Upload
others
View
51
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‗RTA MAXSUS
TA‘LIM VAZIRLIGI
SOG‗LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
MILLIY G‗OYA: O‗ZBEKISTONNING IJTIMOIY-
IQTISODIY RIVOJLANISH STRATEGIYASI
FANIDAN O‗QUV USLUBIY MAJMUA
Toshkent – 2016
2
O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‗RTA MAXSUS TA‘LIM
VAZIRLIGI
SOG‗LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
―TASDIQLAYMAN‖
O‗quv ishlari bo‗yicha
prorektor, f.f.n Aliyev S.U
_________________ ―___‖ _________2016_ yil
MILLIY G‗OYA: O‗ZBEKISTONNING IJTIMOIY- IQTISODIY
RIVOJLANISH STRATEGIYASI FANIDAN
O‗QUV USLUBIY MAJMUA
Toshkent - 2016
3
Tuzuvchilar:
N.S.Salimsakova - Ijtimoiy fanlar kafedrasi katta o‗qituvchisi
Taqrizchi:
Ikromjonov A. M. – TDSHI ―O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti
kafedrasi‖ dotsenti
O‘quv-uslubiy majmua Toshkent farmatsevtika institutining soha uslubiy kengashning 2016 yil
15.06. dagi 15-sonli qarori bilan nashrga tavsiya qilingan.
Soha uslubiy kengashning kengash raisi ____________ K.K.Ismoilov
O‘quv-uslubiy majmua MUK da ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi
__________ 2016 yil ______ sonli bayonnomasi
Kelishildi: Markaziy uslubiy kengash raisi __________ S.U.Aliyev
4
MUNDARIJA:
1.Ishchi dastur 4 bet
2.Sillabus 23 bet
3.Fanni o‗qitishda foydalaniladigan interfaol metodlar. 30 bet
4.Nazariy mashg‗ulot materiallari 31 bet
5. Seminarlar uchun materiallar 100 bet
6.Keyslar banki 117 bet
7.Mustaqil ta‘lim mavzulari 119 bet
8.Testlar 122 bet
9.Glossariy 136 bet
10. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 139 bet
5
Kirish
Mustaqillik yillari Respublikamiz ta‘lim-tarbiya tizimida tub islohotlar amalga oshirilib, bu sohada
milliy g‗oyani ilmiy o‗rganish, o‗qitish va targ‗ib-tashviq qilishda salmoqli tajribalar toplandi. Ayni
paytda, erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, jamiyatimizda g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya samaradorligini
yanada oshirish, xususan, bunda milliy g‗oyani o‗qitish izchilligi va uzluksizligini ta‘minlash, bu
boradagi ishlarni ta‘lim tizimidagi har bir bosqichga moslab differensiyallashtirish, ya‘ni o‗rta maktab,
litsey(kollej) hamda bakalavriat, magistratura va katta ilmiy xodim-izlanuvchi bosqichlarida milliy
g‗oya va mafkuraga doir qaysi masalalar qanday o‗qitilishini konkretlashtirish zaruriyati, ta‘lim tizimida
milliy g‗oya o‗qitilayotgan fanlarning dasturlarini zamon talablari asosida takomillashtirishni taqozo
qilmoqda. Mazkur o‗quv dasturi ayni shu ehiyojdan kelib chiqib, oliy ta‘lim tizimida milliy g‗oya va
mafkurani o‘qitishni O‗zbekiston Respublikasi ―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi qonuni, Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi hamda davlat ta‘lim standartlari talablariga muvofiq yaratildi va unda magistratura bosqichida
tayyorlanayotgan mutaxassis- kadrlarga milliy g‗oya va mafkuraning tub mazmun-mohiyatini, ularning
nazariy- metodologik masalalarini chuqur o‗rgatish belgilandi.
Ishchi dasturni yaratishda ta‘lim tizimining barcha bo‗g‗inlarida - o‗rta maktab, litsey, kollej va
bakalavriatlarda ―Milliy istiqlol goyasi‖ fanini o‘qitishning amaldagi dasturlari qiyosiy tahlil qilib
chiqildi va oliy ta‘limda ularning takrorlanishi bartaraf etildi. Ishchi dasturdagi mavzular Prezidentimiz
I.Karimov asarlaridagi milliy g‗oya, ma‘naviyat va mafkuraga doir yul-yuriq va ko‘rsatmalar hamda
―Milliy istiqlol mafkurasi asosiy konsepsiyasi‖ mazmuniga muvofiq tuzuldi. Ishchi dasturda
talabalarning milliy g‗oyani o‗rganish bo‘yicha ta‘limning oldingi bosqichlarida olgan bilimlarini
mantiqiy davom ettirish nazarda tutilib, ularning muayyan g‗oyaviy-mafkuraviy tayyorgarliklari hamda
ixtisosliklari hisobga olindi va predmetning nazariy-metodologik jihatlari kuchaytirildi.
Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi fanining maqsadi va
uning vazifalari
Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi fanini o‗qitishdan maqsad
talabalarga yangi jamiyat qurish, ularning ma‘naviy dunyosini shakllantirish, milliy ong va g‗ururini
uyg‗otish, yoshlarni Vatan, xalq va istiqlol taqdiri uchun faol kurashchi komil inson qilib tarbiyalashdan
iborat. Mazkur fan yosh avlodni ulug‗ xalqimizning olijanob milliy qadriyatlari va axloqiy fazilat lari
halollik, poklik, odillik, adolatlilik ruhida tarbiyalamog‗imiz kerak. Undan tashqari mustaqil davlatimiz
ijtimoiy hayotida faol qatnasha oladigan idrokli va qobiliyatli o‗zining tarixiy ildizlarini anglashga,
yurtiga, vataniga, ona xalqiga cheksiz mehr-muhabbat bilan to‗lgan avlod kamolga erishishiga xizmat
qiladi.
Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi fani bo‗yicha magistr-
talabalarning bilimiga, o‗quviga, ko‗nikmasiga qo‗yiladigan talablar.
- milliy istiqlol g‗oyasi va gumanitar, texnik va tabiiy fanlar falsafiy masalalari bo‗yicha bilimlar
berilishi;
- insoniyatning global muammolari, ma‘naviy hayot, jamiyat va shaxs ehtiyojlari, ta‘limning
insonparvarlik ruhi; zamonaviy sivilizatsiya va uning taraqqiyot yo‗nalishlari, axborot tizimlari va
bilimlarni taqdim etish usullari to‗g‗risidagi tasavvurni shakllantirishi;
- ilmiy va ilmiy-texnik axborot bilan ishlash ko‗nikmalari va uquvlarini shakllantirishi, tadqiq
etiladigan mavzular bo‗yicha muntazam ravishda mustaqil tahlil va xulosani tayyorlashi;
6
- ilmiy ijodiyot metodologiyasi, ilmiy tadqiqotlar asoslari, bilishning umumiy usullari, empirik
va nazariy tadqiqot usullari, qonunlar va qoidalar mantig‗i, asoslash va inkor qilish usullariga,
shuningdek nutq madaniyati asoslari bilimlariga, pedagogik texnologiyalar, mutaxassisliklar bo‗yicha
menejment va iqtisodiyotga doir bilimlarni ta‘minlashi;
amaliy xorijiy tilni, mutaxassislikka yo‗naltirilgan axborot texnologiyalari va tizimlarini o‗zlashtirishni
ta‘minlashi kerak.
Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi fanining o‗quv
rejasidagi boshqa fanlar bilan o‗zaro bog‗liqligi va uslubiy jihatidan ketma-ketligi.
―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖fani boshqa ijtimoiy –
gumanitar fanlar, hususan, arheologiya, etnografiya, numizmatika, madaniyatshunoslik, dinshunoslik,
falsafa, iqtisod, geografiya, demografiya kabilar bilan bevosita bog‗liq rolda o‗rganiladi. Fanlararo
aloqalardan unumli foydalanish, o‗zaro uzviylik va uzluksizlikni ta‘minlash ―Milliy g‗oya:
O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖fanining ta‘lim – tarbiya beruvchi,
ma‘naviyat yuksaltiruvchi va inson kamolot hamda millat ravnaqini ta‘minlovchi vazifalarini to‗laqonli
amalga oshirishga xizmat qiladi.
Fanni o‗qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
Fanni o‗qitishda mantiqiylik, tarixiylik, sistemalilik tamoyillariga amal qilish, ta‘limni zamonaviy
pedagogik va axborot texnologiyalar asosida tashkil etish, o‗quv jarayonida samarali ta‘lim usullarini
qo‗llash, xususan, darslarda ―Aqliy xujum‖, ―Munozara‖, ―Bumerang‖, ―Klaster‖, ―Matbuot
konferensiyasi‖ kabi metodlardan foydalanish maqsadga muvofiq. O‗quv jarayoni bilan bog‗liq ta‘lim
sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar: yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish, muammoli
ma‘ruzalar o‗qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg‗or pedagogik
texnologiyalardan va mul‘timedia vositalaridan foydalanish, tinglovchilarni undaydigan,
o‗ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‗yish, talabchanlik, tinglovchilar bilan individual ishlash,
erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga jalb qilish. ―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish strategiyasi‖ loyihalashtirishda quyidagi asosiy konseptual yondoshuvlardan foydalaniladi:
SHaxsga yo‗naltirilgan ta‘lim. Bu ta‘lim o‗z mohiyatiga ko‗ra ta‘lim jarayonining barcha
ishtirokchilarini to‗laqonli rivojlanishlarini ko‗zda tutadi. Bu esa ta‘limni loyihalashtirilayotganda,
albatta, ma‘lum bir ta‘lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan
bog‗liq o‗qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi.
Tizimli yondoshuv. Ta‘lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‗zida mujassam etmog‗i lozim:
jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo‗g‗inlarini o‗zaro bog‗langanligi, yaxlitligi.
Faoliyatga yo‗naltirilgan yondoshuv. SHaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta‘lim
oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o‗quv jarayonida uning barcha qobiliyati va
imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‗naltirilgan ta‘limni ifodalaydi.
Faoliyatga yo‗naltirilgan yondoshuv. SHaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta‘lim
oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o‗quv jarayonida uning barcha qobiliyati va
imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‗naltirilgan ta‘limni ifodalaydi.
Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o‗quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning
natijasida shaxsning o‗z-o‗zini faollashtirishi va o‗z-o‗zini ko‗rsata olishi kabi ijodiy faoliyati
kuchayadi.
7
Hamkorlikdagi ta‘limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta‘lim beruvchi va ta‘lim oluvchi faoliyat
mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga
e‘tiborni qarati.
Muammoli ta‘lim. Ta‘lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta‘lim oluvchi faoliyatini
aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni o‘ektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini,
dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo‗llashni
mustaqil ijodiy faoliyati ta‘minlanadi.
Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo‗llash - yangi kompyuter va
axborot texnologiyalarini o‗quv jarayoniga qo‗llash.
O‗qitishning usullari va texnikasi. Ma‘ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoli ta‘lim, keys-
stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy ishlar.
O‗qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o‗zaro o‗rganishga
asoslangan frontal, kollektiv va guruh.
O‗qitish vositalari: o‗qitishning an‘anaviy shakllari (darslik, ma‘ruza matni) bilan bir qatorda –
kompyuter va axborot texnologiyalari.
Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o‗zaro
munosabatlar.
Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so‗rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat
natijalarini tahlili asosida o‗qitish diagnostikasi.
Boshqarish usullari va vositalari: o‗quv mashg‗uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta
ko‗rinishidagi o‗quv mashg‗ulotlarini rejalashtirish, qo‗yilgan maqsadga erishishda o‗qituvchi va
tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg‗ulotlari, balki auditoriyadan tashqari
mustaqil ishlarning nazorati.
Monitoring va baholash: o‗quv mashg‗ulotida ham butun kurs davomida ham o‗qitishning natijalarini
rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida
tinglovchilarning bilimlari baholanadi.
―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖ fanini o‗qitish jarayonida
kompyuter texnologiyasidan foydalaniladi. Ayrim mavzular bo‗yicha talabalar bilimini baholash test
asosida va kompyuter yordamida bajariladi. ―Internet‖ tarmog‗idagi rasmiy iqtisodiy ko‗rsatkichlaridan
foydalaniladi, tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda tayanch so‗z va iboralar asosida
oraliq va yakuniy nazoratlar o‗tkaziladi.
―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖ fanidan
mashg‗ulotlarning mavzular va soatlar bo‗yicha taqsimlanishi:
t/
r
Mavzular nomi Jami
soat
Ma‘ruz
a
Amaliy
mashg‗ul
ot
TMI Jami
1 Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik
asoslari
4 2 2 5 9
2 Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va
mafkuraviy tamoyillari
4 2 2 5 9
3 Milliy istiqlol g‗oyasining strategik
yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.
8 4 4 - 8
4 Mustaqillik tafakkuri va yangi 4 2 2 - 4
8
dunyoqarashni shakllantirishning milliy
g‗oyaviy negizlari
5 Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning
tamoyillari va qonuniyatlari. O‗zbek iqtisodiy
modelini shakllantirish va amalga oshirish
4 2 2 4 8
6 ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni
yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning
g‗oyaviy-mafkuraviy axamiyati.
8 4 4 4 12
7 Milliy iqtisodiyotning dunyo
xo‗jaligigaintegratsiyalashuvi.O‗zbekistonni
ng rivojlangan davlatlar qatoriga o‗tish
strategiyasi, uning g‗oyaviy asoslari va
dolzarb vazifalari.
4 2 2 - 4
8 Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-shviqotni
tashkillashtirish hamda aniq maqsadlarga
yo‗naltirish usullari
4 2 2 - 4
Jami 40 20 20 18 58
Asosiy qism: Fanning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi
Asosiy qismda (ma‘ruza) fanni mavzulari mantiqiy ketma-ketlikda keltiriladi. Har bir mavzuning
mohiyati asosiy tushunchalar va tezislar orqali ochib beriladi. Bunda mavzu bo‗yicha talabalarga DTS
asosida etkazilishi zarur bo‗lgan bilim va ko‗nikmalar to‗la qamrab olinishi kerak.
Asosiy qism sifatiga qo‗yiladigan talab mavzularning dolzarbligi, ularning ish beruvchilar talablari va
ishlab chiqarish ehtiyojlariga mosligi, mamlakatimizda bo‗layotgan ijtimoiy-siyosiy va demokratik
o‗zgarishlar, iqtisodiyotni erkinlashtirish, iqtisodiy-huquqiy va boshqa sohalardagi islohatlarning
ustuvor masalalarini qamrab olishi hamda fan va texnologiyalarning so‗ngti yutuqlari e‘tiborga olinishi
tavsiya etiladi
Ma‘ruza mashg‗ulotlari
I Bo‗lim. MILLIY G‗OYA:
Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari. Milliy g‗oya va mafkura paradigmalarini
shakllantirishning nazariy-metodologik masalalari. G‗oya va mafkura tushunchasining mohiyati,
mazmuni, namoyon bo‗lish shakllari va rivojlanish xususiyatlari. Ideologiyaning tadqiqot ob‘ekti va
predmeti. Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyati.Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy
asoslari. Islom Karimov asarlarida milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillarining asoslab
berilishi. Milliy g‗oya: asosiy tushuncha va tamoyillarining mazmun-moxiyati. ―G‗oya‖,―mafkura ,
―milliy g‗oya‖ tushunchalarining nazariy asoslari va mamlakatimizga xos jihatlari. G‗oya va
mafkuralarga turli xil karashlar va nazariyalar. Milliy g‗oyaning falsafiy, tarixiy asoslari. Inson
va jamiyat hayotida g‗oya va mafkuraga bo‘lgan talab-ehtiyojlar, ularning ob‘ektivligi. Prezident
Islom Karimov tomonidan ―Mafkuraning xar qanday jamiyat xayotida zarurligi. Mafkura bo‗lmasa,
odam, jamiyat, davlat o‗z yo‗lini yo‗qotishi muqarrar‖ ekanligining asoslanishi.
Milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsadlar va vazifalar. O‗zbekiston ijtimoiy hayotining mafkuralar va
fikrlar xilma-xilligiga asoslanishi. Milliy g‗oyaning gumanistik mohiyati va demokratik xarakteri, uning
xalq madaniy merosi va umume‘tirof etilgan demokratik tamoyillarga tayanishi.
9
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim., aqliy xujum, T-sxemasi,
o„z- o„zini nazorat.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.
Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy tamoyillari
G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari. Milliy va
umuminsoniy g‗oyalar, ularning rivojlanish xususiyatlari. G‗oyalarning harakatlantiruvchi motivlari va
mexanizmlari. Milliy va umuminsoniy g‗oyalarning o‗zaro nisbati, ularning shakllanishi va
rivojlanishining o‗ziga xos xususiyatlari. Milliy g‗oyani shakllantirishda madaniy me‘rosning
o‗rni.Insoniyat xayotidagi dastlabki g‗oyaviy-siyosiy qarashlar: turli tarixiy ertak, doston, afsona va
rivoyatlardagi g‗oyalar; ―Veda‖ adabiyotlari - Upanishadlar, ―Avesto‖, ―Tavrot(Injil)‖ va boshqa
manbalardagi ma‘lumotlar, ularning ijtimoiy-siyosiy moxiyati. Qadimgi Misr, Bobil, Xindiston, Xitoy,
YUnoniston xamda Markaziy Osiyo xalqlari xayotida shakllangan g‗oya va mafkuralar, ularning davlat
va jamiyat qurilishiga doir asosiy mazmuni. Milliy istiqlol g‗oyasi konsepsiyasining yaratilishi, uning
ijtimoiy- falsafiy asoslari. Mustaqil O‗zbekistonda g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning rivojlanish
xususiyatlari. G‗oya va mafkuraga munosabatlar evolyusiyasi. Milliy g‗oyani shakllantirishning
ob‘ektiv shart-sharoitlari va sub‘ektiv omillari. ―Konsepsiya‖ tushunchasi, uning mazmuni va maqomi.
Prezident Islom Karimov - milliy istiqlol g„oyasi konsepsiyasining asoschisi. (5 soat).Konsepsiyaning
ijtimoiy- falsafiy mohiyati va nazariy-metodologik asoslari. ―Milliy mafkura - davlatimiz va
jamiyatimiz qurilishida biz uchun ruhiy-ma‘naviy kuch-quvvat manbai‖ asari.Konsepsiyaning
tuzulishi, maqsadi va vazifalari. I.Karimov - milliy istiqlol mafkurasi konsepsiyasining mazmuni va
maqsadlari haqida. Konsepsiyadagi asosiy masalalar tavsifi: milliy g‗oya va mafkuralar tarixi; xozirgi
zamonda inson ongi va qalbi uchun kurash; O‗zbekiston taraqqiyoti va mafkuraviy muammolar; milliy
istiqlol mafkurasini xalqimiz ongi va qalbiga singdirish masalalari, bu borada amalga oshirilgan nazariy
va amaliy ishlar. Konsepsiyada yangi jamiyat qurilishiiga doir masalalar. YAngi jamiyat
qurilishining g‗oyaviy-mafkuraviy masalalarini yoritish - milliy mafkurani shakllantirishning muxim
sharti. G‗oyaviy-mafkuraviy ishlarda O‗zbekistonda barpo etilayotgan jamiyatning mazmun-mohiyatini,
uning kelgusi rivojlanish bosqichlarini haqqoniy yoritish vazifalari, buning ilmiy-amaliy ahamiyati.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim., aqliy xujum, T-sxemasi,
o„z- o„zini nazorat.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19.
Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari. Milliy istiqlol
g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.
Milliy istiqlol g‗oyalari va mafkurasining dunyoviy xarakteri va uni takomillashtirish kafolatlari.
Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyatini. Davlat va jamiyat qurilishing g‗oyaviy-mafkuraviy
masalalari. Davlat va jamiyat qurilishiga doir goya va mafkuralarning tarixiy tiplari, shakllari va
yunalishlari, ularning ijtimoiy-siyosiy moxiyati va namoyon bulish xususiyatlari. Monarxiya,
politiya(respublika), oligarxiya, tiraniya, timokratiya va demokratiya to‗g‗risidagi Platon, Arestotel va
boshqa mutafakkirlarning ta‘limotlari. Liberalizm, konservatizm, pragmatizm, sotsial demokratiya va
totalitarizm g‗oyalari. «Ijtimoiy tuzum» tushunchasi. Ijtimoiy tuzum xarakterini belgilovchi omillar:
davlat siyosati va xalq mentaliteti. Ijtimoiy tuzumlarning turli shakl-ko‗rinishlari, bu boradagi o‗ziga
xos qarashlar va ta‘limotlar. Ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm, sotsializm, kommunizm
va kosmopolitizm haqidagi qarashlar. Milliy davlatchilik g‗oyalarining mazmun-moxiyati va
namoyon bulish xususiyatlari. «Davlatchilik», «Milliy davlatchilik» tushunchalari, ularning g‗oyaviy-
mafkuraviy mazmuni. Milliy davlatchilik g‗oyalarining tarixiy shakllari va muqobil modellari:
10
hoqonlik, sultonlik, qirollik, podsholik, xonlik, amirlik; monarxiya, respublika va xok. Adolatli davlat
g‗oyasi, uning ijtimoiy- siyosiy asoslari, nazariy-metodologik manbalari, namoyon bo‗lish xususiyatlari
va rivojlanish bosqichlari. Milliy davlatchilikda tarixiylik va vorisiylik munosabatlari.O‗zbekistonda
davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning rivojlanish bosqichlari:
dastlabki g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar va ta‘limotlar. «Avesto», «Urxun-enisey bitiklari», «Qutadg‗u
bilig» va boshqa tarixiy manbalardagi ijtimoiy-siyosiy g‗oyalar. Zardushtiylik, Moniylik va
Mazdakiylik mafkurasi. Xorazmiy, Beruniy, Forobiy, YUsuf Xos Xojib, Amir Temur, Mirzo Ulug‗bek,
Alisher Navoiy, Bobur va boshka mutafakkirlarning asarlaridagi davlat va jamiyat qurilishiga doir
g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning mohiyati. Jadidchilik g‗oyalari.Diniy va dunyoviy davlat
tuzumlari, ularning g‗oyaviy-mafkuraviy asoslari va rivojlanish bosqichlari. Ijtimoiy xayotda diniy
va dunyoviy turmush tamoyillarining amal qilish xususiyatlari. ―Dunyoviy davlat‖ tushunchasi. Davlat
va jamiyat qurilishida diniy qadriyatlarning o‗rni. Diniy va dunyoviy davlat tuzumlaridagi ijtimoiy-
siyosiy munosabatlar mohiyati, ulardagi an‘anaviylik va zamonaviylik, milliylik va umuminsoniylik
nisbati.Hozirgi davrdagi davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar va
munosabatlardagi asosiy tendensiyalar: diniy-mifologik qarashlar, ilmiy-falsafiy ta‘limotlar, siyosiy-
sotsiologik va texnokratik konsepsiyalar, futurologik g‗oyalar, ularning asosiy xususiyatlari.
―An‘anaviy jamiyat‖, ―Postindustrial jamiyat‖, ―Axborotlashgan jamiyat‖, ―Texnokratik jamiyat‖,
Modernizm, Neokommunizm va Kosmopolitizm, ularning g‗oyaviy-mafkuraviy mohiyati.
Demokratiya. Dunyo xalqlari xayotida demokratiyaning amal qilish xususiyatlari. Demokratiyaning
zamonaviy shakl-ko„rinishlari va bu boradagi mafkuraviy qarashlar va ta‟limotlar.(5 soat).
O‗zbek milliy davlatchilik g‗oyasining gumanistik mazmuni va demokratik xarakteri, uning
ijtimoiy-falsafiy va tarixiy ildizlari. ―Ezgu fikr‖, ―Ezgu suz‖, ―Ezgu amal‖ g‗oyalari, ushbu g‗oyalarning
ijtimoiy-siyosiy mazmuni va milliy davlatchilik mafkurasining shakllanishidagi o‗rni. O‗zbek
davlatchiligining asosiy tamoyillari, ularning gumanistik mohiyati. O‗zbek davlatchiligida milliylik va
umuminsoniylik, an‘anaviylik va zamonaviylik nisbati, ulardagi ma‘naviyat, demokratik qadriyatlar,
inson manfaatlari, huquq va erkinliklari ustuvorligi. ―Huquqiy demokratik davlat va erkin fuqarolik
jamiyati qurish‖ g‗oyasi.
I.Karimov faoliyati va o‗zbek davlatchiligi taraqqiyoti. O‗zbek davlatchiligi tarakkiyotining yangi
boskichi. Unda I.Karimov faoliyatining o‗rni. I.Karimovning davlat va jamiyat qurilishiga doir ijtimoiy-
falsafiy qarashlari, ularning g‗oyaviy-mafkuraviy mohiyati. I.Karimov - yangi o‗zbek davlatining
asoschisi. ―Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o‗tish‖ konsepsiyasi va ―YUksak ma‘naviyat -
engilmas kuch‖ g‗oyalari. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning asosiy mazmuni.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim., aqliy xujum, T-sxemasi,
o„z- o„zini nazorat.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21.
Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni shakllantirishning milliy g‗oyaviy negizlari.
G‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlarning muqobillashish va muvofiqlashish tendensiyasi hamda
ularning qonuniyatlari. Hozirgi davrda g‗oyaviy-mafkuraviy hamkorlikning tarixiy zaruriyati,
imkoniyatlari va muammolari. G‗oyaviy ta‘lim-tarbiya tamoyillari. Milliy ta‘lim-tarbiya istiqlol
g‗oyasini rivojlantirish imkoniyatlari.―Mustaqillik tafakkuri‖ tushunchasi, uning mazmun-
mohiyati va namoyon bo‗lish xususiyatlari. Prezident Islom Karimov asarlarining mustaqillik
tafakkuri va yangicha dunyokarashni shakllantirish va rivojlantirishda nazariy asos bulib xizmat
qilayotgani. Istiqlol arafasi va mustaqillik yillarida YUrtboshimiz rahbarligida O‗zbekistonning o‗ziga
xos taraqqiyot modelini tanlab olgani va bu yo‗lni sobitqadamlik bilan amalga oshirish jarayonida
odamlarning ongi, tafakkuri va dunyoqarashi o‗zgarib, ularning islohotlarga dahldorlik xissi oshib
11
borgani, bu borada amalga oshirilgan ishlar va ularning g‗oyaviy- mafkuraviy mohiyati. ―YAngi
dunyoqarash‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va namoyon bulish xususiyatlari. Hozirgi
davrda jamiyatimiz a‘zolari, ayniqsa yoshlarda mustaqillik tafakkuri va yangicha dunyoqarashni
shakllantirishda samarali natijalarga erishlayotgani. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ - mustaqillik tafakkuri va yangicha
dunyoqarashni mustahkamlash omili.
Mustaqillik tafakkuri va yangicha dunyoqarashni shakllantirishning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari.
Ma‘naviyat, fan va ta‘lim-tarbiya sohalaridagi islohotlarning maqsad-muddaolari va ahamiyatiga
aloxida e‘tibor qaratilgani. Bu tushunchalarni axolining ongi va qalbiga singdirish, milliy
mentalitetning tarkibiy qismiga aylantirish masalalari.Mamlakatimizda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy
barqarorlikning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari mustahkamlanayotgani, xayotning bu sohalarida
amalga oshirilayotgan yangilanish va o‗zgarishlarning dunyo jamoatchiligi, nufuzli xalqaro tashkilotlar
tomonidan e‘tirof etilayotgani. Davlatimiz rahbari asarlarida ana shu tadrijiy jarayonning mazmun-
mohiyati va ahamiyati.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim., aqliy xujum, T-sxemasi,
o„z- o„zini nazorat.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21.
IIbo‗lim. O‗ZBEKISTONNING IJTIMOIY – IQTISODIY RIVOJLANISH
STRATEGIYASI:
Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari. O‗zbek iqtisodiy modelini
shakllantirish va amalga oshirish. O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini
shakllantirish. Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari. O‗zbek
iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirish. Ijtimoiy-iqtisodiy sohani isloh qilishning ustuvor
yo‗nalishlari va vazifalari. Aholi turmush darajasini baholashning zamonaviy mezonlari,
modernizatsiyalash va globallashuv sharoitida ularni optimallashtirishni bilishi va ulardan foydalana
olishi;
«O‗zbek modeli»ning konseptual mazmuni, undagi asosiy tamoyillarning g‗oyaviy-mafkuraviy
tavsifi: O‗zbekiston xayotida davlat - bosh islohotchi tamoyilining amal qilish xususiyatlari; kelajakda
iqtisod bilan siyosat munosabatlarining qanday amal qilishi; qonun ustuvorligi borasida yuzaga
keladigan shart-sharoitlar; bosqichma-bosqich rivojlanish hamda kuchli ijtimoiy siyosatning qanday
bo‗lishi. Ularga doir ilmiy tasavvur-qarashlar.Demokratik g‗oyalarning rivojlanish xususiyatlari va
ularning O‗zbek modelida namoyon bulishi. Insoniyat xayotidagi demokratik jamiyat qurish
modellari. Demokratiyaning tarixiy shakllari, ularning g‗oyaviy-mafkuraviy mazmuni. Taraqqiyotning
O‗zbek modeli - bozor iqtisodiyotiga asoslangan SHarqona demokratik jamiyat qurishning o‗ziga hos
konsepsiyasi. SHarqona demokratik munosabatlarning mohiyati va rivojlanish bosqichlari, bu boradagi
o‗ziga xos g‗oya, nazariya va ta‘limotlar, ularning O‗zbek modelida namoyon bulish
xususiyatlari.―O‗zbek modeli‖ning jahon ijtimoiy-siyosiy ta‘limotlari taraqqiyotida tutgan o‗rni.
Zamonaviy davlat va jamiyat qurilishiga doir ijtimoiy-siyosiy qarashlar va ta‘limotlar, ularning
rivojlanish xususiyatlari. Bu boradagi muqobil konsepsiyalar: YApon modeli, Turkiya modeli, AQSH,
Xitoy, Koreya va boshqa milliy taraqqiyot modellari. O‗zbek modelining boshqa modellardan farqi,
unda ma‘naviy xayot tamoyillari va umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi. Mustaqil O‗zbekiston
taraqqiyoti va SHarqona demokratiyaning rivojlanish istiqbollari. O„zbekiston taraqqiyotining
hozirgi bosqichi, undagi ijtimoiy- ikqisodiy va siyosiy o„zgarishlar mohiyati.(4 soat). Mamlakatni
demokratiyalash va modernizatsiyalashtirish borasidagi nazariy va amaliy ishlar, ularning SHarqona
demokratik xarakteri. Bugungi O‗zbekiston taraqqiyotining insoniyat xayotining yangi mingyillikdagi
12
rivojlanish maqsadlariga muvofikligi. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning amalga oshishi. O‗zbek modeli
va SHarqona demokratiyaning rivojlanish istiqbollari, unda ma‘naviyatning o‗rni, roli va ahamiyati .
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim., aqliy xujum, T-sxemasi,
o„z- o„zini nazorat.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;31.
―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy axamiyati. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
davlatning roli. Iqtisodiyotni boshqarishda bozor va davlat mexanizmlarining o‗zaro aloqasi.
O‗zbekistonning iqtisodiy salohiyati va milliy ishlab chiqarishning o‗ziga xosligi. O‗zbekiston
iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanishini ta‘minlash. “Mamlakatimizda demokratik
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”, undagi asosiy
yunalishlar va vazifalar.(4 soat) Davlat hokimiyati va boshkaruvini demokratlashtirish, sud-huquq
tizimini, axborot sohasini isloh etish, axborot va so‗z erkinligini, saylov huquqini ta‘minlash va saylov
qonunchiligini takomillashtirish, fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirish, demokratik bozor
islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish masalalari. O‗zbekistonda
mikroiqtisodiyot sub‘ektlari faoliyatining o‗ziga xosligi. O‗zbekiston iqtisodiyotida raqobat
muhiti.Ozod va obod Vatan, erkin va farovon xayot barpo etishda konsepsiyaning o‗rni.
Jamiyatimizning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, huquqiy, ma‘naviy- ma‘rifiy taraqqiyotining istiqbollari, bu
boradagi ilmiy qarashlar va tasavvurlar.
a) O‗zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining bosqichlari: moddiy ishlab chikarish va aholi
turmush darajasining yuksalishi. O‗zbekiston jahondagi eng boy davlatlardan biriga aylangan, aholi
turmush extiyojlari (uy-joy, oziq-ovqat, kiyim-kechak va xok), moddiy-iqtisodiy manfaatlari to‗la
qondirilgan holat va shart-sharoitlar;
b) O‗zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy va huquqiy munosabatlarning rivojlanish istiqbollari:
huquqiy demokratik davlat va erkin fukarolik jamiyati qurish g‗oyasidagi maqsad va orzu-
intilishlarning ruyobga chiqishi; O‗zbekistonning xalqaro maydonda yuksak obru-e‘tiborga ega
bo‗lishi; xalqimiz xayotida tom ma‘nodagi siyosiy-huquqiy tenglik va eng ilgor demokratik
tamoyillarning to‗la amal qilishi; siyosat - adolatga, huquq- ahlok va imonga, barcha faoliyat turlari
ezgu maqsadlarga asoslangan erkin va farovon xayotning namoyon bulishi.
v) O‗zbekistondagi ma‘naviy-madaniy va ma‘rifiy taraqqiyotning holati: Milliy g‗oya va
mafkuraning xalq ishonchi va e‘tiqodiga aylanib, jamiyatdagi barcha ijtimoiy munosabat shakllari
umuminsoniy mazmun kasb etgan; o‗zbekchilik madaniyati, yangicha sharqona ma‘naviy xayot
tamoyillari va demokratik qadriyatlar qaror topgan; xayotiy manfaat va extiyojlar xamda ularga doir
qarashlar va munosabatlar tubdan o‗zgarib, moddiy manfaatlarga nisbatan ruxiy- ma‘naviy manfaatlar
ustuvor bulgan shart-sharoitlar.Milliy mafkuraning umumbashariy mazmuni va maqomi. Milliy
istiqlol mafkurasidagi asosiy g‗oyalarning to‗la ruyobga chiqishi. Ma‘naviyatning ijtimoiy taraqqiyot
mezoniga aylanishi va O‗zbekistonda dunyodagi eng mukammal ijtimoiy tuzum yuzaga kelishi. O‗zbek
xalqining barcha orzu-umidlari amalga oshib, milliy mafkurasining umumbashariy mazmun kasb etishi.
Buyuk davlat, adolatli jamiyat va yangicha xayotning real tavsifi.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim., aqliy xujum, T-sxemasi,
o„z- o„zini nazorat.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21.
Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi. O‗zbekistonning rivojlangan
davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi, uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari. Islom Karimov
hozirgi zamon va jahon hamjamiyatining rivojlanish tamoyillari to‗g‗risida. Prezident asarlarida
13
globallashuv va ko‗pqutbli dunyoning siyosiy manzarasi, geosiyosat va mustaqillikka erishgan yosh
davlatlarning dunyo mamlakatlari bilan munosabatlari masalalari.
O‗zbekistonni dunyoning eng rivojlangan davlatlari darajasiga ko‗tarilishining fundamental
asoslari va strategik ustuvor yo‗nalishlari, xalqaro maydondagi maksad va vazifalari. Iqtisodiyotning
etakchi bazaviy tarmoklarini modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta rivojlantirishga qaratilgan
strategik ahamiyatga ega loyixalarni amalga oshirish uchun to‗g‗ridan- to‗g‗ri chet et investitsiyalarini
jalb qilish masalalari, mamlakatning siyosiy va savdo-iqtisodiy sherik sifatidagi xalqaro mavqeini
mustaxkamlashga aloxida e‘tibor qaratilayotgani.
Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi. O‗zbekiston tashqi iqtisodiy
siyosatining asosiy yo‗nalishlari. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda O‗zbekistonning roli va o‗rni.
Iqtisodiy islohotlar va mamlakat iqtisodiy xavfsizligi. Ijtimoiy siyosat va O‗zbekiston ijtimoiy tizimini
takomillashtirish. Aholi turmush darajasini baholashning zamonaviy mezonlari, modernizatsiyalash va
globallashuv sharoitida ularni optimallashtirish. O‗zbek iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga
oshirish ko‗nikmalariga ega bo‗lishi lozim. Bu jarayonda mamlakatimiz mustaqilligini va milliy
xavfsizligimizni yanada mustahkamlash, barqaror taraqqiyotni ta‘minlash, fuqarolik jamiyatiga
asoslangan erkin demokratik davlat qurish vazifalarini amalga oshirishni davom ettirish uchun qulay
tashqi sharoitlar yaratish, yurtimizning rivojlangan davlatlar qatoridan munosib o‗rin egallashida
mamlakat milliy manfaatlarini ishonchli ximoya qilish masalalari. Milliy iqtisodiyotning dunyo
xo‗jaligiga integratsiyalashuvi. O‗zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining asosiy yo‗nalishlari. Xalqaro
iqtisodiy tashkilotlarda O‗zbekistonning roli va o‗rni. Iqtisodiy islohotlar va mamlakat iqtisodiy
xavfsizligi.
Erishilgan yutuqlarga mahliyo bo‗lib qolmaslik, xotirjamlik kayfiyatiga berilmaslik hamda globallashuv
va raqobat tobora kuchayib borayotgan bugungi zamonda dunyoda yuz berayotgan o‗zgarishlar
jarayonida egallab turgan o‗rnimizni xolisona va tanqidiy baholash, xayot talablariga javob berish, davr
bilan xamqadam bo‗lish, istiqboldagi ustuvor vazifalarni aniq-tiniq belgilab olish va ularni amalga
oshirish bo‗yicha izchil choralarni ko‗rish masalalari.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim., aqliy xujum, T-sxemasi,
o„z- o„zini nazorat.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;A26;A27;A28.
Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish hamda aniq maqsadlarga
yo‗naltirish usullari. Foyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqot tushunchalari, ularning
funksional mazmuni, o‗zaro bog‗liqligi va boshqa ta‘lim-tarbiya shakllari bilan aloqadorliklari. Milliy
ta‘lim-tarbiya istiqlol g‗oyasini rivojlantirish.G‗oyaviy ta‘lim-tarbiyaning ob‘ekti, sub‘ekti, usul-
vositalari hamda inson va jamiyat xayotiga ta‘sir yo‗nalishlari. Davlat va jamiyat taraqqiyotida g‗oyaviy
ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotning o‗rni, roli va ahamiyati.O‗zbekistonda axborot xavsizligini
ta‘minlash.Axborot orqali amalga oshirilayotgan mafkuraviy taziyqlar.
O‗zbekistonda g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqot institutsional tizimining rivojlanish
xususiyatlari. O‗zbekistonda va dunyodagi boshqa mamlakatlarda amalga oshirilayotgan g‗oyaviy-
mafkuraviy ishlar, ularning tashkiliy-uslubiy asoslari va yo‗nalishlari. O‗zbekistondagi g‗oyaviy ta‘lim-
tarbiya va targ‗ibot-tashviqot institutsional tizimi, uning demokratik xususiyatlari. G‗oyaviy-
mafkuraviy ishlarga mutasaddi muassasa-tashkilotlar: Respublika ma‘naviyat targ‗ibot markazi, Milliy
g‗oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi, g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya tizimi, ularning tuzulishi, faoliyat
yo‗nalishlari, maqsadlari va vazifalari. G‗oyaviy-mafkuraviy ishlarda ta‘lim muassasalarining
o‗rni.Foyaviy-mafkuraviy ishlarni tashkillashtirish va boshqarishning demokratik asoslari, bu
14
boradagi ilmiy yondoshuv va tamoyillar: tizimlilik, ilmiylik, izchillik, uzluksizlik, maqsadga
muvofiqlik, plyuralizm, differensial yondoshuv va boshqalar. G‗oyaviy-mafkuraviy ishlarda nazariya
va amaliyot birligini ta‘minlash masalalari. Turli bosqich, soha, yo‗nalish, daraja va ko‗lamdagi
g‗oyaviy-mafkuraviy ishlarni demokratiyalashtirish va modernizatsiyalash, ta‘lim va targ‗ibot
texnologiyalarini takomillashtirish vazifalari.Foyaviy-mafkuraviy ishlarni aniq maqsadlarga
yo‗naltirish usullari. Jamiyatdagi turli ijtimoiy-siyosiy institutlar va madaniy-ma‘rifiy muassasalarning
g‗oyaviy-mafkuraviy faoliyatini tizimli tashkil qilish va aniq maqsadlarga yo‗naltirish usullari.
Mafkuraviy siyosat, uning mazmun-mohiyati va amal qilish xususiyatlari. G‗oyaviy-mafkuraviy
ishlarning milliy taraqqiyot manfaatlari va maqsadlariga muvofiq bo‗lish zaruriyati. Fuqarolarda ertangi
kunga umid va ishonchni shakllantirish - g‗oyaviy-mafkuraviy ishlarning muxim maqsadi. OAV,
adabiyot va san‘at, fan, din, madaniy-ma‘rifiy muassasalar va siyosiy tashkilotlar faoliyatining
g‗oyaviy-mafkuraviy vazifalari, ularni anig‗ maqsadlarga yo‗naltirish usul-vositalari. Jamiyatdagi
oilalar va jamoatchilik joylarida g‗oyaviy-mafkuraviy ishlarni maqsadli olib borish usullari.
O‗zbekistonda kadrlar tayyorlash siyosatining mazmun-mohiyati va asosiy yo‗nalishlari. Ta‘lim-
tarbiya tizimi, uning rivojlanish xususiyatlari. Ta‘lim- tarbiya tizimini isloh qilishning O‗zbek modeli,
uning ijtimoiy-siyosiy mohiyati, ma‘naviy-ma‘rifiy ahamiyati. O‗zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim
to‗g‗risidagi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturining g‗oyaviy- mafkuraviy mazmuni.
YAngicha kadrlar tayyorlash tizimi, undagi asosiy yo‗nalishlar.O‗zbekistonda ma‘naviy-mafkuraviy
ishlar bo‗yicha mutaxassislar tayyorlashning yo‗lga qo‗yilishi, uning tashkiliy-uslubiy asoslari.
Oliy o‗quv yurtlaridagi ―Milliy g‗oya, ma‘naviyat asoslari va huquq ta‘limi‖ yo‗nalishi, ularda malakali
mutaxassislar tayyorlash tartibi. Davlat ta‘lim standartlari, ulardagi talablar. Jamiyatda o‗z kuchi va
bilimiga tayanib yashaydigan kadrlarni tarbiyalash va tanlash zaruriyati.Hozirgi davrda kadrlarning
sifati va saviyasini belgilovchi mezonlar: Milliy g‗urur, vatanparvarlik va yuksak ma‘naviyat,
ularning kadrlar sifati va saviyasidagi o‗rni. Mafkuraviy e‘tiqod, intellektual salohiyat va pedagogik
mahorat - kadrlar sifati va saviyasining muhim omili. Kadrlarning ijtimoiy mavqei va etakchilik
mas‘uliyati, ularning davlat va jamiyat taraqqiyoti kelajagi haqida aniq bilim, tasavvur-qarashlarga ega
bo‗lish zaruriyati.
Turli soha va yo‗nalishlardagi kadrlar faoliyatining g‗oyaviy-mafkuraviy mazmuni. Mafkuraviy
faoliyat, uning o‗ziga xosligi. Milliy g‗oya va mafkurani kishilar ongi va qalbiga singdirishda rahbar
kadrlarning o‗rni, bu boradagi tarixiy tajribalar va zamonaviy uslublar. Jamiyatdagi kadrlarning
g‗oyaviy- mafkuraviy faoliyatini tashkillashtirish, boshqarish va aniq maqsadlarga yo‗naltirish
usullari. Iqtisodiy usul, siyosiy usul, yuridik usul; ma‘muriy usul, texnokratik usul; ishontirish,
rag‗batlantirish, ibrat ko‗rsatish va boshqa usullar.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim., aqliy xujum, T-sxemasi,
o„z- o„zini nazorat.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;
― Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi ‖ fani bo‗yicha ma‘ruza
mashg‗ulotining kalendar tematik rejasi
t/r Ma‘ruza mavzulari(barcha)
soat
I mavzu(bob).
I Bo‗lim. MILLIY G‗OYA:
15
I.1. Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari 2
I.2. Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy tamoyillari 2
I.3. Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari. 4
I.4. Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni
shakllantirishning milliy g‗oyaviy negizlari
2
IIbo‗lim. O‗ZBEKISTONNING IJTIMOIY – IQTISODIY RIVOJLANISH
STRATEGIYASI:
II.1. Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.
O‗zbek iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirish
2
II.2. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy
ahamiyati.
4
II.3. Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.
O‗zbekistonning rivojlangan davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi,
uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari.
2
II.4. Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish
hamda aniq maqsadlarga yo‗naltirish usullari.
2
Jami 20
Amaliy mashg‗ulotlarning tavsiya etiladigan mavzulari
Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik Milliy g‗oya va mafkura paradigmalarini
shakllantirishning nazariy-metodologik masalalari. G‗oya va mafkura tushunchasining mohiyati,
mazmuni, namoyon bo‗lish shakllari va rivojlanish xususiyatlari. Ideologiyaning tadqiqot ob‘ekti va
predmeti. Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyati.Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy
asoslari.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, “Esse”,“Klaster”, muammoli ta‟lim,aqliy
xujum.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;A26;A27;A28.
Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy tamoyillari
G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari.
Milliy va umuminsoniy g‗oyalar, ularning rivojlanish xususiyatlari. G‗oyalarning harakatlantiruvchi
motivlari va mexanizmlari. Davlat va jamiyat qurilishiga doir dastlabki g‗oya va mafkuralar.―Ijtimoiy
tuzum‖ tushunchasi. Adolatli tuzum, demokratik jamiyat g‗oyalarining ijtimoiy-tarixiy ildizlari va
rivojlanish bosqichlari.
Modernizm, uning g‗oyaviy-mafkuraviy mazmuni.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim, aqliy xujum, T-sxemasi,
o„z- o„zini nazorat.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;
16
Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.
(1 – mashg„ulot)
Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.
Milliy istiqlol g‗oyalari va mafkurasining dunyoviy xarakteri va uni takomillashtirish kafolatlari.
Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyatini. Davlat va jamiyat qurilishing g‗oyaviy-mafkuraviy
masalalari.
(2 – mashg„ulot)
O‗zbekiston tarixidagi dastlabki g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar.O‗zbek milliy davlatchilik
mafkurasining ijtimoiy-siyosiy mohiyati va rivojlanish bosqichlari.
Ezgu fikr , ezgu so‗z , ezgu amal g‗oyalari, ularning milliy davlatchilik mafkurasining shakllanishidagi
o‗rni. Islom Karimovning davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlari.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim, Blits-so„rov,
“Esse”,“Klaster”, munozara, BBB.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;;A26;A27;
Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni shakllantirishning milliy g‗oyaviy negizlari. Hozirgi
davrda g‗oyaviy-mafkuraviy hamkorlikning tarixiy zaruriyati, imkoniyatlari va muammolari. G‗oyaviy
ta‘lim-tarbiya tamoyillari. ―Mustaqillik tafakkuri‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va namoyon
bo‗lish xususiyatlari.
―YAngi dunyokarash‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va namoyon bo‗lish xususiyatlari.
Mamlakatimizda iktisodiy, ijtimoiy, siyosiy barqarorlikning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, “Esse”,“Klaster”, muammoli ta‟lim, Blits-
so„rov, munozara, BBB.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16; A21;A26;.
Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.O‗zbek iqtisodiy modelini
shakllantirish va amalga oshirish. O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini
shakllantirish.Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.―O‗zbek modeli‖ning
g‗oyaviy-mafkuraviy asoslari va ijtimoiy-siyosiy mohiyati.―O‗zbek modeli‖ - SHarqona demokratik
jamiyat qurishning o‗ziga xos konsepsiyasi.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim, Blits-so„rov, munozara,
BBB.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;A26;A27;A28;A30;A31.
―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy ahamiyati.
(1 – mashg„ulot)
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning roli. 2.Iqtisodiyotni boshqarishda bozor va davlat
mexanizmlarining o‗zaro aloqasi. O‗zbekistonning iqtisodiy salohiyati va milliy ishlab chiqarishning
o‗ziga xosligi. O‗zbekiston iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanishini ta‘minlash.
(2 – mashg„ulot)
―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi‖da belgilangan ustuvor yo‗nalishlar va vazifalar.Konsepsiyaning O‗zbekistonning
17
taraqqiyot istiqbollarini belgilashdagi o‗rni.Mustaqil O‗zbekiston taraqqiyotining kelgusi bosqichlari:
bundan 5-10-20-30 yildan keyingi xayot tavsifi.Kelajak haqidagi bilim - tasavvurlarning bugungi
xayotdagi o‗rni, roli va ahamiyati.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, “Esse”,“Klaster”, muammoli ta‟lim, Blits-
so„rov, munozara, BBB.
Adabiyotlar: A3;A4; A5; Q6; Q7 Q13; Q16;Q 20; Q21; Q22; Q27 ;A30.
Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.O‗zbekistonning rivojlangan
davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi, uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari. Milliy
iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.
O‗zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining asosiy yo‗nalishlari. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda
O‗zbekistonning roli va o‗rni. Islom Karimov hozirgi zamon va jahon hamjamiyatining rivojlanish
tamoyillari to‗g‗risida.O‗zbekistonni dunyoning eng rivojlangan davlatlari darajasiga ko‗tarilishining
fundamental asoslari.
Mamlakatimiz mustaqilligini va milliy xavfsizligimizni yanada mustahkamlash, barqaror taraqqiyotni
ta‘minlash.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim, Blits-so„rov, munozara,
“Esse”,“Klaster”,
―BBB.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;A26;A27;A28;A30.
Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish hamda aniq maqsadlarga
yo‗naltirish usullari. Foyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqot tushunchalari, ularning funksional
mazmuni, o‗zaro bog‗liqligi va boshqa ta‘lim-tarbiya shakllari bilan aloqadorliklari.O‗zbekistonda
axborot xavsizligini ta‘minlash
Ma‘naviy-mafkuraviy ishlarni tashkillashtirish va amalga oshirishda kadrlarning o‗rni. Davlat va
jamiyat taraqqiyotida g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot- tashviqotning o‗rni.
Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim, Blits-so„rov, munozara,
BBB.
Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;A31.
t/r Amaliy mashg‗ulotlar mavzulari (barcha)
soat
I mavzu(bob).
I Bo‗lim. MILLIY G‗OYA:
I.1. Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari 2
I.2. Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy
tamoyillari
2
I.3. Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari. 4
I.4. Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni
shakllantirishning milliy g‗oyaviy negizlari
2
IIbo‗lim. O‗ZBEKISTONNING IJTIMOIY – IQTISODIY RIVOJLANISH
STRATEGIYASI:
18
II.1. Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.
O‗zbek iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirish
2
II.2. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy
ahamiyati
4
II.3. Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.
O‗zbekistonning rivojlangan davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi,
uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari.
2
II.4. Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish
hamda aniq maqsadlarga yo‗naltirish usullari
2
Jami 20
Mustaqil ta‘lim tashkil etishning shakli va mazmuni.
― Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi ‖ bo‗yicha talabaning
mustaqil ta‘limi shu fanni o‗rganish jarayonining tarkibiy qismi bo‗lib, uslubiy va axborot resurslari
bilan to‗la ta‘minlangan.
Talabalar auditoriya mashg‗ulotlarida professor-o‗qituvchilarning ma‘ruzasini tinglaydilar, misol va
masalalar echadilar. Auditoriyadan tashqarida talaba darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni konspekt
qiladi, uy vazifa sifatida berilgan misol va masalalarni echadi. Bundan tashqari ayrim mavzularni
kengroq o‗rganish maqsadida qo‗shimcha adabiyotlarni o‗qib referatlar tayyorlaydi hamda mavzu
bo‗yicha testlar echadi. Mustaqil ta‘lim natijalari reyting tizimi asosida baholanadi.
Uyga vazifalarni bajarish, qo‗shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil o‗rganish,
kerakli ma‘lumotlarni izlash va ularni topish yo‗llarini aniqlash, internet tarmoqlaridan foydalanib
ma‘lumotlar to‗plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to‗garak doirasida yoki mustaqil ravishda
ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma‘ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning darsda olgan
bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. SHuning
uchun ham mustaqil ta‘limsiz o‗quv faoliyati samarali bo‗lishi mumkin emas.
Uy vazifalarini tekshirish va baholash amaliy mashg‗ulot olib boruvchi o‗qituvchi tomonidan,
konspektlarni va mavzuni o‗zlashtirish darajasini tekshirish va baholash esa ma‘ruza darslarini olib
boruvchi o‗qituvchi tomonidan har darsda amalga oshiriladi.
―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖ fanidan mustaqil ish
majmuasi fanning deyarli barcha mavzularini qamrab olgan va quyidagi 4 mavzu ko‗rinishida
shakllantirilgan.
Talabalar mustaqil ta‘limining mazmuni va hajmi
t/r Mustaqil ta‘lim mavzulari Berilgan topshiriqlar Bajarish
muddati
Xajmi
(soatda)
1 Prezident Islom Karimov -
milliy istiqlol g‗oyasi
Adabiyotlardan
konspekt qilish.
1,2,3 -haftalar (5soat)
19
konsepsiyasining asoschisi. Individual
topshiriqlarni bajarish
2 Demokratiyaning zamonaviy
shakl-ko‗rinishlari va bu
boradagi mafkuraviy
qarashlar va ta‘limotlar.
Adabiyotlardan
konspekt qilish.
Individual
topshiriqlarni bajarish
4,5-haftalar (5 soat).
3 O‗zbekiston taraqqiyotining
hozirgi bosqichi, undagi
ijtimoiy- ikqisodiy va siyosiy
o‗zgarishlar mohiyati.
Adabiyotlardan
konspekt qilish.
Individual
topshiriqlarni bajarish
6,7 -haftalar (4 soat).
4 ―Mamlakatimizda demokratik
islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi‖, undagi asosiy
yunalishlar va vazifalar.
Adabiyotlardan
konspekt qilish.
Individual
topshiriqlarni bajarish
8,9,10 -haftalar (4 soat)
Jami: 10 hafta 18 soat
― Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖ fanidan talabalar
bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni.
―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖fani bo‗yicha reyting
jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek
joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma'lumotlar fan bo‗yicha birinchi
mashg‗ulotda talabalarga e'lon qilinadi.Fan bo‗yicha talabalarning bilim saviyasi va o‗zlashtirish
darajasining Davlat ta'lim standartlariga muvofiqligini ta'minlash uchun quyidagi nazorat turlari
o‗tkaziladi:
- joriy nazorat (JN) – talabaning fan mavzulari bo‗yicha bilim va amaliy ko‗nikma darajasini
aniqlash va baholash usuli. Joriy nazoratfanning xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy
mashg‗ulotlarda og‗zaki so‗rov, test o‗tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollekvium, uy
vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o‗tkazilishi mumkin;
- oraliq nazorat (ON) – semestr davomida o‗quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha
mavzularini o‗z ichiga olgan) bo‗limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim va
amaliy ko‗nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda bir marta
o‗tkaziladi va shakli (yozma, og‗zaki, test va hokazo) o‗quv faniga ajratilgan umumiy soatlar
hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi;
- yakuniy nazorat (YaN) – semestr yakunida muayyan fan bo‗yicha nazariy bilim va amaliy
ko‗nikmalarni talabalar tomonidan o‗zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat
asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan ―Yozma ish‖ shaklida o‗tkaziladi.
ON o‗tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam
ravishda o‗rganib boriladi va uni o‗tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor qilinishi
mumkin. Bunday hollarda ON qayta o‗tkaziladi.
Oliy ta'lim muassasasi rahbarining buyrug‗i bilan ichki nazorat va monitoring bo‗limi
20
rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaN ni o‗tkazish jarayoni muntazam ravishda
o‗rganib boriladi va uni o‗tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YaN natijalari bekor
qilinishi mumkin.
Bunday hollarda YaN qayta o‗tkaziladi.
Talabaning bilim saviyasi, ko‗nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida
talabaning fan bo‗yicha o‗zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.
Fan bo‗yicha talabalarning semestr davomidagi o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 100 ballik tizimda
baholanadi.
Ya.N.-30 ball, qolgan 70 ball esa J.N( MI).-55+5 ball va O.N.-10 ball qilib taqsimlanadi.
Magistrlar bilimini nazorat qilish va reyting tizimi orqali baholashdan maqsad ta‘lim sifatini
boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish, magistrlarning fanlarni o‗zlashtirishida
bo‗shliqlar hosil bo‗lishini oldini olish, ularni aniqlash va bartaraf etishdan iborat.
Reyting tizimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
a) magistrantlarda Davlat ta‘lim standartlariga muvofiq tegishli bilim, ko‗nikma va malakalar
shakllanganligi darajasini nazorat qilish va tahlil qilib borish;
b) magistrantlarda bilimi, ko‗nikma va malakalarini baholashning asosiy tamoyillari:
Davlat ta‘lim standartlariga asoslanganlik, aniqlik, xaqqoniylik, ishonchlilik va kulay shaklda
baholashni ta‘minlash;
v) fanlarning magistrantlar tomonidan tizimli tarzda va belgilangan muddatlarda o‗zlashtirilishini
tashkil etish va tahlil qilish;
g) magistrantlarda mustaqil ishlash ko‗nikmalarini rivojlantirish, axborot resurslari manbalaridan
samarali foydalanishni tashkil etish;
d) magistrantlar bilimini xolis va adolatli baholash hamda uning natijalarini vaqtida ma‘lum qilish;
e) o‗quv jarayonining tashkiliy ishlarini kompyutrlashtirishga sharoit yaratish.
Fanlar bo‗yicha talabalar bilimini semestrda baholab borish reyting nazorati jadvallari va
baholash mezonlari asosida amalga oshiriladi.
Magistrantlar bilimini 100 balli reyting tizimi orqali baholash fanlarni chuqur o‗zlashtirish,
topshiriqlar va uy vazifalarga ijodiy yondashish, mustaqil fikrlash va ishlashni ko‗zda tutuvchi, umumiy
o‗quv yuklamasini hisobga olish, o‗z bilimi va ko‗nikmalarini muntazam ravishda oshirishga intilish,
hamda adabiyotlardan keng foydalanish kabi xususiyatlarni shakllantirishga erishiladi.
Magistrantlarning fan bo‗yicha o‗zlashtirishini baholash semestr (o‗quv yili) davomida muntazam
ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi:
- joriy baholash (JB)
- talabalarning mustaqil ishi (TMI)
- oraliq baholash (OB)
- yakuniy baholash (YAB)
Har bir fan bo‗yicha talabaning semestr (yil sikl) davomidagi o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 100
ballik tizimida baholanadi.
Ushbu 100 ball baholash turlari bo‗yicha quyidagicha taqsimlanadi:
№ Baholash turi Maksimal ball Saralash ball
1 Joriy baholash 55 30,2
2 Talabaning mustaqil ishi 5 1,7
3 Oraliq baholash 10 5,5
4 YAkuniy baholash 30 16,5
JAMI 100 55
Magistrantlarning fan bo‗yicha to‗plagan umumiy bali har bir baholash turlarida to‗plagan ballar
21
yig‗indisiga teng bo‗ladi.
Joriy baxolash (JB)
JB da fanning xar bir bo‗lim bo‗yicha magistrantning bilimi va amaliy ko‗nikmalarini aniqlab
borish ko‗zda tutiladi va u amaliy mashg‗ulotlarda amalga oshiriladi. Baholashda magistrantning bilim
darajasi, amaliy mashg‗ulot materiallarini o‗zlashtirishi, nazariy material muhokamasida va ta‘limning
interaktiv uslublarida qatnashishining faollik darajasi, shuningdek amaliy bilim va ko‗nikmalarni
o‗zlashtirish darajasi xisobga olinadi.
Har bir fan bo‗yicha o‗quv soatidan kelib chiqqan holda maksimal ball belgilanadi.
JB har bir fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda og‗zaki, yozma ish, test yoki ularning
kombinatsiyasi shaklida amalga oshiriladi. Har bir mashg‗ulotda barcha magistrantlar baholanishi shart.
Magistrantning mustaqil ishi (MMI)
Magistrantning mustaqil ishi O‗zR oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligining 25.08.2010 yil
333-sonli buyrug‗i va institut rektori tomonidan 2013 yil 27 fevralda tasdiqlangan ―Talaba mustaqil
ishini tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibi to‗g‗risida Nizom‖ asosida tashkil etiladi.
Mustaqil ish bo‗yicha belgilangan maksimal reyting balining 55% dan kam ball to‗plagan
magistrant fan bo‗yicha yakuniy nazoratga qo‗yilmaydi.
Magistrantning mustaqil ishi kafedra arxivida ro‗yxatga olinadi va 2 yil mobaynida saqlanadi.
MMI ning o‗zlashtirishi quyidagicha baxolanadi. Maksimal ball 5.
Ballar Baho
4,3-5,0 ―5‖ a‘lo
3,6-4,2 ―4‖ yaxshi
2,8-3,5 ―3‖ qoniqarli
2,8 dan kam ―2‖ qoniqarsiz
Magistrantning mustaqil ishdan olgan bali JB baliga qo‗shiladi.
Oraliq baxolash (OB)
OB da fanning bir necha mavzularini qamrab olgan bo‗limi yoki qismi bo‗yicha mashg‗ulotlar
o‗tib bo‗lingandan so‗ng, magistrantning nazariy bilimlari baholanadi va unda magistrantning muayyan
savolga javob berish yoki muammoni echish qobiliyati aniqlanadi.
Bir semestrda o‗tiladigan fanlardan bitta OB o‗tkaziladi.
Oraliq baholashning maksimal bali 10 ball;
O‗zlashtirish foizda 10 ball
A‘lo 100-86 8,6-10
YAxshi 85-71 7,1-8,5
Qoniqarli 70-55 7-6,5
Qoniqarsiz 55 dan kam 6,5
OB kafedra majlisi qarori bilan yozma ish, test, og‗zaki suhbat shakllarida yoki ularning
kombinatsiyalarida o‗tkazilishi mumkin. OB bo‗yicha belgilangan maksimal reyting balining 55% dan
kam ball to‗plagan magistrant YAB ga qo‗yilmaydi.
YAkuniy baxolash (YAB)
YAB da magistrantning bilim, ko‗nikma va malakalari fanning umumiy mazmuni doirasida
baholanadi. YAB fan bo‗yicha o‗quv mashg‗ulotlari tugagandan so‗ng o‗tkaziladi. YAB ning maksimal
bali - 30 ball.
22
O‗zlashtirish foizda 30 ball
A‘lo 100-86 30-25,8
YAxshi 85-71 25,5-21,3
Qoniqarli 70-55 21
Qoniqarsiz 55 dan kam 21 dan kam
JB va OB ga ajratilgan umumiy ballarning har biridan saralash balini to‗plagan magistrantga
YAB ga ishtirok etishga huquq beriladi.
YAB o‗tkazish shakli – test, og‗zaki, yozma ish yoki ushbu usullar kombinatsiyasida Ilmiy
Kengash qarori bilan belgilanadi.
JB, OB va YAB turlarida fanni o‗zlashtira olmagan (54 % dan kam ball to‗plagan) yoki uzurli
sabablar bilan baholash turlarida ishtirok eta olmagan magistrantlarga quyidagi tartibda qayta
baholashdan o‗tishga ruxsat beriladi:
- qoldirilgan amaliy mashg‗ulot kelgusi darsga qadar guruh o‗qituvchisiga qayta topshirish va
maslaxat kunida topshiriladi. 3 ta mashg‗ulotni qoldirgan magistrant magistraturi bo‗limi boshlig‗i
ruxsati bilan qayta topshiradi;
- OB ni 2 hafta muddatda qayta topshirishga ruxsat beriladi va bali koeffitsentsiz qayt etiladi;
- semestr yakunida fan bo‗yicha saralash balidan kam ball to‗plagan magistrantning
o‗zlashtirishi qoniqarsiz (akademik qarzdor) hisoblanadi;
- akademik qarzdor magistrantga semestr tugaganidan keyin magistraturi bo‗limi boshlig‗i
ruhsatnomasi asosida qayta o‗zlashtirish uchun – 2 hafta muddat beriladi. SHu muddat davomida
o‗zlashtira olmagan magistrantga belgilangan tartibda rektorning buyrug‗i bilan magistratura safidan
chetlashtiriladi.
Magistrantning reytingi quyidagi formula bo‗yicha hisoblanadi:
R = 100
VQ bunda: Q-o‗zlashtirish darajasi (ball), V-umumiy o‗quv yuklamasi (soat)
Reyting natijalarini qayd qilish tartibi
Fandan reyting nazorati bo‗yicha yakunlovchi qaydnoma varaqasi (vedomost) fan tugagan
kundan bir kun muddatda kafedra 2 nusxada to‗ldiradi va mas‘ul xodim kafedra mudiriga imzolatib, 1
nusxasi dekanatlarga topshiriladi.
Magistrantning fan bo‗yicha baholash turlarida to‗plagan ballari reyting qaydnomasiga butun
sonlar bilan qayd qilinadi. Reyting daftarchasining ―Umumiy soat‖ ustuniga fanga ajratilgan umumiy
yuklama soatlari, ―Ball‖ ustuniga esa magistrantning mazkur mezonning 3.1 bandiga muvofiq 100 ballik
tizimdagi o‗zlashtirish bali, ―Reyting‖ ustuniga hisoblangan reyting ko‗rsatkichi qo‗yiladi.
Magistrantning saralash balidan past bo‗lgan o‗zlashtirishi ―Reyting daftarchasi‖ da qayd
etilmaydi.
Dekanat va kafedralar tomonidan belgilangan tartibda fan bo‗yicha magistrantning JB, OB
hamda YAB turlarida ko‗rsatilgan o‗zlashtirish reyting ko‗rsatkichlarining monitoringi olib boriladi.
O‗zlashtirish natijalari kafedra tomonidan reyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib boriladi
va belgilangan tartibda qaydnomalarga kiritiladi. Reyting nazorati ekranining tashkil etishi va uning
belgilangan muddatlarda to‗ldirish vazifasi kafedra mudiri va fakultet dekani zimmasiga yuklatiladi.
23
SILLABUS
Fanning qisqacha tavsifi
OTMning nomi va
joylashgan manzili:
Toshkent farmatsevtika instituti M.Oybek ko‗chasi,
45-uy
Kafedra: Ijtimoiy fanlar Sanoat farmatsiyasi
fakul‘teti tarkibida
Fan nomi va kodi:
3.05
Milliy g‗oya:O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
strategiyasi
Ta‘lim sohasi va
yo‗nalishi:
5A510602 –
immunobiologik va
mikrobiologik
preparatlar texnologiyasi
5A510603–
dorilarning sanoat
texnologiyasi
5A510501 – farmatsevtik
kimyo va farmakognoziya
5A320406 – dori
vositalari va preparatlar
texnologiyas
5A510502-
Farmatsevtika ishini tashkil
qilish va boshqarish
Bilim sohasi: 500000 – Ijtimoiy ta‘minot
va sog‗liqni saqlash
Ta‘lim sohasi: 510000 - Sog‗liqni
saqlash
Fanni (kursni) olib
boradigan o‗qituvchi
to‗g‗risida ma‘lumot:
Katta o‗qituvchi
N.S.Salimsakova
e-mail:
telefon
u +998935888980
Dars vaqti va joyi: 1-bino 17-auditoriya Kursning
davomiyligi:
02.09.2016-
18.01.2017
Individual grafik
asosida ishlash vaqti:
Dushanba, seshanba,chorshanba kunlari 10.00 dan 16.00 gacha
Fanga ajratilgan
soatlar
Auditoriya soatlari Mustaqil
ta‘lim:
18
Ma‘ruza: 20 Amaliyot 20
Fanning boshqa
fanlar bilan bog‗liqligi
:
Ilmiy ijod metodologiyasi, pedagogik texnologiya
Fanning asosiy
maqsadi:
Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
strategiyasi fanini o‗qitishdan maqsad talabalarga yangi jamiyat qurish,
ularning ma‘naviy dunyosini shakllantirish, milliy ong va g‗ururini
uyg‗otish, yoshlarni Vatan, xalq va istiqlol taqdiri uchun faol kurashchi
komil inson qilib tarbiyalashdan iborat. Mazkur fan yosh avlodni ulug‗
xalqimizning olijanob milliy qadriyatlari va axloqiy fazilatlari halollik,
24
poklik, odillik, adolatlilik ruhida tarbiyalamog‗imiz kerak. Undan
tashqari mustaqil davlatimiz ijtimoiy hayotida faol qatnasha oladigan
idrokli va qobiliyatli o‗zining tarixiy ildizlarini anglashga, yurtiga,
vataniga, ona xalqiga cheksiz mehr-muhabbat bilan to‗lgan avlod
kamolga erishishiga xizmat qiladi.
Fanning mazmuni
Fanning dolzarbligi
va qisqacha mazmuni:
Fanning dolzarbligi: Mustaqillik yillari Respublikamiz ta‘lim-
tarbiya tizimida tub islohotlar amalga oshirilib, bu sohada milliy
g‗oyani ilmiy o‗rganish, o‗qitish va targ‗ib-tashviq qilishda salmoqli
tajribalar toplandi. Ayni paytda, erishilgan yutuqlarni mustahkamlab,
jamiyatimizda g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya samaradorligini yanada oshirish,
xususan, bunda milliy g‗oyani o‗qitish izchilligi va uzluksizligini
ta‘minlash, bu boradagi ishlarni ta‘lim tizimidagi har bir bosqichga
moslab differensiyallashtirish, ya‘ni o‗rta maktab, litsey(kollej) hamda
bakalavriat, magistratura va katta ilmiy xodim-izlanuvchi bosqichlarida
milliy g‗oya va mafkuraga doir qaysi masalalar qanday o‗qitilishini
konkretlashtirish zaruriyati, ta‘lim tizimida milliy g‗oya o‗qitilayotgan
fanlarning dasturlarini zamon talablari asosida takomillashtirishni
taqozo qilmoqda.
Fanning qisqacha mazmuni: O‗zbekiston ijtimoiy hayotining
mafkuralar va fikrlar xilma-xilligiga asoslanishi. Milliy g‗oyaning
gumanistik mohiyati va demokratik xarakteri, uning xalq madaniy
merosi va umume‘tirof etilgan demokratik tamoyillarga tayanishi
O‗quv fanini
prerekvizitlari
Talaba: Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
strategiyasi fanini o‗qitish metodikasiga oid dastlabki bilimlarga ega
bo‗lishi, mantiqiy va tanqidiy fikrlash, tahlil qilish va xulosalar
chiqarish ko‗nikmalariga ega bo‗lishi talab etiladi.
Fanni o‗rganish
jarayonida talabalar
quyidagi natijalarga
erishadi
Bilib oladi: ideya, g‗oya, mafkura, mafkuraviy
immunitet,bunyodkor, vayronkor g‗oyalar, milliy ideologiya, davlat va
jamiyat, Monarxiya, politiya(respublika), oligarxiya, tiraniya,
timokratiya va demokratiya. «Davlatchilik», «Milliy davlatchilik»
tushunchalari. ―An‘anaviy jamiyat‖, ―Postindustrial jamiyat‖,
―Axborotlashgan jamiyat‖, ―Texnokratik jamiyat‖, Modernizm,
Neokommunizm va Kosmopolitizmtashqi siyosat, ―o‗zbek modeli‖,
milliy g‗oya, mafkura, dunyoqarash, inson omili, sivilizatsiya, diniy
e‘tiqod, milliy mentalitet, milliy ong, ozodlik, mustaqillik va b.
Bilim, ko‗nikma va malakalarni nazorat qilinishi:
Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi
fani bo‗yicha joriy, oraliq va yakuniy nazorat o‗tkaziladi. Joriy nazorat
uchun 60 ball, oraliq nazorat uchun 10 ball, yakuniy nazorat uchun 30
ball. (maksimal 100 ball)
Fan bo‗yicha egallagan bilimlari asosida: ta‘lim muassasasida o‗quv
jarayonini tashkil etishning samarali shakl, metod va vositalarini
25
qo‗llay oladi hamda innovatsion faoliyat va kasbiy kompetentligini
rivojlantirish yo‗llarini egallaydi.
Postrekvizitlar Ushbu o‗quv modulini o‗zlashtirish natijasida talabalardan:
Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi
fanini chuqur o‗zlashtirishni;
G‗oya va mafkura tushunchasining mohiyati, mazmuni, namoyon
bo‗lish shakllari va rivojlanish xususiyatlari
Mafkuraviy immunitetni shakllantirishning uslub va vositalari
Jamiyatning rivojlanishida shaxs erkinligi o‗rni va axamiyatini
Xar bir xalq va millatning fikrlar plyuralizmi va o‗ziga xos madaniyati
bilan saqlanishini
Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va
istiqbollari
Milliy istiqlol g‗oyalari va mafkurasining dunyoviy xarakteri va uni
takomillashtirish kafolatlari
Islom Karimovning davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-
mafkuraviy qarashlarni bilish talab qilinadi.
Talabalar uchun
talablar
- professor-o‗qituvchiga hurmat bilan munosabatda bo‗lish;
- institut ichki tartib-qoidalariga rioya qilish;
-intitut uniformasini kiyish;
- mobil telefonni dars davomida o‗chirish;
- berilgan topshiriqlarni o‗z vaqtida bajarish;
- guruhdoshlarga hurmat bilan munosabatda bo‗lish;
- darsga o‗z vaqtida kelish;
- 6 soatdan ortiq dars qoldirgan taqdirda, dekan ruxsati bilan darsga
kirish.
Elektron pochta
orqali munosabatlar
tartibi
Professor-o‗qituvchi va talaba o‗rtasidagi aloqa elektron pochta orqali
ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi
muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina institut hududida, ajratilgan
xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. elektron pochtani
ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00 gacha
№
Ma‘ruza mashg‗uloti mavzulari
Ma‘ruza
mashg‗uloti
soati
Mustaqil
ta‘lim soati
1
Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari 2 5
2 Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va
mafkuraviy tamoyillari
2 5
3 Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari,
vazifalari va istiqbollari.
4 -
4 Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyoqarashni
shakllantirishning milliy g‗oyaviy negizlari
2 -
26
5
Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari
va qonuniyatlari. O‗zbek iqtisodiy modelini
shakllantirish va amalga oshirish
2 4
6
―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-
mafkuraviy ahamiyati.
4 4
7 Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga
integratsiyalashuvi. O‗zbekistonning rivojlangan
davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi, uning g‗oyaviy
asoslari va dolzarb vazifalari.
2 -
8 Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni
tashkillashtirish hamda aniq maqsadlarga
yo‗naltirish usullari
2 -
JAMI 20 18
№
Amaliy mashg‗ulotlar mavzulari
soat
1
Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari 2
2 Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy
tamoyillari
2
3 Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va
istiqbollari.
4
4 Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni
shakllantirishning milliy g‗oyaviy negizlari
2
5
Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.
O‗zbek iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirish
2
6
―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-
mafkuraviy ahamiyati
4
7 Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.
O‗zbekistonning rivojlangan davlatlar qatoriga o‗tish
strategiyasi, uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari.
2
8 Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish hamda
aniq maqsadlarga yo‗naltirish usullari
2
Jami 20
t/r Nazorat turlari va
topshiriqlarning
nomlanishi
Nazorat turlari bo‗yicha maksimal
ball
O‗tkazish vaqti
27
I. Joriy nazorat uchun ballar taqsimoti 60 ball Semestr
davomida
II. Oraliq nazorat 10 ball
III. YAkuniy nazorat 30 ball Semestrning oxirgi
haftasi
1. Umumiy o‗quv kursi bo‗yicha tuzilgan
topshiriqlar asosida o‗tkaziladi
JAMI: 100 ball
Talabaning fan bo„yicha o„zlashtirish ko„rsatkichlari namunaviy mezonlari
t/r
Talabaning fanni o‗zlashtirish (bilim, ko‗nikma va
malaka) darajasi
Ballar
A)
Xulosa va qarorlar qabul qilishi
86-100 ball
Ijodiy fikrlay olishi
Mustaqil mushohada yuritish
Olgan bilimlarini amaliyotda qo‗llay olishi
Mohiyatini tushunish
Bilish, aytib berish
Tasavvurga ega bo‗lish
B)
Mustaqil mushohada yuritish
71 -85 ball
Olgan bilimlarini amaliyotda qo‗llay olishi
Mohiyatini tushunish
Bilish, aytib berish
Tasavvurga ega bo‗lish
V)
Mohiyatini tushunish
55 - 70 ball
Bilish, aytib berish
Tasavvurga ega bo‗lish
G)
Aniq tasavvurga ega bo‗lmaslik 0 – 54 ball
Asosiy
adabiyotlar:
1.O‗zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: O‗zbekiston 2016.
2.O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Barkamol avlod yili»
Davlat dasturi to‗g‗risida. 2010 yil 27 yanvar, P.-1271-son.
3..―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ O‗zbekiston
Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‗zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma majlisidagi
ma‘ruzasi. 2010 yil 12 noyabr
28
Qo‗shimcha
adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Eng asosiy mezon - xayot haqiqatini aks ettirish. -
T.:O‗zbekiston, 2009.
2. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirish. -T.:Uzbekiston, 2010.
3. Abilov U. O‗zbekiston taraqqiyotining optimistik ruxi (Ma‘naviy-
mafkuraviy, g‗oyaviy asoslari) -T.:―Istiqlol‖, 2003.
4. Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorlik / Asqar Maqkam tarjimasi. -
T.:―SHarq‖, 2001.
5. Azamat Ziyo.O‗zbek davlatchiligi tarixi. -T.:SHarq, 2000.
6. Boboev X,. O‗zbek davlatchiligi tarixi. -T.:Fan, 2004. 1-kitob.
7. Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. -T.: 2002.
8. Byukenen T. Smert Zapada. -M.:Gardariki, 2004.
9. YOkubov A. ―Qutadgu bilig‖da davlatchilik konsepsiyasi. -
T.:―Meros‖, 1997.
10. Gafarli M.M. Kasaev A.CH. Rivojlanishning o‗zbek modeli: tinchlik
va barkarorlik - taraqqiyot omili. -T.:O‗zbekiston, 2000.
11. Istoriya gosudarstvennosti Uzbekistana. V tryox tomax. -
T.:Uzbekiston, 2009.
12. Islomov Z.M. Fuqarolik jamiyati: kecha, bugun, ertaga. -T.: 2002.
13. Mamashokirov S., Tog‗aev SH. Erkin va farovon xayot qurilishining
g‗oyaviy- mafkuraviy masalalari. -T.:―Ma‘naviyat‖, 2007.
14. Milliy istiqlol g‗oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va
vositalari. -T.: 2002.
15. Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy
ildizlari. -T.: 2002.
16. Milliy istiqlol g‗oyasi (Uzbekiston Respublikasi Oliy ta‘lim
bakalavriat boskichi uchun darslik). -T.:―Akademiya‖, 2005.
17. Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar (Uquv
qullanma). - T.:―YAngi asr avlodi‖, 2002.
18. Milliy istiqlol g‗oyasi: nazariya va amaliyot. -T.:―Ijod dunyosi‖, 2002.
19. Musaev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari. -
T.:O‗zbekiston, 2007.
20. Mustaqillik mafkurasi va O‗zbekistonda demokratik jamiyat
qurishning iqtisodiy, ijtimoiy va ma‘naviy negizlari. -T.:―Universitet‖,
2001.
21. Mustaqil O‗zbekiston taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari. -T.:―SHark‖,
2001.
22. Mustaqillik: izohli ilmiy-ommabop lug‗at. -T.:―SHark‖, 2000.
23. Nazarov K. Ergashev I. Milliy g‗oya va rahbar ma‘naviyati. -
T.:Akademiya, 2007.
24. Ravshanov F. Ma‘naviy taraqqiyotga tahdidlar. -T.:―Muharrir‖, 2010.
25. Tog‗aev SH. Milliy g‗oyaning davlat va jamiyat qurilishiga doir
mazmunini yoritish masalasi (Uquv-uslubiy qullanma). -T.:TAQI
bosmaxonasi, 2007.
29
26. Eshov B. O‗zbekiston davlatchiligi tarixi. -T.:―MARIFAT‖, 2009.
27. O‗zbekistonda davlat qurilishi sohasidagi islohotlar va huquqiy
siyosat: rivojlanish bosqichlari, erishilgan natijalar va istiqbollar. -
T.:―Akademiya‖, 2010.
28. O‗zbekiston: siyosiy islohotlar strategiyasi, erishilgan natijalar va
istiqbollar. -T.: ―Akademiya‖, 2010.
29. Uljaeva SH. Amir Temur va temuriylar davrida milliy
davlatchilikning rivojlanishi. -T.―Fan‖, 2005.
30. Karshiboev M. Taraqqiyotning o‗zbek modeli. -T.:―Ijod dunyosi‖,
2002.
31. Xasanov S., Dustjonov T. O‗zbekiston demokratik taraqqiyot yo‗lida.
-T.: 2004.
Internet
saytlari:
1. www.gov.uz.
2. www.press-service.uz.
3. www.bilim.uz.
4. www.philosophy.ru.
5. www.filosofiya.ru.
6. www.philosophy.nsc.ru.
7. http // philosophy.albertina.ru.
8. www.history.ru.
30
FANNI O‗QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTERFAOL
METODLAR
«Baliq skeleti» texnikasi
UShbu texnologiya 30ata muammolarning echimini topiShga qaratilgan. YUqori qismida
muammolar turi yozilsa, pastki qismida esa misollar bilan izohlanadi.
―Erkin yozish‖ interfaol metodini qo‗llashga doir ko‗rsatma
O‗qituvchi talabalarga besh minut vaqt davomida Kasbiy pedagogika haqida bilganlarini
daftarlariga yozishni so‗raydi. Vaqt tugagach, ba‘zi talabalardan yozganlarini o‗qib berishni so‗raydi.
Vaqtdan yutish uchun qolgan talabalar avval o‗z yozganlarini o‗qib bergan talabalarnikiga o‗xshamagan
fikrlarini aytishlari mumkin.
Quyida berilganlarga:
F – fikringizni bayon eting.
S – fikringizning bayoniga sabab ko‗rsating.
M – ko‗rsatgan sababingizni isbotlab misol keltiring.
U – fikringizni umumlashtiring.
―KICHIK GURUXLARDA ISHLASH‖ METODI-t‘lim oluvchilarni faollashtirish maqsadida
ularni kichik guruxlarga ajratgan xolda o‗quv materiallarini urganish yoki topshiriqni bajarishga
qaratilgan darsdagi ijodiy ish.
Guruhlarda ishlash qoidasi
1. SHerigingizni diqqat bilan tinglang.
2. Guruh ishlarida o‗zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas‘uliyat bilan yondashing.
Умуминсоний
маънавиятга
мисоллар келтиринг
31
3. Agar yordam kerak bo‗lsa, albatta murojaat qiling.
4. Agar sizdan yordam so‗rashsa, albatta yordam bering.
5. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog„imiz lozim:
boshqalarga o„rgatish orqali o„zimiz o„rganamiz;
biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho„kib ketamiz.
Aqliy xujum metodi-biror muammo bo‗yicha o‗quvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va
mulohazalarni to‗plab, ular orqali ma‘lum bir echimga kelinadigan metoddir.
“KLASTER” metodi- o‗quvchilarga berilgan mavzu xususida erkin o‗ylash va turli javoblar
o‗rtasidagi bog‗liqlik to‗g‗risida fikrlash imkoniyatini beruvchi metoddir.
―Klaster‖ metodini o‗tkazish qoidalari
1. Nimaniki uylagan bulsangiz, shuni qog‗ozga yozing.Fikringizning sifati tug‗risida o‗ylab o‗tirmay,
ularni shunchaki yozib boring
2. YOzuvingizning orfografiyasi yoki boshqa jixatlariga e‘tibor bermang
3. Belgilangan vaqt nihoyasiga etmaguncha, yozishdan to‗xtamang. Agar ma‘lum muddat biror bir
g‗oyani o‗ylay olmasangiz, u holda qog‗ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang. Bu harakatni
yangi g‗oya tug‗ulguncha davom ettiring
4. Muayan tushuncha doirasida imkon qadar ko‗proq yangi g‗oyalarni ilgari surish hamda mazkur
g‗oyalar o‗rtasidagi o‗zaro aloqadorlik va bog‗liqlikni ko‗rsatishga harakat qiling. G‗oyalar
yig‗indisining sifati va hlar o‗rtasidagi aloqalarning ko‗rsatishini cheklamang.
“MUAMMOLI VAZIYAT” metodi– ta‘lim oluvchilarda muammoli vaziyatlarning sabab va
oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning echimini topish bo‗yicha ko‗nikmalarini shakllantirishga
qaratilgan metoddir
metodining tuzilmasi:
1. Muammoli vaziyat tavsifi beriladi
2. Guruhlar muammmoli vaziyatning kelib chiqish sabablarini aniqlaydilar
3. Guruhlar muammoli vaziyatning oqibatlari to‗g‗risida fikr yuritadilar
4. Guruhlar muammoli vaziyatni echish yo‗llarini ishlab chiqadilar
5. To‗g‗ri echimlar tanlab olinadi
32
NAZARIY MASHG‗ULOT MATERIALLARI
1 - mavzu. Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari (2 soat).
REJA:
1.Milliy g‗oya va mafkura paradigmalarini shakllantirishning nazariy-metodologik masalalari
2.Milliy g‗oya: asosiy tushuncha va tamoyillarining mazmun-moxiyati.
3.Inson va jamiyat xayotida g‗oya va mafkuraga bulgan talab-ehtiyojlar.
4.Milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsadlar va vazifalar.
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Milliy g„oya, istiqlol g„oyasi, milliy istiqlol g„oyasi, milliy mafkura, mafkuraning asosiy falsafiy
ildizlari,mafkura paradigmalari.
Jamiyat taraqqiyoti muayyan fikrlar, g‗oyalar, mafkuralar tarixidir. Jamiyat taraqqiyotida
kishilarning tevarak olam sirlarini o‗rganishi, tabiat va jamiyat qonunlarini kashf etishi, tabiiy
bilimlari va dunyoqarashlari juda muhim ahamiyatga ega. Dunyoning tuzilishini tushuntirgan va unda
qanday yashash lozimligini ko‗rsatgan ilmiy bilimlarning yuzaga keli-shida insoniyatning eng ilg‗or
vakillari yaratgan dunyoviy g‗oyalar hamisha taraqqiyot uchun xizmat qilib kelgan.
Jumladan, Demokritning atomlar to‗g‗risidagi farazlari, Kopernikning geliotsentrik nazariyasi,
Ibn Sinoning tibbiyot sohasidagi yutuqlari, Beruniyning «G‗arbiy yarim sharda quruqlik bor»
degan fikrlari, Ulug‗bekning koinot sirlarini o‗rganish sohasidagi yutuqlari, Eynshteynning
nisbiylik nazariyasi kabi ilmiy g‗oyalar insoniyat taraqqiyotiga juda kuchli ijobiy ta‘sir ko‗rsatdi.
Inson tafakkuriga tayangan fan taraqqiyoti olam kabi uzluksiz va cheksizdir. Bu jarayonda
tasdiqlanmagan, eskirgan fikrlar yangi ilmiy g‗oyalar bilan o‗rin almashaveradi. Millatlar tashkil
topgan davrlar-dan, milliy g‗oya va mafkuralar eng dolzarb, siyosiy-ijtimoiy, ma‘naviy masala
hisoblanib, jamiyatni sog‗lom, ezgu maqsadlar sari birlashtirib, ommani ma‘naviy ruhiy jihatdan
tarbiyalashga katta hissa qo‗shgan.
Inson kamolotini fikrsiz tasavvur qilib bo‗lmaganidek, jamiyat tarixini ham g‗oya va mafkuralarsiz
tushuntirib bo‗lmaydi. G‗oya va mafkura, ayniqsa, milliy g‗oya birdaniga qisqa muddatda paydo
bo‗ladigan hodisa emas. Aslida guyo birdaniga paydo bo‗lganday tuyulgan g‗oya zamirida ham ongning
ko‗p asrlik taraqqiyoti yotadi. SHu jihatdan qaralganda milliy g‗oya uzoq jarayonlarning hosilasi bo‗lib,
o‗zida xalqning tarixi, dunyoqarashi, maqsad va intilishlari, ma‘naviyatini mujassam etadi.
Milliy g‗oya va mafkura har bir fuqaro ongi va shuuriga chuqur tasir qilib uning oila,
mahalla, jamiyat, davlat, xalq oldidagi burch va masuliyati qay darajada ado etilayotganini
nazorat qilib turadi.
Milliy g‗oya - millat tafakkurining ko‗p asrlik mahsuli va davr taqozosi bilan takomillashib
boruvchi uzluksiz hodisadir. Falsafada, fikrlayapman, demak yashayapman, degan hikmat bor. Milliy
g‗oya - inson va jamiyat hayotiga ma‘no -mazmun baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari
etaklaydigan fikrlar majmui, xalq hayotining fikriy ifodasidir.
Har qanday tushuncha, fikr va qarash ham mil-liy g‗oya bo‗la olmaydi. CHunki shaxsiy fikr
o‗ziga xos bir qarashdir. Ammo u o‗sib, ijtimoiy fikrga aylanishi mumkin. Boshqacha aytganda,
fikrsiz g‗oya yo‗q. Ijtimoiy fikr esa - voqelikka nisbatan o‗zgarish yoki harakatni taqazo etadigan
faol munosabatni ifodalaydi. G‗oya ana shu munosabatni harakatga, jarayonga, zarurat tug‗ilganda
esa, butun bir davr tarixiga aylantiradi.
Milliy mafkura - mohiyatan milliy g‗oyaga etish yo‗li. Nima qilinsa shu g‗oyaga intilish
33
tezlashadi, osonlashadi, maqsad amalga oshadi, qanday ish tutilsa mazkur g‗oyaga zid
harakatlarning yo‗li to‗siladi - milliy mafkura aynan shu savollarga javob beradi va o‗ziga xos
vazifalarga ega.
Ilmiy tarzda aytganda milliy mafkura - taktika bo‗lib, tarixan diniy, axloqiy, huquqiy, siyosiy,
estetik, falsafiy shaklllarda namoyon bo‗ladi.
Milliy mafkura - xalqning o‗zgalarga tobe bo‗lmay erkin va ozod yashashi, o‗zini o‗zi idora
etishga qaratilgan, uning istiqbolini belgilaydigan orzu umidlari, qarashlari, eng ilg‗or fikrlari
majmuidir. Tarixiy jarayon tabiatidan kelib chiqadigan mazkur xususiyatning dialektikasi insoniyat
uchun doimiy bo‗lgan «ezgulik» va «yovuzlik» o‗rtasidagi abadiy kurash deb atalmish muxtasar
ta‘rifda o‗z aksini topgan.
«Ezgulik» - taraqqiyotga intiluvchi kuchlarni, insonparvarlik va yuksak axloq falsafasini,
ijtimoiy adolat tamoyillari yoki «Avesto» da bayon qilingan «ezgu fikr, ezgu so‗z va ezgu ish»
ning negizini tashkil etadigan qadriyatlarni o‗zida mujassam etadi. «g‗vuzlik» esa tarixiy
reaksiya, taraqqiyot g‗ildiragini orqaga burish, qora kuchlar faoliyati va hukmronligini
ifodalaydi.
Insoniyatning, jumladan, O‗zbekistonning necha yuz yillik solnomasida ham turli
bosqinchiliklar oqibatida zulm, zo‗rlik, kulfat urug‗larini sochish va qon to‗kilishiga sabab
bo‗lgan buzg‗unchi g‗oyalar va mafkuralarning halokatli ta‘siri bilan bog‗liq qayg‗uli sahifalar
ko‗p. Bu g‗oyalar o‗zlarida siyosiy bosqinchilik va mustabidlik intilishlarni goh yashirin, goh
oshkora ifodalagan holda diniy, milliy, sinfiy shiorlarni bayroq qilib maydonga chiqqanini
ko‗ramiz. Lekin mohiyat hamisha o‗zgarmay qolavergan. YA‘ni, ular millatlar va xalqlarning
turmush tarzi, madaniyati, an‘ana va urf - odatlarini kuch bilan o‗zgartirishga, keng xalq
ommasini boshqalarning siyosiy irodasiga bo‗ysundirish va mafkuraviy asoratga solishga, o‗zaro
adovatga asoslangan ijtimoiy tartiblarni qaror toptirishga, millatga yot mafkuraviy tasavvurlarni
tiqishtirishga qaratilgan. Buzg‗unchi g‗oyalar va mafkuralarning amalga oshirilishi millatlar va
xalqlar azaliy madaniyatning emirilishiga, davlat va jamiyat hayotida salbiy hodisalarning
kuchayishiga sabab bo‗lgan, ko‗plab xalqlarni o‗z yo‗lini o‗zi tanlash huquqidan mahrum etgan.
G‗oyalar hukmronligining tamal toshi aynan qadimiy sivilizatsiyalar davrida qo‗yilgan edi.
Unga binoan, odatlar va taomillarga emas, balki g‗oyalar yoki biror maqsadga bo‗ysundirilgan
muayyan tildagi inson xulq - atvorini shakllantirish mumkin edi. Lekin shu bilan bir vaqtda,
qadimdanoq kishilar ongini nayrang va aldovlar vositasida, yolg‗on ideallar bilan zaharlash
imkoniyati ham paydo bo‗ldi.
Qadimiy sivilizatsiyalarda ijobiy g‗oya va qadriyatlar bilan birga, salbiy xarakterdagi
mafkuralarning ham unib chiqishi uchun zamin bo‗ladigan tasavvur - tushuncha maydonga kela
boshlagan edi. Masalan, qadimiy Rimda bunday qadriyatlar tizimini, bir qarashda umuminsoniy
qadriyatlar jumlasidan bo‗lgan, vatanparvarlik tushunchasini belgilar edi. Ammo, bu tushuncha
Rim xalqining xudo tomonidan alohida tanlangani, taqdirning o‗zi tomonidan zafarli istilolar va
Rim saltanati hududini kengaytirish uchun safarbar qilingani to‗g‗risidagi soxta tasavvurlarga
asoslangan edi. Soxtalik esa doimo yovuzlikga yo‗l ochadi. Bunday mafkuraviy asoslar imperiyalik
tafakkur tarzining shakllanishiga sabab bo‗ldi.
Boshqa hududlarni bosib olishga rag‗batlantiruvchi ushbu g‗oya keyinchalik dunyoqarashlar
tizimida bir xalqning boshqa xalq tomonidan mustamlakatchilik asoratiga solinishini nafaqat
ahloqiy jihatdan oqlaydigan, balki uni qahramonlik darajasiga ko‗taradigan buyuk davlatchilik
mafkurasining rivojlanishiga omil bo‗ldi.
O‗rta asrlarga o‗tilishi bilan, asosan Evropada, din va cherkovning roli misli ko‗rilmagan
darajada o‗sdi. Bu davrda xudoga otashin va jazavali ishonch xukmronlik qildi va bu e‘tiqod
34
inson hayotining barcha tomonlarini, tug‗ilishdan o‗lishgacha bo‗lgan har bir qadamini belgilab
berdi. Ushbu davrda din mustabid, yagona hukmron mafkura shakli sifatida maydonga chiqdi.
Bu bir tomondan, o‗z diniy uyushmasi ichidagi dahriyga yoki «murtad» ga chiqarilgan
shaxslarning turli bahonalar bilan ommaviy ravishda qirg‗in qilinishida, ikkinchi tomondan esa,
diniy va hududiy istilolarni maqsad qilib olgan xunrezlik urushlarida o‗zining ayanchli ifodasini
topdi. Evropaning xristian dunyosi tomonidan musulmonlarga qarshi amalga oshirilgan salib
yurishlarini bu urushlarga misol qilib keltirishi mumkin. Rim papasi hokimiyati na faqat
salbchilarga fatvo berdi, balki XIII asrda g‗oyaviy dushmanlariga qarshi maxsus sud muassasasi -
inkivizatsiya(lot. - tekshiruv, qidiruv)ni ham joriy etdi. Inkivizatsiya davrida josuslik, ayg‗oqchilik,
ig‗vogarlik, g‗oyaviy sotqinlik g‗oyat avj olib, birgina Ispaniyaning oliy inkivizatori 18 yillik xizmati
davrida 10220 kishini gulxanda yondirtirgan. Inkivizatsiyaning G‗arbiy Evropa va keyinchalik
Amerikaga ham yoyilganini hisobga olsak, buzg‗unchi bir g‗oyaning millionlab kishilar umriga zomin
bo‗lganini ko‗ramiz.
O‗rta asrlar diniy ekstremizmi, o‗z navbatida, javob reaksiyasi tarzida - antagonizmga
asoslangan turli g‗oyalar hamda ateizmning kuchayishiga ham sabab bo‗ldi. Vaqt o‗tishi bilan
alohida siyosiy kuchlar bunday g‗oyalar va xudoga murosasizlikka asoslangan ateizmdan ham
o‗zlarining mafkuraviy maqsadlari yo‗lida foydalandilar.
G‗oyalar va mustabid mafkuralar tarixida bundan foydalangan sobiq kommunistik ta‘limot
alohida o‗rin tutadi. U tashqi jihatdan adolat idealini o‗zida mujassam etgan olijanob
intilishlarni asos qilib olgandek ko‗rinsa-da, oxir - oqibatda mustabid jamiyatni shakllantirish
mafkurasiga aylanadi.
Bolshevizm bilan bir qatorda, XX asrning boshida ildizlari sotsialistik g‗oyadan suv ichgan
mustabid g‗oya va mafkuraning boshqa shakli - fashizm (ital. Fashio - birlashma) paydo bo‗ldi.
Sobiq sotsialist B. Mussolini Italiyada fashistlar harakatning asoschisi bo‗ldi. Germaniyada milliy
satsialistik partiya tuzgan A. Gitler esa fashizimning «ma‘naviy ota» siga aylandi. Fashizm II
jahon urushi olovini yoqdi, 50 mln. dan ortiq kishining qirilib ketishiga sabab bo‗ldi. Bizning
mamlakat ham motam libosiga o‗raldi. Ikkinchi Jahon urushi jabhalarida kurashga ketgan
o‗zbekistonlik jangchilardan 263005 nafari halok bo‗ldi, 132670 kishi dom - daraksiz ketdi,
604552 kishi nogiron bo‗ldi.
Bolshevizm va fashizm mafkuralari o‗rtasida ko‗plab o‗xshash jihatlar mavjud. Ayni paytda
jiddiy tafovutlar ham ko‗zga tashlanadi. Asosiy farqlardan biri, bu millat omilining turlicha
baholanishidir. Agar kommunistik ta‘limot, xalqlarning milliy - etnik o‗ziga xosliklarini yo‗qotish,
«proletar baynalminalligi» shiori bilan maydonga chiqqan bo‗lsa, fashizm bir hukmron millatning
«irqiy - etnik sofligi» ni mutlaqlashtirishini targ‗ib - tashviq etadi. U irqchilikning homiysi
hisoblanadi.
«Rasizm» so‗zi «rasa» (irq) atamasidan kelib chiqqan. Bu atama XVII asrdan boshlab
Evropada «insoniyat nasli» ni turli irqiy guruhlar, jumladan, «oq», «qora» va «sariq» irqqa
ajratish uchun qo‗llana boshladi. Irqchilik ta‘limoti «oq tanli»larning afzalligi, ularning azaldan
«oliy irq» etib tanlangani, boshqa irqlarning esa «oq»larga qaraganda nomukammal yaratilganligi
va hamisha taraqqiyotning quyi pog‗onalarida turishini «asoslab» beradi. Uning asosiy g‗oyasi
o‗zining «ilohiy» tabiatiga ko‗ra «oq» irqlarni «quyi» irqlar ustida xukmron qilishga d‘avat
etishga qaratilgan edi.
Irqchilik milliy mansubligi va terisining rangiga ko‗ra ajralib turuvchi kishilarga taziyq
o‗tkazish, ularni xaqoratlash, urish va o‗ldirish kabi harakat - xodisalarda yaqqol namoyon bo‗ldi.
Ijtimoiy hukmronlik shakllaridan birining mafkurasi bo‗lar ekan, buyuk davlatchilik, ashaddiy
shovinizm, «tanlangan» xalqlarning milliy afzalligi g‗oyalari bilan chambarchas bog‗lanib ketdi.
35
Irqchilik - ko‗p qiyofali. Masalan, o‗zini oliy irq hisoblagan ingliz, ispan, fransuz
bosqinchilari o‗rta asrlar va ayniqsa, XVIII - XIX asrlarda Amerika, Avstriya, Afrika va Osiyoda
erli xalqlarni ko‗plab qirib tashladilar. Janubiy Afrika Respublikasi tomonidan XX asrda uzoq
yillar mobaynida o‗tkazib kelingan irqiy ayirmachilik siyosati - shafqatsiz irqiy tahqirlash va
kamsitishda o‗z ifodasini topdi. 1865 yilda AQSHda tuzilgan «Ku - kluks -klan» terroristik
tashkiloti ham o‗zining oshkora irqchilik yo‗nalishidagi faoliyat bilan ajralib turadi. Negrlarning
fuqarolik huquqlariga qarshi kurash va ularni mamlakatdan chiqarib yuborish uning asosiy
g‗oyasi hisoblanadi.
«Milliy istiqlol g„oyasi» fanining o„qitilish sabablari: O‗zbekiston Prezidenti Islom Karimov
2000 yil 8 iyunda «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga bergan javoblarida mafkura dunyosida
bo‗shliqqa yo‗l qo‗yib bo‗lmasligi, hozirgi paytda ro‗y berayotgan ayrim salbiy holatlar, yovuz ishlar,
avvalo, mafkuraviy bo‗shliq tufayli sodir bo‗layotganligini ta‘kidlab o‗tgan edi. «Milliy istiqlol g‗oyasi:
asosiy tushuncha va tamoyillar» risolasi mazmunini xalqqa, yoshlar tarbiyasi jarayoniga olib kirish
bugungi kunning dolzarb masalasi qilib qo‗yildi. Bu avvalo 3 jihatni o‗z ichiga qamrab oladi:
1) Milliy dasturning asosiy maqsadi barkamol shaxsni shakllan-tirish. Aslida bu Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturining ham ustuvor jihatidir.
2) Milliy dastur maqsad va vazifalarining amalga oshirilishi huquqiy davlat qurish, tafakkur va
munozara madaniyatini rivojlantirish, shaxs ichki dunyosini boyitishdan iboratdir.
3) Milliy istiqlol g‗oyasini ijtimoiy ong sifatida shakllantirishni davr taqozo etmoqda.
SHuningdek, Prezident Islom Karimov «Jamiyatni baxt-saodatga, buyuk va yorug‗ kelajakka
boshlab boruvchi yagona kuch - ma‘naviyatdir» - degan edilar. Aql-zakovatli, yuksak ma‘naviyatli
kishilar tufayli jamiyat yangilanib, kuchayib, taraqqiy topib boradi. YOshlar ongida g‗oyaviy bo‗shliq
paydo bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaslik, ularni milliy istiqlol g‗oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash va
Vatanimiz ravnaqiga xizmat qiladigan barkamol avlodni voyaga etkazish bugungi kunning eng dolzarb
vazifasidir.
O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi «O‗quv dasturlari, darsliklar va o‗quv
qo‗llanmalarni qayta ko‗rib chiqish va yangilarini yaratish bo‗yicha respublika muvofiqlashtirish
komissiyasi» kengaytirilgan majlisining 2000 yil 30 sentyabrdagi «Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy
tushuncha va tamoyillar fanini uzluksiz ta‘lim tizimiga joriy etish haqida»gi Qaroriga ko‗ra 2000-2001
o‗quv yilining 2-choragidan e‘tiboran umumiy o‗rta ta‘lim muassasalarining o‗quv rejasidagi 7-9-sinflar
uchun «Ma‘naviyat asoslari» o‗rniga «Milliy g‗oya va ma‘naviyat asoslari» o‗quv fani joriy etildi. 2000
yil 9 oktyabrda Xalq ta‘limi, Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirliklari bu masalani yana bir bor ko‗rib
chiqib uni hayotga joriy qilish uchun zaruriy ishlarni belgilab oldilar.
2001 yil 18 yanvarda O‗zbekiston Prezidentining «Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va
tamoyillar» fani bo‗yicha ta‘lim dasturlarini yaratish va respublika ta‘lim tizimiga joriy etish
to‗g‗risida»gi Farmoyishi qabul qilindi1.
Milliy istiqlol g‗oyasining ob‘ekti sifatida O‗zbekistonning o‗ziga xos tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy milliy-madaniy rivojlanish xususiyatlarini, qadriyatlarini e‘tirof etish mumkin. SHuningdek,
xalqning madaniyati, milliy-madaniy merosini, odamlarning ijtimoiy munosabatlarini qator toptirish
bilan bog‗liq maqsadlarini jamiyat hayotida namoyon bo‗lishini tahlil etish ham muhimdir. SHuningdek,
fanning ob‘ekti - O‗zbekiston tanlagan taraqqiyot yo‗li va ijtimoiy rivojlanishning milliy-ma‘naviy
negizlari, umumbashariy tamoyillar tashkil etadi.
1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар» фани бўйича
таълим дастурларини яратиш ва республика таълим тизимига жорий этиш тўғрисида»ги Фармойиши. «Маърифат»
газетаси. 2001 йил 20 январь.
36
«Milliy istiqlol g„oyasi»ning metodlari:
Barcha ijtimoiy-gumanitar va aniq fanlar uchun umumiy bo‗lgan falsafiy metodlar: bu fan uchun
ham asosiy metod hisoblanadi. Bular:
Dialektik metod.
Qiyoslash va taqqoslash metodi (eski metod)
Nazariy metod (fikrlash, abstraktlashdan konkretlik sari o„tish)
Axloqiy metod.
Izohlash metodi.
Siyosiy prognozlash metodi (ijtimoiy to„qnashuvlar oldini olish).
Axborotlash metodi yoki integratsiyalash metodi ham deyiladi, ya‟ni umumlashtirish metodi: fan
yutuqlaridan foydalanish.
Eksperiment metodi.
Kuzatish metodi.
Empirik sotsiologik metodlar (so„rov, anketa, matematik model).
Statistik umumlashtirish metodi.
Umummantiqiy metod (analiz, sintez, abstraktlash, umumiylik va h.k.).
«Milliy istiqlol g‗oyasi»ning metodologik asosi:
1. Falsafiy tahlil.
2. Nazariy tahlil.
3. Ijtimoiy borliqni o„rganadi.
Bundan tashqari kursning nazariy va metodologik asoslari O‗zbekiston Konstitutsiyasi, davlat
mustaqilligi bo‗yicha Oliy Kengash, Oliy Majlis qonunlari, Prezident Farmonlari, Vazirlar
Mahkamasining qarorlari va hujjatlari, Prezident Islom Karimovning asarlari, ma‘ruza va nutqlari,
Milliy istiqlol g‗oyasiga doir farmon va ko‗rsatmalari, qarorlari hisoblanadi.
Milliy istiqlol g„oyasining asosiy tushunchalari. Milliy istiqlol g‗oyasi muayyan tushunchalarga
asoslanadi. Ular turli xil bo‗lib, jamiyatda shakllangan va mavjud bo‗lgan fikrlar xilma-xilligi bilan
kishilarning o‗zaro ijtimoiy munosabatlari asosida amaliy xatti-harakati orqali namoyon bo‗ladi. Milliy
istiqlol g‗oyasining asosiy tushunchalari nisbiylik xususiyatiga ega bo‗lib, uni o‗rganishda quyidagi
tushunchalarni hisobga olish zarur:
1. Turli jamiyatlar, xalqaro hayot, milliy-madaniy qadriyatlar, maq-sadlar bilan bog‗liq turli xil
ma‘no-mazmunga ega bo‗lgan umumiy tushun-chalar: «g‗oya», «mafkura», «g‗oyaning turli xil
ko‗rinishlari», «bunyodkorlik g‗oyalari» va «yovuz, tajovvuzkor g‗oyalar», «Milliy g‗oyalar» hamda
umum-bashariy g‗oyalar» va h.k.
2. Jamiyatning siyosiy hayoti, turli xil jamoat birlashmalari faoliyati bilan bog‗liq maqsad va
intilishlarni ifoda etadigan turli-xil siyosiy mafkuralar ko‗rinishlardagi tushunchalar.
3. O‗zbekiston xalqining hayoti bilan bog‗liq bo‗lgan, uni o‗zida aks ettiradigan va unga xizmat
qiladigan «milliy istiqlol g‗oyasi», «milliy istiqlol g‗oyasining ma‘naviy negizlari», «milliy rivojlanish
g‗oyasi», «milliy istiqlol mafkurasi», «milliy istiqlol g‗oyasining asosiy g‗oyalari», «milliy istiqlol
g‗oyasining bosh g‗oyasi», «milliy istiqlol g‗oyasining umumbashariy tamoyillari» va boshqa
tushunchalar mavjud.
Milliy istiqlol g‗oyasi bilan bog‗liq tushunchalarning o‗ziga xos xususiyati shundan iboratki, u,
asosan, O‗zbekiston xalqi ijtimoiy, hayot sohalari rivoji bilan, uning milliy-madaniy merosi, urf-
odatlari, qadriyatlari, tili, madaniyati, tarixi, falsafasi, diniy ruhiyati bilan uzviy bog‗liq. Milliy istiqlol
g‗oyasi milliylikni, milliy rivojlanish xususiyatlarini e‘tirof etadi va unga hurmat bilan qaraydi.
Milliy istiqlol g‗oyasi «sinfiylik», «partiyaviylik», «inqilobiy-lik» tamoyillariga asoslanmaydi. U
37
«kommunistik g‗oya»dan tubdan farq qiladi.
Foya tushunchasi: Foya - inson tafakkurida vujudga keladigan, ijtimoiy xarakterga ega bo‗lgan,
ruhiyatga kuchli ta‘sir o‗tkazib, jamiyat va odamlarni harakatga chorlaydigan, maqsad-muddao sari
etaklaydigan kuchli, teran fikr. Inson ongining mahsuli sifatida g‗oyalar tushuncha va fikrlar yordamida
ifoda etiladi. Foya - inson tafakkuri mahsuli, milliy g‗oya esa millat tafakkurining mahsulidir. Foya -
ob‘ektiv voqelik hodisalarining inson tafakkurida aks etishidir. Foyalar dunyoni o‗rganishga va amaliy
o‗zgaruviga xizmat qiladi.
Foya - mafkura - ijtimoiy ong formalaridan biri bo‗lib, u har qanday jamiyatning ustqurmasida
o‗z ifodasini topadi. Foya - mafkura falsafiy tushuncha bo‗lib, ma‘lum maqsadga qaratilgan inson aql-
zakovatini ifoda etuvchi g‗oyalar va qarashlar yig‗indisidir. Ammo, har qanday fikr va qarash ham
g‗oya bo‗la olmaydi. Foya inson ongida paydo bo‗lsada inson va jamiyat ruhiyatiga singib boradi. U
odamning ichki dunyosiga kirib borib, uni harakatga keltiruvchi, etaklovchi kuchga aylanadi.
Mafkura muayyan ijtimoiy guruh, ijtimoiy qatlam, millat, davlat, xalq va jamiyatning ehtiyojlari,
maqsad-muammolari, manfaatlari, orzu intilishlari hamda ularni amalga oshirish tamoyillarini o‗zida
mujassam etadigan g‗oyalar tizimidir.
Inson hayotida ham, jamiyat taraqqiyotida ham g‗oyalar muhim o‗rin tutadi. SHu ma‘noda,
insoniyat tarixi - g„oyalar tarixidir.
Xo‗sh, g‗oya nima, nega unga bu qadar katta e‘tibor va ahamiyat beriladi? Ma‘lumki, har
qanday millat va xalq, har qanday ijtimoiy tuzum va davlat muayyan bir tamoyillar va qadriyatlar
asosida hayot kechiradi hamda o‗z manfaatlari, maqsad-muddaolari, orzu-intilishlarini ko‗zlab harakat
qiladi. Binobarin, ular hayotdagi ma‘lum bir mafkuraga tayanadi.
Xo‗sh, mafkura nima, u qanday g‗oyalar asosida shakllanadi va qay tarzda jamiyatni harakatga
keltiradi? Nega ayrim mafkuralar ba‘zi millatlarning, yuksalishiga sabab bo‗lsa, ayrimlari butun-butun
xalqlarni inqiroz va tanazzulga duchor etadi? «Milliy istiqlol g‗oyasi» bo‗yicha mazkur ma‘ruza
matnlari aynan shu va shu kabi masalalar talqiniga bag‗ishlangan.
«Milliy istiqlol g‗oyasi»ning predmetini quyidagi 1-chizma asosida izohlash ham mumkin.
Umuman, g‗oya - bu tadqiqot maqsadini, uning yo‗nalishi va mohiyatini ifodalaydigan ilmiy
bilish shaklidir. Foya o‗z tabiatiga ko‗ra biror fikrdir, u tadqiqotchi miyasida uning amaliy va nazariy
faoliyati asosida paydo bo‗lib, borliqning to‗g‗ri yoki xato in‘ikosidir.
Ilmiy bilishda g‗oya muhim rol o‗ynaydi. Foyalar tabiatiga ko‗ra: a) ilmiy g‗oyalar; b) badiiy
g‗oyalarga bo‗linadi. Foyalar xarakteriga ko‗ra: a) borliqning to‗g‗ri, real in‘ikosidan iborat g‗oyalar,
b) borliqning xato yoki fantastik in‘ikosidan iborat g‗oyalar. SHuningdek, g‗oyalar: a) progressiv va b)
reaksion g‗oyalarga ham bo‗linadi. Progressiv g‗oyalar ilmiy bilishni rivojlantirishga xizmat qilsa,
reaksion g‗oyalar unga to‗sqinlik qiladi.
Foya tushunchasi. Har qanday tushuncha, fikr va qarash ham milliy g‗oya bo‗la olmaydi.
CHunki shaxsiy fikr - o‗ziga xos bir qarashdir, ijtimoiy fikr esa - voqelikka nisbatan o‗zgarish yoki
harakatni taqozo etadigan faol munosabatni ifodalaydi. Foya ana shu munosabatni harakatga, jarayonga,
zarurat tug‗ilganda esa, butun bir davr tarixiga aylantiradi.
Muayyan bir g‗oya dastlab biron-bir shaxsning ongida paydo bo‗ladi. Ayni paytda u yuksak
ijtimoiy mazmunga ega bo‗lgani, jamiyatning taraqqiyot yo‗lidagi ezgu intilishlarini aks ettirgani bois
umuminsoniy haqiqatga aylanadi. Masalan, o‗rta asrlarda jaholat va inkvizitsiya shaxsning orzu-
intilishlari, erkinligi va tashabbuskorligi yo‗lida to‗siq bo‗lib turgan paytda polyak olimi Nikolo
Kopernik Erning Quyosh atrofida aylanishiga doir geliotsentrizm nazariyasini olg‗a surdi. Bu g‗oya
ham, avvalo, bir jasoratli shaxs qalbidagi intilishlar ifodasi sifatida paydo bo‗lgan, keyinchalik esa butun
dunyoda e‘tirof etilib, ilmiy tafakkurning tarkibiy qismiga aylangan.
Ma‘lumki, inson o‗zining aql-zakovati, iymon-e‘tiqodi va ijodiy mehnati bilan boshqa barcha
38
tirik jonzotlardan farq qiladi.
Inson - ongli mavjudot. Ongni shartli ravishda ikki katta qismga bo‗lish mumkin: birinchisi,
insonning ruhiy olami: ikkinchisi - fikriy olam, ya‘ni tafakkur olamidir. Ruhiy olam (bu sohani
ruhshunoslik ilmi - psixologiya tadqiq etadi) o‗z tarkibiga sezgilar, idrok, tasavvur, kechinma, his-
hayajon, diqqat, xotira va boshqalarni qamrab oladi. Tafakkurning mantiqiy shakllariga tushuncha,
hukm va xulosa kiradi (bularni logika, ya‘ni mantiq fani o‗rganadi).
Falsafaning oltin qoidalaridan biri - til va tafakkur birligidir. Tilning eng birlamchi mahsuli
so‗z bo‗lgani kabi, tafakkurning dastlabki shakli - tushunchadir. Tushunchalar bir yoki bir necha so‗zlar
bilan ifoda-lanadi; ammo har qanday so‗z ham tushuncha bo‗la olmaydi. So‗zlar vositasida anglatilgan
fikr gap deb atalishini biz boshlang‗ich sinflardanoq bil-ganmiz.
Inson tafakkuri voqelikni idrok etish mobaynida turli fikrlar, qarashlar, g‗oyalar va ta‘limotlar
yaratadi. Binobarin, g‗oyalar ham inson tafakkurining mahsulidir. Lekin tafakkur yaratgan har qanday
fikr yoki qarash, mulohaza yoki nuqtai nazar g‗oya bo‗la olmaydi. Faqat eng kuchli, ta‘sirchan, zalvorli
fikrlargina g‗oya bo‗la olishi mumkin.
Foyalarning oddiy fikrlardan farqi yana shundaki, bular garchi tafakkurda paydo bo‗lsa-da, inson
(va jamiyat) ruhiyatiga, hatto tub qatlamlariga ham singib boradi. Foya shunday quvvatga egaki, u
odamning ichki dunyosigacha kirib borib, uni harakatga keltiruvchi, maqsad sari etaklovchi ruhiy-aqliy
kuchga aylanadi.
Jahon tajribasiga nazar tashlasak, butun dunyo taraqqiyotiga ulkan ta‘sir ko‗rsatgan nazariya,
ta‘limot va mafkuralarni yaratish uchun insoniyat tarixining turli davrlarida ulkan aql-zakovat, iste‘dod
va teran tafakkur egalari mislsiz zahmat chekkanini ko‗ramiz. Sokrat va Platon, Konfutsiy va Najmiddin
Kubro, Alisher Navoiy va Maxatma Gandi kabi buyuk mutafakkirlar faoliyati buning yaqqol tasdig‗idir.
Foya mohiyatan ijtimoiy xarakterga ega. Muayyan g‗oyalar odatda alohida olingan shaxs
ongida shakllanadi, keyinchalik esa jamiyatning turli qatlam-lariga tarqaladi, turli elatlar va millatlar
orasida yoyiladi. Mustaqil hayotga qadam qo‗yayotgan yangi avlod jamiyatda mavjud g‗oyalar ta‘sirida
tarbiyalanadi, muayyan qarashlar va g‗oyalarni o‗z e‘tiqodiga singdiradi, o‗z navbatida yangi g‗oyalarni
yaratadi va targ‗ib etadi.
Mafkuraning falsafiy ildizlari haqida fikr yuritganda, uning falsafa ilmi xulosalariga
asoslanishi nazarda tutiladi. Bunga Farbdagi Uyg‗onish davrini hamda o‗rta asrlarda o‗z milliy
davlatchiligini tiklay boshlagan Evropa xalqlarining har biri o‗ziga xos mafkurasini yaratganini misol
keltirish mumkin. Mazkur mafkuralar Rim imperiyasi parchalanganidan keyin o‗z davlatchiligiga ega
bo‗lgan xalqlarning o‗ziga xos qadriyatlari va mentaliteti zaminida vujudga kelgan milliy falsafalari
asosida shakllandi. SHu bois o‗sha davrdagi italyan, ingliz, fransuz falsafasi o‗zi mansub bo‗lgan
jamiyatni birlashtirishga xizmat qildi. SHu bilan birga, bu milliy maktablar zaminida vujudga kelgan
falsafiy ta‘limotlar, ma‘rifiy qarashlar insoniyat madaniyati xazinasiga salmoqli hissa bo‗lib qo‗shildi.
Kant, Gegel, Feyerbax kabi mutafakkirlar nomi bilan shuhrat topgan nemis falsafasi xususida ham
shunday fikrni aytish mumkin. Jumladan, haqiqiy milliy xususiyatlarga ega bo‗lgan Gegel falsafasi
Avstriya imperiyasidan ajralib, mustaqillik yo‗lini tutgan Pruss monarxiyasining davlat mafkurasi
darajasiga ko‗tarilgan edi.
Mafkuraning dunyoviy ildizlari ma‘rifiy dunyoga xos siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy
munosabatlar majmuidan iboratdir. Insoniyat asrlar mobaynida bosqichma-bosqich dunyoviylik sari
intilib keldi. Umume‘tirof etilgan tamoyillar va qonun ustuvorligi, siyosiy plyuralizm, millatlararo
totuvlik, dinlararo bag‗rikenglik kabi xususiyat-lar dunyoviy jamiyatning asosini tashkil etadi. Bunday
jamiyatda insonning haq-huquqlari va erkinliklari, jumladan, vijdon erkinligi ham qonun yo‗li bilan
kafolatlanadi. Ana shunday jamiyat mafkurasi «Dunyoviylik - dahriylik emas» degan tamoyil asosida
rivojlanadi, ya‘ni dinning jamiyat hayotida tutgan o‗rni va ahamiyatini aslo inkor etmaydi.
39
Mafkuraning diniy ildizlari deganda, u inson ongi va ruhiyati bilan uzviy bog‗liq ekani va shu
bois uning g‗oyaviy ildizlari diniy ta‘limotlarga borib taqalishi tushuniladi. YA‘ni, ko‗pgina
mafkuralarda Avesto, Veda va Upanishadlar, «Zabur», «Tavrot», «Injil» va «Qur‘on» kabi ilohiy
kitoblarda zikr etilgan ezgu g‗oyalar muayyan darajada o‗z ifodasini topganini ko‗ramiz.
Xitoy xalqining taraqqiyot yo‗lini asoslab bergan Kon-fu-siy va Lao-szining ta‘limotlari ham
diniy qarashlarga asoslangan edi. Bu ta‘limotlar asrlar mobaynida Xitoy xalqining milliy mafkurasi
bo‗lib kelgan.
Dunyoviy va diniy g‗oyalar bir-birini boyitib borgan sharoitda taraqqiyot yuksak bosqichga
ko‗tariladi. Bunga bashariyat tarixida o‗chmas iz qoldirgan Imom Buxoriy va Muso Xorazmiy, Imom
Moturidiy va Abu Rayhon Beruniy, Imom Fazzoliy va Abu Nasr Forobiy singari buyuk zakovat
sohiblari yonma-yon yashab faoliyat ko‗rsatgan davr yorqin misol bo‗la oladi.
Bunday jarayon bugungi dunyoda amaliyot falsafasi deb tan olingan pragmatizm, hayot falsafasi
bo‗lgan ekzistensializm kabi dunyoviy va diniy g‗oyalardan oziqlangan ta‘limotlar misolida ham ko‗zga
tashlanmokda.
Ilmiy kashfiyotlar ham mafkura rivojiga katta ta‘sir o‗tkazadi. Zamonaviy fan yutuqlari,
jumladan, kosmonavtika, kibernetika sohasidagi olamshumul yangiliklar, klonlashtirish, insonning gen-
nasl xaritasini aniqlash kabi buyuk kashfiyotlar odamlar tasavvurini keskin o‗zgartirmoqda.
Ayni vaqtda yuksak ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, globallashuv jarayonlari, bir tomondan, inson
aql-idrokining imkoniyatlariga, kelajakka ishonchni orttirayotgan bo‗lsa, ikkinchi tomondan, Xirosima,
Nagasaki, CHernobil fojialari, ommaviy qirg‗in qurollari, ekologik halokatlar, ma‘naviy tanazzul kabi
umumbashariy muammolarni ham keltirib chiqarmoqda.
SHunday ekan, ilm-fan va madaniyat borasidagi yutuqlardan oqilona foydalanish uchun ham
jamiyatga sog‗lom g‗oya, sog‗lom mafkura kerak.
Mafkura funksiyalari:
a) baholash;
b) prognoz qilish;
v) bilish tashkil etadi.
Mafkura (g‗oya)ning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1) Ijtimoiy xarakterda.
2) Ilmiylik.
3) Haqqoniylik, hayot bilan
bog‗liqlik.
4) Operativlik.
5) Ravshanlik, ommabop, emotsionallik.
6) Kurashchanlik.
7) Gumanizm.
8) Ijodiy xarakterda bo‗ladi.
Mafkura:
1) Mustaqil dunyoqarash, erkin fikrlash, siyosiy faollik;
2) Milliy o‗zlikni anglash. Manbalarga qaraganda o‗zbeklar 3 ming yillikdan faqat 300 yildan
oshiqroq davrda mustaqil yashagan.
3) Tarixiy xotiraga sadoqat.
4) Milliy qadriyatlarni rivojlantirish.
5) Milliy mentalitetga ega bo‗lgan xususiyatlarning rivojlanishida ijobiy va salbiy illatlar bor.
Foya va mafkuralarning shakllari. Insoniyat tarixi turli g‗oyalarning ezgulik va yovuzlik,
ozodlik va istibdod, ma‘rifat va jaholatga xizmat qilgan mafkuralar shaklida namoyon bo‗lganidan
dalolat beradi. Foya mafkuraga asos bo‗ladi, mafkura esa muayyan g‗oyani amalga oshirishga xizmat
qiladi.
40
Insoniyat tarixi turli g‗oyalarning ezgulik va yovuzlik, ozodlik va istibdod, ma‘rifat va jaholatga
xizmat qilgan mafkuralar shaklida namoyon bo‗lganidan dalolat beradi. Ularning afsona va rivoyatlar
vositasida ifoda etilgan mifologik, ilohiy qadriyatlar majmuasi bo‗lgan diniy, olamga ilmiy yondashuv
asosida vujudga kelgan dunyoviy ko‗rinishlari mavjud.
Ibtidoiy hayot davrida mifologiyaga asoslangan diniy-ilohiy qarashlar asosidagi totemizm,
animizm, fetishizm kabi g‗oyaviy tizimlar - mafkura shakllari bo‗lgan. Taraqqiyotning keyingi
bosqichlarida milliy asosdagi hinduizm, iudaizm, konfutsiylik singari diniy mafkuralar shakllangan.
YAponlar esa o‗zlarining milliy dini - sintoizmni yaratgan.
Rim imperiyasi shakllangan dastlabki davrda xristianlik dini asta-sekin uning mafkurasiga
aylandi. Demak, dastlabki mafkura shakllari quyidagilardan iborat bo‗lgan:
1) totemizm - indeetslar tilida «uning ruhi», hayvon, o‗simliklarga ishonish;
2) animizm - lot. Jon, ruh. Kishi ruhi, jonning borligiga ishonish;
3) fetishizm - portugal, fransuz so‗z. «sehrli narsa», jonsiz narsaga ishonish;
4) hinduizm (milliy) 4 kasta: brahmonlar - ruhoniy, kshatriy-harbiy, savdo hunarmand;
5) iudaizm - yahudiylar dini, qabila nomidan olingan;
6) konfutsiylik - er.avv. 551-479, Xitoy ta‘limoti, inson samo qudratiga bog‗liq;
7) sintoizm - yapoplar milliy dini;
8) xristianlik - mil.avv. I-III asrlarida Rim jamiyatida yoyilgan.
Olamning vujudga kelishi, mavjudlik qonuniyatlari, uning asosini nima tashkil etgani kabi
masalalarni falsafiy talqin etish natijasida monizm, dualizm, plyuralizm, idealizm va materializm singari
oqimlar vujudga keldi.
Demak, g‗oya va mafkuraning dastlabki shakl va ko‗rinishlari:
1) Monizm - olamning asosi yagona, bitta deya ta‘lim beruvchi yo‗nalish.
2) Dualizm - olamning ibtidosi ham ruhiy-ilohiy, ham moddiy asosga egaligi haqidagi ta‘limot.
3) Plyuralizm - olamning asosida ko‗p narsalar yotishi haqidagi g‗oyalarni ilgari suruvchi
ta‘limot.
4) Idealizm - olam va odamning yaralishi, yashashi va rivojlanish xususiyatlari, borliq hamda
yo‗qlik masalalarida ruhiy va ilohiylik tamoyillarini ustuvor deb bilish, mutlaqlashtirishdir.
5) Materializm - olam va odam, borliqning yashashi, rivojlanishi masalalarida modda
(materiya) va uning xossalarini, mutlaqlashtirishdir.
6) Teizm - ilohiylikni mutlaqlashtirish.
7) Ateizm - dahriylikni mutlaqlashtirish.
Muayyan tarixiy davrlarda milliy asosdagi diniy mafkuralar davlat ideologiyasi darajasiga
ko‗tarilgan. Zamonlar o‗tishi bilan ularning ayrimlari o‗z mavqeini yo‗qotgan, lekin millat
ma‘naviyatining tarkibiy qismi sifatida saqlanib qolgan.
Ammo idealizm va materializm o‗rtasidagi bahs-munozara hamda ularni murosaga keltirishga
intiluvchi dualizm g‗oyalari qadim zamonlardan buyon davom etib kelmoqda.
Hudo va ilohiy qadriyatlarni mutlaq rad etuvchi ateizm va aynan ana shu haqiqatlarni
mutlaqlashtiruvchi teizm o‗rtasidagi bahs-munozara ham uzoq tarixga ega.
Qadimgi sivilizatsiyalar tarixidan ma‘lumki, o‗sha davrlarda odamlarning dunyoqarashi, qabila
va elatlarning mafkurasi afsona va rivoyatlar vositasida ifoda etilgan mifologik qarashlar sifatida
mavjud bo‗lgan. Jumladan, totemizm, animizm, fetishizm kabi ibtidoiy dinlar jonning abadiyligi,
tabiatdagi narsa va hodisalarning ilohiy quvvatga ega ekani to‗g‗risidagi xilma-xil g‗oya va qarashlarga
asoslangan. Bu to‗g‗rida «Dinshunoslik» fanida kengroq ma‘lumotlar berilgan.
41
Bulardan boshqa mafkuraning tarixiy shakllariga quyidagilarni ham kiritish mumkin:
1) Konservatizm - lot. himoya - eskilik tarafdori.
2) Liberalizm - lot. shaxs erkinligi, shaxs manfaati.
3) Narxizm - beboshlik.
4) Sotsial reformizm.
5) Kommunizm - lot. umumiy va boshqalar.
6) Mafkura oqimlari
7) radikalizm - lot. tomir, maydo burjda oqimi, islohotlarga yaqin.
8) populizm - xalq ahvoli, evolyusion ta‘limot;
9) fashizm - lot. bog‗lamoq.
Mafkuraviy oqim turlari:
1) irqchilik; 5) davlat yalpi hukmronligi;
2) shovinizm; 6) shaxs ustidan kontrol o‗rnatish;
3) zo‗ravonlik; 7) militarizm kabi.
4) dohiy shaxsiga sig‗inish;
Inson va jamiyat hayotida g‗oya va mafkuraga bo‗lgan talab-ehtiyojlar.
Insoniyat tarixiy taraqqiyotining sivilizatsiyalashgan davri biron-bir jamiyatning ezgu g‗oyalar
va mafkurasiz rivojlana olmasligini tasdiqlab kelmoqda. O‗zbekiston o‗z milliy mustaqilligini qo‗lga
kiritgach Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan o‗zbek xalqi o‗z oldiga ozod va obod Vatan,
erkin va farovon hayot barpo etish kabi maqsadlarni qo‗ydi. Ana shu maqsadni amalga oshirish,
yurtimizda demokratik tamoyillarga asoslangan jamiyatni barpo etish ehtiyoji tug‗ildi. Buning uchun
bizga yot va begona g‗oya tajovuziga qarshi tura oladigan, har tomonlama barkamol, komil insonlarni
voyaga etkazish, bu yo‗lda g‗oyaviy, mafkuraviy bo‗shliq bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaslik,
mamlakatimizning yuksak taraqqiyotini ta‘minlash uchun milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishni
taqozo etdi.
Mustaqillikning ilk yilidanoq mustabid «kommunistik g‗oya»dan voz kechildi. O‗zbekiston
xalqi o‗z milliy g‗oyasi negizlariga tayangan holda rivojlanish yo‗lini tanladi. Buning o‗ziga xos
sabablari mavjud bo‗lib, ularni quyidagicha izohlash mumkin:
1. Mustaqillik tufayli mamlakatimiz xalqi o‗ziga xos yo‗lni tanlash huquqiga ega bo‗ldi. Bu
xalqimizning ma‘naviy merosi, qadriyatlarini qayta tiklash imkoniyatini berdi.
2. «Mustabid» totalitar tuzum «kommunistik g‗oya»si o‗zbek xalqini ma‘naviy merosi, urf-
odatlari, qadriyatlari, ma‘naviyatidan begonalash-tirish siyosatini olib bordi. Endilikda ana shu
asoratlardan xalos bo‗lish ehtiyoji paydo bo‗ldi.
3. Har qanday davlat, jamiyat, xalq maqsadsiz yashay olmaydi. U rivojlanish uchun ma‘naviy
asoslarni belgilab olishi zarur. Bu maqsad xalqning milliy-ma‘naviy g‗oyalarida aks etgan bo‗lib, milliy
istiqlol g‗oyani o‗rganish zaruriyatga aylandi.
4. Jamiyat taraqqiyotida turli xil g‗oyalar hukmronlik qilib kelgan bo‗lib, g‗oyaviy maqsadlar
tufayli har xil salbiy oqibatlarni yuzaga keltirgan. Ana shu g‗oya bilan g‗oyaning, maqsad bilan
maqsadning, fikr bilan fikrning farqini bilish uchun milliy istiqlol g‗oyasini o‗rganish lozim.
5. SHaxs, inson, ijtimoiy guruh, qatlam, xalq, millat, davlat maqsadi, orzu intilishi, qarashlari
bir-biridan farq qilganidek, uning qanday maqsad va g‗oya ekanligiga qarab baho beriladi.
6. Ayrim g‗oyalar ma‘lum bir millat, xalqning maqsad, intilishlarini hisobga olmasdan o‗z
g‗oyalarini «singdirishga» urinadi, bunday yot yoki yovuz g‗oyalardan ogoh bo‗lish uchun milliy
istiqlol g‗oyasini o‗rganmoq kerak.
7. Bugungi kunda dunyoda mafkuraviy kurash, inson ongi va qalbi uchun kurash ketar ekan,
42
ayrim yot g‗oyalar yoshlarni o‗ziga rom qilib o‗z shaxsiy manfaat yo‗lida foydalanishga harakat
qilayotganliklari boisdan ham milliy istiqlol g‗oyasini o‗rganish zaruriyatga aylandi. «Kelajagi buyuk
davlat»ni barpo etish milliy istiqlol g‗oyasini singdirish orqali amalga oshiriladi.
Prezidentimiz Islom Karimov bu borada: «Oldimizga qo‗ygan olijanob maqsad-
muddaolarimizga etish, eski mafkuraviy asoratlardan batamom xalos bo‗lish, g‗oyaviy bo‗shliq paydo
bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaslik, begona va yot g‗oyalarning hurujidan himoyalanish, bunday tajovuzlarga
qarshi tura oladigan har tomonlama barkamol insonlarni voyaga etkazish zarurati xalqimiz va
jamiyatimiz manfaatlariga mos yangi mafkurani shakllantirishni taqozo etmoqda» (Karimov I.A.
Asarlar. T.9. 220-bet) degan edi.
Milliy istiqlol g‗oyasining mazmun-mohiyati, maqsad va vazifalari Islom Karimov asarlarida
asoslab berilgan ta‘limotdir. Milliy istiqlol g‗oyasining mazmuni quyidagilardan iborat:
1. Tarixiy xotirani uyg‗otish, o‗tmishdan saboq chiqarish, o‗zlikni anglash mezoni.
2. Xalq maqsadlarini ifoda etib, jamiyat a‘zolarini birlashtiruvchi g‗oyaviy vazifani bajaradi.
3. Millat, xalq va jamiyatni birlashtiruvchi kuch, yuksak ishonch e‘tiborining manbaidir.
4. O‗zbekistonda yashovchi barcha xalq, millat, elat, ijtimoiy qatlam vakillariga birday
taalluqlidir.
5. Millat aholisi ongi va qalbida «O‗zbekiston - yagona Vatan» degan tushunchani
shakllantirishga xizmat qiladi.
6. Turli millat, qatlam, uning vakillari, siyosiy partiya va ijtimoiy guruhlar mafkurasidan ustun
turadigan yuksak fenomen - ijtimoiy hodisa mazmuniga egadir.
7. Biron-bir dunyoqarashni mutloqlashtirmaslik yoki biron-bir kuch, partiya yoki guruh qo‗lida
siyosiy qurolga aylanmaslik.
8. Har qanday ilg‗or g‗oyani singdirish va har qanday yovuz g‗oyaga qarshi javob bera olish.
9. Sub‘ektivizm, valyuntorizm kabi illatlardan xoli va jamiyatimizning xolis fikriga tayanuvchi
ob‘ektiv mafkura bo‗lish.
10. So‗z bilan ishni, nazariya bilan hayotni birlashtira olish.
11. Davr o‗zgarishlariga qarab, o‗zi ifodalaydigan g‗oya, manfaat, muddaolarni amalga
oshirishning yangi-yangi vositalaridan ijodiy foydalanish.
Milliy istiqlol g‗oyasi ana shu qayd etilgan sifatlarga javob bergan taqdirdagina kutilayotgan
maqsadlarga erishish mumkin. Ammo, milliy istiqlol g‗oyasi o‗z-o‗zidan inson ongiga, tafakkuriga
singib, ishonch va e‘tiqodiga aylanib qolmaydi. Bunga har bir inson o‗z hayoti davomida erishib boradi.
Milliy istiqlol g‗oyasini tadqiq qilish bo‗yicha yondoshuvlar. Mazkur mavzuining dolzarb-ligini
yana quyidagilar bilan asoslash mumkin.
Birinchidan, milliy istikolol g‗oyasi jamiyat ma‘naviy haetining uzviy kismi, kishilar, ijtimoiy va
etnik guruxlar faoliyatining dasturiga aylanib bormokda. Bu milliy istiqlol g‗oyasi va mafkurasining
ijtimoiy-tarixiy mohiyati va etnik jarayonlar bilan
Uzaro aloqadorligini o‗rganishni hayotiy-amaliy ehtiyojga aylantirmoqda.
Ikkinchidan, odamlar, turli ijtimoiy qatlamlar, millatlar va elatlar ongini egallab zabt etish
g‗oyaviy kurashning asosiy maqsadiga aylanib borayotgani dunyoning mafkuraviy manzarasiga xos
xususiyatlar, xukmron mayllar rivojlanishini, uning shakllanishida etnik omilning rolini o‗rganish va
bundan kelib chiqqan holda, mavjud mafkuraviy tahdidlarning oldini olish, millatlararo munosabatlarni
yanada takomillashtirish bilan bog‗lik muammolarni falsafiy taxlil etishning hayotiy ahamiyatga
egaligini kursatadi.
Uchinchidan, kup millatlilik sharoitida millatlararo munosabatlarni takomillashtirmay, turli millat
43
va elat vakillarining ijtimoiy jarayonlardagi to‗laqonli ishtirokini ta‘minlamay turib, jamiyat hayotini
har tomonlama yangilanishini tasavvur qilib bo‗lmaydi. Uzoq yillar davomida kishilar ongida
shakllangan stereotiplar qayta ko‗rib chiqilayotgan hozirgi davrda bu ayniqsa muhimdir. Qayd etilgan
holat mustaqillikka erishgan O‗zbekiston milliy siyosatining mazmun-mohiyatini har tomonlama va
chuqur yoritib berishning zarurligini kursatadi. Bu o‗z navbatida bir qator savollarga javob topishni
talab qiladi. Uzbekistan milliy siyosatining o‗ziga xosligi nimada? Millatlararo munosabatlarni
yanada takomillashtirishga va yuzaga kelayotgan muammolarni echishda nimalarga e‘tibor
berilmoqda? Demokratik qadriyatlar ustuvorligini ta‘minlash borasida olib borilayotgan ishlar milliy
manfaatlarni ro‗yobga chiqarish jarayoniga qanday ta‘sir qilmoqda? Ushbu savollar O‗zbekiston milliy
siyosatining g‗oyaviy asoslari va amaliy natijalarini taxlil qilishni talab qiladi.
To‗rtinchidan, milliy istiklol g‗oyasini targ‗ab qilish va millatlararo totuvlikni qaror toptirishda
maqsadli va tadrijiy amalga oshiriladigan mafkuraviy tarbiyaniig o‗rni beqiyosdir. Bu ushbu sohadagi
mavjud muammolar va ularni hal etishi yo‗llarini tizimiy o‗rganishni talab qiladi.
Qayd etilgen omillar uzviy birlikda milliy istiklol g‗oyasining millatlararo munosabatlarni
takomillashtirishdagi o‗rni va rolini ijtimoiy-falsafiy jihatdan tadqiq etiish zaruratini belgilab berdi.
Har qanday millat, har qanday xalq bor ekan, uning o‗z manfaatlari, o‗z maqsad va orzu-
umidlariga ega bo‗lishi tabiiy. Ana shu orzu-umidlar va maqsadlarni ifoda etadigan, ularni ruyobga
chiqarish uchun xalqni safarbar qiladigan g‗oyalar esa muayyan mafkuraga asos bo‗ladi. Milliy istiqlol
g‗oyasi O‗zbekistonda yashovchi barcha millat va elat vakillarining tub manfaatlarini, xalqimizning
asrlar mobaynida intilib kelgan orzu- midlarini,olijanob maqsad-muddaolarini o‗zida mujassam etadi.
Milliy istiklol g‗oyasini tadqiq qilish davr talabi. SHu ma‘noda, «O‗zbekiston jamiyatining
milliy istiqlol mafkurasi, o‗z mohiyatiga ko‗ra, xalqimizning asosiy maqsad-muddaolarini
ifodalaydigan, uning o‗tmishi va kelajagini bir-biri bilan bog‗laydigan asriy orzu-istaklarni amalga
oshirishga xizmat qiladigan g‗oyalar tizimidir». Milliy istiqlol g‗oyasi tushunchasini uning mohiyati va
mazmunini chuqur o‗rganish muhim masaladir.
Milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsadlar va vazifalar.
Har qanday jamiyat o‗ziga xos rivojlanish yo‗lini tanlar ekan, oldiga muayyan maqsad va
vazifalarni qo‗yadi. Zero, bu vazifalar jamiyat, davlat, xalq va millat taraqqiyoti ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy ma‘rifiy, ta‘lim-tarbiya va mafkuraviy jarayonlarning uzviy birligi asosida amalga oshadi.
Inson hech qachon tashqi dunyodan, o‗zini qurshab olgan olamdagi o‗zgarishlar, ro‗y berayotgan
hodisalar, voqea jarayonlardan ajralib qolgan, ularni his etmagan xolda ularning ta‘sirisiz
yashay olmaydi. Xalqlar, millatlar, ijtimoiy - siyosiy kuchlar faoliyatida sodir bo‗lgan turli
mazmundagi hodisa va jarayonlar, ayniqsa g‗oyaviy hamda mafkuraviy omillar odamlar ongi,
tafakkuri va dunyoqarashiga ta‘sir etadi.
Hayotda maqsadi, yuksak g‗oyasi, ezgu orzu – intilishlari bo‗lmagan inson va
jamiyat a‘zolari tabiiy ehtiyojlar doirasi bilan chegaralanib, ma‘naviy yuksaklikka erishishi qiyin.
Ayrim yovuz kuchlar ta‘sir o‗tkazish orqali o‗z g‗arazli niyatlariga etish maqsadida
foydalanishlari mumkin. SHu sababli barcha davrlarda inson va jamiyat o‗z maqsad muddoalarini
ifoda etadigan manfaatiga zid bo‗lgan zararli va begona g‗oyalarga qarshi turadi. Har bir xalq,
millat va jamiyat o‗z manfaatiga xizmat qilib, uning taraqqiyotini ta‘minlashga yordam beradigan
muayyan g‗oyaga ehtiyoj sezadi.
Binobarin, g‗oya muayyan millat va xalqning maqsad- muddoalari, manfaatlari
zamirida shakllanadi hamda takomillasha boradi. Milliy istiqlol g‗oyasi ham millat manfaatlarini,
xalqning orzu-istaklarini o‗zida mujassamlashtiradi. U o‗zining hayotbaxsh g‗oyalari, buyuk
44
maqsadlari bilan o‗z kuch g‗ayrati, aql-zakovati va hatto hayotini, buyuk g‗oyalar yo‗lida baxsh
etishga tayyor komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladi.
Insoniyat tarixidan ma‘lumki, er yuzida dastlabki odamzod paydo bo‗lib, uning
urug‗, qabila jamoa yoki xalq sifatida shakllanishi ro‗y bergan dastlabki davrlardayoq ularni
birlashtirib turadigan umumiy g‗oya va mafkuraga ehtiyoj tug‗ilgan. Prezident I.A.Karimov
ta‘kidlaganidek: «CHunki, mafkura - jamiyatda yashaydigan odamlarning hayot mazmunini,
ularning intilishlarini o‗zida mujassamlashtiradi». Darhaqiqat, barcha davrlarda har bir davlat,
xalq, inson va jamiyatning o‗ziga xos g‗oyasi va mafkurasi bo‗lgan. CHunki insonning,
jamiyatning, xalqning o‗z oldiga qo‗ygan aniq maqsadi uni amalga oshirishda jamiyat
ahlini birlashtiradigan, safarbarlikka undaydigan g‗oyasi va mafkurasi bo‗lmasa u
muqarrar ravishda halokatga mahkum bo‗ladi.
G‗oya va mafkura inson va jamiyatning o‗z oldiga qo‗ygan aniq maqsadi bo‗lib busiz
jamiyat o‗z yo‗lini yo‗qotadi. «Maqsad degani,- deb yozgan edi Prezident I.A.Karimov, - xalqni,
millatni birlashtiruvchi, yo‗lga boshlovchi bamisoli bir bayroq. Bu bayroq butun O‗zbekiston
xalqining ruhini, g‗urur-iftixorini, kerak bo‗lsa qudratini, orzu-intilishlarini mujassamlashtiradigan
ulug‗ kuchdir. Davlatimizning, xalqimizning, el-yurtimizning maqsadi o‗zining ulug‗vorligi,
hayotiyligi va haqqoniyligi bilan hammamizni jalb etadigan bo‗lmog‗i lozim. Toki bu maqsad
xalqni-xalq, millatni-millat qila bilsin, qo‗limizda engilmas bir kuchga aylansin»[Karimov I.A.
Milliy isstiqlol mafkurasi – xalq e‟tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir -T.: «O‗zbekiston», 2000,
6-bet.].
Mafkuraning hayotiyligi odamlarning, millatning, jamiyatning milliy manfaatini,
orzu-intilishlarini qay darajada aks ettirishiga, ularning turmush tarzi, dunyoqarashi, tabiatiga
qanchalik mos bo‗lishi bilan belgilanadi. Hayot sinovlariga bardosh beradigan, odamlarning ezgu
maqsad-muddoalarini ifodalaydigan, ularga ma‘naviy-ruhiy quvvat beradigan mafkurani
ko‗pchilik qabul qiladi. Faqat shunday holdagina u kuchli ruhiy qudratga ega bo‗ladi. SHu
sababli ham mafkura barcha davrlarda jamiyatni yuksak va bunyodkor maqsadlar
tomon birlashtirib, jamiyat ahli o‗rtasida sog‗lom munosabatlarni shakllantirgan. Hamda ezgu
orzular, maqsad-muddaolariga erishishda ma‘naviy-ruhiy kuch-quvvat beradigan omil vazifasini
bajarib kelgan. SHuning uchun ham g‗oya va mafkura barcha insonlar, xalqlar, jamiyat va davlat
oldida turgan muhim vazifalarni amalga oshirishda yordam beradigan, turli sohada faoliyat
yuritadigan jamiyat ahlini birlashtirib, ularni umumiy maqsad sari safarbar etadigan buyuk
kuchdir.
SHu sababli ham insonlar, xalqlar, jamiyat hayotida mafkura muhim rol o‗ynaydi.
Mafkuraning hayotbaxsh kuchi, avvalo insonning jamiyatdagi o‗rni va ahamiyatini qanday
tushunishi va uni qanday ijtimoiy maqomda tasavvur etishiga bog‗liq. CHunki, insonni ijtimoiy
harakat va faoliyatga undash va shu tariqa ko‗zlangan muayyan maqsad-vazifalarga erishish
dunyodagi barcha ezgu mafkuralarning ma‘no-mohiyatini tashkil etadi.
SHu sababli ham milliy istiqlol g‗oyasining asosiy tushuncha va tamoyillari tizimida
insonning jamiyatdagi o‗rni bunyodkor kuch sifatida belgilangan. Istiqlolning bosh g‗oyasi ham,
asosiy g‗oya va tushunchalari ham bunyodkorlik falsafasi bilan yo‗g‗rilgan.
CHunki bunyodkorlik - xalqimizning eng olijanob fazilati. Prezidentimiz ta‘biri bilan aytganda,
o‗zbek tom ma‘noda bunyodkordir, do‗ppisida suv tashib bo‗lsa ham daraxt ko‗kartiradi.
Darhaqiqat, mustaqillik yillarida mamlakatimizda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy-madaniy, ma‘naviy
sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlar, erkinlashtirish jarayonlari va bunyodkorlik ishlari
bunga yorqin misol bo‗ladi.
45
2 – mavzu. Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy tamoyillari (2 soat).
REJA:
1.G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari.
2.Inson omili to‗g‗risidagi dastlabki g‗oyaviy-siyosiy qarashlar:
3.Milliy istiqlol g‗oyasi konsepsiyasining yaratilishi, uning ijtimoiy- falsafiy asoslari.
TUSHUNCHALAR:
Milliy va umuminsoniy g„oyalar, g„oyalarning harakatlantiruvchi motivlari va mexanizmlari, insoniyat
xayotidagi dastlabki g‗oyaviy-siyosiy qarashlar, g„oya va mafkuraga munosabatlar evolyusiyasi,
I.Karimov - milliy istiqlol mafkurasi konsepsiyasining yaratilishi.
G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari.
Milliy mafkura - mamlakatimizda yashayotgan barcha fuqarolarniig mafkurasi, u har bir
vatandoshimizning jamiyat, el yurt oldidadgi o‗z burch va mas‘uliyatini qay darajada ado
etayotgashshgini belgilaydigan ma‘naviy mezondir. Fukoro mafkurasining kuchi ularda yashash
manfaatinipg nechog‗lik kuchliligidan kelib chiqadi. SHuning uchun hum u to‗g‗ridan to‗g‗ri ijtimoiy
adolat, erkinlik, inson huquqlari bilan chambarchas bog‗lapady va ular bilan uyg‗unlik kasb etadi.
Fuqaro qanchalik mustaqil fikrlovchi, o‗z taqdirini yurt, xalk takdiri bilai bog‗lovchi, o‗z o‗rni va
qadriga ega bo‗lsa milliy mafkura shunga ma‘noli, jozibali, ta‘sirchap va kuchli, yaratuvchan bo‗ladi.
Milliy mafkuraning tamal toshini qo‗ygan tarixiy shaxs I. Karimovdir. Ma‘lumki, u kishi
mamlakatimizning"? birinchi rahbari sifatida 1989 yil iyunidan ish boshladilar va mustaqillik tavdirini
xal qilishii o‗z qo‗llariga oldilar.Milliy mustaqillik g‗oyasining asosiy tamoyillari o‗sha yillari ishlandi.
U kishining rahbarligida 1989 yil 21 oktyabrdamillat ko‗zg‗usi - o‗zbek tiliga davlat maqomi berildi.
Oradap roppa-rosa besh yuz uch kun o‗tgach Respublika Prezidenti (1990 yil 24 mart) lavozimi
joriy qilindi. I. Karimov O‗zbekiston Oliy kengashi sessiyasida Prezidept bo‗lib saylaidi. Oradan ko‗p
o‗tmay shuyil 20 iyunda u kishi Mustaqillik Deklaratsiyasipi qabul qilishning tashabbuskori bo‗lib
chiqdilar. 1991 yil 31 avgustdamamlakatning mustaqilligi e‘lon qilindi. Bularning bari milliy
mustaqillik g‗oyasining dastlabki tantanalaridan biri edi.Endi hamma gap mustaqillikni ximoya etish,
uni mustahkamlashda edi. 1991 yilning oxiri va 1992 yilning boshida ko‗p narsalarda uzilish bo‗lib,
juda og‗ir ahvolga tushib. naq ocharchilik ostonasida turar edik. Iqtisodiyotdan tashqari siyosat,
ma‘navit,ijtimoiy xayot sohalarida ham talay muammolar qalashib etar edi. Mana shu sohalarni tubdan
o‗zgartirib, mustaqillik zaminida,o‗z kuch qudratimizga ishongan holda nafaqat osqqa turishimiz, balki,
xech kimning etagisiz yurib ketishimiz kerak edi. Minglab dolzarb savollarga zudlik bilan miiglab
oqilonalik bilan javoblar topish kerak edi. YUrtboshimiz ana shu savollarga «etti
marta o‗lchab bir kesish» tamoyiliga amal qilgan holda javoblar topdi. Bu javoblar majmuini esa
mustaqillikii mustahkamlashmilliy g‗oyasining majmuini tashkil etadi.
1992 yil iyulida bo‗lib o‗tgap O‗zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII chaqiriq X
sessiyasida Prezidentimiz «Bugungi kunda xalqni yakdil qila oladigan ishlar va g‗oyalar oz emas, ular
ichida eng ulug‗i, eng oliyjanobi – O‗zbekiston Respublrkasi mustaqilligii ta‘minlashdir. Ana shu
maqsad, ana shu g‗oya atrofida birlashsak, aslo xor bo‗lmaymiz, aziz vatandoshlar», deb chaqirdilar.
46
Xa, hamma gap mustaqillikni mustahkamlash, unga yorqin kelajak baxshida etish, uni amalga
oshirishning aniq yo‗l va vositalarini ishlab chiqish, xalqni bunga ishontirish va ularni bu ezgu maqsad
yo‗lida uyushtirishda edi. Bu murakkab vazifalar yanada o‗ktam fikr, qat‘iy echimlar, ilxombaxsh
g‗oyalarni talab qilar edi.
YUrtboshimiz mazkur sessiyadagi nutqlarida mamlakat oldida turgan barcha muammolarning
echimini o‗zida ifodalashi mumkin bo‗lgan g‗oyani - xalqchil, adolatparvar jamiyatni vujudga keltirish
g‗oyasini ilgari surdilar. Bu g‗oya zaminida mamlakat iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma‘naviy xastiga
bog‗liq bo‗lgan qarashlar tizimini bayon qilib berdilar va bu qarashlarning oddiy gap emasligiga va
bularni amalga oshiruvchi kuchlarnipg mamlakatda bor ekapligiga sessiya qatnashchilarini ishontirdilar,
hamda Vatan uchun bor kuchu-g‗ayrati bilan ishlaydigan fidoiy kishilarsiz O‗zbekistonning kelajagini
tasavvur etib bo‗lmaydi, ular deqoilar orasida ham, ishchilar orasida ham, ziyoliylar orasida ham juda
ko‗plab uchraydi. Buiday insonlar biqiriq-chaqiriq kuruq da‘vatlar bilan emas, balki haqiqiy
bunyodkorlik bilan mashg‗ul. YAngi tarihimiz ijodkorlarini har qancha duo qilsak, ularning nomlarini
har qaicha ulug‗lasak arziydi, deb uqtirdilar.
Milliy istiqlol g‗oyasi evolyusiyasida I.A.Karimovning O‗zbekiston - kelajagi buyuk davlat
konsepsiyasining axamiyati.
Ijodiy izlanishlar natijasida Prezidentimiz O‗zbekistonning o‗z istiqlol va taraqqiyot yo‗li
konsepsiyasini ishlab chiqdilar. Bu konsepsiyada o‗z yo‗limizning shart-sharoiti va zaminlari,
O‗zbekistoi demokratik va ijtimoiy adolat jamiyati ekanligi, O‗zbekistoi - kelajagi buyuk, mustaqil,
demokratik, hukuqiy davlat, bu insonparvarlik qoidalariga asoslangan millati, dini, ijtimoiy ahvoli,
siyosiy e‘tiqodidan qat‘iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini taminlab beradigan davlat
ekanligi ilmiy- pazariy jixatdan asoslab berildi.
Konsepsiyada milliy manfaatlarning ustivorligi va teng huquqligi, hamkorlikka asoslangan tashqi
siyosatning mohiti, ijtimoiy jihatdan yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish mustaqil
O‗zbekistonning ichki sissatining negizi zkanligi, bunda inson mapfaatlariga qaratilgan mehnatni
rag‗batlantirish, kuchli mexanizmiga ega bo‗lgai va aholinipg‗ ijtimoiy nochor bo‗lgan qatlamlariii
davlat yo‗li bilan himoya qilish, mamlakat rivojlanishining ma‘naviy-ahloqiy negizlari bo‗lgan
umumiisoniy qadriyatlariga sodiqlik, xalqimizking ma‘naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish,
iisonning o‗z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi, vatanparvarlik kabi bosh g‗oyaviy tamoyillar
tariflab berildi. Xalqning ma‘naviy ruxini mustahkamlash va rivojlantirish mamlakatda davlat va
jamiyatnipg eng muxim vazifasi ekanligini ko‗rsatib berildi.
SHunday qilib YUrtboshimiz rahnomoligida erkni qo‗lga kiritgan halqimiz u kishi raxnomoligida
o‗z taraqqiyot yo‗lining, yangi jamiyat bunsd etishning o‗z andozalari xisoblangan bosh g‗oyalar
tizimiga ham ega bo‗ldilar. Biz milliy davlatga hos bo‗lgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy kamolot va
taraqqiot yo‗li orqali, barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga asoslangan demokratik,
hukuqiy davlatni, fuqarolik jamiyatini, xalqning muposib turmushini, huquqi va erkinligini
kafolatlaydigan, milliy qadriyatlarimiz va ma‘naviyatimizni qayta tiklash, insonning ma‘naviy-ahloqiy
barkamolligni ta‘minlashiga xizmat qiladigan jamiyatni qurishga kirishdik.
Milliy istiqlol mafkurasinipg nazariy asoslarining takomillashuvida 1992 yili 8 dekabrda qabul
qilipgap O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.
Mazkur Konstitutsil bevosita I.A. Karimovning fuqaro huquqi mafkurasi, davlat va uning funksiyalariga
oid qarashlari asosida tayyorlandi. Bunda 12-modda bilan Respublikasidagi ijtimoiy xayot siyosiy
institutilar, mafkuralar va fikrlarning xilma xilligi asosida rivojlanishi, hech qaysi mafkura davlat
mafkurasi sifatida o‗rnatilish mumkin emasligi deb belgilab qo‗yildi. Bu milliy mafkuramizning
naqadar demokratik va gumanistik xarakterga ega ekanligipi qonunga ko‗ra belgilab berdi.
Inson omili to‗g‗risidagi dastlabki g‗oyaviy-siyosiy qarashlar:
47
Ma‘lumki, ma‘naviy umuminsoniy qadriyatlar fuqarolik jamiyatining muhim zaminini tashkil
qiladi. Umuminsoniy qadriyatlar o‗zining mazmuni, mohiyati, keng miqyosda amal qilish, dunyodagi
ko‗plab xalqlar, elatlar, millatlarning o‗tmishdagi, hozirgi davrdagi va istiqboldagi taraqqieti bilan uzviy
aloqadorlikda ekanligi, o‗zida jahon sivilizatsiyasining yaxlit va bir butunligini ifodalaganligi bilan
mintaqaviy, milliy qadriyatlardan tubdan farq qiladi.
Aytish joizki, milliy va umuminsoniy qadriyatlar bir-biri bilan bevosita bog‗liqdir. Ularning har
ikkalasi bir-biriga ta‘sir etadi, biri ikkinchisini to‗ldiradi, mazmunan va mohiyatan boyitadi.
Umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad, intilishlarining
yaxlitligi, umumiyligini ifodalaydi. Milliy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlardan ajratib olib, unga
mahliyo bo‗lib ketish, o‗z millatini maqtash, uning tarixi, madaniyatini ideallashtirish boshqa millat
vakillarining milliy tuyg‗ulari va nafsoniyatlariga birmuncha tegib ketadi. Bu milliy tuyg‗ular
millatchilik va "shovinistik" tuyg‗ulariga aylanib ketishi mumkin. SHuning uchun ham bu masalada
hushyorlik, nazokat, insof, diyonat, kamtarlik, me‘yordan chiqib ketmaslik, o‗zga millat kishilari tili,
madaniyati, tarixi, an‘ana va udumlarini astoydil hurmat qilish talab qilinadi. Zero, mamlakatimizda
bironta ham xalq; va millat o‗zidan boshqa xalqlar, millatlardan, umumiy jahon sivilizatsiyasidan
ajralgan holda tarixga ega emas. Milatlararo boshqa xalqlarning yutuqlaridan foydalanmay turib
rivojlana olmaydilar. Barcha xalqlarning ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, ma‘naviy rivojlanish
tarixi bir-biri bilan uyg‗unlashib ketgan. SHuning uchun ham har bir millat o‗z doirasida
cheklanib qolmay, boshqa millatlar va xalqlar bilan birgalikda taraqqiy etadi. Agar biror millat
boshqa millatlar bilan umumiy xususiyatlarga ega bo‗lmaganda, iqtisodiy, madaniy, siyosiy
aloqada bo‗lmaganda, ulardan o‗rganmagan va o‗zidagi yutuqlarni boshqalar bilan baham ko‗rmaganda
edi, bunday millat jahon sivilizatsiyasining samaralaridan foydalana olmagan
bo‗lardi. Prezidentimiz Islom Karimov aytganidek: "Bizning milliy xususiyatlarimiz
umuminsoniy qadriyatlar bilan bog‗lanib ketgan. Asrlar davomida xalqimiz umumbashariy,
umuminsoniy kadriyatlar takomilda ulkan xissa ko‗shgan. Turli millat vakillariga xurmat,
ular bilan baxamjixat yashash, diniy bag‗rikenglik, dunyoviy bilimlarga intilish, o‗zga
xalqlarning ilg‗or tajribalari va madaniyatini o‗rganish kabi xususiyatlar xam xalqimizda azaldan
mujassam".
SHu nuqtai nazardan qaraydigan bo‗lsak, xalqlarning ulug‗vorligi milliy mahdudlikda emas, balki
umuminsoyaiy xususiyatlarga ega ekanligida, jahon sivilizatsiyasiga qo‗shgan hissasidadir. Milliy
manfaatlarni, milliy qadriyatlarni umuminsoniy manfaatlar va qadriyatlarga qarama-qarshi qo‗yish,
millatlararo munosabatlar taraqqiyotiga salbiy ta‘sir o‗tkazadi. Bir millatning manfaat va qadriyatlari
boshqa millatnikidan ajralmagan holda o‗rganilishi kerak. Mamlakatimizda yashovchi har bir millat va
elat singari o‗zbek xalqining ham o‗ziga yarasha ajoyib moddiy, ma‘naviy, tarixiy qadriyatlari bor.
Ularni oqilona, xolisona o‗rganish O‗zbekistonda demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining
shakllanishi iqtisodiy, madaniy, ma‘naviy taraqqietining asosiy shartlaridan va konstitutsiyaviy-huquqiy
kafolatlaridan biridir.
O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarga mamlakatimizda yashayotgan barcha
xalqlarning an‘analari va urf-odatlari, dini, tili va madaniyati hurmat qilinadigan yagona mafkura,
dunyoqarash hukmronlik qilmaydigan, so‗z va vijdon erkinligi, umuminsoniy qadriyatlar va
insonparvarlik kafolatlanadigan, ilm-ma‘rifat va barkamol inson kamol topadigan demokratik huquqiy
davlat va fuqarolik jamiyat qurishning demokratik qadriyatlar va tamoyillar shakllanishini
ta‘minlaydigan qonun va qoidalarning kiritilishi Uzbekistoyada fuqarolik jamiyatining kelajak
maqsadlarini belgilab berdi. Zero, O‗zbekistonda fuqarolik jamiyati sharoitida Markaziy Osiyoning
suveren davlatlari o‗rtasida "Turkiston - umumiy uyimiz" g‗oyasiga asoslangan millatlararo
48
munosabatlarda umuminsoniy va ma‘naviy qadriyatlardagi millatlararo totuvlik, erkinlik, inson
salomatligi, ijtimoiy adolat, qonun oldida tenglik, axxl qo‗shnichilik, har bir shaxsning yashash, bilim
olish, keksayganda ijtimoiy himoyalanish imkoniyatlari va u haqda g‗amxo‗rlik qilish, mehnatsevarlik
va har kim o‗z ijodiy imkoniyatlarini namoyon qilish imkoniyatlari, ezgulik, yaxshilik qilish, tinchlik,
do‗stlik, halollik, vatanparvarlik, o‗zidan kattalarni, ota va onani hurmat qilish, farzandlar haqida
g‗amxo‗rlik qilish, vijdon, burch, baynalmilolchilik va boshqalar har bir xalq, millatning ma‘naviy
qadriyatida o‗ziga xos ravishda namoyon bo‗lishini ko‗ramiz
Suqrotning "O‗zligingni bil" degan hiqmatli so‗zi har bir tarixiy davrda yangicha ahamiyat kasb
etadi. Insonda butun olam va jamiyatning mohiyati mujassamlagandir. Ulug‗ mutasavvuf Abduholiq
G‗ijduvoniy insonni "kichik olam" deb xisoblangan.
O‗rta asrning buyuk donishmandi Abu Nasr al-Forobiy talqinicha, inson omili va uning aqli
dunyo rivojlanishining eng oliy mahsulidir. Zero, "Aql va nafs" inson omilining eng yuksak mezoni
sifatida qaraladi. Abu Ali ibn Sino inson omili va mezonini ikki xil ko‗rinishga ajratib asoslaydi:
1) ma‟lum darajadagi organik xayot;
2) ruxiy xayot (iroda, xoxish, bilish saloxiyatlari).
Mutafakkir ta‘kidlashicha, ruh ham uch xil bo‗ladi:
1) xaetiy rux, ya‟ni tanning organik xayoti;
2) aloxida vokealar va narsalarni biluvchi rux saloxiyat;
3) insonning akliy faoliyatini boshkaruvchi rux,
Zero, yansondagi insonlik mohiyati o‗zlikni anglashdan, voqea va xodisalarning mohiyatini idrok
eta bilishdan iborat, insonga berilgan ruh aqlni rivojlantirishga, unga quvvat bag‗ishlashga yo‗naltirilgan
bo‗lsa, aql esa inson tomonidan narsalarni mohiyatan tanlab farqlashga ko‗mak beradigan kuchdir.
Abu Rayhon Beruniyning ta‘kidlashicha, insonni hayvondan ajratib turuvchi eng muhim fazilat,
bu insondagi tafakkur salohiyatidir. Inson tafakkur kuchi ila o‗z mohiyatini ham, tabiat va jamiyatga xos
qonuniyatlarni ham bilib oladi. Inson mohiyati tabiat va jamiyat ta‘sirining natijasidir. Uning ichki
qiyofasiga kelsak, uni inson cheksiz sa‘y-harakatlar va aqliy bilish orqali tubdan o‗zgartirishi mumkin.
Har bir inson o‗z xulq-atvorining sohibidir. Jamiyat tadrijiy o‗zgarishlar orqali rivojlanib boradi.
Adolat, inson uchun g‗amxo‗rlik, zulmni bartaraf etish, jamiyatni aql va adolat tug‗i ostida boshqarish
mutafakkirning inson omili va mezoni to‗g‗risidagi idealidir.
Ma‘lumki, Amir Temur, Ulug‗bek, Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad Rahimxon-
Feruz kabi buyuk ajdodlarimiz hukmronlik qilgan bu ko‗hna zaminda kadim-qadimdan inson omilini
faollashtirish bilan bog‗liq tajriba, ko‗nikma, mahorat, bilim, tafakkur, aql va idrok, hur va erkin fmkr
qadrlanganligini, adabiyot va san‘atning, madaniyat va ma‘naviyatning naqadar yuksak darajada ravnaq
topganidan ko‗rish mumkin.
Darhakiqat, inson omilini faollashtirish - bu bir tomonlama tor tushuncha emas. Bunda ob‘ektiv va
sub‘ektiv omillarning rolini aniq ko‗rsatish kerak, albatta. Ob‟ektiv omillar - tashqi muhit, ijtimoiy-
siyosiy hayot, jamiyatda etakchilik qiluvchi yaqtisodiy va ma‘naviy tamoyillar va insonning kundalik
hayotiga bevosita ta‘sir kilib turuvchi barcha voqealar, xodisalar, narsalar va h.k.
Sub‟ektiv omillar - insonning ichki imkoniyatlari, aql-idroki, qobiliyati ko‗zg‗oladi, bularning
barchasi tafakkur izmiga bo‗ysunib rivojlanish. yuksalib, muvaffaqiyat, samara kabi tushunchalarda
ifodalangan boyliklar va qadriyatlarni yuzaga keltiradi. SHu tariqa inson omili jamiyag taraqqiyotida hal
qiluvchi kuchga aylanadi, bu hakiqatni to‗tri tushunmaslik, uning roliga etarli e‘tibor bermaslik inson
omilini faollashtirish uchun barcha chora-tadbirni ko‗rmaslik tushkunlikka olib keladi.
YAqin o‗tmishdagi voqealar buning yorqin guvohidir. Sobiq Sovet ittifoqida inson omilini
faollashtirish haqida ko‗p gapirilar edi. Kompartiya va hukumat qarorlarida, iqtisodiy
49
rivojlanishga bag‗ishlangan risolalarda inson omilini faollashtirish ijtimoiy taraqqiyotning hal qiluvchi
kuchi ekanligi qayta-qayta uqtirilardi, Ammo amalda inson omilini faollashtirish uchun zarur shart-
sharoitlar yo‗q edi. Markazlashgan rejali iqtisodda yashlab chiqaruvchi o‗zining ishlab chiqargan
mahsulotining‗ oxirgi natijalaridan manfaatdor emasdi, ishlab chiqarishni boshqarishda ham, moddiy
ne‘matlar ishlab chiqarish jarayonida ham, tovarlar realizatsiyasida ham inson erkin fikrlay olmas, erkin
harakat qila olmas, erkin, mustaqil ravishda qarorlar qabul qila olmas edi.
SHu bois sobiq totalitar tuzumning yakka hukmron mafkurasi ta‘siri natijasida kishilarimiz
xarakteriga va ularni faollashtirishga putur etgan edi. Haqiqatga ishonmaslik, o‗z ijodiy mehnati zavqini
tuymaslik, loqaydlik, fikrsizlik, ruhsizlik kabi illatlar jamiyatda ildiz otgan edi. SHuning uchun ham,
mustaqillikka erishilg‗an dastlabki kundanoq, shaxsni tafakkur mustaqilligiga, o‗zini o‗z miyasidag‗i
totalitar sarqitlardan tozalashga asosiy e‘tibor berildi. YA‘ni inson mustaqil bo‗lmay turib faol,
faolliksiz mustaqil bo‗lmaydi. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov O‗zbekiston Konstitutsiyasida "jamiki
dunyoviy ne‘matlar orasida eng ulugi - inson degan fikrni ilgari surdik", -deganda haqdir. SHuning
uchun ham YUrtboshimizning 2002 yil 29 avgustda ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning IX sessiyasida
so‗zlagan dasturiy ma‘ruzasida inson omilini kuchaytirish masalasiga fuqarolik jamiyatini barpo
qilishning ettinchi yo‗nalishi sifatida katta urg‗u berildi. Zero, O‗zbekistonda amalga oshirilayotgan "bu,
barcha isloxotl,rimizning bosh yo‗nalishi va samaradorligining pirovard natijasini belgilab beradigan
inson omili va mezonidir, - deydi I.A.Karimov. Bu - o‗ylaymanki, demografik va boshka milliy
xususiyatlarni xisobga olgan xolda kuchli ijtimoiy siesat olib borish demakdir.
Prezidentimiz tomonidan YAngi yylni Inson va uning manfaatlari bilan bog‗liq - «Oila yili»,
«Ayollar yili», «Sog‗lom avlod yili», «Onalar va bolalar yili», «Qariyalarni qadrlash yili», «Obod
mahalla yili», «Mehr-muravvat yili» deb belgilab berilishi davlat siyosati va ezgu an‘anaga aylandi.
Buning siyosiy va ma‘rifiy ahamiyati shundan iboratki, yil davomida insonga e‘tibor qaratiladi va uning
qadr-qimmati e‘zozlanadi, odamlarning turmush farovonligini yanada yaxshilash, mehr-oqibatni
kuchaytirish maqsadida ko‗pdan-ko‗p xayrli ishlar amalga oshiriladi.
Xulosa o‗rnida shuni aytish mumkinki, bugungi kunda O‗zbekistonda adolatli, kuchli fuqarolik
jamiyatini shakllanishida, ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayotni qurishda, iqtisodiy
islohotlarning samarali bo‗lishida inson omili muhim o‗rin tutadi. Zero, mamlakatimiz iqtisodiyoti
rivojlanishini inson omilisiz tasavvur qilish qiyin. Inson omilining ham kasbiy, ham g‗oyaviy jihatdan
kuchaytirilishi iqtisodiyotni yuksak darajaga ko‗taradi. Agarda iqtisodiyotning inson kasbiy jihatdan
yuksak malakali bo‗lsa-yu, g‗oyaviy jihatdan noqis bo‗lsa-chi? Bunda iqtisodiy jinoyatlar, poraxo‗rlik,
shartnomani bajarmaslik, soxta tenderlik, intizomsizlik, tashmachilik, mas‘uliyatsizlik, loqaydlik har
qanday gullab yashnayotgan iqtisodiyotni kemirib tashlaydi. Demak vijdoniylik, mas‘uliyatlilik,
mehnatsevarlik, tashabbuskorlik, vatanparvarlik, halolik, intizomlilik nafaqat ma‘naviy, mafkuraviy,
balki iqtisodiy omillar xam muhim ahamiyat kasb etadi.
Milliy mafkuramizning asosiy maqsadlaridan biri - har tomonlama komil insonni tarbiyalashdash
iborat. Komil inson esa, bu - ozod shaxs, erkin fikr etuvchi, o‗z xalqining ideallari uchun kurashuvchi
inson, o‗z Vataniga halol xizmat qiluvchi kishidir. Prezidentimiz Islom Karimov ta‘biri bilan aytganda,
«bizning asosiy boyligimiz, rivojlangan davlat tuzishga olib boradigan yo‗ldagi asosiy tayanchimiz -
insondir. YUksak malakali va yuksak ma‘naviyatli insondir.
Komil inson g‗oyasi azal-azaldan xalkimiziiig zzgu orzusi, millat ma‘naviyatining uzviy xismi
bo‗lib kelgan. Zardushtiylikning mukaddas kitobi "Avesto"da xolol mezon komillikning asosiy mezoni
sifatida talqin etilgan. Komil inson g‗oyasi islom falsafasidan oziqlanib, yanada, kengroq ma‘no-
mazmun kasb etgan. Ibn Sino, Beruniy, Forobiy, Navoiy kabi mutaffakirlarning komil insonni
tarbiyalash xaqidagi fikrlari jamiyat tarakkiyotiga yangi ma‘naviy imkoniyatlar izlash maksadlari bilan
boshlangan. Forobiy fozil shaxar axolisi xakidagi g‗oyalarni ilgari surar ekan, shaxsning ma‘naviy
50
kamolotini adolatli jamiyat kurishning asosiy sharti deb xisoblagan.
Tariximizda komillik timsollari ko„p: Alpomish -xalqimizning ideal qahramoni, u - aql, fahm-farosat,
jismoniy kamolot, mardlik va vatanparvarlikning badiiy timsoli. Hazrat Navoiy uchun ideal - Farhod
obrazi. U aqliy va jismoniy kamolot egasi. Farhod Naqshbandiyning «Dil ba yoru, dast ba kor»
tamoyilini o„zida mujassam etgan shaxs. Oybekning «Navoiy» romanida esa Navoiy - ideal obraz. Ayni
paytda u real tarixiy shaxs, komil insondir.
Komil inson xarakteri qanday bo‗lmog‗i kerak, degan masala bilan Abu Nasr Forobiy,
Muhammad Muso al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‗oniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Al
Hakim at-Termiziy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug‗bek, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa
mutafakkirlar shug‗ullanib, muhim xulosalarni baen etganlar.
Milliy istiqlol g‗oyasi konsepsiyasining yaratilishi, uning ijtimoiy- falsafiy asoslari.
Milliy mafkura - mamlakatimizda yashayotgan barcha fuqarolarniig mafkurasi, u har bir
vatandoshimizning jamiyat, el yurt oldidadgi o‗z burch va mas‘uliyatini qay darajada ado
etayotgashshgini belgilaydigan ma‘naviy mezondir. Fukoro mafkurasining kuchi ularda yashash
manfaatinipg iechog‗lik kuchliligidan kelib chiqadi. SHuning uchun hum u to‗g‗ridan to‗g‗ri ijtimoiy
adolat, erkinlik, inson huquqlari bilan chambarchas bog‗lapady va ular bilan uyg‗unlik kasb etadi.
Fuqaro qanchalik mustaqil fikrlovchi, o‗z tavdirini yurt, xalk takdiri bilai bog‗lovchi, o‗z o‗rni va
qadriga ega bo‗lsa milliy mafkura shunga ma‘noli, jozibali, ta‘sirchap va kuchli, yaratuvchan bo‗ladi.
Milliy mafkuraning tamal toshini qo‗ygan tarixiy shaxs I. Karimovdir. Ma‘lumki, u kishi
mamlakatimizning"? birinchi rahbari sifatida 1989 yil iyunidan ish boshladilar va mustaqillik tavdirini
xal qilishii o‗z qo‗llariga oldilar.Milliy mustaqillik g‗oyasining asosiy tamoyillari o‗sha yillari ishlandi.
U kishining rahbarligida 1989 yil 21 oktyabrdamillat ko‗zg‗usi - o‗zbek tiliga davlat maqomi berildi.
Oradap roppa-rosa besh yuz uch kun o‗tgach Respublika Prezidenti (1990 yil 24 mart) lavozimi
joriy qilindi. I. Karimov O‗zbekiston Oliy kengashi sessiyasida Prezidept bo‗lib saylaidi. Oradan ko‗p
o‗tmay shuyil 20 iyunda u kishi Mustaqillik Dekloratsiyasipi qabul qilishning tashabbuskori bo‗lib
chiqdilar. 1991 yil 31 avgustdamamlakatning mustaqilligi e‘lon qilindi. Bularning bari milliy
mustaqillik g‗oyasining dastlabki tantanalaridan biri edi.Endi hamma gap mustaqillikni ximoya etish,
uni mustahkamlashda edi. 1991 yilning oxiri va 1992 yilning boshida ko‗p narsalarda uzilish bo‗lib,
juda og‗ir ahvolga tushib. naq ocharchilik ostonasida turar edik. Iqtisodiyotdan tashqari siyosat,
ma‘navit,ijtimoiy xayot sohalarida ham talay muammolar qalashib etar edi. Mana shu sohalarni tubdan
o‗zgartirib, mustaqillik zaminida,o‗z kuch qudratimizga ishongan holda nafaqat osqqa turishimiz, balki,
xech kimning etagisiz yurib ketishimiz kerak edi. Minglab dolzarb savollarga zudlik bilan miiglab
oqilonalik bilan javoblar topish kerak edi. YUrtboshimiz ana shu savollarga «etti
marta o‗lchab bir kesish» tamoyiliga amal qilgan holda javoblar topdi. Bu javoblar majmuini esa
mustaqillikii mustahkamlashmilliy g‗oyasining majmuini tashkil etadi.
1992 yil iyulida bo‗lib o‗tgap O‗zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII chaqiriq X
sessiyasida Prezidentimiz «Bugungi kunda xalqni yakdil qila oladigan ishlar va g‗oyalar oz emas, ular
ichida eng ulug‗i, eng oliyjanobi – O‗zbekiston Respublrkasi mustaqilligii ta‘minlashdir. Ana shu
maqsad, ana shu g‗oya atrofida birlashsak, aslo xor bo‗lmaymiz, aziz vatandoshlar», deb chaqirdilar.
Xa, hamma gap mustaqillikni mustahkamlash, unga yorqin kelajak baxshida etish, uni amalga
oshirishning aniq yo‗l va vositalarini ishlab chiqish, xalqni bunga ishontirish va ularni bu ezgu maqsad
yo‗lida uyushtirishda edi. Bu murakkab vazifalar yanada o‗ktam fikr, qat‘iy echimlar, ilxombaxsh
g‗oyalarni talab qilar edi.
Milliy istiqlol g‗oyasi evolyusiyasida I.A.Karimovning O‗zbekiston - kelajagi buyuk davlat
51
konsepsiyasining axamiyati.
Ijodiy izlanishlar natijasida Prezidentimiz O‗zbekistonning o‗z istiqlol va taraqqiyot yo‗li
konsepsiyasini ishlab chiqdilar. Bu konsepsiyada o‗z yo‗limizning shart-sharoiti va zaminlari,
O‗zbekistoi demokratik va ijtimoiy adolat jamiyati ekanligi, O‗zbekistoi - kelajagi buyuk, mustaqil,
demokratik, hukuqiy davlat, bu insonparvarlik qoidalariga asoslangan millati, dini, ijtimoiy ahvoli,
siyosiy e‘tiqodidan qat‘iy
nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini taminlab beradigan davlat ekanligi ilmiy- pazariy
jixatdan asoslab berildi.
Konsepsiyada milliy manfaatlarning ustivorligi va teng huquqligi, hamkorlikka asoslangan tashqi
siyosatning mohiti, ijtimoiy jihatdan yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish mustaqil
O‗zbekistonning ichki sissatining negizi zkanligi, bunda inson mapfaatlariga qaratilgan mehnatni
rag‗batlantirish, kuchli mexanizmiga ega bo‗lgai va aholinipg‗ ijtimoiy nochor bo‗lgan qatlamlariii
davlat yo‗li bilan himoya qilish, mamlakat rivojlanishining ma‘naviy-ahloqiy negizlari bo‗lgan
umumiisoniy qadriyatlariga sodiqlik, xalqimizking ma‘naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish,
iisonning o‗z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi, vatanparvarlik kabi bosh g‗oyaviy tamoyillar
tariflab berildi. Xalqning ma‘naviy ruxini mustahkamlash va rivojlantirish mamlakatda davlat va
jamiyatnipg eng muxim vazifasi ekanligini ko‗rsatib berildi.
SHunday qilib YUrtboshimiz rahnomoligida erkni qo‗lga kiritgan halqimiz u kishi raxnomoligida
o‗z taraqqiyot yo‗lining, yangi jamiyat bunsd etishning o‗z andozalari xisoblangan bosh g‗oyalar
tizimiga ham ega bo‗ldilar. Biz milliy davlatga hos bo‗lgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy kamolot va
taraqqiot yo‗li orqali, barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga asoslangan demokratik,
hukuqiy davlatni, fuqarolik jamiyatini, xalqning muposib turmushini, huquqi va erkinligini
kafolatlaydigan, milliy qadriyatlarimiz va ma‘naviyatimizni qayta tiklash, insonning ma‘naviy-ahloqiy
barkamolligni ta‘minlashiga xizmat qiladigan jamiyatni qurishga kirishdik.
Milliy istiqlol mafkurasinipg nazariy asoslarining takomillashuvida 1992 yili 8 dekabrda qabul
qilipgan O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.
Mazkur Konstitutsil bevosita I.A. Karimovning fuqaro huquqi mafkurasi, davlat va uning funksiyalariga
oid qarashlari asosida tayyorlandi. Bunda 12-modda bilan Respublikasidagi ijtimoiy xayot siyosiy
institutilar, mafkuralar va fikrlarning xilma xilligi asosida rivojlanishi, hech qaysi mafkura davlat
mafkurasi sifatida o‗rnatilish mumkin emasligi deb belgilab qo‗yildi. Bu milliy mafkuramizning
naqadar demokratik va gumanistik xarakterga ega ekanligipi qonunga ko‗ra belgilab berdi.
O‗zbekiston Konstitutsiyasi inson g‗oyasiii chuqur va keng ifodalagan muhim xujjatdir. Unda
inson, uning hayoti va erki, sha‘ni, qadr-qimmati va boshqa huquq, erkinliklari muqaddas hisoblanib,
davlat himoyasidadir, deyilgap. Utsda insoi huquqi daplat huquqidan ustui turadi. YUrtboshi
aytganlaridek davlat, uning barcha organlari, mansabdor shaxslar inson mapfaatlari va hukuqlari, uning
tiich-totuv hayoti va kelajagini tashkil etish va himoyalash kabi ulug‗vor maqsadlarga xizmat qilmog‗i
lozim.
I.A.Karimovning "Milliy istiqlol mafkurasi xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka ipyuichdir"
asari.
Milliy istiqlol mafkurasi:
O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, demokratiya
tamoyillariga asoslanadi; xalqimizning asrlar davomida shakillangan yuksak ma‘paviyati, an‘ana va
udumlari, ulug‗ bobokolonlarimizning o‗lmas merosidai oziqlanadi;
Adolat va haqikat, erkinlik va mustaqillik g‗oyalari hamda xalkimizning ishonch va e‘tiqodini aks
ettiradi;
yurt tinchligi, Vatan ravpaqi va xalq farovonligi ta‘minlashga xizmat qilali;
52
jamiyat a‘zolarini, aholining barcha qatlamlarini O‗zbekistonning buyuk kelajagini yaratishga
safarbar etadi;
millati, tili va dinidan qat‘i nazar, mamlakatimizning har bir fuqorosi qalbida ona Vatapga
muhabbat, mustaqillik g‗oyalariga sadoqat va zaro hurmat tuyg‗usini qaror toptiradi;
jamoatchilik qalbi va ongiga fikrlar xilma-xilligi, vijdon erkinligi tamoyillariga rioya qilgan holda
ma‘rifiy yo‗l bilan singdiriladi.
Istiqlol mafkurasi tom ma‘nodagi milliy mafkuraga aylanishi uchun quyidagi talablarga javob
berishi zarur:
mnson qalbi va ongiga ijobiy ta‘sir etadigan tushupcha va tuyg‗ular, go‗zal va hayotiy g‗oyalar
tizimini o‗zida mujassam etishi;
miillat, xalk va jamiyatni birlashtiruvchi kuch, yuksak ishonch-e‘tiqod manbai bo‗lishi;
zamop va davr o‗zgarishlariga qarab, o‗zi ifodalaydigan mapfaat, maqsad muddaolarpi amalga
oshirishning yangi-yangi vositalarini tavsiya eta olishi.
Milliy istiqlol mafkurasi turli, o‗z mazmun-mohiyatiga ko‗ra, O‗zbekistonning ijtimoiy-siyosiy
taraqqiyotiga xizmat qiladi, barcha siyosiy partiyalar, guruh aa qatlamlarning - butun xalkimiznipg
quyidagi umumiy manfaatlarini ifodalaydi:
mamlakatning mustaqilligi, hududiy yaxlitligi, sarhadlar daxlsizligi;
yurtning tinchligi, davlatnipg xarbiy, iqtisodiy, g‗oyaviy, ekologik, informatsion taxdidlardap
muhofaza etilishi;
mamlakatda fuqorolararo va millatlararo totuvlik, ijtimoiy barqarorlik muqitini ta‘minlash;
har bir oila va butun xalkning farovonligi;
jamiyatda adolat ustuvorligi, demokratiya, o‗z-o‗zini boshqarish tamoyillarining amal qilishi.
Milliy istiqlol mafkurasi ana shu talablarga javob bergan taqdirdagina quyidagi asosiy vazifalarni
bajara oladi:
mustaqil dunyoqarash va erkin tafakkurii shakllantirish ;
hur fikirli, mutelik va jur‘atsizlikdan xoli bo‗lgan, o‗z bilimi va kuchiga ishonib yashaydigan
iisoini tarbiyalash;
odamlarimiz, ayniqsa, yoshlarimizning irodasini baquvvat qilish, iymon-e‘tiqodini
mustaxkamlashga xizmat qiladigan ma‘naviy muxit yaratish;
vatandoshlarimiz tafakkurida o‗zlikni anglash, tarixiy xotiraga sadoqat, muqaddas
qadriyatlarimizni asrab-avaylash,
vatanparvarlik tuyg‗usini kamol toptirish;
xalqimizga xos bo‗lgap iymok e‘tiqod, insof-diyonat, saxovat, halollik, mehir-oqibat, sharmu-
xayo kabi fazilatlarni yanada yuksaltirish. Mamlakatimizning ko‗p millatli xalqi ongi va qalbida
«O‗zbekiston - yagona vatan» degan tushunchani shakillantirish va rivojlantirish.
3 - mavzu. Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari. (4
soat).
REJA:
( 1- ma‘ruza)
1.Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.
2.Davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oya va mafkuralarning tarixiy tiplari,shakllari va yunalishlari.
3. Milliy istiqlol g‗oyasi evolyusiyasida I.A.Karimovning O‗zbekiston - kelajagi buyuk davlat
konsepsiyasining axamiyati.
53
( 2-ma‘ruza)
1. Milliy davlatchilik g‗oyalarining mazmun-moxiyati va namoyon bulish xususiyatlari.
2. O‗zbekistonda davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning
rivojlanish bosqichlari.
3. Hozirgi davrdagi davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar.
4. O‗zbek milliy davlatchilik g‗oyasining gumanistik mazmuni va demokratik xarakteri.
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Milliy ideologiya, Davlat va jamiyat, Monarxiya, politiya(respublika), oligarxiya, tiraniya,
timokratiya va demokratiya. «Davlatchilik», «Milliy davlatchilik» tushunchalari. ―An‘anaviy jamiyat‖,
―Postindustrial jamiyat‖, ―Axborotlashgan jamiyat‖, ―Texnokratik jamiyat‖, Modernizm,
Neokommunizm va Kosmopolitizm.
O‗zbekistonda davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning
rivojlanish bosqichlari.
Demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish uchun yuksak ma‘naviyatli
kishilarga ega bo‗lish birinchi vazifadir. Ma‘naviyat, siyosat, mafkura jarayonlarining o‗zaro birligi
haqida olimlar tomonidan mukammal fikrlar ishlab chiqilmagan bo‗lsa-da, Prezident I.Karimov
asarlarida ularning uzviy aloqadorligi haqidagi jaraenlarni ko‗rsatgan,ya‘ni: «Siyosiy hayotning barcha
sohalarini erkinlashtirish, jamiyatda demokratiya, fikr va vijdon erkinligi tamoyillarini,
gumanizm ishlari va umuminsoniy qadriyatlarni qaror toptirish, demokratiyaning zaruriy sharti
bo‗lgan ko‗ppartiyaviylik muhitini vujudga keltirish lozim. Amaldagi ko‗ppartiyaviylik — bu har
xil qarash va g‗oyalar o‗rtasidagi bahs-munozara, turli partiyalar, jumladan, muxolif partiyalar
uchun ham siyosiy raqobat maydoni demakdir. Milliy demokratik davlatchilikni qonun
chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyatlariga bo‗linish borasidagi konstitutsiyaviy tamoyil asosida
barpo etish» - olijanob vazifadir.
Ma‘naviyat va siyosat - ijtimoiy hodisadir. Bular inson faoliyatini, uning turmush tarzini qamrab
olgan, o‗zaro bog‗liq bo‗lgan ikki sohadir, Dunyo xalqlari faoliyatida ma‘naviyat katta ahamiyat kasb
etgan bo‗lsa, siyosat ham nazardan chetda qolgan emas. SHu sababli, bu masalaga qadimdan e‘tibor
qaratilgan. Turli mamlakatlarda turlicha yondoshilgan. Zero, siyosat saltanat eki davlatni boshqarish
bilan bog‗liq bo‗lgan. Eng qadimgi xalk og‗zaki ijodiyoti, yozma asarlar va yodgorliklar jumladan,
"Avesto", "Mahabhorat" Konfutsiy asarlari, Platon, Aristotel, Sokrat, Abu Nasr Forobiy fikrlari
shulardan dalolat beradi. Qadimgi davrlarda "siyosat" so‗zini ishlatibgina qolmaganlar, balki asarlar
ham yozganlar. Jumladan, Aristotelning "Siyosat" asari fikrimizning yorqin dalilidir.
O‗sha vaqtdagi siyosat to‗g‗risidagi asarlar, jamiyat va davlat doirasidagi barcha boshqaruv yoki
adolatparvar g‗oyalar tamoyillarini targ‗ibot qilishdek sohalarni qamrab olgan. SHu sababli, siyosat
ma‘naviy jarayonlarga mazmuni bilan juda yaqin turadi. Lekin ular alohida-alohida xarakterga
ega. Siyosat va ma‘naviyat o‗rtasidagi munosabat, ularning bir-biriga ta‘siri, ko‗pincha kishilar
o‗rtasida bo‗ladigan muloqotlarda yaqqol ko‗rinadi. Siyosiy ishda jamiyatlarda o‗z taraqqiyotidan kelib
chikib hamisha ham ma‘naviy jarayonlarga jiddiy yondoshilmagan. Sababi, siyosat o‗z oldiga hamisha
maqsad qilib u yoki bu revolyusion, evolyusion o‗zgarishlarni qo‗yadi. Bu jarayonlarda ma‘naviy
sohalar qisman ikkinchi darajali bo‗lib, chetda qoldiriladi. CHunki siyosatda ijtimoiy sohalar ko‗proq
qamrab olinadi, ya‘ni davlat tizimini o‗zgartirish, aholining farovonligini ta‘minlash, uning toifalari
54
o‗rtasida tengligini saqlash, xalq maorifiga e‘tibor qilish, iqtisodiy sohalarni taraqqiy qildirish kabilar
ko‗zda tutiladi.
Sobiq ittifok; davrida "Siyosat" deganda iqtisodiy uyushmasi (konsentratsiyasi) tushunilar edi.
O‗sha davrda siyosat iqtisoddan ustun qo‗yilgan bo‗lib, ma‘lum ma‘noda ko‗p jarayonlardan ajratib
qo‗yilgan edi. Bu ko‗pgina salbiy oqibatlarga olib kelganligini biz siz bilan guvohimiz.
Olib borilgan ichki siyosat milliy urf-odatlarga qarshi edi. Mahalliy xalqlar qadriyatlarini hisobga
olish va ularning milliyligini saqlash, aholini ish bilan ta‘minlash kabi sohalarga asoslanmagan edi.
Siyosatni ma‘naviyat bilan bog‗lanishi to‗g‗risida hatto so‗z yuritilmas edi. Ma‘lumki, ma‘naviyat-
jamiyatning, millatning, ayrim bir kishining ichki va tashqi hayoti, madaniyati, ruhiy kechinmalari,
axloqiy qobiliyati, idrokini ifoda etadigan tushunchadir. Demak, uni siyosatda hisobga olmasdan iloj
yo‗q. Ularni hisobga olgandagina jamiyat, davlat o‗z siyosatini to‗g‗ri belgilashi mumkin.
Ma‘naviyatni siyosat bilan bog‗lashda eng avvalo, umuminsoniy manfaatlarni hisobga olish
bo‗lsa, undan keyin esa har bir shaxsning, insonning, guruhning ma‘naviy jihatlarini hisobga olish kerak
bo‗ladi. Tarixdan ma‘lumki, ayrim shaxs yoki ma‘lum bir guruhlar mamlakat aholisi uchun xizmat
qilgan, ammo xizmat qilish xam turlicha bo‗ladi. Masalan, Germaniya mamlakati fashizmi vakillari
faqat irqiy munosabatlarni siyosat bilan aralashtirib dunyo aholisini tinchligini buzgan va o‗z aholisiga
shu yo‗l bilan xizmat qilgan edilar. Ana shunday siyosat hozirgi kunda ham mavjuddir. Rossiyadagi
bema‘ni ba‘zi shaxslar, siyosatchilar, bir guruh kishilar ham shunga o‗xshash munosabatlarni tiklashga
intiladilar (Bunga misol duma deputati, Rossiya liberal demokratik partiyasining boshlig‗i Jirinovskiy
V.V va uning tarafdorlari). SHu toifadagi siyosatchilarni, millatchi, irqchi, umuminsoniy qadriyatlarni
hisobga olmaydigan, ko‗r-ko‗rona ish olib boradigan shaxslardir deb qarash lozim. Ular tilda
siyosatchilaru, dilda fashistlardir. Siyosat so‗zidan bir tomonlama foydalanuvchilardir.
Siyosat tushunchasida turli manfaatlarni ko‗zlash, amalga oshirish yotadi. Aslida, siyosat — bu
jamiyat hayotining turli jabhalarida paydo bo‗ladigan ziddiyatlarni, murakkab vazifalarni
bajarishga, anik maksadlarga erishishga qaratilgan guruh, partiya, sinf, davlat faoliyatidir.
Siyosatni olib borish, hayotga tatbiq etish o‗ta murakkabdir. U yuksak ma‘naviyatni talab etadi.
Qachonki siyosatning mazmunida, jamiyatning, jamoatning, davlatning madaniy, ma‘naviy faoliyati aks
etsagina, bu siyosat xalq tomonidan qo‗llab quvvatlanadi. CHunki, unda umumxalk ehtiyojlari
mujassamlashgan bo‗ladi. Siyosat ham yuksak ma‘naviyatni yuksalishiga ta‘sir etsa, u barqaror bo‗ladi.
SHu bois I.A.Karimov "Davlatimiz olib borayotgan siyosatning mazmuni shuki, degan edi,
mustaqilligimizning bir yilligi tantanalarida so‗zlagan nutqida-yurtimizda yashayotgan barcha
millat vakillarining manfaatlari va huquqlarini himoya qilib, ularning madaniyati, tili, milliy urf-
odatlari va an‘analarini saqlash hamda rivojlantirishga, ularning davlat tuzilmalari ishida va
jamoat turmushida faol qatnashishiga kafolat beriladi‖. Ushbu fikrlarning shu kunlarda tasdig‗ini
ko‗rayapmiz, oqilona siyosat tufayli respublikada barqaror rivojlanish va tinchlik hukm surmoqda. SHu
o‗rinda aytish lozimki, siyosat ham, ma‘naviyat singari beqiyos mazmunli ahamiyatg‗a ega.
Ijtimoiy hayotni boshqarish juda murakkab, lekin zaruriyatdir. Davlat boshqaruvi, tabiatan siyosiy
boshqaruv demakdir. Uning vazifasi xalq hayoti murakkabligini hisobga olib, ijtimoiy guruhlarni
birlashtirishga harakat qilishdir. Bunda u turli vositalardan foydalanadi, jumladan ma‘naviy sohalardan
foydalanish ham shunga kiradi.
Siyosatda adolatli bo‗lish xalq yutug‗idir.
Adolatparvarlikni qaror topishi qabul qilinayotgan qonunlarda, olib boriladigan to‗g‗ri siyosatda
o‗z aksini topadi. SHu sababli, siyosatning, adolatning kuchi, yuksak ma‘naviyatda desak, xato
bo‗lmaydi YUksak ma‘naviyatli
kishi o‗z bilimi bilan barcha jarayonni qamrab oladi.Qonun-qoida, madaniyat, urf-odat, qadriyatlardan
yuksak ma‘naviyatli kishigina o‗z o‗rnida foydalanadi.O‗tgan 1917- 1991 yillarda respublikamiz
55
hayotida shunday voqealar ham bo‗ldiki, ularni xalqimiz unutmasligi lozim. YA‘ni, sahovat niqobi
ostida ko‗pgina yovuzliklar qilindiki, (tilimizga, dinimizga,urf-odat, qadriyatlarimizga qilingan
yovuzliklar ko‗zda tutiladi) natijada bu o‗zbek xalqi sha‘niga salbiy ta‘sir etdi. Bular haqiqatdan ham
yovuzlik edi. Bu yovuzlikdan Rossiyaning o‗zi ham farovon bo‗la olmadi. Xalq kattami, kichikmi u
yovuzlikni ko‗tara olmaydi, SHu sababli, Rossiyada hozir ham tinchlik yo‗q. Axir bekorga Kaykovus
"qo‗rquv bilmayin desang, yovuzlik qilma" deb, alloma Sa‘diy esa: "Kim yovuzlik urug‗ini sepsa
pushaymon yig‗ar",-deb bejiz aytmaganlarda.
Zo‗ravonlik siyosatida ko‗proq ijtimoiy manfaatlar yotadi. Mamlakat xalqi manfaatidan o‗zining
tor, shaxsiy manfaatini ustun qo‗yish g‗alamislik siyosatini yurg‗izishdir. Bu mensimaslik, ko‗rolmaslik,
iqtisodiy manfaat-siyosatidir. Bu xalqni moddiy va ma‘naviy jihatdan talon-toroj qilish zo‗ravonlikning
negizidir. Ta‘kidlash lozimki, chor Rossiyasi amaldorlari, keyinroq Kompartiya siyosiy byurosi a‘zolari
o‗lkalarda ma‘naviy-madaniy tarqoqlikni kuchaytirishga, erli millat xalqlarini tutqunlikda saqlashga
intildilar. Ulardan chiqqan olim va buyuk kishilarni nazardan chetda qoldirdilar. Ilm ma‘rifatli bo‗lishga
zimdan qarshilik qildilar. Ularning til va urf-odatlari bilan astoydil qiziqmadilar. Ulardagi ijobiy
tomonlar hisobga olinmadi. Natijada, bu mahalliy xalqlarga jumladan, o‗zbek xalqi ma‘naviyatiga
salbiy ta‘sir ko‗rsatdi. Ma‘naviy meros butunlay kamsitildi. «Proletar madaniyati», «Madaniyat va
ma‘naviyatga partiya rahbarligi", "SHaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyat", «milliy
madaniyatlarning bir-biriga yaqinlashuvi va kelajakda qo‗shilib ketishi» kabi kelajagi yo‗k
g‗oyalar xalqlarga majburlab singdira boshlandi. Rus tili va rus madaniyatini O‗rta Osiyo xalqlariga
zo‗rlik bilan singdirishga urinib ko‗rildi. Petrog‗radda 1917 yilda ishlab turgan Petrograd Davlat
dumasidagi Turkiston masalalari bo‗yicha kotibning esdaliklari bizni hayratda qoldiradi. U kishi 1917
yil 10-aprelda Toshkentda ochilgan Turkiston viloyat "Ishchi va soldat" sho‗rolarining qurultoyida
ishtirok etish uchun kelganida shu narsaning guvohi bo‗ladi: "zalga kirgan chog‗im-deb yozadi, u kishi,-
men tanimaydigan bir rus minbarda edi. U kishining qayrab-qayrab takror- takror aytgan so‗zlaridan
quyidagilar xotiramda: "Inqilobni rus inqilobchilari, rus ishchilari, rus soldatlari amalga oshirdi.
SHuning uchun ham Turkistonda ham idora, hokimiyat biz, ruslarnikidir. Erlilar biz nima bersak, shu
bilan qanoatlanishi kerak" Bu so‗zlarni Qo‗qondan kelgan muallim, xalqchi, sotsialchi guruhiga mansub
Nekora ismli kimsa aytgan.
Bu fikrlar zo‗ravonlik siyosatining namunasidir desak, xato bo‗lmaydi. Albatta zo‗ravonlikning
turli yo‗l va uslublari bor. SHunday yo‗l va uslublardan chor Rossiyasining Turkiston o‗lkasidagi
general-gubenatori M. Skobelev so‗zlarida yaqqol ko‗ramiz. Uning: «Millatni yo‗q qilish uchun uni
qirish shart emas. Uning madaniyatini, san‘atini, tilini yo‗q qilsang bas, tez orada o‗zi tanazzulga
uchraydi»,-deb aytishi ashaddiy dushmanlik siyosati edi. Bunday yovuz so‗zlar Skobelev singari
kimsalar tomonidan faqat bir marta emas, balki minglab marotaba aytilganligiga ishonchimiz komil.
Bunga misol qilib, XX asrning 80-90 yillardagi «o‗zbeklar ishi», "Rashidoщvina" haqidagi fikrlarni olsa
ham bo‗ladi.
Ma‘naviyat va siyosat shaxslar va davlatning muhim ish yuritish xislatlarini qamrab oladi. Ularni
o‗z o‗rnida tushunish, ularning ilmiy mohiyatiga e‘tiborni qaratish amaliy faoliyatda yutuqlar garovini
belgilab beradi.
O‗zbekiston Respublikasida huquqiy davlat barpo etish zamonimizning konstitutsiyaviy oliy
maqsadi qilib qo‗yilgan va bu mazkur yo‗nalishda jiddiy amaliy ishlar olib borilayotir. Ma‘naviyat va
huquq ham turli boshqa sohalar kabi dialektik xarakterga ega. SHu bois hukukiy davlat dialektikasini
kichik bir jarayonlari haqida, so‗z yuritar ekanmiz, avvalo ma‘naviyat va huquqga dialektik
yondashuvning xarakteri nima? Dialektik yondashuvning xususiyati shundaki, u eski fikrlar, qarashlar,
harakatlarni o‗zaro munosabatini aniqlab, ularga har tomonlama yondashuvni taqozo etadi deyish
mumkin.
56
Dialektika mazkur jarayonlarni izohlabgina qolmay, balki huquqiy va ma‘naviyat sohalarni ham
turli tomondan ifodalaydi. Ularning qonun va qonuniyatlar mohiyatini echib, mukammal, ilmiy bilim
berishta harakat qiladi. SHu ma‘noda aytish lozimki, dialektika ma‘naviy va huquqiy jarayonda hisob
qilingan inson bilimlarining ilmiy yakuni va inson amaliyotining keyingi rivojlanishini ko‗rsatib
beruvchi nazariy asos hamdir. Ammo sobiq ittifok davrida shu masalaga ham sinfiy yondoshishga
harakat qilindi, bu ayniqsa hukuq sohasiga taalluqlidir. Ming bora shukronalar bo‗lsinki, hozir esa
insonlar tafakkuri o‗zgarib bormoqda. Huquqning mohiyatini eskicha tushunish ham o‗z-o‗zidan
barham topmoqda. Huquqni haqiqiy tushunish, ma‘naviyatni, ruhiyatni, diniy e‘tiqodlarni sirli olam
mo‗‗jizalarining faoliyatini to‗g‗ri tushunishga yordam beradi. Jumladan, demokratik huquqiy davlat
rivojlanishida ham minglab qarama-qarshi jarayonlar borki, ularning ba‘zilarini tahlil qilish bizningcha
o‗rinsiz emas. Ma‘lumki, huquqiy davlat to‗g‗risida uzoq yillardan beri fikr yuritib kelinadi. Ko‗pgina
mamlakatlarda bu sohada ozmi-ko‗pmi yutuqlarga erishildi va erishimoqda. O‗zbekiston mustaqillikka
erishgan shu qisqa vaqt ichida ayniqsa, bozor munosabatlariga o‗tish davrida, demokratik huquqiy
davlatni barpo etish yo‗lida ancha-muncha ishlarni amalga oshirdi, 500 ga yaqin qonunlar qabul qilindi.
Demokratik huquqiy davlat qurishning nazariy asoslari va yo‗l-yo‗riqlari, uning amaliy tomonlari
O‗zbekiston Konstitutsiyasida (1992) ko‗rsatildi. I.A.Karimovning «Donishmand xalqimizning
mustahkam irodasiga ishonaman» nomli intervyusi, "O‗zbekiston-kelajagi buyuk davlat", "Buyuk
kelajagimizning huqukiy kafolati", "Xalqimizning yo‗li mustaqillik, ozodlik va tub islohotlar yo‗lidir",
"O‗zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari" kabi asarlarida huquqiy
jarayonlarning tamoyillari keng yoritildi.
Ularda demokratik huquqiy davlat shakllanishining asosiy sohalari qamrab olingan. Ta‘kidlash
lozimki, demokratik huquqiy davlatni barpo etish, faqat qonunlar qabul qilish bilan chegaralanib
qolmaydi. Bu jarayon xalqimizning yuksak ma‘naviyatli bo‗lishi bilan bog‗liq. Avvalo, xalqimiz
yaratgan boy ma‘naviy kamolot qirralaridan foydalanib, shular asosida yosh avlodni tarbiyalash, axloqli,
odobli, mehnatsevar, baynalminal va vatanparvar, mustaqil vatanga sodiq avlodni o‗stirish lozim.
Binobarin, jamiyatda demokratik jarayonlarni shakllantirish eski dunyoqarashini o‗zgartira olmaydigan
xodimlar bilan amalga oshmaydi. Eski dunyoqarashdagi kamchiliklarni sezadigan, uning ijobiy
tomonlarini hayotga tatbiq etadigan, yangicha huquqiy va siyosiy tafakkurlaydigan, etuk ma‘naviyatli
xodimlar talab qilinadi. Demak, endi mustaqil O‗zbekistonning o‗ziga xos mutassaddi institutlari,
ijtimoiy sohadagi akademiyalari bo‗lishi zarur. CHet ellardagi bilimlar, tajribalar olinib, u bilimlarni
O‗zbekistonga moslab tatbiq etish zarur. Buning uchun aql-zakovatli mutaxassislar kerak. O‗z
mutaxassisligining ustasi bo‗lgan kadrlar jamiyat boyligidir. Endilikda vatan va xalqning manfaatini
o‗ylovchi, islohotlarni to‗g‗ri tushunadigan insonni tarbiyalash asosiy maqsad bo‗lmog‗i darkor.
Jamiyatda yashaydigan har bir shaxsning individual va ijtimoiy ongini, ma‘naviyatini
o‗stirish asosiy vazifalardandir. Davr talabidan ortda qolgan ma‘naviyatsiz, poraxo‗r, vijdonsiz
kishilar bilan demokratik davlatni barpo etish mumkin emas. Buning uchun maktablardagi dars
jarayonlarining tarbiyaviy tomonlarini mukammallashtirish, Oliy o‗quv yurtlaridagi ijtimoiy fanlar
ta‘sirini kuchaytirish lozim. Fan va texnika taraqqiyotini o‗z vaqtida tushuntirish, ularni amaliyotga
tatbiq etish, huquqiy ma‘naviyat jarayonlarini nazardan chetda qoldirmaslik talab etiladi.
Mulkchilik jihatlarini to‗g‗ri tushunadigan xodimlar bozor munosabatlariga o‗tish davri
uchun ayniqsa zarur. Mulkchilik xislatlarini faqat shaxsiy manfaatlarda deb biladigan kadrlar bilan
ham demokratik huquqiy davlat qurib bo‗lmaydi. Bu sohalar yuksak ma‘naviyatni shakllanishiga
bog‗liq. YUksak ma‘naviyat esa huquqiy demokratik davlatning poydevoridir. Aks holda taraqqiyotdagi
ziddiyatli, tafovutli, zararli jarayonlarning oldini olib bo‗lmaydi. SHuni hisobga olgan holda,
Oliy Majlis tomonidan, davlatning millatlararo, ijtimoiy, ma‘naviy, iqtisodiy tengliklarini ta‘minlovchi
harakat tarozusi mexanizmini ishlab chiqish zarurdir. Zero, rivojlanish jaraenida, hayotning barcha
57
qirralarida
huquqiy normalar bilan boshqarishga va fukarolar faoliyatiga bevosita taalluqli bo‗lgan ko‗plab
qonunlarni ishlab chiqishga e‘tiborni qaratish lozim. Bu esa mutaxassis va barcha fuqarolardan tinmay
izlanishni, o‗ylashni, mehnatni talab etadi. Huquqiy davlat qurishda huquq ijodkorlari - olimlar,
mutassaddi rahbarlar, tashkilotlar va birlashmalar hamkorlik qilishlari, xolisona, o‗zaro fikr
almashishlari yutuqlar garovidir. SHunday munosabat bilan ishlab chiqilgan qonunning umri uzoq
bo‗lishi tabiiydir. Ayniqsa, umumiy, ijtimoiy-siyosiy normalar ma‘naviyat bilan uzviy aloqada,
o‗zaro ta‘sirda bo‗lgandagina samaralidir.
Demokratik huquqiy hujjatlar o‗z shakli va mazmuni jihatidan, demokratik bo‗lib davlat va
fuqarolar o‗rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Ular ma‘naviy holatning davlat idoralari va jamoat
tashkilotlari faoliyatlarida qo‗llashda ustuvor bo‗lib boraverishida yordam beradi. Bu esa huquqiy
demokratik davlatni mustahkamlashga olib keladi. SHu o‗rinda aytish kerakki, hayotning o‗zi turli
korxonalar, tuman va viloyatlardagi davlat idoralarining adolatli ish yuritishini ta‘minlash uchun
shularga oid qonunlar ishlab chiqilishini talab etmoqda. Bu qonunlarda markaz faoliyati bilan tuman,
shahar, viloyatlar faoliyatlari aloqadorligi o‗z aksini topishi kerak. Ularning har biriga oid bo‗lgan
imtiyoz va mas‘uliyatlar borki, ular ilmiy hal etilib, qonunlar orqali mustahkamlanishi lozim. Bu
o‗rinda, davlat rahbar xodimlarining ma‘naviyat maqomi ham nazardan chetda qolmasligi kerak.
Qonunlarning mukammalligi ta‘minlansa ulkan samara berishi tabiiy. Ayniqsa, demokratik
huquqiy davlatda qonun va tartibot ta‘minlanmasa, u davlatning yutuqlarga erishib, olg‗a yurishi shubha
ostiga qoladi, aks holda, jinoyatchilik ko‗payadi. YUridik ta‘limni yo‗lga qo‗yish, huquqiy bilimlarga
ega bo‗lish, har bir xodim va fuqaroning burchi bo‗lmog‗i lozim. CHunki, fuqarolar siyosiy
jarayonlarda va davlatni boshqarish ishlarida qatnashadilar. Siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari,
harakatlar, yoshlar tashkilotlari, turli xil xayriya va ijodiy jamg‗armalarda, aksionerlik birlashmalarida
shu fuqarolar ish yuritadilar. Demak, bu sohalarda ham qonunlar qabul qilinib, ularni takomillashtirish
hozirgi davr talabidir.
Huquqiy yo‗nalishlar va huquq normalari xalqaro tajribalardan kelib chiqilsa, O‗zbekistonning
tanlab olgan yo‗li, avvalo xalqimiz urf-odatlari, uning yuksak ma‘naviyati nuqtai-nazaridan o‗rganilib
ishlab chiqilsa va hayotga tatbiq etilsa, kamchiliklarning oldi olingan bo‗ladi. Ta‘lim-tarbiya,
ma‘naviyatni, ma‘rifatni yuksaltirish, milliy uyg‗onish jarayonlarini yuzaga keltirish ham dolzarbdir.
Buning uchun oila, bog‗cha, maktab, o‗rta, oliy ta‘lim, akademiya tizimi, ilmiy tadqiqot institutlari
faoliyati diqqatdan chetda qolmasligi aynan zarurdir. YUksak ma‘naviyat shu maskanlarda shakllanadi.
Demak, ular o‗rtasidagi munosabatlarning dialektik jarayonlari hisobga olingan holda qonunlar qabul
qilish demokratik jarayonlarni shakllanishidagi omillardandir. SHu bilan bir qatorda fuqarolarning
mehnat qilishi, uy-joy ta‘minoti, dam olishlari, ish haqlari, nafaqa olishlari, ularning dahlsizligi,
erkinligi kabi tomonlari borki, bular ham haqiqiy, demokratik huquqiy davlat barpo etishdagi dialektik
jarayonlarning elementlaridir. Binobarin, inson huquqlarini va yuksak ma‘naviyatini shakllantirishni
ta‘minlash moddiy ishlab chiqarishning samarali bo‗lishiga olib keladi.
Ma‘lumki, shaxs erkinligi hamda huquqiy zaruriyat ijtimoiy hayotning ikki muhim unsurini
tashkil qiladi. Inson huquqlarini muhofazasi va kafolati, mehnat va kasbni erkin tanlash huquqi, ta‘lim
olishi qonun doirasida, Konstitutsiyada belgilangan, ammo bu sohalar yanada o‗ziga xos xususiy
qonunlar bilan mustahkamlansa, huquqiy demokratik davlat poydevori yanada kuchli bo‗ladi. O‗z
navbatida bu xususiy qonunlar inson va davlat o‗rtasidagi o‗zaro ta‘sir, bog‗lanishlarning amaliyotda
ustuvorligini ta‘minlaydi.
Davlatning ichki vazifalaridan biri bu-inson huquqlarini himoya qilish va qo‗riqlashdir. Sir emas,
ba‘zida bu ish ma‘muriy chora ko‗rish yo‗llari bilan qolaversa ma‘muriy rahbar orqali ham amalga
oshiriladi (sud orqali emas). Ma‘muriyatning rahbari yuksak ma‘naviyatli bo‗lsa, u bu ishni shu tariqa
58
amalga oshirmas edi. CHunki bunday qilish unchalik to‗g‗ri emas. SHu sababli, bu sohada ham inson
huquqlari bilan shug‗ullanuvchi komissiyalar tuzilsa, ularning faoliyati to‗g‗risida qonun ishlab chiqilsa,
foydadan xoli bo‗lmaydi. YUqoridagilardan xulosa qiladigan bo‗lsak, demokratik jarayonlar o‗z-o‗zidan
tashkil topmaydi, albatta. Ayniqsa, demokratik huquqiy davlatni barpo etish yuzlab va minglab sohalar
bilan bog‗langanki, bular deterministik-dialektik jarayonlar sifatida ko‗zga tashlanadi. Demak, faoliyat
yuritishimiz faqat qonunlar chiqarib qo‗yishdangina iborat emas. Balki, demokratik davlat barpo etishda
qonunlarni hayotga tatbiq etishni ta‘minlash hamdir. SHu sababli ularga, yakkalikdan umumiylikka,
umumiylikdan yakkalikka qarab borish tamoyili asosida yondashish zarur.
Demokratik hukukiy davlatda g‗oyalar beruvchi, ijodkorlar uchun keng yo‗l ochiladi.
Binobarin, aytish mumkinki, ishlab chiqarishni yuksaltirish, O‗zbekistonning buyuk davlatga
aylanishida ijodkorlar, olimu-fuzalolarning beg‗araz mehnati, ijodiy izlanishlarning ijobiy natijalari xalq
xo‗jaligining barcha tarmoqlariga o‗z vaqtida tatbiq etilganda, uning mualliflari ham moddiy va
ma‘naviy rag‗batlantirilsa, ijobiy natija berishi turgan gap. Lekin bu sohalar ham puxta ishlangan
qonunlarni talab qiladi.
Bu jarayonlarning hammasi inson faoliyati bilan bog‗langan bo‗lib, biri ikkinchisisiz yashay
olmaydi. Ularning birortasini ham nazardan chetda qoldirib bo‗lmaydi. Pirovard natijada hukuqiy
demokratik davlatning paydo bo‗lishi asta-sekinlik bilan, tadrijiy yoki evolyusion yo‗l bilan
takomillasha boradi. Uni tashqaridan zo‗rlab u yoki bu mamlakatga kiritib bo‗lmaydi. Demokratik
huquqiy davlat qurilishi tabiiy va zaruriy ravishda amalga oshadi. Ana shunday holat Respublikamizda
asta-sekinlik bilan paydo bo‗layotir.
SHu ma‘noda huquqshunos olimlarimiz barcha jarayonlarni yuksak ma‘naviy jihatdan mushohada
qilishga yanada ko‗proq e‘tiborlarini qaratsalar, ularni hayotga tatbik etishni ko‗rsatsalar jamiyatimiz
yanada olg‗a qarab rivojlanadi. Ma‘naviyat va huquqni, hayotni, harakatni, mushohada qilib, his etish
ham olijanoblikdir. Uni to‗g‗ri, xolisona baholaganlar hayot lahzalarida qoqilmaydilar.
Ma‘lumki, Vatanimiz bundan deyarli bir yarim asr muqaddam o‗z mustaqilligini yo‗qotib chor
Rossiyasiga qaram bo‗lib qoldi. Bu o‗tgan yillar xalqimiz uchun engil, hur va farovon yillar bo‗lib
o‗tmagan. Hatto yaqin yillar: "sotsializmning o‗rnatilishi", "rivojlangan sotsializm" va nihoyat
saksoninchi yillar ham oson kechmadi. Bu yillarda ma‘naviyat so‗zi ishlatilmadi ham. "G‗oyalar" esa
kommunistik mafkurada edi. Aniqrog‗i, oxirgi 70 yil ichida kommunistik mafkura hukmronlik qilib
keldi, bu mafkura zulm va zo‗ravonlikka, soxtalikka asoslangan edi. Respublikamiz Prezidenti
I.A.Karimov "Tafakkur" jurnalining bosh muharriri bergan savollarga javob berar ekan, "jamiyatimiz
mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etishi"ni ta‘kidladi. Mafkura bo‗lmasa jamiyat
taraqqiyoti olg‗a bosmaydi. CHunki, jamiyatdagi davlat o‗zini to‗g‗ri yo‗lini yo‗qotadi. Unda
mafkuraviy bo‗shliq yuzaga kelib, jamiyat qurilishiga yot bo‗lgan begona mafkura egallaydi. Bu esa
mag‗lubiyat degani. Tarixdan ham ma‘lumki, xudbinlik qilgan yovuzlar xalqimizning ma‘naviyatiga
salbiy ta‘sir qilib keldilar. Ma‘naviy jihatdan zaiflashtirishga, xalqimizning qaddini bukishga harakat
qildilar. Bular bizning xotiramizdan ko‗tarilmasligi lozim.
Bugungi kunda xalqimiz axborot asrida yashamoqda. CHetki ta‘sirlardan holi yashay
olmaymiz. ..... bugungi zamonda mafkura poligonlari yadro poligonlariga nisbatan ham ko‗proq kuchga
ega. Eng qizig‗i, shu bilan birga, kishini doimo ogoh bo‗lishga undovchi tomoni shundaki, agar harbiy,
iqtisodiy, siyosiy tazyiq bo‗lsa, buni sezish, ko‗rish, oldini olish mumkin, ammo mafkuraviy tazyiq,
uning ta‘siri va oqibatlarini tezda ilg‗ab etish nihoyatda qiyin, -deb ta‘riflagan edi IA.Karimov.
«Masalan,-deb davom etadi Prezident I.A.Karimov, -«Aum Senrikyo» degan diniy oqim
vakillarining faoliyatini eslaylik, ular dunyoning turli mamlakatlaridagi yuzlab yosh yigit-qizlarni
irodasidan, ong shuuridan mahrum qilib zombi, ya‘ni manqurtga aylantirib qo‗ygani yaxshi ma‘lum».
Ha, bu manqurtlar mafkura ta‘sirida shunday bo‗lganlar.
59
SHuni ta‘kidlash lozimki, ma‘naviyat va mafkura bir-biriga yaqin tushunchalardir. Har ikkalasi
ham ijtimoiy hodisa sifatida shakllanadi. Jamiyat taraqqiyotida xilma-xil g‗oya va fikrlar ham,
ta‘limotlar, mafkuralar ham o‗zgarib turadi. Inson ma‘naviyati, uning odob-axloqi nisbatan
o‗zgarmaydi.
Bugungi kunda, Respublikamizda haqiqiy mafkurani yaratish va uni haetga tatbik etish borasida
jadal ishlar olib borilayotir, uning mazmuni shubhasiz, milliy ma‘naviyatimizni tiklash va shu asosda
o‗z ildizlarimizni o‗rganish, aniqlash, ularni targ‗ib qilishga ham qaratiladi. O‗shanda u to‗laqonli
bo‗ladi. O‗zbekistonning hozirgi bosqichida milliy istiqlol mafkurasini yaratilishi haqiqatdan ham
muhim ahamiyat kasb etadi. I.A.Karimov «Oldimizda turgan eng muhim masala bu — milliy istiqlol
mafkurasini yaratish va hayotimizga tatbiq etishdir», -deb aytishi bejiz emas. Zero ko‗pgina
uchrashuvlarda, olimlar, yozuvchilar bilan muloqotlarda ham mafkuraviy masalani hal etmasdan, uni
amalda tatbiq qilmasdan turib maqsadlarga erishib bo‗lmasligini ta‘kidladi.
I.A.Karimovning «Milliy mafkura - millatni birlashtiruvchi bayroqdir», deb aytishi bejiz emas.
Bo‗lajak mafkura haqida Prezidentimiz shunday deydi: «Odamlarning ming yillar davomida
shakllangan dunyoqarashi va mentalitetiga asoslangan, ayni vaqtda shu xalq, shu millatning kelajagini
ko‗zlagan va uning dunyodagi o‗rnini aniq ravshan belgilab berishga xizmat qiladigan kechagi va
ertang‗i kun o‗rtasidagi o‗ziga xos ko‗prik bo‗lishga qodir g‗oyani men jamiyat mafkurasi deb
bilaman». Demak, mafkura bizning mustaqillik tafakkurimiz bilan chambarchas bog‗liq bo‗lishi
lozim. Mustaqillik g‗oyasi esa quyidagichadir: «O‗zbekistonning istiqboli va istiqloli haqida qayg‗urish,
o‗zining va o‗z xalqining, vatanining qadru qimmati, or-nomusini anglab uni himoya qilish; yuksak
g‗oyalar, yangi fikriy kashfiyotlar, niyatlar og‗ushida mehnat qilib, iste‘dodi bor imkoniyatini, kerak
bo‗lsa jonini yurt istiqboli eliga baxshida etishdir».
Mafkura xalqimizning ongiga ana shu tafakkurlash miqyosida bo‗lishini talab etadi. SHuning
uchun o‗sib kelayotg‗an yosh avlodning to‗xtovsiz harakati natijasida bu ishga jalb etish davr talabidir.
Binobarin, mafkuraviy soha fuqarolar ongi va tafakkurida o‗zgarish yasaydigan, islohotlarni amalga
oshirish uchun yordam beradigan kudratli kuchdir. Mafkurasiz kelajak ham yo‗q. Zero, u ommani,
xalqni yangi jamiyat qurishg‗a yo‗naltiradi va uyushtiradi. Albatta, bu mafkuraga e‘tiqod qo‗yish bilan
bog‗liqdir. Mafkuraning mazmunida taraqqiyotning ob‘ektiv talab va ehtiyojlari, mamlakatdagi barcha
elatlar, millatlarning, xalqning va ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarning, partiya hamda nodavlat
uyushmalarning manfaatlari mujassamlashgan bo‗ladi. Unda jamiyat taraqqiyotining‗ ustuvor
yo‗nalishlari ma‘naviyat va ma‘rifat bilan bog‗lagan holda g‗oya va fikrlar ishlab chiqiladi. Prezident
I.A.Karimov tomonidan asoslab berilganidek, istiqlol mafkurasi jamiyatimizning iqtisodiy, siyosiy,
ma‘naviy taraqqiyotiga ta‘sir etadi, rivojlanishini ro‗yobga chiqaradi. Bu turli usullar bilan amalga
oshiriladi.
Ta‘kidlash lozimki, birorta jamiyat, birorta elat va xalq mafkurasiz yashamagan, bundan keyin
ham yashamaydi. Har bir jamiyatning, har bir davlatning o‗ziga xos, o‗ziga mos, uning o‗zi uchun
xizmat qiladigan, uning tub manfaatlarini himoya qiladigan mafkurasi bo‗ladi. Insonlar qaysi bir
jamiyatda qaysi bir davlatda yashamasin nimagadir asoslanishi, e‘tiqod qilishi, qandaydir fikr nazariya,
g‗oya mafkuraga asoslanib ish ko‗rishi tabiiy bo‗lib qoladi. Ta‘kidlaganimizdek, mustaqillikka
erishganimizga qadar mamlakatimizda kommunistik mafkura hukmron edi. Unda bizning
ma‘naviyatimizga zid bo‗lgan g‗oyalar to‗la edi. CHunki Evropadagi g‗oyalarni SHarqda shakllantirish
mushkul vazifadir. Urf-odatlar, qadriyatlar, turmush tarzi bunga yo‗l qo‗ymaydi. O‗tgan o‗n yilliklar bu
narsani tasdiqladi. Marksizm-leninizm ta‘limotini zararli tomonlaridan faqat O‗zbekiston xalqi emas,
balki barcha millatlar ham katta ma‘naviy, mafkuraviy zarar ko‗rdi. Ushbu mafkura ma‘naviyatimizning
ildizlarini hisobga olmadi, aksincha, bu muqaddas ildizlarga bolta urib uni yo‗q qilishga intildi.
O‗zimizga xos mulkdan, davlat tuzumidan siyosiy, iqtisodiy, madaniy mustaqilliklardan va erkdan,
60
tariximiz milliy an‘analaridan mahrum qilmoqchi bo‗ldi. Ijtimoiylik niqobi bilan kommunistik mafkura
xalqimiz manfaatlarini chetga surib qo‗ydi. Qadimiy madaniy meros kamsitildi. Mamlakat markazga
xom ashyo etkazib beruvchi qaram respublikaga aylandi. «Internatsionallikni» bayroq qilib olgan
kommunistik mafkura o‗z maqsadlarini faqat rus millatini ustuvorligini pesh qilib ta‘minlashga qaratdi.
«Buyuk rus shovinizmi» ma‘naviyati hukmron siyosatga aylana bordi, natijada boshqa millatlar ravnaqi
to‗xtab qoldi.
Kommunistik mafkura faqat markaziy hokimiyat uchun xizmat qildi. Uning bayrog‗iga aylandi.
Kommunistik mafkura zarurat asosida singdirilmadi, balki xalqlarga zo‗rlab kiritildi. Ma‘naviyat va
mafkura o‗rtasidagi o‗zaro nisbiy munosabatga e‘tibor qaratilmadi. Endilikda shakllanayotgan milliy
istiqlol mafkurasi oldingi mafkuralardan o‗zining tub yangi xususiyatlari bilan farq qilishi lozim.
Hozirgi davr talablaridan kelib chiqishi va davr muammolariga javob berishi zarur.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «O‗zbekistonning o‗z istiqlol va taraqqiyot
yo‗li», «O‗zbekiston kelajagi buyuk davlat», «Xalqimizning otash qalb farzandi» va boshqa asarlarida
milliy mafkuraga oid javoblarni topish mumkin. Mafkura ma‘naviyatga nisbatan tor tushunchadir.
SHunday bo‗lsa-da mafkura — ma‘naviyatning turlari va ko‗rinishlarining turli shakl va usullari orqali
maqsadni ifodalaydi. I.A.Karimovning «O‗zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‗lida»,
«Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati», «Yo‗limiz-mustaqil davlatchilik va taraqqiyot yo‗li»,
«Bizdan ozod va obod Vatan qolsin» kabi asarlarida ma‘naviyat va mafkuraning aloqadorligi, o‗zaro
munosabatlari ochib berilganki, ulardan nazariy, amaliy asoslarni topish murakkab emas.
Mafkurani yaratish dolzarb bo‗lib, u hozirgi kunlarda zaruriyatga aylandi. Buning tasdig‗i sifatida
Prezident I.A.Karimovning "Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar" fani bo‗yicha ta‘lim
dasturlarini yaratish va respublika ta‘lim tizimiga joriy etishi to‗g‗risidagi farmoyishidan so‗ng bu fan
sifatida xalq ta‘limi va Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim tizimida o‗qitilayotir.
I.A.Karimov, 2000 yilning 6 aprelida milliy mafkuraga bag‗ishlangan yig‗ilishda faylasuflar,
tarixchilar, iqtisodchilar siyosatshunoslar, sotsiologlar, psixologlar, pedagoglar, adabiyotshunoslar,
olimlar, jurnalistlar, jamoat tashkilotlari vakillari oldida nutq so‗zlagan edi.
Bu nutqning to‗la mazmuni milliy mafkura xususida bo‗lgandi. YUrtboshi milliy mafkuraning
hayotimizdagi o‗rnini yorqin misollar bilan tushuntirib, milliy mafkurani ishlab chiqishni kechiktirib
bo‗lmaydigan hol deb uqtirgan edi. SHu bilan birga Prezidentimiz milliy mafkura ishlab chiqishning,
yo‗nalishlarini belgilab berdiki, endilikda bu ko‗rsatmalar hayotga tatbik; etilayotir. Xulosa qilib aytsak,
ma‘naviyat va mafkurani hayotga tatbiq etish esa ongimizda paydo bo‗ladigan ba‘zi salbiy fikr va
oqibatlardan uzoqlashtiradi.
Davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oya va mafkuralarning tarixiy tiplari,shakllari va
yo‗nalishlari.
Milliy o‗zlikni anglash tushunchasining mohiyati haqida so‗z ketganda, kommunistik mafkura
milliy ravnaqni targ‗ib qilmasdan, uni mavhum qilib umumiy tushunchalar bilan xalq ong‗ini toraytirib
qo‗ydi. To‗g‗ri, o‗sha mafkuraning dasturlarida ham «Vatan», «davlat», «mamlakat», «madaniyat»
tushunchalari bo‗lgan, ammo ularning mohiyati va mazmuni mahalliy xalk; uchun xizmat qilmagan.
Aksincha, mahalliy xalqni inqirozga yo‗liqtirgan. O‗z vaqtida Munavvar qori Abdurashidxonov «millat,
vatan, madaniyat.» shunga o‗xshash so‗zlarning haqiqiy ma‘nosini bolsheviklar boshqacha
tushunganlarini, bu so‗zlar orqali o‗zlarining qabih niyatlarini amalga oshirayotganlarini ochib
tashlagan edi. Sababi, milliy o‗z-o‗zini anglashda ko‗pgina to‗siqlar hali oktyabr inqilobi davridayok;
boshlangan edi. Ma‘lumki, xalqning o‗z-o‗zini anglashida til, madaniyat, din, hudud birligi bo‗lishi
lozim. Jadidchilik harakatining namoyandalaridan biri I.G‗aspiralining ta‘kidicha, millatning o‗zligini
yo‗qotish uchun shulardan bittasining buzilishi kifoya edi. Kommunistik mafkura haqiqatda xalqimizni
o‗z tilidan, dinidan o‗z o‗tmishidan, madaniyatidan mahrum qilishga olib keldi. SHu sababli, endilikda
61
shunday payt keldiki, biz o‗zimizning o‗tmishimiz va ajdodlarimizning faoliyati bilan yaqindan
tanishib, kimlarmiz va qaysi yurt vorislari ekanligimizni nafaqat bilishimiz, balki, ularni dunyo
miqyosida targ‗ib qilishimiz lozim. Bu sohada jadidchilik harakatining yirik namoyondasi I. G‗aspirali
aytgan mazmunli fikrlar aynan o‗zbek xalqiga ham taalluqlidir. U kishi jon kuydirib ushbu fikrlarni
o‗rtaga tashlagan edi: «Biz, turklar o‗z qonunlari va turmush odatlari ila bir ko‗b saltanatlar maydonga
keltirgan qavm o‗laroq yashab keldik va shunday yashajakmiz...
Biz-turkiy xalqlar qadim-qadimdan Marmar dengizidan Xitoy devorigacha yoyilgan yirik bir
tarixiy-etnografik birlik o‗laroq yashab keldik va xuddi shunday yashamog‗imiz kerak.
Biz o‗z tarixining dastlabki davridayok yozuviga (O‗rxun va uyg‗ur yozuvlari) ega bo‗lgan, keyin
ham uni ilm va tafakkurdagi ulkan muvaffaqiyatlari bilan bezagan qabila sifatida yashab keldik va
shunday yashayajakmiz.
Agar biz muayyan tarixiy sharoitlar tufayli boshqa xalqlardan orqada qolgan ekanmiz, bu hali
milliy-madaniy inqilob huquqidan mahrum etmaydi, aksincha, u tomon yanada kattarok; g‗ayrat bilan
intilishga majbur etadi. Buni bizdan xalqimizning tarixi, taqdiri talab etadi. Ulug‗ vazifalar va ulut
intilishlardan qo‗rqmang Ular ulug‗ voqealarni tayyorlaydi va ulug‗ shaxslarni etkazadi.
SHuncha shaharlar bunyod etgan, fan va madaniyatning dohiylarini, xarbu zarbning olamjahon
vallomatlarini dunyoga bergan bu millat nahotki suvga tushgan toshdek zim-ziyo ketsa?».
Bu fikrlar har qanday kishini hayajonga solmay qolmaydi.
Xo‗sh, shunday ekan o‗z-o‗zini anglash, deganda nimani tushunish kerak? degan savol tug‗iladi.
O‗z-o‗zini anglash - bu o‗z Vatani va shu Vatanda yashag‗an xalqning, millatning o‗tmishi, uning
madaniyati, urf-odati, hamda qadrmyatlarini bilishi demakdir.
O‗z-o‗zini anglash bu - o‗z xalqining azaldan jahon hamjamiyati taraqqmyotiga qo‗shgan
hissasini ang‗lashdir.
O‗z-o‗.chini anglash bu-o‗tgan ajdodlar tarixini mukammal bilish, ularning ruhlari hurmatini
o‗rniga qo‗yish demakdir. SHu bilan birga o‗z-o‗zini anglash Vatan hududidagi boy madaniy va moddiy
merosni aniqlab, porloq kelajak uchun xizmat qilishga intilish, avlodlar farovonligi uchun o‗z hissasini
qo‗shish hamdir. O‗z-o‗zini anglash faqat o‗z tarixini bilish bilan cheklanib k;olish degan so‗z emas,
O‗zining zamonaviy imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‗z millati va Vatanining shuhratini oshirish
hamdir.
Ma‘lumki, xalqimiz uzoq o‗tmishga ega. U o‗z tarixida ko‗pgina qiyinchiliklar, bosqinchiliklarga
duchor bo‗lgani bilan, shunday boy tarixiy meros qoldirganki, ularni anglash beixtiyor milliy g‗ururni
shakllantiradi.
O‗rta Osiyoning markazi bo‗lmish O‗zbekiston dunyo tarixida o‗chmas iz qoldirib kelayotir. Buni
jahon xalqlari e‘tirof etadi. Masalan, O‗zbekiston qadim zamonlardayok; «Buyuk Ipak yo‗li» orqali
G‗arb va SHarqni borlash uchun xizmat qilgan. U dunyo davlatchiligini rivojlantirishga, jahon
madaniyatini ko‗tarishga o‗z hissasini qo‗shgan. SHu sababli ham, bu yurtdan mag‗rurlansak arziydi.
O‗zbekiston hududida qadimdan ko‗p elat va millatlar yashagan bo‗lsa-da, ular o‗rtasidagi do‗stlik,
totuvlik, barqarorlik insonlarni hayratda qoldirib kelgan. Demak, tarixai birlikni, ztnoslar mavjudligi,
ularni qon-qarindoshligi bilan, ulardagi til, ona zaminning ma‘naviy jihatlari yaqinligini, ulardagi
muqaddas tuproq, Vatanga bo‗lgan mehr-muhabbatni anglash hozirgi avlod uchun ayniqsa dolzarbdir.
Gohida onda-sonda dunyoda bo‗lib turgan kelishmovchiliklar, ziddiyatlarning oldini olishga
bizning yurtimiz ma‘naviy qurol bo‗lib xizmat k;iladi.
Hozirgi zamonda o‗z-o‗zini anglash bu - shaxsiy va mahalliychilik, urut-aymoqchilik illatlarini
yo‗qotishga yordam beradi. Azaldan bir tan, bir jon bo‗lib yashab, shu mamlakat ravnaqini ta‘minlagan
ajdodlarimizning turmush tarzi hozir ham yorqin misol bo‗lib, hamkorlik qilishning manbai bo‗lib
xizmat qiladi.
62
Milliy o‗z-o‗zlikni anglash natijasida o‗z mamlakati taraqqiyotini belgilash, uning mustaqilligi
uchun kurashning namunasini beradi. O‗z-o‗zini anglash kelajakda o‗z taqdirini o‗zi belgilash uchun
foydalaniladi, mas‘uliyatni oshiradi. Ajdodlar fidoiyligi, jonkuyarligidan xulosalar ilinadi. O‗z-o‗zini
anglash shunday bir noyob jarayonki, uning mohiyatiga etish insonda bitmas-tuganmas mehr-muhabbat,
shafqat, umumiy insonparvarlikni shakllantiradi. Insonlarda milliy anglash bo‗lmasa, milliy
manfaatlarni tushunish diyin. Qachonki, milliy anglash yuksak bo‗lgandagina kerakli vaqtda, ya‘ni o‗z
millatining qadr-qimmatini pasaytirayotgan hodisa va harakatlar bo‗lsa, uning ma‘naviy va moddiy
boyligiga zarar keltirsa, g‗ururi poymol etilaversa, o‗shanda birlashish, himoya qilish namoyon
bo‗ladi. SHunday paytlarda mamlakat ichkarisidagi muxolifatlar ham yagona maqsad yo‗lida
birlashadilar.
Millatning o‗z-o‗zini anglashi, uning his-tuyg‗ulari, irodalari, ruhlari, kayfiyatlarini o‗zgartiradi.
Turmush tarziga ta‘sir qiladi. Ta‘kidlab o‗tish kerakki, o‗z-o‗zini anglash faqat o‗z millatining
manfaatini himoya qilish bilan chegaralanmaydi. Balki, millat va mamlakat taraqqiyoti uning
rivojlanishiga ham ijobiy ta‘sir etadi, mamlakatga, Vatanga oid turli voqealarni, ichki va tashqi
jarayonlarni to‗g‗ri baholaydi, uning muammolarini hal etadi, ichki ma‘naviy va moddiy zahiralarni
ishga soladi, jamiyatning olg‗a qarab siljishiga yordam beradi. Ana shu ma‘noda, millatning o‗z-o‗zini
anglashi millat uchun muhim belgi bo‗lib, u milliy g‗ururda kengroq o‗z ifodasini topadi.
Davlat mustaqilligini mustahkamlash mamlakatda yashaydigan barcha aholi tabaqalari, ijtimoiy
guruhlar, elat va millatlar o‗rtasidagi munosabatlarning qandayligiga ham ko‗p jihatdan bog‗liqdir.
Hozir Respublikamizda 80 dan ortik milliy, madaniy markazlar ishlab turibdi. Ular o‗rtasida hamkorlik,
millatlar o‗rtasida totuvlik bo‗lmas ekan, davlat mustaqilligiga to‗la erishish mushkul bo‗ladi.
Ayniqsa, ko‗p millatli davlatda bu jarayon muhimdir. O‗zbekistonimizda 30-yillarda ellikdan
ortiq millat va elat vakillari yashagan bo‗lsa, endilikda ular 130 dan ortiqdir. Demak, bu hol davlatimiz
mustadilligini mustahkamlash uchun yangi vazifalarni keltirib chiqaradiki, ularni juda ehtiyotkorlik va
vazminlik bilan bajarishga intilish talab etiladi.
Sababi, yuqorida aytib o‗tilgan toifalarning barchasi mamlakat mustaqilligi uchun u yoki bu
darajada sa‘y-harakatlar qiladilar, mamlakatni moddiy va ma‘naviy boyitadilar. Zero, mustaqillikni
mustahkamlashga harakat qilayotgan fuharolarni, ayniqsa, yoshlarni ma‘naviy etuk qilib tarbiyalash
kechiktirib bo‗lmaydigan vazifadir. SHu sababli, taraqqiyotdagi boshqa yo‗nalishlar bilan birga xalq
manfaatini ifodalaydigan, ma‘naviyatini boyitadigan milliy istiqlol mafkurasining yaratilishi zamon
talabidir.
Milliy istiqlol mafkurasi endilikda hayotga tatbiq etilayotir. Bu mafkura va uning mazmuni
to‗g‗risida matbuotda iliq so‗zlar aytilayotganining guvohimiz. SHu sababli, biz mafkurada tilga
olingan va ma‘naviyatimizning eng muhim qirralaridan biri bo‗lgan milliy g‗ururni shakllantirishdagi
omillar, uning iqtisodiy va ma‘naviy jihatlari to‗g‗risida fikr yuritmoqchimiz.
Prezident I.A.Karimov "O‗zbekiston o‗z istiqlol va taraqqiyot yo‗li" nomli asarida: "O‗zbek
xalqining yuksak milliy qadr-qimmati, or-nomusi va shon-sharafi, uiing o‗ta mehribonligi va sof
vijdonliligiga asoslangandir. Biz bundan keyin ham o‗zbeklarning milliy g‗ururini ma‘naviy
yuksaltiramiz, shu bilan birga umumiy Vatanimizda biz bilan birga yashovchi va O‗zbekiston
respublikasiga sadoqatli bo‗lgan barcha xalqlar bilan birodarlikka intilamiz", deb ta‘kidlagan edi. Bu
so‗zlarda juda nuqur ma‘no bor. Sobiq ittifoq davrida "dunyoviy millat", "dunyoviy til", "dunyoviy
madaniyat" kabi umumjahon maqsadlar asosida fikr yuritilganligi sababli milliy g‗urur chetga chiqib
qolavergan edi. Natijada, "yirik" millatlar soyasida boshqa millatlar g‗ururi ravnaq topmadi. CHunki,
mehnatkash xalq ongiga kundalik hayotimizdan uzoh fikrlar singdirilib kelindiki, bu jarayonda boshqa
ba‘zi xalqlar singari o‗zbek xalqining ham milliy g‗ururi toptaldi, qiyinchiliklarga duch keldi. Endilikda
xalqimiz mustaqillik sharofati bilan, o‗n yildirki, bu muhim jabhada kaddini rostlamoqda.
63
Milliy g‗urur to‗g‗risida so‗z ketar ekan, bu masalaning nozikligini hech qachon unutmaslik zarur.
U hasad bilan emas, balki, havas bilan yuksalmog‗i kerak. G‗urur to‗g‗risida turlicha fikr yuritgan
allomalar uning salbiy va ijobiy tomonlarini taroziga solib ish yuritishni uqtirganlar. Jumladan, ingliz
tanqidchisi J. Kollinz milliy g‗urur "Garchi yaxshilik hisoblanmasa-da, lekin ko‗p yaxshiliklarning
boshidir", -degan bo‗lsa, nemis yozuvchisi I.Zeyme :-"Agar biz haqiqiy g‗ururli bo‗lganimizda edi,
dunyoni bu qadar razilliklar bosmas edi"-deb yozadi. YUnon faylasufi Teofrast:-"G‗urur-o‗zidan
boshqalarning bariga nisbatan o‗ziga xos bir nafratdir"-deydi. Fransuz adibi M.Janlis:-"G‗urur
ko‗pincha haqiqiy ulug‗vorlikka g‗ov bo‗ladi",-Degan bo‗lsa, at-Termiziy:-"Mag‗rurning turishi
xunuk"-deydilar.
Bu kabi fikrlardan ko‗rinib turibdiki, g‗urur yuqorida ta‘kidlanganidek, noyob va nozik
jarayondir. Milliy mafkuraning har bir targ‗ibotchisi va tinglovchisi mazkur fikrlardan tegishli xulosa
chiqarib, masalaga jiddiy yondashishi va uni hayotga tatbik; etishi kerak. Xususan, fransuz axloqshunos
olimi F.Laroshfukoning:-"G‗urur barchaga xos xususiyat: ammo farqi shundaki, uni qachon va qaerda
ko‗rsatishni bilish kerak"3, -degan da‘vatiga amal qilinsa, mantiqqa to‗g‗ri kelar edi.
Xalqimizning "G‗ururi bor elning minorasi baland bo‗ladi" degan ajoyib naqlidan kelib chiqsak,
boshqa muhim jarayonlar singari milliy g‗ururni ham shakllantirmay turib, O‗zbekistonimiz
mustaqilligi barqaror, uning kelajagi buyuk bo‗lishiga to‗la erisha olmaymiz. Milliy g‗ururning
shakllanishi va rivojlanishi ko‗proq iqtisodiy sohaga, ya‘ni to‗qchilikka, moddiy noz-ne‘matlarning
etarlicha to‗kinligiga ham ko‗p jihatdan bog‗liqdir. SHu sababli, milliy istiqlol mafkurasini xalqqa
singdirishning siyosiy tomonlaridan biri bu - iqtisodiy sohadir. Avvalo, el-yurt uchun etarli miqdorda,
keyin esa eksportga yuboriladigan sifatli moddiy boyliklarni ishlab chiqarmasak, milliy g‗ururimizni
yuksak darajada ko‗tara olmasligimiz tabiiydir. Etarlicha to‗kin va sifatli mahsulot esa xalqimizning
jo‗shqin mehnati asosida yuzaga keladi. Bugun xalq, har bir fuqaro ongli mehnat silgandagiia, mahsulot
sifati oshadi, miqdori ham ko‗payadi. Jahon andozalari darajasidagi sifatli mahsulotni ishlab chiqarib,
eksport qilish xalqimiz milliy g‗urchurini rivojlantirishning muhim omillaridan biridir.
Milliy mafkurani xalqqa singdirish uchun o‗tkaziladigan har bir tadbir xo‗ja ko‗rsinga
o‗tkazilmasdan, balki, astoydil, vijdonan amalga opshrilishiga erishish kerak. Har bir ma‘ruzachi
dalillar asosida tinglovchining fikrlash qobiliyatini shu darajada uyshtishi kerakki, u iqtisodiyot
sohasida bilimi etarli bo‗lmasa, beixtiyor bilim olishni o‗z oldiga maqsad qilib qo‗ysin, ta‘bir joiz
bo‗lsa, o‗zligini iqtisodiy jihatdan ham anglashga harakat qilsin.
Milliy istiqlol g‗oyasi va mafkurasini targ‗ib qilish uchun targ‗ibotchilarimizning hozirga qadar
egallagan iqtisodiy bilimlari kamlik qiladi. Sababi, ko‗pgina targ‗ibotchilar keng ko‗lamda ma‘ruza
qilib, barcha sohani umumiy jihatdan qamrab olishga harakat qilganlar. Natijada ma‘ruza oldiga
qo‗yilgan maqsad ham mavhumlashgan. SHu sabali, ma‘ruzalarga milliy istiqlol g‗oyasi nuqtai
nazaridan yondashilsa, maqsadga muvofiq bo‗ladi. Bu ma‘ruzalar qisqa, mantiqan kuchli, g‗oyadagi
chizgilar hamda shiorlar asosida tuzilgan bo‗lsa, samarali, ta‘sirchan bo‗ladi deb o‗ylaymiz.
Ma‘lumotlarimiz umumiylikdan alohidalikka k;arab yo‗nalgan bo‗lishi kerak.
Itstisodiy soha bo‗yicha millmy g‗ururni shakllantirmsh uchun yuqoridagi fikrlarni
mustahkamlash maqsadida hozir mamlakatimizda etishtirilayotgan paxta, ipak, qorako‗l hamda paxtani
qayta ishlash, qishloq xo‗jaligi va to‗dimachilik mashinalari, oltin, foydali qazilmalar, radiotexnika
mahsulotlari va turli xalq iste‘moli mollari, umuman, moddiy boyliklarimiz to‗g‗risidagi ilmiy
asoslangan dalillar va ma‘lumotlarga ega bo‗lish zarur. Ishlab chiqarishimizning bu etakchi sohalarini
tilga olganda, ularni boshqa mamlakatlar bilan taqqoslab gapirish maqsadga muvofiqdir.
Xullas, milliy g‗urur avvalo, iqtisodiy jihatdan o‗z-o‗zini anglashdan boshlanishi, har
bir kishi iqtisodiy sohada ustuvor bilimga ega bo‗lishi kerak. Uz-o‗zini iqtisodiy jihatdan anglash, har
bir kishidan o‗z ustida qo‗shimcha ishlashni, bilim doirasini kengaytirishni talab etadi. Albatta, o‗z-
64
o‗zini anglash nafaqat iktisodiy sohani bilish, balki o‗z tarixini, ona tili, dini,avlod-ajdodlarini, milliy
urf-odatlarini, axloqiy karashlari, an‘analari, o‗z xalqinint dunyo madaniyatini rivojlantirishga
qo‗shayotgan hissasini va boshqa ko‗plab jarayonlarni mukammal bilishni talab etadi. Binobarin, shu
jarayonlarni har bir shaxs mukammal bilmas ekan, odatdagi muloqotda yoki chet mamlakat kishilari
bilan suhbatlarda o‗zining kim ekanligini, avlodlari kimligini tanita olmaydi.
Ma‘lumki, milliy g‗urur insonning rangi, gavda tuzilishi, irqi, jinsi yoki diniga qarab
belgilanmaydi. Milliy g‗ururni bu alomatlarga sarab belgilovchilar qattii; adashadilar, undaylar
shovinistlardir. Aslida bunday kishilarning dunyoqarashi buzilgan bo‗lib, bilim saviyasi sayozdir.
O‗zbek xalqi bunday sarashlarni o‗ziga yot deb biladi, o‗z milliy g‗ururini millatning insonparvarlik
xislatlaridan kelib chiqib yuksaltiradi. Islom va boshqa dinlarning bu sohadagi ijobiy tomonlariga
e‘tibor qiladi.
Iqtisodiy soha bilai bir qatorda milliy g‗ururni yanada yuqoriroq darajaga ko‗tarishning ikkinchi
muhim bir jihati - bu ma‘naviy etuklikni egallashga bog‗liqdir. Jamiyatimizdagi kishilar o‗z
mutaxassisligi, ishlaydigan sohasini yaxshi bilishi mumkin. Lekin, ma‘naviy etuklik bo‗lmasa, milliy
g‗ururni ko‗tarish, uni targ‗ib qilish amrimaholdir. Ma‘lumki, Prezidentimiz tashabbusi bilan keyingi
yillarda ko‗plab talabalar, tadbirkorlar, tuman, shahar, viloyat hokimliklari vakillari chet ellarga
bormoqdalar. Kelajakda bu ish yanada rivojlanishiga aminmiz. Xorijga borayotgan har bir kishi o‗z
xalqining milliy g‗ururi qirralarini mukammal bilishi zarur. Ayniqsa, hozirgi talabalarimiz milliy
g‗ururni, uning qirralarini bilish bilan birga, uning targ‗ibotchilari ham bo‗lishlari kerak. Talabalarni
targ‗ibotchilar silib etishtirishni esa maktabda o‗kuvchilik davridan boshlash zarur. Maktab
o‗quvchilarinish- ko‗pchiligi kelajak talabalardir. Mustahkam bilimni, ma‘naviyat, kadriyat, urf-odatlar,
udumlarni hamda allomalarimizning ta‘limotlarini o‗quvchilarga hozirdan keng dasturlar, puxta darslik
va rejalar asosida tushuntirishni boshlash - davr talabi. Zero, o‗quvchilar talaba bo‗lganlarida bu
bilimlar ular uchun puxta zamin vazifasini o‗taydi. Aynan shu bilimlar kelajak uchun bebaho ekanligi
va milliy g‗ururni shakllantirishda ham o‗ta muhim omil bo‗lishi aniq.
Buning uchun ayniqsa, ijtimoiy fanlar o‗qituvchilari, barcha murabbiylar mas‘uliyatni his
qilishlari, jonkuyar bo‗lishlari lozim. Kelajakda chet mamlakatlarga borayotgan talabalar ham o‗z
zimmasiga katta mas‘uliyatni olib, borgan mamlakati madaniyatini tezda o‗ziga singdirib, o‗z xalqi
madaniyatini uyg‗unlashtirish hamda o‗z millatiga xos bo‗lgan g‗ururni o‗rni bilan targ‗ib qilishni
o‗ylab boradilar. Ma‘lumki, xorijga kadam qo‗ygan kishilarga e‘tibor o‗n karra oshadi. Salomlashish,
muloqot qilish, mehmonxonada yashash, kiyinish, suhbat qilish, kishilarga munosabat, urf-odatlar
barchasi hushyorlikni talab etadi. Afsuski, borgan kishilarning hammasi ^am bularning o‗ta
muhimligiga hamisha e‘tibor beravermaydi. Sir emaski, chetga borayotgan ba‘zi sayyohlarimiz xorijga
borganda kiyim-kechak, sovg‗a buyumlariga diqqatni ko‗proq qaratadilar, imkoniyat bo‗lsa, o‗sha
buyumlardan ko‗proq olib qaytishni o‗ylaydilar. Milliy G‗URUR to‗g‗risida o‗ylash esa, afsuski,
yodimizdan ko‗tarilar darajada bo‗ladi. Axir biz, buyuk jahongirlar, mo‗‗tabar mutafakkirlar, ulug‗
allomalar avlodimizku! Ular timsolida o‗zbek xalqining kim ekanligini, o‗zbek xalqining jahon
madaniyatiga, umuminsoniy qadriyatlarga ko‗shgan ulkan hissasini endi dunyo ahli biladigan payt
keldi-ku! Endilikda, barchamiz o‗zbek xalqini dunyo ko‗zi o‗ngida yana bir pog‗ona ko‗tarishga harakat
qilishimiz kerak emasmi? Milliy madaniyatimiz va axloqimizning mustahkam zaminga ega ekanligini
endi olamga ko‗rsatishimiz kerak emasmi?
Ming afsuski, oramizdan chiqqan ayrim o‗zbek "vatanparvar" lari milliy g‗ururimizni ham
mutlaqo unutib, faqat o‗z shaxsiy manfaatlarini o‗ylab, chetdan turib, ona-Vatanga tosh otmoadalar.
Anikrog‗i "Ozodlik", "Bibisi", ba‘zan Rossiya ommaviy axborot vositalari eshittirishlarini eshitib,
xorijda chiqadigan gazetalardagi tirnoq ostidan kir qidiruvchi ba‘zi bir maqolalarni o‗qib, beixtiyor
g‗azabing keladi. Amalda yurtboshimiz tufayli dunyoning ko‗pgina yirik va ilg‗or mamlakatlari o‗zbek
65
xalqini, uning madaniyatini, mustaqil davlatini tan olib hurmat- ehtirom ko‗rsatsa-yu, o‗zimizdan
chiqqan uch-to‗rt nafar "vatanparvar"- lar esa milliy g‗ururimizni unutib, egan non-tuzini oqlash o‗rniga
tuzluqqa tupursa, bu qaysi aqlga sig‗adi. SHu "vatanparvar"lar birorta kamchiliksiz davlatni topib bera
olarmikanlar. Albatta, yo‗q . SHunday qiyin bir sharoitda O‗zbekistonning nisbatan to‗qligi va
tinchligini nega sezib, sezmaslikka oladilar, oqni qora deb ko‗rsatishga urinadalar. O‗zbekistondagi
o‗tish davri qiyinchiliklarini ayuhannos solib qoralaydilar. Ular kimlarning nog‗orasiga o‗ynamoqdalar?
Har bir targ‗ibotchi bu voqea, hodisalarni hisobga olishi uchun uni ilmiy talqin k;ila bilishi lozim.
Albatta, bular haqida fikr yuritish uchun ham chuqur bilimga ega bo‗lish talab qilinadi. Demak,
"Odamdan yuqori turarkan olam, bilim olmoqlikka muhtojdir odam"- degan naqlga amal qilib, milliy
istitslol g‗oyasini tinglovchiga singdirish uchun har bir targ‗ibotchi o‗z ustida ishlashi davr talabidir.
YUrtboshimizning milliy g‗ururni tiklash maqsadida olib borayotgan sa‘y-harakatlari tahsinga
loyiadir. Prezidentimiz qaerga bormasin, u o‗sha mintatsa yoki davlatdagi aholining o‗zbek xalqiga
bo‗lgan hurmatini oshirib, o‗zbekona milliy madaniyati va qadriyatlarini, o‗ziga xos xususiyatlarini
yuksak darajada namoyish qilib qaytadi. YUrtboshimizning Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh
Assambleyasi majlisida so‗zlagan ilmiy amaliy nutqi to‗g‗risida ham dunyo matbuotida ko‗p iliq so‗zlar
aytilganligining guvohimiz.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, milliy g‗ururni aholiga yanada chuqurrok; singdirish va uni
yuksak darajasiga ko‗tarish uchun katta kuch-g‗ayrat sarflash lozim bo‗ladi. Bu ish eskirgan shiorlar,
dabdabali yig‗ilishlar, haybarakallachilik bilan o‗tkaziladigan ommaviy tadbirlar orqali bo‗lmaydi. Bu
bilan kerakli natijaga erishish qiyin. Xalqimizda shunday udumlar, urf-odatlar borki, ular milliy g‗ururni
rivojlantirishga juda qo‗l keladi.
Mustaqillik kuni, Navro‗z va Hdyit bayramlari, Vatan xizmatiga yuborish arafasidagi tadbirlar,
hosillar sayili, Xotin-qizlar bayrami, Konstitutsiya nishonlanadigan kun, aholining to‗y marosimlari,
yubileylari, xotira kunlari, salom va alik, gap-gashtak, hovli to‗ylari, hashar, ziyoratlar shular
jumlasidandir. Bu tadbirlardan barcha targ‗ibotchi va notiqlar ko‗ngildagidek foydalana olmayotirlar.
SHu sababli respublika Ma‘naviyat va ma‘rifat Kengashi qoshidagi targ‗ibotchilar guruhlari vakillari bu
muhim ishda o‗ta bilimdon va tadbirkor bo‗lishlari kerak. Binobarin, milliy g‗ururni ko‗tarish har bir
fuqaroning aqliy va mehnat faoliyatiga katta ruh bag‗ishlaydi. Bu esa bizga jamiyatimiz oldida turgan
qiyin muammolarni echishda yordam beradi.
Davlatimizning ezgu muddaosi va vazifalaridan biri bu - bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy,
demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishdir. Demak, milliy istiqlol g‗oyasi bilan bu vazifa
mushtarak bo‗lsa jamiyatimiz rivojlanishi, taraqqiy etishi tezlashadi. Ayniqsa, tinglovchilar va talabalar
bilan ish olib borish mobaynida milliy istiqlol g‗oyasining demokratik jarayonlar bilan chambarchas
bog‗langan jiddiy tushuntirish ishlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Ma‘lumki, shaxs faoliyati ko‗p qirralidir. Bu qirralar rivojlanipsh uning etuk xodim sifatida
shakllanishiga erdam beradi. SHu qirralardan biri shaxsning demokratiya to‗g‗risidagi bilimidir.
«Demokratiya» so‗zi va uning jamiyatda tutgan o‗rni qadimiy bo‗lsa ham, shaxs uchun
"yangi"dir. Inson alohida muhitda shaxs bo‗lib shakllanmaydi, balki ota-ona tarbiyasi, bolalar
bog‗chasi, maktab, o‗quv yurti va jamoada tarbiyalanadi. SHu sababli u demokratik jarayonlarga har xil
holatda duch keladi va undan o‗ziga hulosa qila boshlaydi. Demokratiya va milliy istiqlol g‗oyasining
shaxsda shakllanishi juda murakkab kechadi. CHunki, u o‗zining qadr-qimmatini yuqorida ko‗rsatilgan
atrof-muhitdan kelib chiqib anglay boshlaydi. O‗z qarashlarini, his-tuyg‗ularini shakllantiradi. Burch va
mas‘uliyatini sezadi. Demak, shaxsim manfaatni milliy istiqlol g‗oyasi bilan aloqada ekanligini jonli
qilib tushuntirish esa murabbiy o‗qituvchining asosiy vazifasi bo‗lishi lozim. Buning uchun u huquqiy
jihatlarni chuqur o‗rgangan bo‗lishi kerak.
«Aholiga chuqur huquqiy bilim berishni yo‗lga qo‗yish, bu orqali huquqiy madaniyatning
66
yuksalishiga erishish, boshqacha aytganda, tom ma‘nodagi huquqiy ongni shakllantirish talab etiladi. Bu
jamiyatning to‗g‗ri, demokratik yo‗ldan rivojlanishi uchun zarurdir. CHunki, huquqiy tafakkur
shakllanmasa, turli xil nomutanosibliklar kelib chiqadi» yoki ta‘kidlash lozimki, ko‗pgina kishilar
hozirgi kunda ham demokratik jarayonlar, huquk;iy qonunlar asosida shakllanishini yaxshi tushunib
etmayotirlar. Natijada, ba‘zida jamoada yashlaydigan rahbariyat bilan shaxslar o‗rtasida
kelishmovchiliklar ham ro‗y berib turibdi. SHu sababli, "Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va
tamoyillari" dan dars beruvchi barcha o‗qituvchilarning o‗zlari ham huquqiy qonunlarni mukammal
bilishlari, "men huquqshunos emasman", deb turmasdan, har bir darsdayoq imkoniyat va zaruriyat
bo‗lganda tinglovchilarga huquqiy bilimlarni ham qisman bo‗lsa-da etkazishlari lozim. Bu vazifani
bajarish fidokorlikni, ijodiy yondashishni talab etadi. O‗qituvchining o‗zi milliy istiqlol g‗oyasi uchun
jonkuyar bo‗lmasa maqsadga erishib bo‗lmaydi. Aks
holda davr talabi-demokratik jarayon ham amalga oshmaydi. Binobarin, shaxs hayotda, ishlab
chiqarishda qatnashishi natijasida ko‗p narsa va hodisalarni hal eta oladi.
Zero, milliy istiqlol g‗oyasining hayotga tatbiq etilishi va demokratik tamoyillarni amal qilishi,
davlat, jamiyat, fuqarolarning o‗zaro munosabatlaridagi qonuniylikka asoslanadi. Bu uch sub‘ektning
manfaatlari o‗zaro mos tushgandagina osoyishtalik va barqarorlik, farovonlik amalga oshadi. O‗quv
jarayonida yoshlarga ana shu xususiyatlar turli yo‗llar bilan singdirila borilishi muhim ahamiyat
kasb etadi. Bunda milliy istiqlol g‗oyasi tamoyillaridai foydalanib, demokratiyaning turli
jarayonlari singdirilishi yaxshi samara beradi. U Konstitutsiya bilan ham bsjpanishi zarur. O‗zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy xususiyati ham shundaki, unda yuqoridagi sub‘ektlar ham
ustuvor yo‗nalishlar qilib belgilangan. SHunday ekan, bu sub‘ektlarning burch va mas‘uliyatlari ham
mavjud. Har bir fuqaro o‗zining burchini yaqqol anglashi lozim. Masalan, ijtimoiy guruh sifatida
talabalarning faoliyatini oladigan bo‗lsak, talabalar ham o‗z hukuqlariga, ya‘ni bepul va pulli o‗qishi,
erkinligi, yotoqxonalardan foydalanishi, saylovlarda qatnashishi, boshqaruvda ishtirok etishi, uyushma,
partiya va boshqa tashkilotlarga kirishi, dam olishi, xohlagan diniga e‘tiqod qilishi, mehnat qilishi, taklif
va shikoyat qilishi, kutubxonalardan, jamoat joylaridan foydalanishi, tazyiqlardan muhofaza qilinishi va
boshqalarga ega. Ularning burchlari esa ko‗proq vijdon amri bilan bog‗liqdir. Binobarin, milliy istiqlol
g‗oyasini tushunib etish ham talabaning burchidir. Ammo, burch elementlarini, mas‘uliyat
jarayonlarining shakllanishini talabaning shaxsiy ishidir, deb qo‗yish ham o‗rinsizdir. Kundalik
faoliyatda har bir o‗qituvchi tomonidan bu burch va mas‘uliyatlar ma‘lum imkoniyatlar topib "Milliy
istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar" darsining muammolarini o‗tayotganda talabaga
ko‗proq tushuntirilishi, ongiga sintdirilishi lozim.
Har bir oliy o‗kuv yurti talabasining burchi - bilim maskani nufuzi uchun kurashish, bilim
maskanidagi nojo‗ya bo‗ladigan harakatlarga loqayd bo‗lmasligi, bilim yurtining asbob-uskunalari,
laboratoriya jihozlarini ko‗z qorachig‗idek saqlashi, topshiriqlarni o‗z vaqtida bajarishi, jamoat joylarida
tartibni saqlatga ko‗maklashishi kabilardir. O‗z navbatida bular ham milliy istiqlol g‗oyasini hayotga
tatbiq etishning elementlaridir. Garchand burch va mas‘uliyat qonunlarda qat‘iy ko‗rsatilgan bo‗lmasa
ham, aslida bularga rioya qilish talabaning keyinroq etuk shaxs bo‗lishida muhim omil bo‗lib xizmat
qiladi. Burch deganda, faqat yukoridagi sohalar bilan cheklanib kolinmaydi. Jumladan, talabaning
yotoqxona, fakultet, yoki akademiya institut miqyosida bo‗ladigan jamoat ishlarida qatnashishi, shu
joylarni bezatishda ishtirok etishi, shahar va Respublika miqyosida o‗tkaziladigan tadbirlarda (talab
etilganda) hozir bo‗lishi kabilar ham talabada ijobiy xislatlarning jumladan, milliy istiqlol g‗oyasining
shakllanishiga yordam beradi. Fuqaroning shaxs sifatida shakllanishiga yordam beradigan omillar
turlichadir. Bular quyidagilardan iborat:
fuqarolarga qonuniy hujjat va me‘yorlarni "Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va
tamoyillar" doirasida o‗rgatish;
67
urf-odatlar, qadriyatlar, allomalar fikrlarini tushunarli qilib singdirib borish;
milliy burch tafakkurining dunyoviy burch tafakkuri bilan bog‗liqlig‗ini uqdirish;
o‗tiladigan dars va suhbat, muloqotlarda fuqaroning burch hamda mas‘uliyatlarini jonli tarzda
ko‗rgazmali qilib tushuntirish. Bunda "Ma‘naviyat" nashriyotidan chiqarilayotgan ko‗rgazmali
hurollardan foydalanish;
burch va mas‘uliyat haqida referat mavzularini tayyorlash hamda tegishli paytda fuqarolarga
tarqatish, ulardan shu sohada referat yozishni talab qilish;
jamiyat tarixida fuqarolar burchi va mas‘uliyatlarini
solishtirgan hrlda, ularni o‗zgaruvchanligiga diqqatni tortish;
burch va mas‘uliyatning milliy istiqlol g‗oyasini shakllanishi va jamiyat taraqqiyotidagi
ahamiyatini eslata borish;
shaxsiy manfaat bilan jamoat manfaatlarishshg mushtarakligi haqida suhbatlar o‗tkazish, shu
sohada yozilgan asarlar, yaratilgan filmlar tavsiya etish va boshqalar. Bu omillar umuman shaxs
faoliyatida demokratik jarayonni shakllantirishda ummondan bir tomchi xolos. Lekin ushbu omillar
bilan qonunlar o‗rganilishi, ularning ustuvorligini ta‘minlanishi amalga oshirilsa, nur ustiga a‘lo nur
bo‗ladi. Ayni paytda jamiyatimizni demokratlashtirish fuqarolar faoliyatiga ham bog‗likdir. Fuqarolar
jamiyatdagi turli sohadagi xodimlardir. Taraqqiyotni esa shu xodimlar harakatga keltiradi. Xodimlarda
milliy istiqlol g‗oyasining shakllanishi hamda huquqiy madaniyat va burch, mas‘uliyat birlashmasi
jamiyatning olg‗a qarab siljishi murakkab kechadi. CHunki, erkin shaxsni tarbiyalash bozor
munosabatlari bilan ham bog‗liqdir. O‗z navbatida bozor munosabatlari yangi ijtimoiy munosabatlarni
paydo qiladi.
Milliy istiqlol g‗oyasi evolyusiyasida I.A.Karimovning O‗zbekiston - kelajagi buyuk davlat
konsepsiyasining axamiyati.
Ijodiy izlanishlar natijasida Prezidentimiz O‗zbekistonning o‗z istiqlol va taraqqiyot yo‗li
konsepsiyasini ishlab chiqdilar. Bu konsepsiyada o‗z yo‗limizning shart-sharoiti va zaminlari,
O‗zbekistoi demokratik va ijtimoiy adolat jamiyati ekanligi, O‗zbekiston - kelajagi buyuk, mustaqil,
demokratik, hukuqiy davlat, bu insonparvarlik qoidalariga asoslangan millati, dini, ijtimoiy ahvoli,
siyosiy e‘tiqodidan qat‘iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta‘minlab beradigan davlat
ekanligi ilmiy- nazariy jihatdan asoslab berildi.
Konsepsiyada milliy manfaatlarning ustivorligi va teng huquqligi, hamkorlikka asoslangan tashqi
siyosatning mohiti, ijtimoiy jihatdan yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish mustaqil
O‗zbekistonning ichki sissatining negizi ekanligi, bunda inson manfaatlariga qaratilgan mehnatni
rag‗batlantirish, kuchli mexanizmiga ega bo‗lgan va aholining ijtimoiy nochor bo‗lgan qatlamlarini
davlat yo‗li bilan himoya qilish, mamlakat rivojlanishining ma‘naviy-ahloqiy negizlari bo‗lgan
umuminsoniy qadriyatlariga sodiqlik, xalqimizning ma‘naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish,
insonning o‗z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi, vatanparvarlik kabi bosh g‗oyaviy tamoyillar
ta‘riflab berildi. Xalqning ma‘naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish mamlakatda davlat va
jamiyatning eng muxim vazifasi ekanligini ko‗rsatib berildi.
SHunday qilib, YUrtboshimiz rahnomoligida erkni qo‗lga kiritgan halqimiz u kishi rahnomaligida
o‗z taraqqiyot yo‗lining, yangi jamiyat bunyod etishning o‗z andozalari xisoblangan bosh g‗oyalar
tizimiga ham ega bo‗ldilar. Biz milliy davlatga hos bo‗lgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy kamolot va
taraqqiyot yo‗li orqali, barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga asoslangan demokratik,
hukuqiy davlatni, fuqarolik jamiyatini, xalqning munosib turmushini, huquqi va erkinligini
kafolatlaydigan, milliy qadriyatlarimiz va ma‘naviyatimizni qayta tiklash, insonning ma‘naviy-ahloqiy
68
barkamolligini ta‘minlashiga xizmat qiladigan jamiyatni qurishga kirishdik.
Milliy istiqlol mafkurasinipg nazariy asoslarining takomillashuvida 1992 yili 8 dekabrda qabul
qilingan O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.
Mazkur Konstitutsiya bevosita I.A. Karimovning fuqaro huquqi mafkurasi, davlat va uning
funksiyalariga oid qarashlari asosida tayyorlandi. Bunda 12-modda bilan Respublikadagi ijtimoiy xayot,
siyosiy institutilar, mafkuralar va fikrlarning xilma xilligi asosida rivojlanishi, hech qaysi mafkura
davlat mafkurasi sifatida o‗rnatilish mumkin emasligi deb belgilab qo‗yildi. Bu milliy mafkuramizning
naqadar demokratik va gumanistik xarakterga ega ekanligini qonunga ko‗ra belgilab berdi.
O‗zbekiston Konstitutsiyasi inson g‗oyasini chuqur va keng ifodalagan muhim xujjatdir. Unda
inson, uning hayoti va erki, sha‘ni, qadr-qimmati va boshqa huquq, erkinliklari muqaddas hisoblanib,
davlat himoyasidadir, deyilgan. Unda inson huquqi davlat huquqidan ustun turadi. YUrtboshimiz
aytganlaridek davlat, uning barcha organlari, mansabdor shaxslar inson manfaatlari va hukuqlari, uning
tinch-totuv hayoti va kelajagini tashkil etish va himoyalash kabi ulug‗vor maqsadlarga xizmat qilmog‗i
lozim.
Asosiy qonunda belgilab qo‗yilganidek Respublikamizning barcha fuqarolari bir xil hukuk va
erkinliklarga ega. Ayni vaqtda unda yagona fuqarolik o‗rnatilgan. Haqiqatda ham Prezidentimiz
aytganlaridek, har bir shaxs faqat bir davlatning fukarosi bo‗la oladi. Ikki davlat fuqaroligiga mansublik
achinarli holdir.
Milliy istiqlol mafkurasi o„z mazmun-mohiyatiga ko„ra, O„zbekistonning ijtimoiy-siyosiy
taraqqiyotiga xizmat qiladi, barcha siyosiy partiyalar, guruh va qatlamlarning - butun xalkimiznipg
quyidagi umumiy manfaatlarini ifodalaydi:
-mamlakatning mustaqilligi, hududiy yaxlitligi, sarhadlar daxlsizligi;
-yurtning tinchligi, davlatning xarbiy, iqtisodiy, g‗oyaviy, ekologik, informatsion taxdidlardan
muhofaza etilishi;
-mamlakatda fuqorolararo va millatlararo totuvlik, ijtimoiy barqarorlik muxitini ta‘minlash;
-har bir oila va butun xalkning farovonligi;
-jamiyatda adolat ustuvorligi, demokratiya, o‗z-o‗zini boshqarish tamoyillariga amal qilishi.
Milliy istiqlol mafkurasi ana shu talablarga javob bergan taqdirdagina quyidagi asosiy
vazifalarni bajara oladi:
-mustaqil dunyoqarash va erkin tafakkurii shakllantirish ;
-hur fikrli, mutelik va jur‘atsizlikdan xoli bo‗lgan, o‗z bilimi va kuchiga ishonib yashaydigan
iisonni tarbiyalash;
-odamlarimiz, ayniqsa, yoshlarimizning irodasini baquvvat qilish, iymon-e‘tiqodini
mustaxkamlashga xizmat qiladigan ma‘naviy muxit yaratish;
-vatandoshlarimiz tafakkurida o‗zlikni anglash, tarixiy xotiraga sadoqat, muqaddas
qadriyatlarimizni asrab-avaylash,
-vatanparvarlik tuyg‗usini kamol toptirish;
-xalqimizga xos bo‗lgan iymon e‘tiqod, insof-diyonat, sahovat, halollik, mehr-oqibat, sharmu-
xayo kabi fazilatlarni yanada yuksaltirish. Mamlakatimizning ko‗p millatli xalqi ongi va qalbida
«O‗zbekiston - yagona vatan» degan tushunchani akllantirish va rivojlantirish.
(2 - ma‘ruza)
Milliy davlatchilik g‗oyalarining mazmun-moxiyati va namoyon bo‗lish xususiyatlari.
Ijodiy izlanishlar natijasida Prezidentimiz O‗zbekistonning o‗z istiqlol va taraqqiyot yo‗li
69
konsepsiyasini ishlab chiqdilar. Bu konsepsiyada o‗z yo‗limizning shart-sharoiti va zaminlari,
O‗zbekistoi demokratik va ijtimoiy adolat jamiyati ekanligi, O‗zbekistoi - kelajagi buyuk, mustaqil,
demokratik, hukuqiy davlat, bu insonparvarlik qoidalariga asoslangan millati, dini, ijtimoiy ahvoli,
siyosiy e‘tiqodidan qat‘iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta‘minlab beradigan davlat
ekanligi ilmiy- nazariy jihatdan asoslab berildi.
Konsepsiyada milliy manfaatlarning ustivorligi va teng huquqligi, hamkorlikka asoslangan tashqi
siyosatning mohiti, ijtimoiy jihatdan yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish mustaqil
O‗zbekistonning ichki sissatining negizi ekanligi, bunda inson manfaatlariga qaratilgan mehnatni
rag‗batlantirish, kuchli mexanizmiga ega bo‗lgan va aholining ijtimoiy nochor bo‗lgan qatlamlarini
davlat yo‗li bilan himoya qilish, mamlakat rivojlanishining ma‘naviy-ahloqiy negizlari bo‗lgan
umuminsoniy qadriyatlariga sodiqlik, xalqimizning ma‘naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish,
insonning o‗z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi, vatanparvarlik kabi bosh g‗oyaviy tamoyillar
ta‘riflab berildi. Xalqning ma‘naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish mamlakatda davlat va
jamiyatning eng muxim vazifasi ekanligini ko‗rsatib berildi.
SHunday qilib, YUrtboshimiz rahnomoligida erkni qo‗lga kiritgan halqimiz u kishi rahnomaligida
o‗z taraqqiyot yo‗lining, yangi jamiyat bunyod etishning o‗z andozalari xisoblangan bosh g‗oyalar
tizimiga ham ega bo‗ldilar. Biz milliy davlatga hos bo‗lgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy kamolot va
taraqqiyot yo‗li orqali, barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga asoslangan demokratik,
hukuqiy davlatni, fuqarolik jamiyatini, xalqning munosib turmushini, huquqi va erkinligini
kafolatlaydigan, milliy qadriyatlarimiz va ma‘naviyatimizni qayta tiklash, insonning ma‘naviy-ahloqiy
barkamolligini ta‘minlashiga xizmat qiladigan jamiyatni qurishga kirishdik.
Milliy istiqlol mafkurasinipg nazariy asoslarining takomillashuvida 1992 yili 8 dekabrda qabul
qilingan O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.
Mazkur Konstitutsiya bevosita I.A. Karimovning fuqaro huquqi mafkurasi, davlat va uning
funksiyalariga oid qarashlari asosida tayyorlandi. Bunda 12-modda bilan Respublikadagi ijtimoiy xayot,
siyosiy institutilar, mafkuralar va fikrlarning xilma xilligi asosida rivojlanishi, hech qaysi mafkura
davlat mafkurasi sifatida o‗rnatilish mumkin emasligi deb belgilab qo‗yildi. Bu milliy mafkuramizning
naqadar demokratik va gumanistik xarakterga ega ekanligini qonunga ko‗ra belgilab berdi.
O‗zbekiston Konstitutsiyasi inson g‗oyasini chuqur va keng ifodalagan muhim xujjatdir. Unda
inson, uning hayoti va erki, sha‘ni, qadr-qimmati va boshqa huquq, erkinliklari muqaddas hisoblanib,
davlat himoyasidadir, deyilgan. Unda inson huquqi davlat huquqidan ustun turadi. YUrtboshimiz
aytganlaridek davlat, uning barcha organlari, mansabdor shaxslar inson manfaatlari va hukuqlari, uning
tinch-totuv hayoti va kelajagini tashkil etish va himoyalash kabi ulug‗vor maqsadlarga xizmat qilmog‗i
lozim.
Asosiy qonunda belgilab qo‗yilganidek Respublikamizning barcha fuqarolari bir xil hukuk va
erkinliklarga ega. Ayni vaqtda unda yagona fuqarolik o‗rnatilgan. Haqiqatda ham Prezidentimiz
aytganlaridek, har bir shaxs faqat bir davlatning fukarosi bo‗la oladi. Ikki davlat fuqaroligiga mansublik
achinarli holdir.
O‗zbekistonda davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning
rivojlanish bosqichlari.
Insonning o‗zligini, dunyoda tutgan o‗rni va istiqbolini anglashga bo‗lgan ehtiyoj natijasida rivoj
topgan mafkuralar tarixiy tarakqiyot davomida va bir-biriga zid bo‗lgan manfaatlar ta‘sirida muayyan
ijtimoiy qatlamlar, davlatlarning boshqalar ustidan hukmronligini asoslovchi, uni ta‘minlashga xizmat
qiluvchi axamiyat kasb etdi.
70
Ijtimoiy-siesiy, madaniy - ma‘rifiy, ilmiy - texnik aloqalarning kengayishi va chuqurlashi
sharoitida bunday mafkura shakllari g‗oyaviy kurashning keskinlashuvi, global xarakter kasb etishiga va
dunyonish mafkuraviy manzarasining yangi sifatiy holatiga olib keldi.
Bugungi kunda aksariyat davlatlarning mafkurasi umuminsoniy qadri-yatlar va demokratik
tamoyillarga asoslansa-da, moxiyat e‘tibori bilan insoniyat istiqbolini belgilashda universallikka
da‘vogarlik qilayotgan, etnik, kupkonfessional xarakterga ega bo‗lgan mafkura shakllarining o‗ziga xos
ierarxiyasi yuzaga kelmoqda. Bu til, madaniyat, urf-odat, an‘analarning ta‘sirchan kuchi, inson
hayotidagi o‗rni va ahamiyati bilan belgilanadi.
Biz I.A.Karimov asarlaridagi metodolo a va oxir-oqibatda insoniyatning yagona birlik
sifatida erkin taraqqiy qilishiga katta xavf tugdiruvchi mafkura shakllaridan biri bo‗lgan shovinizmning
g‗ayriilmiy va g‗ayriinsoniy xarakteri, uning tarixiy ildizlari, yangidan jonlanishini keltirib
chiqarayotgan sabablarni taxlil kilamiz. SHovinizmning xavfi bunday pozitsiyada turgan kuchlarning
axborot orkali tazyiq ko‗rsatish imkoniyatlarining kengligi, geosiyosiy maqsadlarga erishshish yo‗lida
foydalanayotgan g‗oyaviy ta‘sir utkazish vosita va mexanizmlarining xilma-xilligi bilan belgilanadi.
Xususan, mamlakatimizga nisbatan o‗tish davridagi ijtimoiy-iqtisodiy kiyiichiliklarni bo‗rttirib
ko‗rsatish orqali aholining mavjud holatdan noroziligini uygotish yo‗li bilan siyosiy beqarorlikni keltirib
chikarish va mintaqa davlatlari o‗rtasida turli ziddiyatlarni yuzaga keltirishga urinishlarda, «bo‗lib
tashla va hukmronlik qil» degan g‗arazli geosiesiy tamoyilga amal qilinayotgani ko‗rsatib berilgan.
Bunda mintaqada gegemonlikka davogar bo‗lgan mamlakat borligini asoslash, ta‘bir joiz bo‗lsa.
shunday davlat obrazini yaratish yo‗lida ham jiddiy xarakatlar qilinmoqda. Bunday «obraz»larning
yaratilish millatlar va davlatlararo munosabatlarda nizoli vaziyatlarni yuzaga keltirgan. Hozirda bunday
«obraz»larning yaratilishi natijasida mamlakatlarning iqtisodiy, ma‘naviy-intellektual salohiyati jamiyat
taraqqiyotini ta‘minlash o‗rniga ana shu «obraz» ta‘sirining oldini olishga yo‗naltirilmokda. Natijada
asosiy maqsadga - muayyan davlatni zaiflashtirish orqali o‗z ittifokchisiga aylantirishga xarakat
kilinmokda.
«Imtiyozli hamkor»ni belgilash muayyan mintaqada razryadli geostrategik manfaatlarni amalga
oshirishga xizmat qiladigan yana bir tamoyil xisoblanadi.
Diniy, milliy birlik, madaniy yaqinlik, tarixan qaror topgan ij-timoiy-iqtisodiy aloqalar eki boshqa
sabablarga ko‗ra har bir davlat kim bilandir imtiyozli hamkorlik kiladi. Bu tabiiy holat. Ammo gap
«imtiyozli xamkor»dan mintaqa davlatlari o‗rtasida ayirmachilikni shakllantirish, «nomaqbul»
mamlakatlar imkoniyatlarini cheklash yo‗lida foydalanish, shu bilan birga «hamkor» davlatning
mintaqada qaysidir jihatdan ustun-likni ta‘minlashga qaratilgan intilishlar haqida bormokda. Aslida u
yoki bu ko‗rinishdagi ustunlikni ta‘minlash-ham asosiy maqsad emas. Bosh maqsad - muayyan
mintaqaga ta‘sir o‗tkazish platsdarmiga ega bo‗lishdir. Bunday platsdarmga ega bo‗lishga intilish esa
o‗z navbatida ushbu mintaqaning geostrategik imkoniyatlari bilan belgilanada. Amalda imtiyozli
xamkorni belgilashda ana shunday uzoqni ko‗zlovchi garazli geosiyosiy va geostrategik maqsadlar asos
kilib olinayotganini, «imtiyozli hamkor» tamoyili «bo‗lib tashla va hukmronlik qil» prinsipining
to‗ldiruvchisi sifatida chiqayotganini ko‗rsatmoqda.
Qayd etilgai tamoyillarning nazariy ifodasi sifatida chiqadigan g‗oyaviy qarashlar taxliliy muxim
axamiyatga egadir.
SHuningdek, uzoq vaqt davomida bir ittifoq - imperiya doirasida yashash natijasida yuzaga kelgan
iqtisodiy aloqadorlik va bog‗liqlik, ijtimoiy-madaniy hayotdagi muayyan yakinlik, o‗xshashlik,
umumiylikni mutlaklashtirdir. SHunga asoslangani bilan ajralib turuvchi va pan-sovetizm deb atalishi
mumkin bo‗lgan qarashlarning mohiyati, uning tarafdori bo‗lgan kuchlarning o‗z maqsadlarige erishish
yo‗lida ilgari sura-yotgan g‗oyalarini xam chukur urganish mumkin.
Inson ongi va qalbi uchun kurash keskin tus olayotgan hozirgi davrda e‘tikod umumiyligiga
71
asoslangan holda yakka mafkura hukmronligini ta‘miilashga harakat qilayotgan kuchlar ham bor.
Xususan, islom dinini qurol qilib olgan akidaparastlar ijtimoiy, milliy xususiyati, qaysi davlatga
mansubligidan qati nazar, barcha musulmonlarning ma‘naviy birligi hakidagi tasavvurlarga tayanib,
ularni yagona xalifalik ostida, sodda qilib aytganda, diniy asosda siyosiy birlashuvi g‗oyasini ilgari
suradilar Ular o‗z qarashlarini aksariyat xollarda diniy-ma‘naviy zamindagi uyg‗unlik mamlakatlarning
iqtisodiy, madaniy-ma‘rifiy, texnik sohalardagi hamkorligiga, xalklar taraqqiyotiga yo‗l ochadi, degan
shaklda taqdim etishga harakat qiladilar.
Ammo jiddiy e‘tibor beriladigan bo‗lsa, birinchidan, ular milliy suverenitetdan voz kechish yoki
uni yo‗kotish hisobiga yagona islom davlati tuzishni ko‗zlayotganlari ma‘lum bo‗ladi. Ikkinchidan,
musulmon xalifaligini tikllashga, uning to‗g‗ri ekanini asoslashga urinuvchilar, bu harakatlar aynan
milliy o‗z-o‗zini anglashning o‗sishiga qarshi qaratilganini yashiradilar. Zero, bu g‗oyani singdirish
yo‗lida xalqimizning islom diniga e‘tiqod qiliishga alohida urgu beriladi. Masalaning nozik jihati
shundaki, bunday kuchlar shu yo‗l bilan o‗z tariximiz, tilimiz, betakror madaniyatimiz, jahon xalklari
o‗rtasidagi o‗ziga xos o‗rnimiz, o‗z taraqqiyot yo‗limiz borligini tan olmaslikka harakat qiladilar.
SHuningdek, bugungi kunda aqidaparastlik, diniy ekstremistik xarakterdagi sekta va harakatlar
faoliyati jonlanganlining sabablari, inson hayoti va jamiyat taraqqiyotiga taxdidini urganish unga real
baxo berish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir.
Hozirgi kunda til, madaniyat, urf-odatlardagi umumiylik, boshqacha aytganda, etnik birlikka
asoslangan holda yagona mafkuraviy maydonni yuzaga keltirish borasidagi qarashlar ham muxim
axamiyatga ega. Bunday qarashlarning shakllanish tarixi va ularning xar birining dunyoning mafkuraviy
manzarasida muayyan o‗rinni egallashga urinishi va konkret masalalarni, mintaqaviy va xalqaro
muammolarni hal kilishda, geostrategak maqsadlarni belgilashda «birodar» mamlakatlarga o‗zaro yon
bosishlik hollarida yaqqol namoyon bo‗lmokda.
Jahonning mafkuraviy sahnasida kechayotgan jarayonlar taxlili asosida dunyoning mafkuraviy
manzarasi yaxlit ijtimoiy fenomen sifatida ta‘rif-langan. Aksariyat mamlakatlarning ko‗p millatliligi, bir
tomondan, milliy sissat davlat kundalik siyosatining uzviy qismiga, ikkinchi tomondan, millatlar
o‗rtasidagi munosabatlarning xarakteri mamlakat taraqqiyotini belgilab beruvchi, unga kuchli darajada
ta‘sir ko‗rsatuvchi omillardan biriga aylanishiga olib keldi.
Aksariyat mamlakatlarga xos bo‗lgan bunday ko‗p millatlilikni tabiiy-tarixiy kup
millatlilik, deb atash maksadga muvofikdir. CHunki, u tabiiy ravshida kechgan va vaqt nuqtai
nazaridan nisbatan uzoq davom etgan tarixiy jarayonlarning hosilasi hisoblanadi.
Ikkinchi turdagi ko‗p millatlilikni shartli ravishda ijtimoiy-siesiy ko‗p millatlilik, deb atash
mumkin. U turli ijtimoiy-iqtisodiy omillar va bir xalqning ikkinchisi ustidan hukmronligini ta‘minlash,
u yoki bu millatning miqdoriy ustuvorligiga barham berish niyatida jamiyatning etnik tarkibini ataylab
murakkablashtirgan.
Respublikamiz aholisining etnik tarkibida sodir bo‗lgan o‗zgarishlar, ijtimoiy-siyosiy
ko‗p millatlilikning chukurlashib borishi sabablarini urganish muxim axamiyat kasb etadi.
Dunyoning turli nuktalarida milliy uygonish, etnik o‗z-o‗zini ang-lashning o‗sishi sodir
bo‗lmoqda.
Milliy differensiatsiya jarayoni nafaqat federativ davlatlar o‗rnida yangi mustaqil davlatlarning
paydo bo‗lishi shaklida, balki quyidagi ko‗rinishlarda ham namoyon bo‗lmoqda.
Tarixan millatlarning shakllanishi tabiiy-stixiyali tarzda - ob‘ektiv iqtisodiy, insoniy, madaniy
aloqalar zamirida yuzaga kelgan. Ammo hozirgi davrda ichki milliy munosabatlarni kuchaytirish,
mustaxkamlashda onglilik, aniq maqsadni ko‗zlab harakat qilishga va mustaqil milliy dav-latni tuzishga
bo‗lgan intilish kuchayib bormoqda. Bu o‗zining davlat tu-zilmalariga ega bo‗lgan millatlar tajribasi
ta‘sirida sodir bo‗lmokda.
72
Bugun integratsiya jarayonlari ham chuqurlashib bormokda va bunday holat dunyoning barcha
mintaqalarida kuzatilmokda, yaqin istikbolda insoniyatniig taqdiriga dahldor masalalarni xal etishda
chuqur integratsiyalashgan mintaqalarning o‗rni yuqori bo‗lishligi xakdir.
SHunday istiqboldan kelib chiqib, iiida I. A. Karimovning tashab-busi va bevosita ishtirokida
tuzilgan Markaziy Osiyo hamkorligi tash-kilotining mintaqamizning jahonda yuzaga kelayotgan
mintaqaviy integratsiya qutblarida munosib o‗rinni egallashiga imkon yaratilganligi asoslab berilgan.
Istiqlolning millatlar taqdiri va ular o‗rtasidagi munosabatlarga ta‘sirining o‗ziga xos
xususiyatlarini ochib berish uchun sobiq Ittifoq tarkibiga kirgan ayrim respublikalardagi mavjud
voqelikni urganib chikish lozim.
O‗zbek milliy siyosati modeliga xos xususiyatlar Konstitutsiyamiz va amaldagi qonunlarimizda
o‗z ifodasini toptan va «etnik rang» kasb etgan tamoyillar va O‗zbekistonning tashqi siyosat sohasidagi
faoliyatida xam
Millatlararo munosabatlarni o‗ziga xos, murakkab va serkirra tizim sifatida qarash mumkin. Bu
o‗ziga xoslik boshqaruv jarayonida inobatga oli-nishi va, birinchidan, jamiyat milliy tuzilinshning
tarkibiy qismi xisoblangan etnoslarning ijtimoiy-siyosiy, iktisodiy, madaniy ehtiyoj va manfaatlarini
ro‗yobga chiqarish, ikkinchidan, millatlararo munosabatlarda kechayotgan jarayonlarni to‗gri baholash
hamda mavjud muammolarni hal kilishga qaratilgan, kompleks xarakterga ega chora-tadbirlarni ishlab
chiqishdek bir-biri bilan uzviy bog‗liq vazifalarni hal etishga xizmat kilishi zarur. Qayd etilgan
vazifalarning qanday maqsaddarni ko‗zlab hal etilishi mohiyat e‘tibori bilan stixiyalilikka deyarli o‗rin
qoldirmaydigan, ijobiy yoki salbiy mazmunga ega millatlararo munosabatlarning muayyan tipini
shakllantirishga asos bo‗lib xizmat qiladi.
Mazkur xulosadan kelib chiqqan holda, respublikamizda ijobiy mazmunga ega millatlararo
munosabatlarni qaror toptirish borasida olib borilayotgan harakatlar bugungi kunda o‗zining real
natijalarini bera boshlagani migratsiya jarayonlari barqarorlashuvi, aholi ongi va ruhiyatida o‗zgarishlar
sodir bo‗layotganligini kursatib turibdi. Tashqi migratsiya jarayonlarining barqarorlashuvi, birinchidan,
respublikamizda ko‗p millatlilikka buzuvchi kuch emas, balki yaratuvchilik qudratiga ega bulgan omil
sifatida qaralgani va baholangani natijasidir. SHuningdek o‗zbeklar va qoraqalpoqlar bilan asrlar
davomida birgalikda yashab kelgan tojik, qozok, kirgiz, turkman xalklari o‗rtasidagi aloqalarning
millatlararo munosabatlarni yanada takomillashtirish, Markaziy Osiyo madaniy-ma‘naviy makonini
qaror toptirishdagi o‗rni va bu jarayonda «Turkiston - umumiy uyimiz» g‗oyasining ahamiyati katta
buldi.
Ayni payt-da, milliy-madaniy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan institutsional asoslarning yuzaga
kelishi uchun ham tegishli shart-sharoitlar yaratildi. Millatlararo munosabatlarni yanada
takomillanggirish, milliy kadriyatlarni saqlab qolish va rivojlantirish borasidagi ishlarni izchil davom
ettirish hamda milliy-madaniy markazlar faoliyatini muvofiklashtirish, ularga tashkiliy va uslubiy
yordam berishni yo‗lga qo‗iish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 13 yanvardagi qarori bilan
Respublikada baynalmilal madaniyat markazining tashkil etilgani fikrimizning isboti bula oladi.
ansambllari faoliyati misolida ko‗rish mumkin.
YUrtimizda yashovchi turli millat va elat vakillarida yagona Vatan tuy-gusining shakllanib
borayotgani metodologik ahamiyatga ega. SHu nuktai nazardan qaraganda, turli millatlar va elatlar
vakillarining etnosiyosiy vatanlari bilan alokalarining kengayishi milliy o‗zlikni saqlab qolishga ishonch
tuygusining mustahkamlanshiga xizmat qiladi.
Genezisi nuqtai nazaridan insoniyat taraqqiyotining turli davrlariga taallukli bo‗lsada, bugungi
kunda din va millat hamda diniylik va mil-liylik murakkab o‗zaro bog‗liklikni tashkil etadi. Ma‘lumki,
din o‗zining integrativ funksiyasining kuchliligi bilan ajralib turadi. Dinlarning polietnik xarakterga
egaligi sharoitida esa bu nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. SHunday ekan, muayyan dinga xolis
73
yoki noxolis munosabat unga e‘tiqod qiluvchi etnoslar tomonidan tegishlicha anglanishi, baholanish va
millatlararo munosabatlarga ijobiy yoki salbiy ta‘sir kilishi mumkin.
Konstruktiv hamkorlik tarafdori bo‗lgan mo‗tadil diniy oqimlardan tortib, uz maqsadlariga
erishish yo‗lida hech qanday vosita va usullardan tan tortinmaydigan o‗ta radikal okimlargacha faoliyat
olib borayotgani bugungi kunda kuzatilmoqda.
Konkret sotsiologik tadqiqotlar natijalariga tayangan holda diniy ekstremizmning millatlararo
munosabatlarga ta‘sirini ko‗rsatib berish muximdir.
Mustaqillik sharofati tufayli ijtimoiy hayotning barcha sohalari qatori dinga, dindorlarga bo‗lgan
munosabat sohasida ham tub o‗zgarishlarga yo‗l ochilgani xam diniy bag‗rikenglik an‘analarining rivoji
uchun imkoniyat yaratgan omil bo‗ldi. Bu, birinchidan, bugungi kunda ulamolarning ijtimoiy hayotda
faol ishtirok etishlari, ikkinchidan, diniy urf-odatlar, an‘analar, qadriyatlarni saqlab qolish va
rivojlantirish uchun etarli shart-sharoitlar yaratib berilganida yaqqol ko‗rinmokda.
Noislomiy konfessiyalar faoliyati bilan bog‗liq ijobiy o‗zgarishlar ham buni tasdiklaydi. Istiqlol
sharofati tufayli tarixda birinchi marta Toshkentda pravoslav, Samarqandda esa protestantlar
seminariyasi faoliyat ko‗rsata boshlagani ham yuqoridagi fikrimizning isboti bo‗la oladi.
Respublikamizda pravoslavlikka e‘tiqod qiluvchilar miqdoran islom diniga mansub aholidan
keyin ikkinchi o‗rinda turadi. Ana shu holatni e‘tiborga oladigan bo‗lsak, bu ikki konfessiya vakillari
o‗rtasidagi mu-nosabatnin: ijtimoiy barqarorlik va millatlararo totuvlikni ta‘min-lashdagi o‗rni nechogli
muhim ekanligi oydinlashadi.
Millatlararo munosabatlarning xarakteri fuqarolarning e‘tiqod er-kinligi nechog‗li adolatni
ta‘minlanganiga ham bog‗likligini inobatga olib, Uzbekiston Reslublikasining yangi tahrirdagi «Vijdon
erkinligi va diniy tashkilotlar to‗g‗risida»gi qonunining ahamiyatiga ham urgu berish kerak.
Demokratik qadriyatlar, milliy istikdol g‗oyasi va millatlararo mu-nosabatlarnipg o‗zaro
aloqadorligini tadqik, etish jarayonida «davlat maf-kurasi» va «milliy mafkura» tushunchalarining
mazmuni qiyosiy taxlil qilingan va Konstitutsiyamizda mustahkamlab qo‗yilgan «Uzbekistan Res-
publikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlar-ning xilma-xilligi asosida rivojlanadi.
Turli ijtimoiy institutlarning hamkorliqdagi faoliyati hamda ti-zimli va tadrijiy tarzda olib borilgan
mafkuraviy tarbiya natijasidagi-na milliy istiklol g‗oyasini kishilar qalbi va ongiga singdirishdek mu-
rakkab va serqirra jarayon ko‗zlangan natijani beradi. Xususan, fan, mada-niyat, madaniy-ma‘rifiy
muassasalar, oila, mahalla, mehnat jamoalari, siyosiy partiyalar, nodavlat tashkilotlari, ommaviy
axborot vositalari kabi ijtimoiy institutlar bu jarayonda muhim o‗rinni egallaydi. Bu, bir tomondai,
ularning har birining kishilar ongiga ta‘sir o‗tkazishning o‗zi-ga xos va betakror usullarga ega ekani va,
boshka tomondan, har bir inson butun hayoti davomida oila, mahalla, ommaviy axborot vositalarining
mun-tazam ta‘siri ostida bo‗lishi bilan belgilanadi. SHuningdek, ko‗p millatlilik sharoitida yoshlar
ongida millatlararo totuvlik g‗oyasi ustuvor bo‗lishining ahamiyati va bu jarayonda ta‘lim
tizimining o‗rni masalasiga ham alohid e‘tibor berilgan.
Ta‘lim tizimi milliy tarix, madaniyat va an‘analarni o‗rgatish ja-rayonida boshqa xalqlarning
shunday belgi va sifatlariga nisbatan ham hurmat bilan munosabatda bo‗lishni tarbiyalaydi, ularni
o‗rganishga sharoit yaratadi. Bu ikki holat, ya‘ni o‗z millatini sevish, boshqa millatlarga hurmat bilan
munosabatda bo‗lish insonda yagona insoniyatga daxldorlik tuygusini kamol toptiradi, tashuvchisi turli
etnoslar bo‗lgan umuminsoniy qadriyatlarni asrab avaylashga o‗rgatadi, xalqlar o‗rtasidagi do‗stlikni
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Mafkuraviy tarbiya jarayonida yoshlarni millatlararo muloqotning to‗laqonli sub‘ekti sifatida
shakllantirish ham alohida e‘tiborni talab qiladi.
SHuningdek, milliy istiklol g‗oyasini turli millatga mansub o‗quvchi va talaba yoshlar o‗rtasida
targ‗ib qilish borasidagi mavjud muammolarni tanqidiy tahlil etish asosida ularni hal qilishga qaratilgan
74
taklif-tavsiyalarni ishlab chiqish va bunga keng jamoatchilikni jalb kilmok kerak.
Hozirgi zamon kishisi ulkan axborotlar ummoniga ko‗milgan paytda, uzatilayotgan axborotlarning
ob‘ektivligi masalasiga alohida e‘tibor be-rish lozim. Axborotning ob‘ektiv emasligi, bir tomondan,
ularga ishonch-sizlikning shakllaniishga, boshqa tomondan, noto‗g‗ri tasavvurning ildiz otishiga va
jamiyatda kechayotgan jarayonlarning mohiyatini tushunmaslikka zamin yaratadi.
Milliy hayot, millatlararo munosabatlar keng ma‘nodagi ijtimoiy munosabatlar ta‘sirida bo‗ladi.
SHundan kelib chiqib, biz milliy istiqlol g‗oyasini kishilarimiz ongiga singdirish yo‗lida hal etilishi
lozim bo‗lgan vazifalar tahliliga alohida e‘tibor berilgan va mahalliychilik, kompaniyabozlik kabi
illatlarga qarshi kurashish bilan bog‗lik masalalarni Prezident I.A.Karimov asarlari va sotsiologik
tadqikotlar natijalariga tayanib baho bermog‗imiz kerak.
Mamlakatimizning kup millatliligi sharoitida titul millat sifatida milliy o‗zligimizni anglashimizda
yurtimiz fuqarolari hisoblanmish o‗zga el va elatlar vakillariga chuqur hurmat, ularning o‗zligini,
qadriyatlarini saqlab qolish va rivojlantirishga bo‗lgan intilishini har tomonlama qo‗llab-quvvatlashga
siyosiy-huquqiy, ma‘naviy-axlokiy javobgarlik, bir so‗z bilan aytganda, milliy mas‘uliyat tuyg‗usini
tarbiyalash xam nihoyatda muhimdir. Ana shundagina millatlararo totuvlik, yurtimizdagi tinchlik va
osoyishtalik barkaror bo‗ladi.
Milliy hayot va millatlararo munosabatlar sohasida onglilik va aniq maqsadni ko‗zlab harakat
qilish hollarining kuchayib borishi milliy differensiatsiya va integratsiya jarayonlari hamda aksariyat
hollarda tabiiy-tarixiy xarakterga ega bo‗lgan ko‗p millatlilikning ijtimoiy-siyosiy omil-lar ta‘sirida
yanada chuqurlashuviga sabab bo‗lmoqda. Bu, bir tomondan, dunyo-ning milliy asosda bo‗linishining
davom etishsa, ikkinchi tomondan, min-taqaviy integratsiya qutblarining yuzaga kelishiga zamin
yaratadigan milliy siyosatning o‗ziga xos modellarining shakllaniishga olib kelmoqda.
Hozirgi davrdagi davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar.
XIX asrga kelib jahonda mustamlakachilik harakatlarining kengayib borishi Osiyo, Afrika,
Avstraliya va Amerikadagi ko‗plab yangi-yangi xalqlarning bo‗ysundirilishiga olib keldi. Zabt etilgai
hududlarda «Evropa - madaniyatlar o‗chog‗i» degan aqidaga asoslangan evropatsentrizm g‗oyasi,
irqchilik va millatchilik avj oldi. Jahondagi barcha xalqlar G‗arbning dini, ma‘naviyati, ma‘rifati,
urfodatlari va turmush tarzidan o‗rnak olishi lozim, degan aqida mustamlakachilarning asosiy g‗oyasiga
aylandi. Evropatsentrizm g‗oyalari turli hududlarda zo‗ravonlik yo‗li bilan tatbiq etildi. Bu g‗oya asosida
evropalashtirish (g‗arblashtirish) jarayoni avj oldi. G‗arbcha dunyoqarash va turmush tarzi keng targ‗ib
etila boshladi. XIX asrning ikkinchi yarmida dunyo xaritasi iqtisodiy va harbiy jihatdan ustun
mamlakatlar va ularga qaram bo‗lgan, aholisi qashshoq, mustamlaka o‗lkalarga bo‗linishi ta‘sirida G‗arb
xalqlarining boshqa xalqlarga nisbatan ustunligi g‗oyasi ilgari surildi. Bu kabi intilishlar XX asr va ayniqsa,
XXI asrning boshlariga kelib yanada avj olib, G‗arbdagi siyosiy kuch va markazlar SHarq jamiyatlariga
"erkinlik va demokratiyani olg‗a siljitish", "adolat va tartib o‗rnatish", "sivilizatsiyaga oshno etish" va
"ochiq jamiyat barpo etish" niqobi ostida amalga oshirilayotgan siyosatning asl mohiyati va maqsadlari,
avvalo, muayyan mamlakatlarni o‗ziga tobe etish, ularning er usti va er osti boyliklarini egallab olish,
milliy qadriyatlari, tarixi va ma‘naviyatidan judo etishga qaratilgan.
―Demokratiyani olg‗a surish‖.
Avvalo demokratiya niqobidagi tahdidlar xalqaro maydondagi turli siyosiy kuchlar tamonidan
ongli ravishda, uzoqni ko‗zlab amalga oshirilayotganini ta‘kidlash lozim. Ular uzoq va davomli
strategik rejalarga ega ekani ham bu fikrni tasdiqlaydi. Erkinlik, demokratiya, inson huquqlari kabi
jozibali g‗oyalarni niqob qilib olgan bu siyosiy kuchlar shu asosda dunyodagi xohlagan mustaqil
davlatning ichki ishlariga aralashib, g‗arazli maqsadlariga erishmoqchi bo‗ladi.
75
SHuning uchun ham bunday tahdidlardan ko‗zlangan maqsad ayrim qudratli davlatlar tomonidan
muayyan mamlakatlarni iqtisodiy, siyosiy va ma‘naviy jihatdan tobe qilishi, endigina rivojlanib
kelayotgan milliy davlat va hududlarning er osti hamda er usti boyliklarini egallab olish, dunyoning
ba‘zi mintaqalardagi tinch hayotni izdan chiqarib, bu erlarda aynan qudratli davlatlarning manfaatlariga
xizmat qiladigan kuchlarni hokimiyat tepasiga keltirish kabi mudhish oqibatlarni sodir etishdan
iboratdir.
Bir so‗z bilan aytganda, demokratiya niqobidagi tahdid mustaqil davlatni o‗zga bir davlatga
qaram qilishga qaratilgan xavf-xatardir. Bunday g‗arazli siyosatga ko‗plab misollar keltirish
mumkin. Misol uchun, sobiq YUgosloviya davlati erkinlik va demokratiya niqobi ostida bir necha
mayda davlatlarga bo‗lib yuborildi. Demokratik jamiyat qurish bahonasida Iroq va Afg‗onistonda
hamon urush alangasi o‗chgani yo‗q.
XIX asrning 80-yillaridan boshlab ayrim g‗arb g‗arb mamlakatlari yordamida YAponiyaning
Nagasaki va Xrosima shaharlarini megopolis shahrlarga aylantirish harakatlari boshlandi. Bu ikki
shaharda xorij mablag‗i hisobidan sanoat rivojlantirildi, g‗arbona turmush tarzi targ‗ib etildi. 1945 yilga
kelib esa aynan Nagasaki va Xirosima shaharlariga atom bombasi tashlangani ko‗pchilikka yaxshi
ma‘lum. Salkam oltmish yil davomida qurilgan shahar vayron qilib tashlandi va hozirga qadar davom
etib kelayotgan nurlanish kasaliga duchor qilindi.
SHu ma‘noda, chetdan bo‗ladigan ―mehribonchilik‖larni hamma vaqt ham beg‗araz deb
bo‗lmaydi. Jumladan, erkinlik va demokratiya niqobi ostidagi intilishlarni ham. Bu niqoblar, shunchalik
jozibaliki, ularning zararli mohiyatini darhol anglab olish qiyin. CHunki ular balandparvoz va‘dalarga
o‗ralgan bo‗ladi. Bunda ko‗pincha quyidagi usullar qo‗llanadi:
muayyan davlat uzluksiz va izchil ravishda xalqaro miqyosda yillab tanqid qilib boriladi;
mustaqil davlatning rahbariyati asossiz ravishda demokratiyani xush ko‗rmaslikda ayblanadi;
mustaqil davlat fuqarolari orasida manfaatparast, Vatan tuyg‗usidan bebahra kishilar topilib,
soxta demokratiya g‗oyalariga, aldanishga moyil odamlar guruhi shakllantiriladi;
boylikka o‗ch va hokimiyatparast ayrim kimsalar bilib-bilmay bunday g‗arazli siyosiy kuchlarga
xizmat qila boshlaydi, ular arzimas muammolarni ham yirik muammo sifatida ko‗rsatib, ayuhannos
solishadi;
vaqt o‗tib, ma‘lum bir sharoitlar etilgach, ―rangli inqilob‖ qilinib, hokimiyat tepasiga betayin va
beburd, xalq, Vatan manfaatlaridan begona, aksincha yot manfaatlarga xizmat qiladigan kimsalar
ko‗tariladi.
Bularning barchasi tadrijiy ravishda, shov-shuv ko‗tarilmasdan zimdan bamisoli tabiiy rivojlanish
zarurati shuni taqozo etayotgandek amalga oshiriladi. Qizig‗i shundaki, bu g‗arazli siyosiy o‗yinga
manfaatdor davlatlar, qani, nima bo‗lar ekan, voqealar rivoji bizning foydamizga ishlasa qo‗shilamiz,
bo‗lmasa, tinch turganimiz ma‘qul, degan qoidaga amal qilib, shunchaki tomoshabin bo‗lib turadi va
turli grantlar vositasida o‗z harakatchilarini moliyaviy ta‘minlash bilan cheklanadi. Zaruratga qarab, bu
harakatchi ularning faoliyati zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlab boriladi. Bunday siyosiy
kuchlarning vakili istalgan vaqtda dunyoning har qanday davlatiga etib bora oladi. Buning uchun
muayyan mablag‗, sharoit va imkon – barcha-barchasi muhayyo qilinadi.
Xullas, ana shunday makkorlik bilan o‗ylangan xatti-harakatlar, g‗oyaviy, moliyaviy, tashkiliy-
amaliy omillarning birgalikdagi qudratli kuchi orqali real hayotga mutlaqo to‗g‗ri kelmaydigan soxta
g‗oyalar ham sodda va ishonuvchan, mafkuraviy immuniteti to‗la shakllanmagan insonlar nazarida
bamisoli haqiqatga o‗xshab ko‗rina boshlaydi. Bunday aldanishlarga yo‗l qo‗ymaslik uchun doimiy
hushyorlik va ogohlik, ma‘naviy-ma‘rifiy ishlarni ilmiy asosda dunyodagi real holatlardan, mafkuraviy
kurash talablaridan kelib chiqqan holda olib borish zarur.
Demokratiya niqobida turli jozibali dastur va harakatlar bugungi kunda g‗arazli maqsadlarni
76
ko‗zlaydigan siyosiy kuchlarning eng maqbul va qulay kurash usuliga aylanib bormoqda. Bu usul
bamisoli ichi zaharga to‗la bo‗lgan asalni eslatadi. Ko‗pchilik sodda odamlar uni asal sifatida tasavvur
etib, aslida nima ekanligini bilmay, iste‘mol qiladi, ammo uning tarkibidagi zahar bir kun kelib qon
qustirishidan bexabar bo‗ladi.
Ta‘kidlash kerakki, demokratiya niqobidagi tahdidlarning mudhish oqibatlari keng ko‗lamdagi
hech narsa bilan o‗rnini qoplab bo‗lmaydigan ma‘naviy-ruhiy zarari bilan dahshatlidir. Bunday
zararlarning asosiy ko‗rinishlari haqida gapirganda, quyidagilarga alohida to‗xtalish o‗rinli bo‗ladi.
1. G„arazli maqsadlarni ko„zlaydigan kuchlar erkin turmush tarzi, iqtisodiy ma‟murlik va
farovon hayot va‟da qiladi. Bunday jozibali va‘dalar har qanday sodda kishini o‗ziga jalb qiladi.
Ayniqsa, rivojlanayotgan va o‗tish davridagi davlatlarning fuqarolari bunga tez ishonib qoladi. SHu
ma‘noda, demokratiya niqobidagi tahdidning birinchi zarari mustaqil davlatning fuqarolari ongini
yolg‗on va‘dalar bilan chalg‗itishdir.
2. Demokratiya niqobidagi tahdiddunyoqarashi hali to„liq shakllanmagan odamlar, avvalo
yoshlarni ma‟naviy jihatdan majruh qiladi. CHunki yolg‗on va‘dalarga ishongan odamda o‗z Vatani,
xalqi va jamiyatiga nisbatan ishonchsizlik paydo bo‗ladi. Ularda fidoyilik, tashabbuskorlik va
mehnatsevarlik ishtiyoqi asta-sekin so‗nib boradi. Eng yomoni – shaxsda o‗z jamiyatida o‗zini yolg‗iz
sezish ruhi paydo bo‗ladi. Bu esa jamiyatda parokandalikka, birlik va birdamlikka putur etishiga olib
keladi.
3. Demokratiya niqobidagi tahdid davlatning mustaqilligi, xalqning tinch-osoyishta hayotiga xavf
soladi. CHunki yot g‗oyalar ta‘sirida inson va davlat o‗rtasidagi munosabatlar murakkablashib,
mamlakat asta-sekin boshqalarga, iqtisodiy qaram bo‗lib boradi.
4. Demokratiya niqobi ostida mustaqil davlatga iqtisodiy tazyiq va cheklovlar e‟lon qilinadi. Bu
esa mamlakatning tashqi faoliyatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi.
Ma‘lumki, dastlabki yillarda, ―Erkinlik va demokratiyani olg‗a siljitish‖ degan doktrina asosida
sobiq SSSR hududida g‗oyaviy - informatsion tahdidlar avj olgan edi. SHuning oqibatida Ukraina,
Gruziya va Qirg‗iziston davlatlarida ―rangli inqilob‖lar amalga oshirilgan edi. Bugun, oradan ancha vaqt
o‗tgach, ana shu inqiloblar mazkur mamlakatlar aholisi uchun yangi-yangi muammo va tashvishlardan
boshqa hech narsa bermadi. Buni o‗sha mamlakatlarda kuzatilgan quyidagi holatlar ham tasdiqlab
turibdi.
Birinchidan bu mamlakatlarning iqtisodiyoti o‗nglanmadi, aksincha, ularda yalpi ishlab chiqarish
ko‗rsatkichlari pasayib ketdi. Mazkur davlatlar tashqi qarz batqog‗iga qotib qoldiki, bu esa iqtisodiy
qaramlik va nochorlik belgisidir.
Ikkinchidan mazkur davlatlarning o‗zlariga yon qo‗shni davlatlar bilan munosabati yomonlashdi.
Natijada bu mamlakatlarda ishlab chiqarish, transport, kommunikatsiya, yo‗l va ijtimoiy hayot sohalari
bilan bog‗liq jiddiy muammolar majmui kelib chiqdi.
Uchinchidan mavjud muammolarni hal qilish bo‗yicha yagona fikr va kelishuv bo‗lmagani uchun
mamlakatdagi siyosiy kuch o‗rtasida ham, rahbariyati orasida ham bo‗linish ro‗y berdi. Natijada davlat
boshqaruvida samaradorlik yo‗qoldi, boshboshdoqlik yuzaga keldi.
To„rtinchidan mazkur mamlakatlarning aholisi o‗rtasida bo‗linish yuz berdi, ma‘naviy-axloqiy muhit
izdan chiqa boshladi Odamlar bir - birlariga nisbatan ―Sen kim tamondansan?‖ deyish bilan so‗z
boshlaydigan bo‗lishdi va qo‗shni davlatlarda yashovchi qarindosh-urug‗lari bilan ko‗rishish baxtidan
judo bo‗ldi.
Aslida bu inqiloblar oldidan odamlarga qanday quruq va‘dalar berilgan edi? Lekin ularning
barchasi sarob bo‗lib chiqdi. Demak, demokratiya niqobidagi tahdidlarning zararli oqibatlari shu qadar
dahshatliki, ular milliy mentalitetni, o‗zlikni va Vatan taqdirini og‗ir ahvolga solib qo‗yadi. SHu
ma‘noda ―yana va yana bir bor xalqimizning ma‘naviy olamini bunday tahdidlardan asrash, hozirgi o‗ta
77
murakkab bir zamonda xalqaro maydonda sodir bo‗layotgan jarayonlarning tub mohiyatiga etib borish,
ular haqida xolis va mustaqil fikrga ega bo‗lish bugungi kunning eng dolzarb vazifasi‖dir Bu vazifa har
bir sog‗lom fikrli inson uchun birlamchi, hal qiluvchi ish bo‗lishi kerak.
―Rangli inqilob‖lar.
Rangli inqilob – deb ko‗pincha qator SHarqiy Evropa mamlakatlarida, mahalliy aholining
uyushtirgan, harbiylar ishtirok etmagan, ammo odatda siyosiy rejim almashinishi bilan tugallanadigan
ko‗cha tartibsizliklari va ommaviy namoyishlariga aytiladi. Ba‘zi ana shunday mamlakatlarda hatto
hokimiyat tepasidagi sulolalar ham almashadi. Hozirgi paytda aynan qanday hodisani rangli inqilob
nomi bilan atash to‗g‗risida yagona fikr mavjud bo‗lmasa ham, biroq barcha tadqiqotchilar Gruziyadagi
Atirgullar inqilobi va Ukrainadagi inqilob aynan rangli inqilob bo‗lganligini uqtiradilar. Ko‗pgina
tadqiqotchilar YUgoslaviyadagi Buldozerlar inqilobini ham shu nom bilan atash mumkin deb aytadilar.
Ba‘zilar fikricha, Qirg‗izistonda bo‗lib o‗tgan Lolalar inqilobini ham rangli inqiloblar sirasiga
kiritish mumkin. Ammo bu fikrga qarshi chiquvchilar ham yo‗q emas.
Qator OAV va boshqa manbalarda shu kabi inqiloblar ro‗yxati yanada kengroq beriladi:
2003 – Gruziyadagi Atirgullar inqilobi;
2004 – Ukrainadagi Zarg‗aldoq rang inqilob;
2005 – Qirg‗izistondagi Lolalar inqilobi;
2006 – Belorussiyada inqilob qilishga urinish;
2008 – Armanistondagi rangli inqilob qilishga urinish;
2009 – Moldaviyada rangli inqilob qilishga urinish.
Bu kabi inqiloblar oppozitsiya o‗zi mag‗lub bo‗lgan saylovlardan keyin amalga oshiradigan
ommaviy mitinglar, namoyish va ish tashlashlar shaklida amalga oshadi. Oppozitsiya bu hollarda saylov
qonunchiligi buzilganligi, bu saylovlar xalq irodasini ifoda etmasligini uqtirib ko‗chalarga chiqadilar.
Ommaviy chiqishlar yo qayta ovoz berish o‗tkazilishiga (Ukraina), yo hokimiyat idoralari binolarining
omma tomonidan bosib olinishiga olib keladi (YUgoslaviya, Gruziya, Qirg‗iziston).
Inqilob korrupsiyaga qarshi va radikal-demokratik shiorlar ostida o‗tadi. Bu holda Russo xalq
suvereniteti g‗oyalari asosiy o‗rin tutib, unda xalq (ko‗chaga ongli ravishda chiqqan fuqarolar) rejim
tomonidan aldangan, noto‗g‗ri yo‗lga olib kirilgan ommaga qarshi qo‗yiladi.
Inqilobdan oldin yoshlar tashkilotlari shakllantirilib, ular o‗z navbatida ―inqilob dala
otryadlari‖ni tashkil etadilar.
Inqiloblar qon to‗kishlarsiz o‗tadi. Ularda Gandi faoliyati va politsiyachilarga gullar ulashgan
xippilar harakati ta‘siri seziladi. Inqilob brendi (ramzi) sifatida ―tajovuzkor bo‗lmagan rang‖ (ya‘ni qizil
yoki qora emas) tanlanishi ham inqilob tinchlik yo‗li bilan amalga oshirilishiga ishora.
SHu bilan birga inqilob ishida harbiylar va politsiyaning aralashmasligi yoki qat‘iy va keskin
harakatlarga yo‗l qo‗ymasligi ham jiddiy rol o‗ynaydi. Biroq Qirg‗izistonda hukumat idoralariga tegishli
binolar kuch bilan egallanganidan so‗ng politsiya bilan ro‗y bergan to‗qnashuvlar va do‗konlar talon-
taroj qilinishi oqibatida bir qancha kishi jabrlangan (halok bo‗lganlar yo‗q).
Ba‘zilar ko‗cha namoyishlarining J.Sorosning ―Ochiq jamiyat‖, Garvard universiteti, Albert
Eynshteyn instituti, Xalqaro respublika instituti va Milliy demokratiya instituti (AQSH), Zo‗ravonliksiz
(Kuch ishlatilmaydigan) mojarolar xalqaro markazi, Londondagi Strategik tadqiqotlar xalqaro instituti
kabi jamg‗armalarning grant va stipendiyalari bilan bog‗liqligi to‗g‗risida uqtirmoqdalar. 2006 yilning
aprelida ―Moskovskie novosti‖ gazetasi savollariga javob bera turib, A.I.Soljenitsin shunday degan edi:
―NATO o‗zining harbiy apparatini ochiq-oydin rivojlantira borib, ham Evropa sharqi orqali, ham
Rossiya janubidan o‗rab olishga harakat qilmoqda. Bu yo‗lda rangli inqiloblarni moddiy va mafkuraviy
qo‗llab-quvvatlash va SHimoliy Atlantika manfaatlarining Markaziy Osiyoga tatbiq etilishi kabilardan
foydalanmoqda‖.
78
―Dunyo fuqaroligi‖. Kosmopolitizm - yunon, kosmopolites – “dunyo fuqarosi”) - dunyo
fuqaroligini da‘vo qilish, shuningdek, milliy va davlat suverenitetini rad etish, turli milliy an‘ana, madaniyat
hamda vatanparvarlik tuyg‗usidan voz kechish g‗oyasini ilgari suradigan qarash. Kosmopolitizmning
negizlari antik davr falsafasida vujudga kelgan. Qadimgi yunon faylasufi Laertiyning ta‘kidlashicha,
"kosmopolit" so‗zi ilk bor kiniklar ta‘limoti vakili sinoplik Diogen tomonidan qo‗llangan. Boshqa bir
yunon mutaffakiri Plutarxning fikriga ko‗ra, ushbu tushunchani kitionalik Zenon kiritgan. Epiktet nazarida
esa kosmopolitizm atamasining muallifi Suqrot bo‗lgan. Uning aytishicha, «Agarda faylasuflarning odam va
Xudoning o‗rtasida yaqinlik bor, degan fikrlari to‗g‗ri bo‗lsa, unda insonning vatani qaer degan savolga
Suqrotning men afinalik ham, karfagenlik ham emasman, men kosmopolitman, degan so‗zlari bilan
javob berish lozim» bo‗lgan. Bunday ma‘lumotlar Sitseron asarlarida ham uchraydi. Ayrim tadqiqotchilarning
fikriga ko‗ra, kosmopolitizm g‗oyalari sofistlar ta‘limotining tarafdorlari asarlarida ham ifodalangan. Antik
polisni inqiroziga sabab bo‗lgan Peloponess urushlari makedoniyalik Iskandar imperiyasining paydo
bo‗lishi, keyinchalik esa Rim hukmronligining kuchayishi turli mazmundagi kosmopolitik qarashlarni
keltirib chiqargan. Makedoniyalik Iskandar, Mark Avreliy bu g‗oyalarni yangi hududlarni qo‗lga kiritish
harakatlarida ko‗rgan bo‗lsa, stoiklar - Zenon va Kitiona kosmopolitizm idealini kishilarning hayotini
umumjahon qonunlari orqali amalga oshirish imkonini beradigan yagona ijtimoiy shaklni izlashda deb
bilgan. Bugungi kunda kishilik jamiyatining global yaqinlashuvi, avvalo, texnik taraqqiyot, transport
vositalari, aloqa va kommunikatsiya tarmoqlari, mikroelektronikaning rivojlanishi bilan bog‗liq.
Postkommunistik makonda mustaqil davlatlarning vujudga kelishi, ularning bozor iqtisodiyotiga o‗tishi va
jahon xo‗jalik aloqalari tizimiga faol kirishishi globallashuvning yana bir kuchli omiliga aylandi. Hozirgi
davrda globallashuv jarayonining kengayishiga aholining ijtimoiy-iqtisodiy faolligi, ayniqsa, ishchi
kuchining migratsiyasi sezilarli ta‘sir qilmoqda. Dunyoning birorta ham davlati migratsiya jarayonlaridan
chetda qolayotgani yo‗q. Buning ham o‗ziga xos sabablari bor. Avvalo, donor davlatlar, ya‘ni
migrantlarni etkazib beradigan mamlakatlarda aholining tez o‗sishi, mehnatga layoqatli bo‗lgan aholi
orasida ishsizlik darajasining yuqoriligi, maoshning pastligi, etarli darajada hayot kechirish uchun zarur
bo‗lgan yuqori ish xaqi to‗lanadigan ish topish va o‗z kasbiy mahoratini oshirish imkoniyatining
cheklangani shular jumlasidandir. Retsipient, ya‘ni qabul qiluvchi davlatlar uchun esa, qo‗shimcha arzon
ish kuchiga, yuqori malakali mutaxassislarga ehtiyoj, hayot sharoitlari va maoshning yuqori darajasi xos
bo‗lib, bu esa mehnat migratsiyasi uchun qulay sharoit yaratmokda. Aholining siljishi, o‗z navbatida,
ob‘ektiv hodisa bo‗lib, ma‘lum ma‘noda xalqaro aloqalar va iqtisodiy hamkorlikka ko‗maklashadigan
jarayonlarning rivojlanishiga, xalqaro transport va kommunikatsiya vositalarining takomillashuviga,
shuningdek, aholining xalqaro moliyaviy tuzilmalardan keng foydalanishiga, axborot tarqatish sur‘atiga
ijobiy ta‘sir etadi.
Kosmopolitи zm ( grek. κοσμοπολίτης — kosmopolit, Dunyo fuqarosi) — umuminsoniy
qadriyatlarni milliy qadriyatlardan ustun qo‗yuvchi, dunyo fuqaroligini targ‗ib qiluvchi dunyoqarash.
Grek shaharlarida siyosiy hayot inqirozi, undan keyingi falsafiy tafakkur rivoji vatanparvarlik
talablariga salbiy munosabatni paydo qildi. Agar ilgari odam o‗z shahrining fuqarosi bo‗lgan bo‗lsa,
endi shaharlarning mustaqilligi va ahamiyati yo‗qolib, o‗zini butun dunyo fuqarosi sifatida his qilish
boshlandi.
Bu o‗sha davrdagi rim davlatini dunyo davlati deb tushuntirishga ham mos kelardi. Aslida bu
g‗oya umuminsoniy monarxiyani barpo etish g‗oyalariga borib taqaladi.
Kosmopolitizm vatanparvarlik tuyg‗ularidan, milliy madaniyatdan, an‘analardan ―inson zotining
birligi‖ uchun voz kechishga chaqiradi. Buning uchun butun dunyo hukumatini tuzish orqali jahonni
egallab olmoqni ko‗zlovchi ayrim guruhlar manfaatini ifodalaydi. Xalqlarning mustaqillik uchun
kurashlarini susaytirishga xizmat qiladi.
79
Kosmopolitizm vatan, yurt tushunchalarini – Er planetasi bilan, almashtirishga chaqiradi. U
shaxsni individuum sifatida tan olib, milliyligini ikkinchi darajali narsa, deb qaraydi. Milliylikni
umuminsoniylikka nisbatan ikkinchi darajali deb qaraydi.
Pasport grajdanina mira
«bespasportnыy brodyaga v chelovechestve»
Lotin maqoli «ubi bene, ibi patria» (gde xorosho, tam i otechestvo).
«Qaerda yashash yaxshi bo‗lsa, o‗sha joy Vatan» iborasi mazmun-mohiyati.
Xususan, kirinaiklarning kosmopolitik g‗oyasi ularning «qaerda yashash yaxshi bo‗lsa, o‗sha joy
Vatan» degan iborasida o‗z aksini topgan. O‗rta asrlarda katolik cherkovi keskin kosmopolitik
tendensiyalar tarafdori bo‗lgan. Uyg‗onish davrida dunyo fuqaroligi g‗oyalari feodal tarqoqlikka qarshi
yo‗naltirilgan edi. Bu g‗oyalar Dante Aligeri, Tomazo Kampanella, Petrarka, Piko dela Mirandello,
Rotterdamlik Erazm, Vives, Rable, Monten kabi mutafakkirlarning asarlarida o‗z aksini topgan.
Germaniyada bunday g‗oyalarni Lessing, Gyote, SHiller, nemis mumtoz falsafasi vakillari Kant va Fixte
ilgari surgan. Ularning kosmopolitizm vatanparvarlik tuyg‗ulari bilan mushtarak bo‗lib, milliy birlikka
erishish maqsadida yuzaga chiqqan. Keyinchalik kosmopolitizm keskin xarakterga ega bo‗lib, kapitalning
daromad orqasidan quvish manfaatlarini aks ettira boshlaydi. Jon Kennedi «Tinchlik korpusi»ni tashkil etib,
dunyoning turli joylariga ushbu tashkilotning yosh xodimlarini yubora boshlaydi, ularning maqsadi -
hammaga ingliz tilini o‗rgatish edi. Aslida, har qanday millat, katta-kichikligidan qat‘i nazar, insoniyatning
boyligidir va shu bois ularning tili, madaniy va boshqa xususiyatlarining yo‗q bo‗lib ketishi Er yuzidagi
milliy va genetik fondning, shaxs imkoniyatlarining qashshoqlashuviga olib keladi. Bu haqiqatni aslo
inkor etib bo‗lmaydi. Lekin shunga qaramay, AQSH Serbiyani aynan ushbu mamlakat ahli e‘tiqod
qiladigan pravoslav diniy mazhabida muqaddas hayit ayyomi hisoblangan kunda bombardimon qilgani
uning milliy-ma‘naviy an‘analarini nazarpisand qilmaganidan dalolat beradi. Jahon miqyosida yuz
berayotgan hozirgi jarayonlar milliy davlatlarning bir-biriga yaqinlashuvi, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy,
mafkuraviy hamda madaniy jihatdan integratsiyalashuvini taqozo etmoqda. Ushbu tendensiyalar ma‘lum
darajada, kosmopolitizm ko‗rinishida bo‗lib, globallashuv jarayonlari ta‘sirida yanada yaqqol tus olmoqda.
Gegemonizm.
Gegemonizm (yunoncha, gegemoniya – “etakchilik”, “boshqarish”) — turli sohalarda, jumladan,
ma‘naviy sohada ham ustunlik va o‗z hukmiga bo‗ysundirishni anglatuvchi tushuncha. Gegemonizm
mohiyatan dunyo barqarorligini ta‘minlash yoki uni mustahkamlashga qaratilgan siyosatga zid hodisa
bo‗lib, ijtimoiy taraqqiyot, jamiyat barqarorligi va xavfsizligini izdan chiqaradi. Ba‘zi davlatlarning
barcha sohalarda ustunlik qilish va dunyoni o‗z hukmiga buysundirishga intilishi insoniyat tarixining turli
bosqichlarida salbiy oqibatlarni keltirib chiqargan. Gegemonizm biron-bir qudratli kuchning manfaatlarini
ustuvor darajada, bir tomonlama ta‘minlash maqsadini ko‗zlagani sababli u boshqa tomonning
manfaatlariga zid bo‗lib, ijtimoiy, siyosiy va ma‘naviy rivojlanishga putur etkazadi. Bunday adolatsizlik
etarli imkoniyatga ega bo‗lmagan davlatlar va millatlarning xalqaro jarayonlarda to‗laqonli ishtirok eta
olmasligiga sabab bo‗ladi. Natijada, tabiiy ravishda bunday mamlakatlar xalqlarida gegemonlikka
intilgan davlatlar va xalqlarga nisbatan nafrat, norozilik kayfiyati paydo bo‗ladi, dunyo hamjamiyatining
barqaror rivoji davlatlararo munosabatlarga salbiy ta‘sir etadi.
O‗zbek milliy davlatchilik g‗oyasining gumanistik mazmuni va demokratik xarakteri
Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, o‗z davlatchiligini qo‗lga kiritish, milliy va ijtimoiy
ozodlikka erishish hech qaerda engil va osonlikcha bo‗lmagan. Mustaqillikka erishgan har bir
mamlakat o‗z taraqqiyot yo‗lini izlaydi, yangi jamiyat barpo etishda o‗z andozasini ishlab
chiqishga intiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyat, odamlar o‗rtasida tarkib topgan
munosabatlar, ularning dunyoqarashi, jumladan diniy e‘tiqodi, ruhiyati va xulq-atvor normalari
80
ham shuni taqozo etadi. Masalan, dunyoda ijtimoiy taraqqiyot yo‗lining turli variantlari mavjud.
Turkiya, Janubiy Koreya, SHvetsiya modellari va boshqalar bunga misoldir. Bir qancha
musulmon mamlakatlari va yangi industrial mamlakatlarning tajribasi ham shuni ko‗rsatadi.
Ikkinchi jahon urushidan so‗ng Ovrupo mamlakatlari va YAponiya xalq xo‗jaligini qayta tiklash
ham buning amaliy namunasi bo‗ldi.
O‗zbekiston boshqa davlatlar taraqqiyoti jarayonida to‗plangan va respublika sharoitiga
tadbiq qilsa bo‗ladigan barcha ijobiy va maqbul tajribalardan shak-shubhasiz samarali
foydalanadi. Gap biron-bir modelni, hatto u ijobiy natijalar bergan taqdirda ham, ko‗r-ko‗rona
ko‗chirib olish to‗g‗ri emas. Aksincha, aniq-ravshan vositalar va usullar qaysi mamlakat uchun
mo‗ljallangan bo‗lsa, o‗sha mamlakatning o‗ziga xos sharoitidagina ijobiy natija beradi.
Jahon va o‗zimizning amaliyotimizdan olingan barcha unumli tajribani rad etmagan holda
o„z ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-huquqiy taraqqiyot yo„limizni tanlab olish respublikaning qat‟iy
pozitsiyasidir. Bu - o‗tmish yillarining xatolarini, davlat tuzilishining shakl va usullariga nisbatan
mavjud qarashlarni idrok etish natijasidir. Bu - tarkib topgan ijtimoiy voqelikka berilgan real
bahodir. Bu - O‗zbekiston xalqining ijtimoiy taraqqiyotiga, munosib turmush sharoitiga
intilishidir.
SHuni alohida ta‘kidlash zarurki, soxta inqilobiy sakrashlarsiz, fojiali oqibatlarsiz va
kuchli ijtimoiy larzalarsiz, evolyusion yo‗l bilan normal, madaniyatli taraqqiyotga o‗tish - tanlab
olingan yo‗lning asosiy mazmuni va mohiyatidir. Odamlarning ongi va turmushiga o‗nlab yillar
mobaynida, ko‗pincha zo‗ravonlik yo‗li bilan singdirilgan narsalarni bir zumda o‗zgartirish
mumkin emas. Buning uchun ijtimoiy guruhlar o‗rtasidagi munosabatlarning keskinlashuviga va
ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‗yishga barham berish bilan jamiyatni yangilash va o‗zgartirish
zarurligiga odamlarning o‗zini ishontirish, harakatga keltiruvchi kuchlarni va mehnatning
rag‗batlantiruvchi omillarini o‗zgartirish mumkin.
Mavjud ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning keskinligi, ularning o‗ziga xos xususiyati bu
muammolarni hal etishga alohida yondashuvni taqozo etadi. Turmush sharoiti va tarzining milliy
xususiyatlari, SHarq madaniyatiga mansublik ham shuni talab etadi.
O‗zbekistonning chinakam mustaqilligiga erishishdan iborat o‗z yo‗li respublikani
rivojlantirishning milliy istiqlol g‗oyasiga asoslangan quyidagi asosiy o‗ziga xos xususiyatlari va
shart-sharoitlarini har tomonlama hisobga olishga asoslanadi.
Avvalo, u aholining milliy-tarixiy turmush va tafakkur tarzidan, xalq an‟analari va urf-
odatlaridan kelib chiqadi. CHuqur ildizi o‗tmishdagi an‘anaviy jamoa turmush tarziga borib
taqaladigan kollektivchilik asoslari O‗zbekiston xalqiga tarixan xosdir. Kattalarni hurmat qilish,
oila va farzandlar to‗g‗risida g‗amxo‗rlik qilish, ochiq ko‗ngillilik, millatidan qat‘i nazar
odamlarga xayrixohlik bilan munosabatda bo‗lish, o‗zgalar kulfatiga hamdard bo‗lish va o‗zaro
yordam tuyg‗usi kishilar o‗rtasidagi munosabatlarning me‘yori hisoblanadi. O‗zbeklar diyoriga,
o‗z Vataniga mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, bilimga, ustozlarga, ma‘rifatparvarlarga nisbatan
alohida hurmat-ehtirom - O‗zbekiston aholisiga xos fazilatlardir. Odamlarning turmush tarzida,
ruhiyatida, ma‘naviy-axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda, islomga e‘tiqod qiluvchi xalqlar bilan
yaqinlashish istagida ham shu omil namoyon bo‗ladi.
Mazkur mintaqaning qadimiy tarixi va madaniyati, bunda yashab o‗tgan SHarq
mutafakkirlari va faylasuflarining jahon madaniyatini rivojlantirishga qo‗shgan g‗oyat katta
hissalari ham bu erda yashayotgan odamlar turmushining barcha tomonlariga sezilarli ta‘sir
o‗tkazgan. O‗tmishdagi allomalarning bebaho merosi qanchadan-qancha avlodlarning ma‘naviy-
ruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan edi va u hamon ta‘sir ko‗rsatmoqda.
Respublikadagi o„ziga xos demografik vaziyat - g„oyat muhim xususiyatlardan biridir.
81
Respublikamizda aholi va mehnat resurslari har bir yuksak sur‘atlar bilan o‗sib bormoqda.
Aholining yarmidan ko‗prog‗i qishloq joylarda yashaydi va asosan dehqonchilik bilan
shug‗ullanadi. Aholi tarkibida 60 foizdan ko‗prog‗i bolalar, o‗smirlar, 25 yoshgacha bo‗lgan yigit-
qizlar tashkil etadi.
O‗z ajdodlari qadimdan yashab kelgan joylarga bog‗langanlik, ko‗chib yurishga
moyillikning yo‗qligi respublika aholisiga xos xususiyatdir.
Respublikaning yana bir xususiyati - milliy tarkibining o„ziga xosligidir. Etnik tarkibda tub
aholi ustun mavqeni egallaydi. SHu bilan bir vaqtda respublika hududida o‗z madaniyati va
an‘anasiga ega bo‗lgan yuzdan ziyod millat vakillari yashab turibdi. O‗zbekistonning milliy-
madaniy jihatdan g‗oyat rang-barangligi milliy o‗zligini anglash va ma‘naviy qayta tiklanishning
kuchayib borishi bilan uzviy birlikda jamiyatni yangilash, uni ochiq jamiyatga aylantirish uchun
qudratli omil bo‗lib xizmat qiladi va respublikaning jahon hamjamiyatiga qo‗shilishi uchun qulay
sharoitlarni vujudga keltiradi.
Keyingi o‗n yillar mobaynida ma‟lum qadriyatlarga ega bo„lgan kishilarning muayyan
ijtimoiy ongi shakllanganligini ham e‘tiborga olmaslik mumkin emas. Bir tomondan, bu ijtimoiy
tenglikka, kafolatlangan mehnat qilish huquqiga, yalpi bepul ta‘lim va tibbiy xizmatga qat‘iy
tarafdorlikka intilishida namoyon bo‗lmoqda. Ikkinchi tomondan esa, yakkahokimlikdan iborat
ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi kelitirb chiqargan insonni mulkka egalikdan va xo‗jayinlik
tuyg‗usidan begonalashtirilganligi, tayyorga ayyorlik ruhiyati yuzaga keltirilganligida ko‗rinadi.
YAngilanish va ijtimoiy taraqqiyotning o‗zimiz tanlagan yo‗li -murakkab jarayon bo‗lib,
respublika ijtimoiy turmushining iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma‘naviy-madaniy va boshqa barcha
sohalarini qamrab oladi.
Xalq davlat hokimiyatining manbaidir. Uning xohish-irodasi davlat siyosatini belgilab
beradi. Bu siyosat inson va jamiyatning farovonligini, O‗zbekiston barcha fuqarolarining munosib
turmushini ta‘minlashga qaratilgan.
YAngilangan jamiyatning siyosiy va davlat tuzilishi insonga uning siyosiy, iqtisodiy va
ijtimoiy turmush tarzini erkin tanlab olishini kafolatlab berganligi bilan xarakterlanadi.
Bu, siyosiy sohada quyidagilarni bildiradi:
- xalqning turmush tajribasiga, respublika aholisining milliy va madaniy an‘analariga,
barcha ijtimoiy guruhlari va qatlamlarining manfaatlariga mos keladigan haqiqiy demokratiya
prinsiplarini qaror toptirish. Xalq ham bevosita, ham o‗z vakillari orqali davlat hokimiyatini
amalga oshirishda to‗liq imkoniyatga ega bo‗lishi lozimligini;
- qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati vakolatlarini ajratish asosida milliy
davlatchilikni barpo etish. Jamiyatning siyosiy tizimini, davlat idoralarining tuzilmasini tubdan
yaxshilash, respublika hokimiyati bilan mahalliy hokimiyatning vakolatlari va vazifalarini aniq
belgilab qo‗yish, adolatli va insonparvar qonunchilikni vujudga keltirish lozim bo‗ladi.
Kuchli ijroiya hokimiyati bo‗lmasa, hatto eng demokratik yo‗l bilan qabul qilingan
qarorlar ham bajarilmasligi ham mumkin. Bu esa qonuniy qarorlarning ro‗yobga chiqarilishini,
fuqarolarning huquq va erkinliklari himoya qilinishini, siyosiy va iqtisodiy islohotlar turmushga
tatbiq etilishini ta‘minlaydigan prezidentlik hokimiyatini mustahkamlash va rivojlantirishni taqozo
etadi;
- barcha fuqarolarning qonun oldidagi huquqiy tengligini va qonunning ustunligini,
jamiyat manfaatlari himoya qilinishi va aholining xavfsizligini kafolatlaydigan huquqiy davlatni
barpo etish. Qonuniylik va huquq-tartibot tantana qilmasa, shaxsning huquqlari va erkinliklari,
qattiq intizom, ichki uyushqoqlik va ma‘suliyat ustuvor bo‗lmasa, qonunlar va an‘analar hurmat
qilinmasa, huquqiy davlatni tasavvur etib bo‗lmaydi;
82
- O‗zbekistonda tug‗ilgan, uning zaminida yashayotgan va mehnat qilayotgan har bir kishi,
milliy mansubligidan va e‘tiqodidan qat‘i nazar, Respublikamizning teng huquqli fuqarosi
bo‗lishga munosibdir, degan insonparvarlik va vatanparvarlik qoidasini ro‗yobga chiqarish.
Avlod-ajdodlari yoki o‗zlari o‗tmishdagi fojiali voqealar sababli xorijga ketib qolishga majbur
bo‗lgan o‗zbeklar ham bemalol Respublikaning fuqarosi bo‗lishlari kerak. O‗zbekiston hududi
o‗zbeklarning milliy davlatchiligi bo‗lgan birdan-bir hudud ekanligini e‘tiborga olib, Respublika
o‗zbeklar qaerda yashamasin, ularning hammasi uchun madaniy va ma‘naviy markaz bo‗lib
qolishi lozim;
- ozchilikdan iborat millatlarning manfaatlari va huquqlarini himoya qilish, ularning
madaniyati, tili, milliy urf-odatlari va an‘analari saqlanishi hamda rivojlanishini kafolatli
ta‘minlash, davlat tuzilmalarining faoliyatida va jamoat turmushida faol qatnashish;
- bir mafkuraning, bir dunyoqarashning yakkahokimligidan qat‘iyan voz kechish, siyosiy
tashkilotlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligini tan olish. Bironta ham mafkura mutlaq haqiqatni
bilishga da‘vo qilishi mumkin emas. Ma‘naviylik va insonparvarlik, respublika hududida
yashayotgan barcha xalqlarning an‘analari va urf-odatlarini, dini, tili va madaniyatini hurmat
qilish qoidalariga ustuvorlik berilishi;
- chinakam demokratiyaning zarur va qonuniy tarkibi sifatida ko‗ppartiyaviylikni amalda
shakllantirish. Ayni vaqtda hokimiyatni zo‗ravonlik bilan o‗zgartirishni maqsad qilib qo‗ygan,
respublikaning davlat mustaqilligiga, hududiy yaxlitligi va xavfsizligiga qarshi chiqadigan, milliy
va diniy adovatni avj oldiradigan, konstitutsiyaviy tuzumga, xalqning demokratik erkinliklari va
ma‘naviy negizlariga tajovuz qiladigan partiyalar va jamoat harakatlari qonundan tashqari bo‗lishi
kerakligi.
Ijtimoiy va ma‘naviy sohada:
- insonparvarlik g‗oyalariga sodiqlik. Bu g‗oyalarning oliy maqsadi inson, uning hayoti va
shaxsiy daxlsizligi, erkinligi, shon-sharafi va qadr-qimmati, yashash joyini tanlash huquqi.
O‗zbekistonning kundalik hayotida inson huquqlarining Umumiy deklaratsiyasida
mustahkamlangan me‘yorlarni izchillik bilan, og‗ishmay qaror toptirish;
- ma‘naviyat va axloqiylikni qayta tiklash. Xalqlarning madaniy merosiga ehtiyotkorlik
bilan munosabatda bo‗lish. Noyob tarixiy yodgorliklarni saqlash va ta‘mirlash, o‗zbek xalqi
yaratgan va milliy boylik bo‗lgan san‘at asarlarini izlab topish va O‗zbekistonga qaytarish;
- qadimgi va zamonaviy madaniy boyliklarni, adabiyot va san‘atni bilish hamda
ko‗paytirish. Xalqning milliy madaniyati va o‗ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‗lmish o‗zbek
tilini rivojlantirish, bu tilning davlat maqomini izchil va to‗liq ro‗yobga chiqarish, Respublika
hududida yashovchi xalqlarning milliy madaniyatlari va tillariga o‗zaro hurmat bilan munosabatda
bo‗lish;
- hurfikrlilik, vijdon va din erkinligi qoidalarini qaror toptirish. Bir dunyoqarashning
yakkahokimligi yangilangan jamiyatga yotdir. Har bir inson o‗z e‘tiqodi va dinga amal qilish,
o‗zining diniy marosimlarini bajo keltirish huquqiga ega. Bugungi kunda din barcha illatlardan,
yolg‗on va riyokorlikdan poklanishga, yuksak axloqiy negizlar va ma‘naviy fazilatlarni qayta
tiklashga ko‗maklashmoqda. Islom - ota-bobolarimizning dini - musulmonlarning ongi, turish-
turmushining mohiyati, hayotining o‗zidir. Davlat har bir musulmon uchun muqaddas bo‗lgan
Makkaga haj qilishda zarur yordam beradi;
- ijtimoiy adolat qoidalarini ro‗yobga chiqarish, aholining eng nochor qatlamlari -
keksalar, nogironlar, etim-esirlar, ko‗p bolali oilalar, o‗quvchi-yoshlarning davlat tomonidan
ijtimoiy muhofazaga bo‗lgan kafolatli huquqlarini ta‘minlash. Eng taraqqiy etgan mamlakatlarda
insonni ijtimoiy muhofaza qilish tizimi keng qo‗llaniladi, bunga nihoyatda muhim ahamiyat
83
beriladi, bizning sharoitimizda esa bu - fuqarolar totuvligini saqlab qolish kafolatidir;
- hamma uchun ma‘qul sifatli tibbiy xizmatni ta‘minlash, onalik va bolalikni muhofaza
qilish, chaqaloqlar o‗limini kamaytirish, odamlar umrini uzaytirish bo‗yicha samarali chora-
tadbirlarni amalga oshirish. Aholiga yuqori malakali tibbiy yordam olish shakllarini erkin tanlash
imkoniyatlarini yaratish;
- umumiy ta‘lim olish, kasbni va tegishli maxsus tayyorgarlikni o‗tishni erkin tanlashda
barchaga baravar huquq berish. YAngi demokratik ta‘lim konsepsiyasini ishlab chiqish va amalga
oshirish lozim bo‗ladi. Bunda o‗zbek xalqining va respublika hududida yashovchi boshqa
xalqlarning milliy, tarixiy va madaniy an‘analari, ma‘naviy tajribasi ta‘lim va tarbiya tizimimizga
uzviy ravishda kiritilishi zarur;
- ijodning barcha turlarini rivojlantirish, odamlarning iste‘dod va qobiliyatlarini namoyon
etish uchun shart-sharoitlarni yaratish, ma‘naviy mulkni himoya qilish. Kishilar shuni aniq va
ravshan anglab etishlari kerakki, ma‘naviy potensialni ildam rivojlantirmay turib, respublikaning
chinakam mustaqilligini va ravnaq topishini ta‘minlab bo‗lmaydi.
Fuqarolar tinchligi va millatlararo totuvlikni ta‟minlash, qonuniylik va huquq-tartibotni
qaror toptirish mana shunday siyosiy, davlat va konstitutsiyaviy tuzumga erishish kalitidir.
Mustaqil o‗zbek davlati - xalqimizning tarixiy yutug‗idir. O‗z davlati bilan faxrlanish va
fuqarolarning vatanparvarligi jahondagi ko‗pgina mamlakatlarning ilg‗or marralarga chiqib
olishida yordam bergan. Mamlakatimiz tuprog„ida yashab turgan va o„zini vatanparvar deb
hisoblagan har bir kishi uning yaxlitligi va birligini asrab-avaylashi shart.
4-mavzu. Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni
shakllantirishning milliy g‗oyaviy negizlari(2 soat)
REJA:
1. Mustaqillikni mustahkamlashda milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsadlar.
―Mustaqillik tafakkuri‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va namoyon bo‗lish xususiyatlari
2. Milliy g‗oya O‗zbekiston xalqining asosiy maqsad va muddaolarining ifodasi
3.Mustaqillik tafakkuri va yangicha dunyoqarashni shakllantirishning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari.
4. Milliy istiqlol g‗oyasining O‗zbekiston mustaqilligini mustahkamlashda namoyon bo‗lishi va uning
o‗ziga xos rivojlanish xususiyatlari.
Tayanch tushunchalar
Milliy g„oya - inson va jamiyat hayotiga ma‘no-mazmun baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari
etaklaydigan fikrlar majmuidir. Milliy mafkura - milliy o‗zlikni anglatuvchi kuch. Milliy istiqlol
mafkurasining asosiy maqsadi - ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish. Demokratiya -
xalq hokimiyati. Strategik maqsad - uzoqqa mo‗ljallangan umumiy aniq reja. Sotsial fenomen - ijtimoiy
hodisa.
Mustaqillikni mustahkamlashda milliy g‗oyadan
ko‗zlangan maqsadlar
Milliy g‗oya - millatning o‗tmishi, buguni va istiqbolini o‗zida mujassamlashtirgan, uning tub
manfaatlari va maqsadlarini ifodalab, taraqqiyotga xizmat qiladigan ijtimoiy g‗oya shakli.
Milliy g‗oya o‗z mohiyatiga ko‗ra, xalq, millat taqdiriga daxldor bo‗lgan, qisqa yoki uzoq
84
muddatda hal etilishi kerak bo‗lgan vazifalar va mo‗ljallarni ham aks ettiradi. O‗z davrida (1941-1945
yillarda) fashistlar bosib olgan Fransiyada «Qarshilik ko‗rsatish» g‗oyasining milliy g‗oya darajasiga
ko‗tarilgani va Fransiyaning ozod etilishi bilan o‗z ahamiyatini yo‗qotgani fikrimizga dalil bo‗la oladi.
U yoki bu g‗oyaning milliy g‗oya sifatida maydonga chiqishi millatning o‗tmishi, mavjud
holati bilan bevosita bog‗liq. Ana shu ikki negizga tayangan holdagina u millatning qisqa yoki uzoq
vaqtda erishishi lozim bo‗lgan maqsad-muddaolari va mo‗ljallarini to‗g‗ri ifodalay olishi mumkin.
Har qanday milliy g‗oyada umuminsoniyat uchun ahamiyatli bo‗lgan g‗oyalar mavjud.
Masalan, «Milliy yarash» g‗oyasi fuqarolar, urushi ketayotgan davlatlar uchun xos hayotiy mazmunga
ega. YOki «Manfaatli hamkorlik» g‗oyasi dunyoning barcha mamlakatlari uchun birdek ahamiyatga
ega.
Milliy mafkura - millatning etnoijtimoiy birlik sifatida mavjud bo‗lishi va rivojlanishini, erkin
va ozod taraqqiyotini g‗oyaviy asrash, ta‘minlashga qaratilgan qarashlar tizimi.
«Milliy mafkura»ni faqat bitta millat yoki xalqning mafkurasi, deb tushunish to‗g‗ri emas. U
muayyan jamiyat yoki davlatning umumiy mafkurasi ma‘nosini ham anglatadi. CHunki «milliy» sifati
«millat» so‗zidan kelib chiqqan bo‗lib, nafaqat muayyan etnik birlik, balki «davlat» ma‘nosini ifodalash
uchun ham xizmat qiladi. Masalan, «milliy daromad», «milliy qurolli kuchlar» birikmalarida u aynan,
«davlat» so‗zining ma‘nodoshi sifatida ishlatiladi.
Milliy istiqlol g‗oyasining hayotbaxshligi taraqqiyotning o‗zbek modelini amalga oshirishda
yaqqol namoyon bo‗ladi.
O‗zbek modelining asoschisi Islom Karimov rahbarligida amalga oshirilayotgan taraqqiyot
yo‗lining ko‗pchilik boshqa milliy modellardan farq qiladigan xususiyati shundaki, u faqat iqtisodiy
rivojlanish emas, balki keng ma‘nodagi milliy tiklanish va ijtimoiy taraqqiyot modelidir. SHu sababdan
u iqtisodiyot bilan bir qatorda davlat qurilishi, ijtimoiy soha va ma‘naviyatni, jamiyat hayotining barcha
sohalarini qamrab oladi.
Biz qanday jamiyat barpo etmoqdamiz, degan masala Prezidentimizning «O‗zbekiston XX1
asrga intilmoqda» (1997), «O‗zbekistonda demokratik o‗zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‗nalishlari» (2002), «Bizning bosh maqsadimiz
- jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir» (2005) kabi
asarlarida ayniqsa o‗zining tugal va mukammal ifodasini topdi. Unda qurilajak yangi jamiyatning ilmiy-
falsafiy konsepsiyasi, jamiyat hayotini tubdan isloh etishning navbatdagi strategik vazifalari asoslab
berilgan. Ana shu masalalarni bajarish milliy istiqlol g‗oyasining pirovard maqsadlarini belgilaydi va bu
maqsadlarga etishga xizmat qiladi.
Bizning bosh strategik maqsadimiz - ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot, bozor
iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik jamiyat barpo etishdir. Bozor iqtisodiyoti, eng avvalo,
ko‗pmulkchilikka va ular o‗rtasidagi raqobatga tayanadi. Unda mulkning barcha qonuniy shakllari teng
huquqqa ega bo‗lib, bu huquq davlat tomonidan kafolatlanadi.
Ko‗pmulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotini joriy qilish orqali yurtimizda yashaydigan
barcha insonlar uchun millati, tili va dinidan qat‘iy nazar, munosib hayot sharoiti yaratib berish,
rivojlangan demokratik mamlakatlardagi kabi kafolatlangan turmush darajasi va erkinliklarni ta‘minlash
- davlatimiz siyosatining mazmun-mohiyatini ifodalaydi.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‗tish va ularni amalga joriy qilishning tayyor andozasi
yo‗q. Bizning mamlakatimiz iqtisodiyotining tarkibiy tuzilishi, qazilma boyliklari va iqlim sharoiti,
tabiiy resurslari, xalqimizning mentaliteti, aholi tarkibi va o‗sishi biror mamlakatnikiga aynan
o‗xshamaydi. Boshqa davlatlarda yaxshigina samara beradigan taraqqiyot modeli bizda hech qanday
natija bermasligi ham mumkin edi. Tanlab olingan bu yo‗l hamda unga xos milliy istiqlol g‗oyasining
strategik maqsadlari jamiyat hayotining iqtisodiy sohasidagi jarayonlarni o‗zida aks ettiradi.
85
Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligini mustahkamlash istagi-umumiy taqdir va
kelajak, O‗zbekistonda yashaydigan barcha fuqarolarning ijtimoiy taraqqiyotini ta‘minlashni nazarda
tutadi. Bu sohada ham hayotni yanada yuksak pog‗onaga ko‗tarilishga da‘vat etadi. Bugungi hayotiy,
zarurat ana shuni taqozo etmoqda. Har bir kishining farovonligi xalq farovonligi va faoliyatining
asosidir.
Jamiyatimiz ijtimoiy munosabatlar xarakteriga, davlat va ijtimoiy institutlar jamoat
tashkilotlarining o‗zaro ta‘siriga ko‗ra, fuqarolik mamlakatiga aylanmoqda. Unda ijtimoiy guruhlar,
qatlamlar o‗rtasida ijtimoiy hamkorlik, barcha millat va elatlararo o‗rtasida tinch-totuvlik, umummilliy
mushtaraklik yanada mustahkamlanmoqda.
Ijtimoiy taraqqiyotga intilayotgan, siyosiy va iqtisodiy hayotni erkinlashtirish yo‗lidan
borayotgan har qanday jamiyat huquqiy madaniyati yuksak, ozod va erkin shaxsni tarbiyalashga intiladi.
Zero, shundagina demokratiya, fikr va vijdon erkinligi, plyuralizm va inson huquqlarini ta‘minlash,
gumanizm va umuminsoniy qadriyatlarga amal qilib yashash tamoyili jamiyat hayotining asosiy
mezoniga aylanadi. CHunki demokra-tiyaning ijodkori, amalga oshiruvchisi, rivojlantiruvchisi -
insondir. Demokratiya - faqat xalq hokimiyati bo‗lib, qolmay, u ayni paytda har bir inson, har bir jamoa
va butun xalqning o‗z mamlakati kelajagi, o‗z taqdiri oldidagi mas‘uliyati hamdir.
O‗z navbatida demokratiya, siyosiy hayotni erkinlashtirish orqali fuqarolardan o‗z
manfaatlarini davlat va jamiyat manfaati bilan uyg‗unlashtirishni, yuksak siyosiy madaniyatga ega
bo‗lishni talab qiladi.
Partiyalarning jamiyat siyosiy hayotida faol ishtirok etishi, eng avvalo, parlament Qonunchilik
palatasi ishida o‗z vakillari orqali ishtirok etuvchi partiyalarning demokratik qonunlar qabul qilish va
ularni hayotga tatbiq etish borasida faollik ko‗rsatishi, parlament orqali ijroiya hokimiyat faoliyatini
nazorat qilib borishi turli manfaatlar, kuchlar o‗rtasidagi muvozanatni vujudga keltiruvchi asosiy
omildir. SHu boisdan ham Prezident Islom Karimov 2005 yil 27 yanvarda O‗zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi Qonunchilik Palatasining birinchi yig‗ilishida «Parlament - jamiyat hayotining ko‗zgusi»
mavzuidagi nutqida ta‘kidlaganidek, «bugungi Qonunchilik palatasida qonunlarni ishlab chiqish
partiyalar vakolatiga topshirildi va barchamiz buni yaxshi anglashimiz lozim. Bugungi kunda
mamlakatimizda parlamenti o‗z fraksiyalariga ega bo‗lgan quyidagi 5 ta partiyaga ega:
1. O‗zbekiston xalq demokratik (O‗zXDP) partiyasi (1991 yil 1 noyabr).
2. O‗zbekiston «Adolat» sotsial demokratik partiyasi (1995 yil 18 fevral).
3. O‗zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi (1995 yil 3 iyun).
4. O‗zbekiston Fidokorlar milliy demokratik partiyasi (1998 yil 29 dekabr, 2000 yil 14 aprelda unga
«Vatan taraqqiyoti» partiyasi qo‗shilib qayta nomlandi).
5. O‗zbekiston liberal-demokratik partiyasi (2003 yil 15 noyabr).
Milliy istiqlol mafkurasining asosiy maqsadi: ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot
barpo etishidir.
Xalq ommasini milliy g‗oya atrofida birlashtirish, kishilarni ma‘naviy-ruhiy jihatdan ulug‗vor
ishlarga tayyorlash va safarbar etishdan iborat. Pirovard natijada bunga erishishning yo‗llari, vositalari
va usullari ham ushbu maqsaddan kelib chiqadi.
Prezidentimiz Islom Karimov mustaqillikning dastlabki yillari-dayoq milliy istiqlol g‗oyasi va
mafkurasini shakllantirish zarurati haqida qayg‗urgan edi. CHunki «Milliy mustaqil davlat bor ekan,
uning musta-qilligi va erkinligiga, an‘ana va urf-odatlariga tahdid soladigan, uni o‗z ta‘siriga olish,
uning ustidan hukmronlik qilish, uning boyliklaridan o‗z manfaati yo‗lida foydalanishga qaratilgan
intilish va harakatlar doimiy xavf sifatida saqlanib qolishi muqarrar». YUrtboshimiz 2005 yil 14 mayda
Oqsaroyda 12-13 may kunlari Andijon shahrida ro‗y bergan voqealar munosabati bilan mahalliy va
86
xorijiy ommaviy axborot vositalari uchun o‗tkazilgan matbuot anjumanida ham ta‘kidlaganidek, «har
bir davlatning o‗z tarixi bor, o‗ziga xos shart-sharoiti bor. SHuning uchun ham ayrim voqealarni
«atirgul rangli inqilob», boshqasini - «apelsin rangli inqilob», uchinchisini - «lolarang inqilob» deb
atashga bo‗lgan urinishlar mutlaqo samarasizdir» Demak, milliy g‗oyaning zarurligi, eng avvalo,
mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlash uchun zarurdir. Uning zarurati quyidagi maqsadlarni
amalga oshirish bilan bog‗liq holda namoyon bo‗ladi:
1. Oldimizga qo‗ygan olijanob maqsad-muddaolarimizga, ya‘ni ozod va obod Vatan, erkin va
farovon hayot barpo etish.
2. Eski mafkuraviy asoratlardan batamom xalos bo‗lish.
3. Foyaviy bo‗shliq paydo bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaslik.
4. Uzoq davrlar mobaynida odamlar ongida hukmron bo‗lgan begona va yot g‗oyalarning
yanada qaytadan tiklanishiga yo‗l qo‗ymaslik.
5. Xalqimiz tabiatiga zid bo‗lgan o‗zga g‗oyalardan, ayniqsa, yosh avlodni himoya qilish.
6. Har qanday tajovvuzkor g‗oyalarga qarshi tura oladigan har tomonlama barkamol avlodni
voyaga etkazish zaruratining mustaqillikni mustahkamlashdagi o‗rnini anglash orqali harakat dasturiga
ega bo‗lish.
7. Mustaqillikni davlatimizning har bir fuqarosida Vatan taqdiri uchun ma‘ullik tuyg‗usi
bo‗lishi uchun ham zarur.
Mustaqillikni mustahkamlashda milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsadlar-ning keng qamrovli
ilmiy-nazariy va amaliy yo‗nalishlari Prezident Islom Karimov asarlarida, nutq va ma‘ruzalarida
o‗zining aniq konseptual ifodasini topgan.
Demak, milliy g‗oyaning negizidagi muhim ustuvor maqsad - mustaqillikni bundan buyon
ham asrab-avaylash, himoya qilish va mustahkamlash bo‗lib qolaverar ekan, uning zarurligi hech bir
davrda o‗z ahamiyatini yo‗qotmaydi
Milliy g‗oya O‗zbekiston xalqining asosiy maqsad
va muddaolarining ifodasi
O‗zbekistonda yangi jamiyat barpo etilmoqda. Jamiyat deganda biz odamlar uyushib, jamoa va
xalq bo‗lib yashaydigan ijtimoiy-siyosiy tuzumni tushunamiz. YAngi jamiyat deganda esa xalqning
maqsad-muddaolari va manfaatlari asosida barpo etilayotgan fuqarolik jamiyati tushuniladi.
O‗zbekistonda barpo etilayotgan ana shu jamiyatning ma‘no-mazmunini Prezidentimiz Islom Karimov
2005 yil 28 yanvarda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma majlisidagi ma‘ruzasida
quyidagicha ifodalab berdi: «Bizning asosiy uzoq muddatli va strategik vazifamiz avvalgicha qoladi - bu
demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurish jarayonlari va bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish,
odamlar ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlash yo‗lidan og‗ishmay, izchil va qat‘iyat bilan
borishdir»
Strategik maqsad - uzoqqa mo‗ljallangan umumiy aniq rejani ifodalaydi.
Xalqimizning yangi jamiyat barpo etish yo‗lidagi orzu-intilishlari uning milliy g‗oyasi va
mafkurasini shakllantirishni hayotiy zaruratga aylantirdi. «CHunki milliy g‗oya bo‗lsa, maqsad
oydinlashadi. Ezgu maqsad esa har bir kishini safarbarlikka da‘vat etadi, jamiyatni yanada birlashtiradi.
O‗z milliy g‗oyasi, milliy mafkurasiga ega bo‗lgan davlat mustahkam, qudratli va obod bo‗ladi»
Tushuncha deb, narsa-hodisaning asosiy qonuniyatlari, belgi-xususiyatlarini o‗zida aks
ettiradigan bilim va tasavvurlarga aytiladi.
Tamoyil deganda esa narsa-hodisalarning mohiyati va namoyon bo‗li-shiga xos ustuvor
xususiyatlar tushuniladi. Demak, milliy istiqlol g‗oyasining asosiy tushuncha va tamoyillari deganda,
87
milliy g‗oyamizning asosiy qonuniyat hamda belgilarini o‗zida aks ettiradigan bilim va tasavvurlarni,
uning mohiyati va namoyon bo‗lishiga xos ustuvor xususiyatlarni anglaymiz.
Har qanday mafkura muayyan asosiy maqsadlarga xizmat qiladi, bu yo‗lda xilma-xil
vazifalarni bajaradi. Mustaqillikni mustahkamlashda milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsad jamiyatdagi
barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz
hududiy yaxlitligini ta‘minlashdan iborat. Bu yo‗lda, xulosa qilib aytadigan bo‗lsak, mafkuraning asosiy
maqsad va vazifalari quyidagilarda namoyon bo‗ladi:
1. Odamlarni muayyan g‗oyaga ishontirish va mo‗ljallash funksiyasi.
2. SHu g‗oya atrofida kishilarni uyushtirish va birlashtirish funk-siyasi.
3. Foyani amalga oshirish uchun safarbar etish.
4. Kishilarni ma‘naviy-ruhiy jihatdan rag‗batlantirish.
5. Foyaviy tarbiyalash.
6. Foyaviy immunitetni shakllantirish.
7. Harakat dasturi bo‗lish.
8. Amortizatsiyalash, ijtimoiy keskinlikni yumshatish funksiyasi.
9. Muayyan ijtimoiy guruh manfaatlarini ifoda etish va himoyalash funksiyasi.
Milliy g‗oyada O‗zbekiston xalqining mamlakatimiz rivojida belgilab olgan asosiy maqsad va
muddaolarining ifodasi mujassamlashgan.
Birinchidan, o‗z kelajagini ko‗rmoqchi va qurmoqchi bo‗lgan har qanday davlat yoki jamiyat,
albatta, o‗z milliy g‗oyasiga suyanishi va tayanishi zarurligi bilan bog‗liq. Davlat tizimi, uni boshqarish
va olib borilayotgan siyosat aniq ifodalangan mafkura asosida qurilmog‗i lozim. «...Oldin g„oya paydo
bo„ladi, undan keyin g„oya asosida mafkura, mafkura asosida esa tizim, siyosat paydo bo„ladi»
(Karimov I.A. Asarlar. T.8. 464-465-betlar). Demak o‗z milliy g‗oyasiga tayanmagan jamiyat inqirozga
uchrab, o‗z yo‗lini yo‗qotadi.
Ikkinchidan, milliy g‗oya asosida O‗zbekiston xalqining, odamlari ongi, tafakkurini
o‗zgartirmasdan turib ko‗zlangan oliy maqsad - ozod va obod jamiyatni, erkin va farovon hayotni barpo
etib bo‗lmaydi. Buning uchun esa, odamlar muayyan g‗oyaga ishonishi va tayanishi zarur. Bu jarayon
o‗z-o‗zidan harakatga kelmaydi. Ishontirmoq uchun u ilmiy va hayotiy, to‗g‗ri ekanligiga e‘tibor berish
kerak, maqsad va muddaolarni ifodalashi lozim.
Uchinchidan, milliy g‗oyaning zarurligi millatning o‗zligini to‗la anglash jarayoni bilan
bog‗liq. O‗zligini anglagan millat ajralib ketishga emas, balki millatlarning ma‘rifatlashish jarayoni
mustahkamlanib boradi. Milliy g‗oyada bugungi hayotning eng dolzarb muammolari, strategik
maqsadlari bilan dialektik bog‗lanishi uning yashash shartidir.
To„rtinchidan, bugun bizning tarixiy o‗zgarishlar davrida totalitar tuzumdan erkin demokratik
bozor munosabatlariga asoslangan demokratik tuzumga o‗tish sharoitida yashayotganligimizdan kelib
chiqmoqda. O‗tish davrida o‗ziga xos murakkab g‗ov va to‗siqlarga duch kelish tabiiy jarayon. Demak,
milliy g‗oya mustaqillikni mustahkamlash g‗oyasining o‗zagi bo‗lgan - tanlagan taraqqiyot yo‗limizning
to‗g‗ri, adolatli va haqqoniy ekanligiga ishontirish orqali bunyodkorlik ishlariga xalqni safarbar etish
uchun xizmat qiladi.
Mustaqillikni mustahkamlash, avaylab-asrash, himoya qilishda milliy g‗oyaning o‗rnini boshqa
biron bir omil bosolmaydi. SHu boisdan ham davlat siyosatining ustuvor yo‗nalishlari, maqsad va
vazifalarini ma‘naviy jihatdan ta‘minlash, bugungi kunda mamlakatimiz uchun o‗ta dolzarb masaladir.
Prezident Islom Karimov «Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash,
mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir» ma‘ruzasida ta‘kidlaganidek, «mustaqillikni
mustahkamlash, jamiyatni demokratlashtirish va yangilash biz uchun hamisha birinchi darajali ustuvor
88
maqsad va vazifa bo‗lib qolaveradi».
Ana shu asosiy maqsadlardan tashqari, milliy istiqlol mafkura-sining mazmun-mohiyatidan
kelib chiqadigan o‗ziga xos maqsad va vazifalari ham bor. Bularni Prezidentimiz Islom Karimov
ko‗rsatib bergan va ular quyidagilardan iborat:
– «Xalqni buyuk kelajak va ulug‗vor maqsadlar sari birlashtirish;
– mamlakatimizda yashayotgan, millati, tili va dinidan qat‘iy nazar, har bir fuqaroning yagona
Vatan baxt-saodati uchun mas‘uliyat sezib yashashga chorlash;
– ajdodlarimizning bebaho merosi, milliy qadriyat va an‘analari-mizga munosib bo‗lishga
erishish;
– yuksak fazilatli va komil insonlarni tarbiyalash, ularni yaratuvchilik ishlariga da‘vat etish,
shu muqaddas zamin uchun fidoyilikni hayot mezoniga aylantirish - milliy istiqlol mafkurasining bosh
maqsadidir» (Karimov I.A. Asarlar. T.9. 222-bet).
Ana shu yuqoridagi maqsadni amalga oshirish uchun bir qator quyidagi vazifalarni bajarish
lozim:
1) Mustaqil va erkin tafakkurni shakllantirish. Buning uchun tafakkur to‗la ozod bo‗lishi lozim.
2) Jamiyatda sog‗lom ma‘naviy muhitni yaratishdan iborat. Bu hurfikrlilik bilan uzviy bog‗liq
bo‗lgan jarayondir.
3) Millatning o‗zligini anglashi, muqaddas qadriyatlarini asrab-avaylashi, vatanparvarlik kabi
tuyg‗ularni kamol toptirish.
4) Imon-e‘tiqod, insof-diyonat, sahovat, halollik, mehr-oqibat, sharmu hayo kabi fazilatlarni
yuksaltirish.
5) Mamlakat ko‗p millatli xalqi ongi va qalbida «O‗zbekiston - yagona Vatan» degan
tushunchani shakllantirish va mustahkamlash.
6) Milliy istiqlol g‗oyasini xalq ongi va qalbiga singdirish uchun eng zamonaviy, qulay
mafkuraviy vosita va usullardan foydalanish lozim.
7) Milliy mafkura hayot hodisalariga hozirjavob bo‗lishi, yot va zararli g‗oyalarning hurujiga
o‗z vaqtida javob berishi kerak.
8) Har bir yurtdoshimizning intellektual-ma‘naviy salohiyatini ro‗yobga chiqarish zarur.
9) Kishilarni yaratuvchilik faoliyatiga safarbar etishi darkor, chunki u g‗oyaviy himoya vositasi
hamdir.
Umuman, milliy istiqlol mafkurasining barcha vazifalari yagona maqsadga - Vatanimiz
mustaqilligini mustahkamlash, yurtimizda ozod va obod Vatan barpo etish, erkin va farovon jamiyat
qurish uchun xizmat qiladi. Mafkuraning asosiy maqsadi ushbu yo‗lda xalqimizni jipslashtirish, kishilar
ongida mustaqil dunyoqarash va ogohlik xissini tarbiyalash, komil insonni voyaga etkazish,
fuqarolarimizda begona va buzg‗unchi g‗oyalarga qarshi mustahkam mafkuraviy immunitetni
tarbiyalash bilan uzviy bog‗liq bo‗lib qolaveradi.
Milliy istiqlol g‗oyasining tarixiy ildizlari - xalqimizning moziy sinovlaridan o‗tib kelayotgan
boy madaniy va ma‘naviy merosi, milliy qadriyatlari, urf-odat va an‘analari, qo‗shiqlari, bayram va
marosimlaridagi ozodlik, erkinlik uchun ruhi, ota-bobolarimizning mustaqillik yo‗lida ko‗rsatgan
jasorati, bunyodkorlik ishlari hamda ularni amalga oshirishda ma‘naviy ruh bergan tafakkur tarzida
namoyon bo‗ladi.
Milliy istiqlol g‗oyasining tarixiylik tamoyili xalqimiz ruhini, dahosini aks ettiruvchi o‗lmas
qadriyatlar bilan uzviy bog‗liqdir. Xususan, buyuk ajdodimiz, sohibqiron Amir Temurning sog‗lom
ma‘naviyat mahsuli bo‗lgan «Kuch - adolatdadir» degan shiori milliy g‗oyaning tarkibiy qismiga
aylanib ketgan. U mamlakat birligini ta‘minlash, markazlashgan davlat barpo etishda, ayoniqsa, uni
89
odillik bilan boshqarishda ma‘naviy - mafkuraviy asos bo‗lib xizmat qilgan.
Bundan necha asrlar avval yaratilib, hozirga qadar yurtimiz ko‗rkiga-ko‗rk bag‗ishlab
kelayotgan qadimiy obidalar, osori atiqalar xalqimizning yuksak salohiyati, kuch-qudrati, bunyodkorlik
an‘analaridan dalolat bo‗lib qolmoqda. Ular Vatanimizning shonli tarixi to‗g‗risida yaqqol tasavvur va
tushunchalar beradi, shu muqaddas diyorda yashaydigan har bir inson qalbida g‗urur-iftixor tuyg‗ularini
uyg‗otadi. «Bugun bizning oldimizda shunday tarixiy imkoniyat paydo bo‗ldiki, - deb yozadi Islom
Karimov, - biz bosib o‗tgan yo‗limizni tanqidiy baholab, milliy davlatchiligimiz negizlarini aniqlab,
buyuk madaniyatimiz tomirlariga, qadimiy merosimiz ildizlariga qaytib, o‗tmishimizdagi boy
an‘analarni yangi jamiyat qurilishiga tatbiq etmog‗imiz kerak». (Karimov I.A. Asarlar. T.3. 7-b.) Bu
vazifa esa tarixiy xotirani tiklash evaziga amalga oshadi.
Mustaqillik tafakkuri va yangicha dunyoqarashni shakllantirishning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari.
Istiqlol mafkurasi - har bir kishining jamiyat hayotidagi faoliyati, yurti, millati, o‗zi va oilasi
oldidagi burch va mas‘uliyatini qay darajada his etayotgani va bajarayotganini belgilaydigan ma‘naviy
mezon hamdir.
Milliy istiqlol mafkurasining yurtimizda yashovchi har bir fuqaro uchun qadrliligi shundaki,
uning mohiyatida umuminsoniy tamoyillar yotadi.
Milliy istiqlol mafkurasi manfaatlar tizimi bilan uyg‗un bog‗langan bo‗lib, u quyidagi holatlar
bilan ifodalanadi:
1. Mamlakat hududiy yaxlitligi va mustaqilligini saqlab, chegara-larimiz butunligi va
daxlsizligini ta‘min etishga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda bu yurtimizning fazo va vaqtdagi
umumiy birligini ta‘minlovchi manfaat.
2. YUrtning tinchligi va osoyishtaligi, ya‘ni davlatimizning harbiy, iqtisodiy (energetik),
ekologik, informatsion va g‗oyaviy tahdidlardan muhofazalanganligi.
3. Mamlakatda fuqarolararo va millatlararo totuvlik, ijtimoiy barqarorlik muhitini ta‘minlash
manfaati.
4. Har bir oila va butun xalqning farovonligini ta‘minlash, ya‘ni badavlatlilik manfaati.
5. Jamiyatda adolat ustuvorligi, demokratiya, o‗z-o‗zini boshqarish tamoyilini ta‘minlanishi.
«Milliy istiqlol mafkurasi turli siyosiy partiya va ijtimoiy guruhlar mafkurasidan ustun
turadigan sotsial fenomen - ijtimoiy hodisadir. Bu mafkurada biron-bir dunyoqarash
mutlaqlashtirilmaydi yoki u mavjud siyosiy hokimiyatni mustahkamlash maqsadida siyosiy qurolga
aylan-tirilmaydi». Balki, u o‗z mazmun-mohiyatiga ko‗ra, O‗zbekistonning ijtimoiy-siyosiy
taraqqiyotiga xizmat qiladi, barcha siyosiy partiyalar, millat va qavmlar, guruh va qatlamlarning
yuqorida qayd etilgan umumiy manfaat-larini ifodalaydi.
Har qanday mafkura singari milliy istiqlol mafkurasi ham o‗ziga xos amal qilish tamoyillariga
ega. Bu tamoyillar, umuminsoniy va milliy qadriyatlar uyg‗unligi, xalqaro andoza va talablarga moslik,
xalqning barcha qatlamlari maqsad-muddolarini o‗zida ifoda etish bilan tavsiflanadi. Ular bir-birini
taqozo etadi, o‗zaro bog‗liqlik va aloqadorlikda namoyon bo‗ladi.
Mafkuramiz tom ma‘nodagi milliy mafkuraga aylanishi uchun quyidagi talablarga javob
berishi zarur:
- inson qalbi va ongiga ijobiy ta‘sir etadigan tushuncha va tuyg‗ular, go‗zal va hayotiy g‗oyalar
tizimini o‗zida mujassam etishi, ya‘ni bu mafkura har bir fuqaroning ezgu niyatlarini ro‗yobga
chiqarishga imkoniyat yaratadigan eng maqbul yo‗lni ko‗rsata olishi;
- millat, xalq va jamiyatni birlashtiruvchi kuch, yuksak ishonch-e‘tiqod manbai bo‗lishi, ya‘ni
u tom ma‘noda so‗z bilan ishni, nazariya bilan hayotni birlashtira olishi, O‗zbekistonda yashovchi
90
barcha xalq, millat, elat, ijtimoiy qatlam va din vakillariga birday taalluqli bo‗lishi;
- har qanday ilg‗or g‗oyani o‗ziga singdirishi va har qanday yovuz g‗oyaga qarshi javob bera
olishi, ya‘ni ikkiyuzlamachilikdan holi va jamoatchi-likning ob‘ektiv fikriga tayanuvchi mafkura
bo‗lishi;
- zamon va davr o‗zgarishlariga qarab, o‗zi ifodalaydigan manfaat, maqsad-muddaolarni
amalga oshirishning yangi-yangi vositalarini tavsiya eta olishi, ya‘ni yangicha vaziyatga tez moslasha
oladigan hozirjavob va ijodiy bo‗lishi.
Milliy istiqlol g‗oyasining O‗zbekiston mustaqilligini mustah-
kamlashda namoyon bo‗lishi va uning o‗ziga xos rivojlanish
xususiyatlari
Milliy istiqlol mafkurasi keng xalq ommasining manfaatlarini, maqsad va ideallarini ifoda
etadi. «Milliy istiqlol mafkurasi, o‗z mazmun-mohiyatiga ko‗ra, O‗zbekistonning ijtimoiy-siyosiy
taraqqiyotiga xizmat qiladi, barcha siyosiy partiyalar, guruh va qatlamlarning-butun xalqimizning
umumiy manfaatlarini ifodalaydi».
Milliy istiqlol mafkurasi
1. O„zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, demokratiya
tamoyillariga asoslanadi.
2. Xalqning asrlar davomida shakllangan yuksak ma‟naviyati, an‟ana va udumlari, ulug„
bobokalonlarning o„lmas merosidan oziqlanadi.
3. Adolat va haqiqat, erkinlik va mustaqillik g„oyalari hamda xalq-ning ishonch va e‟tiqodini
aks ettiradi.
4. YUrt tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligini ta‟minlashga xizmat qiladi.
5. Jamiyat a‟zolarini, aholining barcha qatlamlarini O„zbekiston-ning buyuk kelajagini
yaratishga safarbar etadi.
6. Millati, tili va dinidan qat‟iy nazar, mamlakatning har bir fuqarosi qalbida ona Vatanga
muhabbat, mustaqillik g„oyalariga sadoqat va o„zaro hurmat tuyg„usini qaror toptiradi.
7. Jamoatchilik qalbi va ongiga fikrlar xilma-xilligi, vijdon erkinligi tamoyillariga rioya qilgan
holda ma‟rifiy yo„l bilan singdiriladi.
8. U har bir vatandoshimizning oilasi, jamiyat, el-yurt oldidagi burch va mas‟uliyatini qay
darajada ado etayotganini belgilaydigan ma‟naviy mezondir.
9. Bu - O„zbekistonda istiqomat qiladigan va o„z taqdirini shu muqaddas zamin bilan
bog„lagan har bir kishining «Vatanim menga nima berdi» deb emas, balki «Men Vatanim ravnaqi
uchun nima qilyapman» degan mas‟uliyat tuyg„usi bilan yashashi demak.
Mafkura dunyosida bo‗shliqqa yo‗l qo‗yib bo‗lmaydi. CHunki bo‗sh qolgan mafkura
mafdonini bizga begona, yot g‗oyalar egallashi ayon bo‗ldi. «Hozirgi paytda ro‗y berayotgan ayrim
salbiy holatlar, nojo‗ya xatti-harakatlar, yovuz ishlar, avvalo, mafkuraviy bo‗shliq tufayli sodir
bo‗lmoqda», degan edi Prezidentimiz Islom Karimov.
Milliy istiqlol g‗oyasining mustaqillikni mustahkamlaщda namoyon bo‗lish jarayoni o‗zining
bir qator quyidagi xususiyatlariga ega:
1. Bugungi kunda odamlar «Mafkura poligonlari yadro poligonlari»ga nisbatan ko„proq
kuchga ega ekanligini anglab etmoqda.
2. Harbiy, iqtisodiy, siyosiy tazyiqni sezish, ko„rish, oldini olish mumkin. Ammo g„oyaviy
tazyiqning ta‟siri va oqibatlarini tezda ilg„ab olish qiyin.
91
3. Ongni, tafakkurni o„zgartirmasdan turib hech bir jamiyat o„z oliy maqsadiga erisha
olmaydi, chunki milliy g„oya - millat tafakkuri va ongining mahsuli, siyosiy ong darajasi har bir
millatning rivojini belgilaydigan omillardandir. Milliy mafkura, avvalo, o„zligimizni, muqaddas an‟ana-
larimizni anglashga yordam berishi shart.
4. Jamiyatimizda mavjud bo„lgan xilma-xil fikrlar, har qanday insonning e‟tiqodi va
dunyoqarashidan qat‟iy nazar ularning barchasini milliy bayroq atrofida birlashtiradigan, eng buyuk
maqsadlar sari chorlaydigan bo„lishi lozim.
5. Milliy mafkura har qanday tajovuzkor millatchilik va shunga o„xshagan unsurlardan,
boshqa xalq, millat, elatlarni kamsitish kabi qarashlardan xoli bo„lib, jahon hamjamiyatida munosib
izzat qozonishi zarur.
6. Milliy g„oya, birinchi navbatda yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalamog„i
darkor.Mustaqil O‗zbekistonning taraqqiyoti va buyuk kelajagi bir qancha muhim vazifa va
muammolarni hal etishga bog‗liq. SHunday vazifalardan biri milliy istiqlol mafkurasiga ishonch va
e‟tiqodni mustah-kamlashdan iborat. Bu bir qator shart-sharoitlardan kelib chiqadi:
1) Mustaqillikning dastlabki yillarida eski, yagona mafkuradan butunlay voz kechilayotgan,
hali yangi mafkura ishlab chiqilmagan va shakllanmagan, ilmiy asoslanmaganligi bilan bog‗liq edi.
2) Hech qanday jamiyat mafkurasiz yashay olmaydi. Odamlar qandaydir sog‗lom bir g‗oyaga
muhtoj bo‗ladi.
3) Demokratik jamiyat qurish jarayonida mustaqillikni mustah-kamlash uchun milliy mafkura
suv va havodek zarur. Milliy g‗oya - jamiyat hayotining barcha sohalarini o‗zida qamrab oladi. SHu
boisdan ham Prezident Islom Karimov mustaqillikning ilk yillarida, 1993 yildayoq «Milliy istiqlol
mafkurasini yaratish va hayotimizga tatbiq etish» zarurligini uqtirgan edi (Karimov I.A. Asarlar. T.1.
203-bet).
O‗zbekiston uchun milliy istiqlol mafkurasining tarixiy zarurligi va uning demokratik jamiyat
qurishdagi o‗rni bir qator quyidagi muammolarni hal etish bilan ham bog‗liqdir:
1. Milliy istiqlol mafkura kishilarda milliy madaniyatning, milliy ongning, milliy g„ururning
usishi va rivojlanishini ta‟minlash omili sifatida mustaqillikni mustahkamlashda muhim yahamiyatga
ega.
2. Milliy istiqlol mafkurasi kishilarda milliy birdamlik va hamjihatlik tuyg„usini
shakllantirishga, tarbiyalashga xizmat qiladi.
3. Milliy istiqlol mafkurasi xalqni sevishga, qadrlashga da‟vat etadi, mustaqillik
barqarorligini ta‟minlab odamlar ongi va qalbiga chuqur singdiradi.
O‗zbekiston Konstitutsiyasi loyihasini yaratishda 30 ga yaqin xorijiy davlatlardagi qonunchilik
tajribalari o‗rganildi. Kommunistik mafkuradan, sinfiylikdan, partiyaviylikdan holi bo‗lgan asosiy
qonun yaratildi. Prezident Islom Karimov milliy istiqlol g‗oyasi va mafkurasini yaratishda ko‗plab
asarlar yozdi va ularni sharxlab bera oldi.
4. Mamlakatimiz siyosiy hayotining barcha sohalarini, davlat va jamiyat qurilishini
erkinlashtirish borasida bir talay ishlar amalga oshirildi.
5. Ko„ppartiyaviylik yanada shakllanib bormoqda.
6. Muxolifat konstitutsiyaviy mezon doirasida faoliyat ko„rsatib, aniq dasturiy hujjatga ega
bo„lishi kerak.
7. Haqiqiy muxolifatning vujudga kelishi uchun, uning hokimiyat bilan g„oyaviy va amaliy
takliflar kirita oladigan bo„lishi lozim.
Mustaqillikni mustahkamlashda O‗zbekiston milliy istiqlol mafku-rasining ilmiy-nazariy
jihatlari quyidagi xulosalarda o‗z ifodasini topadi:
- Mafkura O‗zbekiston jamiyati hayotida juda zarur, chunki mafkura bo‗lmasa, odam, jamiyat,
92
davlat o‗z yo‗lini yo‗qotishi muqarrar.
- XX asrda yashagan zamondoshlarimiz ko‗p sinovlar, azob-uqubatlar, fojialar, urushlar,
qatag‗onlarni boshidan kechirdi.
- Insoniyat tarixida axborot asri deb tan olingan XXI asrda ham turli mafkuralarning o‗zaro
kurashi shiddatli tus olmoqda.
Milliy istiqlol g‗oyasi butun jamiyat, butun millat, butun o‗zbekis-tonliklar uchun xizmat
qiladi. Milliy qadriyatlarimizni baholaganda, ularning milliy g‗oyaga nechog‗lik mos ekanini nazarda
tutamiz. Lekin biz baholash jarayonida faqat alohida bir inson, muayyan ijtimoiy guruh manfaatini
emas, balki umuminsoniy jamiyatimiz, barcha o‗zbekistonliklar manfaatini nazarda tutamiz. SHu bois,
yuqorida zikr etilgan mezon va tamoyillardan foydalanib, O‗zbekistonimizni jahondagi eng ilg‗or
davlatlar qatoriga qo‗shishga harakat qilinmoqda. Bu mamlakatimizning jahondagi nufuzini, uning
kelajagini belgilaydi.
5 – mavzu. Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari. O‗zbek
iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirish (2 soat).
Reja
1. O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish.
2. «O‗zbek modeli»ning konseptual mazmuni, undagi asosiy tamoyillarning g‗oyaviy-mafkuraviy
tavsifi
3.Demokratik g‗oyalarning rivojlanish xususiyatlari va ularning «O‗zbek modeli»da namoyon bulishi.
4.―O‗zbek modeli‖ning jahon ijtimoiy-siyosiy ta‘limotlari taraqqiyotida tutgan o‗rni.
Tayanch tushunchalar:
Taraqqiyot konsepsiyasi, ozodlik, milliy ozodlik, shaxsiy ozodlik, farovonlik, bosh maqsad, vatan
ravnaqi, vatan, milliy g„oya, erkinlik, taraqqiyot konsepsiyasi, ozodlik, milliy ozodlik, shaxsiy ozodlik,
farovonlik, bosh maqsad, vatan ravnaqi, vatan, milliy g„oya, erkinli,bunyodkorlik, tadbirkorlik.
O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish.
Mustaqillik – buyuk huquq. Undan foydalanmagan, uni mustahkamlashga harakat qilmagan
xalq mustaqillikka munosib emas.
O‗zbekistonda istiqlolning birinchi kunlaridan ana shu tarixiy imkoniyat ishga tushirildi. Etti
emas, etmish marta o‗ylab, o‗lchab, etti xil (ba‘zi hollarda 12 variantdagi) echimning eng maqbul, eng
to‗g‗risi belgilab olindi
―O‗zbek modeli‖ yigirma ikki yil davomida davrning barcha sinovlaridan o‗tib, o‗zini oqladi.
Uning g‗alabasidan bugun har bir xonadon bahramand.
Ayting: dunyodagi eng kam foizli kreditlarga berilayotgan namunaviy uy-joylar; ―Afrosiyob‖
poezdi; sportda erishayotgan g‗alabalarimiz; odamlarimiz umrining 6 yilga uzaygani; ming-minglab
maktab, litsey-kollejlar, tibbiyot muassasalari; ravon temir yo‗llar va avtomagistrallar; eng zamonaviy
sanoat korxonalari; fermerlar; dunyodagi eng kuchli tengdoshlari bilan turli sohalarda bellashib, g‗olib
chiqayotgan yoshlarimiz...
Axir, bularning barchasi ―O‗zbek modeli‖ning mahsuli emasmi?
Buni xorijliklar ham bilib qolishdi. SHuning uchun jahonning ko‗zga ko‗ringan arboblari,
tibbiyot, ta‘lim-tarbiya, tadbirkorlik sohasi rahbarlari, olimlari Toshkentga, xalqaro konferensiyalarga
kelib, ish o‗rganib ketishayotir. Bu – ularning foydasiga.
Eng muhimi, ―O‗zbek modeli‖ yaratayotgan ―O‗zbek mo‗‗jizasi‖ni ochiq ko‗zlar ko‗rdi. Ishondi.
93
Tan oldi.
SHuning uchun bo‗lsa kerak, atoqli siyosatshunos Zbignev Bjezinskiy o‗zining mashhur ―Buyuk
shaxmat taxtasi‖ kitobida O‗zbekistonning kelajagi buyukligini uning Amir Temur asos solgan, poytaxti
Samarqand bo‗lgan buyuk saltanatning to‗g‗ridan-to‗g‗ri vorislari ekanligi, rahbariyati hamda ko‗p sonli
mehnatsevar xalqi bilan bog‗laydi. U O‗zbekiston xalqining g‗oyaviy hamjihatligi duch kelayotgan
muammolarning samarali hal qilinishiga omil bo‗layotganini, mamlakatning mustaqillik yillarida
erishayotgan yutuqlarini e‘tirof etar ekan, O‗zbekiston endi hech qachon, birorta davlatga qaram
bo‗lmasligini ta‘kidlaydi erishgan barcha yutuqlarimizning hayotbaxsh manbai bo‗lib kelayotganiga
alohida e‘tibor berishni tavsiya etadi.
Darhaqiqat, har bir inson – bebaho boylik. Olloh insonni eng aziz va mukarram qilib yaratdi.
Insongacha va u yaralgandan keyin nima paydo bo‗lgan bo‗lsa, barchasi inson uchun. SHunday ekan, er
yuzida insondan ulug‗ nima bo‗lishi mumkin?!
Mustaqillik Stalindan qolgan ―Davlat – mashina, odam – uning bitta vintchasi‖, degan teskari
mantiqqa qurilgan qoidani bekor qildi. Xalq davlatga emas, davlat xalqqa xizmat qilishi qat‘iy belgilab
qo‗yildi. CHunki xalq – davlatning asosiy manbai.
Ana shu adolatdan kelib chiqib ―Islohot – islohot uchun emas, avvalo inson uchun‖ degan da‘vat
yangradi. Millionlab minnatdor odamlarning hayoti, farovon ro‗zg‗ori, zamonaviy avtomobillari,
korxonalari shundan so‗zlamoqda. Ijtimoiy himoyalangan minnatdor oilalar, mulkdorlar, fermerlar,
o‗g‗il-qizlarimiz, fuqarolarimiz har bir tuman, shahar, mahalla, qishloqlarda islohotlardan bahramand.
Qarorda mustaqillik arafasida va dastlabki yillarida mamlakatimiz keskin ijtimoiy muammolar
girdobida qolib ketgan tahlikali yillar eslangan. O‗sha qaltis paytda vaziyatni ijobiy tomonga burish
uchun qilingan amaliy ishlar mohiyatini teran aks ettirish tavsiya etilgan.
Darhaqiqat, o‗sha yillar voqealarining tasviri, ularni ko‗rgan odamlarning guvohliklari hozir olib
qolinmasa, keyin ularni tiklash qiyin bo‗ladi. Bu kelajak avlodlarga mustaqillik osmondan
tushmaganini, qanday og‗ir mashaqqat va qattiq mehnat, iztiroblar evaziga kelganini hujjatli, badiiy
vositalar bilan tushuntirish, ko‗rsatish uchun juda zarur.
«O‗zbek modeli»ning konseptual mazmuni, undagi asosiy tamoyillarning g‗oyaviy-mafkuraviy
tavsifi
Hozirgi kunda O‗zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzi va mavqei muntazam oshib
bormoqda. Mamlakatimizda turli mulkchilik shakllarini rivojlantirish va investitsion muhitni tartibga
soluvchi mexanizmlarning ishlab chiqilishi xorijiy investorlar uchun qulay investitsion muhit
yaratilishiga olib keldi. Bunda mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish strategiyasining puxta ishlab chiqilganligi, iqtisodiy islohotlarning maqsadi va vazifalari,
ularni amalga oshirish yo‗llarining aniq hamda to‗g‗ri ko‗rsatib berilganligi yutuq va marralarning
salmoqli bo‗lishiga imkon yaratdi. Iqtisodiyotning yoqilg‗i-energetika, mashinasozlik, metallurgiya,
kimyo sanoati, qishloq xo‗jaligi va boshqa strategik tarmoqlari rivojlanishi uchun davlat tomonidan faol
qo‗llab-quvvatlash siyosatining olib borilishi natijasida mamlakatimizda energetika va don mustaqilligi
kabi muhim vazifalar hal qilindi. Mashinasozlikning jadal sur‘atlar bilan rivojlanishi mahsulot ishlab
chiqarish hajmining yangi tovar nomenklaturasi (avtomobillar, radioelektronika, elektrotexnika
mahsulotlari va boshqalar) bo‗yicha o‗sishiga sharoit yaratdi.
Mamlakatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida iqtisodiyotni erkinlashtirish, bozor islohotlarini
chuqurlashtirish asosida mulkdorlar sinfini shakllantirish, aholining umumiy bandligini oshirish, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish oldimizda turgan eng dolzarb muammolardan
biridir. Prezident Islom Karimov ta‘kidlaganidek: ―Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik biz uchun
94
o‗tkir bo‗lib turgan aholi bandligi va uning daromadlarini oshirish muammolarini hal etishda
o‗ziga xos lokomotiv, mamlakatimizda eng yirik mehnat bozori, mulkdorlarning o‗rta sinfini
shakllantirishning asosiy omili, millionlab odamlar uchun daromad va farovonlik manbai
hisoblanadi‖.
SHu sababli kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‗llab-quvvatlashni rag‗batlantirish
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy ustuvor yo‗nalishlaridan biri deb
belgilangan. YAqin istiqbolda kichik biznes mamlakatimizda iqtisodiyotni uzluksiz rivojlantirishning
eng muhim omili, taraqqiyot yo‗lidan olg‗a etaklaydigan ijtimoiy harakatlantiruvchi kuch bo‗lib qoladi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, qo‗llab-quvvatlashdagi davlatning oqilona
iqtisodiy siyosati tufayli mamlakatimizda qulay makroiqtisodiy muhit yaratildi. Jumladan, xususiy mulk
va tadbirkorlik huquqini himoya qilish borasidagi qonunchilik mustahkamlandi. Bunda biznesni
ro‗yxatga olish, ayrim faoliyat turlari bo‗yicha litsenziya va ruxsatnomalarni berish jarayonlari
soddalashtirildi, davlatning biznes faoliyatiga aralashuvi cheklandi, tadbirkorlik sub‘ektlari
topshiradigan hisobotlarning barcha shakllari va muddatlari keskin qisqartirildi, soliq stavkalari
unifikatsiya qilindi, talab yuqori bo‗lgan moddiy-texnik resurslardan keng foydalanishga imkon
beradigan barqaror bozor mexanizmi shakllandi.
Hozirgi kunning eng muhim vazifasi – mamlakatimizda ijtimoiy hayotning barcha sohalarida yuz
berayotgan islohotlarni yangi pog‗onaga ko‗tarishdan iborat. Ijtimoiy-iqtisodiy sohada demokratik
bozor islohotlari va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish yaqin istiqbolga
mo‗ljallangan bir qator muhim vazifalarni o‗z ichiga oladi, ularni aholi iste‘mol talabini oshirish,
ijtimoiy soha va xizmatlar sektorini rivojlantirish, infratuzilmaviy, transport va kommunikatsion
ob‘ektlarni ishga solish bo‗yicha loyihalarni jadal amalga oshirish, ish haqini muntazam oshirib borish
hisobiga bajarilishi belgilab qo‗yilgan.
Prezidentimiz Islom Karimov ta‘kidlaganidek, ―ayni paytda biz o‗z vaqtida tanlab olgan
iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar to‗g‗ri ekanini va amalda o‗zini to‗la oqlaganini
hayotning o‗zi yana va yana tasdiqlab bermoqda‖. Jahonda umume‘tirof etilgan rivojlanishning
―o‗zbek modeli‖ hamda qabul qilingan ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning ustuvor yo‗nalishlarini
izchil amalga oshirish natijasida, jahon iqtisodiyotida yuz berayotgan inqirozli holatlarga qaramay, 2012
yilda mamlakat iqtisodiyotini o‗stirishning yuqori sur‘atlari barqarorligi va makroiqtisodiy muvozanat
ta‘minlandi. SHu bilan birga, Prezident Islom Karimov ta‘kidlaganidek, keyingi yillarda ijtimoiy sohani
yanada rivojlantirish, mamlakatimiz aholisining daromadlari va turmush darajasini muttasil oshirib
borish doimiy e‘tibor markazida bo‗ldi.
Demokratik g‗oyalarning rivojlanish xususiyatlari va ularning «O‗zbek modeli»da namoyon
bo‗lishi.
Istiqlolning ilk kunlaridanoq O‗zbekistonda jamiyatning barcha sohalarini demokratlashtirish,
ma‘naviy qadriyatlarni tiklash jarayoni bosqichma-bosqich rivojlanmoqda. Demokratik huquqiy davlat
qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish tizimli tarzda amalga oshirilmoqda. YAngi
Konstitutsiyaning qabul qilinishi siyosiy va huquqiy tizim, davlat organlari va fuqarolik jamiyati
institutlari rivojlanishining yuridik mezonlarini belgilab berdi.
O‗zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy rivojlanishida ikki alohida bosqichni ko‗rsatish
mumkin. Ularning har biri mamlakatimiz tarixida o‗ziga xos o‗ringa ega.
Birinchi bosqich, 1991 – 2000 yillar: birlamchi konstitutsiyaviy islohotlar va milliy huquqiy
davlatchilik hamda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotining asoslarini shakllantirish bosqichi. Bu
95
bosqichda O‗zbekistonda demokratik huquqiy davlat va ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotining
konstitutsiyaviy asoslari belgilab olinib, inson huquqlarini ta‘minlash, ularga rioya qilish va himoya
qilish davlat siyosati shakllandi. SHu yillarda O‗zbekiston BMTning inson huquqlari bo‗yicha 6 ta
asosiy hujjatiga qo‗shildi.
Konstitutsiyaviy rivojlanishning birinchi bosqichi xususiyatlari quyidagilardan iborat:
birinchidan, barqaror konstitutsiyaviy tartib o‗rnatildi.
ikkinchidan, iqtisodiy sohada mulkchilikning barcha shakllari, jumladan, xususiy mulkning
tengligi, tadbirkorlik erkinligi o‗rnatilib, ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor munosabatlari rivojlanishi uchun
zarur shart-sharoit va kafolatlar yaratildi. erkinligisiz mavjud bo‗la olmaydi;
uchinchidan, siyosiy sohada ham huquqiy davlatchilikning eng zarur mezonlariga muvofiq
erkinlik ta‘minlandi. Mamlakatda siyosiy va mafkuraviy hurfikrlilik, so‗z va axborot erkinligi
shakllandi. Fuqarolar jahon hamjamiyati tomonidan e‘tirof etilgan barcha siyosiy huquq va erkinliklarga
ega bo‗ldi;
to„rtinchidan, davlat tuzilishi sohasida huquqiy davlatchilikning muhim belgisi – hokimiyat
vakolatlari bo‗linishi prinsipi asosida davlat organlari tizimi shakllantirildi.
2001 – 2010 yillarni qamrab olgan ikkinchi bosqich ham muhim ahamiyatga ega. Bu faol
konstitutsiyaviy huquq ijodkorligi davri bo‗ldi. Bu bosqichning xususiyatlari quyidagilardan iborat:
birinchidan, qonun qabul qilishda davlat va mahalliy manfaatlarni e‘tiborga oladigan ikki palatali
parlamentni shakllantirish hamda faoliyat yuritish asosida qonun chiqaruvchi hokimiyatning roli va
ta‘sirini kuchaytirish;
ikkinchidan, siyosiy partiyalar va fuqarolik institutlarining qarorlar qabul qilishdagi rolini
kuchaytirish, davlat tuzilmalari faoliyatining monitoringini amalga oshirishda nodavlat tashkilotlarning
rolini oshirish;
uchinchidan, sud tizimini liberallashtirish va insonparvarlashtirishga qaratilgan tub islohotlar
o‗tkazish, o‗lim jazosini bekor qilish, sud hokimiyatining mustaqilligini ta‘minlash, advokatura rolini
oshirish;
to„rtinchidan, inson huquqlari bo‗yicha ta‘lim sohasida ma‘rifiy ishlarni rivojlantirish.
Ikkinchi bosqichda islohotlar natijasida mamlakatning oliy qonun chiqaruvchi organi – ikki
palatali Oliy Majlis shakllandi. Prezident vakolatlari bir qismining Senatga berilishi hamda Bosh vazir
huquq va vakolatlarining kengaytirilishi, ikki palatali parlament vakolatini kengaytirish va qonun
chiqaruvchi hamda ijroiya hokimiyatlari o‗rtasidagi muvozanatni saqlash bilan bog‗liq masalalarni hal
qilishda muhim ahamiyat kasb etdi. Boshqacha aytganda, Konstitutsiya bir ijtimoiy-siyosiy tizimdan
boshqa tizimga larzalarsiz o„tishga yordam berdi, “o„zbek modeli”ning mustahkam huquqiy asosiga
aylandi.
Konstitutsiya barqaror bo‗lishi kerak, ammo u mutlaq o‗zgarmas, qotib qolgan dogma ham emas.
U hayotga mos va xos ravishda, mamlakat taraqqiyotining burilish pallalari va xalq istak-xohishlariga
ko‗ra muayyan tartibda o‗zgartirib turiladi. Bosh qomusimizning hayotiyligi ham aslida shunda. Hozirga
qadar Konstitutsiyaga 6 marta o‗zgartishlar kiritildi. Ushbu o‗zgartirishlar jamiyatda ijtimoiy islohotlar
tadrijiy yo‗l bilan jadal amalga oshirilayotganligini anglatadi. Bu borada Konstitutsiyani o‗rganish
borasida Prezidentimiz 2001 yil 4 yanvarda qabul qilgan ―O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini
o‗rganishni tashkil etish to‗g‗risida‖gi farmoyishining ahamiyati nechog‗li yuksak ekanini e‘tirof etish
joiz.
Sud-huquq tizimidagi islohotlar. O‗zbekistonda amalga oshirilayotgan sud-huquq sohasidagi
islohotlarni shartli ravishda quyidagi 5 bosqichga bo‗lish maqsadga muvofiq:
Birinchi bosqichda (1991-1995 yillar) – sud-huquq tizimini isloh kilishning milliy strategiyasi
belgilab olindi va konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari yaratildi. Bunda Mustaqillik Deklaratsiyasi qabul
96
qilinib, respublikadagi davlat idoralarining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud
hokimiyatiga ajratish tartibi asosida qurilishi belgilab berildi.
Bundan tashqari, jahon tajribasi hisobga olingan holda mamlakatimizda birinchi marta
Konstitutsiyaviy sud hamda xo‗jalik sudlari tashkil etildi. O‗zbekiston Respublikasining ―Prokuratura
to‗g‗risida‖gi (1992), ―Sudlar to‗g‗risida‖gi (1993) qonunlari, Xo‗jalik-protsessual kodeksi (1993),
Jinoyat kodeksi (1994), Jinoyat-protsessual kodeksi (1994), Ma‘muriy javobgarlik to‗g‗risidagi kodeksi
(1994), ―Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan hatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga
shikoyat qilish to‗g‗risida‖gi (1995), ―Konstitutsiyaviy sud to‗g‗risida‖gi (1995) va boshka qonunlar
qabul qilindi.
Ikkinchi bosqichda (1996 – 1999 yillar) – mavjud tajriba va qonunchilikni tahlil kilish asosida
sud-huquq tizimi islohotlarini chuqurlashtirish, odil sudlov tizimini demokratlashtirish, sud jarayonida
ayblov va himoyaning amalda tengligini ta‘minlash maqsadida advokatura mavqeini ko‗tarishga
qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Ushbu bosqichda O‗zbekiston Respublikasining Fukarolik kodeksi (1996), Fuqarolik-protsessual
kodeksi (1997), Jinoyat-ijroiya kodeksi (1997), yangi tahrirdagi Xo‗jalik-protsessual kodeksi (1998),
―Advokatura to‗g‗risida‖gi (1997), ―Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy
himoyasi to‗g‗risida‖gi (1998) qonunlari, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‗zbekiston
Respublikasi xo‗jalik sudlari tarkibini takomillashtirish to‗g‗risida‖gi hamda ―Xo‗jalik sudlari qarorlari
ijrosini ta‘minlashga oid chora-tadbirlar to‗g‗risida‖gi farmonlari qabul qilindi.
Uchinchi bosqichda (2000 – 2004 yillar) – sudlarni ixtisoslashtirish, jinoiy jazolarni
liberallashtirish, odil sudlov sifatini oshirish, ishlarni ko‗rish muddatlarini qisqartirish, fuqarolik va
jinoiy ishlarni ko‗rib chiqishning apellyasiya tartibini joriy etish, kassatsiya tartibini isloh qilish, sud
qarorlari ijrosini ta‘minlashni takomillashtirishning huquqiy mexanizmlari yaratildi.
―Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‗g‗risida‖gi (2001), ―Jinoiy jazolarning
liberallashtirilishi munosabati bilan O‗zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi, Jinoyat- protsessual
kodeksi hamda Ma‘muriy javobgarlik to‗g‗risidagi kodeksga o‗zgartirish va qo‗shimchalar kiritish
haqida‖gi (2001) qonunlari, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 19 mart kungi
―O‗zbekiston Respublikasining sud tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi va
―Sudyalarni tanlash va lavozimlariga tavsiya etish bo‗yicha Oliy malaka komissiyasini tuzish
to‗g‗risida‖gi farmonlari qabul qilindi.
To„rtinchi bosqichning (2005 – 2010 yillar) asosiy vazifalari – mustaqillik yillarida to‗plangan
tajribani tahlil etish va umumlashtirish, sudlarning haqiqiy mustaqilligi va erkinligini, insonning yashash
huquqi hamda boshqa konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini ta‘minlash, sud va huquqni muhofaza
qilish organlari xodimlarining mas‘uliyatini kuchaytirish bo‗yicha huquqiy asoslarni takomillashtirish
va aniq chora-tadbirlarni belgilashdan iborat bo‗ldi.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 10 martdagi ―Jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni isloh qilish hamda modernizatsiyalash maqsad va vazifalarini amalga oshirish
Dasturi to‗g‗risida‖gi PQ-24-sonli qarori bilan cud-huquq tizimini isloh qilish va yanada
erkinlashtirishga qaratilgan islohotlarning ustuvor yo‗nalishlarini amalga oshirish Konsepsiyasi
tasdiqlandi.
Mazkur Konsepsiyada belgilab berilgan ustuvor yo‗nalishlarning hayotga tatbiq etilishi borasida
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining qator farmon, qaror va farmoyishlari qabul qilindi.
1. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 1 avgustdagi “O„zbekiston Respublikasida
o„lim jazosini bekor qilish to„g„risida”gi Farmonida o„lim jazosining jinoiy jazo turi sifatida bekor
qilinishi va uning o„rniga umrbod yoki uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi kiritilishi
nazarda tutilgan.
97
2. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 8 avgustdagi “Qamoqqa olishga sanksiya
berish huquqini sudlarga o„tkazish to„g„risida”gi Farmoniga ko„ra, jinoyatni sodir etishda gumon
qilinayotgan yoki ayblanayotgan shaxslarni qamoqqa olishga sanksiya berish huquqining sudlar
vakolatiga o„tkazilishi belgilandi.
3. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 8 noyabrdagi “YUridik kadrlarni
tayyorlash va qayta tayyorlash o„quv dasturlarini tahlil qilish va baholash bo„yicha ishchi guruhini
tuzish to„g„risida”gi Farmoyishi bilan asosiy e‟tibor sud va huquqni muhofaza qilish organlari
xodimlari mas‟uliyatini kuchaytirishga qaratildi.
Mamlakatimizda advokatura faoliyatini demokratik tamoyillar asosida isloh qilish, ayblov va
himoyaning tengligiga amalda erishish uchun bir qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Bu boradagi
dastlabki hujjatlar sifatida ―Advokatura to‗g‗risida‖gi va ―Advokatlik faoliyatining kafolatlari va
advokatlarning ijtimoiy muhofazasi to‗g‗risida‖gi qonunlarni keltirish mumkin. SHuningdek,
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yilning 1 maydagi ―O‗zbekiston Respublikasida
advokatura institutini yanada isloh qilish chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi Farmoni sud-huquq tizimini
liberallashtirish jarayonining mantiqiy davomi bo‗ldi.
Beshinchi bosqich (2010 yildan keyin). O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining O‗zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatning qo‗shma majlisidagi ―Mamlakatimizda
demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖
mavzusida qilgan ma‘ruzasida belgilangan ustuvor vazifalardan kelib chiqib, amalga oshirilgan
tadbirlarni qayd etish mumkin. Hozirgi kunda Konsepsiyada ta‘kidlangan takliflar asosida:
1) O„zbekiston Respublikasining “Tezkor-qidiruv faoliyati to„g„risida”gi Qonuni (qabul qilingan
sana 25.12.2012; kuchga kirish sanasi 26.12.2013);
2) O„zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to„g„risida”gi qonunga o„zgartish
va qo„shimchalar kiritish haqida”gi Qonuni (qabul qilingan sana 24.12.2012, kuchga kirish sanasi
25.12.2012);
3) O„zbekiston Respublikasining “Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish munosabati bilan
O„zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o„zgartish va qo„shimchalar kiritish
to„g„risida”gi Qonuni (qabul qilingan sana 18.09.2012, kuchga kirish sanasi 19.09.2012);
4) “Mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan qabul qilinadigan normativ-huquqiy
hujjatlar loyihalarini tayyorlash, yuridik-texnik rasmiylashtirish va huquqiy ekspertizadan o„tkazish
tartibi to„g„risida”gi Yo„riqnoma (O„zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2013 yil 1
fevralda ro„yxatdan o„tkazildi, ro„yxat raqami 2420);
5) O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 2 avgustdagi “Sud tizimi xodimlarini ijtimoiy
muhofaza qilishni tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to„g„risida”gi Farmoni;
6) O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 29 dekabrdagi “O„zbekiston Respublikasi
Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo„yicha oliy malaka
komissiyasi faoliyatini takomillashtirish to„g„risida”gi Farmoyishi;
7) O„zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 10 dekabrdagi “Sudlar faoliyatiga
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to„g„risida”gi Qarori.
Xulosa qilish mumkinki, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan sud-huquq tizimi islohoti doimiy
rivojlanib borish xususiyatiga ega bo‗lib, davlatning strategik maqsadi va ijtimoiy taraqqiyotning asosiy
yo‗nalishlarini belgilashda muhim ahamiyatga ega.
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish. Bu borada 2012 yilning asosiy yakunlari va 2013 yilda
O‗zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‗ishlangan O‗zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisida rivojlantirishning quyidagi eng muhim ustuvor vazifa
va yo‗nalishlari belgilab berildi:
98
– iqtisodiy o„sishning barqaror yuqori sur‟atlarini, makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish va
mamlakat iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirish;
– iqtisodiyotni va uning etakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan
yangilashni jadallashtirish, bu boradagi ishlar ko„lamini kengaytirish, ishlab chiqarishni
diversifikatsiya qilish;
– yo„l-transport va kommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish;
– mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilash chora-tadbirlarini amalga oshirishning muhim
sharti va manbai sifatida faol investitsiya siyosatini amalga oshirish hamda xorijiy investitsiyalarni
keng jalb etish, ishbilarmonlik muhiti jozibadorligini yanada kuchaytirish;
– yangi ish o„rinlari tashkil etish va mamlakatimiz aholisi bandlik darajasini yanada oshirish;
– aholining hayot darajasi va sifatini izchil oshirib borishni ta‟minlash.
Jahon xo‗jaligida globalizatsiya jarayonlarining chuqurlashuvi sharoitida milliy iqtisodiyotlarning
o‗zaro bog‗liqligi kuchaymoqda. Bu o‗z navbatida jahon bozorida raqobat muhitini oshirib, moliyaviy
beqarorlik davlatlarni milliy iqtisodiyotning raqobatdoshligini oshirish hisobidan barqaror iqtisodiy
rivojlanish yo‗llarini izlashga undamoqda. 2000 – 2012 yillarda erishilgan iqtisodiy o‗sishning eng
muhim belgisi uni barqaror darajaga egaligi hisoblanadi. Prezidentimiz ta‘kidlaganidek, ―bizning
qanday og‗ir qiyinchiliklar, muammo, tahdid va sinovlarni engib o‗tishimizga to‗g‗ri kelgani
hammamizga yaxshi ma‘lum. Lekin bularning barchasiga qaramasdan, O‗zbekiston iqtisodiyoti
20 yil davomida 3,5 barobardan ziyod o‗sdi. Agarki shu davrda mamlakatimiz aholisi qariyb 9
million kishiga ko‗payib, 30 millionga yaqinlashib borayotganini inobatga oladigan bo‗lsak,
o‗tgan davr mobaynida yalpi ichki mahsulotning jon boshiga 2,5 barobar oshganining o‗zi ko‗p
narsadan dalolat beradi. Bu haqda so‗z borganda, 2008 yildan buyon davom etayotgan global
moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida O‗zbekistonda 2008-2012 yillarda, ya‘ni oxirgi besh yilda
yalpi ichki mahsulotning yillik o‗sish sur‘ati dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida 8,2 foizdan kam
bo‗lmagan darajani tashkil etgani, makroiqtisodiy ko‗rsatkichlarning barqarorligi va
mutanosibligi, davlat byudjeti va to‗lov balansining profitsit bilan bajarilishi, eksport va oltin-
valyuta zahiralarining ko‗payishi ta‘minlanayotganini aytishning o‗zi kifoya. Osiyo taraqqiyot
bankining ma‘lumotlari bo‗yicha, mamlakatimiz aholisining daromadlari keyingi uch yilda 3
barobar ko‗paygan‖.
6-rasm. YAlpi milliy mahsulotning o„sish sur‟ati (% hisobida).
YAIMning yillik o‗sish sur‘ati 10 %zdan kam bo‗lmasa, mamlakat YAIM hajmi 7 yilda 2 marta
ko‗payadi. O‗zbekiston hukumati mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov rahbarligida 2005 yildan
boshlab amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va chuqur tarkibiy o‗zgarishlarni
amalga oshirish siyosatini ana shu talablarni hisobga olgan holda ishlab chiqdi va muvaffaqiyatli amalga
oshirmoqda (6-rasm).
Ta‘lim tizimidagi keng ko‗lamli islohotlarning mohiyati va ahamiyati. O‗zbekistonda olib
borilayotgan islohotlardan maqsad yurtimizda sog‗lom va barkamol, bilimli, yuksak ma‘naviy-axloqiy
fazilatlarga ega bo‗lgan avlodni shakllantirishdan iborat. Aynan shu maqsadga erishish uchun
mamlakatimizda 1997 – 2010 yillarda keng miqyosdagi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi amalga
oshirildi. Uning zamirida aholining uzluksiz ta‘lim olishini ta‘minlash, 12 yillik majburiy ta‘limga,
jumladan, 9 yillik maktab ta‘limi va undan keyingi 3 yillik o‗rta maxsus, kasb-hunar ta‘limiga
bosqichma-bosqich o‗tildi. Bu davr oralig‗ida 1500 dan ziyod o‗rta maxsus kasb-hunar kollejlari va
akademik litseylar qurib bitkazildi. Ta‘limning barcha bosqichlarida o‗quv dasturlari qayta ko‗rib
99
chiqildi va zamonaviy xalqaro talablarga mos holga keltirildi. 2004 – 2010 yillarda Maktab ta‘limini
rivojlantirish umummilliy davlat dasturi amalga oshirildi. Bu davr mobaynida 7800 tadan ziyod
umumta‘lim maktabi yangitdan qurildi, ta‘mirlandi va rekonstruksiya qilindi, ularning umumiy soni esa
9860 taga etdi.
―O‗zbek modeli‖ning jahon ijtimoiy-siyosiy ta‘limotlari taraqqiyotida tutgan o‗rni.
O‗zbekistonning o‗ziga xos taraqqiyot yo‗li – ―o‗zbek modeli‖ o‗tgan davr mobaynida
yurtimizda yashayotgan har bir inson, oila, butun jamiyatimiz hayotida sinovdan o‗tib, barcha yutuq va
muvaffaqiyatlarimizning bosh mezoniga aylandi. Ayniqsa, ―o‗zbek modeli‖ mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidagi o‗rni va nufuzi yanada mustahkamlanib borayotgan ayni kezlarda dunyoning taraqqiy
topgan demokratik davlatlar safidan joy olishdek ulug‗ maqsad ro‗yobiga ishonchimizni orttirmoqda.
Bu kabi ulkan marralarni zabt etishning mas‘uliyatini teran anglash, unga daxldorlikni chuqur his
etgan holda munosib yashash uchun safarbar etib kelinayotgan zarur imkoniyatlar jarayonida, avvalo,
mustaqil va erkin fikrlaydigan, dunyo ilm-fani yutuqlarini puxta o‗zlashtirgan, zamon bilan hamnafas
sog‗lom va barkamol avlodni tarbiyalash masalasiga davlat siyosati darajasida ustuvor ahamiyat
berilmoqda. Mustaqillikning ilk davridan boshlab bu ezgu maqsad yo‗lida ta‘lim-tarbiya, sog‗liqni
saqlash, sport sohalari rivojiga oid tizimli islohotlarning amalga oshirib kelinayotgani mamlakatimiz
yoshlarini bugungi va ertangi hayotimizning hal qiluvchi kuchiga aylanishi uchun mustahkam poydevor
bo‗lmoqda.
Har bir yurtning kuch-qudrati, intellektual salohiyati ta‘lim tizimidagi islohotlarda namoyon
bo‗ladi. YUrtboshimizning ―YUksak marralarni ko‗zlagan har qanday millat, xalq uchun ta‘limni
rivojlantirish hayot va mamot masalasidir‖ degan so‗zlari zamirida ayni hayotiy haqiqat borligi ta‘lim-
tarbiya sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarda o‗z tasdig‗ini topmoqda. Zero, fan-ta‘lim jadal
rivojlanib, inson tafakkurining yangi qirralari kashf etilayotgan ayni paytda O‗zbekiston ta‘lim modeli
ana shunday yutuqlarga integratsiyalashuv imkoniyatini berayotgani diqqatga sazovordir. Bu borada
mamlakatimiz bosib o‗tgan yo‗l va bugungi kunimizni muqoyasa etsak, ayni yo‗nalishdagi
muvaffaqiyatli qadamlarimiz zalvorini yanada kengroq tasavvur etamiz.
Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan esa ta‘lim-tarbiya sohasining yaxlit, uzluksiz tizimini
shakllantirish va mustahkamlash, jumladan, umumiy o‗rta ta‘limdan boshlab o‗rta maxsus, kasb-hunar
hamda oliy ta‘limgacha bo‗lgan barcha bosqichlarda yuksak bilimli, malakali kasb tayyorgarligiga ega
bo‗lgan avlodni tarbiyalash jarayonini tubdan isloh qilish va uni jahon talablari asosida takomillashtirish
ishlari izchil yo‗lga qo‗yildi. Ayniqsa, uzluksiz ta‘lim tizimida kadrlar tayyorlash milliy modelini joriy
etishning me‘yoriy va ilmiy-nazariy asosi bo‗lgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishi
muhim ahamiyat kasb etdi. Mazkur andoza uzluksiz ta‘lim orqali yosh avlodni yuksak ma‘naviyatli,
kasb-hunarli, Vatan ravnaqiga munosib ulush qo‗shadigan, xalq farovonligi yo‗lida xizmat qiladigan,
mustaqillik tamoyillariga sodiq barkamol avlodni tarbiyalashdek ezgu maqsadga xizmat qiladi. Eng
muhimi, ta‘lim tizimidagi uzluksiz milliy model maktabgacha ta‘lim, umumiy o‗rta ta‘lim, o‗rta
maxsus, kasb-hunar ta‘limi, oliy ta‘lim, oliy o‗quv yurtidan keyingi ta‘lim tizimini kompleks ravishda
qamrab olganligi bilan xarakterlidir. Bunda, eng muhimi, kadrlar tayyorlash tizimida tashkil etiladigan
ta‘lim-tarbiya jarayonining zamon talablariga mos ravishda tashkil etilishi ta‘minlanmoqda.
Mamlakatimizda jahonning etakchi oliy o‗quv yurtlari filiallari tashkil etilgani yurtimizda ilm-fan
sohasidagi ilg‗or yutuq va tajribalarni keng ommalashtirish, kadrlar malakasi va mahoratini
yuksaltirishda alohida o‗rin tutmoqda. SHu nuqtai nazardan olib qaraganda, ayni vaqtda Toshkent
shahrida faoliyat ko‗rsatayotgan Xalqaro Vestminster universiteti, Turin politexnika universiteti,
Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, M.Lomonosov nomidagi Moskva davlat universiteti,
100
G.V.Plexanov nomidagi Rossiya davlat iqtisodiyot universiteti, I.M.Gubkin nomidagi Rossiya neft va
gaz universitetining filiallarida talabalar jahon ta‘limi standartlari bo‗yicha ta‘lim olayotgani e‘tiborga
molikdir. SHuningdek, ta‘lim muassasalarining Evropadagi ta‘lim jamg‗armasi, Germaniyadagi
Texnikaviy hamkorlik tashkiloti, YAponiyadagi JAYKO xalqaro tashkiloti, Koreyaning KOYKA
agentligi, YUNESKO, Jahon banki, TASIS-TEMPUS ochiq jamiyat instituti, AQSH, Angliya, Fransiya,
YAponiya, Xitoy va boshqa davlatlar oliy ta‘lim vazirliklari bilan hamkorlik tobo
Kadrlar tayyorlash milliy modelidan mustahkam o‗rin olgan jismona sog‗lom, ma‘nan barkamol
shaxsni tarbiyalab voyaga etkazish ezgu g‗oyasi mamlakatimizda aholi, ayniqsa, yoshlarning
salomatligini mustahkamlash va muhofaza qilish, sog‗lom turmush tarzini shakllantirish borasida olib
borilayotgan keng ko‗lamli chora-tadbirlar samarasida h am o‗z aksini topmoqda. ra kengayib
bormoqda.
101
SEMINARLAR UCHUN MATERIALLAR
1 – mavzu. Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik Milliy g‗oya va mafkura paradigmalarini
shakllantirishning nazariy-metodologik masalalari.
Mavzuning maqsadi: Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy asoslari to‗g‗risida to‗liq
tushuncha xosil qilish.
Talaba bilishi lozim: 1. G‗oya va mafkura tushunchasining mohiyati, mazmuni, namoyon bo‗lish
shakllari va rivojlanish xususiyatlari.
2.Ideologiyaning tadqiqot ob‘ekti va predmeti.
3.Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyati.
4.Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy asoslari
Motivatsiya: Milliy g‗oyaning jamiyat hayotidagi o‗rni, insoniyat taraqqiyotida turli xil g‗oyalarning va
mafkuralar turlarining yaratilishi, ularning asoslari qaerdaligini bilishdan iborat.
Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: ma‘naviyat asoslari, milliy g‗oya: asosiy tushuncha va
tamoyillar,psixologiya hamda dinshunoslikning 6,7-mavzulari bilan bog‗liq.
Dars usullari
O‗quv topshiriq:
Berilgan ma‘lumotlarni o‗zlashtirish darajasini aniqlash maqsadida blits o‗yin o‗tkaziladi. Ushbu
o‗yinda talabalar guruhlarga bo‗lingan xolda jadvalni to‗ldirishlari kerak.
Jadval algoritmik ketma-ketlikda to‗ldiriladi. Avval talaba yakka xolda fikrlarning ketma-
ketligini belgilaydi so‗ngra gurux bilan ketma-ketligini belgilaydi. O‗qituvchi tomonidan to‗g‗ri ketma-
ketlik e‘lon qilinganidan keyin talaba yakka va guruxdagi xatosini to‗g‗rilaydi. Katta sondan kichigini
ayiradi. Jami ballar soni xisoblanadi. Kam natija to‗g‗ri javob xisoblanadi.
Gurux
baxosi
Gurux
xatosi
To‗g‗ri
javob
YAkka
xato
YAkka
baxo
Fikrlar tartibi
Paradigma nima?
Milliy dunyoqarash
―Fikrga qarshi fikr, g‗oyaga qarshi
g‗oya, jaxolatga qarshi ma‘rifat
bilan kurashish‖ iborani qanday
tushinasiz?
Inson faolligi
G‗oyalar shakllanishi
Milliy mafkura va dunyoqarash
Diniy e‘tiqod
Milliy mentalitet
Xalq e‘tiqodi shakllanadi
Milliy ong
102
Ozodlik
Ijtimoiy – siyosiy g‗oyalar va
plyuralizm
Nazorat savollari:
1.G‗oya va mafkura tushunchasining mohiyati, mazmuni, namoyon bo‗lish shakllari va rivojlanish
xususiyatlarito‗g‗risida nimalarni bilasiz?
2. Ideologiyaning tadqiqot ob‘ekti va predmetini ayting.
3. Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyati.
4.Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy asoslari.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: «O‗zbekiston», 2010.
2.Karimov I.A. ―YUksak ma‘naviyat - engilmas kuch‖. - T.: Ma‘naviyat. 2008.
3.Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va
taraqqiyot kafolatlari. T.6. T.: «O‗zbekiston», 1997. 125-135, 149-162-betlar.
4.Karimov I.A. Barkamol avlod - O‗zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.6. T.: «O‗zbekiston», 1997.
324-346-betlar.
5.Karimov I.A. Jamiyat mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin. T.7. T.:
«O‗zbekiston», 1999. 84-102-betlar.
6.Karimov I.A. «Milliy g‗oya: asosiy tushuncha va tamoyillar: asosiy tushuncha va tamoyillar»
risolasiga so‗z boshi. T.9. T.: «O‗zbekiston», 2001. 220-224-betlar.
7.O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining «Milliy g‗oya targ‗iboti va ma‘naviy-ma‘rifiy ishlar
samaradorligini oshirish to‗g‗risida»gi qarori. «Xalq so‗zi» gazetasi. 2006 yil 26 avgust.
8.Abilov U. O‗zbekiston taraqqiyotining optimistik ruxi (Ma‘naviy- mafkuraviy, g‗oyaviy asoslari) -
T.:―Istiqlol‖, 2003.
9.Milliy istiqlol g‗oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. -T.: 2002.
10.O‗zbekiston: siyosiy islohotlar strategiyasi, erishilgan natijalar va istiqbollar. -T.: ―Akademiya‖,
2010.
11.O‗zbekistonda davlat qurilishi sohasidagi islohotlar va huquqiy siyosat: rivojlanish bosqichlari,
erishilgan natijalar va istiqbollar. - T.:―Akademiya‖, 2010.
2 – mavzu. Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy tamoyillari
Mavzuning maqsadi: Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy asoslari to‗g‗risida to‗liq
tushuncha xosil qilish.
Talaba bilishi lozim:
1.G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari.
2.Inson omili to‗g‗risidagi dastlabki g‗oyaviy-siyosiy qarashlar:
3.Milliy istiqlol g‗oyasi konsepsiyasining yaratilishi, uning ijtimoiy- falsafiy asoslari.
Motivatsiya: G‗oya va mafkuralarni aosiy mazmuniga qarab bo‗linish sabablari, inson omilini o‗rnini
bilishdan iborat.
Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: ma‘naviyat asoslari, pedagogika , psixologiya kabi fanlar bilan
bog‗liq.
103
O‗quv topshiriq:
«Nima uchun?» texnikasidan foydalanib savolning javoblarini jadval-sxemalariga yozib
to„ldirish.
«Nima uchun?» «Nima uchun?» «Nima uchun?»
«Nima uchun?» «Nima uchun?»
«Nima uchun?» «Nima uchun?» «Nima uchun?»
«Nima uchun?» «Nima uchun?»
―Нима учун билим ва
адолат
биргаликда
бўлиши
керак?‖
―Нима учун
И.А. Каримов
миллий
ғоянинг
асосчиси?‖
104
T – sxema jadvali asosida I.A. Karimovning Milliy g‗oyani boyitgan asosiy asarlari? savolining
muhokamasi
echimlar muommolar
Nazorat savollari:
1.G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari qanday?
2.Milliy va umuminsoniy g‗oyalar, ularning rivojlanish xususiyatlari. G‗oyalarning harakatlantiruvchi
motivlari va mexanizmlarini mohyatini tushuntiring.
3.Davlat va jamiyat qurilishiga doir dastlabki g‗oya va mafkuralar qaysi?
4.―Ijtimoiy tuzum‖ tushunchasi. Adolatli tuzum, demokratik jamiyat g‗oyalarining ijtimoiy-tarixiy
ildizlari va rivojlanish bosqichlarini ko‗rsating.
5.Modernizm, uning g‗oyaviy-mafkuraviy mazmuni nimadan iborat?
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. -T.: 2002.
2.Byukenen T. Smert Zapada. -M.:Gardariki, 2004.
3.Milliy istiqlol g‗oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. -T.: 2002.
4.Mistiqlol g‗oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. -T.: 2002.
5.Milliy istiqlol g‗oyasi (Uzbekiston Respublikasi Oliy ta‘lim bakalavriat boskichi uchun darslik). -
T.:―Akademiya‖, 2005.
3 - mavzu. Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.
Mavzuning maqsadi:. G‗oyaviy kurash sharoitida milliy g‗oyaga ehtiyojning ortib borishini
ko‗rsatishdan iborat
Talaba bilishi lozim:
1.Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.
2.Milliy istiqlol g‗oyalari va mafkurasining dunyoviy xarakteri va uni takomillashtirish
kafolatlari.
3. Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyatini.
4.Davlat va jamiyat qurilishing g‗oyaviy-mafkuraviy masalalari.
Motivatsiya:.mafkuraviy kurashlar avj olgan hozirgi davrda milliy g‗oyaning istiqbollari vazifalarini,
kelajakni bilish.
Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: ma‘naviyat asoslari, pedagogika , psixologiya kabi fanlar bilan
bog‗liq.
O‗quv topshiriq:
«Blits-so‗rov» savollarining jadvali savol-javob vaqtida to‗ldiriladi
105
№ Savollar Javoblar
1. Milliy mafkura - mamlakatimizda yashayotgan barcha
fuqarolarniig burch va mas‘uliyatini qay darajada ado etayotganini
belgilaydigan ma‘naviy mezonini ko‗rsating.
2. Milliy mafkuraning tamal toshini qo‗ygan tarixiy shaxs kim?
3. Umuminsoniy qadriyatlarning mazmun - mohiyati,?
4. Komillikning asosiy mezonlari?
5. Umuminsoniy qadriyatlar deganda nimani tushunasiz?
6. Mafkuraviy poligon tushunchasi nimani anglatadi?
7. G‗oyaviy kurash natijalari.
8. G‗oyaviy kurash salbiy oqibatlari
―G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari?‖savolini
FSMU jadvalida echish:
Savol O‗zbekistonda davlat va jamiyat qurilishiga doir
g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning rivojlanish
bosqichlari
(F)Fikringizni bayon eting
(S)Fikringiz bayoniga sabab
ko‗rsating
(M)Ko‗rsatgan sababingizni
isbotlovchi dalil keltiring
(U)Fikringizni umumlashtiring
2. Milliy g„oya g„oyaviy kurash doirasida umumxalq manfaatlarning ifodasimi?
T – sxema asosida savollarga ―Ha‖ yoki ―yo‗q‖ javobi beriladi.
1. Mamlakat mustaqilligi, hududiy yaxlitligi, sarhadlar daxlsizligi.
2. YUrt tinchligi, davlatning harbiy, iqtisodiy, g‗oyaviy, ekologik, infor-matsion tahdidlardan
muhofaza etilishi.
3. Endilikda yadro maydonlarida emas, mafkura maydonlarida bo‗layotgan kurashlar ko‗p narsani hal
qiladi.
4. YOt mafkuraviy ta‘sirga ayrim yoshlar kirib ketmasligi uchun mafkuraviy immunitetni kuchaytirish
kerak.
5. Mamlakatda fuqarolararo va mamlakatlararo totuvlik, ijtimoiy bar-qarorlik muhitini ta‘minlash.
6. Odamning qalbida ikkita kuch - bundyokorlik va vayronkorlik hamisha o‗zaro kurashadi.
7. Har bir oila va butun xalqning farovonligi.
106
8. Jamiyatda adolat ustuvorligi, demokratiya, o‗z-o‗zini boshqarish tamoyil-lariga amal qilish.
9. Qudratli davlatlar, ayrim siyosiy markazlar inson ongini zabt etib, o‗ziga qaratish uchun
kurashmoqda.
10. Mafkura dunyosida bo‗shliqqa yo‗l qo‗yib bo‗lmaydi. CHunki hozirgi paytda ro‗y berayotgan ayrim
salbiy holatlar mafkuraviy bo‗shliq tufayli yuz bermoqda.
Xa Yo‗q
Nazorat savollari:
1. Milliy — ma‘naviy kadriyatlarning ko‗rinishlarini qaysilar
2.Milliy mentalitet tushunchasi qanday
3.Milliy mafkuraning dunyoviy xarakteri qanday?
4. Milliy g‗oyaning umumbashariy tamoyillari qaysilar?
5.Mafkuraivy poligonlar tushunchasini tushuntiring.
6.Inson qalbi va ongi uchun kurash tushunchasini g‗oyaviy manipulyasiya bilan aloqadorligi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. -T.: 2002.
2.Byukenen T. Smert Zapada. -M.:Gardariki, 2004.
3.Milliy istiqlol g‗oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. -T.: 2002.
4.Mistiqlol g‗oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. -T.: 2002.
5.Milliy istiqlol g‗oyasi (Uzbekiston Respublikasi Oliy ta‘lim bakalavriat boskichi uchun darslik). -
T.:―Akademiya‖, 2005.
. (2 – mashg„ulot)
Mavzuning maqsadi:. G‗oyaviy kurash sharoitida milliy g‗oyaga ehtiyojning ortib borishi
Talaba bilishi lozim:
1.O‗zbekiston tarixidagi dastlabki g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar.
2.O‗zbek milliy davlatchilik mafkurasining ijtimoiy-siyosiy mohiyati va rivojlanish bosqichlari.
3. Ezgu fikr , ezgu so‗z , ezgu amal g‗oyalari, ularning milliy davlatchilik mafkurasining
shakllanishidagi o‗rni.
4. Islom Karimovning davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlari
Motivatsiya:.mafkuraviy kurashlar avj olgan hozirgi davrda milliy g‗oyaning istiqbollari vazifalarini,
kelajakni bilish.
Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: ma‘naviyat asoslari, pedagogika , psixologiya kabi fanlar bilan
bog‗liq.
.
O‗quv topshiriq:
107
―Nima uchun ?‖ texnikasidan foydalanib ―Ezgu fikr , ezgu so‗z , ezgu amal g‗oyalari, ularning
milliy davlatchilik mafkurasining shakllanishidagi o‗rni qanday va nima uchun?‖ savolini
echish.
«Nima uchun?» «Nima uchun?» «Nima uchun?»
«Nima uchun?» «Nima uchun?»
O‗quv topshiriq:
2. Milliy g„oya g„oyaviy kurash doirasida umumxalq manfaatlarning ifodasimi?
T – sxema asosida savollarga ―Ha‖ yoki ―yo‗q‖ javobi beriladi.
1.Mamlakat mustaqilligi, hududiy yaxlitligi, sarhadlar daxlsizligi.
2.YUrt tinchligi, davlatning harbiy, iqtisodiy, g‗oyaviy, ekologik, infor-matsion tahdidlardan muhofaza
etilishi.
3.Endilikda yadro maydonlarida emas, mafkura maydonlarida bo‗layotgan kurashlar ko‗p narsani hal
qiladi.
4.YOt mafkuraviy ta‘sirga ayrim yoshlar kirib ketmasligi uchun mafkuraviy immunitetni kuchaytirish
kerak.
5.Mamlakatda fuqarolararo va mamlakatlararo totuvlik, ijtimoiy bar-qarorlik muhitini ta‘minlash.
6.Odamning qalbida ikkita kuch - bundyokorlik va vayronkorlik hamisha o‗zaro kurashadi.
7.Har bir oila va butun xalqning farovonligi.
8.Jamiyatda adolat ustuvorligi, demokratiya, o‗z-o‗zini boshqarish tamoyil-lariga amal qilish.
9.Qudratli davlatlar, ayrim siyosiy markazlar inson ongini zabt etib, o‗ziga qaratish uchun kurashmoqda.
10.Mafkura dunyosida bo‗shliqqa yo‗l qo‗yib bo‗lmaydi. CHunki hozirgi paytda ro‗y berayotgan ayrim
salbiy holatlar mafkuraviy bo‗shliq tufayli yuz bermoqda.
Xa Yo‗q
O‗quv topshiriq:
―Эзгу фикр , эзгу сўз
, эзгу амал ғоялари,
уларнинг миллий
давлатчилик
мафкурасининг
шаклланишидаги
ўрни қандай ва
нима учун?‖
108
―Muammoli savolni yo‗naltiruvchi uslubiy tavsiyalar asosida echish.
―Muammoli vaziyat turi‖ ―Muammoli vaziyat‖ sabablari Vaziyatdan chiqib ketish
xarakatlari
1. Mafkuraviy tarbiyaning
zaruriyati nimada?
Yo‗naltiruvchi uslubiy tavsiyalar:
G„oyaviy tarbiya; mafkuraviy tarbiya; targ„ibot-tashviqot; bog„cha, maktablar; maxalla, oila,
mexnat jamoalari, siyosiy partiyalar; nodavlat tashkilotlari; ommaviy axborot vositalari; aloqa
kommunikatsiyalari; ilm- fan; milliy urf-odatlar, marosimlar va bayramlar va h.z
Nazorat savollari:
1. Zardo‗shtiylik ta‘limotida mafkuraviy qarashlar qay tarzda ifodalanadi?
2. Jamiyat manaviy xayotini takomilashtirishda milliy g‗oyaning roli qanday?
3. Nima uchun g‗oyaviy kurash - O‗zbekiston jamiyati uchun xavf – xatar tug‗dirmoqda?
4.Mamlakatni modernizatsiyalashtirish jarayonida milliy g‗oyaga bo‗lgan extiyojni ortirishi
5. Ma‘naviyat, fan va ta‘lim-tarbiya sohalaridagi islohotlarning maqsad-muddaolari
6. Mamlakatimizda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy barqarorlikning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari
7. Hozirgi davrda jamiyatimiz a‘zolari, ayniqsa yoshlarda mustaqillik tafakkuri va yangicha
dunyoqarashni shakllantirish
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. -T.: 2002.
2.Byukenen T. Smert Zapada. -M.:Gardariki, 2004.
3.Milliy istiqlol g‗oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. -T.: 2002.
4.Mistiqlol g‗oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. -T.: 2002.
5.Milliy istiqlol g‗oyasi (Uzbekiston Respublikasi Oliy ta‘lim bakalavriat boskichi uchun darslik). -
T.:―Akademiya‖, 2005.
6.Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. -T.: 2002
4-mavzu. Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni shakllantirishning milliy g‗oyaviy
negizlari.
Mavzuning maqsadi:. Ellat, millat, fuqaro tushunchalar dialektikasi to‗g‗risida bilimlarni xosil qilish,
mustaqillikni mustahkamlash borasida bilimlarni ko‗paytirish.
Talaba bilishi lozim:
1.Hozirgi davrda g‗oyaviy-mafkuraviy hamkorlikning tarixiy zaruriyati, imkoniyatlari va muammolari.
2.G‗oyaviy ta‘lim-tarbiya tamoyillari. ―Mustaqillik tafakkuri‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va
namoyon bo‗lish xususiyatlari.
3.―YAngi dunyokarash‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va namoyon bo‗lish xususiyatlari.
4.Mamlakatimizda iktisodiy, ijtimoiy, siyosiy barqarorlikning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari
Motivatsiya:.mafkuraviy kurashlar avj olgan hozirgi davrda milliy g‗oyaning istiqbollari vazifalarini,
109
kelajakni bilish.
Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: ma‘naviyat asoslari,O‗zbekiston tarixi, pedagogika , psixologiya
kabi fanlar bilan bog‗liq.
FSMU texnologiyasi yordamida “Mustaqillik tafakkuri, uning mazmun - mohiyati namoyon
bo„lish xususiyatlari ?”savolini yo‗naltiruvchi uslubiy tavsiyalar asosida echish:
Yo‗naltiruvchi uslubiy tavsiyalar: Rivojlanishda, ilm-fan taraqqiyotida, milliy g‗oya: asosiy
tushuncha va tamoyillar va mafkurasining bosh va asosiy g‗oyalarida, allomalarni etishib chiqishida,
ma‘nviy qadriyatlarda, mudofaa qobiliyatini mustaxkamlashda, mulkdorlar sinfini shakllantirishda,
ijtimoiy faollikni oshirishda xamkorlikni shakllantirishda, ijtimoiy adolatni o‗rnatishda va x.z.
Savol “Mustaqillik tafakkuri, uning mazmun -
mohiyati namoyon bo„lish xususiyatlari nimadan
iborat?”
(F) Fikringizni bayon eting
(S) Fikringiz bayoniga sabab ko‗rsating
(M) Ko‗rsatgan sababingizni isbotlovchi
dalil keltiring
(U) Fikringizni umumlashtiring
O‗quv topshiriq:
“KLASTER” YORDAMIDA IZOHLANG
Ma‘naviy qadriyatlar va
milliy o‗zlikni anglashning
shakllari
Davlatchilikni
shakllantirish va mudofaa
qobiliya-tini
mustahkamlash
Bozor munosabatlari-ni
qaror toptirish va
mulkdorlar sinfini
shakllantirish
Demokratik institut-larni va
fuqarolik jamiyati asoslarini
shakllantirish
Mustaqillik tafakkuri Kuchli ijtimoiy siyosat va
aholi ijtimoiy faolligini
oshirish
Inson salohiyati, ijtimoiy va
ishlab chiqarish
infrastrukturasi
Keng ko‗lamli o‗zgarishlar
va hamkorlik kafolatlari
Jahon
hamjamiyati bilan
hamkorlik
O‗quv topshiriq:
―T – sxema‖
110
O‗zbekiston mustaqilligiga xavf soladigan millatchilik xavf xatarini belgilang.
Birlamchi Ikkilamchi
Nazorat savollari:
1. G‗oyaviy – mafkuraviy munosabatlarni muqobillashish deganda nima tushunasiz?
2. Muvofiqlashish tendensiyasi xamda ularning qonuniyatlarini qanday tushunasiz?
3. "Mustaqillik tafakkuri‖tushunchasini tushuntiring?
4. Tolerantlik deganda nima nazarda tutiladi?
5. ―YAngi dunyoqarash‖ tushunchasini tushuntirib bering?
6. Hozirgi davrda jamiyatimiz a‘zolari, ayniqsa yoshlarda mustaqillik tafakkuri va yangicha
dunyoqarashni shakllantirishda samarali natijalarga erishlayotgani
7. Mamlakatimizda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy barqarorlikning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish.
-T.:Uzbekiston, 2010.
2. Islomov Z.M. Fuqarolik jamiyati: kecha, bugun, ertaga. -T.: 2002
3. Milliy istiqlol g‗oyasi: nazariya va amaliyot. -T.:―Ijod dunyosi‖, 2002.
4.Musaev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari. - T.:O‗zbekiston, 2007
5. Mustaqillik: izohli ilmiy-ommabop lug‗at. -T.:―SHark‖, 2000.
.
5–mavzu. Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.O‗zbek iqtisodiy
modelini shakllantirish va amalga oshirish .
Mavzuning maqsadi:. O‗zbek iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirish to‗g‗risida bilimlarni
shakllantirish.
Talaba bilishi lozim:
1.O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish.
2.Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.
3.―O‗zbek modeli‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy asoslari va ijtimoiy-siyosiy mohiyati.
4.―O‗zbek modeli‖ - SHarqona demokratik jamiyat qurishning o‗ziga xos konsepsiyasi.
Motivatsiya:. O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish zaruriyatini bilish.
Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: ma‘naviyat asoslari,O‗zbekiston tarixi, pedagogika, iqtisodiyot
nazariyasi kabi fanlar bilan bog‗liq
«Blits-so‗rov» savollarining jadvali savol-javob vaqtida to‗ldiriladi
№ Savollar Javoblar
1. Ijtimoiy - iqtisodiy sohani isloh qilishning ustuvor yo‗nalishlari va
111
vazifalarini ayting?
2. Axolini turmush darajasini baholashning qanday mezonlari
mavjud?
3. Modernizatsiya, globallashuv,optimallashtirish tushunchalariga
ta‘rif bering?
4. ―O‗zbek modeli‖ning konseptual mazmunini qanday tushunasiz?
5. Davlat – bosh islohatchi tamoyilini tushuntiring?
6. Mustaqil O‗zbekiston taraqqiyoti va SHarqona demokratiya
tushunchalarini izohlang?
7. Demokratik g‗oyalarning rivojlanish xususiyatlari bo‗yicha
gapiring?
«Kaskad» texnikasi
Ushbu texnologiya g‗oyalar tizimini ishlab chiqishga ko‗mak beradi:
Asosiy maqsadi: aniq va ijodiy fikrlash qobiliyatini faollashtirish.
Nazorat savollari:
1. O‗zbek iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirishning asosiy vazifalari.
2. Ijtimoiy-iqtisodiy sohani isloh qilishning ustuvor yo‗nalishlari va vazifalari qanday?
3. «O‗zbek modeli»ning konseptual mazmuni, undagi asosiy tamoyillarning g‗oyaviy-mafkuraviy tavsifi
qanday?
4.Insoniyat hayotidagi demokratik jamiyat qurishning qanday modellarini bilasiz?
5. ―O‗zbek modeli‖ning jahon ijtimoiy-siyosiy ta‘limotlari taraqqiyotida tutgan o‗rni qanday?
Foydalanilgan adabiyotlar
1.I.A.Karimov.O‗zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida- T.:O‗zbekiston, 2011
2. I.A.Karimov.‖YUksak ma‘naviyat – engilmas kuch‖ - T.:O‗zbekiston, 2008
Ижтимоий - иқтисодий соҳани ислоҳ
қилишнинг устувор
йўналишлари ва
вазифаларини айтинг?
112
3.Musaev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari. - T.:O‗zbekiston, 2007
4. Tog‗aev SH. Milliy g‗oyaning davlat va jamiyat qurilishiga doir mazmunini yoritish masalasi (Uquv-
uslubiy qullanma). -T.:TAQI bosmaxonasi, 2007.
5. Karshiboev M. Taraqqiyotning o‗zbek modeli. -T.:―Ijod dunyosi‖, 2002.
6 – mavzu. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy axamiyati.
Mavzuning maqsadi:. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning tushunchalarini tarixiylik, mantiqiylik, analiz va sintez,
qamrovlik va funksional taxlil yondoshuvlar asosida yoritib berish.
Talaba bilishi lozim:
1.O‗zbekistonning iqtisodiy salohiyati va milliy ishlab chiqarishning o‗ziga xosligi.
2.O‗zbekiston iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanishini ta‘minlash.
3.―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi‖da belgilangan ustuvor yo‗nalishlar va vazifalar.
4.Konsepsiyaning O‗zbekistonning taraqqiyot istiqbollarini belgilashdagi o‗rni.
5.Mustaqil O‗zbekiston taraqqiyotining kelgusi bosqichlari: bundan 5-10-20-30 yildan keyingi xayot
tavsifi.
Motivatsiya:. O‗zbekistonning istiqboldagi har tomonlama rivojlanishi haqida aniq tasavvurga ega
bo‗lish.
Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: huquqshunoslik,O‗zbekiston tarixi, iqtisodiyot nazariyasi kabi
fanlar bilan bog‗liq
1-o‗quv topshiriq BBB organayzeri
B/B/B
jadvali№
Mavzu savollari Bilaman Bilishni
istayman
Bilib
oldim
1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning
roli.
2. O‗zbekistonning iqtisodiy salohiyati va
milliy ishlab chiqarishning o‗ziga
xosligi.
3. Davlat xokimiyati va boshqaruvni
demokratlashtirish.
4. Sud – huquq tizimini isloh etish.
5. Axborot sohasini islohetish.
6. Saylov huquqini va qonunchiligini
ta‘minlash
7. Fuqarolik jamiyati institutlarini
rivojlantirish
8. Demokratik bozor islohatlarini va
iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada
chuqurlashtirish.
«Blits-so‗rov» savollari
113
№ Savollar Javoblar
1. Fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirish Jamoat tashkilotlari,mahalla,
oila. ..davom eting
2. Davlat xokimiyati va boshqaruvi tizimiga qanday
o‗zgartirishlar kiritildi?
Konstitutsiyaning93,96,...davom
eting
3. O‗lim jazosi qachondan bekor qilindi? 2008 yilning 1 yanvaridan
4. Oliy jazo qanday jinoyat turlariga qo‗llanadi? Javobni to‗g‗ri toping.
“Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”mavzusida asoslangan esse
yozing.
Topshiriqni bajarish tartibi:
1. Mazkur mavzu yuzasidan o‗z nuqtai nazaringizni bayon eting.
2. Nuqtai nazaringizni asoslash uchun dalillar kiriting.
3. Mavzu yuzasidan aniq xulosalar chiqaring.
Nazorat savollari:
1. Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish deganda nimani tushunasiz?
2.Sud-huquq tizimidagi islohatlar nimalarni nazarda tutgan?
3.Axborot sohasini isloh etish, axborot va so‗z erkinligini ta‘minlash borasidagi vazifalar nimadan
iborat?
4.Saylov huquqini ta‘minlash va saylov qonunchiligini takomillashtirishdagi islohatlar nimani nazarda
tutadi?
5.Fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirishning ustuvor vazifalari.
6. Demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish masalalari.
7. O‗zbekistondagi ma‘naviy-madaniy va ma‘rifiy taraqqiyotning holati va istiqbollari qanday?
Foydalanilgan adabiyotlar
1.I.A.Karimov.O‗zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida- T.:O‗zbekiston, 2011
2. I.A.Karimov.‖YUksak ma‘naviyat – engilmas kuch‖ - T.:O‗zbekiston, 2008
114
3.―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi‖ O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‗zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma majlisidagi ma‘ruzasi. 2010 yil
12 noyabr
3.Musaev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari. - T.:O‗zbekiston, 2007
4. Tog‗aev SH. Milliy g‗oyaning davlat va jamiyat qurilishiga doir mazmunini yoritish masalasi (Uquv-
uslubiy qullanma). -T.:TAQI bosmaxonasi, 2007.
5. Karshiboev M. Taraqqiyotning o‗zbek modeli. -T.:―Ijod dunyosi‖, 2002.
7 – mavzu. Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.O‗zbekistonning
rivojlangan davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi, uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari.
Mavzuning maqsadi:. Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashib borayotganligini
ko‗rsatish, bunda olib borilayotgan islohatlarning natijadorligiga erishish haqida ma‘luomtlar berishdan
iborat.
Talaba bilishi lozim:
1.Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.
2.O‗zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining asosiy yo‗nalishlari. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda
O‗zbekistonning roli va o‗rni.
3.Islom Karimov hozirgi zamon va jahon hamjamiyatining rivojlanish tamoyillari to‗g‗risida.
4.O‗zbekistonni dunyoning eng rivojlangan davlatlari darajasiga ko‗tarilishining fundamental asoslari.
5.Mamlakatimiz mustaqilligini va milliy xavfsizligimizni yanada mustahkamlash, barqaror taraqqiyotni
ta‘minlash
Motivatsiya:. O‗zbekistonning istiqboldagi har tomonlama rivojlanishi haqida aniq tasavvurga ega
bo‗lish.
Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: huquqshunoslik, iqtisodiyot nazariyasi kabi fanlar bilan bog‗liq
. O‗quv topshiriq:
―Nima uchun?‖ texnikasidan foydalanib “Nima uchun O„zbekistonning etakchi bazaviy
tarmoqlarini modernizatsiyalash lozim”?savolini echish.
«Nima uchun?» «Nima uchun?» «Nima uchun?»
«Nima uchun?» «Nima uchun?»
“Нима учун
Ўзбекистоннинг
етакчи базавий
тармоқларини
модернизациялаш
лозим”?
115
«Baliq skeleti» texnikasi
Ushbu texnologiya katta muammolarning echimini topishga qaratilgan. YUqori qismida
muammolar turi yozilsa, pastki qismida esa misollar bilan izohlanadi.
Nazorat savollari
1. O‗zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining asosiy yo‗nalishlari
2. Modernizatsiya, globallashuv va optimallashtirish tushunchalari
3. Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan samarali foydalanish borasidagi islohotlar
4. ―O‗zbek modeli‖ning tadrijiy taraqqiyot konsepsiyasining amalga oshirilishi
5. O‗rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi bo‗yicha amalga oshirilayotgan ishlar
Foydalanilgan adabiyotlar
1.I.A.Karimov.O‗zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida- T.:O‗zbekiston, 2011
2. I.A.Karimov.‖YUksak ma‘naviyat – engilmas kuch‖ - T.:O‗zbekiston, 2008
3.―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi‖ O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‗zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma majlisidagi ma‘ruzasi. 2010 yil
12 noyabr
4. Mamashokirov S., Tog‗aev SH. Erkin va farovon xayot qurilishining g‗oyaviy- mafkuraviy
masalalari. -T.:―Ma‘naviyat‖, 2007.
5. O‗zbekistonda davlat qurilishi sohasidagi islohotlar va huquqiy siyosat: rivojlanish bosqichlari,
erishilgan natijalar va istiqbollar. - T.:―Akademiya‖, 2010.
6.O‗zbekiston: siyosiy islohotlar strategiyasi, erishilgan natijalar va istiqbollar. -T.: ―Akademiya‖,
2010.
8 – mavzu. Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish hamda aniq
maqsadlarga yo‗naltirish usullari.
Mavzuning maqsadi:. O‗zbekistonda g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqot institutsionl
tizimining yutuq va muammolar borligini anglab olishdan iborat.
Talaba bilishi lozim:
1.Foyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqot tushunchalari, ularning funksional mazmuni, o‗zaro
bog‗liqligi va boshqa ta‘lim-tarbiya shakllari bilan aloqadorliklari.
Миллий иқтисодиётнинг
дунё
хўжалигига
интеграциялаш
уви
116
2.O‗zbekistonda axborot xavsizligini ta‘minlash
3.Ma‘naviy-mafkuraviy ishlarni tashkillashtirish va amalga oshirishda kadrlarning o‗rni.
4.Davlat va jamiyat taraqqiyotida g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot- tashviqotning o‗rni.
Motivatsiya:. G‗oyaviy mafkuraviy ishlarni tashkillashtirish va boshqarishning demokratik asoslarini
izohlab beradi
Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: huquqshunoslik, iqtisodiyot nazariyasi kabi fanlar bilan bog‗liq
“O„zbek mentaliteti” mavzuida aniq fatklarga tayangan holda esse yozish
Topshiriqni bajarish tartibi:
1. Mazkur mavzu yuzasidan o‗z nuqtai nazaringizni bayon eting.
2. Nuqtai nazaringizni asoslash uchun dalillar kiriting.
3. Mavzu yuzasidan aniq xulosalar chiqaring.
O‗quv topshiriq:
Berilgan ma‘lumotlarni o‗zlashtirish darajasini aniqlash maqsadida blits o‗yin o‗tkaziladi. Ushbu
o‗yinda talabalar guruhlarga bo‗lingan xolda jadvalni to‗ldirishlari kerak.
Jadval algoritmik ketma-ketlikda to‗ldiriladi. Avval talaba yakka xolda fikrlarning ketma-
ketligini belgilaydi so‗ngra gurux bilan ketma-ketligini belgilaydi. O‗qituvchi tomonidan to‗g‗ri ketma-
ketlik e‘lon qilinganidan keyin talaba yakka va guruxdagi xatosini to‗g‗rilaydi. Katta sondan kichigini
ayiradi. Jami ballar soni xisoblanadi. Kam natija to‗g‗ri javob xisoblanadi.
Gurux
baxosi
Gurux
xatosi
To‗g‗ri
javob
YAkka
xato
YAkka
baxo
Fikrlar tartibi
Oila
Mahalla
Ta‘lim-tarbiya muassasalari
Fan va ilmiy muassasalar
Haqqoniy yozilgan tarix
Asori-atiqalar
Xalq og‗zaki ijodi
Qadimiy yozma manbalar
Din va diniy qadriyatlar
”O„zbekistonda ma‟naviy – mafkuraviy ishlar bo„yicha mutaxassislar tayyorlashning yo„lga
qo„yilishi ,uning tashkiliy – uslubiy asoslari”mavzusi bo„yicha
B/B/B jadvali
117
Bilaman Bilishni istayman Bilib oldim
1 2 3
Nazorat savollari
1. Milliy tarbiyaning bosh maqsadini tushuntiring.
2. Milliy g‗oyani fuqarolar ongiga singdirish vositalari qanday?
3. Milliy g‗oyani fuqarolar ongiga singdirish yo‗alishlarini ko‗rsating.
4. ―Mafkuraviy tarbiya‖ tushunchasining mazmuni va namoyon bo‗lish xususiyatlari.
5. Milliy g‗oyani rivojlantirishda ommaviy va siyosiy tashkilotlarning ahamiyati.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.I.A.Karimov.O‗zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida- T.:O‗zbekiston, 2011
2. I.A.Karimov.‖YUksak ma‘naviyat – engilmas kuch‖ - T.:O‗zbekiston, 2008
3. Mamashokirov S., Tog‗aev SH. Erkin va farovon xayot qurilishining g‗oyaviy- mafkuraviy
masalalari. -T.:―Ma‘naviyat‖, 2007.
4. O‗zbekistonda davlat qurilishi sohasidagi islohotlar va huquqiy siyosat: rivojlanish bosqichlari,
erishilgan natijalar va istiqbollar. - T.:―Akademiya‖, 2010.
5.O‗zbekiston: siyosiy islohotlar strategiyasi, erishilgan natijalar va istiqbollar. -T.: ―Akademiya‖,
2010.
118
TALABALAR MUSTAQIL TA‘LIMINING MAZMUNI VA HAJMI
―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi ‖ bo‗yicha talabaning
mustaqil ta‘limi shu fanni o‗rganish jarayonining tarkibiy qismi bo‗lib, uslubiy va axborot resurslari
bilan to‗la ta‘minlangan.
Talabalar auditoriya mashg‗ulotlarida professor-o‗qituvchilarning ma‘ruzasini tinglaydilar, misol va
masalalar echadilar. Auditoriyadan tashqarida talaba darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni konspekt
qiladi, uy vazifa sifatida berilgan misol va masalalarni echadi. Bundan tashqari ayrim mavzularni
kengroq o‗rganish maqsadida qo‗shimcha adabiyotlarni o‗qib referatlar tayyorlaydi hamda mavzu
bo‗yicha testlar echadi. Mustaqil ta‘lim natijalari reyting tizimi asosida baholanadi.
Uyga vazifalarni bajarish, qo‗shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil o‗rganish,
kerakli ma‘lumotlarni izlash va ularni topish yo‗llarini aniqlash, internet tarmoqlaridan foydalanib
ma‘lumotlar to‗plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to‗garak doirasida yoki mustaqil ravishda
ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma‘ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning darsda olgan
bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. SHuning
uchun ham mustaqil ta‘limsiz o‗quv faoliyati samarali bo‗lishi mumkin emas.
Uy vazifalarini tekshirish va baholash amaliy mashg‗ulot olib boruvchi o‗qituvchi tomonidan,
konspektlarni va mavzuni o‗zlashtirish darajasini tekshirish va baholash esa ma‘ruza darslarini olib
boruvchi o‗qituvchi tomonidan har darsda amalga oshiriladi.
―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖ fanidan mustaqil ish
majmuasi fanning deyarli barcha mavzularini qamrab olgan va quyidagi 4 mavzu ko‗rinishida
shakllantirilgan:
1.Prezident Islom Karimov - milliy istiqlol g‗oyasi konsepsiyasining asoschisi.
2. Demokratiyaning zamonaviy shakl-ko‗rinishlari va bu boradagi mafkuraviy qarashlar va ta‘limotlar.
3. O‗zbekiston taraqqiyotining hozirgi bosqichi, undagi ijtimoiy- ikqisodiy va siyosiy o‗zgarishlar
mohiyati.
4. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi‖, undagi asosiy yunalishlar va vazifalar.
119
KEYSLAR BANKI
1-Keys.
1. Inson hayoti har narsadan ustundir. Faraz qiling siz o‗ta qimmatbaho, antikvar buyumlar
saqlanadigan muzey o‗qituvchisisiz. Muzeyga to‗satdan bosqinchilar hujum qilib qoldi. Siz inson hayoti
oliy qadriyat ekanligi prinsipiga amal qilgan holda o‗z vazifangizni tashlab qochib qoldingiz. YA‘ni siz
bu bilan o‗z hayotingiz va bosqinchilar hayotini – inson hayotini saqlab qoldingiz.
Keys echimi uchun taklif etilgan g‗oyalar taqdimoti uchun chizma namunasi
Muammo (asosiy va kichik
muammolar)
Echim Natija
Savollar:
1. Bu vaziyatda qanday ma‘naviy dilemma o‗rtaga chiqyapti?
2. Antikvar buyumni saqlab qolish uchun jon fido qilish axloqning inson hayoti oliy qadriyat ekani
haqidagi prinsipga zid emasmi? Aksincha bo‗lsa-chi?
3. Agar aksincha bo‗lganda, ya‘ni siz antikvar buyumni saqlab qolish uchun bosqinchini otib
o‗ldirsangiz, inson hayotini o‗sha buyumdan qadrsiz ko‗rgan bo‗lmaysizmi? SHunday
hisoblasangiz, fikringizni asoslang?
4. Ushbu vaziyatni baholashda qaysi axloqiy tushunchalar qo‗l keladi?
2-Keys
Toshkent shahridagi OTMdan birining auditoriyalaridan biriga dars jarayonidan tashqi ko‗rinishi
shubhali bir yosh yigitning kirib qolgani kuzatilgan. Dars olib borayotgan o‗qituvchi uning darsda
o‗tirishiga ruxsat bergan. Notanish yigit dars asnosida o‗qituvchiga diniy savollar bilan murojaat qilgan,
ayrim savollarga o‗qituvchi javob olmasligi o‗zaro kelishmovchilikka sabab bo‗lgan. Mazkur yigitning
vaziyati ekspertlar tomonidan prozelitizmning olib keluvchi holat deb baholangan.
120
Keyslarga javob bering:
1. Bu vaziyatda o‗qituvchining tutgan yo‗li to‗g‗rimi?
2. Prozelitizm haqida nimalarni bilasiz?
3. Bu o‗rinda notanish yigit tomonidan qaysi me‘yoriy-huquqiy xujjatlarning talablari buzilgan?
4. Agar siz ushbu ushbu vaziyatda bo‗lsangiz nima qilgan bo‗lar edingiz?
3-Keys
Mamlakatimizning Farg‗ona vodiysidagi tumanlardan birida Adliya vazirligining ro‗yxatidan
o‗tmagan, ammo ilgari masjid sifatida qurilgan bino bor edi. Odamlar binodan masjid sifatida
foydalanib kelishar, ibodatlar amalga oshirilar edi. Mazkur bino keyinchalik Tuman hokimiyati
tasarrufiga o‗tkazildi va oradan yana bir necha muddat o‗tganidan keyin yana boshqa bir tashkilot
tasarrufiga o‗tkazildi. Bu esa odamlarda muayyan norozilik kayfiyatini uyg‗otdi.
Keyslarga javob bering
1. Masjidlar Adliya vazirligi ro‗yxatidan o‗tkazilmasdan faoliyat olib borishi to‗g‗rimi?
2. Tuman hokimining buyrug‗i to‗g‗ri chiqarilganmi?
3. Odamlar tuman hokimining qarorini o‗zgartirish va binodan yana masjid sifatida foydalanish
huquqiga egami?
4. Bu o‗rinda odamlar tomonidan qaysi me‘yoriy-huquqiy xujjatlarning talablari buzilgan?
5. Agar siz ushbu ushbu vaziyatda bo‗lsangiz nima qilgan bo‗lar edingiz?
4-Keys
Keyslarga javob bering:
1. Ma‘naviyat qaysi turlarga bo‘linadi?
2. Milliy, mintaqaviy va umuminsoniy ma‘naviyatnig farqi nimada?
2.Islom Karimov o‘zining hajmi jihatdan kichik bo‗lsa ham, ammo mamlakatimizda yangi jamiyat
qurishning ilmiy-nazariy asoslarini o‘zida aks ettirilishi jihatdan mukammal, fundamental dastur bo‗lgan
«O‗zbekistonnnig o‗z istiqloli va taraqqiyoti» nomli asarida O‗zbekistonni ma‘naviy – ma‘rifiy
rivojlantirishning strategik vazifalarini belgilab berdi. Bu asar O‗zbekistonda yangi jamiyat qurishning
ilmga asoslangan dasturi hisoblanadi. Chunki unda iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotni qayta qurish
sohasida ilgari surilgan barcha g‗oyalar o‗tgan davrda o‗zining ifodasini topdi va jamiyatimiz tubdan
yangi bosqichga ko‗tarildi. Islom Karimov mustaqil O‗zbekistonni rivojlantirishning milliy -ma‘naviy
tiklanish konsepsiyasini yaratdi va uni o‘zining «O‗zbekistonnnig o‗z istiqloli va taraqqiyoti» nomli
asarida ilk marta e‘lon qildi. «O‗zbekistonni yangilash va rivojlantirishning o‗z yo‗li to‗rtta asosiy
negizga asoslanadi» – deb ko‗rsatdi. Islom Karimov ushbu asarida mamlakat milliy-ma‘naviy
taraqqiyotini amalga oshirishlarinig quyidagi yo‘nalishlarini belgilab berdi. Bular:
- umuminsoniy qadriytlarga sodiqlik;
- xalqimizning ma‟naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
- insonning o„z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;
- vatanparvarlik.
Asarda mamlakat taraqqiyotining muhim omillari yoritib berilgan. Jumladan, Islom Karimov
mamlakat taraqqiyoti dunyo xalqlari tomonidan e‘tirof etilgan qadriyatlarga bog‘liq ekanligini ta‘kidlab
shunday yozadi: «Mustaqil O„zbekistonning kuch-qudrati manbai – xalqimizning umuminsoniy
121
qadriyatlarga sodiqligidir.
Jadvalni to‘ldiring:
Vaziyat turi Vaziyatning kelib chiqish
sabablari
Mazkur vaziyatda Siz
qanday qaror qabul qilasiz
122
TESTLAR
1. Qaysi davlat mustahkam, qudratli va obod bo‗ladi?
a) o‗z milliy g‗oyasi, milliy mafkurasiga ega bo‗lgan;
b) o‗z milliy mafkurasiga ega bo‗lgan;
v) o‗z qudratli armiyasiga ega bo‗lgan;
g) o‗z milliy g‗oyasiga ega bo‗lgan;
d) harbiy qurolli kuchlariga ega bo‗lgan davlat.
2. Ijtimoiy hayot nimalar asosida rivojlanadi?
a) siyosiy institutlar asosida;
b) siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligi asosida;
v) mafkura va fikrlar xilma-xilligi asosida;
g) mafkuralar asosida;
d) iqtisod asosida.
3. Milliy istiqlol mafkurasining bosh g‗oyasi nima?
a) ozod va obod Vatan;
b) xalq farovonligi;
v) ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot;
g) erkin hayot;
d) mustaqillik.
4. Bizning bosh strategik maqsadimiz nimalardan iborat?
a) bozor iqtisodiyotiga utish;
b) erkin demokratik davlat barpo etish;
v) fuqarolar jamiyatining mustahkam poydevorini shakllantirish;
g) bozor iktisodiyotiga asoslangan erkin demokratik davlat barpo etish, fukarolik jamiyatining
mustaxkam poydevorini shakllantirish;
d) javob yo‗q.
5. Milliy istiklol mafkurasining asosiy goyalari.
a) komil inson, bagrikenglik, totuvlik;
b) dinlararo bagrikenglik, Vatan ravnaki, yurt tinchligi;
v) xalk farovonligi, ijtimoiy xamkorlik, millatlararo totuvlik, komil inson;
g) b va v;
d) hamma javob to‗g‗ri.
6. Mafkuraviy immunitet deganda nimani tushunasiz.
a) ona-Vatanga sadokat;
b) mukaddas dinimizga sog‗lom munosabat;
v) boy tariximizga sog‗lom munosabat;
g) a, b, v;
d) bo‗ysunish.
7. Ma‘naviy barkamol inson deganda qanday odamni tushunasiz?
a) Milliy va umuminsoniy ma‘naviy qadriyatlarni chuqur egallagan va unga amal qilgan ziyoli
shaxs;
b) Adabiy, san‘at, falsafa, xuquqka doir chuqur bilimga ega bo‗lgan kishilar;
123
v) Jamiyatda mavjud barcha qonun-qoidalarni, axloq me‘yorlarni mukammal o‗zlashtirgan shaxslar;
g) Diniy bilimlarni chukur o‗zlashtirgan, unga to‗la amal qiladigan shaxs;
d) Jaholatga qarshi ilg‗or g‗oya bilan kurashadigan shaxs.
8. Bizga yot g‗oyalarga qarshi qanday kurashmok lozim?
a) g‗oyaga karshi g‗oya, jaxolatga karshi nafrat bilan;
b) g‗oyaga karshi g‗oya, fikrga qarshi fikr, jaholatga qarshi ma‘rifat bilan;
v) fikrga karshi fikr, yot g‗oyaga karshi qonuniy kurash bilan;
g) jaholatga qarshi ilg‗or g‗oya bilan;
d) qat‘iylik bilan.
9. Vayronkor g‗oyalar deganda kanday g‗oyalar nazarda tutiladi?
a) mustaqillik, millatchilik, bosqinchilik;
b) terrorchilik, mustabidlik, jaholatparastlik, vatansizlik, yovuzlik;
v) aqidaparastlik, bosqinchilik, irqchilik, maxalliychilik, millatchilik;
g) b va v;
d) barcha javoblar to‗g‗ri.
10. Bunyodkor g‗oyalar kaysilar?
a) ozodlik, tinchlik, do‗stlik, hurfikrlik;
b) bag‗rikenglik, vatanparvarlik, mustaqillik, adolat, hamkorlik;
v) birdamlik, ma‘rifatparvarlik, xalqparvarlik, insonparvarlik;
g) barchasi;
d) hech biri.
11. Vayronkor g‗oyalar nimalarga xizmat kiladi?
a) davlatni tanazzulga olib keladi;
b) jamiyat, xalk, davlatning tanazzuliga sabab buladi, g‗ayriinsoniy maqsadlarga hizmat qiladi;
v) jamiyat ravnaqiga xalaqit beradi;
g) g‗ayriinsoniy maqsadlarga xizmat kiladi;
d) quroliga.
12. Kaysi g‗oyalar tarakkiyotga xizmat kiladi?
a) mustaqillik g‗oyalari;
b) vatanparvarlik g‗oyalari, tinchlik g‗oyasi;
v) bunyodkor g‗oyalar;
g) barchasi;
d) sinfiy g‗oyalar.
13. Xozirgi davrda mafkuraviy jarayonlar qanday xususiyatlarga ega?
a) integratsiyalashish, globallashish, differensiyalashish;
b) demokratiyalashish, milliy chegaralar kilib kuymaslik, insonparvarlashish;
v) jamiyat xayotining xamma sohalariga ta‘sir ko‗rsatish, siyosiylashish;
g) barchasi;
d) hech biri.
14. Nimalar Uzbekiston xavfsizligiga ta‘sir kilishi mumkin?
a) mintaqaviy mojarolar, diniy ekstremizm va fundamentalizm, ekologik muammolar;
b) etnik va millatlararo ziddiyatlar, korrupsiya va jinoyatchilik, maxalliychilik, urug-aymokchilik;
v) milliy gururning yukligi;
g) a va b;
d) dengizdan uzoqlik.
15. Milliy istiklol g‗oyasining tarixiy ildizlari?
124
a) xakkoniy yozilgan tarix, buyuk mutafakkirlar merosi, xalkning tarixiy xotirasi, san‘at va
adabiyot durdonalari, milliy kaxramonlar xayoti, faoliyati merosi, milliy davlatchilik an‘analari,
yozma manbaalar, kadimiy adiblar, xalk og‗zaki ijodi;
b) madaniy merosimiz, an‘analar, adabiyot va san‘at;
v) milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlar, diniy manbalar;
g) tarixga doir asarlar, yodgorliklar.
d) ibtidoiy jamoa tuzumi.
16. Milliy istiklol goyasining falsafiy ildizlari?
a)jaxon falsafa durdonalari, dunyoviy kashfiyotlar, milliy ahloqiy qarashlar;
b) diniy-iloxiy qadriyatlar, ma‘rifatparvarlik g‗oyalari;
v) kadimgi shark va Markaziy Osiyo falsafasi va ahloqshunosligi;
g) b va a.
d) din.
17. Foyalarning turlari?
a) diniy, ilmiy, vayronkor g‗oyalar, zamonaviy;
b) diniy, ilmiy, falsafiy, badiiy, tabiiy;
v)diniy, ilmiy, falsafiy, badiiy, ijtimoiy-siyosiy, milliy, umuminsoniy;
g) umuminsoniy, milliy, mintakaviy, iktisodiy.
d) qadimiy.
18. Milliy kanday g‗oya?
a) xalkning tub manfaatlarini ifoda etadigan;
b) maksad sari birlashtiradigan;
v) safarbar etadigan;
g) barchasi.
d) to‗g‗rit javob yo‗q.
19. Foyaviy bushlik nima?
a) oldingi mafkura utmishga aylangach, uning o‗rnini bosadigan ilg‗or g‗oyaviy tizimning xali
shakllanmagan holati;
b) yangi g‗oya paydo bulmagan holat;
v) eski g‗oya o‗z o‗rnini bo‗shatib bermagan holat;
g) o‗zga mafkura ta‘sir eta boshlagan holat.
d) yangi g‗oyani qabul qiluvchi holat.
20. Dinlararo bag‗rikenglik deb nimaga aytiladi?
a) xilma-xil e‘tiqodga ega bo‗lgan kishilarning xamkorligi;
b) bir zamin, bir Vatanda hamjixat bo‗lib yashash;
v) olijanob g‗oya va niyatlar yo‗lida umr kechirish;
g) barchasi.
d) to‗g‗ri javob yo‗q.
21. Milliy istiklol mafkurasini xalkimiz ongi va qalbiga singdirish usullari nimalardan iborat?
a) ta‘lim-tarbiya, ko‗rgazmalilik, uzluksizlik, yangi pedagogik texnologiyalar;
b) ilg‗or tajriba, malaka, shaxsiy qobiliyat, kat‘iylik;
v) tarixiy-mantiqiy izchillik, targ‗ibot-tashviqot, keng kamrovlilik, maqsadga
yunaltirilganlik, ishonchlilik, ilmiylik;
g) a va b.
d) kuch.
22. Islom dini kanday goyaga asoslangan?
125
a) kupxudolilik;
b) nasroniylik;
v) yakka xudolik;
g) buddiylik.
d) zoroastrizm.
23. Qadriyatlar nima?
a) Ijtimoiy tarakkiyotiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadigan omillar;
b) Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotga ijobiy ta‘sir
ko‗rsatadigan moddiy, ma‘naviy, diniy, axloqiy, falsafiy boyliklar
majmui;
v) Odamlar ma‘naviyatini oshirishga qaratilgan ishlar majmui;
g) Ongdagi mafkuraviy bo‗shliqni to‗ldirishga qaratilgan g‗oyaviy-tarbiyaviy ma‘naviy-mafkuraviy
ishlar majmui;
d) Ta‘lim-tarbiyadagi ko‗rgazmalilik.
24. Umuminsoniy qadriyatlar nima?
a) Barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad, intilishlarining yaxlitligi,
umumiyligini ifodalaydi;
b) Davlatning maksadlarini ifodalaydi;
v) Iqtisodiy taraqqiyotni amalga oshirish;
g) Ijtimoiy taraqqiyot va xalk birligi;
d) YAngi g‗oyani qabul qiluvchi holat.
25. G‗ayriinsoniy g‗oyalarni xususiyatlarini sanab o‗ting
a) G‗oyaviy yakkahokimlikga intilish, ijtimoiy, ziddiyatlarni quvvatlash;
b) Demokratiya qadriyatlarini tan olishlik;
v) Fikrlar plyuralizmini qo‗llab-quvvatlash;
g) Jamiyatda ijtimoiy siyosiy barqarorlikni yoqlash;
d) Davlatning maksadlarini ifodalash.
26. Ekstremizm nima?
a) Ijtimoiy-siyosiy xarakterdagi muammolarni hal etishda o‗ta keskin chora-
tadbirlar fikr va qarashlarni yoqlovchi nazariya va amaliyot;
b) Diniy davlatni barpo etish harakatlari;
v) Dunyoviy davlatni barpo etishga qaratilgan chora-tadbirlar;
g) Jamiyatda ijtimoiy siyosiy barqarorlikni yoqlash;
d) Odamlar ma‘naviyatini oshirishga qaratilgan ishlar majmui.
27. Ta‘lim sohasidagi islohotning ikkinchi bosqichi nechanchi yillarni o‗z ichiga oladi?
a) 2000-2003 yillar;
b) 2001-2006 yillar;
v) 2001-2005 yillar;
g) 2002-2005 yillar.
d) 2003-2007 yillar.
28. Agar O‗zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida ta‘lim to‗g‗risidagi
qonun xujjatlaridagidan o‗zgacha qoidalar belgilangan bo‗lsa, unda qanday qoidalar
qo‗llaniladi?
a) Ta‘lim to‗g‗risidagi O‗zbekiston qonuni qoidalari qo‗llaniladi;
b) Birlashgan Millatlar tomonidan belgilangan qoidalar qo‗llaniladi;
v) Xalqaro shartnoma qoidalari qo‗llaniladi;
126
g) Vazirlar Mahkamasi qarori qo‗llaniladi.
d) Qulay qoidalar.
29. Hozirgi vaqtda o‗z ta‘sir doirasini kengaytirayotgan siyosiy kuchlar qanday vositalardan
foydalanmoqda?
a) Siyosiy vositalar;
b) Mafkuraviy vositalar;
v) Diniy vositalar;
g) Zamonaviy texnika vositalari;
d) Qulay qoidalar.
30. Globallashuv jarayoni nima?
a) Jamiyatning barcha soxalarini rivojlanish jarayoni;
b) Millat va milliy uzlikning rivojlanish jarayoni;
v) Davlatlarni rivojlanish jarayoni;
g) Axborot oqimining tezlashuvi va intensivlashuvi, universal
texnologiyalari bilan bog‗liq umumbashariy jarayonlar;
d) Dunyoviy davlatni barpo etishga qaratilgan chora-tadbirlar.
31. Nodavlat ta‘lim muassasalariga qabul qaysi tartibda amalga oshiriladi?
a) O‗z ustavlarida belgilangan tartibda;
b) Vazirlar Mahkamasining alohida qaroriga asosan;
v) Davlat o‗quv yurtlari uchun belgilangan tartibda;
g) Muassasa rahbariyati belgilangan tartibda.
d) Hammasi to‗g‗ri.
32. O‗zbekiston Respublikasida qaysi mafkura davlat mafkurasi bo‗lishi mumkin?
a) Milliy istiqlol mafkurasi;
b) Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi bo‗la olmaydi;
v) Jamiyat barcha a‘zolarining manfaatlarini ifoda etadigan;
g) Zamonaviy rivojlangan demokratik mamlakatlar mafkurasi.
d) Foydali mafkura.
33. Ta‘lim to‗g‗risidagi qonun nechta moddadan iborat?
a) 40 ta;
b) 46 ta;
v) 34 ta;
g) 32 ta.
d) 35 ta.
34. Magistratura ta‘limi:
a) bakalavriatdan keyingi kamida 3 yillik hunar ta‘limi;
b) aniq mutaxassislik bo‗yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, bakalavriat negizida
ta‘lim muddati kamida ikki yil davom etadigan oliy ta‘lim;
v) bakalavriatdan keyingi bir yillik ta‘lim;
g) fundamental uch yillik ta‘lim.
d) besh yillik ta‘lim.
35. Jadidchilarning asosiy g‗oyasi nimadan iborat bulgan?
a) Jamiyatni rivojlantirish;
b) Moddiy ne‘matlar ishlab chiqarishga asosiy omil sifatida qarash;
v) Jamiyat taraqqiyotidagi asosiy omil ilm-fan, ma‘rifat deb bilish;
g) Geografik muhit-jamiyat taraqqiyotini belgilaydi;
127
d) Jamiyat barcha a‘zolarining manfaatlarini ifoda etish.
36. Islom fundamentalizmi tushunchasi nima?
a) Jamiyat a‘zolariga diniy saboq berishni izchil tashkil etish kerakligi to‗g‗risidagi qarashlar;
b) Qur‘on va xadislar har qanday dunyoqarashning asosidir deb tushunuvchi kishilar mafkurasi;
v) Barcha ijtimoiy munosabatlar shariat qonunlari asosida qayta qurilishi shart deb hisoblovchi
kishilarning qarashlari;
g) Islom dinini boshqa dinlardan ustun qo‗ying.
d) Hammasi to‗g‗ri.
37. I.Karimov fuqarolik jamiyatining eng muhim belgilari deb nimalarni e‘tiborga olish
to‗g‗risida ta‘kidladi?
a) Ko‗p partiyaviylik, markazlashgan davlatchilik, tenglik;
b) Qonun ustuvorligi, shaxs kamoloti uchun shart-sharoit, inson erkinligi uchun
ijtimoiy makon;
v) Milliy manfaatning ustuvorligi, sinfiy tabaqalanishning zarurligi, umuminsoniy manfaatlarning
ustuvorligini e‘tirof etish;
g) Ko‗ppartiyaviylik va milliy g‗oya.
d) Demokratiya.
38. O‗zbekistonning haqiqiy boyligi nima? degan savolga I.Karimov qanday javob bergan?
a) Mamlakat hududlarining xom-ashyolarga nihoyatda boyligi nazarda tutilgan;
b) Kishilarimizning jismonan sog‗ligi va ma‘naviy kamoloti nazarda tutilgan;
v) Farbning ilg‗or texnologiyasi va fanini o‗zlashtirib olishga qodir iqtidorli yoshlar nazarda tutiladi;
g) Ilmiy-texnika rivoji.
d) Tabiat boyligi.
39. SHo‗ro zamonidan qolgan ta‘lim-tarbiya tizimiga xos kamchiliklar nimadan iborat?
a) Kommunistik mafkuraning yakkaxokimligi, o‗quv dasturlarining haddan tashqari
murakkablashtirilganligi;
b) Mafkuraviy qarashlardan kutilmaganlik, uzluksz ta‘lim-tarbiyaning echilmaganligi va
taraqqiy etgan demokratik davlatlar talablariga javob bera olmasligi;
v) SHo‗ro mafkurasi sarqitlarining saqlanib qolishi, milliy ta‘limning inkor etilishi;
g) Ta‘lim-tarbiya tizimining dialektik-materialistik dunyoqarashga asoslanishi, zamonaviy jahon
andozalariga to‗g‗ri kelmasligi va diniy ta‘limning.
d) Hammasi to‗g‗ri.
40. Qaysi ta‘lim turida o‗qish qonunda ixtiyoriy deb belgilangan?
a) Akademik litsey yoki kasb-xunar kollejida;
b) Umumiy o‗rta maktabda;
v) Oliy o‗quv yurtida;
g) To‗g‗ri javob yo‗q.
d) Hammasi to‗g‗ri.
41. Kadrlar tayyorlash milliy modelining tarkibiy qismlari.
a) shaxs, fan;
b) davlat va jamiyat, shaxs, fan;
v) fan, ishlab chiqarish va shaxs;
g) shaxs, fan, davlat va jamiyat, uzluksiz ta‘lim va ishlab chiqarish;
d) to‗g‗ri javob yo‗q.
42. Diniy ekstremizm nima?
128
a) Dinning va diniy dunyoqarashning millat va jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyatini bo‗rttirib
ko‗rsatish;
b) O‗zi e‘tiqod qiladigan diniy dunyoqarashni mutlaq haqiqat deb tushunuvchi kishining mafkurasi;
v) Milliy o‗zlikni anglash faqat diniy dunyoqarash orqaligina ro‗y beradi deb tushunish;
g) Hokimiyat uchun zo‗rlik bilan kurashuvchi diniy-siyosiy harakat.
d) Kuch ishlatish.
43. Polietnik davlatlarning asosiy belgilari?
a) Ikki yoki undan ortiq etnik guruhlarning ixtiyoriy tarzda bir davlat tarkibida yashashi;
b) Muayyan davlatning yagona bir millatdan tashkil topishi;
v) Ikki yoki undan ortiq etnik guruxlarning bir davlat doirasida faoliyat olib borishi;
g) Urug‗-aymoqchilik rivojlanganligi.
d) Millatlararo kurash.
44. Hozirgi zamondagi g‗ayriinsoniy g‗oyalarni asosiy ko‗rinishlarini ko‗rsating
a) Kosmopolitizm, irqchilik;
b) Paneronizm, demokratiya;
v) Kommunizm, panturkizm;
g) Neofashizm, bag‗rikenglik;
d) Urug‗-aymoqchilik, fashizm.
45. Oliy majlis qanday organ?
a) Qonun chiqaruvchi;
b) Ijro etuvchi;
v) Nazorat qiluvchi;
g) a, b, v.
d) Hammasi to‗g‗ri.
46. O‗zbekiston xalqining kimlar tashkil qiladi?
a) Respublikadagi o‗zbek millati vakillari;
b) O‗zbekistonda 5 yildan ortiq yashagan turli millat vakillari;
v) O‗zbekistonda tug‗ilgan fuqarolar;
g) Millatidan qat‘iy nazar O‗zbekiston Respublikasi fuqarolari.
d) Barcha o‗zbeklar.
47. Respublikada istiqomat qilayotgan fuqaroligi bo‗lmagan shaxslar bilim olishda O‗zbekiston
Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqga egami?
a) Ha, agar Respublikada 5 yildan ortiq istiqomat qilsa;
b) Ega emas;
v) Teng huquqga ega;
g) Ha, agar 3 yildan ortiq istiqomat qilsa.
d) Barcha hollarda.
48. Quyidagi ta‘limlardan qaysi biri respublikada majburiy hisoblanadi?
a) umumiy o‗rta ta‘lim va o‗rta maxsus kasb-hunar ta‘limi;
b) umumiy o‗rta ta‘lim;
v) boshlang‗ich ta‘limga;
g) oliy ta‘limga.
d)ixtiyoriy.
49. O‗zbekistonda kuchli ijtimoiy siyosatning tub mohiyati nimalarda ko‗rinadi?
a) Ijtimoiy tabaqalar o‗rtasida mumkin qadar tenglik prinsipining joriy
qilinishida;
129
b) Millatlararo hamjihatlikni va xalqaro totuvlikni vujudga keltirishda;
v) Kam ta‘minlangan ijtimoiy tabaqalarning manfaatlarini himoya qilish orqali ijtimoiy
barqarorlikni ta‘minlashda;
g) Qariyalar va bolalarni ijtimoiy himoya qilishda.
d) Barchaga bir xil g‗amxo‗rlikda.
50. O‗zbekiston tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy aloqalarni shakllantirishda qanday tamoyillarga
amal qilmoqda?
a) Faqat umuminsoniy manfaatlar inobatga olinadi;
b) Faqat milliy manfaatlar asosida ish yuritiladi;
v) Sinfiy va umuminsoniy manfaatlarga asoslanadi;
g) Umuminsoniy va milliy manfaatlarning mushtarakligi asosida ish yuritiladi.
d) Barcha manfaatlarga.
51. Fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etishning eng muhim tarkibiy qismi bo‗lib nima
hisoblanadi?
a) Ong va tafakkurning shaxsni turli buzg‗unchi g‗oyalardan himoya qila olish qobiliyat;
b) Ma‘naviyat va ma‘rifat sohasidagi shaxsni muntazam kamol toptirish borasida uzluksiz ish
olib berish;
v) G‗ayriinsoniy g‗oyalar majmui;
g) Siyosiy g‗oyalar to‗qnashuvi;
d) Barchasi.
52. Buzg‗unchilik g‗oyalarni toping
a) Bosqinchilik, millatchilik, yovuzlik;
b) Vatansizlik, yovuzlik, ozodlik;
v) Mahalliychilik, do‗stlik, birdamlik;
g) Adolat, tenglik, irqchilik;
d) Barchasi.
53. Mustaqil O‗zbekiston mafkurasi qanday nomlanadi?
a) Xalq mafkurasi;
b) Milliy mafkura;
v) Miliy istiqlol mafkurasi;
g) Istiqlol mafkurasi;
d) Adolat mafkurasi.
54. O‗zbekiston jahon hamjamiyati uchun qanday mamlakat?
a) Markaziy Osiyodagi eng katta mamlakat;
b) SHarq darvozasi;
v) Bozor iqtisodiyotiga qadam qo‗ygan mamlakat;
g) Dunyo uchun ochiq mamlakat.
d) Boy tabiatga ega mamlakat.
55. «Islom omili» nima?
a) zamonga moslashuv;
b) islomning siyosiy faollashuvi jarayoni;
v) o‗z tarixi va an‘analariga murojat etish;
g) milliy ongni o‗sishi.
d) islom rivoji.
56. SHovinizmning kelib chiqish sabablari nimada?
130
a) milliy mumtozlik;
b) boshqa millatlarga ishonmaslik;
v) o‗zaro madaniyatli hamkorlik qilishga tayyor emaslik va xoxlamaslik;
g) millatlar o‗rtasida adovat solish.
d) g‗ayri dinlar hukmronligi.
57. Mafkuraviy poligon nima?
a) Er yuzining turli mintaqalari xalqlarining ongi va qalbi turli
g‗oyalarni sinash maydoni;
b) Ong va tafakkurning shaxsni turli buzg‗unchi g‗oyalardan himoya qila olish
qobiliyati;
v) G‗oyalar majmui;
g) G‗ayriinsoniy g‗oyalar majmui;
d) Energetika ob‘ektlarining maydoni.
58. Markaziy Osiyo mamlakatlari integratsiyasining xususiyatlari nimada?
a) yagona iqtisodiy makon;
b) energetika ob‘ektlarining o‗ziga xosligi;
v) etakchi tarmoqlarning mushtarak emasligi;
g) mustaqil davlatlar qurish g‗oyalari.
d) hammasi to‗g‗ri.
59. Biz qanday jamiyat barpo etmoqdamiz?
a) axborotlashgan jamiyat;
b) rivojlangan kapitalistik jamiyat;
v) bozor iqtisodiyotiga asoslangan adolatli jamiyat;
g) bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik jamiyat.
d) kuchli jamiyat.
60. O‗zbekiston Respublikasida ta‘limning qaysi bosqichi majburiy?
a) Umumiy o‗rta ta‘lim;
b) Umumiy o‗rta, shuningdek o‗rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi;
v) Oliy ta‘lim;
g) Kasb-hunar ta‘limi.
d) Hech biri.
61. Davlat ta‘lim standartlari nima?
a) fanlar ro‗yxati;
b) mutaxassislik malaka tasnifi;
v) ta‘lim mazmuniga hamda sifatiga qo‗yiladigan talablar;
g) ta‘lim xalqaro mezonlari.
d) javob yo‗q.
62. I.Karimov tomonidan mamlakat barqarorligining asosiy shartlari deb qanday shartlar
nazarda tutilgan?
a) Mamlakatimiz aholisining mintaqa aholisi tarkibidagi miqdoriy salmog‗i;
b) Milliy qadriyatlar, tariximizning chuqur ildizi, milliy o‗zlikni anglash, umuminsoniy manfaatning
ustuvorligini e‘tirof etish;
v) Kuchli ijtimoiy siyosat va odamlarni da‘vat etuvchi ijtimoiy omillarni ro‗yobga chiqarish;
g) Kadrlar tayyorlash va sog‗liqni saqlash bo‗yicha milliy dasturni qabul qilish.
d) Ko‗rsatilganlarni hammasi.
131
63. I.Karimov tomonidan korrupsiya va jinoyatchilikka qarshi kurashning asosiy strategik
yo‗nalishlari qilib nimalar olingan?
a) Siyosiy, huquqiy xalqaro tashkilotlar tajribasi;
b) Iqtisodiy, huquqiy jazolarni yanada kuchaytirish, korrupsiya va jinoyatchilikka qarshi kurash
muhitini yaratish;
v) Inson huquqlari deklaratsiyasi moddalariga rioya qilinishini ta‘minlash;
g) Ta‘lim-tarbiyani kuchaytirish.
d) Hammasi.
64. Maxalliychilik va urug‗-aymoqchilikning eng katta salbiy oqibati deganda asosan nimani
tushunish kerak?
a) Milliy ma‘naviy barqarorlikka raxna soladi;
b) Boshqa etnik guruxlarda ishonchsizlikni keltirib chiqaradi;
v) Mamalakatning xalqaro obro‗siga putur etkaziladi;
g) Qonun buzilishiga olib keladi.
d) Ziddiyat kuchayadi.
65. I.Karimov fikricha: «Odam o‗zining chinakam mulkdor deb xis qilmas ekan» bunday paytda
u ... (to‗g‗ri javobni toping)
a) Ishlab chiqarish samaradorligi uchun, jamiyat barqarorligini saqlab qolish uchun
kurashmaydi;
b) Milliy qadriyatlarning ahamiyatini etarli darajada olaolmaydi;
v) Umumxalq mulkini asrab-avaylashning uddasidan chiqa olmaydi;
g) CHinakam vatanparvar bo‗laolmaydi.
d) Boyimaydi.
66. «Siyosiy partiyalar mavjudligining eng asosiy va birdan bir prinsipi» qilib nimalar belgilab
berilgan?
a) Davlatning konstitutsiyaviy meyorlarini hurmat qilish va ularga rioya etish;
b) Xalq manfaatini himoya qilish va uni qonun orqali muxofaza qilish;
v) Turli ijtimoiy guruhlarning ijtimoiy kundalik ongi darajasidagi kayfiyatlarni mafkura sifatida
shakllantirish;
g) Ma‘lum guruh manfaatlarini ifoda qilish.
d) Hokimiyatni egallash.
67.Aholini ijtimoiy himoyalashni yaxshilash Respublikada qanday muhim vazifalarni xal etishga
bog‗liq deb bilasiz?
a) Ishlab chiqarishni barqarorlashtirishning davlat tomonidan belgilangan reja asosida rivojlantirilishi;
b) Davlat mablag‗lari bilan bir qatorda mehnat jamoalari, jamoat va xayriya tashkilotlari va
jamg‗armalarining mablag‗larini kengroq jalb etish;
v) Odamlarning kuch va qobiliyatlaridan jamiyat ravnaqi yo‗lida to‗laroq foydalanish mexanizmini
vujudga keltirish;
g) b va v xollarida.
d) Turizmni kuchaytirish.
68. O‗zbekiston bozor munosabatlariga o‗tishda eng avvalo nimaga e‘tibor berdi?
a) iste‘molga;
b) raqobatga;
v) chetdan olingan qarzlarni to‗lashga;
g) investitsiyani ko‗paytirishga.
d) kredit berishga.
132
69. Bozor iqtisodiyotiga o‗tishda islohotlar qachon sezilarli samara beradi?
a) ekologiya muammolari xal bo‗lganda;
b) Rossiya bilan O‗zbekiston o‗rtasidagi iqtisodiy munosabatlar yanada chuqurlashsa;
v) baynalmilallashuv va milliy xususiyatlar yo‗q bo‗lganda;
g) chinakam mulkdorlar sinfi shakllanganda.
d) milliy ong kuchaysa.
70. Respublikamiz iqtisodiy mustaqilligini ta‘minlashning muhim tayanchi nima?
a) Respublika chegaralarini mustahkamlash;
b) Markaziy Osiyo hamdo‗stligini mustahkamlash;
v) Narkotik moddalar ishlab chiqarish va ular bilan savdo qilishni tugatish;
g) Iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‗zgarishlarni amalga oshirish.
d) Qurolsizlanish.
71. Respublikada ijtimoiy-demografik ahvolning muhim xususiyatlaridan biri nimada?
a) Islom dini omilining kuchayishida;
b) «Sovuq urush» barxam topganligida;
v) Markaziy Osiyo mintaqasini yadroviy qurollardan xoli hudud deb e‘lon qilinishida;
g) Jamiyatning asosi bo‗lgan kuchli oila tizimi tashkil topganligida.
d) Ko‗p bolalik.
72. O‗zbekiston jahon hamjamiyati bilan hamkorlik qilganida nimalarga amal qiladi?
a) integratsiyani chuqurlashtirishga;
b) ichki ishlariga aralashmaslikka;
v) o‗z mahsulotlarini ko‗proq eksport qilishga;
g) bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga boshqasidan uzoqlashmaslikka.
d) hammasi to‗g‗ri.
73. O‗zbekiston o‗zining tashqi aloqalarini qanday asosda tashkil etmoqda?
a) NATO doirasida;
b) EHHT doirasida (Evropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti);
v) Xalqaro valyuta fondi orqali;
g) Tashqi aloqalarini ham ko‗p tomonlama, ham ikki tomonlama asosda tashkil etish orqali.
d) BMT doirasida.
74. G‗oya nima?
a) Inson tafakkurida vujudga kelajak, ijtimoiy kuchga ega bo‗lgan, ruhiyatga kuchli ta‘-sir
etkazib, jamiyat va odamlarni harakatga keltiradigan, ularni maqsad-muddao sari etaklaydigan
fikr;
b) Muayyan guruh yo qatlamning, millat yoki davlatning ehtiyojlarini, maqsad va intilishlarini,
ijtimoiy-ma‘naviy tamoyillarining ifoda etadigan g‗oyalar, ularni amalga oshirish usul va vositalari
tizimi;
v) Biron-bir mamlakat xalqining tub manfaatlarini ifoda etadigan, uni o‗z oldiga qo‗ygan maqsadlari
sari birlashtiradigan va safarbar etadigan eng ilg‗or nsonparvar fikr majmuasi;
g) Tarixiy jihatdan zaruriyat hisoblangan g‗oyalar;
d) Milliy ong, milliy xis-tuygu.
75. Buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilikning moxiyati nimada?
a) milliy ayirmachilik;
b) millatlar borasida adovat solishni targib qilish;
v) yirik davlatlarning uz munosabatlarini ustunlik asosida amalga oshirishi;
133
g) ezilgan xalkning maxalliy millatchiligi formasi.
d) kuch ishlatishda.
76. Korrupsiya va jinoyatchilik kanday okibatlarga olib keladi?
a) Jamiyat ma‘naviy axlokiy asoslarini emiradi;
b) isloxatlarga karshilik kursatmadi;
v) fukarolar xukuk va erkinliklari ximoyasini pasaytiradi;
g) fukarolarning tadbirkorligiga tusiklik kiladi.
d) urushga.
77. Maxalliychilik va urug-aymokchilik - u kanday tushuncha?
a) bu etnik birlik tushuncha;
b) bu kon-karindoshlik alokalari;
v) kondoshlik rishtalari bilan boglangan ijtimoiy gurux birligi o‗ringa qo‗yadigan uyushmalar;
g) davlat tuzilmalarida tor guruxchilik manfaatlari birinchi o‗ringa qo‗yadigan uyushmalar.
d) hammasi to‗g‗ri.
78. Mustakillikning ma‘naviy zaminlari kaysilar?
a) milliy ong, milliy xis-tuygu;
b) milliy bardamlik;
v) milliy uzligini anglash;
g) xammasi.
d) hech biri.
79. Milliy siyosat kanday koidalarga amal kiladi?
a) shaxs xukukining ustuvorligi;
b) milliy xukuklarning ustuvorligi;
v) millatlararo munosabatlar - shaxs va milliy ozchilik xukuklarini ta‘minlash;
g) ijtimoiy ximoyalash.
d) hammasi to‗g‗ri.
80. Maxalliychilik va urug-aymokchilikning davlat manfaatlariga kanday taxdidi bor?
a) maxalliychilik kayfiyatini shakllantiradi;
b) xududiy farkni mutlax xodisa darajasiga ko‗tarish;
v) maxalliychilik, guruxbozlikni vujudga keltiradi;
g) mamlakat yaxlitligiga putur etkazadi.
d) shaxslar iqtisodiga zarar keltirar.
81. Tashki siyosiy va iktisodiy munosabatlarni shakllantirishning asosiy prinsiplari:
a) mafkuraviy karashlar umumiyligi;
b) davlat ichki normalarining ustuvorligi;
v) ikki tomonlama tashki alokalar;
g) uzaro manfaatlarni xisobga olgan xolda,
d) foydalilik.
82. Mintakaviy mojaro. Bu kanday mojaro?
a) ikki mamlakat urtasidagi echilmagan muammolar;
b) bu ikki va undan ortik chegaradosh davlatlar urtasidagi siyosiy karama-karshilik;
v) aloxida olingan davlat ichidagi mojaro;
g) bir necha mamlakatlar urtasidagi va darajasidagi tarixiy, siyosiy, etnik muammolar.
d) qurolli mojaro.
83. «Milliy ma‘naviy qadriyatlar» deganda nimani tushunasiz?
a) Muayyan millatga tegishli bo‗lgan barcha (axloqiy, diniy, badiiy, madaniy, huquqiy, siyosiy)
134
ma‘naviy merosni;
b) O‗zbek millatiga tegishli barcha og‗zaki va yozma badiiy, ilmiy, falsafiy ta‘limotlarni;
v) Faqat bir millat tomonidan yaratilgan, avloddan avlodga etib ;
g) Badiiy adabiyot, teatr, musiqa, me‘morchilik soxasida yaratilgan barcha yodgorliklarni.
d) Barchasi to‗g‗ri.
84. «Milliy ong nima?
a) Faqat biror millatga xos bo‗lgan milliy ruxiyot, kayfiyat, tuyg‗ular, qarashlar, nazariyalar va
g‗oyalar majmuasi;
b) Muayyan millatning ilg‗or kishilari tomonidan ishlab chiqilib, ushbu millat kishilari o‗rtasida
yoyilgan ijtimoiy-siyosiy qarashlar;
v) Biron-bir millatga tegishli bo‗lgan ong;
g) Millatning ravnaqi uchun xizmat qiladigan, uning mustaqilligini ta‘minlovchi g‗oyalar.
d) Millatni ulug‗lovchi g‗oya.
85. «Milliy g‗urur» nima?
a) Biror millat vakilining millatga tegishli bo‗lgan madaniy yodgorliklar, osori-atiqalar, milliy
qahramonlar, tarixiy shaxslar mavjudligidan mamnunlik xissiyotlari;
b) Biror millatning yoki millat vakilining boshqa bir millatga yoki millat vakiliga nisbatan afzalligini
xis etish;
v) Insonning o‗z millati erishgan yutuqlaridan, g‗alabalaridan, muvaffaqiyatlaridan g‗ururlanish;
g) Biror millat yashaydigan hududning kattaligi, er osti qazilmalari ko‗pligidan g‗ururlanish, iftixor
qilish.
d) Millatni o‗rganish.
86. Vatan tuyg‗usi deganda nimani tushunasiz?
a) O‗zi tug‗ilib, voyaga etgan, avlodlar qoni to‗kilgan Vatanni sevish, e‘zozlash, uni himoya qilish,
uning ravnaqi uchun mehnat qilish, undan fahrlanish;
b) Vatan uchun jon fido qilgan vatandoshlarini eslash, moddiy va ma‘naviy, milliy qadriyatlarni
eslash;
v) Kishi tug‗ilib o‗sgan joyi, mahalla, el-yurt, qarindosh, yaqin insonlarni sog‗inish;
g) Vatanni doimo eslab yurish, avlodlar yashab o‗tgan va dafn etilgan joylarni ziyoratqilish, yaqin
oshna-og‗aynilarni sog‗inish xissiyotlari.
d) Hammasi to‗g‗ri.
87. «Demokratiya va ma‘naviyat» nisbatlariga munosabatingiz qanday?
a) Demokratik tartiblar ma‘naviy etuklik natijasidir;
b) Demokratiya va ma‘naviyat bir-birlariga daxlsiz;
v) Demokratiya - siyosiy termin bo‗lganligi uchun uning ma‘naviy hayotga bog‗liq joyi yo‗q;
g) Demokratiya va ma‘naviyat bir-birlarini istisno qiladi.
d) Turli vaqtlarda sodir bo‗ladi.
88. Buyuk davlatchilik shovinizmi Prezident I.Karimovning qaysi asarida bayon etilgan?
a) Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillari;
b) O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari;
v) Ma‘naviy yuksalish yo‗lida;
g) Buyuk kelajagimizni o‗z qo‗limiz bilan quramiz.
d) ―YUksak ma‘naviyat-engilmas kuch‖ .
89. Faqat eng kuchli, ta‘sirchan, zalvorli fikrlargina...
a) kuch bo‗la olishi mumkin;
135
b) mafkura bo‗la olishi mumkin;
v) g‗oya bo‗la olishi mumkin;
g) ma‘rifat bo‗la olishi mumkin.
d) foydali.
90. Qaysi g‗oya mazmuniga ko‗ra iymon-e‘tiqodning negizini tashkil etadi?
a) diniy g‗oya;
b) badiiy g‗oya;
v) falsafiy g‗oya;
g) milliy g‗oya.
d) barchasi.
136
GLOSSARIY
Milliy g‗oya - millatning o‗tmishi, buguni va istiqbolini o‗zida mujassamlashtirgan, uning tub
manfaatlari va maqsadlarini ifodalab, taraqqiyotga xizmat qiladigan ijtimoiy g‗oya shakli.
Milliy mafkura - millatning etnoijtimoiy birlik sifatida mavjud bo‗lishi va rivojlanishini, erkin va
ozod taraqqiyotini g‗oyaviy asrash, ta‘minlashga qaratilgan qarashlar tizimi.
«Milliy mafkura»ni faqat bitta millat yoki xalqning mafkurasi, deb tushunish to‗g‗ri emas. U
muayyan jamiyat yoki davlatning umumiy mafkurasi ma‘nosini ham anglatadi. CHunki «milliy» sifati
«millat» so‗zidan kelib chiqqan bo‗lib, nafaqat muayyan etnik birlik, balki «davlat» ma‘nosini ifodalash
uchun ham xizmat qiladi. Masalan, «milliy daromad», «milliy qurolli kuchlar» birikmalarida u aynan,
«davlat» so‗zining ma‘nodoshi sifatida ishlatiladi.
Istiqlol mafkurasi - har bir kishining jamiyat hayotidagi faoliyati, yurti, millati, o‗zi va oilasi
oldidagi burch va mas‘uliyatini qay darajada his etayotgani va bajarayotganini belgilaydigan ma‘naviy
mezon hamdir.
Milliy istiqlol mafkurasining yurtimizda yashovchi har bir fuqaro uchun qadrliligi shundaki, uning
mohiyatida umuminsoniy tamoyillar yotadi.
Globallashuv - turli mamlakatlar iqtisodi, madaniyati, ma‘naviyati, odamlari o‗rtasidagi o‗zaro
ta‘sir va bog‗liqlikning kuchayishidir.
Buyuk davlatchilik shovinizmi - (SHovinizm - fran. burjua mil-latchiligining o‗ta reaksion
formasi). SHovinizm siyosati boshqa millat va xalqlarga nafrat va dushmanlikni avj oldirishga
qaratilgan. SHovinizm go‗yo to‗laqonli bo‗lmagan boshqa millatlar va irqlar ustidan hukmronlik
qilishga da‘vat etilgan bir millatning alohidaligini («mumtozligini») targ‗ib etadi.
SHovinizm ba‘zi ko‗p sonli millatlarning nafaqat ko‗p millatli imperiya doirasida, balki uni
o‗rab turgan jo‗g‗rofiy - siyosiy makonda ham o‗zining mutlaq hukmronligini o‗rnatish uchun kurashda
namoyon bo‗ladi.
Buyuk davlatchilik shovinizmi boshqa millatlar va mamlakatlar bilan o‗zaro madaniyatli
hamkorlik qilishga tayyor emaslikdan kelib chiqadi. Uning ifodachilari harbiy imperiyalardir.
Immunitet – lotincha (immunitatis) so‗zidan olingan bo‗lib, biror narsadan xalos, ozod va forig‗
bo‗lish, qutilishni, muayyan kasallikni qo‗zg‗atuvchi virusga, dardga qarshilik ko‗rsatish qobiliyatini
(masalan, inson tanasi immuniteti) bildiradi. ―Immunitet‖ so‗zining ma‘nosi organizmning doimiy ichki
barqarorligini saqlash uning turli xususiyatlarga va ta‘sirlaridan himoyalanishi, qarshilik ko‗rsatishi,
rezistentligini dildiradi. SHuningdek, u daxlsizlik ma‘nosini xam anglatadi, (masalan, deputatlik
immuniteti, diplomatik immuniteti).
Immunitet turlari – aslida organizmni infeksion agentlar va boshqa yot moddalardan himoya
qilish omillari tabiati bo‗yicha uchga bo‗linadi:
1. Filogenetik immunitet – anatomik va fiziologik belgisiga ko‗ra nasldan naslga o‗tadigan
himoyaviy rezistentligi. Bunda organizm yuqumli kasalliklarga chidamli bo‗ladi.
2. Tug‗ma immunitet – (turga xos, tabiiy), nisbatan chidamli, nasldan naslga o‗tadigan xarakterga
ega.
3. Orttirilgan immunitet – hayot davomida orttirilgan immunitet. U o‗z-o‗zidan namoyon
bo‗lmaydi. Uning namoyon bo‗lishi uchun ichki yoki tashqi g‗oyaviy ta‘sir bo‗lishi kerak.
Apologetika - yunoncha apologetikos - ximoya qilish ma‘nosini anglatadi. Iloxiyotda tafakkur
dalillari yordamida diniy ta‘limotni ximoya qilish va oklash bilan bog‗liq bo‗lgan soxa. Dinning
mohiyatini akidalar tizimi xususiyatlari, axlokiy prinsiplari, ijtimoiy xayotdagi roli va ahamiyatini
taxlil klish asosida uni falsafiy materialistik va genetik tankiddan ximoya klishni o‗z oldiga asosiy
vazifa kilib kuyadi.
137
Mafkuraviy immunitet – ma‘naviy barkamol, irodasi baquvvat, iymoni butun shaxsni
tarbiyalashda, har qanday reaksion, buzg‗unchi xarakterdagi g‗oyaviy tashabbuslarga bardosh bera
oladigan yoshlarni tarbiyalashda qo‗l keladi. Davlat va millatning ma‘naviy birligi, ma‘naviy
sog‗lomligini himoya qiluvchi g‗oyaviy qalqon vazifasini bajaradi. ―Mafkuraviy immunitet‖
tushunchasini birinchi bor Prezidentimiz Islom Karimov ishlatgan va unga quyidagicha ta‘rif bergan:
(2000 y 8 iyunda ―Fidokor‖ gazetasi muxbiri savollariga javoblarida - ―Milliy istiqlol mafkurasi – xalq
e‘tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir‖ nomli suxbatida) ―Ma‘lumki har qanday kasallikning oldini
olish uchun, avvalo, kishi organizmida unga qarshi immunitet hosil qilinadi. Biz ham farzandlarimiz
yuragida ona Vatanga, boy tariximizga, ota-bobolarimizning muqaddas diniga sog‗lom munosabatni
qaror toptirishimiz, ta‘bir joiz bo‗lsa, ularning mafkuraviy immunitetini kuchaytirishimiz zarur‖
(Karimov I.A. Asarlar. T.8. 494-bet)
Mafkuraviy profilaktika – xilma-xil shakllarda ijtimoiy institutlar tomonidan amalga
oshiriladigan g‗oyaviy-tarbiyaviy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma‘naviy ishlar majmui, ya‘ni ta‘lim-
tarbiya tizimini qamrab oladi.
Mafkuraviy immunitet tarkibi:
1. mafkuraviy bilim;
2. his-tuyg‗u;
3. iroda;
4. ko‗nikma;
5. malakalar
Ma‘naviyat, axloq - odob va ma‘rifat mohiyatan mushtarak tushunchadir. Ma‘naviyatni axloq
- odobsiz va ma‘rifatsiz, ma‘rifatni esa ma‘naviyatsiz va axloq - odobsiz tasavvur qilib bo‗lmaydi.
Ular o‗z tabiati va mohiyatiga ko‗ra botinan bir - biri bilan chambarchas uzviy bog‗liq hamda
yaxlit tizimdir.
Milliy g‗oyaning umumbashariy tamoyillari - milliy mahdudlik, agressiv millatchilik va
shovinizmdan xoli bo‗lish;
urush olovini yoqish, o‗zga millatlarga zulm o‗tkazishdan xoli bo‗lish, mamlakatlararo beqarorlikni
vujudga keltirish vositasiga aylanmaslik;
adolat, tenglik, tinchlik, bunyodkorlik va demokratiya g‗oyalarini o‗zida ifoda ettirish;
jahon xalqlari yaratgan sivilizatsiya yutuqlarini asrash va keyingi avlodga etkazishda ma‘naviy-ruhiy
omil bo‗lish;
insoniyatga xavf solayotgan global muammolarning tahdidini keng tashviqot qilish va unga qarshi
kurashda jahon xalqlari birligini vujudga keltirishga xizmat qilish;
diniy bag‗rikenglik g‗oyalarini o‗zida ifodalash;
inson xaq-huquqlari, shaxs erkinligi va hur fikrlilikni himoya qilish;
qonun ustvorligini, millatlararo hamjihatlilikni va siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va
mustahkamlashga asos bo‗lish;
har bir millatning urf-odatlari, an‘analari va qadriyatlarini hurmat qilish, ilg‗or tajribalarini o‗rganish
va o‗z millati erishgan yutuqlarini ularga etkazish;
vayronkor va turli g‗arazli g‗oyalarga qarshi kurash va bunyodkor g‗oyalar rivojlanishining
omili bo‗lish kabilardir. Ular o‗z mazmun va mohiyati jihatdan har bir milliy g‗oya uchun xos bo‗lgan
umuminsoniy tamoyillardir.
Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot g‗oyasining negizlari
Ozod Vatan – o‗z taqdirini o‗zi mustaqil hal etish huquqini to‗la ro‗yobga chiqara olgan
millatning yashash makoni bo‗lib, jahon hamjamiyatida o‗z o‗rniga, nufuziga va mavqeiga ega bo‗lgan
mamlakatdir.
138
Obod Vatan – fuqarolari erkin va ozod yaratuvchanlik faoliyati bilan band bo‗lgan, to‗la ijtimoiy-
siyosiy xavfsizlikda farovon hayot qurish ishtiyoqida yashayotgan hududdir.
Erkin va farovon hayot – odamlarning yuqori darajadagi moddiy va ma‘naviy ne‘matlarga erkin
tarzda, o‗zlarining bor qobiliyatlari va imkoniyatlari evaziga erishishidir.
YOshlar - erkin va farovon hayot bunyodkorlari- Bunday odamlarning ma‘naviy dunyosi juda
―mo‗rt‖ va moddiylik asosiga qurilgan. Bir tomonlama, insoniy mohiyatdan yiroq, Vatanidan begona
―meni‖ga egadir. Har bir inson o‗z ―meni‖ga albatta ega bo‗lishi tabiiy holat. Lekin uning ―meni‖ boshqa
―insonlar‖ ―meni‖ bilan, xalqi, millatining ―borlig‗i‖ bilan mushtarak holda shakllanadi. Haqiqiy
Vatanparvar insonlar o‗zining ―meni‖ni Vatanining taqdiridan, millati, xalqining madaniy
qadriyatlaridan, orzu-istaklaridan ayri holda tasavvur eta olmaydi. ―Men‖ning o‗ziga xosligi ana shu
milliy ruhiyatga tayansa, unga amal qilib umuminsoniy mohiyat kasb etsagina kishi o‗zining haqiqiy
―meni‖ga ega bo‗ladi. Albatta har bir inson uchun Vatandan aziz va mo‗‗tabar, muqaddas makon yo‗q.
Vatan degani kindik qoni to‗kilgan shunchaki joy emas, u undan ko‗ra aziz bo‗lgan xalqining o‗tmishi,
buguni va kelajagi hamdir. SHuning uchun ham ―Vatan‖ muqaddas. Vatan uchun har bir inson o‗zligini
baxshida etsa, Vatan obodligi, ozodligi yo‗lida, o‗zining farzandlik burchini ado etgan bo‗ladi. ―Vatan
uchun chala ish qilib bo‗lmaydi‖. Vatan uchun chala ish qilish, bu eng katta gunohdir. YOki, uning
uchun hech narsa qilmaslikdir.
Erkin hayot - bu insonning o‗zi ixtiyori, qobuliyatini erkin namoyon etish va eta olishidir. Hayot
erkin bo‗lgan joyda taraqqiyot bo‗ladi. SHunda inson o‗z salohiyatini yuzaga chiqara oladi. Uning
salohiyati taraqqiyotning muhim omiliga aylanadi. Erkin hayot insonga qobuliyatini, salohiyatini yuzaga
chiqarishga, o‗zi sevgan kasb, mehnat faoliyatini erkin tanlash bilan shug‗ullanishga va hammaga bir xil
imkoniyat yarata olingan hayotdir. Bu farovon hayotga erishishning muhim o‗lchovidir. Ana shunday
hayotni yaratishni o‗zining oldida maqsad qilib qo‗ygan mamlakatda, fuqarolar ozod va obod Vatanga
ega bo‗ladilar. Bu uning milliy istiqlol g‗oyasining bosh g‗oyasi ekanligi, shubhasiz chuqur falsafiy
ma‘no va ahamiyat kasb etadi.
139
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‗YXATI
Asosiy adabiyotlar:
1. O‗zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: O‗zbekiston 2015.
2. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to‗g‗risida. 2010 yil 27 yanvar, P.-1271-son.
3.―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi‖ O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning
O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma
majlisidagi ma‘ruzasi. 2010 yil 12 noyabr.
Qo‗shimcha adabiyotlar:
1.Karimov I.A. Asarlar to‗plami.1-23 tomlar. - T.:O‗zbekiston, 2015.
2. Abilov U. O‗zbekiston taraqqiyotining optimistik ruxi (Ma‘naviy- mafkuraviy, g‗oyaviy
asoslari) -T.:―Istiqlol‖, 2003.
3. Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorlik / Asqar Maqkam tarjimasi. -T.:―SHarq‖, 2001.
4. Azamat Ziyo.O‗zbek davlatchiligi tarixi. -T.:SHarq, 2000.
5. Boboev X,. O‗zbek davlatchiligi tarixi. -T.:Fan, 2004. 1-kitob.
6. Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. -T.: 2002.
7. Byukenen T. Smert Zapada. -M.:Gardariki, 2004.
8. YOkubov A. ―Qutadgu bilig‖da davlatchilik konsepsiyasi. -T.:―Meros‖, 1997.
9. Gafarli M.M. Kasaev A.CH. Rivojlanishning o‗zbek modeli: tinchlik va barkarorlik -
taraqqiyot omili. -T.:O‗zbekiston, 2000.
10. Istoriya gosudarstvennosti Uzbekistana. V tryox tomax. -T.:Uzbekiston, 2009.
11. Islomov Z.M. Fuqarolik jamiyati: kecha, bugun, ertaga. -T.: 2002.
12. Mamashokirov S., Tog‗aev SH. Erkin va farovon xayot qurilishining g‗oyaviy- mafkuraviy
masalalari. -T.:―Ma‘naviyat‖, 2007.
13. Milliy istiqlol g‗oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. -T.: 2002.
14. Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. -T.: 2002.
15. Milliy istiqlol g‗oyasi (Uzbekiston Respublikasi Oliy ta‘lim bakalavriat boskichi uchun
darslik). -T.:―Akademiya‖, 2005.
16. Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar (Uquv qullanma). - T.:―YAngi asr
avlodi‖, 2002.
17. Milliy istiqlol g‗oyasi: nazariya va amaliyot. -T.:―Ijod dunyosi‖, 2002.
18. Musaev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari. - T.:O‗zbekiston, 2007.
19. Mustaqillik mafkurasi va O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishning iqtisodiy, ijtimoiy va
ma‘naviy negizlari. -T.:―Universitet‖, 2001.
20. Mustaqil O‗zbekiston taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari. -T.:―SHark‖, 2001.
21. Mustaqillik: izohli ilmiy-ommabop lug‗at. -T.:―SHark‖, 2000.
22. Nazarov K. Ergashev I. Milliy g‗oya va rahbar ma‘naviyati. -T.:Akademiya, 2007.
23. Ravshanov F. Ma‘naviy taraqqiyotga tahdidlar. -T.:―Muharrir‖, 2010.
24. Tog‗aev SH. Milliy g‗oyaning davlat va jamiyat qurilishiga doir mazmunini yoritish masalasi
(Uquv-uslubiy qullanma). -T.:TAQI bosmaxonasi, 2007.
25. Eshov B. O‗zbekiston davlatchiligi tarixi. -T.:―MARIFAT‖, 2009.
140
26. O‗zbekistonda davlat qurilishi sohasidagi islohotlar va huquqiy siyosat: rivojlanish
bosqichlari, erishilgan natijalar va istiqbollar. - T.:―Akademiya‖, 2010.
27. O‗zbekiston: siyosiy islohotlar strategiyasi, erishilgan natijalar va istiqbollar. -T.:
―Akademiya‖, 2010.
28. Uljaeva SH. Amir Temur va temuriylar davrida milliy davlatchilikning rivojlanishi. -T.―Fan‖,
2005.
29. Karshiboev M. Taraqqiyotning o‗zbek modeli. -T.:―Ijod dunyosi‖, 2002.
30. Xasanov S., Dustjonov T. O‗zbekiston demokratik taraqqiyot yo‗lida. -T.: 2004.
Internet saytlari
9. www.gov.uz.
10. www.press-service.uz.
11. www.bilim.uz.
12. www.philosophy.ru.
13. www.filosofiya.ru.
14. www.philosophy.nsc.ru.
15. http // philosophy.albertina.ru.
16. www.history.ru.
17. www.philosophy.com.
141