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan
sovda-sotiq diplomatik aloqada bo„lgan. XV-XVI asrlarda
Movarounnahrda ilm-fan ancha rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik
va tasviriy sanat o„ziga xos rivojlanish bosqichini bosib o„tdi. Hasan
Buxoriy Nisoriy (1566) ning «Muzakkir ul-ahbob» va Mutribiyning (1604)
«Tazkiratush-shuaro» nomli adabiyot antologiyasi buning yaqqol
ifodasidir. Bu qomusiy antalogiyada yuzdan ziyod adabiyot arboblarining
ijodlari va tarjimai hollari o„rin olgan. Mamlakatda hunar va savdo
ishlarining rivojlanishi ilm ahlining ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir
ko„rsatdi. Mutafakkir Zayniddin Vosifiy 1512 yil Samarqandda bo„lganda
bazmi mushoiralarda kosib, shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning
marakalarda faol qatnashib turganligini bayon qiladi. Ularning aksariyati
sher yozib turganligi o„sha davr tabaqalarining madaniy jihatdan yuksak
saviyada ekanligdan dalolat beradi. Bu davrning o„ziga xos xususiyati
shundaki ko„plab adabiy va tarixiy asarlar o„zbek tilida yozildi. Muallifi
nomalum «Nuxratnoma» Muhammad Solihning «SHayboniynoma»
asarlari o„zbek tilida yozilgan. Bundan tashqari mashhur tarixchi
SHarofiddin Ali YAzdiyning tarixiy asarlari xususan «Zafarnoma»si,
Ulug„bekka bag„ishlangan «Muntahabi jome va tovorixi shohiy» degan
asarlari o„zbek tiliga o„girildi. SHayboniylar davrida fanning qator
tarmoqlari rivoj topdi. 1693 yilda Amin Ahmad Roziy «Haft iqlim»- etti
iqlim degan jug„rofi-biologiyaga oid lug„at tuzadi. Unga Mutribiyning
dunyo xaritasi ilova qilinadi. 1541 yilda Muhammad Husayn as-
Samarqandiy tibbiyot va farmakologiyaga oid ilmiy asar yozadi. U ko„z
tabibi shoh Ali ibn Sulaymon Navro„z Ahmadjon huzurida ishlab,
kasalliklar haqida «Tabiblik dasturul-amali» risolasini bitadi. Musiqa
ilmiga oid buxorolik Navkabiyning asari ham XVI asrda bu sanat rivojidan
darak beradi. Bundan tashqari xattotlik sanatining rivojiga ulkan hissa
qo„shgan Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Hirviy, Mahmud Ali SHiqobiy
kabi husni hat ustalari ham ijod qilgan. 1586 yilda Darvesh Muhammad
Buxoriy kalligrafiya sanati nazariyasiga oid asar yozadi. SHuningdek
ko„plab qo„lyozmalar miniatyuralar va suratlar bilan bezatildi. Tarixiy va
adabiy asarlardan «Fatxnoma» Tarixi Abulxayrxoniy, Navoiyning asarlari
shular jumlasidandir. «Miniatyuralarda Markaziy Osiyo moddiy
madaniyati aks ettiriladi va rassomlar voqelikni realistik tasvirlashga
intiladi. Jaloliddin YUsuf, Keldi Muhammad va boshqalar rassomchilik
sanatiga ulkan hissa qo„shadi.Xonliklar davrida qurilish inshootlari turlari
yanada takomillashadi, ko„plab jamoat binolari (karvonsaroylar,
ko„priklar, sardobalar, hammom, tim va boshqa savdo rastalari) quriladi.
Monumental binolarning tarixi, qiyofasi o„zgaradi, hunarmandlar
uyushmalari vujudga keladi. Buxoro shahri balandligi 10 metrli devor bilan
o„ralib, shahar darvozalari qurildi, yirik binolar qurishda (Misr Arab
madrasasi, Xo„ja Zayniddin masjid-xonaqosi) xalq me‟morchiligi
an‟analaridan foydalanildi. SHahar tashqarisida ham monumental binolar
(CHorbakr) qurildi. Jome‟ masjidlari saroy kabi serhasham qilib,
madrasalar peshtoqli, minorali tarzda qurib, hovlilari to„rt tomondan
ayvon va hujralar bilan o„raldi. Buxoro va Toshkentdagi Ko„kaldosh
madrasalari bunga guvohlik beradi. Binolar bezashda mayda o„simlik-
naqshli parchinlar ishlatildi. Devorlarga gul terish kabi Temuriylar
davridagi usullar rivojlantirildi. Qabr toshlari yasashda yuksak badiiy
darajada toshlarga yozuvlarni o„yib bitish rivojlandi. (SHayboniyxon qabr
toshi va CHilduxtaronda Abu Said qabriga qo„yilgan toshlar). Xullas, bu
davrning ko„pgina betakror madaniyat sohalari o„z sirlarini mukammal
saqlab kelmoqda.Markaziy Osiyoda xonliklar va amirlik o„rtasidagi nizolar
bo„lib tursada, ma‟lum darajada dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-
sotiq davom topdi. Fan, adabiyot, san‟atning rivojlanishi ko„proq saroy
doirasida bo„lib, ham diniy, ham dunyoviy asarlar yozildi. Garchi o„z davri
tarixnavisligi o„sha xonlik va amirlikdagi siyosiy voqealar salnomasini
ifodalaydi, o„sha davr ruhi aks etganligi bilan tarixiy ahamiyatga ega.
Muhammad YOqubning «Gulshan-ul mulk», Muhammad Mir Olimning
«Tarixi Amir Nasrullo», Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad SHarifning
«Tarixi amir Haydar», Muhammad Hakimjon To„raning «Muntaxabut
tavorix» kabi asarlari diqqatga sazovordir.
Qo„qon adabiy muhiti ko„plab shoir va shoiralar ijodi bilan boyidi.
Qo„qon xoni Umarxonning o„zi «Amiriy» tahallusi bilan o„zbek tilida
g„azallar yozgan. Uning rafiqasi Mohlaroyim «Nodira» tahallusi bilan fors-
tojik tilida «Maknuna», «Komila» tahalluslari bilan she‟rlar yozgan. Eri
Umarxon vafot etgach, Nodira davlat ishlariga ham aralashib, mamlakat
xo„jaligini yaxshilash, madaniy hayotni jonlantirish bo„yicha muhim
tadbirlarni amalga oshirdi. Qo„qonda madrasalar, karvonsaroylar,
rastalar, yo„llar qurdirdi. U o„z atrofiga Uvaysiy, Mahzuna kabi qobiliyatli
ijod ahlini to„pladi. Bu davrda Fazliy Namangoniy Mushrif, Mushfiqiy kabi
shoirlar ijod qilgan. Mushfiqiy Buxoro amiri Abdullaxon saroyida
«Malikush-shuaro» unvoniga ega bo„lgan bo„lsa, Fazliy Namangoniy
Qo„qon shoirlariga boshchilik qilgan, Umarxonning topshirig„i bilan Fazliy
va Mushrif tomonidan «Majmuat-ush-shuaro» to„plami tuziladi. Bu davrda
Qo„qonda Xudoyorxonning saroy arki, Xivada turli obidalar
qurildi.Taxminan XVII asrda yashab ijod qilgan shoirlardan biri Turdi
Farog„iy haqida ma‟lumot beruvchi asosiy manba shoirning o„z asaridir. U
yuz urug„ining oqsoqollaridan biri sifatida Abdulazizxon saroyida e‟tiborli
kishilardan bo„lgan, keyin saroydan chetlashtirilgan.XVIII asr oxirida
Qo„qonda tug„ilgan shoir Mahmur og„ir sharoitda yashab, saroyda askarlik
qilgan. U amaldorlar va saroy shoirlari bilan chiqisholmay, saroyni tashlab
ketadi. Mahmur qiyinchilikda hapalak qishlog„ida 1844 yilda vafot etgan.
Uning she‟rlari ichida «Hapalak» hajviy asari mashhurdir.XVIII asr oxiri
XIX asr boshlarida Farg„onada Muhammad SHarif-Gulhaniy tahallusi
bilan tanilib, ajoyib lirik she‟rlar, masallar yozdi. Uning «Zarbulmasal»
asari qahramonlari qushlar bo„lib, shoir ular orqali saroy a‟enlarining
kirdikorlarini fosh etadi. YAna bir Qo„qonlik shoir G„oziy ham o„z
asarlarida zodogonlar va ruhoniylarni fosh qiladi. XIX asrning 30 yillarida
SHahrisbzda shoir Hiromiy hind, fors adabiyotida mashhur bo„lgan «CHor
darvesh» va «To„tinoma» hikoyalarini o„zbek tiliga tarjima qiladi xalq
dostonlari «YUsuf va Zulayho», «Tohir va Zuhro» «Bo„z o„g„lon», «YUsuf
va Ahmad» va boshqa dostonlar vujudga keldi. SHahar maydonlarida
qiziqchi va qo„g„irchoqbozlar, o„yinchi san‟atkorlar xalq hayotidan hikoya
qiluvchi lavhalarni o„ynab, tomosha ko„rsatar, boylar va saroy ahlini
ochko„zligini fosh etib, ustidan kular edi.Bu davrda Markaziy Osiyoda ikki
turdagi maktab mavjud edi: quyisi - maktab va oliy- madrasa.
Boshlang„ich maktabda savod o„rgatilar va diniy matnlar yodlanar edi.
Madrasada ham ilohiyat o„qitilar, shuningdek arab tili sarfu nahvi
(grammatikasi), notiqlik san‟ati, aljabr va handasa asoslari o„rgatilgan.
Bundan tashqari Xofiz, Bedil, Navoiy asarlari o„qitilganO„sha davr
shoirlari, fan arboblari musiqani chuqur tushunganlar. Musiqa san‟atining
rivojiga ulkan hissa qo„shgan Mavlono Muhammadin Mug„anniy, Mavlono
Kavkabiy, Xo„ja Muhammad, Rizo Samarqandiyning nomlari bizgacha etib
kelgan.Bu davrdagi me‟morchilik yodgorliklar hajmi va pardozining
jimjimadorligi bilan ajralib turadi. Samarqanddagi Registon maydoni shu
davrda shakllandi. SHerdor madrasasining old peshtoqida rangin
koshinlar bilan chekilgan bir juft sher tasvirlangan. Tillakori
madrasasining nomi «tilla bilan pardozlangan» degan ma‟noni beradi.
Devorlardagi ajoyib naqshu nigorlar va ichki devorlardagi to„kis tilla
bezaklar juda nafis ishlangan.XVIII asr oxirlaridan Xiva xonligida
ta‟mirlash va shaharsozlik ishlari avj oladi. Ollaqulixon madrasasi,
Rahmonquli inoq saroyi hajm jihatidan ancha mahobatli qurilgan. Qo„qon
xonligi me‟morchiligida rang-baranglik va yorqinlik, pardozdagi
koshinlarning yorqin tovlanishi kabi xususiyatlar ayniqsa Xudoyorxon
saroyida yaqqol namoyon bo„ladi.XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida
me‟morchilik hajm jihatdan ixcham binolar, goho bezak- pardozlardan
butunlay holiligi bilan ko„zga tashlanadi. Xonliklar va amirlikda
me‟morchilik qurilishida va bezakda o„ziga xoslik ham seziladi. Farg„ona
uylari kengkovul va ayvonli, guldor tokchali, o„yma ganchli, shiftlari
naqshu nigorli qilib qurilsa, Samarqand va Buxoro uylari uchun chiroyli
ko„rinishdagi ustunli ayvon, girih va islimiy naqshlar tushirilgan devor va
ganch o„ymakorligi xosdir. Xiva o„ylari tashqi va ichki shaklda qurilib,
ayvoni ichkariga qaragan, ustunlariga o„yma naqshlar chekilgan,
murakkab shakldagi gullar bilan bezalgan.
XIX asr boshlarida mehnatkash xalqning turmush madaniyati past
darajada edi. Xonliklarning o„zaro urushlari ho„jalik va madaniy hayotni
izdan chiqardi. Bu hol CHor Rossiyaning xonliklarni bosib olishini
osonlashtirdi. Rossiyada sarmoyadorlik sanoatining o„sishi yangi bozor
savdosiga va xom ashyo manbalariga bo„lgan talabni oshirdi. Rossiya
Markaziy Osiyoni bosib olgach, mahalliy aholi rus va Rossiyaning boshqa
xalqlari bilan aloqa o„rnatishga majbur bo„ldi. Sanoat va qishloq xo„jaligi
texnikalari kirib kela boshladi. O„z o„rnida Rossiya va Evropa madaniyati
elementlari kirib keldi. Rus tuzem maktablari ochildi. Tipografiya va
litografiyaning paydo bo„lishi madaniy hayotda katta voqea bo„ldi. Avval
rus tilida, so„ngra mahalliy tillarda gazeta, jurnal va kitoblar chop etila
boshladi.
XIX asrning 80 yillarida A.S. Pushkin va I.A. Krыlov asarlari ilk bor
o„zbekchaga tarjima qilindi. 1880 yilda Toshkentda jamoat kutubxonasi
ochildi. 1870 yilda rasadxona va kimyogarlik tajribaxonasiga asos solindi.
Ilmiy jamiyatlar tuzildi, tarixiy va arxeologiya muzeylari ochildi.
O‗lka tabiiy boyliklarini o‗rganish ishiga rus olimlari ham qiziqa boshladi.
1870 yilda tabiat, antropologiya va etnografiya havaskorlari rus jamiyatning
Turkiston bo‗limi ochildi. N.A. Seversov, I.V. Mushketov, V.P. Fedchenko,
V.F. Omanin singari olimlar bu jamiyat a‘zolari edi. Rus jug‗rofi F.P.Litko
1873 yilda Toshkent falakshunoslik va tabiatshu-noslik rasadxonasi tashkil
etilishga hissa qo‗shdi. P.P. Semyonov Tyan-SHanskiy Tongritog‗ tizmalari
tarkibi va tuzumini haqida ma‘lumot-larni chop ettirdi. A.P.Fedchenko Farg‗ona
vodiysining o‗simlik dunyosini tadqiq qildi. I.V.Mushketov
va G.D.Romanovskiy Turkiston o‗lkasining er ustki xaritasini tuzdilar.
I.V.Mushketov oltin, temir ma‘dani, qoramoy, ko‗mir kabi qazilma boyliklarni
aniqladi. Akademik V.V.Bartold o‗lka tarixi va el-elatini o‗rganish asosida
ko‗plab kitoblar chop qildi.
Rus madaniyati ta‘sirida xalq ma‘rifatparvarlari shakllandi. Ular
V.I. Gersei, N.T. CHernishevskiy, N.V. Dobrolyubovlar ta‘sirida xalq ozodlik
masalasini ko‗tarib chiqdilar. O‗rta asr qoloqligini tugatish, ta‘lim-tarbiyaning
ilg‗or usullarini joriy qilishni o‗z asarlarida kuylagan Furqat (1858-1909) misol
tariqasida rus maktablarini ko‗rsatdi. U A.S.Pushkinning bir qancha she‘rlarini
o‗zbekchaga tarjima qildi. Muqimiy (1850-1909) o‗zining hajviy she‘rlarida
xalq ommasining burjuaziya tomonidan ezilishini fosh etdi. Zavqiy (1853-1921)
o‗z she‘rlarida ijtimoiy adolatsizlikni qoraladi.
XIX asr Turkiston adabiyoti ikki yo‗nalishda rivojlandi. SHohlik va saroy
muhitini kuylovchi adabiyot, hamda zo‗rovonlikka qarshi norozilikni va
qoloqlikni tugatishga qaratilgan taraqqiyparvar xalq adabiyoti. Umuman, Rus va
dunyo madaniyati ta‘sirida mehnatkash xalq bilan bog‗liq Turkistonda milliy
madaniyatning rivojlanish jarayoni kuchayib bordi.
U musulmonlar va qolaversa turkiylar dunyosining jahon taraqqiyotidan
uzilib qolganligi, bu g‗oyat xavfli holga barham berish kerakligini hamda
umumturkiy qavmlardagi jaholatni yo‗q qilib, ma‘rifat orqali taraqqiy topgan
mamlakatlarga tanglashish zarurligini birinchi bo‗lib turkiy qrim-tatar xalqining
ulug‗ farzandi Ismoil G‗asparali (1851-1914) tushunib etdi. U jadidchilik
harakatining butun turk dunyosidagi «g‗oyaviy otasi»dir.Musulmon turkiy
olamini jahon ma‘rifati, ilmi darajasiga ko‗tarish g‗oyasini amalga oshirish
maqsadida Rossiyaga mustamlaka bo‗lgan barcha musulmon hududlar maorifini
mutlaqo isloh qilish ularda dunyoviy fanlarni o‗qitish masalasini ko‗tardi. Ismoil
G‗asparalining g‗oyalarini yoyishda «Tarjimon» gazetasining xizmati juda katta
bo‗ldi. 1888 yilda uning «Rahbari muallimin» yoki «muallimlarga yo‗ldosh»
kitobining nashrdan chiqishi muhim voqea bo‗ldi. U Buxoro, Turkistonga kelib
jadid maktablarini ochishga urinadi. Uning shogirdlari Buxorolik Marjoniy,
Domla Fozil, Davoniylarning merosi alohida o‗rin egallaydi.Temur va Temuriy
shahzodalar o‗z davri tarixini yozib qoldirish, Movarounnaxr va Xurosonning
mo‗g‗ullar zulmidan ozod etilishi tarixini o‗rganish va yoritishga katta e‘tibor
berdilar. Nizomiddin SHomiy, Ali YAzdiy, Abdurazzoq Samarqandiy, hofizi
Abru, Natanze, Fosih Xavofiy, Mo‗yniddin Isfizoriy, Mirxond, Xondamir kabi
tarixchilar temuriylar davri tarixini yozib qoldirdilarki, ular yozib qoldirgan
asarlar hozirda biz uchun o‗sha davr hodisalarini, madaniy yuksalishini
o‗rganishda, muhim manba bo‗lib xizmat qilib kelmoqda2.iyatini ko‗tarish kabi
masalalar olg‗a surildi. Ahmad Donish, Avaz o‗tar, Furqat, Muqimiy, Zavqiy
singari ma‘rifatparvarlar etishib chiqdilar.Ikkinchi bosqichda ma‘rifatchilikdan
jadidizm o‗sib chiqdiki, u endilikda yangicha ta‘lim-tarbiya, yangi usul
maktablarini yo‗lga qo‗yish, dunyoviy ilmlarni har tomonlama egallash maorif-
madaniyatda yangi tartiblarni o‗rnatish, yangi ijtimoiy-siyosiy masalalarni
qo‗yish darajasiga ko‗tarildi. Jadidchilik harakati turkiy millatlarning ma‘naviy-
madaniy ko‗tarilishiga turtki bo‗ldi. Turkistonda yangi usul maktablari ochilib,
2 Маънавият юлдузлари. Т., 1999, 15-20 бетлар.
ma‘rifatparvar, ilg‗or pedagoglar bu maktablar uchun turli darsliklar, o‗qish
kitoblari, qo‗llanmalar yarata boshladilar. Behbudiy, Munavvar qori, Fitrat,
Abdulla Avloniy, Ibrat, Hamza kabilar bu sohada jonbozlik ko‗rsatdilar va bu
ishda faol ishtirok etdilar. Jadidlar boshqa o‗lkadagi ma‘rifatparvarlik
harakatlari bilan ham aloqa o‗rnata boshladilar. Bu davrda Turkistonda
ma‘rifatparvarlik va jadidchilikning turli, yangi ta‘lim-tarbiya, o‗quv-o‗qituv
masalalarini o‗zida aks ettiruvchi juda ko‗p jurnallar nashr etildi. «Taraqqiyot»,
«Oyna», «Tujjor», «Sadoyi Turkiston», «Samarqand» kabi jurnallar shular
jumlasidandir.Ma‘rifatchilik harakati ayniqsa o‗zining rivoj topgan bosqichida
Turkistonda o‗zga yurtlardagi ijobiy yutuqlardan foydalangan holda mustaqil
ma‘naviy taraqqiyot yo‗lini qidirish va targ‗ib etish masalalarini olg‗a surdi. Bu
harakat rus podsho hokimiyatining mustamlakachilik siyosatiga zarar
keltirishdan cho‗chigan chorizm amaldorlari uni chegaralash va bug‗ib qo‗yish
chora tadbirlarini ko‗ra boshladilar.XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda
juda murakkab ijtimoiy-siyosiy hodisalar bilan birga uning madaniy hayotida
ham tez va shiddatli o‗zgarishlar ro‗y berdi. Madaniyat, adabiyot, ta‘lim-tarbiya,
din, mafkura sohasida turli oqimlar paydo bo‗ldi, ular orasidagi munosabatlar
murakkab tus oldi. YOsh buxoroliklar, yosh xivaliklar harakati vujudga
keldi.1917 yildagi butun rossiyada yuz bergan fevral va oktyabr inqiloblari
uning mustamlakasi bo‗lmish Turkistonda ham to‗ntarishlarga olib keldi.Sovet
davrida juda ham murakkab ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar
respublikaning milliy madaniyatiga har xil tarzda ta‘sir o‗tkazdi, barcha
sohadagi o‗rgartirishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika
taraqqiyotining asosiy tendensiyalari hamda yo‗nalishlarini uzoq yillarga
belgilab berdi.30-yillarda madaniy-oqartuv masalalari tarmog‗i kengayishda
davom etib bordi. Yirik sanoat korxonalarida madaniyat saroylari bunyod etildi,
qishloq xo‗jalik artellari qoshida kolxoz klublari ochildi, rayon madaniyat uylari
barpo etildi, kutubxonalar tarmog‗i kengayib, ularning kitob fondlari boyib
bordi, kinoteatrlar, klub va madaniyat uylari qoshidagi kino qurilmalarining soni
ko‗paydi, stadion va sport maydonchalari jihozlandi. Ko‗p miqdorda kitob,
gazeta va jurnallar nashr etildi. Radio eshittirishlari aholining kundalik
turmushida rasm bo‗lib qoldi.Biroq, 30-yillarda qaror topib borgan ma‘muriy-
buyruqbozlik tizimi va shaxsga sig‗inish mafkurasi respublikaning ijodiy
xodimlarini, uning butun ma‘naviy hayotini qattiq iskanjaga oldi. Ijodiyotni
partiyaviylik tamoillariga, mafkuraviy qoida-qonunlarga bo‗ysundirish, dunyoni
badiiy tasvirlashni qo‗pol ravishda sotsiologiyalashtirish uchun keng yo‗l ochib
berdi, dunyoviy imkoniyatlarni toraytirib qo‗ydi. Partiyaning yangi turmushni
madh etishga, xalq o‗tmishiga nigilistik munosabat paydo bo‗lishiga qaratilgan
siyosati badiiy jarayondagi tarixiy izchillikni unutib yuborishga olib keldi.
Madaniyatda murakkab ijtimoiy muammolarni bezatib, engil tusga kiritib
ko‗rsatish, hato va kamchiliklar to‗g‗risida sukut saqlash tendensiyalari paydo
bo‗la boshladi. Oqibatda hayotiy haqiqat buzilib, san‘atning tarbiyaviy
salohiyati pasaytirib yuborildi30-yillardagi qatog‗onlar milliy madaniyat uchun
dahshatli fojeaga aylandi. Qonunchilikni qo‗pol ravishda buzilishi va inson
qadr-qimmatlari poymol etilishi tufayli milliy madaniyat o‗rni to‗lmaydigan
darajada zavol ko‗rdi. Iste‘dodli adabiyot va san‘at arboblari Abdulla Qodiriy,
CHo‗lpon, Fitrat, SHokir Sulayman, Ziyo Said, Elbek, A‘zam Ayub, Usmon
Nosir, Qosim Sorokin, Muhammad hasan, Abdusalom Niyoziy, Otajon
Hoshimov va boshqalar milliy madaniyat quchog‗idan uzib olinib xalq
dushmanlari deb e‘lon qilindi. Qatog‗on qilingan va ta‘qib ostiga olingan shoir
va yozuvchilarning asarlaridan foydalanish necha-necha yillar mobaynida taqiq
bo‗lib turdi. Nohaq unittirib yuborilgan, ko‗pincha esa jismonan ham yo‗q
qilingan jasur xalq farzandlarining asarlari shaxsga sig‗inish tugatilganidan
keyin garchi xalqqa qaytarib berilgan bo‗lsa-da, o‗limidan keyingi hech qanday
shon-shuhrat ular boshidan kechirgan tahqir-u qiynoqlarning alamini bosa
olmaydi.
Din va dindorlarni ta‘qib qilish xalqning ma‘naviy madaniyatiga nihoyat
darajada katta zavol etkazdi. Ma‘muriy-buyruqbozlik tartiboti o‗rnatilishi bilan
dinga ilmiy nuqtai-nazardan yondoshish inkor etila boshlandi. Din bilan
ateizmning dunyoqarash jihatidan bir-biriga qarama qarshiligi siyosiy qarama-
qarshilik bilan almashtirildi. «Sotsializmda dinga o‗rin yo‗q, unga din begona»
degan qoida ustun bo‗lib qoldi. SHunday qilib unga nisbatan salbiy munosabat
dinga qarshi zo‗rlik ko‗rsatishga aylanib ketdi. Na masjidlar, na cherkovlar, na
dindorlar shu qadar miqyosdagi ta‘qiblarni boshidan kechirmagan edilar.
O‗zbekiston ruhoniylarining asosiy qismi 30-yillarda qamoq lagerlariga
jo‗natildi. Masjid va madrasalarning deyarli hammasi o‗tmishda garchi diniy
marosimlarni o‗tkazish o‗choqlari bo‗libgina qolmasdan, xalqning buyuk
merosini saqlab, boyitib kelgan madaniyat, ilm, tarbiya, san‘at markazlari ham
bo‗lganiga qaramay berkitib qo‗yildi.Sobiq Sovet davrida Respublika madaniy
hayotida progressiv va regressiv taraqqiyotning bir-biriga qarama-qarshi
tendensiyalari tobora kuchayib bordi. 70-yillar va 80-yillarning birinchi
yarmida, xuddi boshqa sohalarda bo‗lganidek, O‗zbekistonning ma‘naviy
hayotida ham inqirozga xos vaziyat vujudga keldi. SHu bilan birga ushbu yillar
davomida respublika madaniyati umuman muayyan muvaffaqiyatlarni qo‗lga
kiritdi. Madaniyat, maorif muassasalarining tarmog‗i sezilarli darajada
kengaydi, bularni moddiy-texnika bazasi mustahkamlandi, aholining umumiy
bilim darajasi o‗sib, ijodiy ziyoliylar safi kengayib bordi. Talaygina ajoyib
badiiy asarlar, teatr, musiqa asarlari yaratildi. Madaniyat va san‘atning rivojiga
iste‘dodli yoshlarning butun bir katta guruhi qo‗shildi, milliy o‗z-o‗zini
anglashning o‗sish jarayonlari belgi berib qoldi.Ma‘naviy, badiiy hodisalarni
baholashda sinfiylik, partiyaviylik singari, mafkuraning badiiyat ustidan
hukmronligi singari prinsiplaridan foydalanish, adabiyotda sotsialistik realizm
usulining ustuvorligi madaniyat va san‘atning rivojlanishiga to‗g‗anoq
bo‗ladigan mexanizmni vujudga keltirdi. Bu prinsiplar partiyaning
cheklanmagan totalitar hukmronligi taziqi ostida zo‗rlik bilan amalga oshirib
borildi. Ziddiyatlar, qarama-qarshiliklarning sababi ham xuddi ana shunda.
Ma‘naviy sohada, bir tomondan, chindan ham sezilarli o‗zgarishlar ro‗y berib
borgan bo‗lsa, ikkinchi tomondan, inqirozga xos vaziyat yuzaga kelib bordi.Tub
milliy manfaatlarni unutib qo‗yish, zo‗r berib baynalminal-lashtirish madaniy
qurilishda salbiy rolni o‗ynadi. Partiyaning madaniyat sohasida baynalminal
madaniyatni birinchi qo‗yadigan siyosati milliy madaniyatni rivojlantirish
rejasini, milliy qadriyatlarni asrab-avaylash va ulardan ma‘naviy rivojlanishda
foydalanishni orqa o‗ringa surib qo‗ydi. Madaniyatni mafkuralashtirish axloq-
odob, adabiyot, san‘atning samarali milliy zamindan ajralib qolishiga sabab
bo‗ldi, tarixiy xotira, milliy an‘analar va odatlarni unutib yuborishga olib bordi.
Baynalminal madaniyatning ustivor tarzda rivojlanishi O‗zbe-kiston tub xalqlari
tillarining qo‗llanish sohasini toraytirib qo‗ydiMa‘naviy sohani boshqarishning
ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi mustahkamlanib borishi bilan birgalikda fikr-
mulohazalar va baholar-ning obro‗yiga ko‗r-ko‗rona itoat qilish, ijodiy
faoliyatga qo‗pol ravishda aralashish, ijodiyotni eng oddiy erkinliklardan ham
mahrum qilish rasm bo‗lib bordi. Ma‘naviy hayotga buyruqbozlik yo‗li bilan
rahbarlik qilish, mafkuraviy cheklashlar, to‗g‗anoq mexanizmi, madaniy
siyosatdagi ziddiyat-lar, ma‘naviy soha ehtiyojlarini inkor etish jamiyatning
ma‘naviy hayotida inqirozli holatlarni yuzaga kelishini belgiladi.
Mavzu bo‗yicha takrorlash savollari
1. XVI-XVII asrlarda Movaraunnaxrda kechgan madaniy jarayonlarni
umumiy izohlang.
2. XVI-XVII asrlarda yaratilgan qanday san‟at asarlari va me‟morchilik
yodgorliklarini bilasiz.
3. XVII asrni birinchi yarimida Movarounaxda ro„y bergan madaniy
tanazzulning sabablari.
4. XVIII asrni ikkinchi yarmida Markazlashgan davlatchilikning vujudga
kelishining madaniy taraqqiyotga ta‟siri.
5. XVIII-XIX asrlarda adabiyot va san‟atga oid qanday yirik asarlar
yaratilgan.
6. XVIII-XIX asrlarda Xiva, Quqon va Buxoroda barpo etilgan
me‟morchilik majmualari.
7. Turkistoni zabt etilishini madaniy hayotga salbiy ta‟siri.
8. Turkiston ma‟naviy hayotida jadidchilik harakatining o„rni.
9. Jadidlarning Turkistonda milliy madaniyatni tiklashdagi faoliyati va
uning ijtimoiy-siyosiy ahamiyati.
8-mavzu. Mustaqillik va madaniy taraqqiyot
REJA:
1. Milliy istiqlol davrida ma‘naviy meros, milliy va diniy qadriyat-larning
tiklanishi va rivojlanishi.
2. Mustaqillik yillarida ta‘lim, adabiyot, me‘morchilik amaliy san‘at va kino ravnaqi.
3. Teatr, sirk, musiqa va qo‗shiqchilik san‘ati, muzey va sport taraqqiyoti.
Tayanch so„z va iboralar
Ma‟naviy meros – Qadim zamonlardan beri ajdodlarimizdan bizgacha
etib kelgan ma‘naviy boyliklar-siyosiy, falsaviy, huquqiy va diniy qarashlar,
ahloq-odob me‘yorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy, badiiy va san‘at asarlari
majmuidir. “Oltin meros” – Xayriya jamg‗armasi 1996 yilda tashkil etilgan.
“Umid”, “Iste‟dod” jamg„armalari – Iste‘dodli yoshlarni moddiy va ma‘naviy
rag‗batlantirish, ularning chet elda o‗qishini qo‗llab-quvvatlash maqsadida
tuzilgan. Haykaltarosh I.Jabborov – Toshkentdagi Amir Temur, Samarqand,
SHahrisabzdagi Amir Temur, Farg‗ona va Quvada al-Farg‗oniy haykallarini
yaratgan.
Asosiy adabiyotlar:
1. Karimov I.A. O‗zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Asarlar. T.1 –T.: O‗zbekiston, 1996. 76-85 betlar.
2. Karimov I.A. Vatanimizning tinchligi va xavsizligi o‗z kuch qudratimizga,
xalqimizning hamjihatligi va bukilmas irodasiga bog‗liq. T.: O‗zbekiston. 2005.
3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz- jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T.: O‗zbekiston. 2005.
4. Karimov I.A. «Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar deb
hisoblashar edi». T.: O‗zbekiston, 2005. 5-33 betlar.
5. Karimov I.A. O‗zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‗lmaydi. T.:
O‗zbekiston. 2005.
Internet saytlari:
1. Internet: www. bilim.uz.
2. Internet: www. gov.uz.
3. Internet: www.edu.ru.
4. Internet: www.press-service.uz.
Qo„shimcha adabiyotlar:
1. Ahmedova E., Gabidulin R. Kulturologiya. –T.: 2001.
2. Mustaqillik. Ilmiy-ommabop lug‗at. –T.: 1998.
3. O‗zbekiston san‘ati (1991-2001 yillar). –T.: SHarq, 2001.
4. Gulmatov E. v.b. Madaniyatshunoslik. Ma‘ruzalar matni. –T.: 2000, 160-178
betlar.
5. Ibrohimov A. v.b. Vatan tuyg‗usi. –T.: O‗zbekiston, 1996.
Dars jarayonida qo„llaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar
1. Aqliy hujum.
3. Darsni aniq yo‗naltirigan savollar asosida olib borish.
Dars jarayonida qo„llaniladigan yangi axborot texnologiyalari
1. Internetdan foydalanish.
2. Slayd-sxemalardan foydalanish.
Ma‟ruzaning maqsadi:
O‗zbekiston mustaqillikka erishganidan keyingi dolzarb muammolardan
biri yangi tarixiy sharoitda jamiyatga munosib komil insonlarni tarbiyalashdir.
Mavzuning maqsadi ma‘anviyatni ma‘naviy meros, ma‘naviy qadriyatlar, til,
din, milliy istiqlol mafkurasi haqida ma‘lumotlarni yoritish.
1. Mustaqillik davrida ma‟naviy me‟ros, milliy va diniy
qadriyatlarning tiklanishi va rivojlanishi
Jamiyat ma‘naviyati mamlakat taraqqiyotining muhim sharti va
kafolatidir. SHu narsa haqiqatki, biron-bir mamlakat o‗z ma‘naviy
imkoniyatlariga tayanmay, odamlar ongi, tafakkurida ma‘naviy va axloqiy
qadriyatlarni rivojlantirmay, xalqning milliy ruhini uyg‗otmay turib, yuksak
taraqqiyot darajasiga ko‗tarila olmaydi. Ma‘navit insonni ruhiy poklanish va
yuksalishga da‘vat etadigan, uning ichki olamini boyitadigan, iymon irodasi,
e‘tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg‗otadigan qudratli kuchdir.Tarixdan
ma‘lumki, mamlakatimiz bir necha bor ajnabiy bosqinchilar hujmiga duchor
bo‗lgan, qaramlik va julm ostida qolgan. Buning oqibatida xalqimizning boy
ma‘naviy merosi, urf-odatlari qadrsizlanishga mahkum bo‗lgan. Ayniqsa, chor
mustamlakachiligi va sovetlar tuzimi davrida milliy qadriyatlarimiz, urf-
odatlarimiz oyoq osti qilindi. Ona tilimiz, boy ma‘naviy merosimiz
qadrsizlantirildi, ko‗plab masjidu-madrasalar, milliy maktablar, tarixiy
yodgorliklar buzildi, qarovsiz qoldi. O‗zbekiston davlat mustaqilligini qo‗lga
kiritgan kundan boshlaboq mamlakatimizda boy ma‘naviy merosimizni tiklash
va rivojlantirish, jamiyat ma‘naviyatini yuksaltirish davlat siyosati darajasiga
ko‗tarildi Jamiyat ma‘naviyatini tiklash va yuksaltirishni ta‘minlovchi
ma‘naviy-ma‘rifiy islohotla.rning yo‗nalishlari belgilab olindi. «Moddiy
islohotlar, iqtisodiy islohotlar o„z yo„liga. Ularni hal qilish mumkin. Xalqning
ta‟minotini ham amallab turish mumkin. Ammo ma‟naviy islohotlar – qullik
va mutelik iskanjasidan ozod bo„lish, qadni baland tutish, ota-bobolarimizning
udumlarini tiklab, ularga munosib voris bish – bundan og„irroq va bundan
sharafliroq vazifa yo„q bu dunyoda»3. Mustaqillik dastlabki kunlaridanoq
ajdodlarimiz ma‘naviy merosini tiklash ishlari boshlanib ketdi. Xo„sh,
ma‟naviy merosning o„zi nima, uning tiklanishi nimalarda namoyon bo„lmoqda?
Ma‘naviy meros qadim zamonlardan beri ajdodlarimiz, ota-
bobolarimizdan bizgacha etib kelgan ma‘naviy boyliklar – siyosiy, falsafiy,
huquqiy va diniy qarashlar, axloq – odob me‘yorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy,
badiiy va san‘at asarlari majmuidir. Ma‘naviy qadriyatlar, boyliklar inqilobiy
yo‗l bilan hosil qilinadigan hodisa emas, u jamiyat taraqqiyotining barcha
bosqichlarida uning ehtiyojlari tufayli yuzaga keladi va o‗sha davr hayotini aks
ettiradi, u jamiyat o‗zgarishi bilan yo‗qolib ketmaydi, keyingi avlodlar uchun
meros bo‗lib qoladi. Har bir avlod ma‘naviyatni yangidan yaratmaydi, balki
mavjud ma‘naviy merosga tayanadi. Biroq uni qanday bo‗lsa shundayligicha,
ko‗r-ko‗rona qabul qilavermaydi, taraqqiyparvarlik, insonparvarlik, adolat
nuqtai nazaridan qabul qiladi va rivojlantiradi. Istiqlol tufayli milliy
madaniyatimiz, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga bebaho hissa qo‗shgan buyuk 3 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура. Асарлар, Т.1. 202-бет.
bobokalonlarimizning ma‘naviy merosi qaytadan o‗rganildi va tiklandi.
Xalqimiz ulardan bahramand bo‗la boshladi. Mustaqillik yillarida xalqimiz
ma‘naviyati yulduzlari bo‗lgan buyuk allamalarimizning tavallud topgan tarixiy
sanalari YUNESKO bilan hamkorlik mamlakatimizda va xalqaro miqyosida
keng nishonlandi:
- 1991 yil – Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi;
- 1992 yil – Boborahim Mashrab tavalludining 350 yilligi;
- 1993 yil – Zahriddin Muhammad Bobur tavalludining 510 yilligi;
- 1994 yil – Mirzo Ulug‗bek tavalludining 600 yilligi;
- 1996 yil – Amur Temur tavalludining 660 yilli;
- 1997 yil – Abdulhamid Sulaymon o‗g‗li CHo‗lpon tavalludining 100 yilligi;
- 1998 yil – Ahmad al-Farg‗oniy tavalludining 1200 yilligi;
- 1999 yil – «Alpomish» dostoni yaratilganining 1000 yilligi;
- 2000 yil – Burhonnidin Marg‗inoniy tavalludining 910 yilligi;
- 2000 yil – Kamoliddin Behzod tavalludining 545 yilligi;
- 2001 yil – «Avesto» yaratilganining 2700 yilligi.
- 2004 yil – 25 mart – Vazirlar Mahkamasining ―Xoja Ahror Valiy tavalludining 600 yilligini
nishonlash to‗g‗risida‖gi 143-son qarori qabul qilindi.- 2004 yil – 16 iyul – Vazirlar Mahkamasining
―SHohi Zinda yodgorlik majmuasida qayta tiklash va obodonlashtirish ishlarini tiklash to‗g‗risida‖gi
337-son qarori qabul qilindi.Buyuk allomalarimiz yubileylari munosabati bilan ularning o‗nlab noyob
asarlari turli tillarda nashr etildi, ularga atab haykallar o‗rnatildi, ziyorathoglar, bog‗lar yaratildi. 1991
yilda buyuk bobomiz Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi keng nishonlandi. SHu yili O‗zbekiston
Fanlar akademiyasi Adabiyot institutiga Alisher Navoiy nomi berildi, Alisher Navoiy nomidagi Davlat
mukofoti ta‘sis etildi. YUbiley yilida «Lison ut-tair», «Sab‘ai-sayyor», «Farhod va SHirin», «Layli va
Majnun», «Hayrat-ul abror» asarlari nashr qilindi, kinofilmlar va sahna asarlari yaratildi. 1991 yil 28
sentyabr kuni Toshkent shahrida barpo etilgan Alisher Navoiy haykali va Navoiy nomidagi
O‗zbekiston Milliy bog‗ining ochilishi marosimi bo‗lib o‗tdi. 1994 yil oktyabr oyida Mirzo Ulug‗bek
tavalludining 600 yillik yubileyi o‗tkazildi. Ulug‗bek madrasasi, Ulug‗bek yashagan davrdagi
astranomik asboblar, Toshkentdagi Ulug‗bek haykali aks etgan pochta markalari muomalaga
chiqarildi. O‗sha yil 24 oktyabrda Parijda YUNESKO zalida ―Ulug‗bek va Temuriylar davri‖
mavzusida Xalqaro konferensiya hamda ―Ulug‗bek va an‘anaviy san‘at‖ ko‗rgazmasi bo‗lib o‗tdi. Bu
tadbirlar Mirzo Ulug‗bek qoldirgan ilmiy merosning umuminsoniy qadriyatga molik ekanligini yana
bir bor isbot etdi.1998 yil 23 oktyabrda Farg‗onada byuuk alloma Ahmad al-Farg‗oniyning 1200 yillik
yubileyi nishonlandi. Uning noyob ilmiy merosi xalqimizga qaytarildi. Farg‗ona shahrida al-Farg‗oniy
bog‗i yaratildi va buyuk allomaga haykal o‗rnatildi.Tarixiy xotiraning tiklanishi. Jamiyat
ma‘naviyatini yuksalti-rishda tarixiy xotira, ajdodlar tarxini bilish, milliy ahloqiy qadriyat hamda
an‘analar va muqaddas dinimizning o‗rni va ahamiyati katta. Biron bir xalq o‗z tarixini bilmay, asrlar
osha yaratilgan ma‘naviy merosga tayanmay va uni yanada rivojlantirmay turib o‗z kelajagini
tasavvur eta olmaydi. SHu bois mustabid tuzum davrida soxtalashtirilgan xalqimiz tarixini xolisona,
haqqoniy yoritish, barcha o‗quv maskanlarida Vatan tarixini o‗qitish borasida muhim tadbirlar amalga
oshirildi. 1996 yilda O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi
Akademiyasi qoshida ―O‗zbekistonning yangi tarixi markazi‖ tashkil etildi.
O‗zbek xalqi va o‗zbek davlatchiligi tarixini, tariximizning boshqa sohifalarini xolisona ilmiy
asosda yoritish vazifalari Prezident I.A. Karimovning bir guruh tarixchilar bilan 1998 yil iyun oyida
bo‗lgan suh-batida, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyulda qabul qilingan ―O‗zbekiston
Respublikasi FA Tarix instituti faoliyatini takomillash-tirish to‗g‗risida‖gi Qarorida belgilab
berildi.Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini yoritish va o‗rganish masalalari partiyaviylik, sinfiylik
yondoshuvlardan hukmron kommunistik mafkura ta‘siridan xalos etildi. Necha o‗n yillar davomida
buzib ko‗rsatilgan yoki so‗z yuritilmay kelgan tarixiy voqealarni xolislik, tarixiylik, haqqoniylik
tamoyillari asosida yoritilgan qator ilmiy asarlar, darsliklar va o‗quv adabiyotlari yaratildi.Amir
Temur yubileyi munosabati bilan Samarqand va SHahrisabzda o‗nlab tarxiy obidalar ta‘mirlanib,
qayta tiklandi, yangi inshootlar qurildi, bog‗lar barpo etildi. Samarqand va SHahrisabz shaharlari
markazida ko‗rkam Amir Temur maydonlari barpo etildi va ulug‗vor haykallari o‗rnatildi.
SHuningdek, bu shaharlarga ―Amir Temur‖ ordeni topshirildi.1997 yilda Buxoro va Xeva
shaharlarining 2500 yilligi, 1999 yilda buyuk vatanparvar siymo Jaloliddin Manguberdi tavalludining
800 yilligi nishonlandi, 2002 yilda Termez shahrining 2500 yilligi nishonlandi.Vatanimiz ozodligi
yo‗lida shahid ketgan Abdulla Qodiriy, CHo‗lpon, Fitrat, Usmon Nosir va boshqa xalq ziyolilari nomi,
hurmati o‗z joyiga qo‗yildi, asarlari nashr etildi. Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan Toshkentda
mustamlakachilik davri qurbonlari xotirasini abadiylashtirish maqsadida ―SHahidlar xotirasi‖
yodgorlik majmui bunyod etildi. Mazku majmua qoshida ―Qatag‗on qurbonlari xotirasi‖ muzeyi
qurilib, 2002 yil 27 avgust kuni foydalanishga topshirildi.
Bu yodgorliklar majmualari jamiyat ma‘naviyatini yuksaltirishga, Milliy ong va milliy
g‗ururni ko‗tarishga hamda xalqimiz, ayniqsa, yoshlar ongida milliy istiqlol g‗oyalarini
shakllantirishga xizmat qilmoqda.Milliy qadriyatlarning tiklanishi. O‗zbek xalqining o‗ziga xos
milliy qadriyatlari bor. O‗zbek xalqining shakllanishi qanchalik uzoq tarixiy jarayonda sodir bo‗lgan
bo‗lsa, uning milliy qadriyatlari ham shunchalik uzoq tarixiy jarayon davomida
shakllangan.Qadriyatlar dastlab mahalliy mazmunda, ya‘ni Xorazm, Surxondaryo, Buxoro,
Samarqand, Toshkent, Farg‗ona va hakozo hududlarda yashovchi elatlarga xos urf-odatlar, rasm-
rusumlar, marosimlar tarzida shakllangan. So‗ngra ularning eng yaxshilari asrlar davomida saralanib
umummilliy qadriyatlar darajasiga ko‗tarilgan. Turli mamlakatlarga xos eng yaxshi qadriyatlar
saralanib umuminsoniy qadriyatlarga aylanadi. SHu boisdan ham har bir inson uchun o‗z milliy
qadriyatlarni, shuningdek umuminsoniy qadriyatlarni bilish ham farz, ham qarzdir.Mustaqillik
yillarida halqimizning milliy qadriyatlarini tiklash, yangi ma‘xno mazmun bilan boyitish yo‗lida bir
qator xayrli ishlar amalga oshirildi.1994 yil 23 apreldagi Prezident Farmonlari asosida tashkil etilgan
Respublika ―Ma‘naviyat va ma‘rifat‖ jamoatchilik Markazi o‗zbek xalqining ma‘naviy-madaniy
merosini tiklash, millat kelajagini belgilaydigan g‗oyalarni yuzaga chiqarish, yuksak iste‘dod va
tafakkur sohiblarining aqliy ijodiy salohiyatini Vatan ravnaqi sari yo‗naltirishga qaratilgan muhim
tadbirlar ko‗rgazmalar tashkil etish yo‗lga qo‗ydi. Markaz tomonidan aholi orasida o‗tkazilgan
sotsiologik tadqiqotlar, so‗rovlar va shu asosda ishlab chiqilgan tavsiyalar jamoat birlashmalari, ilmiy-
ijodiy muassasa va tashkilotlar, ommaviy axborot vositalarining ma‘naviy-tarbiyaviy faoliyati
saviyasini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etdi.1996 yil yanvarda Respublika ―Ma‘naviyat va
marifat‖ jamoatchilik Markazi huzurida ―Oltin meros‖ xalqaro xayriya jamg‗armasi tuzildi. 1996 yil
27 sentyabrda Respublika Vazirlar Mahkamasining ― ―Oltin meros‖ xayriya jamg‗armasini qo‗llab-
quvvatlash to‗g‗risida‖ gi qaroriga binoan mazkur jamg‗arma davlat tomonidan moddiy jihatdan
qo‗llab quvvatlandi.―Oltin meros‖ xayriya jamg‗armasi ―Xalq merosi durdonalari‖ ilmiy
anjumanlarini, xorijdan izlab topilgan qo‗lyozmalar, tarixiy hujjatlar, xalq hunarmandchiligi amaliy
san‘at namunalari, yodgorliklarini tahlil qilish, ko‗rik tanlovlar o‗tkazish bilan shug‗ullanmoqda.
1996-2002 yillarda ―Oltin meros‖ jamg‗armasi sa‘y-harakatlari natijasida buyuk allomalari-mizning
ko‗plab madaniy-ma‘naviy meros namunalari mamlakatimizdan va xorij davlatlaridan izlab topildi,
jamlandi hamda kutubxona va muzeylarga joylashtirildi. SHuningdek, u xalqimizning rasm
rusumlarini, urf-odatlarini, marosimlarini o‗rganish, tiklash, xalqimizga qaytarish, ularning ma‘no-
mohiyatini hozirgi kundagi ahamiyatini keng ommaga tushuntirish ishiga katta hissa qo‗shmoqda.
Diniy qadriyatlarning tiklanishi. Qadim zamonlardayoq yuritimizda din erkin mavjud bo‗lgan.
Zardushtiylar, buddiylar, moniylar, musulmonlar va boshqa diniy e‘tiqoddagilar inoqlikda yashagan,
tenglik, erkinlik g‗oyalariga amal qilgan. Xalqimiz ma‘naviy jihatdan ko‗pgina afzalliklarga ega
bo‗lgan islom dinini qadrlaydi. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismil al-Buxoriy islom dini ta‘limotida
Qur‘oni Karimdan keyingi asosiy manbaa hisoblanuvchi ―Al-Jomi‘ As-Sahih‖ nomli asar yaratib
islom dinini boyitdi. Bobokalonlarimiz Imom Abu Mansur al-Moturidiy, Burhoniddin al-Marg‗inoniy,
Bahouddin Naqshband, Imom at-Termiziy, Xo‗ja Ahmad YAssaviylar insonni ma‘naviy etuklikka
chorlovchi diniy, axloqiy va huquqiy hikmatlar ijodkoridirlar. Qaramlik davrida tahqirlangan diniy
qadriyatlarimiz mustaqillik nuri bilan qayta tiklandi, islomshunos allomalarimizning ulug‗ nomi o‗z
o‗rniga qo‗yildi.1993 yil sentyabrda Buxoroda mashhur shayx Bahouddin Naqshband tavalludining
675 yilligi nishonlandi. YUbiley munosabati bilan Buxorodagi Naqshband nomi bilan bog‗liq tarixiy
yodgorliklar qayta tiklandi, uning ijodiga bag‗ishlangan qator risolalar chop etildi. 1998 yil 23
oktyabrda Samarqandda buyuk mutafakkir Imom al-Buxoriy tavalludining hijriy-qamariy tavqim
bo‗yicha 1225 yilligi nishonlandi. SHu kuni Xartang qishlog‗ida Imom al-Buxoriy yodgorlik majmui
ochildi. YUbiley munosabati bilan Imom al-Buxoriyning 4 jildlik ―Al-Jomi‘ Al-Sahih‖ kitobi o‗zbek
tilida nashr etildi. 2000 yil 16-17 noyabr kunlari Marg‗ilonda islom huquqining asoschilaridan biri
Burxoniddin al-Marg‗inoniy tavalludining 910 yilligi, Samarqandda Imom Abu Mansur al-Moturidiy
tavalludining 1130 yilligi nishonlandi va ularning xotirasiga bag‗ishlab barpo etilgan yodgorlik
majmualari ochildi. Burxoniddin al-Marg‗inoniyning islom huquqiga bag‗ishlangan ―Hidoya‖ kitobi
nashr etildi. SHuningdek, islom olamining taniqli allomalari Imom Abu Iso at-Termiziyning 1200
yilligi, Mahmud az-Zamaxshariyning 920 yilligi, Najmiddin Kubroning 850 yilligi, Xoja Ahror Valiy
tavalludining 600 yilligi keng ko‗lamda nishonlandi. O‗zbekiston Prezidentining 1992 yil 27 martdagi
farmoni bilan Ro‗za-Ramazon hayitining birinchi kuni dam olish kuni deb e‘lon qilindi. Respublika
muslmonlarining istak va hohishlariga ko‗ra Qurbon hayiti ham tiklandi, dam olish, bayram kuni
bo‗lib qoldi. O‗zbekiston xalqi tarixida birinchi marta bevosita hukumat homiyligida har yili Haj va
Umra amallarini ado etish imkoniyatlariga ega bo‗ldilar. Mustaqillik yillarida 40 ming
o‗zbekistonliklar Makka va Madinada Haj safarida bo‗ldi. YUzlab masjidlar musulmonlarga
qaytarildi, yangilari barpo etildi. Hozir ―Islom nuri‖ gazetasi chiqmoqda. Qur‘oni Karim 8 marta 1
mln. nusxada nashr etildi. Bu tadbirlar nafaqat dindorlar uchun qilingan marhamat bo‗lib qolmay, ular
aslida xalqimizning qadimiy rasm-rusum udumlari, qadriyatlarining tiklanishi, ajdodlar ruhining qayta
uyg‗onishidir. Prezidentning 1992 yil 7 martdagi farmoni bilan Islom dini va uning ma‘naviy
imkoniyatlaridan keng foydalanish maqsadida Respublika Vazirlar Mahkamasi huzurida din ishlari
bo‗yicha qo‗mita tashkil etildi. Uning tasarrufida islom instituti va 10 ta madrasa faoliyat
ko‗rsatmoqda. Ularda 1000 dan ortiq talaba-yoshlar ta‘lim olmoqdalar. 1999 yilda tashkil etilgan
Toshkent Islom Universitetida 750 ta talaba o‗qimoqda. O‗zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasida va 1998 yil 30 aprelda yangi tahrirda qabul qilingan ―Vijdon erkinligi va diniy
tashkilotlar to‗g‗risida‖gi davlatning din va dindorlar vakillariga munosabati huquqiy jihatdan aniq
belgilab berildi.
Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan diniga e‟tiqod qilish
yoki hech qaysi dinga e‟tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga
yo„l qo„yilmaydi. O„zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 31-modda. Muxtasar qilib
aytganda, mustaqillik yillarida din, eng avvalo, islom dinining ham milliy, ham umuminsoniy qadriyat
sifatidagi mavqei tiklandi, diniy ulamolarning qadr-qimmati o‗z joyiga qo‗yildi.O„zbek tili
mavqeining mustahkamlanishi. Mamlakatimizda o‗zbek tilining xalq va davlat turmushidagi asosiy
ahamiyati va o‗rni qayta tiklandi. O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 4 sessiyasi ―Davlat tili
to‗g‗risida‖gi Qonunni qabul qildi. Qonunda o‗zbek tili o‗zbek xalqining ma‘anviy mulki ekanligi,
uning ravnaqi, qo‗llanilishi va muhofazasi davlat tomonidan ta‘minlanishi belgilab qo‗yildi.
O‗zbekistonda Oliy davlat hokimiyati, mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining faoliyati,
korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning hisob-kitobi, statistika va moliya ishlari o‗zbek tilida
yuritilmoqda. Respublikaning ma‘muriy hududiy birliklari, maydonlari, ko‗chalari, geografik
o‗rinlarning nomlariga yagona milliy shakl berildi va o‗zbek tilida yozib qo‗yildi. Natijada o‗zbek
xalqining milliy qadr-qimmati, mustaqil davlatimizning mavqei qayta tiklandi va mustahkamlandi.
SHuningdek, O‗zbekistonda istiqomat qilayotgan barcha miilatlarning tillari, qadr qimmati o‗z o‗rnini
topdi.
2. Mustaqillik yillarida ta‟lim, badiiy adabiyot, me‟morchilik,
amaliy san‟at, kino va ravnaqi
Ta‟lim ravnaqi. Maorif va madaniyat barkamol insonni shakllan-tirishning eng muhim
vositasidir. SHu boisdan ham mustaqil O‗zbekistonda maorif va madaniyat ishlarini eng muhim va
dolzarb soha sifatida rivojlantirishga alohida e‘tibor berildi. 1992 yil 2 iyulda qabul qilingan
O‗zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‗g‗risidagi‖ qqonuni hamda 1991-1996 yillarda e‘lon
qilingan 30 dan ziyod Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosida ta‘lim
sohasida qator o‗zgarishlar amalga oshirildi. Maktabgacha ta‘lim tizimida uylarda tashkil etiladigan
bolalar bog‗chalari hamda ―Bolalar bog‗chasi - maktab‖ majmui tarmog‗i rivojlandi. Bolalarga chet
tillarni, xoreografiya, tasviriy va musiqa san‘ati, kompyuter savodxonligi asoslarini o‗rgatuvchi 800
dan ortiq guruh tashkil etildi. ―Sog‗lom avlod uchun‖, ―Iqtisodiy ta‘lim‖, ―Qishloq maktabi‖,
―Rivojlanishda nuqsoni bo‗lgan bolalarni tiklash‖ va boshqa tarmoq dasturlari ishlab chiqildi hamda
ta‘lim jarayoniga tadbiq etila bordi. Oliy ta‘lim sohasida ham ko‗plab yangi o‗quv yurtlari
ochildi. 1992 yil 28 fevpaldagi Prezident farmoni bilan 8 ta viloyat pedagogika institutlari
universitetlarga aylantirildi. Eng zarur zamonaviy mutahassislar bo‗yicha yangi oliy o‗quv yurtlari –
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi, Qurolli
kuchlar akademiyasi, Ichki ishlar vazirligi akademiyasi, Bank-moliya akademiyasi, Toshkent moliya
instituti, Navoiy konchilik instituti, Samarqand davlat chet tillari instituti, Andijon iqtisodiyot va
boshqaruv instituti, Jizzax politexnika instituti, Qarshi agrar-iqtisodiyot instituti, Navoiy davlat
pedagogika instituti, Namangan muhandislik-iqtisodiyot instituti hamda viloyatlarda yirik
universitetlarning filiallari tashkil etildi. 1997 yil boshlarida Respublika Oliy ta‘lim tizimida 58 ta oliy
o‗quv yurti, shu jumladan 16 ta universitet va 42 ta institut faoliyat ko‗rsatdi. Ularda 164 ming talaba
o‗qidi, 18,5 ming professor-o‗qituvchi faoliyat ko‗rsatdi.
Abiturientlar va talabalaring bilim darajasini test va reyting asosida baholashning
ilg‗or usullari joriy etildi. Iste‘dodli yoshlarni moddiy va ma‘naviy rag‗batlantirish, ularning
chet elda o‗qishini qo‗llab quvvatlash maqsadida ―Ulug‗bek‖, ―Umid‖, Respublika bolalar fondi,
―Kamolot‖, ―Sog‗lom avlod uchun‖, ―Iste‘dod‖ jamg‗armalari tashkil etildi. Ta‘lim tizimida bir
qator chora-tadbirlar amalga oshirilsada, hali bu sohada jiddiy kamchiliklar mavjud edi. Xususan,
ta‘lim tizimi, kadrlar tayyorlash jamiyatda bo‗layotgan demokratik o‗zgarishlar, bozor islohotlari
talablari bilan bog‗lanmagan edi. O‗quv jarayonining moddiy texnika va axborot bazasi qoniqarsiz
ahvolda edi. Ta‘lim muassasalarida zamonaviy o‗quv adabiyotlari va dtdaktik materiallar etishmasdi.
YUqori malakali pedagoglar etishmasdi. Maktab o‗quvchilarida mustaqil fikr shakllantirilmayotgan
edi. Ta‘lim tizimi, fan va ishlab chiqarish o‗rtasida hamkorlik, integratsiya o‗rnatilmagandi.
Kadrlar tayyorlashda marketing mavjud emasdi. Amaldagi ta‘lim tizimi zamonaviy taraqqiy topgan
davlatlar darajasidan ancha orqada edi. SHu boisdan ta‘lim tizimini tubdan isloh qilish masalasi
ko‗ndalang bo‗lib qoldi. Prezident I.Karimov tashabbusi ta‘limni isloh qilish yo‗llari ishlab
chiqildi. I.Karimov 1997 yil 29 avgustda Oliy Majlisning IX sessiyasida ―Barkamol avlod -
O‗zbekiston taraqqiyotining poydevori‖ mavzusida ma‘ruza qildi. Ma‘ruzada oldimizga qo‗ygan
buyuk maqsadlarimizni ro‗yobga chiqarish taqdiri, avvalombor, zamon talablariga javob beradigan
yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog‗liq ekanligi
asoslab berildi. 1997 yil 27 avgust kuni Oliy MAjlis IX sessiyasida O‗zbekiston Respublikasining
―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi yangi qonuni va ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ qabul qilindi. Kadrlar
tayyorlash milliy dasturining maqsadi ta‘lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o‗tmishdan qolgan
mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‗la xalos etish, rivojlangan davlatlar darajasida, yuksak
ma‘naviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini
yaratishdan iboratdir Milliy dasturda, hayotimizning barcha sohalarida bosqichma-bosqich amalga
oshirilayotgan islohotlarga monand ravishda, ta‘lim islohotlarini uch bosqichda amalga oshirish
nazarda tutilgan. Birinchi bosqich (1997-2001 yillar) da mavjud kadrlar tayyorlash tizimining
ijobiy salohiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimni isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy,
kadrlar jihatidan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy-moddiy shart-sharoitlar yaratish vazifalari ro‗yobga
chiqarildi. Ikkinchi bosqich (2001-2005 yillarda) Milliy dastur to‗liq ro‗yobga chiqadi, mehnat
bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda unga aniqliklar
kiritiladi.Uchinchi bosqich (2005 va undan keyingi yillarda) to‗planga tajribani tahlil etish va
umumlashtirish asosida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar
tayyorlash tizimi takomillashtiriladi va rivojlantiriladi.Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan
vazifalarni bajarish umumxulq, umummillat ishiga aylandi. 2001 yilda Milliy dasturni ro‗yobga
chiqarishning birinchi bosqichi yakunlandi.Islohotlarga mos ravishda maktabgacha ta‘lim faoliyati
tubdan o‗zgardi. Xususiy va xonadon bog‗chalari tarmog‗i kengaydi. Respublika bo‗yicha 84 foiz
maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash maktabgacha ta‘lim muassasalarida, xo‗jalik
hisobidagi qisqa muddatli guruhlarda, maktablar qoshidagi tayyorlov guruhlari, savodxonlik va boshqa
turdagi markazlarda amalga oshirilmoqda. 16 foizi esa oilalarda maktabga tayyorlanmoqda. 2001-
2002 yillarda Respublikamizda 6742 ta maktabgacha ta‘lim muassasalari faoliyat ko‗rsatdi, ularda
608500 nafar o‗g‗il-qizlar tarbiyalandi, 65862 nafar pedagog, tarbiyachi va boshqa xodimlar faoliyat
ko‗rsatdiO‗zbekiston hukumati ta‘limni rivojlantirish uchun katta mablag‗ ajramoqda. Birgina 2001
yilda ta‘lim harajatlari davlat byudjeti sarf-xarajatlarining 36 foizini tashkil etdi. Ta‘lim uchun 150
mln. AQSH dollaridan ziyod chet el investitsiyasi sarflandi. Ular yangi ta‘lim binolari barpo etish,
ularni eng zamonaviy o‗quv laboratoriya uskunalari va o‗quv mebellari bilan jihozlash uchun
sarflandi. Mustaqillik yillarida 848398 o‗quvchi o‗rniga mo‗ljallangan 2244 ta yangi umumta‘lim
maktab binolari qurilib, foydalanishga topshirildiRespublikamizda 9661 umumta‘lim maktablarida 6
mill. YAqin o‗quvchi ta‘lim-tarbiya olmoqda.
Kadarlar tayyorlash milliy dasturining eng muhim O‗zbekistonga xos xususiyati yangi turdagi
3 yillik o‗rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi tizimini yaratishdan iborat vazifa sobitqadamlik bilan amalga
oshirilmoqda. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining birinchi bosqichi – 1997-2001 yillarda 216 ming
o‗quvchi o‗rniga ega bo‗lgan 44 ta akademik litsey va 291 ta kasb-hunar kollejibarpo etildi.
Oliy ta‘lim ikki bosqichdan: bakalavriat va magistraturadan iborat etib qayta tashkil etildi.
2001-2002 o‗quv yilida 62 ta oliy o‗quv yurtida 180 mingdan ortiq bo‗lajak bakalavrlar va 5 mingdan
ortiq magistrantlar ta‘lim-tarbiya oldilar. 18486 nafar professor-o‗qituvchilar mehnat qildilar, ularning
1462 nafari fan doktori, 7201 nafari fan nomzodidir.
Mamlakatimizda iqtidorli yoshlarni izlab topish, ularga ko‗maklashish, qo‗llab-quvvatlash
bo‗yicha davlat siyosati yuritilmoqda. Bu borada xalqaro hamkorlikni yo‗lga qo‗yish muhim
vazifalardan biridir. 1997 yilda tashkil etilgan‖Umid‖ jamg‗armasi yo‗llanmasi bilan 1997-2001
yillarda 785 nafar yigit-qiz rivojlangan davlatlarning oliy o‗quv yurtlariga o‗qishga yuborildi. Ulardan
519 davlatlarning oliy o‗quv yurtlariga o‗qishga yuborildi. Ulardan 519 nafari bitirib keldi va
Prezident farmoyishi bilan tashkil etilgan Maxsus ishchi guruhi yo‗llanmasi asosida vazirliklar,
idoralar, tashkilot va korxonalarda ishlamoqda. 2002 yil iyulda Toshkentda Xalqaro Vestminster
universiteti tashkil etildi va 160 ta dastlabki talabalar qabul qilindi.
Ta‘lim muassasalarining Evropadagi ta‘lim jamg‗armasi, Germaniyadagi Texnikaviy
hamkorlik tashkiloti, YAponiyadagi JAYKO xalqaro tashkiloti, Koreyaning KOYKA agentligi,
YUNESKO, Jahon banki, TASIS-TEMPUS ochiq jamiyat instituti, AQSH, Angliya, Fransiya,
YAponiya, Daniya, Xitoy, Gollandiya Oliy ta‘lim vazirliklari bilan hamkorligi kengayib bormoqda.
Ta‘lim ravnaqi uchun 150 mln. AQSH dollari hajmida chet el investitsiyalari jalb etildi. Oliy o‗quv
yurtlarining yuzlab professor-o‗qituvchilari ―Ustoz‖ jamg‗armasi bilan xorijiy oliy o‗quv yurtlarida
malaka oshirib keldilar.
O‗zbekiston ta‘lim tizimi dunyo miqyosida katta qiziqish uyg‗otmoqda. Moskvadagi Oliy
ta‘lim Xalqaro Fanlar akademiyasi prezidenti V.SHukshunov O‗zbekistonda ishlab chiqilgan bu
Milliy dasturni mazmun-mohiyati jihatidan tengi yo‗q hujjat, deb ta‘rifladi. O‗zbekistonda
yaratilayotgan ta‘lim tizimi ―Ta‘limning o‗zbek modeli‖ deb e‘tirof etildi.
O‗zek sirkiga xos turli nomer va attraksionlar xalqaro sirk dasturlaridan o‗rin egalladi. Badiiy
adabiyot. Mustaqillik yillarida badiiy adabiyotda milliylik, ming yillik tarixiy ijodiy an‘analar,
umuminsoniy qadriyatlar, erkin fikr yuritish tamoyillari tiklandi. Badiiy adabiyot sinfiylik, partiya-
viylik, kommunistik mafkuraviylik kabi aqida hukmronligi illatlaridan ozod bo‗ldi.Badiiy adabiyotda
mustaqillikni asrab-avaylash, ozod va obod Vatan qurish, barkamol insonni tarbiyalash, milliy o‗zlikni
anglash kabi masalalar bosh mavzu bo‗lib qoldi. Badiiy adabiyot rivojiga H.Karoma-tovning ―Qur‘on
va o‗zbek adabiyoti‖, O.SHarofiddiovning ―CHo‗lponni izlab‖, B. Qosimovning ―Maslakdoshlar‖
asarlari ijobiy ta‘sir etdi.A.Oripov, O.YOqubov, P.Qodirov, X.Davron kabi ijodkorlarning tarixiy
roman, pesa va qissalarida ulug‗ bobokalonlarimiz Amir Temur, Mirzo Ulug‗bek, Bobur va
boshqalarning siymolari umuminsoniy va milliy qadriyatlarga mos tarzda yangicha talqinda
yoritildi.SHukrulloning ―Kafansiz ko‗milganlar‖ romanida, Nazar Eshonqulov-ning ―Qora kitob‖
povestida, O‗.Hoshimovning ―Tushda kechgan umrlar‖, T.Murodning ―Otamdan qolgan dalalar‖
singari asarlarda mustabid sovet davrida xalq boshiga solingan behad kulfatlar, g‗am-alamlar haqqoniy
tasvirlangan.T.Malikning ―SHaytanat‖, H.SHayxovning ―Tutqin odamlar‖ asar larida iymon va
vijdondan ozdirishga, razolat va qabohat ummoniga botirishga urinuvchi yomonlik dunyosi, mafiya
olami shaytonlari fosh qilinadi, ularga nisbatan nafrat tuyg‗ulari tarannum etladi..
Kino san‟ati. Mustaqillik yillarida kino san‘ati rivoj topdi. 1996 yilda ―O‗zbekfilm‖
tassarufida 8 ta kinostudiya, 30ga yaqin mustaqil ijodiy studiyalar faoliyat yuritdi. 1996 yilda tashkil
etilgan ―O‗zbekkino‖ davlat aksionerlik kompaniyasi, uning davlat tomonidan moddiy jihatdan
qo‗llab-quvvatlanishi kino san‘atining rivojida muhim ahamiyatga ega bo‗ldi. 1991-2002 yillarda 60
ga yaqin badiiy filmlar yaratildi. ―Temir xotin‖, ―Dallol‖, ―SHarif va Ma‘ruf‖, ―Tilla bola‖, ―Buyuk
Amir Temur‖, ―YUlduzingni ber, osmon‖, ―Kenja singal‖ va boshqa filmlarda milliylik va
zamonaviylik uyg‗unligi yaqqol nomioyon bo‗ldi. 1997 yil 22-29 may kunlari XII Xalqaro Toshkent
kinofestivali bo‗lib o‗tdi. Unda 32 ta davlat va 8 ta xalqaro tashkilotdan vakillar, kino san‘ati ustalari
qatnashdi. ―Buyuk Amir Temur‖ filmi ijodkori R.Ibrohimovga festival bosh sovrini – ―Neksiya‖
avtomobili berildi.
Mustaqillik yillarida o‗nlab xujjatli filmlar yaratildi. ―O‗zbekis-ton bahorlari‖, ―Ulkan odim‖,
―Ular Germaniyada o‗qigan edilar‖, ―O‗zbekiston qahramonlari‖, ―Umid qaldirg‗ochi‖, ―Istiqlol
fidoyilari‖ va shular jumlasidandir.
milliy musiqa va qo„shiqchilik. Mustaqillik yillarida milliy musiqa va qo‗shiqchilik san‘ati
rivojlandi. Respublika madaniyat ishlari vazirligi, 1992 yilda tashkil etilgan ―Xalq ijodi va madaniy-
ma‘rifiy ishlar respulika markazi‖, uning viloyatlaridagi bo‗limlari musiqa va qo‗shiqchilik san‘atini,
havaskorlik va folklor jamoalari faoliyatini rivojlantirish, unitilgan xalq ohanglarini tiklash maqsadida
turli xil ko‗rik tanlovlar festivallar tashkil etmoqdalar. 1992 yilda Toshkentda ―Asirlarga tengdosh
navolar‖ va ―Boqiy ovozlar‖, Xorazm viloyatida folklor jamoalari, askiya, qiziqchi va
masqaravozlarning, Qo‗qonda katta ashula, lapar va yalla ijrochilarining ko‗rik –tanlovlari o‗tkazildi.
1994 yil may oyida Parijda bo‗lib o‗tgan ―SHarq musiqasi‖ festivalida Munojat Yo‗lchieva va
SHavkat Mirzaevlar ishtirok etib, o‗zbek milliy qo‗shiqchilik san‘atini jahonga namoyish etdilar.1996
yil aprel oyida Turkiston saroyida, ―Bahor‖ majmuasi va boshqa ijodiy konsert tashkilotlari negizida
tashkil etilgan ―O‗zbeknavo‖ gastrol-konsert birlashmasi orqali xalq orasida istedodli qo‗shiqchilarni
izlab topish va ko‗rik-tanlovlarga jalb etish, musiqa va qo‗shiqchilik san‘ati bo‗yicha xalqaro
hamkorlikni rivojlantirish kabi tadbirlar amalga oshirildi. Respublika Prezdentining 1996 yil 27
avgustdagi ―O‗zbekiston – Vatanim manim‖ qo‗shiqlar bayrami to‗g‗risida‖gi farmoni qo‗shiqchilik
san‘atini rivojlantirishga ijobiy ta‘sir ko‗satdi. 1996 yilda o‗tkazilgan barcha viloyat, shahar va
tumanlarida ―O‗zbekiston – Vatanim manim‖ qo‗shiq tanlovida 54 mingdan ziyod qo‗shiqchilar
qatnashdi. Bunday ko‗rik tanlov har yili avgust oyida o‗tkaziladigan bo‗ladi va avgust oyining
uchinchi yakshanba kuni ―O‗zbekeiston – Vatanim manim‖ qo‗shiq bayrami kuni deb belgilandi. Bu
tanlov jarayonida Vatan, mustaqillikni e‘zozlovchi yuzlab yangi qo‗shiqlar yaratildi. ―O‗zbekiston –
Vatanim manim‖, ―Men seni sevaman, O‗zbekiston‖, ―Vatan yagonadir‖, ―Mustaqillik gullari‖, ―Ona
yurtim‖, ―O‗zbekiston askarlari‖ qo‗shiqlari shular jumlasidandir.1997 yil 11 martda qabul qilingan
Respublika hukumatining ―SHarq taronalari‖ Xalqaro musiqa festivalini o‗tkazish to‗g‗risida‖gi qaror
musiqa san‘atini noyob namunalarini keng targ‗ib qilish, rivojlantirishda dastur amal bo‗lib xizmat
qildi. 1997 yil 25 avgust – 2sentyabr kunlari Samarqanda bo‗lib o‗tgan ―SHarq taronalari‖ birinchi
Xalqaro festivalida dunyoning 40 dan ortiq mamlakatdan ijrochilar, san‘atshunoslar, jamoat arboblari
ishtirok etdi, festivalda yangragan o‗zbek ohanglari, kuy-qo‗shiqlari jahon uzra taraldi. Har iki yilda
Samarqandda ―SHarq taronalari‖ Xalqaro festivalini o‗tkazish an‘ana tusini oldiO‗zbekistonda musiqa
va qo‗shiqchilik san‘atini rivojidga har yili 31 avgust va 21 mart kunlari o‗tkazilayotgan Mustaqillik
va Navro‗z kunlariga bag‗ishlangshan bayram tantanalari ijobiy ta‘sir ko‗rsatmoqda.Mustaqillik
yillarda O‗zbekistonda yashayotgan 130 ga yaqin turli millat va elat urf-odatlari va an‘analari birdek
rivojlanib bormoqda. Hozirgi paytda O‗zbekistonda 120 ta milliy madaniyat markazlari faoliyat
yuritmoqda. Milliy madaniy markazlar o‗z millatdoshlarining tili, madaniyati, urf-odatlari, rasm-
rusmlarini tiklash, tarixiy Vatani bilan aloqani jonlantirish kabi masalalar bilan shug‗ullanib
kelmoqdalar. Milliy madaniy markazlar qoshida milliy musiqa, raqs, hunar va boshqa yo‗nalishlardagi
to‗garaklar tashkil etilgan.1992 yilda turli milliy madaniy markazlarga ko‗maklashuvchi Respublika
Baynalmilal markazi tuzildi. Uning faoliyatida respublika-mizda isteqomat qiluvchi turli millat va
e‘latlarni jipslashtirish asosiy o‗rin tutmoqda. Har bir millatga mansub rassomlar, yozuvchilar,
shoirlar, olimlar, madaniyat va san‘at arboblariga bag‗ishlangan yig‗ilishlar, ko‗rgazmalar tashkil
etilmoqda. Milliy madaniy markazlar o‗z faoliyatii bilan respublikada madaniyat ravnaqiga muhim
hissa qo‗shmoqdalar.O‗zbekiston Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi ―Muzeylar faoliyatini tubdan
yaxshilash va takomillashtirish to‗g‗risida‖gi farmoni va uning bajarilishini ta‘minlaga qaratilgan
Respublika hukumatining 1998 yil 5 dekabrda qabul qilingan ―Muzeylar faoliyatini qo‗llab-quvvatlash
masalalari to‗g‗risida‖gi qarori mamlakatimizda muzey ishini rivojlan-tirish istiqbollarini belgilab
berdi. Madaniyat ishlari vazirligi, ―Oltin meros‖ jamg‗armasi, Badiiy Akademiya, Moliya vazirligi,
Mehnat vazirligi muzeylar rahbariyati bilan hamkorlikda muzeylarning rivojlanishi va moliyaviy
ta‘minoti bo‗yicha dastur ishlab chiqildi. Muzeylar davlat muhofazasiga olindi, ularni ta‘mirlash,
muzey eksponatlarini boyitish davlat byudjeti hisobidan moliyaviy jihatdan qo‗llab-quvvatlanadi.
Muzeylar faoliyatini muvvofiqlashtirish, ilmiy-uslubiy yordam ko‗rsatish, moddiy jihatdan qo‗llab-
quvvatlash maqsadida 1998 yilda ―O‗zbekmuzey‖ Respublika jamg‗armasi tuzildi. Aholining
muzeyshunoslik madaniyatini oshirishga ko‗maklashuvchi ―Moziydan sado‖ jurnali ta‘sis etildi va u
1999 yildan boshlab o‗zbek, rus va ingiliz tillarida nashr etila boshlandi. Faqat 1999 yilda
muzeylarning asosiy fondi 7544 ta tarixiy va madaniy yodgorliklar bilan boyitildi.
O‗zbekistonda umumiy maydoni 137150 kv.m.ni tashkil etadigan 510 ta muzey faoliyat
ko‗rsatmoqda. Ularda 1,3 milliondan ortiq ajdodlarimiz tarixi, betakror madaniyatini aks ettiruvchi
nrdir buyumlar-eksponatlar saqlanmoqda va aholiga namoyish etilmoqda. Mamlakatimizning
me‘moriy yodgorliklarga boy 10 ta shahri tarixiy shaharlar ro‗yxatiga kiritilgan. 2005 ta me‘moriy
obida, 2700 ta arxeologik yodgorlik, 1800 monumental san‘at asari davlat muhofazasiga olingan.
Buxoro, Samarqand va Xiva shaharlaridagi 3 ta muzey-qo‗riqxonalarida butun dunyoda eng nodir
tarixiy yodgorliklar, me‘moriy obidalar, monumental san‘at asarlari saqlanib qolgan, davlat
muhofazasida yangidan chiroy ochayotgan muzeylar sifatida e‘tirof etiladi.
O‗zbekiston muzeylari aholi orasida o‗lkamiz tarixi, xalq amaliy san‘ati asarlaridan iborat
etnografik ko‗rgazmalarni namoyish etib, jamiyatimiz ma‘naviy kamolati yo‗lida xizmat qilmoqda.
Minglab xorijiy sayyohlar respublikamiz muzey-qo‗riqxonalariga tashrif buyurib, ajdodlari-mizdan
qolgan tarixiy yodgorliklar, obidalar, monumental san‘at asarlari oldida ta‘zim etmoqdalar. Fransiya,
Turkiya, Eron, Pokiston, Koreya, Xitoy va boshqa mamlakatlarda O‗zbekiston muzeylarining
eksponatlari namoyish etildi.
Sport. Mustaqillik yillarida sport O‗zbekiston milliy madaniyati-ning tarkibiy qismi sifatida
rivojlantirildi.
1992 yil 5 fevralda qabul qilingan O‗zbekiston Respublikasining ―Jismoniy tarbiya va sport
to‗g‗risida‖gi qonuni sportni ommaviy rivoj-lantirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. 46 mingdan
ortiq sport inshoatlari – sport sog‗lomlashtirish klublari, bolalar-o‗smirlar sport maktablari, olimpiya
o‗rinbosarlari bilim yurtlari, oliy sport mahorat maktablari, o‗yingohlar, sport zallari, maydonlari,
hovuzlar barpo etildi va ta‘mirlandi. Ularda 7 mln. kishi jismoniy tarbiya va sport bilan shug‗ullanish
imkoniyatiga ega bo‗ldi.
1992 yil yanvarda O‗zbekiston Milliy olimpiya qo‗mitasi tuzildi va 1993 yil sentyabrda
xalqaro olimpiya qo‗mitasining 101-sessiyada rasmiy e‘tirof etildi.
Sportning boks turi jadal o‗sdi. 17 marta jahon chempioni Artur Grigoryan, Sidney
olimpiadasi chempini Muhammadqodir Abdullaev kabi bokschilarimiz johonga mashhur. 1999 yil
avgust oyida Amerkaning Xyuston shahrida o‗tkazilgan X jahon chempionatida O‗zbekiston boks
komandasi 83 mmlakat o‗rtasida AQSH va Kuba komandalaridan keyin faxirli uchinchi o‗rinni
egalladiVatanimizda sportning tennis turi rivojlandi. 168 ta tennis korti, eng zamonaviy YUnusobod
tennis majmui barpo etildi. YUnusobod tennis saroyida 1994-2002 yillarda O‗zbekiston prezidenti
kubogi uchun 9 marta xalqaro tennis musobaqalari o‗tkazildi. 1999 yilning iyul oyida Londonda
o‗tgan tennis bo‗yicha yoshlar xalqaro turinirida toshkentlik sportchi Iroda To‗laganova Uimbldon
uchrashuvida g‗olib chiqib, kumush kubokni kichrayti-rilgan nusxasini qo‗lga kiritdi.1998 yil may
oyida mamlakatimiz alpinistlari Himolay tog‗ining eng baland ―Evarest‖ cho‗qqisiga ko‗tarilib,
O‗zbekiston dovrug‗ini dunyoga taratdilarMustaqillik sharofati bilan o‗zbek milliy kurashi tiklandi.
1992 yilda Termiz va SHahrisabz shaharlarida dastlabki milliy kurash bo‗yicha xalqaro musobaqa
o‗tkazildi. Milliy kurashimizning nazariy jihatlari va qoidalari ishlab chiqildi va xalqaro ekspertlar
tomonidan e‘tirof etildi, xalqaro sport turlari qatoridan o‗rin oldi. Toshkentda dunyoning 50 dan ortiq
mamlakatlaridan kelgan sportchilar ishtirokida kurash bo‗yicha birinchi jahon chempionati bo‗lib
o‗tdi. Unda o‗zbekistonlik kurashchilar 3 ta oltin, 3 ta kumush 3 ta bronza medallarini qo‗lga kiritdilar.
Akobir polvon, Kamol polvon, Toshtemir polvonlar nomi butun jahonga taraldi. Xalqaro kurash
assotsiatsiyasi tuzildi, uning faxriy prezidenti etib Islom Karimov saylandi. 2000-2002 yillarda
London shahrida 3 marta Islom Karimov nomi bilan ataluvchi xalqaro turinir bo‗lib o‗tdi. 2002 yil
oktyabrda Xalqaro kurash asotsiatsiyasi Xalqaro sport federatsiyasi a‘zoligiga qabul qilindi. O‗zbek
milliy kurashi xalqaro sport turi sifatida dunyonda e‘tirof topdi.Mustaqillik yillarida O‗zbekiston
sportchilari Olimpiadalar, Osiyo o‗yinlari, Jahon va Osiyo chempionlari va boshqa munosabatlarida
qatnashib, 3000 dan ortiq oltin, kumush va bronza medallarni qo‗lga kiritdilar.SHunday qilib,
mustaqillik yillarida O‗zbekistonda sport rivoj-landi, yangi ma‘no-mazmun bilan boyidi, jahon
sportiga qo‗shildi va xalqaro maydonda salmoqli o‗rinni egalladi.
Mavzu bo„yicha takrorlash uchun savollar
1. Tarixiy xotirani tiklash deganda siz nimalarni tushunasiz?
2. ―Qatag‗on qurbonlari xotirasi‖ muzeyida nimalar o‗z aksini topgan?
3. Diniy qadriyatlarni tiklash yo‗lida qanday ishlar amalga oshirildi?
4. O‗zbekistonda ta‘lim qanday turlarda amalga oshirilmoqda?
5. ―Umid‖ jamg‗armasi qachon va qanday maqsadda tuzilgan?
6. O‗zbekiston sport yulduzlaridan kimlarning nomlarini tilga olasiz?
5. SEMINAR MASHG‟ULOTLAR UCHUN MATERIALLARI
Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari. Madaniy
taraqqiyotning qonuniyatlari va madaniy meros.
Mashg„ulotning maqsadi. Mazkur ma‟ruzaning maqsadi madaniyat
jamiyatning maqsuli. Ijtimoiy hayotning eng muhim jabhalaridan biri ekanligini
ochib berish. Madaniyatning inson va jamiyat hayotidagi o‗rni hamda
ahamiyatini ko‗rsatib berish.
Vazifalar.
1.Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari.
2.Madaniy taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari.
3. Madaniy taraqqiyot va ma‘naviy meros.
4. Ibtidoiy madaniyati.
Talaba bilishi lozim.
Motivatsiya. Madaniyatshunoslik jaxon madaniyati va uning tarkibiy qismi
bo‗lgan O‗zbekiston madaniyati rivojlanish tarixi xususiyatlari, o‗zaro
aloqadorligi muammolari va istiqbollari to‗g‗risida bilim ko‗nikma va
malakalarni berish, milliy madaniyatga va o‗zga millatlar madaniyatiga
qadryatlariga ularni xurmat ruhida tarbiyalashdagi ahamiyatini asoslab berish.
Fanlararo va fan ichida bog„liqligi. Madaniyatshunoslik fani O‗zbekiston
tarixi, dinshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ma‘naviyat asoslari fanlari bilan uzviy
bog‗liq.
Nazariy qism.
Madaniyatshunoslik eng yosh fan hisoblanadi. Madaniyatshunoslik
madaniyat to‗g‗risidagi fan bo‗lib, madaniyat tarixi va madaniyat nazariyasidan
iborat.Madaniyatshunoslik fani insoniyatga xos madaniy jarayonni, uning
mazmun-mohiyati va ahamiyatini tahlil qiladigan, madaniyat taraqqiyotining
umumiy qonunlarini o‗rganadigan gumanitar fandir.
Madaniyatshunoslik fani, birinchidan, ibtidoiy turmush tarzidan to hozirgi
kungacha bo‗lgan davrdagi madaniy jarayonni butunligicha, yaxlit idrok etishga,
madaniyat taraqqiyoti haqida barcha fanlar tomonidan to‗plangan bilim va
tushunchalarni integratsiyalashga ko‗maklashuvchi fandir.
Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar fanlar bilan bevosita bog‗liq
holda o‗rgpniladi. Madaniyatshunoslik gumanitar fan sifatida falsafa fani bilan
yaqin aloqadordir. Falsafa fanining asosiy masalasi ruh yoki materiya
birlamchimi degan masala emas, balki insoniyat hayotining ma‘no-mazmuni
masalasidir. Aynan bu masala bilan madaniyatshunoslik fani ham shug‗ullanadi.
Falsafa fani olamda insonning o‗rni, jamiyat taraqqiyoti haqida mulohaza
yuritadi, jamiyat taraqiyotining umumiy qonunlarini tadqiq qiladi. Bu
masalalarni tadqiq qilish u yoki bu darajada madaniyat-shunoslikka ham xosdir.
Falsafa fanining vujudga kelishi va rivojlanishining o‗zi madaniyat
taraqqiyotining mahsulidir.Madaniyatshunoslik sotsiologiya fani bilan ham
yaqin aloqadordir. Negaki, sotsiologiyaning jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayoti,
jamiyatda kishilarning mavqei haqida to‗plagan ma‘lumotlaridan
madaniyatshnoslik fani foydalanadi. Umumnazariy xulosalar chiqarishda
sotsiologik materiallar dalil sifatida xizmat qiladi. Madaniyatshunoslik fani
Siyosatshunoslik fanining davlat o‗urilishi va tuzilishi, siyosiy rejimning turlari
va hususiyatlari, jamiyatni siyosiy boshqarish usullari haqidagi ma‘lumotlariga
asoslanadi, ularga tayanib umumiy nazariy xulosalar chiqaradi.
Madaniyatshunoslik fanining predmeti, uning tadqiqot ob‘ekti
insoniyatning asrlar davomidagi madaniy faoliyati, madaniy taraqqiyot
yutuqlari, ularning ma‘no-mazmunini o‗rganishdan iboratdir.
Madaniyatshunoslik fani tadqiqot olib borishda bir qator metodologik
tamoyillarga tayanadi. Dialektik metod madaniyatshunoslikning muhim metodi
bo‗lib, insoniyatning madaniy hayotini, ming yillar davomida insonlar yaratgan
moddiy va ma‘naviy yutuqlarni yaxlit, umumiy va o‗zaro bog‗liq holda
o‗rganishga imkon beradi. Dialektik metod biron-bir mamlakat yoki mintaqada
kechgan madaniy jarayonni, jumladan O‗zbekiston xalqining asrlar davomida
shakllangan madaniyatini jahon xalqlari madaniyati rivoji bilan uzviy bog‗liq
holda o‗rganish, tadqiq qilishga ko‗maklashadi va madaniy taraqqiyotga xos
umumiy madaniyatshunoslik qonuniyatlarini ochishga imkon beradi.
Madaniyatshunoslik fani ob‘ektni o‗rganishda ilmiy bilishning sistemali
yondoshuv metodiga tayanadi. Sistemali yondoshuv bo‗laklarni butun orqali,
butunni uning bo‗laklari orqali tahlil etish, o‗rganishni taqoza etadi. Bu metod
madaniyat tarkibiga kiruvchi til, din, huquq, axloq-odob, ta‘lim-tarbiya,
adabiyot, san‘at va hakazo bo‗laklar orqali butun jamiyat taraqqiyoti orqali esa
madaniyat tarkibiga kiruvchi bo‗laklarni tahlil qilishga imkon beradi.
VAZIFALAR
Мезол
ит
Фаолият
турлари
Арха
ик
мадан
ият
боски
члари
Архаик
(ибтидо
ий)
мадани
ят
Энеол
ит
Санъат
турлар
и
Палеол
ит
Тасвири
й
санъат
ракс
Овчилик
зарга
рлик
Ёзув
чорвач
илик
дехконч
илик
тукима
чилик кулолч
илик
Неолит
Кластер
Афзаллиги Камчиликлари
Одамларнинг онги ва тафаккури
ошди
Инсонлараро мулокотнинг пастлиги
Одамларнинг турмуш тарзи
такомиллашди
Одамларнинг маиший куникмаларнинг
пастлиги
Мехнат куроллари мукаммаллашди Барча одамларнинг мукаммал мехнат
куролларга эга эмаслиги
Иктисодий, маданий, этник алокалар
урнатилди.
Уругчилик тизимидан тулик жаамият
тизимига утмаганлиги
Т- жадвали
17
Инсерт жадвали
―ИНСЕРТ‖ жадвали
Мустақил ўқиш вақтида
олган маълумотларни,
эшитган маърузаларни
тизимлаштиришни
таъминлайди; олинган
маълумотни тасдиқлаш,
аниқлаш, четга чиқиш,
кузатиш. Аввал ўзлаштирган
маълумотларни боғлаш
қобилиятини шакллантиришга
ѐрдам беради.
Ўқув фаолиятини ташкиллаштиришнинг
жараѐнли тузилмаси
График ташкил этувчининг тури,
аҳамияти ва хусусиятлари
Инсерт жадвалини тўлдириш қоидаси билан
танишадилар. Алоҳида ўзлари тўлдирадилар.
Ўқишжараѐнида олинган маълумотларниалоҳида ўзлари тизимлаштирадилар -жадвал устунларига ―киритадилар‖матнда белгиланган қуйидаги белгиларга
мувофиқ:―V‖- мен билган маълумотларга мос;―-― - менбилган маълумотларга зид;
―+‖ - мен учун янги маълумот;―?‖ - мен учун тушунарсиз ѐкимаълумотни аниқлаш, тўлдириш талабэтилади.
Пинбордни тўлдиринг
Архаик маданиятгаоид бўлган меҳнат
қуроллари
Архаик маданиятгаоид санъат турлари
Ибтидоий динлар
1-
гуруҳ
2-
гуруҳ
3-
гуруҳ
Nazorat savollari.
1. madaniyat so‗zining lug‗aviy ma‘nosini tushuntiring.
2. madaniyat va sivilizatsiyaning o‗zaro aloqadorligini ularning ta‘rifini tushuntirib bering.
3.qadriyatlarning turlarini sanab bering;
4. moddiy va ma‘naviy madaniyat nima.
5. madaniyatshunoslik fanining vazifalari nima.
6. Arxaik madaniyatning dastlabki namunalari.
7. So‗nggi paleolit davri madaniyati.
8. YAngi tosh asri (neolit) madaniyati.
9. Jez davrida yangi turdagi madaniyatning shakllanishi.
10. madaniyatshunoslik fanining metodlari.
Adabiyotlar.
1. Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. Asarlar,7 tom,T:
O‗zbekiston1999.
2. KarimovI.A. ―Ozod va obodVatan, erkin va farovon hayot-pirovard
maqsadimiz‖. T.:O‗zbekiston,2000.
3.Karimov I.A Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka
ishonchdir..T.,O‗zbekiston, 2000.
1.Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.O‗zbekiston 2000.
2.Milliy istiqlol g‗oyasi asosiy tushuncha va tamoiyllar. T.2001 5-12 betlar.
3.Kulturologiya, mirovaya kultura. Uchebnik. Axmedova E.
Gabidulin R. 2001 yil
4.Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev O. Madaniyatshunoslik. (o‗quv
qo‗llanma). 2006 yil.
5. Gulmetov E., T.Qobiljonova, SH.Ernazarov, A.Mavrulov ma‘ruzalar matni.
T. 2000 y.
2–mavzu.Qadimgi davr madaniyati
Mashg„ulotning maqsadi. Qadimgi sharq xududida insoniyat sivilizatsiyasi va
madaniyat rivojlanishining ibtidosi bilan bog„liq bo„lgan muhim jarayonlar yuz
bergan. Misr mesopataniya Xitoy va Xindiston sivilizatsiyalari eng ko„xna va
yirik madaniyatlar ekanligi va jaxon sivilizatsiyasining poydevriga asos
solganligini ochib berish.
Vazifalar.
5. Qadimgi Misr madaniyati.
6. Qadimgi Mesopatamiya madaniyati.
7. Qadimgi Hindiston madaniyati.
8. Qadimgi Xitoy madaniyati.
Talaba bilishi lozim.
An‟anaviy madaniyat, fir‟avn. Ehrom, papirus, taqvim, ellinlar, madaniyati
ma‟buda. Buyuk Xitoy devori. Mahobxarat “Romayana” dastonlari.
“Vedalar” “Bobil minorasi” Bobil osma bog„lari”. “Buyuk ipak yo„li”.
Motivatsiya: Qadimgi sharq sivilizatsiyalari tabiiy, ilmiy bilimlarni to„plab
ulkan natijalarga erishdi va jaxon fani rivojiga ulkan ta‟sir ko„rsatganini yoritib
berish.
Fanlararo va fan ichida bog„liqligi. Madaniyatshunoslik fani O‗zbekiston
tarixi, dinshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ma‘naviyat asoslari fanlari bilan uzviy
bog‗liq.
Tayanch so„z va iboralar
Ellada – Qadimgi YUnonistonning nomi. Zevs – YUnonlarning eng
muqaddas bosh xudosi. Gerodot – (er. avv. 490-430.) YUnon tarixchisi. ―Tarix
faning otasi‖ hisoblanadi. Suqrot, Platon, Aristotel – YUnon falsafasining
yuksak namoyondalari.(er. avv. V-IV asrlar). Artemida ibodatxonasi –
Dunyoning etti mo‗‗jizalaridan biri Efes shahrida qurilgan. Fidiy – YUnon
haykaltaroshi. Zevs, Afina, Promaxos haykallarini muallifi. Kolizey amfiteatri –
Milodning 1 asrida Rimda qurilgan. Gladiatorlik janglari o‗tkazilgan.
Asosiy adabiyotlar:
1. Esin A.B. Vvedenie v kulturologiyu: Osnovnыe ponyatiya kulturologii v sistematicheskom izlojenii. –M.: 1999, str. 5-61.
2.Axmedova E, Gabidullin R. Kulturologiya. –T.: 2001. 6-20 betlar.
1. Gulmetov, T. Qobuljonova, SH.Ernazarov. Madaniyatshunoslik. Ma‘ruzalar matni. -T.: 2000. 12-18 betlar.
1. Aqliy hujum.
2. Darsni aniq yo‗naltirilgan savollar asosida olib borish.
Dars jarayonida yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish
1. Internetdan foydalanish.
2. Sxema-slaydlar namoyish qilish.
3. Mavzu bo‗yicha multimediadan foydalanish.
Ma‟ruzaning maqsadi
Qadimgi sharq sivilizatsiyalari yutuqlari bilan talabalarni
tanishtirish.
Qadimgi Misr ilk sivilizatsiya o‗choqlaridan biri sifatida o‗ziga xos
betakrorligi bilan ajralib turadi. U Afrikaning shimoli-sharqida joylashgan. Nil
dunyodagi eng katta daryolardan biri bo‗lib, u Markaziy Afrikadan boshlanib, Misrni kesib o‗tib, O‗rta er dengiziga quyiladi. Misrda ilk dehqonchilikning
paydo bo‗lishi ham eng avvalo shu daryo bilan bog‗liq bo‗lgan. Qadimdan
Misrda tabiati issiq, hayvonot, o‗simlik dunyosi va er osti boyliklari ko‗p bo‗lganligi bois bu erda moddiy va ma‘naviy madaniyat juda erta vujudga kelib
rivojlangan. Misrda davlatning paydo bo‗lishi mil. av. IV ming yillikning
boshlariga to‗g‗ri keladi. Bu davrlarda Nil daryosining shimolida va janubida 40
dan ortiq shahar davlatlari – nomlari paydo bo‗lgan. Nomlarni monarxlar
boshqarib, ular dehqonchilik, chorvachilik, sug‗orish, harbiy va diniy ishlarni
boshqarganlar. Bular ilk quldorlik davlatlari edilar. Bu davlatchalarning shimoliy va janubiy birlashmalari vujudga keladi. Mil.avv. III minginchi yil
boshlarida Janub podshosi Minaning SHimoliy uyushma ustidan g‗alaba qilishi
natijasida yagona Misr davlatiga asos solinadi. Uning poytaxti Memfis shahri
bo‗lgan. O‗zining Vatan tarixini yozgan kohin Manefon qadimgi Misr tarixini to‗rtga bo‗lib: Qadimgi (mil avv. 3 minginchi yil), O‗rta ( mil.avv. 3
minginchi yil oxiri – 2 minginchi yil boshlari), YAngi (mil. avv.2 minginchi
yil), Quyi (mil. Avv. 1 minginchi y.) podsholik davrlariga bo‗ladi. Bu davrlar jami 30 ta firavnlar sulolarini o‗z ichiga oladi. Qadimgi Misr dunyo
sivilizatsiyasining tom ma‘nodagi klassik namunasi bo‗lgan. SHuning uchun
ham qadimgi yunon tarixchisi Gerodot bu mamlakatni «Nilning in‘omi» deb
bejiz aytmagan. Bahor oylarida Nil toshqini natijasida daryo bo‗ylaridagi erlarida hosil bo‗lgan qora meneralga boy qoldiqlar dehqonchilik uchun «tekin
ozuqa» bo‗lib xizmat qilgan. Daryo bo‗ylarida turli xil granit, marmar kabi
toshlarning bo‗lishi esa qurilishga yaxshi material hisoblangan. SHumerlar iqtisodining asosini dehqonchilik tashkil qilgan bo‗lib, u sug‗orma dehqonchilik
tizimi bilan bog‗liq edi. SHu bilan chorvachilik ham muhim ahamiyatga ega edi.
Unda metalsozlik ham yuqori darajaga erishgan. Er. avv. 3 minginchi yil
boshlariga kelib shumerliklar bronzadan mehnat qurollorini yasay boshlaydilar, er. avv. 2 mingichi yil oxirlariga kelib esa temir davri boshlanadi.
Mesopatamiyadagi katta yutuqlardan biri bu yozuvning ixtiro qilinishi edi.
Ilk yozuv mil. Avv. 4 ming yillikda Janubiy Mesopatamiyada kashf qilingan. Bu erga ko‗chib kelgan shumerlar ham ushbu yozuvni qabul qilganlar. U suratli
yozuv bo‗lib, so‗z suratli rasm orqali ifoda etilgan. Bu fanda ieroglif deb
nomlangan. Masalan, qush so‗zi qushning tasviri bilan, suv so‗zi uch qator
to‗lqinsimon chiziq bilan ifoda etilgan. Ammo suratli yozuv bilan hamma so‗zlarini ham ifoda qilib bo‗lmagan. Uning cheklanganligi sababli bu yozuv
takomillashtirib borilib, mixxat yozuv kashf qilingan. Harflar qotmagan loy
lavhalar sathiga uyib tushirilgan. Harflar 600 ga yaqin belgidan iborat bo‗lgan. Bu yozuv keyinchalik butun Janubi- g‗arbiy Osiyo xalqlari orasida tarqalgan.
Hindiston haqli ravishda qadimgi SHarqning yuksak madaniyatli
mamlakatlaridan biridir. Hindiston yarim oroli qadimdan tabiiy rang-baranglik,
boy o‗simlik, hayvonot va qimmatbaho er osti boyliklariga ega bo‗lgan. YArim orolda ser suv Hind va Gang kabi daryolar mavjud. Mil. avv. 5 ming yillikning
oxiri 4 ming yillikdan boshlab Hind daryosi vodiysida sun‘iy sug‗orishga
asoslangan dehqonchilik vujudga kelgan. 4 ming yillik o‗rtalariga kelib bu joyda o‗ziga xos eng qadimgi Hind madaniyati vujudga kelgan. Dehqoqnchilik,
hunarmandchilik, chorvachilik, savdo-sotiqning rivojlanishi natijasida qishloq
va shaharlar paydo bo‗lgan. Nihoyat, Hind daryosi va uning Panjob viloyati
qadimgi davlatlar yuzaga keladi. Bu davlatlarning Mohinjo-Daro, Xarappa kabi katta shaharlari bo‗lgan. Mohinjo-Daro hozirda Pokiston hududida joylashgan
bo‗lib, shaharning maydoni 270 gektardan iborat. Bu erdan arxeologlar
ko‗chalar, pishiq va xom g‗ishtlardan qurulgan turar joylar, saroylar,
omborxonalar, ibodatxonalar va podsho qarorgohining qoldiqlarini topishgan.
SHaharda pishiq g‗ishtdan qurilgan suv taxmoni va kanalizatsiya ham bo‗lgan.
Badavlat kishilarning uylari, shuningdek ibodatxonalar 2-3 qavatli qilib pishiq
g‗ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan.
MAVZUGA DOIR TAQDIMOTLAR
Қадимги Шарқ цивилизацияси
(м.а. VIIМинг й.к. )
Қадимги Миср
Нил
Эҳромлар
Месопатамия
Фрот,
Дажла
Хуммурапи
кодекси
Хитой
Хуанхе
Янцзи
Буюк Хитой
девори
Хиндистон
Ҳинд
Ганг
Ведалар
“QADIMGI DAVR MADANIYATI” MAVZUSI KLASTERI
Деҳқончилик
Рассом-
чилик
Хайкал-
тарошлик
T-Sxema
SHarq madaniyati G„arb madaniyati
“Pinbord” texnikaasi bo„yicha topshiriq
Misr Mesopotamiya Xitoy Hindiston
Dastlabki
bilimlar
Tabobat
Diniy
tasavvurlar
Xalq og„zaki
ijodi
Xaykaltaroshlik
Tasviriy san‟at
Marosim
udumlar
Nazorat uchun savollar
1. Qadimgi Misrning diniy va ma‘naviy tamoyillarida ilgari surilgan g‗oyalar
qanday bo‗lgan?
2.Misr ehromlari dunyoning etti mo‗‗jizasidan biri sifatida tan olinganligi sabablari nimada?
1. Qadimgi Old Osiyo madaniyatining yuksalishini ta‘minlagan omillarni
asoslang?
2. Qadimgi Bobilda ilm-fanning qaysi sohalariga asos solingan?
3. Ossuriya madaniyati ravnaqida me‘morchilik va tasviriy san‘atning o‗rni qanday bo‗lgan?
4. Budda dini Braxmanizm dinidan qaysi jihatlari bilan farq qiladi?
5. Ajanta majmuasida san‘atning qaysi turlari sintezini ko‗rsa bo‗ladi?
3–mavzu. Qadimgi davr madaniyati
Mashg‘ulotning maqsadi. Qadimgi YUnoniston va Rim madaniyati Evropa
sivilizatsiyasining poydevoriga asos solinganligini ochib berish. Qadimgi G‘arb
sivilizatsiyalari yutuqlari bilan talabalarni tanishtirish.
Vazifalar.
3. Antik YUnoniston madaniyati.
4. Antik Rim madaniyati. Talaba bilishi lozim.
Ellada – Qadimgi YUnonistonning nomi. Zevs – YUnonlarning eng muqaddas
bosh xudosi. Gerodot – (er. avv. 490-430.) YUnon tarixchisi. “Tarix faning otasi”
hisoblanadi. Suqrot, Platon, Aristotel – YUnon falsafasining yuksak
namoyondalari.(er. avv. V-IV asrlar). Artemida ibodatxonasi – Dunyoning etti
mo‘‘jizalaridan biri Efes shahrida qurilgan. Fidiy – YUnon haykaltaroshi. Zevs,
Afina, Promaxos haykallarini muallifi. Kolizey amfiteatri – Milodning 1 asrida
Rimda qurilgan. Gladiatorlik janglari o‘tkazilgan.
Motivatsiya: “Antik madaniyatning duyon madaniyati tarixida tutgan o‘rnini
ko‘rsatib berish.
Fanlararo va fan ichida bog‘liqligi. Madaniyatshunoslik fani O‘zbekiston tarixi,
dinshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ma’naviyat asoslari fanlari bilan uzviy
bog‘liq.
Tayanch so„z va iboralar
Ellada – Qadimgi YUnoniston shahri. Zevs – YUnonlarning eng
muqaddas bosh xudosi. Gerodot – YUnon tarixchisi. ―Tarix fanining otasi‖
hisoblanadi. Suqrot, Platon, Aristotel – YUnon falsafasining yuksak
namoyondalari. Fidiy – YUnon haykaltaroshi. Kolizey amfiteatri – Milodning 1
asrida Rimda qurilgan. Gladiatorlar janglari o‗tkazilgan.
Asosiy adabiyotlar
1. Vsemirnaya istoriya. Ellinisticheskiy i rimskiy perioda. Moskva. 1999.
2. Drevnie sivilizatsii. M.: 1999 g. 21-44 str.
5. Romanov V.N. Istoricheskoe razvitie kulturi. M.: 1991. 9-21 str.
6. Vinnichuk L. «Lyudi, nrav i obichai drevney Gretsii i Rima». M.: 1999. 10-
42 str.
7. Gulmetov E., Qobuljonova T., Ernazarov SH., Mavrulov A. Madaniyatshu-
noslik ma‘ruzalar matni. T.: 2000. 74-80 betlar.
Ma‟ruzaning maqsadi
Qadimgi G‗arb sivilizatsiyalari yutuqlari bilan talabalarni tanishtirish.
Antik davr madaniyati – jahon sivilizatsiyasining beshigi bo‗lib, u davrda
filosofiya, madaniyat fan sifatida shakllandi. O‗sha davr yunonlarning turmush tarzi, fikrlashi, ma‘naviyati hozirgacha ham insonlarni hayajonga solib
kelmoqda.Antik Evropa madaniyatining shakllanishiga Mesopotamiya va Misr
madaniyatining, ayniqsa, arifmetika, astronomiya, mifologiya, va teologiya
sohalarida erishgan dastlabki muhim yutuqlarning ahamiyati katta bo‗ldi, Qadimgi YUnon madaniyati eramizdan avv. XXVIII asrdan er. avv. II
asrgacha davom etdi. YUnonlar o‗zlarining vatanini Ellada deb ataganlar.
Qadimgi YUnon madaniyatining eng yuqori darajaga ko‗tarilgan davri er. avv. V-IV asrlarga to‗g‗ri keladi.
Qadimgi YUnon madaniyati jahon madaniyati tarixida favqulodda hodisa
sifatida o‗zini namoyon etdi. Ellada hozirgi zamon davlatlarining boshqaruv
shakli – Respublika va demokratiyaning vataniga aylandi. Uning namunaviy shakli
Qadimgi YUnon madaniyati 5 ta davrga bo‗linadi:
Egey madaniyati (er. avv. 2800-1100yillar). Gomer davri (er. avv. XI-IX asr);
Arxaik madaniyat davri (er. avv. VIII-VI asrlar);
Klassik (yuqori darajadagi) davri (er. avv. V-IV asrlar);
Ellinizm davri (er. avv. 323-146 yillar). YUnon madaniyatisiz hozirgi Evropa madaniyatini tasavvur qilib
bo‗lmaydi. SHuningdek SHarq dunyosi ham ellinizm madaniyatisiz
boshqacharoq ko‗rinishga ega bo‗lgan bo‗lardi.
Antik Rim madaniyati er.avv. VIII asrdan eramizning 476 yiligacha davom etgan. Qadimgi Rim madaniyatining o‗rni va roli to‗g‗risida
mataniyatshunos olimlar to‗g‗risida ikki xil qarash mavjud:
Ma‘naviy madaniyat sohasida rimliklar yunon madaniyatining voris-lari hisoblanardilar. Ko‗plab yunon xudolari nomlari o‗zgartirilgan.
CHunonchi, Zevs-YUpiterga, Kronos-Saturnga, Poseydon-Neptunga, Afrodita-
Venera, Artemida-Dianaga, Afina-Minervaga aylangan.Rimliklarning dam
olishi ham asosan bir hil bo‗lgan: hammomlarga borish va u erdagi mashqlar
maydonchalarida bo‗lish, falsafiy sohada suhbatlar o‗tkzish, kutubxonalarida shug‗ullanish yoki bosseynlarda hordiq chiqarish ular uchun odatiy hol bo‗lgan.
Milodning I asrida gladiatorlik janglari uchun qurilgan Kollizey amfiteatri
o‗zining ulkanligi bilan ajralib turgan. Amfiteatrga bir vaqtning o‗zida 50 ming
tomoshabin joylasha olgan. Amfiteatr arenalariga 11 ming yirtqich chiqarilgan, 10 ming gladiator bir-biri bilan jang qilgan va yirtqich hayvonlar bilan olishgan.
Omma yaralangan gladiatorning tirik qolishi yoki o‗ldirilishi manzarasini
tomosha qilgan.Rimliklar orasida sirk o‗yinlari, ayniqsa to‗rtta yoki oltita ot qo‗shilgan ikki g‗ildirakli aravalar poygasi mashhur bo‗lgan.
Rimliklarda quyidagi ommaviy yirik bayramlar bo‗lgan:
Saturnaliya - har yili dekabr oyida Saturn xudosiga atalib o‗tkaziladigan
bayram bo‗lib, u karnaval bilan boshlangan, bayram vaqtida tabaqaviy farqlarga
rioya qilingan. Kambag‗allarga sadaqa berilgan, bir-birlariga o‗zaro tuhfalar ulashganlar.YAratilgan yodgorliklar ichida Koliziy yoki Flaviy amfiteatri
alohida ajralib turadi. U gladiatorlik jangi va boshqa ommaviy tomoshalar uchun
qurilgan bo‗lib, 50 mingdan ortiq kishini sig‗dirar edi. Imperator davrida Vergiliy CHo‗ponlar ashulalarining to‗plami «Bukolikalar» asarini va
«Georgiki» nomli poemasini yozib, unda dehqonlarga maslahat beradi va tabiat
go‗zalligini kuylaydi. Uning tugallanmagan poemasi «Eneyda» bo‗lib, unda
Rimning afsonaviy bosh fuqarosi Eneyaning sarguzashtlari kuylanadi. Ovidiy o‗zining «Ishq san‘ati», «Dard-alamlar» va «Pontdan maktublar» nomli
asarlarida Avgust davridagi aslzodalar turmushini tanqid ostiga olib, Avgust
g‗azabiga uchragan. Boshqa asarlarida esa o‗z qayg‗u-alamini va mehnatkashlarning og‗ir turmushini aks ettirgan. SHu bois Qora dengiz
bo‗yidagi Toma shahriga surgun qilingan.Eramizning I asridan boshlab
Rimliklar ayniqsa ularning yuqori tabaqalari, zodogonlari hayotida ma‘naviy
qashshoqlik jarayoni kuchayib bordi. Rim imperatorlari Kaliguala va Neron qahriqattiqlik va ma‘naviy buzuqlik ramzlariga aylanadilar. Ma‘naviy bo‗shlik
va inqiroz Rim jamiyati halokatining bosh sabablarining biriga aylandi. 395 yili
Rim imperiyasi ikki qismga, SHarqiy va g‗arbiy qismga ajralib ketadi. 476 yili
esa rimliklarning german qabilalarining qo‗shinidan navbatdagi mag‗lubiyati natijasida oxirgi imperator Romul Avgustinni taxtdan tushiriladi. Natijada
g‗arbiy Rim imperiyasi barham topadi. Lekin Rim madaniyati o‗zining Rim
huquqi, arxitektura, adabiyot fanlari bo‗yicha erishgan yutuqlari jahon madaniyatida o‗z o‗rnini egalladi va hozircha yashab kelmoqda, insonlarni
hayratga solmoqda.
ДУНЁНИНГ
Миср
эхромлари
Семирамиданинг осма
боғлари
Артемида
ибодатхонаси
Галикарнас-
даги даҳма
T-Sxema
SHarq madaniyati G„arb madaniyati
“Pinbord” texnikaasi bo„yicha topshiriq
Yunoniston Rim
Dastlabki
bilimlar
Tabobat
Diniy
tasavvurlar
Xalq og„zaki
ijodi
Xaykaltaroshlik
Tasviriy san‟at
Marosim
udumlar
Nazorat uchun savollar
11. YUnon madaniyati o‗zining noyobligini nialarda namoyon qildi?
12. YUnonlarning turmush tarzi qanday bo‗lgan?
13. Qachonlardan boshlab Olimpiya o‗yinlari boshlangan va unda sportning
qaysi turlari bo‗yicha musobaqalar o‗tkazilgan?
14. Qadimgi YUnoniston fani va uning asoschilaridan kimlarni bilasiz?
15. Qadimgi YUnoniston madaniyatining eng yuqori darajaga chiqqan davri
qaysi davri qaysi va nima uchun?
16. Antik YUnon madaniyati qadimgi Rim madaniyatining mantiqiy davomi
ekanligi nimalarda namoyon bo‗ldi?
17. Qadimgi Rim madaniyatining o‗ziga xos hususiyatlari nimalarda edi?
18. Qadimgi Rimliklarda vataparvarlik tuyg‗usi qanday bo‗lgan?
19. Qadimgi Rimda arxitektura qurilishi qanday bo‗lgan?
20. Xristian dini qachon paydo bo‗lgan?
4-MAVZU. MARKAZIY OSIYO XALQLARINING
QADIMGI MADANIYATI
REJA:
Mashg‘ulotning maqsadi. Markaziy Osiyo madaniyati jaxon madaniyatida
tutgan o‘rnini ochib berish.
Vazifalar.
1. Markaziy Osiyodagi qadimgi madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari.
2. Markaziy Osiyo xududidagi ilk davlatlar madaniyati.
3. YUnon-Baqtriya madaniyati miqiyosida SHarq ellinistik madaniyati.
4. Kushonlar madaniyati.
Talaba bilishi lozim.
Markaziy Osiyo, Qadimiy sivilizatsiya, ruhiy quvvat, submadaniyat, zardushtiylik,
Avesto, Axmoniylar, YUnon-Baqtriya, mehrob, solmona, buddaviylik, oromiy,
So‘g‘d.
Motivatsiya O‘zbekiston xududida eng qadimgi davlatlar haqida
ma’lumotlarga ega bo‘lish. Markaziy Osiyo madaniyati jaxon madaniyati tarixida
muhim o‘rin tutganligi haqida ma’lumotga ega bo‘lish.
Fanlararo va fan ichida bog‘liqligi. Madaniyatshunoslik fani O‘zbekiston tarixi,
dinshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ma’naviyat asoslari fanlari bilan uzviy
bog‘liq.
Tayanch tushunchalar
Markaziy Osiyo, Qadimiy sivilizatsiya, ruhiy quvvat, submadaniyat, zardushtiylik, Avesto, Axmoniylar, YUnon-Baqtriya, mehrob, solmona,
buddaviylik, oromiy, So‗g‗d.
Adabiyotlar:
1. Karimov I.A. YUksak ma‘naviyat - engilmas kuch. -T.: Ma‘naviyat, 2008.
2. Karimov I.A. SHarq gavhari, zamin sayqali. Samarqand shahrining 2750
yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimdagi so‗zlagan nutqi. «Xalq so‗zi»,
2007 yil 26 avgust.
3.Karimov I. ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q‖ Toshkent 1998 yil
4. O‗zbekiston tarixi va madaniyati T., 1992 yil. 5. Pugachenko G., Rgveladze E., Severnaya – Baktriya-Toxariston T., 1990 yil.
6. O‗zbekiston xalqlari tarixi. T., 1992 yil
Ma‟ruxzaning maqsadi:
Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida tutgan o‗rnini ochib
berish.
Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida muhim o‗rin tutadi.
Uning o‗rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon munosib baho
bergan. Hatto Baqtriya, Marg‗iyona, Sug‗d, Parfiya, Farg‗ona, Xorazm, CHoch
xalqlarining qadimgi madaniyati ham jahonni hayratga solmoqda. Markaziy
Osiyo mintaqasining qadimgi madaniyatini o‗rganish o‗n yillar ilgari
boshlangan bo‗lsada, tadqiqotchilarning bu madaniyatining o‗ziga xosligi va
boy mazmuni lol qoldirdi. Markaziy Osiyo madaniyati Farb va SHarqning
buyuk madaniyat elementlarini bir butunlikda uyg‗unlashtirib ifodalagan holda
o‗ziga xos individuallik kasb etadiki, bu xususiyat keyingi taraqqiyot uchun ham
negiz bo‗lib qoladi.Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining vujudga kelishi
sharoitlarini belgilashda dastavval, uning jug‗rofiy o‗rni va tabiiy vositalariga
e‘tiborni qaratish lozim bo‗ladi. Madaniyatshunoslik har qanday madaniyatning
shakllanishidagi o‗ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi, biosfera omillarining
ahamiyati borligiga alohida e‘tibor beradi. Markaziy Osiyo mintaqasining tabiati
turli xilligi bilan katta farq qiladi. Bu erda serhosil vodiy va vohalar, sersuv
daryolar, qaqroq cho‗llar, dashtu adirlar, Pomir va Tangritog‗ining baland
muzofotlari bilan yonma-yon joylashgan. Bunday xususiyat dehqonchilik,
chorvador, tog‗da yashovchi qabila va xalqlar xo‗jalik tarzi va o‗ziga xos
madaniyatlarining shakllanishi uchun imkoniyat yaratdi.«Qadimgi sivilizatsiya»
deb nomlangan risolada Markaziy Osiyo madaniyatining ikki xususiyati
ko‗rsatiladi: bir tomondan, turli madaniyatlarning o‗zaro ta‘sirida, ikkinchi
tomondan, qadimgi sivilizatsiyalarining boshqa o‗choqlari bilan yaqin aloqada
rivojlanishi. Bu xususiyatlarni batafsil kuzatadigan bo‗lsak Markaziy Osiyo
madaniyatining shakllanish jarayonlari yaqqol namoyon bo‗ladi.Markaziy
Osiyoning serhosil vodiysi, cho‗l va dashti, tog‗larida yashovchi aholining
turmush sharoitidagi farqlar turli xo‗jaliklarning ertaroq paydo bo‗lishi o‗ziga
xos madaniyatlar shakllanishiga olib keldi. Bu jarayon yaqin qo‗shnichilik
munosabatlari asosida sodir bo‗lib, qabila va xalqlarning iqtisodiy va madaniy
aloqalari tufayli taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga imkon yaratdi. Eng
qadimgi davrlardan dehqonchilik, chorvachilik va tog‗ ovchi qabilalari
o‗rtasidagi mahsulot ayirboshlash Markaziy Osiyo xalqlari iqtisodiyotida katta
ahamiyatga ega bo‗lib, keyingi davrlarda ham u uzoq saqlanib qoldi. Turmush
tarzi va xo‗jalik faoliyatidagi farqlanish bilan birga mintaqa xalqlarining etnik
va tillardagi yaqinlik judayam uyg‗unlashib ketganligi qadimgi YUnon va Xitoy
manbalarida ham qayd qilingan. Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy
aloqalari, etnik va til birligi ularning bir-biridan ayricha yashashiga yo‗l
qo‗ymadi.Natijada qadimgi SHarqning klassik madaniyati orasida Markaziy
Osiyo Qadimgi madaniyati ajralib, o‗ziga xos ko‗rinishda shakllanadi. Dastlab,
bu madaniyatda ikki xil madaniyat aralashib ketadi: ko‗chmanchilik va
ibtidoiylik olami hamda sivilizatsiya olami; bu erdagi qadimgi madaniyatlarga
xos madaniyatlarning o‗zaro muloqotiga aks ta‘sir ko‗rsatgan «o‗zining
betakrorligi» haqidagi tasavvur shakllanmoqda.Markaziy Osiyoning o‗troq
dehqonchilik va ko‗chmanchi xalqlarida ancha-muncha farqlar bo‗lishiga
qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o‗rnatilgan. Diniy e‘tiqodlar, urf-
odatlar, folklor, axloqiy me‘yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning
shakllanishiga olib kelgan. SHuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning
yaxlit madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haqida
to‗xtalish joizdir: Qadimgi davlatlar submadaniyati (Baqtriya, Sug‗d, Xorazm,
Farg‗ona, Marg‗iyona), dasht ko‗chmanchilari-sak, massaget, da-kochchilar
submadaniyati, Pomir va Tangritog‗ qabilalarning submadaniyati.Markaziy
Osiyo madaniyatining o‗ziga xosligining ikkinchi jihati mintaqaning o‗ta qulay
jug‗rofiy o‗rnashganligi bilan bog‗liq. Mintaqa Mesopotamiya, Hindiston va
Xitoy kabi uchta buyuk SHarq sivilizatsiyasi bilan bevosita chegaradosh bo‗lib,
Farb sivilizatsiyasiga xos beshinchi-Gretsiya va Rim bilan aloqada rivojlangan.
Bunday aloqalarning muqarrarligi tufayli Markaziy Osiyo madaniyati SHarq va
Farb o‗rtasida vositachilik missiyasini bajarishiga sabab bo‗ldi, ya‘ni iqtisodiy
sohalarda eng avvalo xalqaro savdoda va madaniy sohalarda ham Markaziy
Osiyo Farb va SHarq o‗rtasida bog‗lovchi ko‗prik vazifasini bajardi. Xususan,
Markaziy Osiyo xududi orqali buddizm butun dunyoga yoyildi, Hindiston va
Xitoyga ellinistik madaniyat ko‗rinishlari o‗tdi, SHarqdan Farbga va Farbdan
SHarqga madaniy boyliklar (bilim, diniy g‗oya, kashfiyot, badiiy asarlarning)
almashib turishida Markaziy Osiyo muhim vositachi bo‗lib xizmat qiladi.
2.8. «T - sxema» texnikasi
- bu texnologiya murakkab, ko‗ptarmoqli, mumkin qadar
muammo xarakteridagi mav-
zularni o‗rganishga qaratilgan; bunda ularning har biri alohida
nuqtalardan muhokama etiladi.
Masalan ijobiy va salbiy
tomonlari, afzallik va kamchiliklari, bir g‗oyaning
ikki tomoni, foyda va zararlari;
- tanqidiy, tahliliy, aniq mantiqiy fikrlashni
T-sxema qonun-qoidalari bilan tanishib chiqadi.
YAkka tarkibda yoki juft-juft
bo‗lib T-sxemani to‗ldiradi
O‗z g‗oyalarini yozma ravishda o‗ng va chap taraflarida yozib
chiqadilar. G‗oyalar qarama-qarshi
bo‗lishi mumkin
muvaffaqiyatli rivojlantirishiga
hamda o‗z g‗oyalari, fikrlarini
yozma va og‗zaki shaklda ixcham bayon etish, himoya
qilishga imkon yaratadi;
- ma‘ruza yakunida
qo‗llaniladi;
Sxemadagi g‗oyalar taqqoslanishi
va yakka tartibda, juft-juft holda yoki kichik guruhlarda to‗ldirilishi
mumkin
Har bir tinglovchi o‗z fikrini
erkin holda to‗liq bayon etishi
mumkin
Markaziy Osiyodagi qadimgi madaniyatlar
Joytun madaniyati - mil. avV) 6-5 ming yilliklar.
Kaltaminor madaniyati - mil. avV) 5-4 ming yilliklar.
Xisor madaniyati - mil. avV) 5-4 ming yilliklar.
Namozgox-Anov madaniyati - mil. avV) 4-2 ming yilliklar.
Zamonbobo madaniyati - mil. avV) 3-2 ming yilliklar.
Sarazm madaniyati - mil. avV) 3-2 ming yilliklar.
Tozabog‘yob madaniyati - mil. avV) 2- ming yilliklar.
Sopolli-Jarqo‘ton madaniyati - mil. avV) 2- ming yilliklar.
Markaziy Osiyodagi qadimgi davlatlar
Қadiмgi Xорaзм
Baқтрiя
Пaрfiя
Daвaн
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati
YOzuv (Xorazm, Baqtriya, So‘g‘d)
Haykaltaroshlik (Xalchayon, Dalvarzintepa, Fayoztepa)
Tasviriy sanat (Afrosiyob, Varaxsha)
Din (Buddaviylik, Zadushtiylik, Moniylik)
Hunarmandchilik (Kulolchilik, Qurolsozlik)
Mavzuni takrorlash bo„yicha savollar
1. Markaziy Osiyo hududida qanday qadimgi xalqlar yashagan va davlatlar
mavjud bo‗lgan.
2. Markaziy Osiyo madaniyatining tarixiy o‗ziga xosligi.
3. Markaziy Osiyo madaniyatining xarakterli belgilarini aytib bering.
4. Qadimgi Baqtriya, Xorazm, Sug‗d davlatlari madaniyatini tavsiflang.
5. Markaziy Osiyo madaniyati rivojida Zardushtiylik va «Avesto»ning roli va
o‗rni.
6. Markaziy Osiyoda madaniyatlarning o‗zaro bir-biriga ta‘sir jarayonini
izohlang.
7. O‗zbekiston hududida qadimgi davrga oid qanday noyob yodgorliklar
topilgan.
8. Qadimgi davrda yozuv ilm va fanni rivojlanganligini ko‗rsatuvchi qanday
ma‘lumotlar mavjud.
9. Buyuk ipak yo‗lini Markaziy Osiyo madaniyati rivojidagi roli.
10. Jahon madaniyati rivojlanishida Markaziy Osiyo madaniyatining roli.
5 Mavzu: Dunyoviy va diniy madaniyat
Mashg„ulotning maqsadi. IX – XII asrlarda yurtimizda tashkil topgan
markazlashgan davlatlarning iqtisodiy va madaniy hayotiga ijobiy ta‟sir
ko„rsatganligini to„liq va har tomonlama yoritib berish.
Vazifalar.
1. IX-XII asrlardagi SHarq Uyg‗onish davri va uning asosiy omillari.
2. Islom madaniyati.
3. SHarq Uyg‗onish davri allomalari ijodining jahon fani ravnaqidagi o‗rni.
4. Me‘morchilik va tasviriy san‘at yuksalishi. Talaba bilishi lozim. “Bayt ul-Hikmat” – “Donishmandlar uyi”. Bag„doddagi
akademiya. “Qubbatul islom” – Buxoro shahri. Islom dinining gumbazi.
“Ma‟mun akademiyasi” – Xorazmda tashkil etilgan akademiya. “Ilmi
nujum”- Astranomiya fani. Rasadxona – observatoriya. Osmon jismlarini
kuzatadigan ilmiy dargoh. “Qur‟oni Karim”- Islom dinining muqaddas
kitobi. Xattotlar - Kiob ko„chiruvchi xusnixat egalari.
Motivatsiya IX – XII asrlarda ijtimoiy – siyosiy iqtisodiy va madaniy hayotda
yuz bergan o‗zgarishlar haqida bilimlarga ega bo‗lish
Fanlararo va fan ichida bog„liqligi. Madaniyatshunoslik fani O‗zbekiston
tarixi, dinshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ma‘naviyat asoslari fanlari bilan uzviy
bog‗liq.
Tayanch so‗z va iboralar
“Bayt ul-Hikmat” – “Donishmandlar uyi”. Bag„doddagi akademiya.
“Qubbatul islom” – Buxoro shahri. Islom dinining gumbazi. “Ma‟mun akademiyasi” – Xorazmda tashkil etilgan akademiya. “Ilmi nujum”-
Astranomiya fani. Rasadxona – observatoriya. Osmon jismlarini
kuzatadigan ilmiy dargoh.
“Qur‟oni Karim”- Islom dinining muqaddas kitobi. Xattotlar - Kiob
ko„chiruvchi xusnixat egalari.
Adabiyotlar
1. Akramov SH. va boshqalar. O‗zbekistonning madaniy obidalari. –Toshkent.:
O‗zbekiston, 1993 y.
2. Madaniyat va ma‘naviyat muammolari.-Toshkent.: Meros, 1994 y.
3. Xayrullaev M. O‗zbekistonda ijtimoiy falsafiy fikrlar tarixidan.-Toshkent.:
O‗zbekiston, 1995 y.
4. Mavrulov A. Madaniyat va tafakkur o‗zgarishlari. Toshkent.: 2004 y.
5. Abdullaev M. Madaniyatshunoslik asoslari. Toshkent.: ―Farg‗ona‖, 1998 y.
6. Axmedova E, Gubaydullin R.. Kulturalogiya. Mirovaya kultura. Tashkent.: -
2001 g. Akademiya xudojestv Uzbekistana.
7. Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev A., Madaniyatshunoslik asoslari. -
Toshkent.: Turon-iqbol, 2006 y.
SHarq va G‗arb mamlakatlarining o‗rta asrlar madaniyatida dinning
ustivorligi.VI-XVI asrlar davri tarix fanida o‗rta asrlar deylib, qadimgi va
an‘anviy madaniyatlar o‗rtasidagi davrni bildiradi. Bu davr madaniyatida
mifologik tafakkur va an‘analarining kuchli ta‘siri hamda yangi davrning
texnogen madaniyatidagi aqliy-mantiqiy tafakkur, ilmning amaliy xususiyatlari
seziladi. Arab halifaligi va Evropa mamlakatlari o‗rta asrlar madaniyatidagi
xususiyatining shakllanish qiyofasini islom va xristianlik belgilashi bilan birga,
ularning o‗zi ham mifologik tushunchalar asosida shakllanib, an‘anaviy
madaniyatning ko‗plab jihatlarini o‗zlashtirdi, o‗z navbatida o‗rta asrlar
madaniyati negizi keyingi davlar madaniyatining shakllanishi uchun yangi
madaniyat kurtaklari va yangicha tafakkur tarzi vujudga keldi. YAna shuni ham
inkor qilmaslik kerakki, o‗rta asrlarda o‗zining tafakkur tarzi va dunyoqarashi
jihatidan o‗tmishda va keyingi davrlarda vujudga kelgan diniy madaniyatdan
keskin farq qiluvchi diniy madaniyat yaratildi. Diniy madaniyat ko‗p
mazmunlidir, negaki uning asosida turli xalqlarning madaniyat merosi mavjud:
arab, turk, german, slavyan xalqlarining arxiak (ibtidoiy) madaniyati; antik
meros va qadimgi sharq sivilizatsiyasi meroslarini tanlash va ijodiy qayta ishlab
o‗zlashtirgan. Bundan tashqari G‗arb va SHarqning o‗rta asrlar madaniyati
tarixning ming yillar davomida doimo muloqot va akkulturatsiya jarayonini
kechirdi, bunda salb yurishlari davri juda shiddatli kechdi (XI-XIII asrlar). Diniy
madaniyatning ko‗p qirraligi uning tarkibida ko‗plab submadaniyatlarning
mavjudligidir: xalqona (qishloq madaniyati), shahar, dunyoviy, monastir va
so‗fiylik madaniyatlari. SHuningdek, din o‗sha davrdagi madaniyat va
musmadaniyatning barcha sohalarini birlashtirib o‗z ichiga qamrab oldi.
O‗rta asrlar davrida yakka xudolikka asoslangan jahon dinlari-xristianlik
va islom Evropa, Osiyo va Afrikaning ko‗p joylarida ko‗plab kishilar uchun
dunyoqarashning ustivor shakli bo‗lib, inson va butun jamiyatning tafakkurini,
butun turmush tarzini belgiladi. Koinot va osmon jismlarini dastlabki va
boshlang‗ich o‗rnini Xudo (Olloh) belgilab, dunyo va insonni yaratuvchisi
hamda barcha mavjudot xudoning (Olloh irodasining) ijodiy yaratuvchanlik
natijasidir. Insoniyat tarixi davrlarning izchanllik bilan takrorlanib turishi kabi
namoyon bo‗ladi, natijada davrlarning o‗rin almashishi navbatdagi
payg‗ambarning kelishi bilan sodir bo‗ladi. Din har xil an‘analarga ega bo‗lgan
turli xil xalqlarga arablar SHarqi va Evropada kuchli bir sivilizatsiya yaratish
uchun birlashtiruvchi ibtido bo‗ldi. Din madaniyatning siyosiy, ijtimoiy, ilmiy,
badiiy-barcha sohalariga o‗z ta‘sirini ko‗rsatdi. Xristiyanlik Rim imperiyasida
Eramizni IV asrlarida G‗arbiy qismi gullagan paytga kelib to‗la shakllangan
cherkov tizimi va qattiq instizomga asoslangan davlat dini tarzda qaror topdi.
CHerkovning tayanchi bu paytda butun Evropada keng tarqalgan va
xristiyanlikni o‗z dini sifatida qabullagan ―yovvoyi‖ xalqlar (jumladan: gotlar,
gallar, irlandlar va b.) tashkil etdi. Evropa bo‗ylab tarqalgan german,
slavyan,turk qabilalari antik sivilizatsiyasini harob etib yangi hayot tarzini
qabul qildilar. O‗rta asr Evropasi- bu agrar sivilizatsiya gullab yashnagan,
natural xo‗jalik hukmronlik qilayotgan tarixiy davr. Dehqonlar uncha katta
bo‗lmagan, bir-biridan ajralgan jamoalar shaklida yashash ularni istak va
manfaatlarini yildan-yilga takrorlanadigan qishloq xo‗jaligi bilan bog‗liq tarzi
belgilardi. Bunday hayot tarzida odamning tafakkur doirasidan tashqari har
qanday muloqotga ehtiyoj yo‗q hisob bo‗ladi. Bunda Evropa tarkib topgan
davlatchilikka ham hech qanday zamin yo‗q edi. So‗ngroq x ristiyan cherkovi
jamiyatni barcha tomonlarini siyosiy tashkilot shakliga keltirishning namuna
asosini tashkil etdi. To‘belik munosabatlariga qurilgan feodal tabaqachilik
asosida CHerkov ierarxiyasi yotadi.(ruhoniylar-episkoplar-kardinallar- rim
papasi), Qirol xudoning vassali, saroy ayonlari-Qirolning vassali, dehqon- saroy
ayonining, ayol erkakning, uy hayvoni ayolning tosh va o‗simliklar uy
hayvrninig vassali va bosh. ―Toshdan Xudogacha‖ keng tarqalgan umumiy
vassallik haqidagi g‗oya ham CHerkovni qullab quvvatlagan. Musulmon
SHarqida islom ta‘limoti paydo bo‗lishi bilan barobar teokratik boshqaruv
shakli qaror topadi, bunda diniy va dunyoviy hokimiyat payg‗ambar, keyin
uning ―o‗rinbosarlaridan xalifalar‖ qo‗lida birlashgan.
1.1. Dinning ibtidoiy shakllari
ДИННИНГ
ИБТИДОИЙ
ШАКЛЛАРИ
Тотемизм -
ҳайвонот ёки ўсимлик-
нинг муайян турларини
илоҳийлаштириш
Анимизм –
руҳлар мавжудлигига
ишонч
Taqqoslash tablisasi
Madaniyat turlari G‟arb Sharq
Urf-odatlar;
ilm-fan;
talim; memorchilik;
maishiy turmush;
nashriyot matbaa;
hunarmandchilik; kino;
teatr;
tabiatshunoslik; kutubxonA)
«Blis-so‟rov» savollari
1. SHarq uyg‘onish davri madaniyati uni davrlashtirish masalasi.
2. SHarq Uyg‘onish davrida xattotlik madaniyati qay darajada rivoj-landi?
3. Bu yil yurtimizda ―Mamun akademiyasining necha yilligi nishonla-nadi?
4. ―YAxshi odamlar amalga intilishi kerakmi? Ha. U agar intilmasa yomon odamlar amalni egallaydi‖-degan fikr kim tomonidan aytilgan.
5. Ismoil Somoniy maqbarasi qaysi shaharda joylashgan?
6. ―Qutadg‘u bilik‖ asari kim tomonidan yozilgan?
O‟QUV VIZUAL MATERIALLAR
“Piramida” texnikasi
“Piramida” - bu ierarxik g‘oyalarni boshqa usulda tasavvur qilish, qachonki asosiy g‘oya va vaziyatdan kichik tarmoqlar davom etadi
hamda ikkinchi darajali topshiriq va muammolarni yanada to‘liq ko‘rib
chiqishga xizmat qiladi. SHu tufayli bir g‘oyani tafsilotga yanada chuqur rivojlanib borishini kuzatishingiz mumkin. Esda tuting: Mukammallik
mayda-chuydadan iborat, mukammalliyning o‘zi esa mayda-chuyda
emas!
IX-XII aсрлaрda Шaрқ
Уйғонiш мadaнiятi
вa унiнg aсосiй омiллaрi
Турлi xaлқлaрнiнg
мadaнiй ютуқлaрi-daн
fойdaлaнiш
Faлсafa,
тaрix
Dунёвiй biлiмлaр-нiнg
рiвоjлaнiшi
Aстрономiя, мaтемaтika,
jўғроfiя
Adabiёт,
мусiқa
6-MAVZU. TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRI MADANIYATI (XIV
ASRNING IKKINCHI YARMI – XV ASR )
Mashg‘ulotning maqsadi. Amir Temur barpo etgan, markazlashgan davlatda
madaniy, ma’ishiy hayotni rivojlantirish shart-sharoitlarni ochib berish.
Vazifalar.
1. Temur va temuriylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-maishiy
taraqqiyoti.
2. Me’morchilik, tasviriy san’at va amaliy san’at.
3. Ilm-fan va adabiyot.
4. San’at, falsafa va din.
Talaba bilishi lozim.
Amir Temur, saltanat, Bog‘dod, Sultoniya, Bibixonim, Karvonyo‘li, masjid,
maqbara, Movarounnahr, Registon, nasta’liq, tasavvuf, Naqshbandiya, tuzuklar.
Motivatsiya -------
Fanlararo va fan ichida bog‘liqligi. Madaniyatshunoslik fani O‘zbekiston tarixi,
dinshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ma’naviyat asoslari fanlari bilan uzviy
bog‘liq.
Tayanch tushunchalar
Amir Temur, saltanat, Bog‗dod, Sultoniya, Bibixonim, Karvonyo‗li, masjid, maqbara, Movarounnahr, Registon, nasta‘liq, tasavvuf, Naqshbandiya,
tuzuklar.
ADABIYOTLAR
1. I.A.Karimov Amir Temur haqida so‗z. T., 1996 y.
1. Temur va Ulug‗bek davri tarixi. T., 1996 y.
2. Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san‘at. T., 1996 y.
3. I.Mo‗minov. Amir Temurning O‗rta Osiyo tarixida tutgan o‗rni.
4. Temurning ma‘muriy merosi. T. 1996 y.
5. Arapov A. «Amir Temur davrida me‘morchilik». Jurnal «Moziydan sado».
2003. №2. 30-38 betlar.
6. Amir Temur a mirovoy istorii. –T.: 2001. YUNESKO. 8-40 betlar.
7. «Amir Temur saboqlari». –T.: SHarq. 2001. 4-54 betlar.
Ma‟ruzaning maqsadi:
Amir Temur barpo etgan markazlashgan davlatda madaniy-maishiy
hayotni rivojlantirish shart-sharoitlarini ochib berish.
1. Temur va temuriylar davri O‘rta Osiyo madaniyatida alohida davrni tashkil qiladi. Madaniyat tarixida klassik davr hisoblangan bu davr xususan, o‘zbek madaniyatining bugungi huquqiy joylashuvida asos bo‘lib xizmat qiladi. Avvalo, bu davr madaniyati Temur asos solgan kuchli davlatchilik tamoyillari asosida shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bog‘liqdir.Amir Temur davrida O‘rta Osiyoning mustaqil bir davlat qilib birlashtirilishi mamlakatning iqtisodiy-madaniy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ilm-fan, adabiyot va san’at, hunarmandchilik va me’morchilik ravnaq topdi. Mamlakat va poytaxt Samarqandning obodonchiligi yo‘lida mahalliy va chet mamlakatlardan ko‘plab fan va san’at ahllarini, hunarmand me’morlarni va musavvirlarni to‘pladi.Temur markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chiqarishga, xususan qishloq xo‘jaligiga alohida e’tibor berdi. O‘rta Osiyoda qishloq xo‘jaligi sun’iy sug‘orishga bog‘liqligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini qazdirdi va Murg‘ob vodiysida sug‘orish ishlarini yo‘lga qo‘ydi. Samarqand va SHahrisabz shaharlari oqar suv bilan ta’minlandi. Lalmikor erlarda ariklar qazildi. Dehqonchilikda donli ekinlar, paxta, zig‘ir ekilgan. Bo‘yoq uchun ro‘yan o‘simligi, shuningdek pillachilikda tutlar ko‘p ekilgan. Uzum, limon etishtirilgan.Ulug‘bek davrida Bog‘i maydonda turli o‘simliklar ekilib, Bog‘cha nomli bog‘ barpo etilgan. Temur Samarqand atrofida Bag‘dod, Sultoniya va SHeroz nomli qishloqlar qurdiradi. Temur va Ulug‘bek davrida qo‘ychilik va yilqichilikka alohida e’tibor berilgan.Tog‘-kon ishlari yo‘lga qo‘yilib, turli ma’danlar qazib olinishi tufayli hunarmandchilik rivojlangan.
Obodonchilik, sug‘orma dehqonchilikning rivojlanishi iqtisodiy hayotda muhim soha-hunarmandchilik, savdo va tovar-pul munosabat-larining taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Hunarmandchilik tarmoqlarining ko‘payishi tufayli shaharlarda hunarmandchilik mahallalarining soni ortib, yangi bozor
rastalari, tim va toqlar qurildi. To‘qimachilik, kulolchilik, chilangarlik, temirchilik va binokorlik sohalari asosiy o‘rin tutgan. Samarqand, Buxoro, Toshkent, SHohruhiya, Termiz, SHahrisabz, Qarshi shaharlarida yangi hunarmandchilik mahallalari qurilib, savdo markaziga aylandi. Ip, jun, kanop tolasidan gazmollar to‘qilgan. Ipakdan shoyi gazlamalar atlas, kimxob, banoras, duhoba, horo, debo kabi gazmollar to‘qilgan.XV-asrda metall buyumlar- uy-ro‘zg‘or buyumlari, asbob-uskunalar, qurol-yarog‘lar ko‘plab ishlab chiqarilgan. Samarqand qurolsozlik markaziga aylanib, sovutsozlar mahallasi qurilgan. SHaharlarda mis va jezdan buyumlar va mis chaqalar zarb qilingan. Temur farmoni bilan Usta Izzoddin Isfahoniy yasagan jez qozon va shamdon hozirgacha saqlanib qolgan. Misgar va chilangarlar metallni toblash, quyish, sirtiga naqsh solish, oltin va kumush suvi yuritish kabi murakkab ishlarni bajarganlar.Masalan, Bibixonim masjidi eshiklari etti xil ma’dan qotishmadan tayyorlangan. Zargarlar oltin, kumush va jez qotishmalaridan nafis zeb-ziynat buyumlari yasaganlar. Oltin va kumush gardishli, qimmatbaho toshlar qadalgan idishlar sirtiga naqsh va yozuvlar ishlangan.Kulolchilik eng sertarmoq soha bo‘lgan. XIV-XV asrlarda sirli sopol badiiy rang-baranglikda turli sohalarda ishlatilgan va turli buyumlar yasalgan. Toshtaroshlikda naqsh, xattotlik keng qo‘llanila boshlangan. Binokorlikda g‘isht teruvchilar «Banno», peshtoq, ravoq hamda toqlarga parchin va chiroq qoplovchi pardozchilar «Ustoz» deyilgan.Samarqandda shishasozlik rivojlanib turli idish va buyumlar yasalgan. Qurilishda rangli oynalardan foydalanilgan. YOg‘och o‘ymakorligida naqshin binolar qurilgan va buyum jihozlar yasalgan. Samarqand qog‘ozi hatto chet o‘lkalarda mashhur bo‘lgan.Bu davrda hunarmandchilik mollari ishlab chiqaradigan korxona boshlig‘i «Usta» shogirdlar «Xalfa»lar bo‘lgan. hunarmandlar shaharning madaniyatli tabaqasiga mansub bo‘lgan.Temuriylar davlati Xitoy, Hindiston, Eron, Rusiya, Volga bo‘yi, Sibir bilan muntazam savdo-sotiq aloqalari olib borgan. CHet davlatlar bilan savdo aloqalarini kengaytirishda temuriylarning elchilik aloqalari muhim ahamiyat kasb etgan. Temur savdo rastalari, bozorlar va yo‘llar qurdiradi, karvon yo‘llarida karvonsaroylarni ko‘paytiradi. Ayniqsa, Samarqand va Buxoroda bozor, chorsu, tim, toq, kappon kabi savdo hunarmandchilik inshootlari qad rostladi. SHahar bo‘ylab o‘tgan keng ko‘chaning ikki tomoniga do‘konlar joylashtirilgan. Samarqand va Buxoro savdo maydonlarining kengligi va ihtisoslashtirilgan bozorlarga egaligi bilan ajralib turgan. Bozor savdo markazi va hunarmandchilik ishlab chiqarish joyi edi. SHuningdek, bozorlarda qo‘lyozma kitoblar, yozuv qog‘ozi sotilgan, ariza yoki maktub yozuvchi mirzalar ham o‘tirgan. Savdo rastasi unda sotiluvchi tovar nomi bilan atalgan. Bozorlarda adabiyot, she’riyat, ilm-fan haqida suhbatlar bo‘lgan, farmonlar e’lon qilingan va aybdorlar jazolangan. Turli tomoshalar shu joyda ko‘rsatilgan, masjid, madrasa, hammom bozorga yaqin joyga qurilgan.Temuriylar davrida karvon yo‘llarida elchilar, choparlar va savdo karvonlari uchun dam olish, otlar almashtirish joylari qurilgan.XIV-XV asr ohirlarida Movarounnahrni ko‘p mamlakatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy ba’zan siyosiy va harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan karvon yo‘llari bog‘lagan edi. Bu yo‘llar
bir-biridan iqtisodi, xalq tumush tarzi, dini, ma’naviy va moddiy madaniyati jihatdan farqlanuvchi mamlakatlarning o‘zaro aloqasini rivojlantirishga imkon yaratdi. Karvon yo‘llari savdo, diplomatik aloqalarning amaliy vazifasini, ayni vaqtda mamlakat va xalqlarning o‘zaro iqtisodiy va madaniy ta’sirini mustahkamlashga xizmat qildi.
2. O‘rta Osiyo zaminida temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san’at sohalarida kamolot bosqichiga ko‘tarildi. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me’morchilikda namoyon bo‘ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan «Qudratimizni ko‘rmoq istasang- binolarimizga boq!» degan yozuv Temur davlatining siyosiy vazifasini ham anglatar edi. Temur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida istehkomlar, shoh ko‘chalar, me’moriy majmualar keng ko‘lam kasb etadi. Ilk o‘rta asrlardagi shaharning asosiy qismi bo‘lgan «SHahriston»dan ko‘lam va mazmuni bilan farq qiluvchi «hisor» qurilishini Samarqand va SHahrisabzda kuzatish mumkin. Temur davrida Kesh shahar qurilishi yakunlandi. «Hisor»ning janubi-g‘arbida hukumat saroyi Oqsaroy va atrofida rabotlar, bog‘-rog‘lar qurildi.Temur saltanat poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e’tibor berdi. SHaharda «Hisori», qal’a, ulug‘vor inshootlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi. Samarqandga kiraverishdagi Ko‘hak tepaligida CHo‘pon ota maqbarasi Ulug‘bek davrida qurilgan bo‘lib, bu inshootda mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi, bezaklarda ulug‘vorlik uyg‘unlashib ketgan. Temur davrda Samarqand Afrosiyobdan janubda mo‘g‘ullar davridagi ichki va tashqi shahar o‘rnida qurila boshladi hamda bu maydon qal’a devori va xandak bilan o‘ralib (1371 y) Hisor deb ataldi. Hisor 500 gektar bo‘lib devor bilan o‘ralgan. SHaharga oltita darvozadan kirilgan.SHahar mahalalardan iborat bo‘lib, guzarlarga birlashgan. SHaharda me’moriy majmualar shakllanishi Temur va temuriylar davrining eng katta yutug‘i bo‘ldi. Me’morchilik taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarildi, inshootlar ko‘lami bilan birga uning shakli ham ulkanlashdi. Bu jarayon muhandislar, me’morlar va naqqoshlar zimmasiga yangi vazifalarni qo‘ydi. Temur davrida gumbazlar tuzilishida qirralar oralig‘i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ichkaridan yoysimon qovurg‘alarga tayangan tashqi gumbazni ko‘tarib turuvchi poy gumbazning balandligi oshdi. Ulug‘bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning yangi xillari ishlab chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me’morchilik yodgorliklarida aniq ko‘rinadi (SHohizinda, Ahmad YAssaviy, Go‘ri Amir maqbaralari, Bibixonim masjidi, Ulug‘bek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini tuzishda me’moriy shakllarning umumiy uyg‘unligini belgilovchi geometrik tuzilmalarning aniq o‘zaro nisbati bor. Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi jarayonida baravar amalga oshirilgan.Temuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Xuroson me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Temur va Ulug‘bek davri me’morchiligida bezakda ko‘p ranglilik va naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi. Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga, xattotlik san’atini mukammal egallagan ustalar olti xil yozuvda ishlagan.Koshin qatlamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy peshtoqlarida SHer bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki,
bu ramziy ma’noga ega. Temur va Ulug‘bek davrida bino ichining bezagi ham xilma-xil bo‘lgan. Devor va shift, hatto gumbaz ham naqsh bilan ziynatilgan. Temur davrida qurilgan binolarda ko‘k va zarhal ranglar ustun bo‘lib, dabdabali naqshlar ishlangan, Ulug‘bek davrida Xitoy chinnisiga o‘xshash oq fondagi ko‘k naqshlar ko‘p uchraydi.
Bu davrda diniy inshootlar, hukmdor saroylari, aslzodalarning qarorgohlari ko‘plab qurildi. Temur Hindiston yurishidan so‘ng (1399 y). Samarqandda jome masjidi qurdiradi. Uning ro‘parasida Bibixonim madrasasi va maqbara bunyod ettirdi. Ulug‘bek Buxoro Jome masjidini kengaytirib, qayta qurish ishlarini boshlagan, biroq u XVI asrda qurib bitkazildi.
Mavzuni jonlantirish uchun savollar
1. Temur va temuriylar davri Markaziy Osiyo madaniyatida qanday o‘rin
tutadi?
2. Amir Temur markazlashgan davlat tuzish jarayonida nimalarga alohida etibor bergan?
3. ―Qudratimizni ko‘rmoq istasangiz binolarimizga boq‖ iborasi kim
tomonidan qaerga yozilgan?
4. Toshkent viloyatidagi Zangi ota maqbarasi kim tomonidan bunyod etilgan?
3(8.1)-Ilova
1-topshiriq
1. Movarounnahrda XIV-XV asrlarda madaniyat ravnaqining omillari va shart-sharoitlari.
2. Nima sababdan Evropa davlatlarida Amir Temur shaxsiga nisbatan hurmat va
ehtirom kuchli? 3. Turkiston shahridagi Ahmad YAssaviy maqbarasi kim tomonidan barpo
etilgan?
4. Temuriylar davrida qanday shoir va yozuvchilar yashab ijod etishgan?
2-topshiriq.
Berilgan tayanch so‘zlarni sharhlab bering va tayanch so‘zlarni yozishni
davom ettiring.
Saltanat; Bag‘dod;
Bibixonim;
Maqbara; Zafarnoma;
“Kaskad” texnikasi
Ushbu texnologiya g‘oyalar tizimini ishlab chiqishga ko‘mak beradi:
Asosiy maqsadi: aniq va ijodiy fikrlash qobiliyatini faollashtirish.
―Amir Temur davlati qurilishi, harbiy sanati ko‘p asrlar davomida
sharqu-g‘arb davlatlariga o‘rnak va andoza bo‘ldi. Uning zamonida
madaniyat, ilmu-fan, memorchilik, tasviriy sanat, musiqa,
sheriyat beqiyos rivoj topdi, xalqimizning ko‘p ananalari takomilga etdi. Amir Temur madaniyat va din axllariga
ko‘rsatgan cheksiz mehru-muruvvat ayniqsa ibratlidir‖
Islom KARIMOV
―Har bir shaharda masjidlar, madrasalar, honaqoxlar qurishni, yo‘lovchi musofirlar uchun yo‘l ustiga rabotlar bino qilishni,
daryolar ustiga ko‘priklar qurishni buyurdim‖
Amir TEMUR
―…ayniqsa Bobur bilan Akbarshoh Hindistonda Temur davrida O‘rta
Osiyodagi iqtisodiy va madaniy taraqqiyot natijasida paydo
Темур вa
темурiйлaр daврida
мada-нiятнiнg қaйсi
йўнaлiшлaрi
рiвоjлaнdi
bo‘lgan eng yaxshi ananalarni davom ettirdilar‖
Mavzuni takrorlash uchun savollar
1. Movarounnaxrda XIV-XV asrlarda madaniyat ravnaqining omillari va shart-
sharoitlari.
2. Temuriylar shajarasini jahon tarixida eng ma‘rifatli shajara ekanligini misollar
bilan tushuntiring.
3. XIV-XV asr Movarounnaxrdagi madaniy yuksalishning asosiy belgilari.
4. Temur va Temuriylarning madaniy siyosatida me‘morchilikning o‗rni va
ahamiyati.
5. O‗zbek adabiyoti ravnaqida Navoiy, Boburlarning roli.
6. Kamoliddin Behzod ijodining tasviriy san‘at rivojidagi ahamiyati.
7. Ulug‗bek ilmiy maktabining yutuqlari nimada? Va uning jahon fani uchun
ahamiyati.
8. Temur va Temuriylar davri madaniyatining hozirgi sharoitdagi ahamiyati.
9. Temur va Temuriylar madaniy merosini tiklash yuzasidan amalga
oshirilayotgan tadbirlar.
7-MAVZU. XVI-XIX ASR BIRINCHI YARMIDA MINTAQA XALQLARI
MADANIYATI
Mashg‘ulotning maqsadi. XVI-XIX asrning birinchi yarimida markaziy Osiyoning
ijtimoiy holatini ochib berish.
Vazifalar.
1. Markaziy Osiyoda mustaqil xonliklarning vujudga kelishi va madaniyatning
ahvoli.
2. Mustakil xonliklar va amirlikning o‘zaro madaniy aloqalari.
3. Markaziy Osiyo madaniyatiga Rus va dunyo madaniyatining ta’siri.
Talaba bilishi lozim.
SHayboniynoma, Zafarnoma, Ashtarxoniylar, Mang‘itlar, tuzum maktabi,
G‘asparali, jadidlik, qatag‘on.
Fanlararo va fan ichida bog‘liqligi. Madaniyatshunoslik fani O‘zbekiston tarixi,
dinshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ma’naviyat asoslari fanlari bilan uzviy
bog‘liq.
Tayanch tushunchalar
SHayboniynoma, Zafarnoma, Ashtarxoniylar, Mang‗itlar, tuzum maktabi,
G‗asparali, jadidlik, qatag‗on.
Adabiyotlar:
1.. Karimov I.A. YUksak ma‘naviyat - engilmas kuch. -T.: Ma‘naviyat, 2008.
2. Karimov I.A. O‗zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‗lmaydi. -T.:
O‗zbekiston, 2005.
3. Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb
hisoblashar edi. T., «O‗zbekiston», 2005.
4. Bobobekov X.I. ―Qo‗qon tarixi‖ 1996 y.
5. Ibrat I. ―Farg‗ona tarixi‖ T., 1991 y.
6. Milliy uyg‗onish. T., 1997 y.
5. Turkistonning yangi tarixi O‗zbekiston mustaqillik yillarida. T., 2000 y. 1-
kitob.
6. O‗zbekiston xalqlari tarixi va madaniyati. T., 1992 y.
Ma‟ruzaning maqsadi:
XVI-XIX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoning ijtimoiy-madaniy
holatini ochib berish.
Markaziy Osiyoda temuriylar davrida madaniyat klassik darajasi bilan dunyoga mashhur bo‗ldi. SHayboniylar va Ashtarxoniylar davri (XVI-XVIII
asrlar) da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi.
XVI asrda hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va ichki savdoning kengayishiga yordam berdi. Bu davrda hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi
mavjud edi. Markaziy Osiyo, Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Turkiya va boshqa
mamlakatlar bilan sovda-sotiq diplomatik aloqada bo‗lgan. XV-XVI asrlarda
Movarounnahrda ilm-fan ancha rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik va tasviriy sanat o‗ziga xos rivojlanish bosqichini bosib o‗tdi. Hasan Buxoriy
Nisoriy (1566) ning «Muzakkir ul-ahbob» va Mutribiyning (1604) «Tazkiratush-
shuaro» nomli adabiyot antologiyasi buning yaqqol ifodasidir. Bu qomusiy
antalogiyada yuzdan ziyod adabiyot arboblarining ijodlari va tarjimai hollari o‗rin olgan. Mamlakatda hunar va savdo ishlarining rivojlanishi ilm ahlining
ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir ko‗rsatdi. Mutafakkir Zayniddin Vosifiy
1512 yil Samarqandda bo‗lganda bazmi mushoiralarda kosib, shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning marakalarda faol qatnashib turganligini bayon
qiladi. Ularning aksariyati sher yozib turganligi o‗sha davr tabaqalarining
madaniy jihatdan yuksak saviyada ekanligdan dalolat beradi. Bu davrning o‗ziga
xos xususiyati shundaki ko‗plab adabiy va tarixiy asarlar o‗zbek tilida yozildi. Muallifi nomalum «Nuxratnoma» Muhammad Solihning «SHayboniynoma»
asarlari o‗zbek tilida yozilgan. Bundan tashqari mashhur tarixchi SHarofiddin
Ali YAzdiyning tarixiy asarlari xususan «Zafarnoma»si, Ulug‗bekka bag‗ishlangan «Muntahabi jome va tovorixi shohiy» degan asarlari o‗zbek tiliga
o‗girildi. SHayboniylar davrida fanning qator tarmoqlari rivoj topdi. 1693 yilda
Amin Ahmad Roziy «Haft iqlim»- etti iqlim degan jug‗rofi-biologiyaga oid
lug‗at tuzadi. Unga Mutribiyning dunyo xaritasi ilova qilinadi. 1541 yilda Muhammad Husayn as-Samarqandiy tibbiyot va farmakologiyaga oid ilmiy asar
yozadi. U ko‗z tabibi shoh Ali ibn Sulaymon Navro‗z Ahmadjon huzurida
ishlab, kasalliklar haqida «Tabiblik dasturul-amali» risolasini bitadi. Musiqa ilmiga oid buxorolik Navkabiyning asari ham XVI asrda bu sanat rivojidan
darak beradi. Bundan tashqari xattotlik sanatining rivojiga ulkan hissa qo‗shgan
Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Hirviy, Mahmud Ali SHiqobiy kabi husni hat
ustalari ham ijod qilgan. 1586 yilda Darvesh Muhammad Buxoriy kalligrafiya sanati nazariyasiga oid asar yozadi. SHuningdek ko‗plab qo‗lyozmalar
miniatyuralar va suratlar bilan bezatildi. Tarixiy va adabiy asarlardan
«Fatxnoma» Tarixi Abulxayrxoniy, Navoiyning asarlari shular jumlasidandir. «Miniatyuralarda Markaziy Osiyo moddiy madaniyati aks ettiriladi va rassomlar
voqelikni realistik tasvirlashga intiladi. Jaloliddin YUsuf, Keldi Muhammad va
boshqalar rassomchilik sanatiga ulkan hissa qo‗shadi.Xonliklar davrida qurilish
inshootlari turlari yanada takomillashadi, ko‗plab jamoat binolari (karvonsaroylar, ko‗priklar, sardobalar, hammom, tim va boshqa savdo rastalari)
quriladi. Monumental binolarning tarixi, qiyofasi o‗zgaradi, hunarmandlar
uyushmalari vujudga keladi. Buxoro shahri balandligi 10 metrli devor bilan o‗ralib, shahar darvozalari qurildi, yirik binolar qurishda (Misr Arab madrasasi,
Xo‗ja Zayniddin masjid-xonaqosi) xalq me‘morchiligi an‘analaridan
foydalanildi. SHahar tashqarisida ham monumental binolar (CHorbakr) qurildi.
Jome‘ masjidlari saroy kabi serhasham qilib, madrasalar peshtoqli, minorali tarzda qurib, hovlilari to‗rt tomondan ayvon va hujralar bilan o‗raldi. Buxoro va
Toshkentdagi Ko‗kaldosh madrasalari bunga guvohlik beradi.Binolar bezashda
mayda o‗simlik-naqshli parchinlar ishlatildi. Devorlarga gul terish kabi
Temuriylar davridagi usullar rivojlantirildi. Qabr toshlari yasashda yuksak
badiiy darajada toshlarga yozuvlarni o‗yib bitish rivojlandi. (SHayboniyxon qabr
toshi va CHilduxtaronda Abu Said qabriga qo‗yilgan toshlar). Xullas, bu
davrning ko‗pgina betakror madaniyat sohalari o‗z sirlarini mukammal saqlab kelmoqda.Bu davrda Markaziy Osiyoda ikki turdagi maktab mavjud edi: quyisi -
maktab va oliy- madrasa. Boshlang‗ich maktabda savod o‗rgatilar va diniy
matnlar yodlanar edi. Madrasada ham ilohiyat o‗qitilar, shuningdek arab tili
sarfu nahvi (grammatikasi), notiqlik san‘ati, aljabr va handasa asoslari o‗rgatilgan. Bundan tashqari Xofiz, Bedil, Navoiy asarlari o‗qitilgan.O‗sha davr
shoirlari, fan arboblari musiqani chuqur tushunganlar. Musiqa san‘atining rivojiga
ulkan hissa qo‗shgan Mavlono Muhammadin Mug‗anniy, Mavlono Kavkabiy, Xo‗ja Muhammad, Rizo Samarqandiyning nomlari bizgacha etib kelgan.Bu
davrdagi me‘morchilik yodgorliklar hajmi va pardozining jimjimadorligi bilan
ajralib turadi. Samarqanddagi Registon maydoni shu davrda shakllandi. SHerdor
madrasasining old peshtoqida rangin koshinlar bilan chekilgan bir juft sher tasvirlangan. Tillakori madrasasining nomi «tilla bilan pardozlangan» degan
ma‘noni beradi. Devorlardagi ajoyib naqshu nigorlar va ichki devorlardagi to‗kis
tilla bezaklar juda nafis ishlangan.XVIII asr oxirlaridan Xiva xonligida ta‘mirlash va shaharsozlik ishlari avj oladi. Ollaqulixon madrasasi, Rahmonquli
inoq saroyi hajm jihatidan ancha mahobatli qurilgan. Qo‗qon xonligi
me‘morchiligida rang-baranglik va yorqinlik, pardozdagi koshinlarning yorqin
tovlanishi kabi xususiyatlar ayniqsa Xudoyorxon saroyida yaqqol namoyon bo‗ladi.XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida me‘morchilik hajm jihatdan ixcham
binolar, goho bezak- pardozlardan butunlay holiligi bilan ko‗zga tashlanadi.
Xonliklar va amirlikda me‘morchilik qurilishida va bezakda o‗ziga xoslik ham seziladi. Farg‗ona uylari kengkovul va ayvonli, guldor tokchali, o‗yma ganchli,
shiftlari naqshu nigorli qilib qurilsa, Samarqand va Buxoro uylari uchun chiroyli
ko‗rinishdagi ustunli ayvon, girih va islimiy naqshlar tushirilgan devor va ganch
o‗ymakorligi xosdir. Xiva o‗ylari tashqi va ichki shaklda qurilib, ayvoni ichkariga qaragan, ustunlariga o‗yma naqshlar chekilgan, murakkab shakldagi
gullar bilan bezalgan.XIX asr boshlarida mehnatkash xalqning turmush
madaniyati past darajada edi. Xonliklarning o‗zaro urushlari ho‗jalik va madaniy hayotni izdan chiqardi. Bu hol CHor Rossiyaning xonliklarni bosib olishini
osonlashtirdi. Rossiyada sarmoyadorlik sanoatining o‗sishi yangi bozor
savdosiga va xom ashyo manbalariga bo‗lgan talabni oshirdi. Rossiya Markaziy
Osiyoni bosib olgach, mahalliy aholi rus va Rossiyaning boshqa xalqlari bilan aloqa o‗rnatishga majbur bo‗ldi. Sanoat va qishloq xo‗jaligi texnikalari kirib
kela boshladi. O‗z o‗rnida Rossiya va Evropa madaniyati elementlari kirib keldi.
Rus tuzem maktablari ochildi. Tipografiya va litografiyaning paydo bo‗lishi madaniy hayotda katta voqea bo‗ldi. Avval rus tilida, so‗ngra mahalliy tillarda
gazeta, jurnal va kitoblar chop etila boshladi.
Markaziy Osiyo xonliklarga
bo‟lingandan so‟ng madaniyat gullab yashnadi
Markaziy Osiyo xonliklarga
bo‟lingandan so‟ng madaniyat tanazzulga yuz tutdi
2. 3.
4. 5.
6. 7.
8. 9.
10. 11.
PINBORD TEXNIKASI
Pinbord texnikasi
(inglizchadan: pin – mahkamlash, board – doska)
muammoni hal qilishga oid fikrlarni tizimlashtirish va guruhlashni amalga oshirishga, kollektiv tarzda
yagona yoki aksincha qarama-qarshi
pozisiyani shakllantirishga imkon beradi
O‘qituvchi taklif etilgan muammo bo‘yicha o‘z nuqtai nazarlarini
bayon qilishni so‘raydi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki ommaviy aqliy xujumning boshlanishini tashkil qiladi (rag‘batlantiradi)
Fikrlarni taklif qiladilar, muhokama qiladilar, baholaydilar
va eng optimal (samarali) fikrni tanlaydilar. Ularni tayanch
xulosaviy fikr (2 ta so‘zdan ko‘p bo‘lmagan) sifatida alohida qog‘ozlarga yozadilar va doskaga mahkamlaydilar
Guruh namoyondalari doskaga chiqadilar va maslahatlashgan
holda:
1) yaqqol xato bo‘lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib tashlaydilar;
2) bahsli bo‘lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;
3) fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo‘lgan belgilarini aniqlaydilar; 4) shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog‘oz va
raqlaridagi) guruhlarga ajratadilar;
5) ularning o‘zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar
yordamida ko‘rsatadilar: kollektivning yagona yoki qarama-qarshi pozisiyalari ishlab chiqiladi.
Taqqoslash tablisasi
Madaniyat turlari Ijobiy Salbiy
Urf-odatlar; ilm-fan;
talim;
memorchilik; maishiy turmush;
nashriyot matbaa;
hunarmandchilik; kino;
teatr;
tabiatshunoslik;
kutubxonA)
XОНЛIKЛAР DAВРI
МADAНIЯТI
Меморчiлik - (Мiр Aрab, Kўkaлdош,
Baроқxон, Шерdор, Тiллaқорi, Қaffол
Шошiй
Adabiёт – (Умaрxон, Ноdiрa, Увaйсiй,
Мaшрab, Gулxaнiй, Оgaxiй, Мaxмур)
Xaттотлik – (Мaшxadiй Мiр
Aлi Xaворiй, Dўстмуҳaммad
Bуxорiй)
Iлм-faн – (Gрaмa-тika,
мaнтiқ, aлjabр, ҳiсоb
aмaллaрi
Мусiқa – (Daрвеш aлi
Чaнgiй, Мaвлaвiй, Kaвkabiй
Nazorat uchun savollari
1. XVI-XVII asrlarda Movaraunnaxrda kechgan madaniy jarayonlarni
umumiy izohlang. 2. XVI-XVII asrlarda yaratilgan qanday san‘at asarlari va me‘morchilik
yodgorliklarini bilasiz.
3. XVII asrni birinchi yarimida Movarounaxda ro‗y bergan madaniy
tanazzulning sabablari. 4. XVIII asrni ikkinchi yarmida Markazlashgan davlatchilikning vujudga
kelishining madaniy taraqqiyotga ta‘siri.
5. XVIII-XIX asrlarda adabiyot va san‘atga oid qanday yirik asarlar yaratilgan.
6. XVIII-XIX asrlarda Xiva, Quqon va Buxoroda barpo etilgan me‘morchilik
majmualari.
7. Turkistoni zabt etilishini madaniy hayotga salbiy ta‘siri. 8. Turkiston ma‘naviy hayotida jadidchilik harakatining o‗rni.
9. Jadidlarning Turkistonda milliy madaniyatni tiklashdagi faoliyati va uning
ijtimoiy-siyosiy ahamiyati.
8-mavzu. Mustaqillik va madaniy taraqqiyot
Mashg„ulotning maqsadi. O„zbekiston mustaqillika erigandan keyingi dalzarb
muammolardan biri yangi tarixiy sharoitda jamiyatga munosib komil insonlarni
tarbiyalashdir. Mavzuning maqsadi ma‟naviyatni ma‟naviy meros, ma‟naviy
qadriyatlar til, din, milliy istiqlol mafkurasi haqidagi ma‟lumotlarni yoritish.
Vazifalar.
4. Milliy istiqlol davrida ma‘naviy meros, milliy va diniy qadriyat-larning
tiklanishi va rivojlanishi.
5. Mustaqillik yillarida ta‘lim, adabiyot, me‘morchilik amaliy san‘at va kino
ravnaqi.
6. Teatr, sirk, musiqa va qo‗shiqchilik san‘ati, muzey va sport taraqqiyoti.
Talaba bilishi lozim.
Ma‟naviy meros – Qadim zamonlardan beri ajdodlarimizdan bizgacha etib
kelgan ma‘naviy boyliklar-siyosiy, falsaviy, huquqiy va diniy qarashlar, ahloq-
odob me‘yorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy, badiiy va san‘at asarlari majmuidir.
“Oltin meros” – Xayriya jamg‗armasi 1996 yilda tashkil etilgan. “Umid”,
“Iste‟dod” jamg„armalari – Iste‘dodli yoshlarni moddiy va ma‘naviy
rag‗batlantirish, ularning chet elda o‗qishini qo‗llab-quvvatlash maqsadida
tuzilgan. Haykaltarosh I.Jabborov – Toshkentdagi Amir Temur, Samarqand,
SHahrisabzdagi Amir Temur, Farg‗ona va Quvada al-Farg‗oniy haykallarini
yaratgan.
Fanlararo va fan ichida bog„liqligi. Madaniyatshunoslik fani O‗zbekiston
tarixi, dinshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ma‘naviyat asoslari fanlari bilan uzviy
bog‗liq.
Tayanch so„z va iboralar
Ma‟naviy meros – Qadim zamonlardan beri ajdodlarimizdan bizgacha
etib kelgan ma‘naviy boyliklar-siyosiy, falsaviy, huquqiy va diniy qarashlar,
ahloq-odob me‘yorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy, badiiy va san‘at asarlari
majmuidir. “Oltin meros” – Xayriya jamg‗armasi 1996 yilda tashkil etilgan.
“Umid”, “Iste‟dod” jamg„armalari – Iste‘dodli yoshlarni moddiy va ma‘naviy
rag‗batlantirish, ularning chet elda o‗qishini qo‗llab-quvvatlash maqsadida
tuzilgan. Haykaltarosh I.Jabborov – Toshkentdagi Amir Temur, Samarqand,
SHahrisabzdagi Amir Temur, Farg‗ona va Quvada al-Farg‗oniy haykallarini
yaratgan.
Adabiyotlar:
1. Karimov I.A. «Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar deb
hisoblashar edi». T.: O‗zbekiston, 2005. 5-33 betlar.
1. Ahmedova E., Gabidulin R. Kulturologiya. –T.: 2001.
2. Mustaqillik. Ilmiy-ommabop lug‗at. –T.: 1998.
3. O‗zbekiston san‘ati (1991-2001 yillar). –T.: SHarq, 2001.
4. Gulmatov E. v.b. Madaniyatshunoslik. Ma‘ruzalar matni. –T.: 2000, 160-178
betlar.
5. Ibrohimov A. v.b. Vatan tuyg‗usi. –T.: O‗zbekiston, 1996.
Ma‟ruzaning maqsadi:
O‗zbekiston mustaqillikka erishganidan keyingi dolzarb muammolardan
biri yangi tarixiy sharoitda jamiyatga munosib komil insonlarni tarbiyalashdir.
Mavzuning maqsadi ma‘anviyatni ma‘naviy meros, ma‘naviy qadriyatlar, til,
din, milliy istiqlol mafkurasi haqida ma‘lumotlarni yoritish.
1. Mustaqillik davrida ma‟naviy me‟ros, milliy va diniy
qadriyatlarning tiklanishi va rivojlanishi
Jamiyat ma‘naviyati mamlakat taraqqiyotining muhim sharti va
kafolatidir. SHu narsa haqiqatki, biron-bir mamlakat o‗z ma‘naviy
imkoniyatlariga tayanmay, odamlar ongi, tafakkurida ma‘naviy va axloqiy
qadriyatlarni rivojlantirmay, xalqning milliy ruhini uyg‗otmay turib, yuksak
taraqqiyot darajasiga ko‗tarila olmaydi. Ma‘navit insonni ruhiy poklanish va
yuksalishga da‘vat etadigan, uning ichki olamini boyitadigan, iymon irodasi,
e‘tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg‗otadigan qudratli kuchdir.Tarixdan
ma‘lumki, mamlakatimiz bir necha bor ajnabiy bosqinchilar hujmiga duchor
bo‗lgan, qaramlik va julm ostida qolgan. Buning oqibatida xalqimizning boy
ma‘naviy merosi, urf-odatlari qadrsizlanishga mahkum bo‗lgan. Ayniqsa, chor
mustamlakachiligi va sovetlar tuzimi davrida milliy qadriyatlarimiz, urf-
odatlarimiz oyoq osti qilindi. Ona tilimiz, boy ma‘naviy merosimiz
qadrsizlantirildi, ko‗plab masjidu-madrasalar, milliy maktablar, tarixiy
yodgorliklar buzildi, qarovsiz qoldi. O‗zbekiston davlat mustaqilligini qo‗lga
kiritgan kundan boshlaboq mamlakatimizda boy ma‘naviy merosimizni tiklash
va rivojlantirish, jamiyat ma‘naviyatini yuksaltirish davlat siyosati darajasiga
ko‗tarildi.
Jamiyat ma‘naviyatini tiklash va yuksaltirishni ta‘minlovchi ma‘naviy-
ma‘rifiy islohotlarning yo‗nalishlari belgilab olindi.
«Moddiy islohotlar, iqtisodiy islohotlar o„z yo„liga. Ularni hal qilish
mumkin. Xalqning ta‟minotini ham amallab turish mumkin. Ammo ma‟naviy
islohotlar – qullik va mutelik iskanjasidan ozod bo„lish, qadni baland tutish,
ota-bobolarimizning udumlarini tiklab, ularga munosib voris bo„lish –
bundan og„irroq va bundan sharafliroq vazifa yo„q bu dunyoda»4.
Mustaqillik dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz ma‘naviy merosini
tiklash ishlari boshlanib ketdi. Xo„sh, ma‟naviy merosning o„zi nima, uning
tiklanishi nimalarda namoyon bo„lmoqda?
Ma‘naviy meros qadim zamonlardan beri ajdodlarimiz, ota-
bobolarimizdan bizgacha etib kelgan ma‘naviy boyliklar – siyosiy, falsafiy,
huquqiy va diniy qarashlar, axloq – odob me‘yorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy,
badiiy va san‘at asarlari majmuidir. Ma‘naviy qadriyatlar, boyliklar inqilobiy
yo‗l bilan hosil qilinadigan hodisa emas, u jamiyat taraqqiyotining barcha
bosqichlarida uning ehtiyojlari tufayli yuzaga keladi va o‗sha davr hayotini aks
ettiradi, u jamiyat o‗zgarishi bilan yo‗qolib ketmaydi, keyingi avlodlar uchun
meros bo‗lib qoladi. Har bir avlod ma‘naviyatni yangidan yaratmaydi, balki
mavjud ma‘naviy merosga tayanadi. Biroq uni qanday bo‗lsa shundayligicha,
ko‗r-ko‗rona qabul qilavermaydi, taraqqiyparvarlik, insonparvarlik, adolat
nuqtai nazaridan qabul qiladi va rivojlantiradi.
1998 yil 23 oktyabrda Farg‗onada byuuk alloma Ahmad al-Farg‗oniyning
1200 yillik yubileyi nishonlandi. Uning noyob ilmiy merosi xalqimizga
qaytarildi. Farg‗ona shahrida al-Farg‗oniy bog‗i yaratildi va buyuk allomaga
haykal o‗rnatildi.
Tarixiy xotiraning tiklanishi. Jamiyat ma‘naviyatini yuksalti-rishda
tarixiy xotira, ajdodlar tarxini bilish, milliy ahloqiy qadriyat hamda an‘analar va
muqaddas dinimizning o‗rni va ahamiyati katta. Biron bir xalq o‗z tarixini
bilmay, asrlar osha yaratilgan ma‘naviy merosga tayanmay va uni yanada
rivojlantirmay turib o‗z kelajagini tasavvur eta olmaydi. SHu bois mustabid
tuzum davrida soxtalashtirilgan xalqimiz tarixini xolisona, haqqoniy yoritish,
barcha o‗quv maskanlarida Vatan tarixini o‗qitish borasida muhim tadbirlar
amalga oshirildi. 1996 yilda O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
Davlat va jamiyat qurilishi Akademiyasi qoshida ―O‗zbekistonning yangi tarixi
markazi‖ tashkil etildi.O‗zbek xalqi va o‗zbek davlatchiligi tarixini,
tariximizning boshqa sohifalarini xolisona ilmiy asosda yoritish vazifalari
Prezident I.A. Karimovning bir guruh tarixchilar bilan 1998 yil iyun oyida
bo‗lgan suh-batida, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyulda qabul qilingan
―O‗zbekiston Respublikasi FA Tarix instituti faoliyatini takomillash-tirish
to‗g‗risida‖gi Qarorida belgilab berildi.Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini
yoritish va o‗rganish masalalari partiyaviylik, sinfiylik yondoshuvlardan
hukmron kommunistik mafkura ta‘siridan xalos etildi. Necha o‗n yillar
davomida buzib ko‗rsatilgan yoki so‗z yuritilmay kelgan tarixiy voqealarni
xolislik, tarixiylik, haqqoniylik tamoyillari asosida yoritilgan qator ilmiy asarlar,
darsliklar va o‗quv adabiyotlari yaratildi.1996 yil yanvarda Respublika
―Ma‘naviyat va marifat‖ jamoatchilik Markazi huzurida ―Oltin meros‖ xalqaro
xayriya jamg‗armasi tuzildi. 1996 yil 27 sentyabrda Respublika Vazirlar
Mahkamasining ― ―Oltin meros‖ xayriya jamg‗armasini qo‗llab-quvvatlash
to‗g‗risida‖ gi qaroriga binoan mazkur jamg‗arma davlat tomonidan moddiy
jihatdan qo‗llab quvvatlandi.
―Oltin meros‖ xayriya jamg‗armasi ―Xalq merosi durdonalari‖ ilmiy
anjumanlarini, xorijdan izlab topilgan qo‗lyozmalar, tarixiy hujjatlar, xalq
hunarmandchiligi amaliy san‘at namunalari, yodgorliklarini tahlil qilish, ko‗rik
tanlovlar o‗tkazish bilan shug‗ullanmoqda. 1996-2002 yillarda ―Oltin meros‖
jamg‗armasi sa‘y-harakatlari natijasida buyuk allomalari-mizning ko‗plab
madaniy-ma‘naviy meros namunalari mamlakatimizdan va xorij davlatlaridan
izlab topildi, jamlandi hamda kutubxona va muzeylarga joylashtirildi.
SHuningdek, u xalqimizning rasm rusumlarini, urf-odatlarini, marosimlarini
o‗rganish, tiklash, xalqimizga qaytarish, ularning ma‘no-mohiyatini hozirgi
kundagi ahamiyatini keng ommaga tushuntirish ishiga katta hissa qo‗shmoqda.
Diniy qadriyatlarning tiklanishi. Qadim zamonlardayoq yuritimizda din
erkin mavjud bo‗lgan. Zardushtiylar, buddiylar, moniylar, musulmonlar va
boshqa diniy e‘tiqoddagilar inoqlikda yashagan, tenglik, erkinlik g‗oyalariga
amal qilgan. Xalqimiz ma‘naviy jihatdan ko‗pgina afzalliklarga ega bo‗lgan
islom dinini qadrlaydi. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismil al-Buxoriy islom
dini ta‘limotida Qur‘oni Karimdan keyingi asosiy manbaa hisoblanuvchi ―Al-
Jomi‘ As-Sahih‖ nomli asar yaratib islom dinini boyitdi. Bobokalonlarimiz
Imom Abu Mansur al-Moturidiy, Burhoniddin al-Marg‗inoniy, Bahouddin
Naqshband, Imom at-Termiziy, Xo‗ja Ahmad YAssaviylar insonni ma‘naviy
etuklikka chorlovchi diniy, axloqiy va huquqiy hikmatlar ijodkoridirlar.
Qaramlik davrida tahqirlangan diniy qadriyatlarimiz mustaqillik nuri bilan qayta
tiklandi, islomshunos allomalarimizning ulug‗ nomi o‗z o‗rniga qo‗yildi.
1993 yil sentyabrda Buxoroda mashhur shayx Bahouddin Naqshband
tavalludining 675 yilligi nishonlandi. YUbiley munosabati bilan Buxorodagi
Naqshband nomi bilan bog‗liq tarixiy yodgorliklar qayta tiklandi, uning ijodiga
bag‗ishlangan qator risolalar chop etildi.
Qadriyatlar – borliq va jamiyat, narsalar, voqealar, hodisalar, inson
hayoti, moddiy va manaviy boyliklarning ahamiyatini ko‘rsatish uchun
qo‘llaniladigan tushunchA)
Umuminsoniy qadriyatlar – odamzod uchun, kishilik jamiyati uchun eng
qadrli bo‘lgan narsalar, hodisalar, faoliyat va boshqalarning umumijti-moiy
qadrini va ahamiyatini ifodalash maqsadida qo‘llaniladigan tushuncha.
Milliy qadriyatlar – millatning genofondi, tili, turmush tarzi, madaniyati,
tarixi, urf-odatlari, ananalari, milliy ongi, moddiy va manaviy boyliklari, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hayotining barcha jihatlaridan namoyon bo‘ladi.
Amir Temur ordeni – 1996 yilda A.Temurning 660-yilligi munosabati
bilan tasis etilgan. SHahrisabz, Samarqand shaharlariga berilgan.
Muammoli vaziyat turi Muammoli vaziyatning
sabablari
Vaziyatdan chiqib
ketish xarakatlari
Mavzu bo„yicha takrorlash uchun savollar
1. Tarixiy xotirani tiklash deganda siz nimalarni tushunasiz?
2. ―Qatag‗on qurbonlari xotirasi‖ muzeyida nimalar o‗z aksini topgan?
3. Diniy qadriyatlarni tiklash yo‗lida qanday ishlar amalga oshirildi?
4. O‗zbekistonda ta‘lim qanday turlarda amalga oshirilmoqda?
5. ―Umid‖ jamg‗armasi qachon va qanday maqsadda tuzilgan?
6. O‗zbekiston sport yulduzlaridan kimlarning nomlarini tilga olasiz?
6. KEYSLAR BANKI
VAZIYATLI MASALALAR! 1. Tasavvur qiling, insonlar hayotiy tajriba jarayonida zarur moddiy shart –
sharoit va yashash vositalarini yaratish bilangina kifoyalanib qoldi. Natijada ularning ongida vujudga keladigan ijtimiy ong shakllari bo‘lmish dunyoqarash, axloq, huquq, estetik tafakkur takomillashishi o‘rniga xous jarayoni rivojlandi va ma’naviy yaratish faoliyati to‘xtadi.
Keys yuzasidan savollar:
1) Ijtimoiy ong shakllari(dunyoqarash, axloq, huquq, estetik tafakkur)ni takomillashgan majmui ma’naviy madaniyat taraqqiyotiga qanday ta’sir o‘tkazadi?
2) Madaniyatda ruhan mo‘‘tadil muhit yaratish funksiyasi jamiyatni qanday tartibga soladi?
3) Mazkur vaziyatdan kelib chiqqan holda masalani hal qilish yo‘llarini yoriting?
2. Iqtisodiyot va tinchlik instituti (The Institute for economics and Peace) jahondagi terrorchilik harakatlari faolligi tadqiqiga bag‘ishlangan “Terrorchilikning 2015 yilgi global reytingi”ni chop etdi. Reytingda O‘zbekiston so‘nggi, 124-o‘rinni 39 mamlakat, xususan, Kuba, SHimoliy Koreya, Vetnam, Lesoto, Mo‘g‘uliston, Turkmaniston, Qatar, Ummon, Janubiy Koreya, Singapur, YAponiya, Latviya, Litva, Finlyandiya kabi davlatlar bilan bo‘lishib, terrorchilik xavfi yo‘q bo‘lgan jahonning eng xavfsiz mamlakatlaridan biri sifatida tan olindi. Markaziy Osiyoning qolgan mamlakatlari, xususan, Tojikiston (84-o‘rin), Qozog‘iston (83) va Qirg‘iziston (86) “terrorchilik xavfi nisbatan past” bo‘lgan davlatlar qatoridan o‘rin olgan. Xitoy 22-, Rossiya 23-, Turkiya 27-, Buyuk Britaniya 28-, AQSH esa 35-o‘rinda joylashgan.
Keys yuzasidan savollar: 1) Mustaqil O‘zbekiston sharoitida milliy o‘zlikni anglash, milliy
madaniy merosimizni asrab-avaylash va chetdan kirib kelayotgan, biz uchun mutlaqo yot bo‘lgan, milliy madaniyatimiz rivojlanishiga xavf soluvchi taxdidlarga qarshi qanday islohotlar amalga oshirilmoqda?
2) O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida e’tirof etilishida, milliy o‘zlikni anglashda ma’naviy merosning o‘rni qay darajada?
3. Ajdodlar yaratgan jami boylikka yangi avlod merosxo‘r bo‘ladi.
Jumladan, moddiy meroslarga ham, ma’naviy meroslarga ham. Madaniy merosning bir turiga ehtiyoj yo‘qolgandan keyin uning o‘rniga davr va insoniyat ehtiyojiga mos madaniy meros vujudga keladi. Bu vorisiylik madaniyat qonuniyatlari asosida vujudga keladi va kelgusi avlodga nafaqat meros, balki muqaddas burch sifatida o‘tadi. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida “Er, er osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir” deb ta’kidlangan.
Keys yuzasidan savollar:
1) Moddiy va ma’naviy meroslarning o‘zaro nisbati qanday? 2) Madaniyatshunoslikda “vorisiylik” tushunchasi? 3) Moddiy va ma’naviy merosni asrab-avaylashda shaxsning axloqiy va
huquqiy burchlarini sanang. Jadvalni to‘ldiring.
Axloqiy burchlar Huquqiy burchlar
1. Amudaryoning quyi oqimidan topilgan va keyinchalik “Amudaryo
xazinasi” deb nom olgan osori atiqalar majmuasi hozirda Buyuk Britaniya muzeyida saqlanmoqda.
Keys yuzasidan savollar: A) O‘zbek xalqining madaniy merosi hisoblangan “Amudaryo xazinasi” nega Buyuk Britaniya muzeyida saqlanishi kerak? B) “Amudaryo xazinasi” O‘zbekistonga yoki O‘zbekiston muzeylariga qayarish uchun nima qilmoqlik kerak deb hisoblaysiz?
2. Internet sahifalarida aytilishicha bir guruh olimlar Afg‘onistonda tavallud topgan Alisher Navoiy ma’naviy merosiga faqatgina mana shu xalqgina ega chiqishi mumkinligi haqida fikrlarni ilgari surishmoqda.
Keys yuzasidan savollar: A) O‘zbek tilining asoschisi hisoblanmish Alisher Navoiy ma’naviy merosiga qo‘shni xalqlar qanchalik egalik chiqishi mumkin? B) Umuminsoniy madaniyat deb hisoblangan Alisher Navoiyning adabiy merosi milliy madaniyat sifatida qaysi xaqlarning yutug‘i hisoblanadi?
3. Priston universiteti olimi Jon Rey o‘zida ilk sivilizatsiya yutuqlarini o‘z ichiga olgan yozuv dastgohini yaratdi va buni avvalgi sivilizatsiyaga qaytish deya baholadi.
Keys yuzasidan savollar: A) Mazkur dastgox bugungi kun sivilizatsiyasining yutug‘i hisoblanadimi yoki dastlabki sivilizatsiyanimi?
B) Sivilizatsiyalar o‘rtasidagi tafovut asosan nimalarda namoyon bo‘ladi deb o‘ylaysiz?
2.3. Arxaik madaniyat mavzusi buyicha keyslar
Arxaik (ibtidoiy)
madaniyat
mavzusida
KEYSLAR
Muammoli vaziyat
1-vaziyat
O„quv topshiriq
Keys yuzasidan savollar Keys vaziyatning taxlili
1 Mamlakatimizning tog‗li tumanlarida keng
tarqalgan qoyatosh tasvirlari ishlanish usuliga
ko‗ra qanday turlarga bo‗linadi
2 YUqoridagi misolda Zarautsoy qoyatoshlaridagi
tasvir qanday usulda ishlangan?
3 Quyidagi suratlarga e‘tiboringizni qarating.
Ularda xayvonlar tasviri Ibtidoiy
Ўлкамизда 100-40 минг йиллик тарихга эга бўлган ѐдгорликлар
топилди. Тешиктош ғоридан топилган 3 мингдан ортиқроқ тош қуроллар,
8-9 ѐшлардаги неантертал боланинг суяк қолдиқлари, Зараутсой
қоятошларидан битилган суратлар ўлка довруғини дунѐга ѐйди.
Зараутсой қоятошларига қизил буѐқларда ишланган сеҳрли ов
маросимини тасвирловчи 200 га яқин сурат Марказий Осиѐ тасврий
санъатининг илк намунаси саналади
madaniyatning o‗ziga xos shakli sifatida ifoda
etilgan
2-vaziyat
O„quv topshiriq
Keys yuzasidan savollar Keys vaziyatning taxlili
1 YUqoridagi suratlarda qoyatosh tasvirlari
qaysi usulda ishlangan?
2 Ularni tahlil qilib bering?
3-vaziyat
1985 йилда Фарғона водийсининг Хайдаркон қишлоғи яқинидаги
Селунғур ғорида энг қадимги одамнинг палиеолит манзилгохи
топилди.Тадқиқотчилар Хулосаси бўйича мазкур топилма эрамиздан
аввалги 1.5 миллион йилга тақалади.Бу ердан суяк бўлаклари ва мехнат
қуроллари топилди.Бу эса Ўзбекистон ҳудуди энг қадимги одам
шаклланган минтақалардан бири деган фикрни исботлади
O„quv topshiriq
Keys yuzasidan savollar Keys vaziyatning taxlili
1 Ibtidoiy madaniyat namunalarini olimlar qanday
ma‘lumotlar asosida o‗rganadilar?
2 Etnografiyaning ibtidoiy madaniyatdagi o‗rnini
tahlil qiling?
4-vaziyat
O‘quv topshiriq
Keys yuzasidan savollar Keys vaziyatning taxlili
1 Ibtidoiy e‘tiqodning qanday shakllarini bilasiz?
2 Xayvonlarni ovlash marosimi qanday amalga
oshirilgan,uni izohlang?
3 Mazkur vaziyatni qanday baholaysiz ibtidoiy
odamlar uni qanday amalga oshirganlar?
Jadvalni to„ldiring
Vaziyat turi Vaziyatning kelib
chiqish sabablari
Mazkur vaziyatda Siz
qanday qaror qabul
qilasiz
Ибтидоий одамлар табиатдаги турли ходисаларнинг сабабларини
тушуна олмаган,улар ходисалар негизида сирли ғайри табиий кучлар
яширинган деб тушунишган ва шу ғайри табиий кучларга эътиқод
қилишган. Ибтидоий одамларнинг тирикчилик илинжида турли
минтақаларга тарқалиши табиат,шароит,ва турмуш тарзининг хилма-
хиллиги турли эътиқодларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлган,хамда улар
билан боғлиқ маросим ва аъналар шаклланган
5-vaziyat
Неолит даврида (мил. ав. 6-4 минг йилликлар) ўзлаштириш
хўжалигидан ишлаб чиқариш хўжалигига, деҳкончилик ва чорвачиликка
ўтиш даври бўлди. У ―неолит давридаги техникавий инқилоб‖
тушунчасига бирлаштирилган қўйидаги хусусиятларини ифода этди.
Жумладан, тошдан меҳнат қуролллари ясашнинг янги усуллари
шаклланди, деҳқончилик ва уй чорвачилиги вужудга келди, уйсозлик
ривожланади, ҳунармандчилик ишлаб чиқариши ривожланди, ҳаѐтнинг
янги ижтимоий тартиби - уруғчилик жамияти юзага келди
O„quv topshiriq
Keys yuzasidan savollar Keys vaziyatning taxlili
1 Mehnat qurollarining keyingi takomillashuv
bosqichlarini izohlab bering?
2 Mehnat qurollari takomillashuvi qanday
yangiliklarni yoki faoliyat turlarini keltirib
chiqargan?
3 Ularni tizimli shaklda ko‗rsatib bering?
6-vaziyat
Ўзбекистон Республикаси ФАнинг Ўзбекистон тарихи музейи
нафакат Ўзбекистонда балки бутун Марказий Осиѐ минтақасида энг
кекса ва йирик илмий-маърифий муассасалардан бири ҳисобланади.
У ташкил этилгандан буѐн кенг миқѐсда илмий-тадқиқот ишлари
олиб борилиши , археологик қазилмалар ва этнография саҳифалари
ўтказилиши, олимлар ва кадимги буюмларни йигувчиларнинг асори-
атиқаларни такдим этишлари, аҳолидан сотиб олишлари натижасида
музей жамғармаларида 250мингдан ортиқ ашѐлар тўп ланган. Шу
жумладан 60минг археологик буюмлари бўлиб, улар энг кадимги, антик
ва ўрта аср давридаги Ўзбекистон худудида кишилик жамиятининг юзага
келиши ва ривожланиши боскичларини тавсифловчи 312та
коллекциялардан иборат
O„quv topshiriq
Keys yuzasidan savollar Keys vaziyatning taxlili
1 Respublikamizda mavjud muzeylar hakidan
qanday ma‘lumotga egasiz?
2 Ibtidoiy madaniyat namunalarini kaerlardan
topishimiz mumkin?
3 Ibtidoiy madaniyat hakida muzeylardagi
kanday buyumlar yoki kolleksiyalar bizga
kerakli ma‘lumotlarni bera oladi?
7-vaziyat
Неолит даврида (мил. ав. 6-4 минг йилликлар) ўзлаштириш
хўжалигидан ишлаб чиқариш хўжалигига, деҳкончилик ва чорвачиликка
ўтиш даври бўлди. У ―неолит давридаги техникавий инқилоб‖
тушунчасига бирлаштирилган қўйидаги хусусиятларини ифода этди.
Жумладан, тошдан меҳнат қуролллари ясашнинг янги усуллари
шаклланди, деҳқончилик ва уй чорвачилиги вужудга келди, уйсозлик
ривожланади, ҳунармандчилик ишлаб чиқариши ривожланди, ҳаѐтнинг
янги ижтимоий тартиби - уруғчилик жамияти юзага келди. Неолит
даврида монументал меъморчилик вужудга келди. Улардан мегалитла,
долментлар, кромлехлар кенг тарзда қурила бошлади. Милоддан аввалги
2-минг йилликда қурилган Буюк Британиядаги Стоунхенж кромлехи
барчага маълум. Мегалитлар саждагох ва ибодатлар жойи саналсада,
аслида улар бошқа мақсадлар учун мўлжалланган
O„quv topshiriq
Keys yuzasidan savollar Keys vaziyatning taxlili
1 Bu davrda kanday ijtimoiy tuzilmalar
shakllandi?
2 Megalitlar yana qanday maqsadlar uchun
qurilgan deb uylaysiz?
3 Dolmentlar –tosh maqbaralar hakida kanday
ma‘lumotlarga egasiz?
8-vaziyat
O„quv topshiriq
Keys yuzasidan savollar Keys vaziyatning taxlili
1 Jez davri madaniyati odamlarga qanday
afzalliklarni va ko‗nikmalarni bergan?
2 Odamlar bunday engilliklarga va tizimlilikka
nimalar evaziga erishdilar?
9-vaziyat
Жез даврида (мил.ав.3-2-минг йилликлар) икки турдаги мустақил
маданият шаклланди: 1) ўтрок деҳқончилик маданияти; 2)кўчманчи
даштликлар маданияти.
Ер юзининг кўп жойларида жез даври ибтидоий жамият
тарзининг якунловчи босқичига тўғри келади ва ибтидоий маданиятнинг
энг ривожланган даври ҳисобланади. Бу даврда Мисрдан Хитойгача
бўлган худудларда маданий алоқалар кенг йўлга қўйилган. Айни пайтда
Мисрдан Хитойгача бўлган худудларда бирин -кетин давлатларнинг
вужудга келиши учун шарт- шароитлар яратилган.
Энеолит-мис-тош даврида (мил.ав.4-3минг йилликлар) одамлар Олд
Осий, Осиѐнинг катта ҳудудларида Эрон, Турон, Кавказ, Кичик Осиѐ,
Месопатамия, Европа ва Ўрта ер денгизи атрофларида ҳаѐт кечирганлар.
Бу даврга келиб, ҳунармандчилик ривожланиб борди. Кулолчилик
чархининг кашф этилиши муносабати билан бу давр кулоллари чарх
ѐрдамида қисқа вақт мобайнида кўплаб уй-рўзғор учун керакли
буюмларни ясаганлар
O„quv topshiriq
Keys yuzasidan savollar Keys vaziyatning taxlili
1 Eneolit davrida kulolchilar tomonidan kanday
uy-ruzgor buyumlari yasalgan?
2 Bu buyumlarga bezak berilganmi?
10-vaziyat
O„quv topshiriq
Keys yuzasidan savollar Keys vaziyatning taxlili
1 Qanday omillar davlatlarning vujudga kelishiga
sabab bo‗lgan?
2 Uy-joy qurilishi bilan bog‗lik qaysi sohalar
rivojlantirilgan?
3 Eneolit davridagi uy-joylar nimalardan qurila
boshlagan?
“Firavn ilohi . Misrning afsonaviy ehromlari”
Энеолит даврида давлат муҳим ижтимоий тузилма сифатида
фаолият кўрсата бошлади. Дехқончилик, чорвачилик , ҳунармандчилик
каби турли соҳалар ривожланиб инсонларнинг фаолият доираси кенгая
бошлади. Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида уй қуриш ҳам шу
даврга тўғри келади. Бу даврда Марказий Осиѐнинг жанубида
кейинчалик Ўзбекистонда суғорма дехқончилик вужудга келган ,
одамлар арпа, буғдой, жавдар каби экинлар экишган
“Fir‟avn ilohi”
Qadimgi Misrda podsholik qilayotgan fir‘avnni ilohiylashtirish alohida o‗rin egallagan. Qohinlar ta‘limotiga ko‗ra, fir‘avn inson qiyofasidagi xudo, ya‘ni,
ham inson ham xudo tabiatiga ega bo‗lgan xudo-inson bo‗lgan. Uning dunyoga
kelishiga esa, ota-xudo , masalan, Ra, Amon-Ra va erdagi fir‘avnning onasi
o‗rtasidagi muqaddas nikoh sabab bo‗lgan. Erda fir‘avn-xudo Gorning ro‗yobi sifatida hukmron qilgan bo‗lsa, faqat vafotidan so‗ng xudoga aylangan va er osti
dunyosining hukmdori Ossiris bilan tenglashtirilgan. Fir‘avn shaxsini ilohiylashtirish ko‗mish marosimida yaqqol namoyon
bo‗lgan. Fir‘avn go‗ri ustida qurilgan ehrom – nafaqat ulkan yodgorlik bo‗lib qolmay, ko‗p pog‗onali dafn lavasi bo‗lib, unda jamiyat a‘zosi –har bir misrlik uchun joy ajratilgan. Ehromning o‗zi quyoshga olib chiqadigan zinani hamda quyoshni anglatadi: qadimda quyosh nurlarini uchburchak shaklida belgilashgan. Nil daryosi bo‗ylab olib kelingan fir‘avn jasadining qirg‗oqqa etib kelishi bilan
boshlangan dafn marosimining oxirgi bosqichi ehromlar bo‗lgan.
1- Vazifa: O‗zingizni fir‘avn shaxsini ilohiylashtirishni bekor qilmoqchi va xalqni hokimiyatning yangi shakliga o‗tishga da‘vat etayotgan qadimgi Misr
islohotchisi deb tasavvur qiling. Davlatni yangi shaklda boshqarishni talab
qilayotgan yangi davr kelganini asoslab beruvchi xalqqa qaratilgan alangali nutq tayyorlang.
2-Vazifa: Tutanxamon go‗rini ochish uchun arxeologlarga muqaddas sonni
ochish kerak bulgan. Bu son – 3000. Mana shu son va uning sirli mazmunini
ochib beruvchi kichik esse yozing.
“Misrning afsonaviy ehromlari” Ehromning ichki tuzilishi. Ehromlarning kelib chiqishi to‗g‗risida turli
qarashlar mavjud. Ba‘zi mutaxassislarning fikricha, ehromlar o‗zga sayyoraliklar tomonidan bunyod etilgan. Boshqa olimlar esa, aniq asosli
bo‗lgan qarashga egadirlar.Tadqiqotlarga ko‗ra, ehromlarni insonlar qurgan.
Biroq, qanday qilib degan savol tug‗iladi. Vaholangki, Napoleon hisob-kitoblariga ko‗ra, Gizadagi uchta katta ehromlarning toshlari bilan butun
Fransiyani balandligi 3 metr va eni 30 santimetrdagi devorlar bilan o‗rab olish
mumkin bo‗lgan! Misrdagi ehrom quruvchilarining mahorati hayratlanarli
holdir! CHunki ehromning har bir toshi 3 tonnaga yaqin og‗irlikda, ehromning umumiy og‗irligi esa , taxminan, 6 million tonnani tashkil etadi. SHuningdek,
mahobatli qurilmaning toshlari hech qanday qorishma materiali bilan
mustahkamlanmagan. Toshlar shu qadar bir-biriga yaqin joylashtirilganki, uning
orasidan hatto pichoq ham o‗ta olmaydi.
Ehromlar qurilishi. Hozirgi zamon misrshunoslarining hisoblashicha,
piramidalar qurishdan oldin misrliklar dastlab tog‗lik erlarda zovurlar
qazib, tekis va yaxlit poydevor qilishga erishganlar. Buning uchun zovurni suv
bilan to‗ldirib, unga qoziqlar qadaganlar va suvning yuzasini belgilaganlar. So‗ng atrofni tekislab, zovurni tog‗ toshlari bilan to‗ldirganlar va
qoziqlardagi belgilar bilan baravarlashtirganlar. Natijada bo‗lajak
piramidaning tekis va yaxlit poydevori vujudga kelgan. Bu vaqtda tosh yotqizuvchi mutaxassis piramida uchun ishlatiladigan toshlarni bir necha yil
mobaynida tekislab pardozlagan. Bloklar faqat uch oyga etadigan qilib
tayyorlangan, chunki har yili bo‗ladigan suv toshqini natijasida uch oy
davomida ishsiz qolgan dehqonlar ana shu piramida qurilishiga jalb etilganlar. Birinchi qator toshlar o‗rnatilgach, uning atrofiga shag‗al
yotqizilib, bir tomonga nishab tortilgan. Keyin bloklarni tortish yo‗li bilan
nishabga olib chiqilgan va birinchi qator ustiga qo‗yilgan. Ana shu yo‗sinda piramida sekin-asta qatorma-qator yuqoriga ko‗tarilgan sari uning atrofidagi
shag‗aldan qilingan nishab ham spiral shaklida ko‗tarilib borgan. Piramida
cho‗qqisiga oxirgi tosh qo‗yilganda, u qum aralash shag‗alga burkangan
massani eslatgan. Xuddi shu vaqtda mohir va tajribali tosh teruvchilar piramidaning sirtini silliq bloklar bilan yuqoridan pastga qarab pardozlay
boshlaganlar. Ishchilar esa bir vaqtning o‗zida pardozlash ishlarini yuqoridan
pastga tushishiga qarab qum va shag‗allarni chetga torta boshlaganlar. Tashqaridagi ishlar tamom bo‗lgunga qadar
piramidaning ichkarisida ichki yo‗llar va dafn qilish xonasi qurilgan. Dafn etish
marosimi tugagach, uni barchadan sir tutish maqsadida xonaga olib boruvchi
barcha eshiklarni ilgaritdan tayyorlab qo‗yilgan ulkan blok toshlar bilan berkitib, muhrlab qo‗yganlar. Gizadagi ulkan
ehrom yaqinida sirli sfinks bor. U kim tomonidan va nima uchun
yaratilganligi hanuzgacha noma‘lum. Ammo tushunish mumkinki, yarim odam va yarim sher sifatida yaratilgan bu hukmdor o‗rnida Misr fir‘avni Xefren o‗z
aksini ko‗rgan bo‗lsa ajab emas.
3- Vazifa: Tasavvur qiling siz Misrga sayohatga kelgan O‗zbekistonliklarning
gidisiz. Ehromlar bo‗ylab sayyohlik marshrutini ishlab chiqing. O‗zingiz uchun
kichik reja tayyorlang. Misrning eng katta ehromlari, ularning qurilish sirlari to‗g‗risida ma‘lumotni aniqlab, sayyohlarga aytib bering.
4- Vazifa: Misrning qaysi obidalari Giness rekordlar kitobiga kiritilgan? Ular
to‗g‗risida Internetda ma‘lumot topib, kichik ma‘ruza tayyorlang.
7. MUSTAQIL TA‟LIM MAVZULARI
Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni
Talabalarning mustaqil ishi o‗rganilayotgan mavzu Yuzasidan ma‗lumotlarni
axborot texnologiyalarining imkoniyatlaridan keng foydalangan xolda yig‗ish,
olingan ma‗lumotlarni mustaqil ravishda ishlab chiqish, tahlil qilish va amaliyotda qo‗llay olishdan iborat bo‗lib, uning shakllari turli ko‗rinishda
bo‗lishi mumkin. Mustaqil ishga mo‗ljallangan mavzular quyida keltiriritilgan.
Mustaqil ishni bajarish natijalari baholanadi. Uyga vazifalarni bajarish, qo‗shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil o‗rganish,
kerakli ma‗lumotlarni izlash va ularni topish yo‗llarini aniqlash, internet
tarmoqlaridan foydalanib ma‗lumotlar to‗plash va ilmiy izlanishlar olib borish,
mustaqil ravishda ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma‗ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning mashg‗ulotlarda olgan bilimlarini
chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi.
MUSTAQIL TA‟LIM MAVZULARI
1. Jahon madaniyati bosqichlari
2. Markaziy Osiyo xalklarining V-VIII asrlardagi madaniy
3. Yevropa xalqlari madaniyati
4. Mustamlaka va mustabid tizim sharoiti madaniyati.
5. Modernizm va postmadernizm madaniyati.
MADANIYATSHUNOSLIK FANIDAN TESTLAR
TO‘PLAMI
1. Madaniyat atamasini kim birinchi bor muomalaga kiritgan?
a) Platon.
b) Aristotel.
v) Esxil.
g) Siseron.
d) Gippokrat.
2. Madaniyat atamasini lug‟aviy manosi nima?
a) tarixiy voqealar.
b) qayta ishlov berish, o‘zgarish.
v) donishmandlikni sevish.
g) odamni strukturaviy tuzilishi.
d) tafakkur qonunlari.
3. Madaniyatga falsafiy tarif bering?
a) insonning moddiy va manaviy faoliyati natijalarining majmui.
b) insonning moddiy faoliyati.
v) insonning manaviy faoliyati.
g) inson turmushining o‘ziga xos soxalari.
d) tarixiy obidalar.
4. Madaniyatning elementlarini belgilang?
a) sodda materialistik qarashlar.
b) insonning faoliyati, qadriyatlari.
v) riyoziyot qonunlari.
g) iqtisodiy isloxotlar.
d) siyosatni yurgizish.
5. Madaniyatning asosiy turlarini belgilang?
a) siyosiy va xuquqiy.
b) tarixiy va nazariy.
v) moddiy va manaviy.
g) ijtimoiy va iqtisodiy.
d) ilmiy va mafkuraviy.
6. Moddiy madaniyat nima?
a) ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan va moddiy xayot uchun xizmat
qiladigan boyliklar;
b) bilimlar majmuasi
v) g‘oyalar;
g) ilmiy va mafkuraviy bilish.
d) siyosat.
7. Manaviy madaniyat nima?
a) arxitektura yodgorliklari
b) bayramlar
v) moddiy boyliklar
g) manaviy boyliklar yaratish jarayonidagi kishilarning ongli faoliyati
d) mexnat qurollari.
8. Madaniyatshunoslik fanining predmeti nima?
a) tarixiy rivojlanish qonuniyatlari xaqidagi talimot.
b) madaniyatning kelib chiqishi, umumiy rivojlanish tarixi va
qonuniyatlari xaqidagi fan.
v) tafakkur shakllari xaqidagi talimot.
g) iqtisodiyot qonuniyatlari xaqidagi fan.
d) inson psixologiyasi va uning qonunlari to‘g‘risidagi fan.
9. Madaniyatshunoslik fanining vazifalarini aniqlab bering?
a) tarixiy rivojlanish qonuniyatlarini yoritib beradi
b) xozirgi davr mafkurasini shakllantirish
v) falsafaning asosiy masalasini o‘rgatish
g) madaniyat tarixi va nazariyasini o‘rgatish, madaniyatli insonni
etishtirish
d) go‘zallik sirlarini o‘rgatish.
10. Madaniyatshunoslik fani ko‟proq qaysi fanlar bilan bog‟liq?
a) dinshunoslik, siyosatshunoslik, rus tili
b) lotin tili, psixologiya, ingliz tili
v) pedagogika, iqtisodiy nazariya
g) falsafa, etika, estetika,arxeologiya, tarix
d) etika, estetika
11. Antiq davr madaniyati qanday xususiyatga ega?
a) aniq fanlar yordamida rivojlangan
b) antiq davrda madaniyat rivojlanmagan
v) diniy dunyoqarash bilan bog‘liq bo‘lgan
g) davlat boshqaruv jarayoniga bog‘liq bo‘lgan
d) amaliy bilimlar natijasidir
12. Antiq davrda insonlarning amaliy bilimlari nimalarda aks etgan?
a) shiorlarda
b) madxiyalarda
v) xalq og‘zaki ijodi va urf-odatlarda
g) xoreografik qo‘shiqlarda
d) asar va romanlarda
13. Antiq davr sanatining vujudga kelishidagi asosiy omil nima?
a) g‘oya
b) insonning mexnat faoliyati
v) yozuv
g) tafakkur
d) mexnat qurollari
14. Antiq davr yozuvini belgilang?
a) piktografiya
b) lotin alifbosi
v) kirill alifbosi
g) forsiy yozuv
d) arab xusnixati
15. Qadimgi grek faylasuflaridan kimlarni bilasiz?
a) Mark Avreliy
b) Fales
v) Siseron
g) Foma Akvinskiy
d) Spinoza
16. Qadimgi Rim madaniyatini rivojida qaysi qabilalar tasir ko‟rsatgan?
a) xindlar
b) yunonlar
v) italiklar
g) etrusklar
d) bobilliklar
17. Qadimda oltindan qaysi mamlakat sof xolda foydalangan?
a) Xitoy
b) Misr
v) Xindiston
g) YUnoniston
d) Rim.
18. YUnoniston madaniyati ko‟rinishining turlarini belgilang?
a) pisistrat turi
b) klisfen turi
v) klid,kiklad,ellad turi
g) Solon ko‘rinishi
d) kiklad madaniyati
19. Komediya va Tragediya qaerda va qachon vujudga kelgan?
a) Misrda er.av.V asrda
b) Lotin mamlakatlarida er.av V asrda
v) Xindistonda er. av. V asrda
g) arxaik davrida YUnonistonda er. av. V asrda
d) Solon davrida YUnonistonda er.av V asrda
20. Uyg‟onish davri madaniyatining o‟ziga xos xususiyatlari nimadan
iborat?
a) dinni o‘rganish kuchaydi
b) antiq davr madaniyatini davom ettirdi
v) o‘rta asrlar davri madaniyatini davom ettirdi
g) o‘zgarish bo‘lmadi
d) tabiatni, insonni o‘rganish kuchaydi
21. G‟arb mamlakatlarining uyg‟onish davri madaniyati qaysi yo‟nalishda
shakllangan?
a) risarlar madaniyati rivojlangan
b) tabiiy-ilmiy va gumanistik yo‘l shakllangan
v) gumanitar fanlar shakllangan
g) diniy madaniyat xukmron bo‘lgan
d) antiq davr madaniyati davom etgan.
22. Birinchi kitob dastgoxi kim tomonidan va qachon ixtiro etilgan?
a) 1670 yil Bernardino Ramassini
b) 1537 yil Andreas Vezalius
v) 1695 yil Antoni Levenguk
g) 1440 yil Alfred Guttenberg
d) 1260 yil Maxmud ibn Ilyos
23. Uyg‟onish davrining qaysi sanatkori inson strukturasini ifoda etgan?
a) Rembrand van Reyn
b) Albrext Dyurer
v) Rafael
g) Mikelandjelo
d) Leonardo da Vinchi
24. Quyidagi fikrni kim bildirgan: Uyg‟onish davri o‟sha vaqtgacha er
yuzida bo‟lib o‟tgan inqiloblar ichida eng buyugi bo‟ldi ?
a) N.Kopernik
b) G.Galiley
v) F.Engels
g) F.Bekon
d) B.Spinoza
25. Erning o‟z o‟qi atrofida aylanishini isbotlovchi materialistik g‟oyani
kim isbot qilgan?
a) Galiley
b) Bruno
v) Ulug‘bek
g) Kopernik
d) Kompanella
26. Birinchi sport o‟yinlari olimpiadasi nechanchi yilda o‟tkazilgan?
a) er. av. 420 yilda
b) er. av. 920 yilda
v) eramizning birinchi asrida
g) er. av. 776 yilda
d) Er. av. 557 yilda
27. Etti mo‟jizaning biri Zevs xaykali qaerda o‟rnatilgan?
a) Peloponnesdagi ibodatxonada
b) Spartadagi ibodatxonada
v) Apalon ibodatxonasida
g) Argos ibodatxonasida
d) Olimpiya ibodatxonasida
28. Notiqlik sanati qaysi mamlakatda nisbatan rivojlangan bo‟lgan?
a) Xindiston
b) Misr
v) YUnoniston
g) Rim
d) Xitoy
29. Moskva dorilfununini tashkil topishi kimning nomi bilan bog‟liq?
a) Petr 1
b) V.Lomonosov
v) V.I.Lenin
g) YU.Drogobicheskiy
d) P.Postnikov
30. O‟tli qurolni kim joriy qilgan?
a) Petr 1
b) Elizaveta
v) Dmitriy Donskoy
g) Ivan Grozno‘y
d) A.Makedonskiy
31. Markaziy Osiyo xududida qadimda qanday yozuv mavjud bo‟lgan?
a) lotin yozuvi
b) qadimgi yaxudiy yozuvi
v) Avesto, Xorazm, So‘g‘d yozuvlari
g) kirill yozuvi
d) Rus grammatikasi
32. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi dini qanday bo‟lgan?
a) islom dini
b) nasroniylik dini
v) buddizm dini
g) zardo‘shtiylik dini
d) totemiz dini.
33. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyati to‟g‟risidagi yozma
manba qaysi?
a) Qadimgi YUnon, Eron va Xitoy manbalari
b) Qadimgi Misr manbalari
v) Qadimgi Rus manbalari
g) Qadimgi Xindiston manbalari
d) Qadimgi Xitoy manbalari
34. Qadimgi So‟g‟d va Baqtriya madaniyati to‟g‟risidagi dastlabki
malumotlar kimlarning asarlarida o‟z ifodasini topgan?
a) Gerodot, Strobon, Fukidid
b) Forobiy, Ibn Sino, Beruniy
v) Arastu, Aflotun, Sukrot
g) Gegel, Feyerbax, Kant
d) Umar Xayyom, Ulug‘bek
35. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari dinining muqaddas kitobi qaysi?
a) Avesto
b) Injil
v) Tavrot
g) Quron
d) Xadis
36. YUnon-Baqtriya madaniyatining takomillashishiga kim asos solgan?
a) Iskandar Zulqarnayn
b) Eron axmoniylari
v) Massaget qabilalari
g) qadimgi saaklar
d) CHingizxon qabilalari
37. Qadimgi Kushon madaniyatining qoldiqlari qaerlardan topilgan?
a) Urumchi, Kashqar, Xo‘jand,
b) Merv, Mari, Xirot
v) Termiz, Zartepa, Xalchyon
g) Qing‘irtepa, Afrosiyob, Xo‘jand
d) CHordona tepa, teshik tosh
38. Qadimgi Kushon madaniyati kimning xukmronlik yillarida rivojlandi?
a) Kioszyu, Guyshun davrida
b) Kundjuala, Kadfiz 1 davrida
v) Kadfiz 2, Vima davrida
g) podsho Kanishka davrida
39. Markaziy Osiyoda ilk renessans (uyg‟onish) qaysi asrlarga to‟g‟ri
keladi?
a) Milloddan avvalgi V-IV asrlarga
b) Millodiy IX-XII asrlarga
v) XIV-XVI asrlarga
g) XVIII-XIX asrlarga
d) XIX-XX asrlarga
40. Al Farg‟oniy Markaziy Osiyo ilm fani taraqqiyotida o‟zining qanday
kashfiyoti bilan mashxur?
a) yulduzlar xolatini o‘rganish
b) xarakatni kuzatish
v) globus
g) minerallarni tekshirish
d) qadimgi turk adabiy tiliga asos solish
41. Al Xorazmiy qaysi fanga asos solgan?
a) geografiya
b) chizmachilik
v) fizika
g) algebra
d) falakshunoslik
42. Imom al Buxoriyning islom dunyosida eng ishonchli xadislar to‟plami
sifatida mashxur bo‟lgan 4 jiltli yirik asari qanday nomlanadi?
a) Al-adab al mufradi
b) Tarixiy Buxoro
v) Kito ul-favond
g) Al-Jome as-saxix
d) SHamoiliy Muxammadiya
43. Markaziy Osiyo ijtimoiy siyosiy va madaniy xayotiga katta tasir
ko‟rsatgan va so‟fiizm g‟oyalarini sheriy ifodalagan Devoni xikmat asar
kimning qalamiga mansub?
a) So‘fiy Ollayor
b) Xo‘janazar Xuvaydo
v) Sulaymon Baqirg‘oniy
g) Axmad YAssaviy
d) Baxovuddin Naqshbandiy
44. Amir Temurning manaviy xomiysi kim bo‟lgan?
a) Said Pirmuxammad
b) Abdulmo‘minxon
v) Usta Maxmud
g) Said Baraka
d) Muxammadxon usta
45. Amir Temur qaysi shaxarni poytaxt qilib oldi va uning madaniyatini
rivojlantirdi?
a) Kesh
b) Buxoro
v) Samarqand
g) Andxoy
d) CHoch
46. Ulug‟bek ko‟proq qaysi ilm soxasini rivojlantirdi?
a) Riyoziyot
b) tarix
v) falakshunoslik
g) falsafa
d) mantiq
47. Ulug‟bek Samarqandda qaysi inshootni o‟zi boshchiligida qurdirgan?
a) Oq masjid
b) Bibixonim madrasasi
v) Ulug‘bek madrasasi
g) Registon ansambli
d) SHoxizinda
48. Ulug‟bekning asosiy asarlaridan birini aniqlang?
a) Xayratul Abror, Maxbubul-qulub
b) Baxoriston, Guliston
v) Ziji ko‘ragoniy, To‘rt ulus tarixi
g) Devoni lug‘atit turk
d) Layli va Majnun
49. Alisher Navoiyning turkiy til fazilatlarini ko‟rsatuvchi asari qaysi?
a) Xayratul Abror
b) Xazoyinul Maoniy
v) Muxammatul lug‘atayn
g) Majolisul Nafois
d) Lisonut tayr.
50. Kamoliddin Bexzod kim bo‟lgan?
a) Temuriylar davrining yirik tarixchisi
b) Temuriylar davridagi yirik musiqashunos
v) O‘zbek tasviriy sanatining asoschisi
g) O‘z zamonasining etuk rassomi
d) O‘z zamonasining muxandisi.
51. Kamoliddin Bexzod ijodi nimalarda aks etgan?
a) yozib qoldirgan tarixiy asarlarda
b) yaratgan musiqa va qo‘shiqlarda
v) chizgan miniatyuralarida
g) Mitra xudosini yaratgan xaykalida
d) memorchilikda.
52. Markaziy Osiyolik mutaffakir Abu Rayxon Beruniy insonga qanday
izox bergan?
a) inson biologik mavjudot
b) inson ijtimoiy mavjudot
v) inson aqlli mavjudot
g) inson biologik va ijtimoiy mavjudot
d) inson biologik tur
53. Abu Rayxon Beruniy insondagi qaysi fazilatni eng oliy deb tan oladi?
a) oliyjanoblik, muruvvat, poklik
b) yaxshilik, royishlik
v) diyonat, matonat
g) yaxshi xulqlilik, mexribonlik
d) exsonli va bardoshli bo‘lish
54. Ibn Sino gumanizmining moxiyati nimada ifodalanadi?
a) inson-oliy zotdir
b) odam olam rivojlanishining toji bo‘lib, u buyuk sharaf va xurmatga
loyiqdir
v) inson-eng oliy qadriyatdir
g) inson-yaratuvchidir
d) inson aqlli mavjudotdir.
55. XVII-XVIII asr Qo‟qon adabiy muxitida sosial ijtimoiy satira ustasi
sifatida shuxrat qozongan shoir kim bo‟lgan?
a) SHermuxammad Munis Ogaxiy
b) Jaxon Otin Uvaysiy
v) Zaxiriddin Furqat
g) Maxmur
d) Muqimiy
56. Maxmurning Xapalak sherida qaysi xonlikdagi xalqning ayanchli
turmushi o‟z ifodasini topgan?
a) XVII asr Buxoro amirligi
b) XVII-XVIII asr Qo‘qon xonligi
v) XVI-XVII asr Xiva xonligi
g) XVIII asr Xiva xonligi
d) XVIII-XIX asr Qo‘qon xonligi
57. XVIII-XIX asrda tabiiy-ilmiy bilimlar qanday rivojlandi?
a) Bu davrda tabiiy-ilmiy bilimlar soxasida xech qanday o‘zgarishlar
bo‘lmadi
b) bu davrda xalq og‘zaki ijodi rivojlandi
v) bu vaqtda fan va madaniyat Rossiya va Ovropa mamlakatlari
madaniyati tasiri asosida rivojlandi
g) bu davrda tabiiy-ilmiy bilimlar yuksak darajada rivojlanmasada maorif
soxasida chuqur o‘zgarishlar bo‘ldi
d) Jaxonga mashxur allomalar Farobiy, Xorazmiy, Ibn Sino kabi
allomalar tabiiy-ilmiy bilimlarni rivojlantirdi
58. CHo‟lponning qaysi asarida ozodlik g‟oyalari ifoda etilgan?
a) Qutlug‘ qon romanida
b) Sarob romanida
v) Kecha va kunduz
g) Dushman romanida
d) Doxunda romanida
59. Fitrat badiiy adabiyotning qaysi janrlarida ilmiy ozodlik g‟oyalarini
tasvirladi?
a) romanlarda
b) dostonlarda
v) maqolalarda
g) sherlarda, publisistik drammalarida
d) qissalarda, xikoyalarda
60. M.Bexbudiy XX asrda qaysi ijtimoiy-siyosiy xarakatning raxbarlaridan
bo‟lgan?
a) marifatchilik
b) jadidizm
v) inqilobiy xarakatning
g) pan turkizm
d) pan islomizm
61. Oybek qaysi asarida o‟zbek xalqining inqilobdan oldingi turmush
tarzini tasvirlagan?
a) Quyosh qoraymas
b) Zafar va Zaxro
v) Nur qidirib qisasi
g) Qullar romani
d) sherlarida
62. Islom dini Markaziy Osiyoga qaysi mamlakatdan kirib kelgan?
a) Eron
b) Misr
v) Rum
g) Arabiston
d) Turkiya
63. Jamiyatni manaviy xayotini nima tashkil qiladi?
a) ijtimoiy ong, manaviy ishlab chiqarish, manaviy munosabatlar
b) ijtimoiy ong shakllari
v) milliy madaniy meros
g) ijtimoiy munosabatlar
d) qadriyatlar, urf-odatlar va ananalar
64. Manaviy ishlab chiqarish nima?
a) kishilarning tabiat va jamiyatning bilishidagi faoliyati, olam xaqidagi
bilimlar, g‘oyalar va nazariyalar tizimi.
b) ijtimoiy ongda ijtimoiy borliq va jamiyatni aks etishi
v) kishilarning individual ongida tabiat va ijtimoiy borliqni aks etishi
g) moddiy nematlar ishlab chiqarishning asosi
d) ijtimoiy g‘oyalar va nazariyalar
65. Manaviy muloqot nima?
a) kishilarning adabiy sanatga oid bilimlarini bir-biriga etkazishi
b) g‘oyalar kurashi
v) o‘zaro fikr almashish
g) kishilarni musiqaga oid bilimlarini bir biriga etkazishi
d) siyosiy, madaniy, axloqiy, ilmiy, badiiy, xuquqiy bilimlar tizimi
66. Manaviyatni qanday elementlari mavjud?
a) siyosiy, xuquqiy, axloqiy.
b) falsafiy, diniy, estetik.
v) siyosiy, xuquqiy, axloqiy,falsafiy, diniy, estetik.
g) xuquqiy, diniy, siyosiy.
d) estetik, axloqiy, falsafiy.
67. Marifat nima?
a) manaviyat elementi
b) madaniyat
v) xayot yo‘li
g) ezgulik
d) mavxum tushuncha.
68. O‟zbekiston madaniyatining dolzarb muammolari qaysi?
a) Umuminsoniy madaniyat asosida o‘zbek madaniyatini qayta tiklash
b) CHet el madaniyatidan ijobiy o‘zlashtirish asosida milliy istiqlol
madaniyatini shakllantirish
v) o‘tmish madaniy merosimizga suyangan xolda mustaqillikka xizmat
qiluvchi milliy madaniyatni vujudga keltirish
g) sof o‘zbekona madaniyatni yaratish
d) yangi bozor iqtisodiyoti madaniyati elementlarini shakllantirish
69. Huquqiy madaniyat deganda nimani tushunasiz?
a) Davlat tomonidan belgilangan xuquqiy normalar va munosabatlarga,
qonunlarga, sud, prokuratura organlariga nisbatan bo‘lgan qarashlar
b) Jamiyat azolarining xuquqiy madaniyatini oshirishga xizmat qiladigan
barcha qonun-qoidalar va unga tegishli bo‘lgan adabiyotlarni
o‘zlashtirilishi
v) Muayyan jamiyatda mavjud xuquq normalariga qonun-qoidalariga,
tartibga bo‘lgan munosabat va unga amal qilinishi
g) Huquq soxasida chiqarilgan adabiyotlarni muntazam o‘rganish
natijasida xosil bo‘lgan bilimlar
d) Umumjaxon xuquq normalarini mufassal o‘rganish va unga o‘z xayot
tajribasida amal qilish
70. Jamiyatning manaviy qiyofasi ijtimoiy taraqqiyotga qanday tasir
ko‟rsatadi?
a) iqtisodiy isloxotlarni tez rivojlantiradi
b) inqilobiy tarzda tub o‘zgarishlarga olib keladi.
v) ilmiy-texnik, texnologik jarayonlarning yangilanishiga olib keladi
g) jamiyat xayoti taraqqiyotini tezlashtiradi
d) jamiyat taraqqiyotiga xech qanday tasir ko‘rsatmaydi.
71. “SHarq taronalari” musiqa festivali qaysi shaharda o‟tkaziladi?
A) Toshkentda
B) Samarqandda
V) Buxoroda
G) Qarshida
D) Andijonda
72. O‟zbek romanchiligining asoschisini aniqlang.
A) G‘afur G‘ulom
B) Oybek
V) Abdulla Qodiriy
G) Abdulla Qahhor
D) Odil YOqubov
73. O‟zbekistondagi qaysi bir shaharga “Islom madaniyati poytaxti” nomi
berilgan?
A) Samarqand
B) Buxoro
V) Toshkent
G) Qarshi
D) Termiz
74. Mirzo Ulug‟bek tomonidan qaysi shaharlarda madrasalar barpo
etilgan?
A) Samarqand, Buxoro, G‘ijduvon
B) Toshkennt, Samarqand, Buxoro
V) Nasaf, Toshkent, G‘ijduvon
G) Qarshi, Samarqand, Toshkent
D) Andijon, Qarshi, Samarqand.
75. Turkiston marifatparvarlik harakatining g‟oyaviy rahbari kim bo‟lgan?
A) Abdulla Qodiriy
B) Mahmudxo‘ja Behbudiy
V) Abdurauf Fitrat
G) Hamza Hakimzoda Niyoziy
D) Munavvar Qori Abdurashidxonov.
76. Ahmad YAssaviy maqbarasi kim tomonidan barpo etilgan?
A) Amir Temur
B) SHohruh Mirzo
V) Mirzo Ulug‘bek
G) Zahiriddin Muhammad Bobur
D) Umarshayx.
77. “Avesto” so‟zining manosi nima?
A) O‘rnatilgan, qatiy qilib belgilangan qonun qoidalar
B) Hadislar to‘plami
V) Rivoyatlar to‘plami
G) Xalq og‘zaki ijodi
D) Hamma javoblar to‘g‘ri.
78 . Vijdon erkinligi nima?
A) kishilarning uz milliy diniga etikod qilish xuquqi.
B) fuqarolarning albatta biron bir jaxon diniga etikod qilish zarurligi
V) fuqarolarning dinga etiqod kilish yoki etiqod qilmaslikni o‘zlari mustaqil xal
qilish xuquqi.
G) fuqarolarning dinga ishonmasligi va unga qarshi tashviqot olib borish
xuquqi.
79. O‟zbekistondagi ibodatxonalar, maschit va madrasalar faoliyatini kim
boshqaradi?
A) imom-xatiblar
B) davlat idoralari
V) dinning o‘zi
G) O‘zbekiston musulmonlari idorasi.
80. “Turkiston - ikki dunyo eshigidir, Turkiston er turklarning beshigidir”.
SHer muallifi kim?
A) Mag‘jon Jumaboy
B) Mirzo G‘olib
V) Abay
G) Muhammad Hodiy
81. Musulmon diniy boshqarmalari rahbarlari qanday nom bilan ataladi?
A) muftiy
B) sufi
V) muxtasib
G) imom.
82. Fuqarolarning vijdon erkinligi xuquqi O‟zbekiston Respublikasi
Konstitusiyasining qaysi moddasida aks ettirilgan?
A) 28-modda
B) 15-modda
V) 31-modda
G) 41-modda
83 . Dinning funksiyalari
A) axloqiy,tarbiyaviy, mafkuraviy
B) to‘dliruvchilik, birlashtiruvchilik, o‘zaro aloqadorlik,tartibga soluvchilik
V) tinchlik, do‘stlik, tenglik, tabiatni muxofaza qilish.
G) gnoseologik, antropologik, teologik, psixologik.
84. Jadid adabiyoti namoyondalarini ko‟rsating?
A) Muqimiy, Zavqiy, Furqat
B) Zavqiy, Ogahiy, Hamza
V) Abdulla Qodiriy, Fitrat, Behbudiy
G) Fitrat, Muqimiy, Behbudiy
85 . Totemizm nima?
A) tarixiy din shakllaridan biri
B) Ibtidoiy jamoada turli xayvonlarni urug‘ga asos solgan deb xisoblab,
iloxiylashtirish va sig‘inish.
V) tush ko‘rish va boshqa irim-sirimlarga ishonish.
G) jonsiz narsalarni iloxiylashtirish va sig‘inish.
86. “Xamsa”chilik janrida asar yozgan adiblar qaysi qatorda to‟g‟ri
berilgan?
A) Jomiy, Navoiy, Bedil
B) Navoiy, Xisrav Dehlaviy, Nizomiy Ganjaviy
V) Fuzuliy, Nizomiy Ganjaviy, Jomiy
G) Xisrav Dehlaviy, Navoiy, Bedil
87. Insonlarning bir-biridan farqi nimada?
A) turli dinlarda ibodat qilishida
B) mintaqalarida turli aholining joylanishida
V) diniy urf-odat va marosimlar amalga oshirilishida
G) jahonda tinchlik uchun kurashishda.
88. Xristianlikning qaysi oqimi Evropa va Lotin Amerikasida eng ko‟p
tarqalgan?
A) pravoslavie
B) baptizm
V) katolisizm
G) protestantizm.
89. CHerkov, ikonalarga qarshi chiqqan oqim nomi?
A) pravoslav
B) katolik
V) protestant
G) xamma javoblar tugri
90. SHariat nima?
A) Islom dini qoidalarini urgatuvchi talimot
B) barcha musulmonlar uchun bajarilishi majbur bo‘lgan qonunlar,
huquqiy-axloqiy ko‘rsatmalar tizimi.
V) xadislar asosida tuzilgan to‘plam.
G) oilaviy munosabatlarni tartibga soluvchi qonun.
91. Islom dinida qanday mazhablar bor?
A) xanafiylar, sunniylar, xorijiylar va vaxobbiylar
B) molikiylar, xanafiylar, shofiiylar va xanbaliylar
V) islom dinidan ajralib chikkan xamma okimlar mazxablardir.
G) akromiylar., nurchilar, xorijiylar
92 . Marifatchilik adabiyoti vakillari qaysi qatorda berilgan?
A) Furqat, Muqimiy, Zavqiy, Avaz O‘tar
B) Behbudiy, Fitrat, Hamza
V) Abdulla Qodiriy, G‘afur G‘ulom, Oybek
G) CHo‘lpon, Muqimiy, Furqat
93. Mustaqillik davri adabiyoti vakillari qaysi qatorda berilgan?
A) Abdulla Qodiriy, G‘afur G‘ulom, Oybek
B) Maqsud SHayxzoda, Oybek, Mirtemir
V) Rauf Parfi, Oybek, G‘afur G‘ulom
G) Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parfi
94. Quroni Karim tarjimasi kim tomonidan amalga oshirildi?
A) Imom al-Buxoriy
B) Alouddin Mansur
V) Ubaydulla Uvatov
G) Zuhriddin Husnitdinov
95. CHarlz Robert Darvin kim bo‟lganligini aniqlang.
A) Ingliz shoiri va yozuvchisi
B) Evolyusion talimot asoschisi
V) Ingliz faylasufi
G) Olim, ijodkor va bastakor
D) Katolik ruhoniysi.
96. Turkistonlik buyuk muhaddislar kimlar?
A) Ismoil al Buxoriy, Alisher Navoiy, al-Farobiy
B) Imom at-Termiziy, Ismoil al-Buxoriy
Abu Iso as-Samarqandiy, Imom Muslim
V) Abu Ali ibn Sino, Imom at Termiziy, Beruniy
G) SHayx Sadiy, Rudakiy, Ahmad YAssaviy, Jomiy
97. SHayx Ahmad YAssaviy yashab ijod etgan yillarini aniqlang.
A) 1106-1160
B) 1105-1166
V) 1105 – 1162
G) 1105-1164
D)1200-1264
98. O‟zbekiston Respublikasida “Talim to‟g‟risada” gi Qonun nechanchi
yilda qabul qilingan?
A) 1992 yil 2 iyulda
B) 1991 yil 2 oktyabrda
V) 1993 yil 1 oktyabrda
G) 1994 yil 1 sentyabrda
D) 1989 yil 21 oktyabrda
99. Burxoniddin al-Marg‟inoniy 910 yillik yubileyi nechanchi yilda
nishonlandi?
A) 1992 yilda
B) 1999 yilda
V) 2000 yilda
G) 2002 yilda
D) 1994 yilda
100. Mustaqil O‟zbekiston mafkurasining falsafiy-nazariy negizini nima
tashkil qiladi?
A) Umuminsoniy va milliy qadriyatlar
B) Diniy qadriyatlar
V) Urf-odatlar va ananalar
G) Dunyoviy, diniy xarakterdagi ijtimoiy –falsafiy qarashlar majmui.
TO‟FRI JAVOBLAR
1. g 26.g 51.v 76.a
2. b 27.d 52.g 77.a
3. a 28.v 53.a 78.v
4. b 29.b 54.b 79.g
5. v 30.a 55.g 80.a
6. a 31.v 56.b 81.a
7. g 32.g 57.v 82.v
8. b 33.a 58.v 83.b
9. g 34.a 59.g 84.v
10.g 35.a 60.b 85.b
11.d 36.a 61.a 86.b
12.v 37.v 62.g 87.v
13.b 38.g 63.a 88.v
14.a 39.b 64.a 89.v
15.b 40.a 65.d 90.b
16.v 41.g 66.v 91.b
17.g 42.g 67.a 92.a
18.v 43.g 68.v 93.g
19.g 44.g 69.d 94.b
20.d 45.v 70.g 95.g
21.b 46.v 71.b 96.b
22.g 47.v 72.v 97.g
23.d 48.v 73.v 98.a
24.v 49.v 74.a 99.b
25.g 50.g 75.b 100.b
9. GLOSSARIY
Madaniyatshunoslik - madaniyat to‘g‘risidagi fan bo‘lib, madaniyat
tarixi va madaniyat nazariyasidan iborat.
Mentalitet – insonning ijtimoiy-iqtisodiy madaniy dunyoqarashi.
Madaniyat – ―Madaniy‖ ―shaharlik‖ degan manolarni bildiradi. Keyinchalik
―Marifatli bo‘lish‖, ―Tarbiyali‖, ―Bilimli bo‘lish‖ manolarida ishlatilgan.
Madaniyat – uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat tomonidan
yaratilgan moddiy va manaviy boyliklar, asori-atiqalar yig‘indisi. Qadriyatlar –
borliq va jamiyat, narsalar, voqealar, hodisalar, inson hayoti, moddiy va
manaviy boyliklarning ahamiyatini ko‘rsatish uchun qo‘llaniladigan tushuncha.
Umuminsoniy qadriyatlar – insoniyat tomonidan yaratilgan
umuminsoniy manfaatlarga va xalqlarning o‘zaro hamjihatlikda yashashlari va
rivojlanishlari uchun xizmat qiladigan umuminsoniy ahloq, xalqaro siyosiy,
iqtisodiy, madaniy, ilmiy, falsafiy, diniy munosabatlar tajribasi, malakalari
o‘zida mujassamlashtiruvchi tushuncha.
Ananalar - xalqlarning tarixiy rivojlanishi jarayonida shakllangan va
sayqallangan qadriyatlardir.
Ahloqiy madaniyat - tarkibiga axloqiy ong, axloqiy manosabat va
axloqiy faoliyat kiradi.
Adolat – u yoki bu qadriyatlarning o‘zaro umumiy munosabatini va
ularning individlar o‘rtasida aniq taqsimlanishini ifodalovchi tushuncha.
Estetik madaniyat – sohasi bu insonning tevarak atrofni o‘rab olgan
voqelikka nisbatan bo‘ladigan munosabatida o‘zini erkin namoyon
etishidir.
Vatanparvarlik - kishilarning ijtimoiy va manaviy-axloqiy
xislatlarining, fazilatlarining yuksak namoyon bo‘lishidir.
Diyonat va vijdon – bir-biriga yaqin tushuncha. Diyonat va vijdon
odamlardagi insof tuyg‘usiga hamohangdir.
Sivilizasiya – jamiyatning o‘z taraqqiyoti jarayonida yaratilgan moddiy
va manaviy boyliklarning, ularni yanada ko‘paytirib hamda
takomillashtirib
borish usullarining majmui.
Diniy marosimlar – fuqarolarning diniy talimotlardan, ularning qonun-
qoidalari va aqidalaridan kelib chiqadigan diniy faoliyat va hatti –
harakatlari.
Misr ehromlari – Qadimgi Misr davlatida podsho-firavnlarga atalib
qurilgan maqbaralar, qabrlar, inshootlar.
SHumerlar – Qadimgi Messopatamiya davlatida yashab o‘tgan qabila.
Er. Avv. 3 minginchi yillar.
Mahobxorat, Ramayana – Qadimgi Hindistondagi halq og‘zaki ijodi.
Bobil minorasi – dunyoning etti mo‘jizasidan biri balandligi 90 m.
Buddaviylik – Mil.avv. VI asrda Hindistonda paydo bo‘lgan din.
Xuanxe - Sariq daryo. Markaziy Xitoy tog‘laridan Tinch okeaniga
quyiladigan daryo.
Elllada – Qadimgi YUnonistonning nomi. Zevs – YUnonlarning eng
muqaddas bosh xudosi.
Gerodot – (er. avv. 490-430.) YUnon tarixchisi. ―Tarix faning otasi‖
hisoblanadi.
Suqrot, Platon, Aristotel – YUnon falsafasining yuksak
namoyondalari.(er. avv. V-IV asrlar).
Artemida ibodatxonasi – Dunyoning etti mo‘jizalaridan biri Efes
shahrida qurilgan.
Fidiy – YUnon haykaltaroshi. Zevs, Afina, Promaxos haykallarini
muallifi.
Kolizey amfiteatri – Milodning 1 asrida Rimda qurilgan. Gladiatorlik
janglari o‘tkazilgan.
“Bayt ul-Hikmat” – ―Donishmandlar uyi‖. Bag‘doddagi akademiya.
“Qubbatul islom” – Buxoro shahri. Islom dining gumbazi.
“Mamun akademiyasi” – Xorazmda tashkil etilgan akademiya.
“Ilmi nujum” – Astronomiya fani.
Rasadxona – observatoriya. Osmon jismlarini kuzatadigan ilmiy dargoh.
“Quroni Karim” - Islom dinining muqaddas kitobi.
Xattotlar – Kitob ko‘chiruvchi husnixat egalari.
Reformasiya – O‘zgarish, qayta qurish manolarini anglatadi.
Gumanizm – insonparvarlik.
Leonardo da Vinchi (1452-1519 yy.) – Italiya-dagi uyg‘onish davri
madaniyatining eng buyuk arbobi. Olim, muhandis, etuk rassom. Mikelaejelo
Buanarotti (1475-1564 yy.) – Buyuk rassom, haykal-tarosh, harbiy muhandis,
shoir.
Geosentrik g‟oya – koinot markazida doira shaklida harakatsiz Er turadi.
Katolik cherkovi – Xristianlik dinidagi oqim. Markazi Vatikan.
Marifat – bilish, tanish, yani bilim demakdir.
Deni Didro (1713-1784 yy.) – fransuz yozuvchisi va faylasufi.
Jeyms Uatt – bug‘ mashinasining ixtirochisi.
Barokko – Evropa memorchiligi uslubi.
Rakono – rassomchilikdagi uslub. Bu uslub o‘zining engilligi to‘g‘ri
chiziqlarning simmetriyasi yo‘qligi bilan xarakterlanadi.
Lyudvig Betxoven (1770-1827 yy.) – Nemis bastakori.
Alfred Nobel – SHvesiyalik sanoatchi, ixtirochi, kiyogar, X1X asrning
ikkinchi yarmida yashagan.
Fobizm – Sanat yo‘nalishidagi yangi oqim bo‘lib, predmet narsalarning
ajabtovur, yorqin ko‘rinishda aks ettirishni ifodalaydi.
Din - arab tilidan olingan bo‘lib, uning lug‘aviy manosi ―ishonch‖,
―etiqod‖dir. Din muayyan tashkilotlar, his-tuyg‘ular, toat-ibodatlar va diniy
tashkilotlar faoliyatlari orqali namoyon bo‘ladi.
Ekspressionizm – Sanat yo‘nalishidagi oqim. Tasirchanlik, hayajonlilik
manosini bildiradi.
Jadidchilik – (arabcha ―jadid‖ – yangi) – yangilanish, yangi zamonaviy
maktab, matbaa, milliy taraqqiyot usullari, yo‘llari tarafdorlarining umumiy
nomi.
Manaviy meros – Qadim zamonlardan beri ajdodlarimizdan bizgacha
etib kelgan manaviy boyliklar-siyosiy, falsafiy, huquqiy va diniy qarashlar,
ahloq-odob meyorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy, badiiy va sanat asarlari
majmuidir.
“Oltin meros” – Xayriya jamg‘armasi 1996 yilda tashkil etilgan.
“Umid”, “Istedod” jamg‟armalari – Istedodli yoshlarni moddiy va
manaviy rag‘batlantirish, ularning chet elda o‘qishini qo‘llab-quvvatlash
maqsadida tuzilgan.
Haykaltarosh I.Jabborov – Toshkentdagi Amir Temur, Samarqand,
SHahrisabzdagi Amir Temur, Farg‘ona va Quvada al-Farg‘oniy haykallarini
yaratgan.
Buyuk davlatchilik shovinizmi — bir davlatning boshqa bir davlat
yoki davlatlar ustidan siyosiy, mafkuraviy iqtisodiy va harbiy hukmronligini
o‘rnatishga qaratilgan nazariya va amaliyot.
Vayronkor (buzgunchi) goya — yovuzlik va jaholatga, ayrim
jinoyatkor kuchlarning hukmronligini o‘rnatishga xizmat qiladigan, insonlar,
millatlar va jamiyatning mustaqilligiga, erkinligiga, ijodkorligiga zid bo‘lgan
g‘oyalar majmuini ifodalovchi tushuncha
Geosiyosat (grekcha-davlatni boshqarish sanati) — tashqi siyosatda
butun bir davlat yoki mintaqaning jo‘g‘rofiy o‘rni, hududiy joylashishi, tabiiy
boyliklari, kommunikasion imkoniyatlarini hisobga olib yuritiladigan
faoliyat.
Geostrategik manfaatlar — muayyan mamlakat yoki mintaqaning
jo‘g‘rofiy joylashuvi bilan belgilanadigan ehtiyoj va intilishlar joylashuvi
bilan belgilanadigan ehtiyoj va intilishlar inikosi. MAFKURA (arabcha –
fikrlar majmui) — ijtimoiy jarayonlar mano- mazmunini anglashni va uning
boshqarish usulini bilishni davo qiladigan, ong va hatti-harakatni
yo‘naltiradigan ideallar, qadriyatlar maqsadlar, qarashlar yig‘indisidir.
Mafkura yakka hokimligi — muayyan bir davlatni, jamiyatni u yoki
bu guruh egallab olib, o‘z mafkurasining to‘la xukmron bo‘lishiga intilsa,
unga xos tamoyillarni o‘zgarmas aqidalar, yagona to‘g‘ri qoidalar sifatida
davlat mafkurasiga aylantirsa, vujudga keladigan holatni ifodalovchi
tushuncha.
Mafkuraviy vaziyat- muayan mintaqa yoxud mamlakat hyotida
mafkuralarinng o‘rni va mavqei ular o‘rtasidagi munosabatlar bilan bog‘liq
jarayonlarni va shart-sharoitlar majmuini ifodalaydigan tushuncha.
Mafkuraviy plyuralizm (lotincha xilma-xillik, rang-baranglik) - bir
mamlakat doirasida bir vaqtning o‘zida bir-biridan farq qiladigan hatto o‘zaro
kurashadigan g‘oyalar, qarashlar. mafkuralarning majmuini ifodalaovchi
tushuncha.
Navro‟z bayrami ( forschada ― Navro‘z ‖ yangi kun manosini
anglatadi) – o‘zbek, tojik, ozarbayjon, fors, hind va boshqa xalqlarning
qadimiy ananaviy yangi yil bayrami.
Poklik va halollik Inosnning insonligi uning pokligi va halolligi bilan
o‘lchanadi. SHuning uchun ota – bobolarimiz hamisha poklik va xalol
bo‘lishga davat etib kelishgan, xalol bilan xaromni fariqlash to‘g‘risida
nasixat qilishgan.
Siyosiy madaniyat - yunoncha so‘z bo‘lib, mazmuni davlat yoki
jamoat ishlarini anglatadi. Siyosat- katta ijtimoiy guruhlar, milllatlar davlatlar
ichki va tashqi munosabatlar sohasidagi faoliyatni anglatadi.
Hazrati Imom majmuasi – Xastimom - Toshkentdagi memoriy
yodgorlik. Majmua qurilishiga Imom Abu Bakr Muhammad Ibn Ali ibn
Ismoil al Kaffol ash-SHoshiy (904-976) ning asos bo‘lgan.
Assalomu alaykum – musulmonlar o‘zaro uchrashganda ishlatiladigan
salomlashuv iborasi. Salom qabul qiluvchi ― Vaalaykum assalom ‖ deb javob
qaytaradi.
Amri maruf – ―yaaxshilikka buyurish, yomonlikdan qaytarish‖ islom
dinidagi marosim.
Baynalminalchilik – barcha millat va ellatlar tengligi, xamkorligi, o‘zga
millatlarga xurmat bilan munosabatda bo‘lish , o‘lardan o‘zini yuqori
qo‘ymaslik, boshqa millat, elat, xalqlarning urf – odatlarini xurmat qilish va h.
k. lar.
Buyuk ipak yo‟li - eramizdan oldingi 138 – 122 yillardan to XX asrlarga
SHarq va G‘arb o‘rtasidagi qadimgi savdo – sotiq, tijorat, diplomatik va
madaniy – ilmiy aloqalar yuli.
Istiqlol - xar bir inson, jamoa, davlat, millatning rivojlanishi uchun zarur
erkinlik sharoi. ― Istiqlol ‖ so‘zi boshqalarga tobe bo‘lmay o‘z erki bilan
yashash, o‘zini o‘zi idora qilish, erkinlik manosini bildiradi.
ISLOMGACHA BULGAN MANAVIY MEROSIMIZNING
NAMUNALARI - muqaddas ― Avesto‖ kitobida ― Kultegin, ‖ ― Bilga Xoqon‖,
― Tungyuquq‖ bitiklari, Kayxusrav va Doroga qarshi kurashgan milliy
qaxromonlarimiz xaqida: ― Tumaris‖, ― SHiroq‖, afsonalari, Makedoniskey (
Iskandar Zulqarnayin) ga qarshi kurashgan Spetamen haqidagi rivoyaatlar,
Panjikentda topilgan ( 1932 yillarda) so‘g‘d yozuvidagi 86 xujjat, Xorazmdagi
qaladan topilgan 83 dan ortiq qadimgi Xorazm yozuvlarida va boshqa
xujjatlarda o‘z aksini topgan.
Madaniyatli odam - o‘qimishli, zamon talablari kiyinish va muomila
meyorlariga amal qiluvchi, axloq normalariga to‘la amal qiladigan, ilg‘or
falsafiy g‘oyalarga ega bo‘lgan, jaxon madaniyati durdonalaridan xabardor
bulgan shaxsa aytiladi.
Mafkuraviy tarbiya - inson, ijtimoiy qatlam, gurux, millat, jamiyat,
dunyo qarashini yo‘naltiradigan, o‘larda malum etiqodni shakllantiradigan,
bilimlar bilan qurollantirshga yo‘naltirilgan jarayon.
Manaviy barkamol inson - komil inson tushinchasi bilan hamohangdir.
Ayni vaqtda manaviy barkamol inson tushunchasi sog‘lom avlov tushunchasi
bilan ham bog‘lanib ketadji.
Marifat – bilish, bilim tanish va malum, - degan manoni anglatadi.
Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchi bir
yangi tarixiy davrga o‘tishi marifatparvarlikdan boshlanadi.
Millat – kishilarning yagona tilga so‘zlashishi, yaxlit xududda istiqomat
qilishi, mushtarak iqtisodiy hayot kechirishi, umumiy madaniyat va ruxiyatga
ega bo‘lishi asosida tarixan tashkilot topgan barqaror birligi.
O‟zbekistonda diniy konfessiyalar – rus pravoslav, Rim – katlik, arman
– Grigoryat, Lyuteran cherkovlar ( xristian konfessiyasi), shuningdek,
yaxudiylik, islom konfessiyalari, jami 18 ta diniy konfessiyalar mavjud.
O‟zbekiston musulmonlari idorasi – O‘zbekiston musilmonlariga
raxbarlik qiluvchm diniy tashkilot. 1943 yil 20 oktyabrda Toshkentda bo‘lib
o‘tgan O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musilmonlari quritoyi tasis etilgan.
Toshkentdagi Baroqxon madrasasi joylashgan.
Huquqiy davlat – huquqiy, Konstitusiya va Qonun xukmronligi
qiladigan davlatdir.
10.ADABIYOTLAR RO‟YXATI
1. Raxbariy adabiyotlar
1.1Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. Asarlar,7 tom,T:
O‗zbekiston1999.
1.2KarimovI.A.‖Ozod va obod Vatan,erkin va farovon hayot-pirovard
maqsadimiz‖. T.:O‗zbekiston,2000.
1.3Karimov I.A Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka
ishonch dir.T.,O‗zbekiston, 2000.
1.4Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.O‗zbekiston 2000.
1.5Karimov I.A.O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Asarlar, 6 tom, T.: O‗zbekiston,
1998 y
1.6I.A.Karimov Istiqlol va ma'naviyat T.,1994 yil
1.7I.A.Karimov ―Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch‖ T., 2008 yil
1.8I.A.Karimov Ma'naviy yuksalish yo‗lida T.; O‗zbekiston 1999 yil
O‗zbekiston tarixi 1-tom O‗zbekiston chor Rossiyasi mustamlakachilik davrida.
Toshkent 2000 y.
1.10I.A.Karimov ―Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch‖ T., 2008 yil
Karimov I.A. Amir Temur faxrimiz, g‗ururimiz.-T.: O‗zbekiston,1996.
1.11I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‗q.T.: O‗zbekiston, 1998 y.
1.12Karimov I.A.Jamiyatimiz maf kurasi xalqni-xalq, millatni-millat
1.13Karimov I.A. O‗zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida T.; O‗qituvchi,
2012 yil
1.14Karimov I.A. Amir Temur haqida so‗z T.;.1996 yil
1.15Amur Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san'at Toshkent 1996y.
1.16Amur Temur o‗gitlari. T. 1992 yil
1.17Mo‗minov I. Amir Temurning O‗rta Osiyo tarixida tutgan o‗rni va roli. T.
1994 yil
1.18Milliy istiqlol g‗oyasi asosiy tushuncha va tamoiyllar. T.2001 5-12 betlar.
1.19.Kulturologiya, mirovaya kultura. Uchebnik. Axmedova E.
Gabidulin R. 2001 yil
1.20. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. Jabborov Iso. 2000 yil.
2. Asosiy adabiyotlar
2.1Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev O. Madaniyatshunoslik. (o‗quv
qo‗llanma). 2006 yil.
2.2 Axmedova E. Gabidulin R. Kulturologiya, mirovaya kultura. Uchebnik. 2001 yil
2.3 B.Xusanov, U.G‘ulomov muomala madaniyati Toshkent 2009 yil
2.4 Bekmuradov M, Yusupova N Madaniyat sotsiologiyasi. T yangi asr avlodi.
2010 yil
3.Qo‟shincha adabiyotlar
3.1 Xayrullaev M.M. O‗rta Osiyoda ilk uyg‗onish davri madaniyati Toshkent
1992 y.
3.2 Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san‘at. T.1996 yil
3.3 Amir Temur o‘gitlari. T.1992 yil
3.4 Antik madaniyat va ma‘naviyat xazinasi. I.Jabborov 2000 yil. 3.5 . Gulmetov E., T.Qobiljonova, Sh.Ernazarov, A.Mavrulov ma'ruzalar matni.
T. 2000 y.
3.Elektron kutbxona
3.1 www.ke cemet.ru ―qadimgi Misr madaniyati va san'ati.‖
3.2 Members. tripod.com. ―qadimgi Mesopatamiya tarixi va madaniyati‖.
3.3 ―