Obredi prelaza

Nova srpska antropologija Edicija zbornika

Izdava

Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu u saradnji sa asopisom Etnoantropoloki problemi

Institutom za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu asopisom Antropologija

internet sajtom www.anthroserbia.org. Srpskim genealokim centrom

Glavni urednik

Prof. Ivan Kovaevi

Redakcija Prof. Bojan iki

Prof. Ivan Kovaevi Prof. Dragana Antonijevi

Prof. Danijel Sinani Miroslav Nikanovi

Recenzenti

Recenzentska komisija Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu:

Prof. Saa Nedeljkovi Prof. Vesna Vuini Nekovi

Prof. Ljiljana Gavrilovi dr Mladena Preli, vii nauni saradnik

Likovno reenje korica

Vladimira Ili

Elektronsko izdanje

Nova srpska antropologija je neprofitna edicija koje se besplatno preuzima na adresi

www.anthroserbia.org

NOVA SRPSKA ANTROPOLOGIJA

edicija zbornika

Prvo kolo knjiga 8

Antropologija smrti II

Sahrana, grob i groblje

uredili

Ivan Kovaevi Danijel Sinani

Re izdavaa "Nova srpska antropologija" je zamiljena kao edicija koja e prezentirati nove istraivake pravce u ovoj nauci, zapoete sredinom osme decenije XX veka. Inovativnost radova je dvostruka: tematska i metodoloka i namera je da upoznamo itaoca s tim novim pristupima kroz zbornike tekstova koji su najveim delom objavljeni u naunim asopisima, naunim zbornicima i, izuzetno, u knjigama iz kojih je preuzeto neko poglavlje. Izbor se zasniva na stavu da istraivaki radovi u kojima se interpretira, tumai, objanjava daleko bolje predstavljaju novu srpsku antropologiju od onih u kojima se iznose teorijska, metodoloka i programska naela. Tekstovi sa programskim, teorijsko-metodolokim sadrajem igraju vanu, prevashodno usmeravajuu, ulogu u nauci, ali njeno osnovno telo i "ostavtinu za budunost" ine radovi koji tumae svet u njegovom konkretnom manifestovanju. Pred itaocima je prvo kolo ove biblioteke koje sadri deset zbornika. Zbornici su publikovani elektronski i odluka da se opredelimo za ovaj oblik izdavatva je uslovljena novim mogunostima koje on prua. Naime, namera je da zbornici ne predstavljaju konaan izbor ve da se, u budunosti, dopunjuju novim tekstovim relevantnim za temu, kada se oni pojave u naunim asopisima, knjigama ili zbornicima. tampani zbornici svojom konanou ne omoguavaju tu vrstu otvorenosti svodei je na daleko komplikovaniju i skuplju formu dopunjenih izdanja. Ostavljena je mogunost urednicima svakog zbornika da u izbor uvrste i gosta- autora koji nije etnolog ili antropolog po obrazovanju (diplomirani etnolog ili antropolog, master, magistar ili doktor) ali je u izabranom tekstu ili tekstovima blizak antropolokom pisanju o temi zbornika. Kao izdavai morali smo da razreimo i dileme forme elektronskog izdanja. Morali smo da odluimo da li emo tekstove prezentirati u onom grafikom obliku u kome su se pojavili u svom originalnom izdanju ili emo ujednaavati ta reenja i praviti novo koje bi sve tekstove uinilo grafiki uniformnim. Prvo reenje omoguava punu izvornost teksta, dokumentarno je i funkcionalno u smislu naunog korienja tj. navoenja i citiranja, dok drugo reenje zadovoljava estetske zahteve i donosi tehniki ureeno izdanje. Izmeu te dve mogunosti opredelili smo se za dokumentarnost, svesni da su izdanja u predelektronskoj eri imala razlite tipove slaganja teksta i to od pisae maine do klasinog tamparskog sloga. Dokumentarnost ovih zbornika je uslovila da pismo i jezik budu onakvi kakvi su u izvorniku. lanci su praeni punim bibliografskim podatkom o izvornom publikovanju tekstova.

Beleka urednika

Zbornik Antropologija smrti II, Sahrana, grob i groblje predstavlja drugi zbornik s antropolokim tekstovima o smrti. Pogreb kao centralni ritual smrti obraen je sa vie aspekata i u vie sociokulturnih okolnosti. Analiza tradicionalne sahrane u tekstu Mirjane Proi daje osnovne postavke analitikog postupka koji se potom, manje ili vie transparentno, primenjivao u mnogim radovima o sahrani. Drutvene okolnosti i znaenja, koja se pridaju u trenucima sahranjivanja politiara, posebno su privukla panju jer simboliki oslikavaju ono to se na da videti u javnim diskursima. Sahrane vladara i lidera kao to su Petar Prvi Karaorevi (Tatjana Mikuli), Aleksandra Karaorevia i Zorana inia (Todor Kulji gost-sociolog i opet Tatjana Mikuli), zatim smrt i sahrana Slobodana Miloevia i poreenje smrti i sahrane Josipa Broza, Zorana inia i drugijh javnih linosti (u dva teksta Aleksandre Pavievi) predstavljaju istraivanje smrti i sahrane u modernom dobu. Grobovi, grobnice i groblja su predmet dva rada - o velikim grobnicama na seoskim grobljima (Ivan Kovaevi) i o savremenim obelejima mesta smrti tj. novim krajputaima (Danilo Trbojevi).

Bibliografski podaci

1. Sahrana M. Proi. 1982. Pogrebni ritual u svetlu obreda prelaza na primeru Stonskog

primorja. Etnoloki pregled 18. . . 2009. A

I . 73. T. Kulji (kg). 2012. Upotreba atentata: presocijalistiki pogreb kralja Jugoslavije

i poslesocijalistika sahrana premijera Srbije. Antropologija 12 (2). . . 2009. K " ": .

Antropologija 9. . . 2008. .

. : , (.). 25, .

. . 2009. . , / . 57 (1).

2. Grob/groblje I. Kovaevi. 1985. Socijalno-emfatika funkcija monumentalnih grobnica.

Etnoloke sveske 6. . . 2011. .

75.

MIRJANA PROSIC DVORNIC

POGREBNI RITUAL U SVETLU OBREDA PRELAZA

- Na primeru Stonskog primorja-

I

Pogrebni ritual kao kompleks propisanih, tradicijom ustanovljenih i na nivou drustvene zajednice opsteprihvacenih oblika simbolickog ponasanja - predstavlja sis-tern razradenih obrazaca delovanja i odgovora koje pruza kultura na raznovrsne potre-be i probleme izazvane nastankom smrti. Samim tim svaki drustveno-kulturni entitet ima svoj specificni pogrebni ciklus obicaja i obreda koji odrazava ne samo oblike vero-vanja na kojima ritual poCiva vee, isto tako, i neke od osnovnih osobina, motiva i vred-nosti sistema u celini. Tako, na primer, u razlicitim kulturama postoje razlicita pravila o tome da li se o smrti govori i jos za zivota izvode razliCite pripreme za trenutak kada ona nastupi, ili je pak ona tabu-tema, da li ce telo biti spaljeno ili sahranjeno i na koji nacin, sa prilozima u grobovima iii bez njih, koliki ce biti period zalosti, kako ce se za-lost ispoljavati - glasnim plakanjem, cupanjem i odsecanjem kose. grebanjem tela iii, suprotno, svecanom tisinom i uzdrzanoscu - da li ce pogrebni ritual biti razraden i kompleksan iii kratak i brz, na koji nacin ce grupa ozaloscenih biti obelezena simboli-ma i ponasanjem, kako i kada ce se period zalosti zavrsiti, itd.'

No bez obzira sto nacini postupanja sa pokojnikom i propisana pravila ponasa-nja za ozaloscene i siru drustvenu zajednicu mogu biti veoma razliCiti, smrt kao univer-zalna kategorija i pogrebni ritual kao opsteljudski odgovor na kriznu situaciju suoca-vanja sa njom doveli su do toga da ovi obredi u nekim osnovnim stavovima, motivima i ciljevima pokazuju izuzetne slicnosti svuda u svetu, 2 a is to taka (mada se u istorijskoj perspektivi njihove forme menjaju u skladu sa globalnim promenama u drustveno-kul-turnom sistemu) i u razliCitim vremenskim periodima'. Te slicnosti se pre svega ispolja-vaju u kompleksnom ambivalentnom stavu, koji s jedne strane karakterise osecanje privrzenosti prema licnosti pokojnika, a s druge osecanje instinktivnog straha od lesa. Otuda i podvojeno ponasanje prema njemu, odnosno istovremeni pokusaj da se preki-ne svaka veza i zelja da se te veze, na modifikovan nacin, i dalje odrze4 Zatim, pogreb-ni ritualni cin umiranja, koji je sam po sebi duboko licna stvar, pretvaraju u javni, ko-lektivni dogadaj u kame ucestvuje cela relevantna zajednica, te obredi koji su usmereni na pojedinca dobijaju socijalni znacaj i konsekvence' iii, drugim recima, obredi koji se izvode za mrtve imaju veoma vazne posledice za zive. Samim svojim postojanjem po-grebni obredi, kao i drugi rituali, normativno pravilnim i predvidljivim aktivnostima koje se odvijaju u tacno utvrdenom redosledu, omogucavaju da se potencijalno opasna i razorna ponasanja pojedinaca, koja su rezultat dozivljenih osecanja straha, bola, gub-ljenja orijentacije i beznada, pravilno kanalisu i kontrolisu taka da trajno ne remete in-terese i potrebe grupe.

Sve kulture takode imaju niz zajednickih potreba, koje moraju resiti na zadovo-ljavajuci nacin. Na prvom mestu je to neophodnost da se zajednica oslobodi tela po-kojnika, kome vise nije mesto medu zivima, zatim da ozaloscenima, koje odreduju po-stojece kategorije srodstva, koji su najvise pogodeni smrcu, pruzi pomoc u prevazilaze-nju posledica gubitka, a isto taka da celoj zajednici pruzi poznate nacine za prilagoda-vanje u novonastaloj situaciji. Neki od odgovora na ave potrebe takode mogu biti uni-.-erzalni, kao sto je izolacija ozaloscenih, formiranje grupe titualnih pomagaca, bilo da su u pitanju osobe koje su za zivota pokojnika bile u bliskom kontaktu sa njim '' srodnici, susedi, prijatelji), bilo da su to odredene vrste specijalista (pojedinci koji su stekli reputaciju smelih, vestih i sposobnih, religijski funkcioneri, u urbanom drustvu pogrebna preduzeca), koji rukovode ritualom iii obavljaju odredene duznosti, kao i od-rzavanje finalnih ceremonija kojima se zavrsava period zalosti. 6

41 ________________________________________________

Nova srpska antropologija 8: antropologija smrti II - 1

U n i v e r z a l n o s t m o t i v a i c i l j e v a p o g r e b n o g r l t u a l a , s j e d n e s t r a n e , a s p e c i f i c n i n a -

c i n i z a d o v o l j e n j a o s n o v n i h p o t r e b a i f o r m e i z v o d e n j a r i t u a l a u n u t a r s v a k o g d r u s t v e n o -

- k u l t u r n o g s i s t e m a i i i p o d s i s t e m a , s d r u g e s t r a n e , n a i z v e s t a n n a C i n u s l o v l j a v a j u i d v o s -

t r u k i c i l j o v o g r a d a , k o j i s e s a s t o j i u p o k u s a j u d a s e i z g r a d i j e d a n o p s t i m o d e l z a p r o u -

c a v a n j e p o g r e b n i h o b i c a j a u s v e t l u o b r e d a p r e l a z a k a o i u u k a z i v a n j u n a n e k e o s o b e -

n o s t i r i t u a l a u S t o n s k o m p r i m o r j u . '

O B R E D I P R E L A Z A I N J I H O V A K O R E L A C I J A S A D R U S T V E N I M S I S T E M O M

A k o p o d e m o o d C i n j e n i c e d a s v a k i d r u s t v e n o - k u l t u r n i s i s t e m p r e d s t a v l j a k o h e -

r e n t n i o b r a z a c i n t e g r i s a n i h k o n s t i t u t i v n i h e l e m e n a t a i z m e d u k o j i h p o s t o j e j a s n o d e f i n i -

s a n i o d n o s i , t a k o d a s e m o z e s m a t r a t i f u n k c i o n a l n o m c e l i n o m , z a n j e g o v o p o s t o j a n j e

j e , k a o i z a s v a k i d r u g i p r i r o d n i u n i v e r z u m u s t a n j u b l i s k o m e k v i l i b r i j u m u , n e o p h , 9 d n o

o d r z a v a n j e u n u t r a s n j e s t a b i l n o s t i , r e g u l a r n o s t i i u r e d e n o s t i p o j a v a i p o n a s a n j a . C o v e -

k u i n h e r e n t n a t e : l n j a d a u n e r a z u m l j i v i k o n t i n u u m h a o t i c n o g s p o l j a s n j e g s v e t a u n o s i ,

s h o d n o s v o m k o n c e p t u a l n o m s i s t e m u , n e k i l o g i c n i r e d , d a s v e p o j a v e , b i c a , p r e d m e t e i

d o g a d a j e s a k o j i m a d o l a z i u d o d i r j a s n o d e f i n i s e , p r a v i l n o k l a s i f i k u j e i u s p o s t a v i g r a n i -

c e m e d u n j i m a , s t v a r a j e d a n r i g i d a n , s t a t i c a n s v e t k a t e g o r i j a i z m e d u k o j i h p o s t o j e t a c -

n o u t v r d e n e r e l a c i j e a l i p r e k o c i j i h s e g r a n i c a n e m o z e p r e c i . U s p o s t a v l j a n j e m t a k v o g

r e d a c o v e k s v o j u b e s p o m o c n o s t i n e i z v e s n o s t o d n e p o z n a t o g i h a o t i c n o g s v o d i n a n a j -

m a n j u m o g u c u m e r u a i s t o v r e m e n o s t v a r a u s l o v e z a f u n k c i o n i s a n j e s v o g d r u s t v e n o - -

k u l t u r n o g s i s t e m a .

M e d u t i m , i a k o j e z a d r u s t v e n i z i v o t n e o p h o d n o p o s t o j a n j e r e d a i s t o j e i z v e s n a

s t a t i c n o s t k a t e g o r i j a i n j i h o v i h o d n o s a a p e l a t i v n j e g o v o g p o s t o j a n j a , z a n j e g a s u i s t o t a -

k o k a r a k t e r i s t i c n a i o d r e d e n a d i n a m i c k a s v o j s t v a k o j a z a h t e v a j u s t a l n a p o m e r a n j a i

p r o m e n e . T e p r o m e n e s e o d v i j a j u n a m a k r o - p l a n u k r o z i s t o r i j s k i t o k , a l i i s t o t a k o i n a

m i k r o - p l a n u , u n e k o m d e l u s t r u k t u r e , i z d a n a u d a n ,

9

( n a p r i m e r , p r o g r e s i j a c o v e k a n a

l e s t v i c i u l o g a u z i v o t n o m c i k l u s u , s m e n a g o d i s n j i h d o b a i p r o i z v o d n i h a k t i v n o s t i , s t a -

n j e o b i l j a i s t a n j e o s k u d i c e i t d . ) . S v a k a o d t i h n u z n i h p r o m e n a d r u s t v e n i h s t a n j a

1 0

p o d -

r a z u m e v a p r e l a z e n j e p r e k o u t v r d e n i h g r a n i c a i z m e d u k a t e g o r i j a . S v a k o p a k r e m e c e n j e

p o s t o j e c e g r e d a u b i l o k o m d e l u s t r u k t u r e m o z e d a i z a z o v e p r o m e n e u c e l o m s i s t e m u ,

t e o n o u v e k s a s o b o m n o s i p o t e n c i j a l n u o p a s n o s t d a c e s e n a r u s i t i p o s t o j e c e s t a n j e . T a -

k o s e u s t v a r i z i v o t u d r u s t v u o d v i j a n e g d e i z m e d u d v a z a m i s l j e n a e k s t r e m a , a p s o l u t -

n o g r e d a i a p s o l u t n o g h a o s a i i i , d a s e p o s l u z i m o t e r m i n i m a V i k t o r a T a r n e r a , u s t a l n o m

d i j a l e k t i c k o m o d n o s u s t r u k t u r e i a n t i s t r u k t u r e

1 1

S t o g a d r u s t v e n a s t r u k t u r a m o r a d a b u -

d e u s t a n j u d a s e s t a l n o s u o c a v a s a a t i p i c n i m , v a r i j a b i l n i m i k o n f l i k t n i m p o j a v a m a , k o -

j e s u , s a n j e n o g s t a n o v i s t a , n e d e f i n i s a n e , d v o z n a c n e i o p a s n e , d a i h m o d i f i k u j e n a o d -

r e d e n i n a C i n i d a i h p o n o v o d o v o d i u s t a n j e u r o d e n o s t i ( p r i t o m e , n a r a v n o , u d u z e m

v r e m e n s k o m p e r i o d u i i i k a d a s u a n t i s t r u k t u r a l n e p o j a v e i n t e n z i v n e i c e s t e m o d i f i k u -

j e i s a m u s e b e ) .

K a k o j e i s h o d s v a k e p r o m e n e s a m p o s e b i n e i z v e s t a n i p o t e n c i j a l n o r a z o r a n , o n a

t r e b a d a s e i z v e d e n a s t r o g o s t r u k t u r i r a n i i k o n t r o l i s a n i n a C i n . T a k v e u s l o v e p r u z a j u r i -

t u a l i k o j i k a o t a k v i p r i p a d a j u s t r u k t u r i r a j u c o j s t r a n i k u l t u r n o - i s t o r i j s k i h p r o c e s a i k o j i

s e m o g u s m a t r a t i k a o n a r o c i t o d r a m a t i c n i p o k u s a j i d a s e o d r e d e n i a s p e k t i z i v o t a

c v r s t o i d e f i n i t i v n o s t a v e p o d k o n t r o l u i u v e d u u u t v r d e n i r e d

1 2

P o s e b n u g r u p u o b r e d a k o j i o d r a z a v a j u , p r a t e i k a n a l i s u s v a k u p r o m e n u d r u s t v e -

n o g s t a n j a k o j e j e f o r m u l i s a o p o c e t k o m o v o g v e k a A r n o l d V a n G e n e p

1 3

p r e d s t a v l j a j u

r i t e s d e p a s a g e i i i o b r e d i p r e l a z a . P o t o n j a i s t r a z i v a n j a p o t v r d i l a s u i h k a o p o d e s a n m o -

d e l z a d e s k r i p c i j u , k l a s i f i k a c i j u i i n t e r p r e t a c i j u v e l i k o g b r o j a r a z n o v r s n i h o b r e d n i h p o -

n a s a n j a . V a n G e n e p o v a s e m a s l e d a k a r a k t e r i s t i c n i h f a z a o b r e d a p r e l a z a , s e p a r a c i j a , l i -

m i n a l n o s t i a g r e g a c i j a , k a o i k a s n i j e t e o r i j s k e r a z r a d e i d o p u n e '

4

p r i m e n j i v a l e s u s e i u

i n t e r p r e t a c i j i n a s e g m a t e r i j a l a

1 5

, t a k o d a s u d o b r o p o z n a t e .

U p r a v o s u t a b r o j n a i s t r a z i v a n j a p o k a z a l a d a j e V a n G e n e p o v m o d e l s a m o o p s t a ,

s e m a t s k a , p o l a z n a o s n o v a , a d a i s p i t i v a n j e s v a k o g p o j e d i n a c n o g r i t u a l n o g k o m p l e k s a i

r e l e v a n t n e d r u s t v e n e s t r u k t u r e i z k o j e n a s t a j e , k o j u o d r a z a v a i n a k o j u i m a p o v r a t n a

d e j s t v a u t v r d u j e n j e g o v u s p e c i f i c n u s t r u k t u r u . R i t u a l i o b i c n o p o k a z u j u m n o g o k o m -

p l e k s n i j e o b r a s c e u k o j i m a n e m o r a j u u v e k d a s e i s p o l j a v a j u t r i s u k c e s i v n e f a z e , v e e s e

o n e m o g u k o m b i n o v a t i u i s t o j f a z i i l i s e p a k o b r e d i i s t o g t i p a m o g u j a v i t i u r a z l i C i t i m

d e l o v i m a c e r e m o n i j a l a . S a m V a n G e n e p j e i s t a k a o d a u n e k i m r i t u a l i m a p o j e d i n e f a z e

m o g u b i t i d o m i n a n t n e , k a o n a p r i m e r f a z a s e p a r a c i j e u p o g r e b n o m r i t u a l u i i i f a z a a g r e -

4 2

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

N o v a s r p s k a a n t r o p o l o g i j a 8 : a n t r o p o l o g i j a s m r t i I I - 2

' : ~-

:- J

.... :: 1

' -]

:_ 1 -j

' -.l

. 2-

,, :-

-.3

- ,_

'..:. 1

::::a : '"1-

... :n

l .. :::-~-

gacije u obredima oko rodenja,' 6 ali isto tako redosled faza moze biti promenjen," a iz-medu pojedinih delova obreda mogu biti duzi vremenski intervali.

Van Genep je takode naglasio da struktura obreda prelaza odrazava sustinu sa-mag drustvenog prelaza i da liminalna faza ima tendenciju da pokaze razliCite karakte-ristike, od onih u inicijalnoj i finalnoj fazi koje obicno izgledaju kao inverzija osobina profane drustvene organizacije. Van Genep je to odredio kao preokretanje svetog kada su oni koji prolaze kroz obrede liminalnosti odvojeni od ostalog drustva, kada ih smatraju svetim te stoga opasnim i zabranjenim. 18 Tvorac rites de passage nije, me-dutim, teorijski razradio i objasnio zasto mora da postoji ikonicki odnos izmedu struk-ture rituala i relevantnog drustvenog prelaza, zasto se prelaz odvija u tri faze i zasto li-minalna faza ima drukcije karakteristike. Nato pitanje pokusao je da odgovori Terens Tamer, koji je takode razradio i geometrijsko-matricni model obreda prelaza, a koji, ukoliko se pokaze uspesnim, moze biti veoma koristan za dalja istrazivanja. Stoga ce ovde biti ukratko iznet.

Sa strukturalisticke tacke gledista, drustvena struktura se moze razumeti i kao di-namicki, hijerarhijski odnos razliCitih nivoa. Normativni drustveni red, sastavljen od kontrastnih, fiksiranih medusobno iskljucivih kategorija (definisane kao binarne matri-ce karakteristika) predstavlja nizi nivo strukture. Zajednicka osnova za sve kategorije nizeg nivoa, transformacijske operacije i principi na osnovu kojih se one odvijaju saCi-njavaju visi nivo strukture, jer su sposobne da povezuju kontradiktorna stanja matrice i da transformisu kategorije. Izmedu tih nivoa postoji reciprocna meduzavisnost. S jed-ne strane, transformacijski principi nisu apsoluti vee su takvi samo u odnosu na nizi ni-vo sistema. S druge strane, regulacija i transformacije strukture nizeg nivoa moguce su jedino kroz kontakt sa transformacijskim principima viseg nivoa, odnosno operativ-nom osnovom sistema. Nairne, prelazenje iz jednog drustvenog stanja u drugo podra-zumeva da se ta dva stanja dovedu u vezu, da se u istoj osobi, koja je u stanju prelaza, integrisu dve vrste odnosa, stvori polimorfni potencijal sto predstavlja neophodnu os-novu za transformaciju i rekombinaciju stanja, statusa i uloga koji postoje na nivou normativne drustvene strukture.

Sarna faza prelaza, taj konkretni drustveni proces, sa stanovista nizeg nivoa koji, po samoj prirodi stvari, nije sposoban da operacije viseg nivoa jasno razgranici, defini-se i formulise, izgleda kao dvoznacno, paradoksalno i inverzno stanje koje izmice nje-govoj kontroli. Svaki nekontrolisani i nenamerni kontakt izmedu dva nivoa je vrlo opa-san, mogao bi da izazove totalnu negaciju kategorija nizeg nivoa i utvrdenih relacija iz-medu njih, te bi, umesto zeljeriog reda, mogao da proizvede stanje haosa. Za drustvenu strukturu ne predstavlja opasnost samo nered nastao u horizontalnom smeru, na nizem nivou, vee taj nered dovodi u pitanje i hijerarhijski odnos izmedu nivoa, u vertikalnom smeru. Stoga odr:lavanje reda na nizem nivou predstavlja indirektan naCin odr:lavanja hijerarhijskog odnosa izmedu razliCitih nivoa.

S obzirom na to sto je svaki direktan kontakt izmedu nivoa opasan a, s druge strane, nuzan, neophodno je svaki oblik prelaza iz stanja definisanosti u stanje dvoz-nacnosti u kome dobija novo definisano znacenje, izdvojiti, konceptualno ako ne i stvarnim ponasanjem, iz normativne drustvene strukture. Potrebu za izolacijom pro-fane strukture, resavanjem konfliktne situacije nastale na nizem nivou strukture kao i za bezbednim pristupom transformacijskim operacijama da bi se ti konflikti razresili, zadovoljava i omogucava ritualno ponasanje. Ritual kao simbolicki mehanizam regula-cije sistema, omogucavajuci kontakt izmedu dvaju nivoa, Cini njegovu vertikalnu di-menziju i istovremeno preureduje odnose u strukturi i u odnosima izmedu nivoa. Pre-rna tome, sustina rituala i njegova efikasnost zasnivaju se na njegovoj sposobnosti da modelira hijerarhijske odnose izmedu generativnih principa viseg nivoa date strukture i neuredenih iii konfliktnih odnosa nizeg reda. ,

Da bi ritual mogao da postigne svoj cilj, on mora da 1\e zasniva na istim struktu-ralnim i dinamickim svojstvima samog drustva, mora da bude olicenje drustvenih pro-cesa. Kljuc za razumevanje rituala i kao oblika drustvene akcije i kao simbolicke struk-ture je razumevanje drustvenih potreba koje cine sociologicki kontekst ritualne akcije. Ritual je slika drustvenog prelaza, a taj ikonicni kvalitet je istovremeno osnova za nje-govu funkcionalnost. Simboli koji se u ritualu koriste predstavljaju sliku i jednog i dru-gog stanja, razlike koje postoje izmedu njih, razlog postavljanja granica kao i naCin na koji ce se prelaz iz jednog stanja u drugo izvrsiti. Njihova upotreba sluzi da se pojedin-ci koji su u obredu prelaza, kao i drustvo u koje ce se oni vratiti sa promenjenim statu-sam, naviknu na promene hijerarhijskih odnosa zbog kojih se ritual i izvodi.

Prema tome, ritual mora da ukljucuje polazno stanje, zavrsno stanje kao i fun-

43 ________________________________________________


k c i j e k o j i m a s e i z j e d n o g s t a n j a d o i a z i u d r u g o . P r o m e n a s t a n j a o s t v a r u j e s e s k o k o m n a

v i s i n i v o i p o n o v n i m v r a c a n j e m n a n i z i . L i m i n a i n a f a z a j e d i r e k t n i i z r a z t r a n s f o r m a c i j -

s k i h p r i n c i p a k o j i C i n e o s n o v u i m e h a n i z a m z a d a t i d r u s t v e n i p r e i a z . T a j h i j e r a r h i j s k i

o d n o s i z m e d u l i m i n a l n e f a z e i p r o f a n e s o c i j a l n e s t r u k t u r e u k o j o j s u t e r m i n a l n e t a c k e

r i t u a l n o g p r o c e s a o b j a s n j a v a j u i p o s e b n e o s o b i n e t e f a z e k o j e i z g l e d a j u k a o i n v e r z n e ,

p a r a d o k s a l n e i a n t i s t r u k t u r a i n e s a s t a n o v i S t a n i z e g n i v o a . '

9

T . T a m e r , d a k l e , u V a n G e n e p o v m o d e l u v o d i i v e r t i k a l n u d i m e n z i j u , k o j a p r e d -

s t a v l j a o d n o s i z m e d u r a z l i C i t i h n i v o a d r u s t v e n o g s i s t e m a . T a r n e r o v a s t r u k t u r a o b r e d a

p r e l a z a m o z e s e p r e d s t a v i t i k a o u k r s t a n j e p a r o v a b i n a r n i h o p o z i c i j a i i i k a o p r e s e c a n j e

v e r t i k a l n e ( o d n o s i z m e d u k a t e g o r i j a n i z e g n i v o a i t r a n s f o r m a c i j s k i h p r i n c i p a v i s e g n i -

v o a k o j i r e g u l i s u p r e i a z i z m e d u n j i h ) i h o r i z o n t a l n e ( k o n t r a s t n e k a t e g o r i j e i z m e d u k o -

j i h s e i z v o d i p r e l a z ) o s e u k o m e j e s v a k a d e f i n i s a n a f u n k c i j o m o n e d r u g e . O b r e d i s e p a -

r a c i j e i a g r e g a c i j e t a k o o b e i a z a v a j u v e r t i k a i n o i z d v a j a n j e p o c e t n o g i z a v r s n o g s t a n j a i

v i s e g n i v o a k o j i s a d r z i p r i n c i p e n j i h o v e t r a n s f o r m a c i j e , k a o i h o r i z o n t a l n o i z d v a j a n j e i z

p r v o g s t a t u s a i a g r e g a c i j u u d r u g i .

2 0

O v a s t r u k t u r a , k o j u j e T a m e r d a o u v e r b a l n o j f o r m i , m o z e s e g r a f i c k i p r i k a z a t i

n a s l e d e c i n a C i n ( s l i k a 1 ) .

I I I

D E S K R I P T I V N I O B R A Z A C P O G R E B N O G R I T U A L A U T O P O L U

K a o i u d r u g i m k r a j e v i m a , i u T o p o i u s e i z v e s n e p o j a v e i d o g a d a j i t u m a c e k a o

p r e d z n a c i s m r t i . N a d l e t a n j e v r a n a i z n a d k u c e z n a c i s i g u r n u s m r t , a b o r b a g a v r a n o v a

d a c e u k u c i b i t i d v a s m r t n a s l u c a j a . A k o s e u k u c i p r o s p e u l j e , v e r u j e s e d a c e s e d o g o -

d i t i n e k a n e s r e c a i i i e v e n t u a l n o s m r t , a d a p r o s u t o v i n o i i i r a k i j a d o n o s e r a d o s t .

D o k j e b o l e s n i k n a s a m r t n o j p o s t e l j i , u p o s e t u m u d o l a z e r o d a c i , s u s e d i i p r i j a t e -

l j i , d o n o s e m u v o c e i r a z n e k o l a c e i o p r a s t a j u s e o d n j e g a . T a k o d e p o z i v a j u s v e s t e n i k a

d a i s p o v e d i b o l e s n i k a i d a p o s l e d n j i p r e k r s t i p o m a s t .

U t r e n u t k u n a s t u p a n j a s m r t i s v e j e u k u c i o t v o r e n o , a l i c i m s a m r t n i k u m r e z a t v a -

r a j u s e s v i p r o z o r i , c a k s e i p u s k a r n i c e z a t v a r a j u k r p a m a , j e d i n o u l a z n a v r a t a o s t a j u o t -

v o r e n a d a n i k o n e b i u d a r a o p o n j i m a .

C i m n a s t u p i , s m r t s e o g l a s a v a n a t a j n a c i n s t o n e k o o d p o r o d i c e o d e u c r k v u d a

z v o n i . P o k o j n i k a o p r e m a o s o b a i s t o g p o l a , o b i c n o s t a r i j a , a l i n i k a d a i z n j e g o v e k u c e , i i i

s e p a k p o z i v a j e d n a i s t a o s o b a . U T o p o l u j e p o s t o j a l a j e d n a s t a r i j a : l e n a k o j a j e o p r e -

m a l a s v e m r t v a c e u s e l u , a o p s t e j e u v e r e n j e d a t a k a v p o s a o m o z e d a r a d i o n a j k o j e

k o r i n d j a n ( h r a b a r ) . P o k o j n i k u s e s k i n e o d e l o , o p e r e s e m l a k o m v o d o m p r i p r e m l j e -

n o m z a t u p r i l i k u i s a p u n o m , m u s k a r c a i o b r i j u i o b u k u m u n o v o o d e l o i i i p a k n a j b o i j e

k o j e i m a . Z e n e s e s a h r a n j u j u u v e n c a n o j h a i j i n i . N i m u s k a r c i m a n i z e n a m a n e o b l a c e

o p a n k e . V i l i c a s e u c v r s c u j e b e l i m r u p c e m o d b o t o n a , a o k o r u k u s e s t a v l j a j u b r o j a n i -

c e . P o k o j n i k u s e t a k o d e p r i p r e m i k u s i n , n a v l a k a o d b e l o g n e p r a n o g p l a t n a n a p u n j e -

n a l i s c e m o d b r s t a n a , a z a t i m s e u p o s e b n o j s o b i s t a v i n a b a n a k . I z n a d g l a v e m u g o r i

v o s t a n a i i i u l j a n a s v e c a . V o d a k o j o m j e p o k o j n i k o p r a n , s a p u n , c e s a l j i d r u g e s t v a r i k o -

j e s u s e u p o t r e b l j a v a l e z a o p r e m a n j e m r t v a c a b a c a j u s e .

K a d a s a z n a j u z a s m r t , r o d a c i i p o z n a n i c i d o l a z e u k u c u i o s t a j u d o s a h r a n e . C a k

i o n i k o j i s u b i l i u s v a d i s a p o k o j n i k o m i i i n e k i m o d u k u c a n a d o d u u k u c u i t a d a s e

o b a v e z n o p o m i r e . N a s a h r a n u d o d e b a r p o j e d n a o s o b a i z s v a k e k u c e , a k o n e i v i s e

n j i h , j e r t o s e p o s t i v a .

S v e d o k j e p o k o j n i k u k u C i , n e s m e d a g o r i v a t r a , n e c i s t i s e i n e k u v a s e . R o d a c i

k o j i s u d g s l i i z d r u g i h m e s t a o b e d u j u u k u c i , a l i s e v e e p r i p r e m l j e n a h r a n a d o n o s i i z s u -

s e d s t v a . Z e n e i m u s k a r c i o b i c n o s e d e o d v o j e n o , a p o r e d m r t v a c a u t o k u n o C i s e d i n e k o

o d r o d a k a , s u s e d a i i i p r i j a t e l j a .

P o k o j n i k s e s a h r a n j u j e u k o v c e g u . I z m r t v a c n i c e , k o j a s e k a o i g r o b l j e n a l a z i k o d

c r k v e , d o n o s i s e v e i i k a k a p s a ( o d a r ) u k u c u i n a n j o j s e p o k o j n i k n o s i u c r k v u , p a d o

g r o b a . K a p s u n o s i n a r a m e n i m a n a j b l i z a r o d b i n a p o m u s k o j I i n i j i , a a k o i h n e m a , o n d a

t o C i n e z e t o v i . V a z n o j e d a t o b u d u m u s k a r c i i z p o k o j n i k o v e k u c e . Z e n u n i k a d a n e n o s i

m u z i i i o t a c . A k o n e m a s i n o v a , k a p s u n o s e m u s k a r c i i z m u z e v l j e v e p o r o d i c e . U p o s l e d -

n j i h n e k o l i k o g o d i n a u m e s t o k a p s e k o r i s t e s e m r t v a c k a k o l i c a , k o j a g u r a j u d o c r k v e .

P o g r e b n a p o v o r k a i m a s t r o g o u t v r d e n i r e d o s l e d . N a c e l u p o v o r k e i d e s t a r i j i m u s -

k a r a c , k o j i n o s i k r s t . Z a n j i m i d u m l a d e o s o b e k o j e n o s e v e n c e , z a t i m s v e s t e n i k , p a

o d a r , u z k o j i i d u ( i i i k o j i n o s e ) s i n o v i , z e t o v i i i i n e k o o d n a j b l i z e r o d b i n e , a i z a n j i h o s -

t a l i u c e s n i c i n a s a h r a n i i t o p r v o s t a r i j i i u g l e d n i j i m u s k a r c i , z a t i m m l a d i , z a n j i m a z e n e ,

4 4

i l

' !

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _


~ ::a :.:l ~--]' ':~ ~d . .i.~~e

~-::j::::a :::~.::-.e

:: ::i-- LO-

; .. :::a~ . ::: . .:. 1 .. = :z

. .:...:: .. .:.tl

.- :-.a ::.::: J-

.... ~:e

.~- ~a

::::;:.-.a-- )t-

. - ia ,;::- iii

.. ::""e-

K: je ~--:e

"~: ~je ,-- ~ce ... -~:1.1-

-._:-_ e-

. ;xi .- 0.:0-

.:.::. se .. :se

:: ;u-:;;;.o

::; ..:Jd :.~ jo : ~.da ~ :-.. Jsi ._._ .. , :=d-:::-.!L;e,

-:-:. :Js-:.IL pa i: "'. JS-._:._:::Je,

i na kraju deca. Ucesnici idu u dve, tri ili cetiri kolone zavisno od njihovog broja, a sa-ma povorka moze biti dugacka kilometar pa i vise.

Na pola sata pre pocetka sahrane na crkvi se oglasavaju zvona i zvone, sa povre-menim prekidima, sve dok povorka ne stigne do groblja. Ako je osoba koja je umrla hi-la u braku, zvono klenca, a ako nije iii je u pitanju dete, zvoni normalno.

Kovceg se prvo unosi u crkvu, gde svestenik oCita misu za pokojnika, a zatim se na rukama nosi do grobnice u koju ga spustaju dva muskarca, krvna svojta.

Ucesnici pogreba vracaju se istim putem, sto zahteva konfiguracija tla. Svi odla-ze svojim kucama, sem najblizih rodaka, koji se vracaju pokojnikovoj kuCi i gde ih po-sluzuju hranom i picem. Hrana se inace ne nosi na groblje ni za sahranu ni kasnije, jer to je zalost, nije veselje. Kad pokojnika iznesu iz kuce, ona se ocisti i prozraCi.

Najuza porodica nasi korotu za pokojnikom godinu dana, a udovica dozivotno . Muskarci se ne briju na dan sahrane, a kao znak ozaloscenosti nose crno dugme na le-voj strani prsa, na kosulji iii kaputu, zavisno od godisnjeg doba. Zene su u crnini i do-nedavna nisu izlazile van kuce 15 dana. Svadba i veselje mogu se napraviti u kuCi posle godinu dana, kada za sve, sem za udovicu, koja je u koroti dozivotno, prestaje zalost i skida se crnina.

Prva se misa pokojniku daje dan posle sahrane, zatim na osmi dan, tokom te go-dine jos koji put, ali nije odredeno kada, obavezno na prvu godisnjicu, a sledecih godi-na na dan smrti.

IV POGREBNI RITUAL ...AO OBRED PRELAZN'

Dokazivanje da je ritualno ponasanje medijacija stvarnog drustvenog prelaza, objasnjenje zasto obredi prelaza imaju tri karakteristicne faze kao i da je liminalna fa-za odraz dejstva transformacijskih principa - omogucilo je T. Tarneru da stvori jedan izuzetno fleksibilan model kome ce konkretni konacan oblik dati specifican ritual na koji se model primeni. Nairne, sadriaj liminalne faze je nuzno varijabilan i zavisi od konkretne drustvene situacije, to jest od vrste prelaza na koji se ritual odnosi, kao i od specificnog drustveno-kulturnog konteksta. U ovom delu rada uCinjen je pokusaj da se ovaj model obreda prelaza primeni na pogrebni ritual.

Jedan od kriticnih momenata u zivotu drustvene zajednice, za cije je prevazilaze-nje i razresenje neophodan ritual, svakako je smrt njenog clana. Strah od lesa, sopstve-ne smrti, duha, nagoni za samoodrianjem i razni konflikti koji se u takvom trenutku javljaju - mogu ugroziti osnovne vrednosti i egzistenciju grupe te tako smrt ima znatno siri znacaj od samog odlaska jednog njenog clana. 22 Svrha rituala koji se preduzimaju kao odgovor na nastalu sitauciju svakako je ta da izazove suprotne efekte i da prenese suprotne poruke i znacenja.

Pogrebni obredi u nasoj tradicijskoj kulturi uopste, a i u konkretnom izlozenom obrascu, zasnivaju se na odredenim religijskim sadrzajima. Jedan deo rituala, kao sto su aktivnosti svestenika, opelo i mise u crkvi, katoliCka dogma, standardizovani su pra-vilima institucionalizovane vere, a drugi deo proizvod je starijih, narodnih religij-skih formi .

Ti religijski postulati sacinjavaju deo logickog sistema u kame ritual dobija svoj smisao. Religijski rituali odnose se na nevidljivi kosmicki red, pokazuju postojanje drugog sveta, sveta duhova, predaka iii bogova, deluju u njemu, pokusavaju da uticu na njega i odreduju nacin na koji mogu, ako se pravilno izvedu, da daju zeljene rezul-tate. Religijski postulati su stvar doktrine, oni se ne proveravaju vee samo potvrduju, oni su datost koja sama po sebi nema ni ishod ni posledice. Oni, isto tako, predstavlja-ju osnovu za dejstvovanje, za operativnu efikasnost koja dovodi do odredenih drustve-nih i psiholoskih posledica.23

Osnovni religijski postulati o shvatanju smrti, kao i u celoj narodnoj religiji, zasnivaju se na animistickim shvatanjima. Smrt ne znaci kraj postojanja, vee samo mo-menat u kome se dusa odvaja od tela i nastavlja samostalno da zivi. Dusa i dalje ostaje pripadnik svoje drustvene zajednice, ucestvuje u svim njenim aktivnostima, a njeno po-nasanje prema zivima, da li ce. im biti od koristi i pomoci ili ce pak predstavljati opas-nost za njih, umnogome zavisi od odnosa zivih prema njoj.24 Ona, pre svega, ocekuje da se telo u kame je boravila do smrti sahrani na propisan i najbolji nacin i da se izve-du svi obredi koji treba da joj obezbede posmrtnu egzistenciju.25 Srodnici pak smatraju

45

________________________________________________ Nova srpska antropologija 8: antropologija smrti II - 5

z a n a j v e c u d u z n o s t d a r i t u a l p r a v i l n o i z v e d u , a u v e r e n j e d a i m s e n i s t a n e m o z e d o g o d i -

t i j e r s u u c i n i l i s v e s t o j e u n j i h o v o j m o c i d e l u j e u m i r u j u c e i u s p o s t a v l j a m e n t a l n u r a v -

n o t e z U . 2 6

N e p o s r e d a n k o n t a k t i z m e d u d u s e i z a j e d n i c e s m a t r a s e o p a s n i m , t e u v e k p o s t o j i

n i z p r o p i s a i z a b r a n a k o j i m a s e z a j e d n i c a i p o j e d i n c i u n j o j s t i t e o d d o d i r a s a p o k o j n i -

k o v i m t e l o m u k o m e j e d u s a m o g l a d a o s t a n e , s v i h p r e d m e t a i o s o b a u k o j e j e , p r i n c i -

p o m m e t e m p s i h o z e , m o g l a d a s e u s e l i , i i i p a k d u s e k o j a s e z a m i s l j a k a o s l o b o d a n

d u h .

2 7

S v e t e m e r e p r e d o s t r o z n o s t i n e o p h o d n e s u k a o i u v e k k a d a c o v e k d o l a z i u v e z u

s a n a t p r i r o d n i m s i l a m a k o j e s u i z v a n n j e g o v e a p s o l u t n e k o n t r o l e i r a z u m e v a n j a . M e d u -

t i m , n e p o s r e d n i k o n t a k t d u s e i z a j e d n i c e m o g u c j e s a m o d o k j e d u s a n a z e m l j i , d o k n e

o d e n a d r u g i s v e t u s v o j e p r i r o d n o b o r a v i s t e . B o r a v a k d u s e n a z e m l j i t r a j e n a j c e 8 6 e g o -

d i n u d a n a ( d o t o g p e r i o d a d a j u s e s v e d a c e , p o m e n i , p o d i z e s e s p o m e n i k ) , s t i m s t o s e

i n t e n z i t e t n j e n o g d e l o v a n j a i p o t e n c i j a l n a o p a s n o s t o d n j e s u k c e s i v n o s m a n j u j u o d p e -

r i o d a p o s l e s a h r a n e , n e d e l j u d a n a n a k o n u k o p a , c e t r d e s e t d a n a

2 8

, o d n o s n o t r i d e s e t k o d

k a t o l i c k o g s t a n o v n i s t v a .

2

. P r e s t a n a k k o n t a k t a n u z n o n a m e c e p o t r e b u z a l u s t r a c i j a m a .

P o s m a t r a n o s a s t a n o v i s t a o b r e d a p r e l a z a , s m r t d o n o s i p o t r e b u z a o b e l e z a v a n j e m

i i z v o d e n j e m n e k o l i k o r a z l i C i t i h d r u s t v e n i h p r e l a z a :

- P o k o j n i k , k o j i j e z a v r s i o s v o j z i v o t n i p u t u o v o z e m a l j s k o m s v e t u , m e n j a s v o j

s t a t u s z i v o g u s t a t u s m r t v o g C l a n a z a j e d n i c e . N j e g o v o t e l o s e o t p r e m a t a m o g d e b o r a v e

t e l a d r u g i h p o k o j n i k a , a n j e g o v a d u s a o d l a z i u s v o j e v e c n o b o r a v i s t e n a o n o m s v e t u .

- U z a p o r o d i c a i o n e s r o d n i c k e k a t e g o r i j e k o j e s u n a j v i s e p o g o d e n e s m r c u p r e l a -

z e u s t a n j e o z a l o s c e n i h , i z k o g a s e , p o s l e o d r e d e n o g r o k a , p o n o v o v r a c a j u u p r o f a n u

d r u s t v e n u s t r u k t u r u . S e m t o g a , s m r t j e d n o g c l a n a i z a z i v a p o t r e b u z a n i z o m d r u g i h p o -

m e r a n j a u d r u s t v e n o j s t r u k t u r i . N a p r i m e r , s m r t m u z a i s t o v r e m e n o z n a C i d a n j e g o v a

z e n a i z s t a t u s a u d a t e p r e l a z i u s t a t u s u d o v i c e , s m r t d o m a C i n a k u c e n a m e c e p o t r e b u d a

n e k o i z n j e g o v o g d o m a c i n s t v a p r e u z m e t u u l o g u , i t d .

- Z a j e d n i c a m o r a d a p r e b r o d i p o t e n c i j a l n o o p a s n o k o n f l i k t n o s t a n j e , d a o s t v a r i

n e o p h o d n i e k v i l i b r i j u m , d a s e s u o c i s a g u b i t k o m j e d n o g C l a n a i d a p r i h v a t i c l a n o v e

n j e g o v e p o r o d i c e u n o v i m s t a t u s i m a .

T a k a s m r t n e z n a c i s a m o s u o c a v a n j e s a n a t p r i r o d n i m s i l a m a v e e i p o t r e b u z a

n i z o m t r a n s f o r m a c i j a u d r u s t v e n o j s t r u k t u r i

a ) P o k o j n i k

J e d a n o d n a j v a z n i j i h z a d a t a k a k o j i p r e z i v e l i m o r a j u d a o b a v e p o s t o j e n a s t u p i l a

s m r t j e s t e d a p r e k i n u s v e o d n o s e s a m r t v a c e m k o j i s u p o s t o j a l i i k o j i s u b i l i a d e k v a t n i

d o k j e j o s b i o z i v i d a u s p o s t a v e n o v e , p o d e s n e z a o d n o s e s a m r t v i m a , o d n o s n o n j i h o -

v i m d u s a m a .

O b r e d i s e p a r a c i j e p o c i n j u j o s d o k j e c o v e k z i v . T o s e v i d i u o p r a s t a n j u o d b o l e s -

n i k a n a s a m r t n o j p o s t e l j i , a s t o p o d r a z u m e v a n e s a m o p o s l e d n j e z b o g o m v e e i o p r a s t a -

n j e s v i h e v e n t u a l n o p o C i n j e n i h g r e h o v a i u v r e d a , d a k l e u s p o s t a v l j a n j e m e n t a l n e r a v n o -

t e : Z e r a s t e r e C i v a n j e m s a v e s t i i u k i d a n j e m r a z l o g a z b o g k o j i h b i d u s a m o g l a d a s e s v e t i .

C i m s a m r t n i k i z d a h n e , n j e g o v a s m r t s e o g l a s a v a z v o n i m a n a ' c r k v i . Z v o n a , o d -

n o s n o b u k a k o j a s e u r i t u a l i m a k o r i s t i k a o o z n a k a g r a n i c a ' o , i m a j u o v d e f u n k c i j u d a s e

o b a v e s t i z a j e d n i c a d a p r e s t a j e n o r m a l n o v r e m e i n o r m a l n i s l e d d o g a d a j a i d a n a s t a j e

r i t u a l n o v r e m e u k o m e s e t r e b a o p r o s t i t i , p r i p r e m i t i i s a h r a n i t i p r e m i n u l o g c l a n a . U d a -

r a n j e u z v o n a o v d e o b e l e z a v a g r a n i c u i z m e d u p r o f a n o g i s v e t o g , o d n o s n o p o c e t a k r i t u -

a l n o g p o n a s a n j a .

O b r e d i k o j i s e p o t o m i z v o d e i m a j u v r l o j a s n o z n a c e n j e s e p a r a c i j e . O d n a s t a n k a

s m r t i p o k o j n i k v i s e n e m o z e d a d e l i s t v a r i s a z i v i m a , t e s e z a n j e g o v o k u p a n j e v o d a g r e -

j e n a p o s e b n o z a l o z e n o j v a t r i , v a n k u c e

3 1

, a s v e s t o j e u p o t r e b l j e n o z a n j e g o v o o p r e m a -

n j e u n i s t a v a s e i b a c a . O n s e i f i z i c k i o d v a j a o d o s t a l i h c l a n o v a d o m a c i n s t v a t i m e s t o s e

n j e g o v o t e l a p o l o z i n a b a n a k u p o s e b n o j p r o s t o r i j i . V e e t u j e i z v r s e n a p o d e l a u k u C i n a

p r o s t o r u k o m e j e p o k o j n i k i n a p r o s t o r u k o m e b o r a v e z i v i . S a r n o i z n o s e n j e m r t v a c a i z

k u c e o z n a c a v a p o k o j n i k o v o k o n a c n o o d l a z e n j e i z d o m a C i n s t v a k a m e j e p r i p a d a o ( m r t -

v a c s e u v e k i z n o s i n o g a m a n a p r e d ,

3 2

C i m e m u s e n a s i m b o l i c a n n a c i n o n e m o g u c a v a d a

v i d i p u t k o j i m b i m o g a o d a s e v r a t i , " s t o j e t a k o d e p r o p r a c e n o z v u c i m a z v o n a k a o i

n j e g o v o p o s l e d n j e p u t o v a n j e . O b r e d i s e p a r a c i j e d o z i v l j a v a j u k u l m i n a c i j u f i n a l n i m c i -

n o m u k o p a . S i m b o l i c n e r a d n j e k o j e s e o b a v l j a j u n a g r o b u , k a o s t o j e r a z b i j a n j e b o c e u

k o j o j j e b i l o v i n o ,

3 4

i i i p a k p r e l i v a n j e g r o b a v i n o m , u l j e m , b a c a n j e g r u m e n j a z e m l j e

3 5

-

o b e l e z a v a j u g r a n i c n i m o m e n a t u k o m e s e p o k o j n i k i z i v i k o n a c n o f i z i c k i o d v a j a j u . P o -

4 6

1 \ l p i

1 \ l m l l l l l l

i m J 1 1 1 1 l l

i P l l '

~:!11111111

:JIIIUJ~,

I P

r m m u u \

; , @ I l V I I ,

: H I U I J

i ! l l l l f f i l l l

' W I I i i \ \ 1 1

, u l l l w

~1\1111~

L w 1

i l l l m : l m

n n u n m r

~illllllll

: l i l l ! l l ! l :

\ 1 J l l l ! ! . ' l ! "

~nmiilhi

i n 1 1 1 J I I U I

1 1 ! 1 1 n n U I !

' 1 \ \ 1 1 \ m ! l l l

! i l l l i U I \ 1 1 1 1

l l i a l i 1 \ I I T I I

I W : U l l 1 1 1 1 1 1

l l l i ! ! n r r

, \ 1 J l l l ! l l @ !

n u l l l r e m r

1 U I J I U 1 \ ' U,l~,

~lllil!IUtt

f f i ' 1 l l l ' a ! l " l

t l i l l l 1 1 T n l l l t

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _


:;~diL'-- ~3.\"-

1. ;:-.. : :oji ::-

n j e m , k o j e i h i s k l j u c u j e i z r a z n i h a k t i v n o s t i u k o j i m a i n a c e u c e s t v u j u u n o r m a l n o m z i -

v o t u . K a d s e u p o r o d i c i d o g o d i s m r t n i s l u c a j , p r e s t a j e s v a k i r a d , b a c a s e z a t e c e n a h r a -

n a i v o d a , u k u 6 i s e n e k u v a i n e g o r i v a t r a d o p o s l e s a h r a n e , a u t o k u p r v e g o d i n e u k u -

c a n i n e u c e s t v u j u u z a b a v a m a , n e p e v a j u , n e i g r a j u , n e s t u p a j u u n o v e d r u s t v e n e o d n o -

s e , k a o n a p r i m e r z e n i d b a i l i u d a j a . T o n j i h o v o i z o l o v a n j e n a c i n j e d a s e z a s t i t i z a j e d n i -

c a , o n i s a m i o d d e l o v a n j a d u s e , i s t o t a k o o p o m e n a d a d r u g i b u d u p a z l j i v i p r e m a n j i m a

i d a s e s t v o r e p o g o d n i u s l o v i z a p r e b r o d a v a n j e k r i z e , a i s t o v r e m e n o s u i z n a c i n j i h o v o g

l i m i n a l n o g , t r a n s f o r m a c i j s k o g s t a n j a .

D a b i ! j u d i k o j i s u n a j v i s e p o g o d e n i s m r c u m o g l i d a s e v r a t e u n o r m a l n o d r u s t v e -

n o s t a n j e , o n i m o r a j u d a r a z r e s e s v o j e k o n f l i k t e i d v o z n a c n o s t i i d a u s p e s n o o b a v e p r e -

l a z i z p r v o b i t n i h s t a n j a u p o t o n j a . P r e s v e g a n e o p h o d n o j e d a p r i h v a t e g u b i t a k . M n o -

g o b r o j n i i c e s t o k o m p l i k o v a n i p o g r e b n i r i t u a l i p r i m o r a v a j u c o v e k a d a p r i h v a t i c i n j e n i -

c u s m r t i n a s v i m n i v o i m a s p o z n a j e , a t i m e s e o t e z a v a i i i o n e m o g u 6 a v a s t v a r a n j e i l u z i j a

i f a n t a z i j a .

4 5

D r u g o , u t o k u p e r i o d a z a l o s t i o m o g u 6 e n o i m j e d a s e , u z p o m o c d r u g i h ,

e m o t i v n o s t a b i l i z u j u . T r e 6 e , p r o l a z e k r o z p r o c e s d r u s t v e n o g p r e l a z a , s t o p o d r a z u m e v a

o s t v a r i v a n j e d i s k o n t i n u i t e t a s a p r e d a s n j i m s t a t u s i m a , u l o g a m a i o d n o s i m a k o j e s u i m a -

I i s a p o k o j n i k o m , s t i c a n j e n o v i h p r e d i s p o z i c i j a i k a r a k t e r i s t i k a i i n k o r p o r i r a n j e u n o v e

s t a t u s e .

4 6

S v e t e p r o m e n e n i s u n i m a l o l a k e i z a h t e v a j u o d r e d e n i d u z i v r e m e n s k i p e r i o d . S

d r u g e s t r a n e , n j i h o v o m i z o l a c i j o m d o n e k l e s u o s l a b i l i n j i h o v i o d n o s i s a p r o f a n o m

d r u s t v e n o m s t r u k t u r o m , t e j e t e v e z e , p o s l e i s t e k a z a l o s t i , n e o p h o d n o p o n o v o u c v r s t i t i .

D r u s t v o j e t a k o d e o b a v e z n o d a j a v n o i f o r m a l n o p r i h v a t i n j i h o v n o v i s t a t u s . A g r e g a c i j a

o z a l o s c e n i h s e t a k o d e o d v i j a u e t a p a m a , u i s t i m v r e m e n s k i m i n t e r v a l i m a k a o i z a

m r t v a c a , s a m o u s u p r o t n i m s v e t o v i m a - d u s a j e s v e b l i z a s v e t u s m r t i , a o f a l o s c e n i s u

s v e b l i z i d r u s t v u , a u j e d n o s u s v e d a l j i j e d n i o d d r u g i h i s v e v i S e p o s t a j u j a s n o d e f i n i s a -

n e k a t e g o r i j e s u t v r d e n i m r e l a c i j a m a i z m e d u n j i h .

c ) Z a j e d n i c a .

S m r t , k a k o j e n a p o m e n u t o , p r e d s t a v l j a o p a s n o s t z a i n t e g r i s a n o s t i s o l i d a r n o s f

g r u p e

4 7

, a r i t u a l i m o g u d a p r e n o s e s u p r o t n e p o r u k e i z n a c e n j a o d o n i h k o j a s t v a r a s a -

m a s i t u a c i j a , d a u C i n e d a i z g l e d a k a o d a n e m a k o n f l i k t a i o p a s n o s t i , d a b u d u i z r a z m o -

c i i o p t i m i z m a

4 8

u p o g r e b n o m r i t u a l u o b r e d i n a n i v o u z a j e d n i c e p r e d s t a v l j a j u u s t v a r i

d e k l a r a c i j u o s n o v n i h d r u s t v e n i h v r e d n o s t i n a k o j i m a p o c i v a , i z a j e d n i c a i h i z r a z a v a n a

t a j n a c i n s t o C l a n o v e p o d s e c a n a n j i h i p r i m o r a v a i h d a i m s e p o t c i n j a v a j u . Z a j e d n i c a

n a s t u p a k a o s l o z n a , u r e d e n a c e l i n a , C i m e u s u s t i n i n e g i r a p o s t o j a n j e k r i z e i p r o k l a m u j e

p o b e d u n a d j a k i m r a z o r n i m i m p u l s i m a k o j i s e m o g u j a v i t i u n j o j . D u z n o s t s v a k o g c l a -

n a j e d a s e s a s m r t n i k o m o p r o s t i , d a c i m s a z n a z a s m r t d o d e u k u c u d a u c e s t v u j e u z a -

l o s t i i p r u z i p o m o 6 , a s v a k o n e p o s t o v a n j e t o g a p r o p i s a p o v l a C i z a s o b o m o d r e d e n u

s a n k c i j u . M a n i f e s t a c i j e d r u s t v e n e s o l i d a r n o s t i d o p r i n o s e j a c a n j u d r u s t v e n i h o d n o s a ,

p o d s e c a j u n a r e c i p r o c n e o b a v e z e , o b n a v l j a j u s v e s t o p r i p a d a n j u g r u p i , a i s t o v r e m e n o

u v e r a v a j u o z a l o s c e n e d a s e s r o d n i c k e i p r i j a t e l j s k e v e z e n a s t a v l j a j U

5 0

U r i t u a l u s e t a k a -

d e n a s v e c a n i f o r m a l a n n a C i n i s k a z u j e p r a v i l n i r e d o s l e d u d r u s t v e n o j s t r u k t u r i , s t a r e -

s i n s t v o i z n a c a j c l a n o v a p r e m a p o l u , g o d i n a m a s t a r o s t i i p o l o z a j u . T a k a v r e d n a j b o l j e

j e i z r a z e n u s t r u k t u r i p o g r e b n e p o v o r k e , r e d o s l e d u s e d e n j a p o r o d i c e d o k p r i m a s a u c e s -

6 e , a u k r a j e v i m a g d e s u s e t a k v i o b r e d i o d r z a l i u z a u z i m a n j u p o l o z a j a n a p o g r e b n o j

t r p e z i . "

P r e m a t o m e , n a j v a z n i j e p o r u k e i z n a c e n j a o b r e d a k o j i s e i z v o d e n a n i v o u d r u s -

t v e n e z a j e d n i c e , m a d a o n a t a k o d e p r o l a z i k r o z f a z u s e p a r a c i j e i l u s t r a c i j e o d k o n t a k t a s

p o k o j n i k o m p o s l e u k o p a ( o b a v e z n o j e p r a n j e r u k u , p r e b a c i v a n j e z e r a v i c a p r e k o r a m e -

n a , s k i d a n j e z e m l j e s a o b u 6 e ) ,

5 2

i n t e g r a t i v n o g s u k a r a k t e r a i k a o t a k v i p r i p a d a j u f a z i

a g r e g a c i j e . O n a j e o d m a h p o s l e u k o p a s p r e m n a d a n a s t a v i s v o j n o r m a l n i z i v o t n i t o k i

d a p o n o v o , k a d a i s t e k n e p r o p i s a n i r o k , i n t e g r i s e c l a n o v e k o j i s u b i l i u s t a n j u z a l o s t i .

d ) R i t u a l n i p o m a g a c i

O v o j e u s l o v a n n a z i v z a o n e c l a n o v e d r u s t v e n e i i i s r o d n i c k e z a j e d n i c e k o j i n a

n a j d i r e k t n i j i n a c i n , o b a v l j e n j e m r a z n i h d u z n o s t i , k a o s t o j e o p r e m a n j e m r t v a c a , p r i p r e -

m a n j e h r a n e , a u s u s e d n i m k r a j e v i m a i k o p a n j e r a k e , i n o s e n j e o d r a

5 3

, p o m a z u d a s e i z -

v e d u p r o p i s a n i o b r e d i a d a p r i t o m p o r o d i c a o s t a n e u n e o p h o d n o j i z o l a c i j i . K a k o j e z a

s v a k u z i v u o s o b u , p a i z a n j i h , k o n t a k t s a m r t v a c e m o p a s a n , a n a r o c i t o m o z e n e g a t i v n o

4 8

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _


-!-~U~:~o-1:::-J.i-

~ :- ~e,.,, :-.o-. :: :-ri-_::m -~ih, -~\a

-:-.a-- :ve

.:. s L- =m

- D r u s t v e n a z a j e d n i c a u c e s t v u j e u r i t u a l u u n a j k r i t i c n i j i m m o m e n t i m a , o d n a -

s t a n k a s m r t i d o s a h r a n e k a d a s u i p o k o j n i k i o z a l o s c e n i u f a z i n a j i n t e n z i v n i j e d v o z n a c -

n o s t i . O n a m e d u t i m , n a s t u p a d e k l a r a t i v n o , p r e d s t a v l j a j u c i d r u s t v e n u s t r u k t u r u u n j e -

n o m p r a v i l n o m , i d e a l n o m o b l i k u p r i c e m u n a g l a s a v a k a r a k t e r i s t i k e n i z e g n i v o a s a j a s -

n o d e f i n i s a n i m s t a t u s i m a , u l o g a m a i k a t e g o r i j a m a i r e l e v a n t n i m o d n o s i m a i z m e d u

n j i h .

A k o p a k , u p o r e d i m o p o g r e b n i r i t u a l T o p o l a s a o b r a s c i m a u d r u g i m p o m e n u t i m

o b l a s t i m a , u o c i c e m o d a j e o n i z g u b i o n e k e k a r a k t e r i s t i c n e e l e m e n t e i i i d a s u o n i s m a -

n j e n i n a n a j m a n j u m o g u c u m e r u . T o s e m o z e o b j a s n i t i p r e s v e g a k a o o d r a z o p s t i h p r o -

m e n a u d r u s t v u n a s t a l i h t o k o m v r e m e n a u s a v r e m e n i m u s l o v i m a ( v r e m e n s k a r a z l i k a i z -

m e d u i s t r a z i v a n j a u T o p o l u i P o p o v o m P o l j u i z n o s i s k o r o t r i d e c e n i j e ) . N o , n a j z n a c a j -

n i j a s a z i m a n j a i m o d i f i k a c i j e o b r e d a n a s t a l a s u p o d u t i c a j e m k a t o l i c k e c r k v e i n j e n i h

k a n o n a , k o j a j e u s p e l a d a m n o g e e l e m e n t e z a m e n i c r k v e n i m r i t u a l o m i m o l i t v a m a . T o

s e n a r o c i t o o d n o s i n a i s k o r e n j a v a n j e p e g r e b n i h d a c a k o j e s u u T o p o l u s v e d e n e n a

o b e d u p o k o j n i k o v o j k u C i p o s l e s a h r a n e z a n a j u z i k r u g s r o d n i k a , k a o i o b i c a j s t a v l j a n j a

g r o b n i h p r i l o g a . S d r u g e p a k s t r a n e , a k o u p o r e d i m o r a d n j e k o j e p r o p i s u j e k a t o l i c k a

d o g m a , a t o s u :

- d a t e l o b u d e d o s t o j n o p o l o z e n o

- d a s e u z n j e g a p o s t a v i s v e t l o

- d a s e p o l o z i k r s t n a g r u d i i i i d a s e r u k e s a v i j u n a g r u d i m a u o b l i k u k r s t a

- d a s e t e l o u p r o p i s a n i m i n t e r v a l i m a p o p r s k a s v e t o m v o d o m i o k a d i

- i d a b u d e s a h r a n j e n o n a p o s v e c e n o m z e m l j i s t u "

s a r i t u a l o m k o j i s e i z v o d i u T o p o l u , j a s n o j e d a s u l . i n j e m u o c u v a n e m n o g e p r e -

h r i s c a n s k e t r a d i c i j e i d a s e o n z a s n i v a n a i s t i m r e l i g i j s k i m , d o m i n a n t n o a n i m i s t i c k i m

s h v a t a n j i m a i d r u s t v e n i m n o r m a m a k a r a k t e r i s t i c n i m z a s u s e d n e o b l a s t i a i s i r e p r o s t o r e

n a s e t r a d i c i j s k e k u l t u r e . S e m t o g a , u n e k i m e l e m e n t i m a m o g u s e p r e p o z n a t i u t i c a j i m e -

d i t e r a n s k e k u l t u r e k a o s t o j e , n a p r i m e r , v e r o v a n j e d a p r o s u t o u l j e d o n o s i n e s r e 6 U

5 8

i i i

p a l j e n j e l u m i n a , m e s a v i n e u l j a i v a d e u k o j u s e u r a n j a f i t i l j , k o d p o k o j n i k o v o g t e l a .

N A P O M E N E

D . G . M a n d e l b a u m , S o c i a l U s e s o f F u n e r a l R i t e s , T h e M e a n i n g o f D e a t h ( u r e d n i k H . F e i f e l ) ,

M c G r a w - H i l l B o o k C o m p a n y , 1 9 5 9 , 1 8 9 - 2 1 7 .

2 B . M a l i n o v s k i , N a u k a , m a g i j a i r e l i g i j a , B e o g r a d 1 9 7 1 , 5 6 ; P . R o s e n b l a t e t a ! , G r i e f a n d M o u r -

n i n g i n C r o s s - C u l t u r a l P e r s p e c t i v e , H R A F P r e s s , 1 9 7 6 , 4 .

3 D . G . M a n d e l b a u m , o p . c i t . , 2 1 5 .

4 B . M a l i n o v s k i , o p . c i t . , 5 6 .

5 I b i d . , 5 9 .

6 P . R o s e n b l a t t e t a ! . , o p . c i t . , 9 0 .

7 E m p i r i j s k i m a t e r i j a l k o j i j e o s n o v a o v o g r a d a s a k u p i l a j e p r o f . d r D u r d i c a P e t r o v i c u o k v i r u i s -

t r a z i v a n j a S t o n s k o g p r i m o r j a , k o j a j e 1 9 7 5 . g o d i n e o r g a n i z o v a o Z a v o d z a z a s t i t u s p o m e n i k a

k u l t u r e u D u b r o v n i k u . P r o f . d r D . P e t r o v i c m i j e t a j m a t e r i j a l p o n u d i l a d a o b r a d i m , n a c e m u

j o j s e s r d a c n o z a h v a l j u j e m . I n f o r m a t o r i s u b i l i S t a n a V i c a n ( 1 9 0 7 - 1 9 8 1 ) i L j u b e B r a g u l i n , r o d e -

n a 1 9 0 4 . g o d i n e . N e k e d o d a t n e i n f o r m a c i j e m i j e d a o P e r o V i c a n , s i n p o k o j n e S t a n e , 1 9 8 1 . g o -

d i n e .

8 E . L e a c h , C u l t u r e a n d C o m m u n i c a t i o n , C a m b r i d g e U n i v e r s i t y P r e s s , 1 9 7 6 , 3 3 - 3 6

9 S . F . M o o r e a n d B . M y e r h o f f , S e c u l a r R i t u a l : F o r m s a n d M e a n i n g s , S e c u l a r R i t u a l s ( u r e d n i c i

M o o r e i M y e r h o f f ) , V a n G o r c u m 1 9 7 7 , 3 .

I 0 V . T u r n e r j e u v e o u u p o t r e b u t e r m i n s t a n j e u z n a c e n j u r e l a t i v n o u t v r d e n i i s t a b i l n i u s l o v i

k a o o p s t i p o j a m p o d k o j i s e m o g u p o d v e s t i t a k v e d r u s t v e n e k o n s t a n t n o s t i k a o s t o s u s t a t u s ,

u l o g a , z a n i m a n j e , r a n g i t d . T h e F o r e s t o f S y m b o l s , A s p e c t s o f N d e m b u R i t u a l , C o r n e l l U n i -

v e r s i t y P r e s s , 1 9 6 7 , 9 3 .

I I V . T u r n e r , T h e R i t u a l P r o c e s s , 1 1 2 .

1 2 S . F . M o o r e , B . M y e r h o f f , o p . c i t . 3

1 3 A . V a n G e n n e p , L e s R i t e s d e P a s s a g e , P a r i s 1 9 0 9 .

1 4 E . L e a c h , o p . c i t . 3 3 - 3 6 , 7 7 - 7 9 ; V . T u r n e r , T h e R i t u a l P r o c e s s , 9 4 - 2 0 3 .

1 5 E . C o m i s e l , L e F o l k l o r e d e s c o u t u m e s : L ' e n t e r r e m e n t , l e c e r e m o n i a l e t f a r e p e r t o i r e , R a d X I

k o n g r e s a S a v e z a f o l k l o r i s t a J u g o s l a v i j e u N o v o m V i n o d o l s k o m 1 9 6 4 . g o d i n e , Z a g r e b 1 9 6 6 ,

4 4 3 - 4 5 7 ; M . V o d o p i j a ,

M a t u r i r a n j e k a o r i t e d e p a s s a g e , N a r o d n a u m j e t n o s t X I I I , Z a g r e b 1 9 7 6 , 7 7 - 9 1 ; M . P r o s i c , T e o r i j -

s k o - h i p o t e t i c k i o k v i r z a p r o u c a v a n j e p o k l a d a k a o o b r e d a p r e l a z a , E t n o l o s k e s v e s k e I , B e o g -

r a d 1 9 7 8 , 3 3 - 5 0 ; I . K o v a c e v i c , R a z b i j a n j e p r e d m e t a k a o g r a n i c a p o j e d i n i h f a z a s v a d b e n o g r i -

t u a l a - p o v o d o m j e d n o g e l e m e n t a s v a d b e n i h o b i c a j a u p r i j e p o l j s k o m k r a } u , S i m p o z i j u m S e o s -

k i d a n i S r e t e n a V u k o s a v l j e v i c a V I I , P r i j e p o ! j e 1 9 7 9 , 1 8 7 - 1 9 3 ; D . B a n d i c , T a b u k a o e l e m e n t o r -

g a n i z a c i j e k u l t u r n o g v r e m e n a i p r o s t o r a , G r a d i n a 6 - 7 , N i s 1 9 8 1 , 4 6 - 5 9 .

5 0

. : : ! t

. J l l A J

T ! n \ .

] i l l '

m~

: : J l l !

.;.!~Ill

m 1 1 1 '

::;~,

: ; u u ,

' I I I I I

" '

: 1 1 1 1 :

: I I I I I I

i l l l l l l

. . . . , ,

. I I " "

. . . . . , .

. i j j i i l

. .

4:~'

< i l l i l l

, . . . .

. . .

.,jjj~

4 \ 1

~1111

:~;.;;,

) I l l >

. . . ; ; i i ,

- : i 1 1 1 h

: J i l t :

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

N o v a s r p s k a a n t r o p o l o g i j a 8 : a n t r o p o l o g i j a s m r t i I I - 1 0

. :-:ac-- -:je--' . 3.5-::-~du ~- _:lm : , -:la-

- -:'~0-lt ..:_ lZ-

~::-.:. ::aj-- : =:tih

-:;. To ~~-:: na

.:.nJa .~ka

1!L:: :"re-~~:im

,. ':Jre " :'I'.e-: . - . iii

~=1a.

:: ';;!), : I,~ )1..1[-

-- is-:"-:- :-.'ka r::1 :~:nu

~. -:de-go-

_:; Yd

1 '~"-:us, '"" ._.ni-

2 XI ,.. 966,

~::>rij-3cog-,~- _g ri-:.:::-: .S~os:::::::-:: or-

16 V. Gennep, op. cit. 14; D. Bandic, op. cit. 54. 17 M. Vodopija, op. cit. 87. 18 A. Van Gennep, op. cit. 15-16. 19 T. Turner, TEansformation, Hierarchu and Transcendence: A Reformulation of Van Gennep's

Model of the Structure of Rites de Passage, Secular Ritual, Van Gorcum 1977, 53-70. 20 Ibid., 68. 21 NajveCi procenat stanovnika u selima Stonskog primorja Cine doseljenici iz Hercegovine, na-

rocito iz Popovog polja. Iako je ova oblast u neposrednoj blizini Dubrovnika, od 1399. godine u sastavu Republike, stanovnici gornjih sela, u koja spada i Topolo, zadr:lali su odlike kulture svoje matice i vise je gravitiralo ka Popovom polju nego ka obali. Ekonomske prilike su u tre-coj deceniji ovog veka bile vrlo s1icne, a i zenska nosnja bila je prava hercegovacka, kako se nosila u Popovom polju. (I. Sindik, Dubrovnik i okolina, SEZb XXXVII, Beograd 1926, 46, 64, 76, 1 05.) I u obicajima su postojale odredene slicnosti, tako da cemo u analizi pogrebnog rituala, tamo gde je ocigledno da su se neki elementi izgubili, dopunjti podacima o samrtnim obredima u Popovom polju i istocnoj Hercegovini (Lj. Micovic, Zivot i obicaji Popovaca, SEZb LXV, Beograd 1952, 204-209; R. Kajmakovic, Obicaji prilikom smrti i sahrane kod Srba i Hrvata u Istocnoj Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzeja, etnologija, N. S. XXIII, Saraje-vo 1968, 5-28).

22 B. Malinovski, op. cit. 59; E. Dirkem, Les formes e/ementaires de I a vie religieuse- Le system totemique en Australie, Paris 1937, 571.

23 S. F. Moore, B. Myerhoff, op. cit, 12-15. 24 D. Bandic, Tabu u tradicionalnoj kulturi Srba, Beograd 1980, 107, 110. 25 T. Dordevic, Nekoliki samrtni obicaji u Juinih Slovena, Godisnjica Nikole Cupica (GNC)

XLVI. Beograd 1937, 70. 26 B. Malinovski, op. cit. 59. 27 D. Bandic, Tabu .. , 113-123. 28 Ibid., 140, 143. . 29 Trideset dana u katolickoj crkvi ima ekvivalentno znacenje sa 40 dana u pravoslavnoj, (K.

Ranke, Der dreissigste und vierzigste Tag im Totenkult der Indogermanen, Helsinki 1951, 45-46.

30 E. Leach, op. cit. 63. 31 Lj. Micovic, op. cit. 206. 32 Ibid. 33 T. Dordevic, Nekoliki.., GNC XLVIII, Beograd 1939, 285. 34 R. Kajmakovic, op. cit. 10. 35 B. S. Puckle, Funeral Customs, Their Origin and Development, London 1926, 162; E. Cami-

sel, op. cit. 447. 36 R. Kajmakovic, op. cit. 6. 37 D. Bandic, Tabu .. , 149. 38 Ibid. 150-153. 39 T. Dordevic, op. cit. 254. 40 J. G. Frazer, The Fear of the Dead in Primitive Religion, I, London 1933, 176-177. 41 P. Rosenblatt et al. op. cit. 86-90. 42 Ibid. 90-94: D. G. Mandelbaum, op. cit. 198. 43 R. Redfild-Braun, Tabu, Teorije u drustvu - osnovi savremene socioloske teorije II- Beograd

1969, 906. 44 P. Rosenblatt et al. op. cit. 6-7. 45 E. N. Jackson, Grief and Religion, The Meaning of Death .. , 220. 46 P. Rosenblatt et al. op. cit. 8, 87-90. J,7 Vidite napomenu 22 48 S. F. Moore, B. Myerhoff, op. cit. 24. 49 E. Dirkem. op. cit. 571. 50 D. G. Mandelbaum, op. cit. 195; P. Rosenblatt et. al. op. cit. 94-95. 51 E. Camisel, op. cit. 448. 52 Lj. Micovic, op. cit. 207; R. Kajmakovic, op. cit. 10; T. DordeviC, Nekoliki... GNC XLIX, Be-

ograd 1940, 76. 53. Lj. MicoviC, op. cit. 206. 54 D. BandiC, Tabu .. , 114. 55 Ibid. 115, 120. 56 S. Zecevic, Samrtni ritual i neki ob1ici kulta mrtvih u stanovniStva vlaskog govornog jezika

Krajine i K1juca, GEM 30, Beograd 1967, 47-78. :;t B. S. Puckle, op. cit. 32-33. ~8 V. Cajkanovic, I tu ima njegova masla, SKG XXIV, Beograd 1910, 146-9.

51 ________________________________________________


393.1:316.7(497.1)1921 321.72:929 . I

73/2009 (93113)

I *

I . - - -, . () - . -. .

: I , , - , ,

I, - , - , .1

* 1921-2003. 2008. . - - : . , . .

1 . : . , I ; : 18441903, , , 1988; , I ; : 19031914, , , 1990; , I ; , : 19141921 , , 1994. . - . . ,


94

, - 1921. , .

- I . - - , - , , , , , -, .2 , , () , - , .3 , .4

, , . , , : - . - . , - , : - ; , , , .5

. I 19151916, , 1984. . . , 19181988, - 19141941, , , 1988. : . , , , 1999; . , I - () (19031914), 1, , 1995, 725.

2 - ( X : ) ( XI : . ). . , -, , , 1999, 195245.

3 . () , .

4 . , 195.5 . , , , , 1968, 126.


95 I...

, , . , -. , , - , indpendant de tout sujet, de tout objet, et de tout contexte.6 , , .

. , - , , , , , , - , - .7 , .

16. 1921. I - . , . .

. . , - , . , -

6 . , , : - , . 18201977; : . , . (.), -, XX , , 2002, 154. .

7 V. Turner Symbols in Ndemby ritual, The Forest of Symbols, leiden, 1967, 1928. (David Pocock) (ritual acts) , (real acts) . D. Po-cock Understanding Social Anthropology, hodder & Stoughton, london, 1975, 169. . : . , 196.

8 - , . - .


96

. .9

, :

1. . . 6-18 . - 6-18 .

2. 17. 1921. . 3. 18.08.

21.08. , .

4. 18.08-21.08. 5. 22.08. -

, - .10

. - 22. . : ; - .11 - , , .12

20. , , , , .13

-. . . - . , -

9 , , 19.08.1921.10 , 17.08.1921.11 , , 18.08.1921.12 , , 19.08.1921.13 : .

2. 20. 1921. ( 1921), 101-103. , 38-100-235. . 1913. - .


97 I...

, .14 : , , , .15

20. : , 3 4 1875.16, 4 5 , 5 7 . .17

, 22. 7.15 . -, , , .18 - , . - . , .19 . : - , , , , . , , , - .20

, , . -

14 -, , 21.08.1921. . aa, 22.08.1921.

15 , , 21.08.1921.16 1875. .

. , I , . , . : . , I , ... 47.

17 , , 21.08.1921.18 ,

, , . . . , , 20.08.1921. . -, VII, . VII, . aa 22.08.1921. .

19 , , -, , , 1318, . - . 16000 , 6 . , . , , 21.08.1921.

20 .


98

, , .21 . , - , , . . . , . - 22, , , , -, , , - . , , , , , , - , , , , 23, - , , , , -, , -, . , ( ), . : - , - , -- , - , - .24

23.08.1921. , - - . : , , . , , -. , - . . - .25

21 , - . , , - . , , . - . , , 22.08.1921.

22 , , . . .

23 , - , . . .

24 , , 1914. , . .

25 , 23.08.1921.


99 I...

10.30 . , 21 . . , , , , , : ; , , , . .

13 . - . 15.30 . , . , 17.30 . , , 21 , , , , , -, , , .26

, - , . - .27 ,

26 , , 18.08.1921.27 . , 154. -

, 20. . , - . (, ). : . , , , , 1992; . , , . , , 1994; J. , , , , 1994. , , , . , . : . , , , , 1994.


100

. , .28 , - .

I , , . - 1. 1918. , 28. 1919. , - . -, , , , , , . , - , , - .

, , 1918. , -- . 12 29 , , - , --30 . , - . - , , 28. 1921. -.31 , - . k , , - . , ,

28 C. Geertz The Interpretation of Cultures, london, 1975, 14.29 1921. 11.984.919 . . ,

1918-1978, , , , 1981, 29.30 22.31 , -

. - , , - . , , () , . 11 , , , . , 5354.


101 I...

, , - 1921 1929. .32

1921. , , - . , -. - . , -, , - .33 , - , . , - . , . - . - , .34

, , . , , , . - . , , . , 1921. - . , ; .35

32 , 76. 39 , ( 19211929. ) . 78.

33 18042004, , , . ( ), , 2004, 201203.

34 14. - 1920. , 23. 1921. , 7. 1921. . -- 2. 1921. , -- 1. 1921. . , 47.

35 : , , . ,


102

, - . .

. , . . - , , - .

, , , . - : . - .

- .36 1521. , , - . , . -, , - , , . : , , , -, . 1867. - , , 1870. , . , .

. , , 25.08.1921...371, . 6208. .

36 - , , , , - (19181941), 47, , 1998, 85102.


103 I...

, - , .37

, , - ( ) , . . , - , , , .38 ( , ) - . , - , -, . 19. , , . - (...) (...) .39 - , ; - .40

- , , . : - . , - .

37 2, . , , , 1974, 299311. - 2007. 1619. . , , , , , . happening - .

38 1893. 1914. . , - . . , (18931914)- , - 1/90, , 1990, 80. . 2, 300.

39 , 310.40 . , , , , , , ,

, 1977, 668.


104

- .

. - . , - - .

- . - . , - . , . - ( 8 ) 10,30 . , , , . 13 - , . 15,30 .

: - . , , - . , . , , - . , , , . I - .41 , . - . . , , , - , , . , .

41 , , 1914. , . , , 22.08.1921.


105 I...

. - . .

- , , . , . - . -. , - . , , , . , - 20. .42 , , .43 , , (...) .44 , . , , . (...) - (...) -.45

- , , , , , , . . - , , . , . , , .

42 76% . 43 . , : ,

44, , 1995, 117.44 .45 , 21.08.1921.


106

, . - . , , .46 , , -, ( ) ( ). . . . . , .47 - , , . 48 49 , , - 50 .

46 19121913. , -, .

47 , , -. . , . .

48 , - , . , . . , 100 , , , 1991, 112.

49 () . - . , , , . . . , 257.

50 . . - , . - , . . , 5759. , , , . , I 1934. , , , . .


107 I...

. ( ) ( ). , , - .

, - . - ; ; , .51

. . , - , 20. , . 16. . - , . - . , - 1829. () . - , , .52 1845. 8/21. , .53

. . 13/26. 1903. .54 , . , , , 1921. , , - I 1925. .55

51 . , 126.52 2 92.53 , www.saborna-bgd.spc.co.yu54 . , I, I, --

, 1997, 12.55 , 16.


108

, , , - . - , , . - , , , , . - , - , .56

, - . (7.158.00 ), (15.3017.30 ). - , , .

, ( , ), (- , ), ( , ), (, -, , ) (, , ). - - . , . .57 , -, , , , - . () , . . . - , ,

56 , , , , . , , , , . . , 1918-1988, 1914-1941, , , 1988, 44.

57 (, ) (, ) . . -, , 26, , 1963.


109 I...

, , - , , -. , .

. - , (, , ) .

, - . (- ), ( - ). , . , , -, , . , , , - . .

- . - . - . . , , , , . , , - .

. -, , - I . : . -


110

- . - . , . - , I, , - . , .

:

:

, 100 , , , 1991.

, , , , 1992.

, , (19181941), 47, , 1998.

, , , , 1999.

Clifford Geertz The Interpretation of Cultures, london, 1975. , , ,

1999. ,

. I 19151916, , 1984.

, I , -: 18441903, , , 1988.

, I , -: 1903-1914, , , 1990.


111 I...

, I , , : 19411921, , , 1994.

, , 26, , 1963.

2, . , , , 1974. , , : -

, . 18201977; : . , . (.), , XX , , 2002.

, , , , , , , , 1977.

J , , , -, 1994.

, , , -, 1994.

, , , , 1968. 18042004, , ,

. ( ), , 2004. , : -

, 44, , 1995. , I, I,

, 1997. , 19181978, , ,

, 1981. , 19181988, -

19141941, , , 1988. , I (-

) (19031914), , 1, , 1995.

Victor Turner Symbols in Ndemby ritual, The Forest of Symbols, leiden, 1967. , , . , , 1994. , (18931914)

, 1/90, , 1990.


112

:

:

, , 17.08.1921; 18.08.1921; 19.08.1921. 21.08.1921 22.08.1921. .

:

. - 2. 20. 1921. ( 1921), 101103. , 38100235.

, , 20.08.1921. . -, - VII, .

, , 25.08.1921...371, . 6208.

:

www.saborna-bgd.spc.co.yu

Tatjana Mikulic

ANALYSIS OF SPATIAL BEHAVIOR ILLUSTRATED BY EXAMPLE OF THE FUNERAL OF KING PETAR I OF SERBIA

Summary

The purpose of this paper is to analyze in detail the funeral ritual of king Peter I karadjord-jevic, which was held in 1921. As the research subject is the funeral procession that moved in the clearly defined space-time continuum, the basic concept on which this research is based is the concept of spatial behavior. The idea is to identify dynamic and static events, and, within their


113 I...

framework, interpret analytical determinants of space and time of the ritual, its participants and the inventory of material used. At the same time the mapping of the royal funerary ritual in the particu-lar socio-historical period of time was done. Contextualization of the ritual pointed out that in the process of communication with the audience, it conveyed a message. Its primary function was the confirmation of the legitimacy of the ruling dynasty.


Originalni nauni rad UDK 323.285(497.11)

Antropologija 12, sv. 2 (2012)

Todor Kulji1 Filozofski fakultet Beograd

UPOTREBA ATENTATA: PRESOCIJALISTIKI POGREB KRALJA JUGOSLAVIJE I

POSLESOCIJALISTIKA SAHRANA PREMIJERA SRBIJE2

Apstrakt: U radu je sa tanatopolitikog stanovita prikazana upotreba pogreba dva ubi-jena dravna poglavara: kralja Jugoslavije 1934. i premijera Srbije 2003. U oba sluaja je dravna alost proeta vrednostima napadnute grupe i uokvirena hegemonom epohal-nom sveu svoga doba. U prvom sluaju bila je to Jugoslavija i monarhijska vlast po bojoj milosti, u drugom sluaju Srbija i republika. U oba sluaja re je o kapitalisti-kim dravama. Prikazana je simbolizacija napadnutih vrednosti grupe i sadraj laudatio funebris (govora na odru). Leevi kralja i premijera se u ritualu sahrane javljaju kao uje-dinjujui simbol trajanja i kontinuiteta drave. Savremene sahrane sa verskim ritualom su restauracija premoderne tanatoprakse. Osim toga sahrana premijera 2003. je iskori-ena da se i ritualno javno demonstrita raskid sa komunizmom.

Kljune rei: tanatopolitika, pogreb, kralj, premijer, laudatio funebris.

1.

Svaki pogreb pokazuje nain na koji grupa svladava i prihvata smrt. Kao to se kroz istoriju poimanje same smrti kretalo izmeu slike bespovratnog efemernog truljenja i raznih imaginarnih vizija venog, tako je bila razliita i politika upotreba lea. Raznovrsne simbolizacije tela preputenog truljenju na mitski, religijski ili na svetovni nain oplemenjivale su i spajale grupu: od komemorativnog negovanja svetog groba, preko panteona mrtvih pretea do kultova oeva nacije, drave ili partije. U tanatopolitici je re o razliitim jav-nim insceniranjima kulta mrtvog i kulta groba. Svako ko evocira seanje na

1 [email protected] 2 lanak je nastao u okviru rada na projektu "Drutveni akteri i drutvene promene

u Srbiji 1990-2010", br.149005 koji finansira Ministarstvo nauke i zatite ivotne sredine Republike Srbije


Upotreba atentata. . .

Antropologija 12, sv. 2 (2012) 262

kraj, na smrt vladara, uvek provocira pitanje o novom poetku. Cilj pogrebnih obreda jeste da prevedu nestanak pojedinca u podstrek za obnovu i osvedoa-vanje nesmrtnih grupnih entiteta: vere, ideologije, drave ili partije.

Ubistvo elnika je snaan udar na jedinstvo politike grupe. Nakon atenta-ta nepripremljena nemogunost napreac postaje stvarnost. Sa nestankom vo-e, ka

Documents

Obredi prelaza