Obyczaje Krajow Biblijnych Fragment

Obyczajekrajów biblijnych

Fred h. wight

Obyczajekrajów biblijnych

Oficyna Wydawnicza VOcatiO

Warszawa

Konsultacja naukowa

ks. Waldemar chrostowski

Tytu³ orygina³u: Manners and Customs of Bible Land

Przek³ad:Robert Piotrowski

Redakcja: Joanna Z³otnicka

Korekta: Joanna Raczkowska

Redakcja techniczna: Małgorzata Biegańska-Bartosiak

Opracowanie graficzne okładki: Joanna Złonkiewicz

Zdjęcia na okładce: Daniela Kosiorek, Paweł Kumelowski, Jacek Urbanowicz

Copyright © 1953 by The Moody Bible Institute of Chicago

Wydanie IV (2013)

Copyright for the Polish edition © 1998 by Oficyna Wydawnicza VOCATIO All rights to the Polish edition reserved

Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeżone.Książka, ani żadna jej część, nie może być przedrukowywana ani w jakikolwiek inny

sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu

bez pisemnej zgody wydawcy.

W sprawie zezwoleń należy zwracać się do: Oficyna Wydawnicza VOCATIO

02-798 Warszawa, ul. Polnej Róży 1 e-mail: [email protected]

Redakcja: tel. (22) 648 54 50 Dział handlowy: tel. (22) 648 03 78, fax (22) 648 03 79

e-mail: [email protected]

Księgarnia Wysyłkowa 02-793 Warszawa 78, skr. poczt. 54

tel. (603) 861 952 e-mail: [email protected]

www.vocatio.com.pl

ISBN 978-83-7829-079-7

Wstêp .....................................................................................7

Rozdzia³ I. ¯ycie w namiotach ..............................................9

Rozdzia³ ii. Domy jednoizbowe ..........................................15

Rozdzia³ iii. Domy wieloizbowe .........................................29

Rozdzia³ IV. ¯ywnoœæ i jej przygotowanie ..........................37

Rozdzia³ V. Spo¿ywanie posi³ków ......................................48

Rozdzia³ Vi. Wieczerze i uczty ............................................53

Rozdzia³ VII. Œwiête prawo goœcinnoœci .............................60

Rozdzia³ VIII. Rozk³ad dnia i codzienne zajêcia .................70

Rozdzia³ IX. Ubiór i ozdoby ................................................79

Rozdzia³ X. Sytuacja mê¿czyzny i kobiety w rodzinie .......88

Rozdzia³ XI. Opieka nad dzieæmi ........................................93

Rozdzia³ XII. Edukacja m³odzie¿y .......................................97

Rozdzia³ Xiii. Religia w domu ...........................................102

Rozdzia³ XIV. Zwyczaje ma³¿eñskie ..................................107

Rozdzia³ XV. Niektóre œwiêta ............................................116

Rozdzia³ XVi. choroby i metody leczenia ........................119

Spis treœci

Rozdzia³ XVII. Œmieræ na Bliskim Wschodzie ...................123

Rozdzia³ XVIII. ¯ycie pasterskie ........................................127

Rozdzia³ XIX. Uprawa i zbiory zbó¿ .................................146

Rozdzia³ XX. Uprawa winoroœli .........................................162

Rozdzia³ XXi. Uprawy oliwek i fig ....................................170

Rozdzia³ XXii. Rzemios³a i zawody ...................................176

Rozdzia³ XXiii. Muzyka instrumentalna i wokalna ..........198

Rozdzia³ XXiV. Miasto orientalne ......................................206

Rozdzia³ XXV. W³asnoœæ ....................................................214

Rozdzia³ XXVI. Zwierzêta domowe ...................................219

Rozdzia³ XXVII. Podró¿e l¹dowe i morskie ......................235

Rozdzia³ XXVIII. Zaopatrzenie Palestyny w wodê ...........244

Rozdzia³ XXiX. Najazdy i krwawa pomsta ........................250

Rozdzia³ XXX. Niewolnictwo w czasach biblijnych .........253

Rozdzia³ XXXi. atletyka grecka i rzymskie pokazy gladiatorów ...............................................257

Przypisy Ÿród³owe ..............................................................261

indeks biblijny ....................................................................284

Biblia dzie³em Bliskiego Wschodu. Ludzie Zachodu ³atwo zapominaj¹ o wschodnim pochodzeniu Biblii. Autorzy wszystkich jej ksi¹g byli ludŸmi Orientu. Sko-

ro tak, to w pe³nym tego s³owa znaczeniu Biblia jest Ksiê- g¹ Wschodu. Mimo to wielu patrzy na Pismo Œwiête przez pryzmat obyczajów zachodnich – zamiast interpretowaæ je z orientalnego punktu widzenia.

Znajomoœæ obyczajów Bliskiego Wschodu konieczna dla zrozumienia Biblii. Wiele fragmentów niezrozumia³ych dla cz³owieka Zachodu mo¿na ³atwo wyjaœniæ, odwo³uj¹c siê do wzorców kulturowych Bliskiego Wschodu. Jeœli pominiemy te zagadnienia, nie poznamy dobrze Biblii – tak Starego, jak i Nowego testamentu.

Wartoœæ studiów nad obyczajami Arabów. arabowie s¹ od wieków mieszkañcami Palestyny. W VII wieku po Chr. armia arabska zaatakowa³a Bliski Wschód. NajeŸdŸcy przynieœli ze sob¹ sposób ¿ycia odziedziczony po niezli-czonych pokoleniach przodków. Poniewa¿ zaœ od tego cza-su zamieszkiwali zajête przez siebie kraje, zachowali wiele zwyczajów pochodz¹cych z czasów biblijnych.

Obyczaje Arabów niewiele siê zmieni³y w ci¹gu stuleci. Na Bliskim Wschodzie ¿yj¹ trzy grupy Arabów. Pierwsza grupa to nomadzi, czyli beduini, którzy trudni¹ siê paster-stwem i mieszkaj¹ w namiotach. Druga – rolnicy, zwani fel-

wstêp

8 Obyczaje krajów biblijnych

lachami, mieszkaj¹cy przewa¿nie w wiejskich domach jed-noizbowych. Trzeci¹ grup¹ s¹ Arabowie miejscy, z regu³y prowadz¹cy interesy w wiêkszych miastach. Ci ostatni mieli wiêkszy ni¿ pozosta³e grupy kontakt z cywilizacj¹ zachod-ni¹, tote¿ ich sposób ¿ycia zmieni³ siê w znacznym stopniu. Natomiast obyczaje fellachów zmieni³y siê niewiele, a no-madów pozosta³y praktycznie takie same. Wiêkszoœæ Ara-bów uwa¿a³a przez wieki zmianê staro¿ytnych obyczajów za z³o. Dlatego pod wzglêdem obyczajowoœci Arabowie ¿yj¹cy w krajach biblijnych s¹ bardzo podobni do Izraelitów opisywa-nych w Piœmie Œwiêtym. Istniej¹ pewne wyj¹tki od tej regu³y, z których wiêkszoœæ dotyczy praktyk religijnych.

�ród³a dotycz¹ce obyczajów Arabów z krajów biblij-nych. Informacje o stylu ¿ycia Arabów z Bliskiego Wschodu zawdziêczamy mieszkañcom krajów biblijnych, czyli wielo-letnim mieszkañcom tych rejonów, oraz misjonarzom, uczo-nym i podró¿nikom.

Co mo¿na powiedzieæ o ¯ydach, którzy powrócili do utworzonego w 1948 r. pañstwa Izrael? Obyczaje ¯ydów powracaj¹cych dziœ z ca³ego œwiata do kraju przodków nie maj¹ wiêkszego znaczenia dla niniejszego studium – s¹ to przewa¿nie obyczaje krajów pochodzenia, w wielu przy-padkach zachodnie. Niektórzy z powracaj¹cych ¯ydów czy te¿ ci, którzy spêdzili w Pa lestynie d³u¿szy czas, trzymaj¹ siê dawnej obyczajowoœci, szczególnie praktyk religijnych – sta-nowi¹ oni jednak zdecydowan¹ mniejszoœæ.

Inne Ÿród³a informacji o obyczajach krajów biblijnych. Historycy pisz¹cy o czasach Jezusa Chrystusa i aposto³ów czêsto podaj¹ informacje o ówczesnym – czy nawet wczeœniejszym – sposobie ¿ycia. Cennym Ÿród³em wiedzy na ten temat s¹ te¿ znaleziska archeologiczne. Przedmio-ty pochodz¹ce z wykopalisk, np. ceramika, wyposa¿enie domów, pozosta³oœci dawnych budowli, inskrypcje itp., ods³aniaj¹ czêsto tajemnice ¿ycia i dzia³alnoœci staro¿ytnych mieszkañców tych rejonów.

¯ycie w namiotach jest staro¿ytnym obyczajem, wy- wodz¹cym siê sprzed czasów Abrahama. Pierwsza wzmianka na ten temat w Piœmie Œwiêtym dotyczy

niejakiego Jabala, o którym czytamy, ¿e „by³ praojcem mieszkaj¹cych pod namiotami” (Rdz 4,20). Po opowiadaniu o potopie czytamy w Biblii: „Niech Bóg da i Jafetowi du¿¹ przestrzeñ i niech on zamieszka w namiotach Sema” (Rdz 9,27).

Patriarchowie Abraham, Izaak i Jakub spêdzili wiêkszoœæ ¿ycia w namiotach, w Kanaanie i krajach s¹siednich. O Abra-hamie powiedziano, ¿e „rozbi³ swój namiot” w okolicach Betel (Rdz 12,8), Izaak rozbi³ namiot w dolinie Geraru (Rdz 26,17), a Jakub uczyni³ to w pobli¿u miasta Sychem w Ka-naanie (Rdz 33,18).

Izraelici ¿yli w namiotach podczas czterdziestu lat spê- dzonych na pustyni. Moj¿esz powiedzia³ o nich: „rozbij¹ swe namioty wed³ug swoich zastêpów: ka¿dy na swoim [miejscu w] obozie” (Lb 1,52). Zaœ Baalam „podniós³ oczy i zobaczy³ Izraela roz³o¿onego obozem wed³ug swoich pokoleñ” (Lb 24,2).

Przez wiele lat po wejœciu do Ziemi Obiecanej Izraelici wci¹¿ ¿yli w namiotach. Za panowania króla Dawida powie-dziano doñ: „Arka, Izrael i Juda przebywaj¹ w namiotach” (2 Sm 11,11), co wskazuje, ¿e wielu ludzi ¿y³o wtedy w namiotach. Nawet za czasów buntu dziesiêciu plemion pod

Rozdział i

¯ycie w namiotach


wodz¹ Jeroboama i secesji Izraela od Judy rozleg³o siê wo³anie: „Do swoich namiotów idŸ, Izraelu!” (1 Krl 12,16). Kiedy plemiona wyrusza³y na zebrania na tak ma³ych tere-nach jak Gilgal czy Szilo, to niew¹tpliwie zabiera³y ze sob¹ namioty. Po zbudowaniu œwi¹tyni jerozolimskiej zaczê³y siê pielgrzymki dla uczczenia œwi¹t Pañskich i tysi¹ce p¹tni- ków spa³o w namiotach rozbitych na górach otaczaj¹cych miasto1.

Przez wieki beduini palestyñscy, szczególnie ci ¿yj¹cy w Transjordanii, mieszkali, podobnie jak dawni Izraelici, w namiotach. Ich sposób ¿ycia bardzo przypomina obycza-je postaci z pierwszych ksi¹g Biblii. Na to, jak ¿yli ludzie w tych czasach, rzuci œwiat³o zbadanie dzisiejszych konstruk-cji namiotów w krajach biblijnych. Dziêki temu bêdzie mo¿na stworzyæ odpowiedni¹ podstawê dla zrozumienia tamtych czasów2.

Tworzywo namiotów

Domem beduina jest jego namiot zrobiony z w³osia czar-nych kóz. Zwie siê on beit sha’ar, to jest „dom z w³osia”. U¿ywany do wyrobów namiotów ciê¿ki, grubo tkany ma-teria³ chroni zamieszkuj¹c¹ namiot rodzinê od zimnych wiatrów. Latem skrzyd³a namiotu zwykle siê podnosi; s³u¿y on wtedy jako parasol od s³oñca3. Tkanina z koziej sierœci, o ile sucha, jest porowata, ale skurczywszy siê po pierwszych deszczach, staje siê wodoodporna4. Pieœñ nad Pieœniami tak mówi o namiotach: „Œniada jestem, lecz piêkna, córki jero-zolimskie, jak namioty Kedaru” (Pnp 1,5).

Tworzywo namiotu beduiñskiego jest to¿same z biblijn¹ w³osiennic¹. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e wschodnia w³osiennica ca³kowicie siê ró¿ni od konopnej czy jutowej tkaniny, z któ-rej na Zachodzie szyje siê worki – jest utkana z k³uj¹cej i szorstkiej koziej sierœci5. Dlatego zapewne autor apoka-lipsy porówna³ ciemnoœæ w³aœnie do w³osiennicy: „s³oñce sta³o siê czarne jak w³osienny wór” (Ap 6,12). W czasach

11

biblijnych w³osiennicê noszono na znak ¿a³oby (Rdz 37,34; 2 Sm 3,31), pokory (1 Krl 21,27; 2 Krl 19,1) i skruchy (Dn 9,3; Jon 3,5).

Obozowiska namiotów i sposób ich rozbijania

Jeœli beduini, jak to siê czêsto zdarza, ¿yj¹ razem w gru-pie plemiennej lub klanowej czy te¿ wspólnie mieszkają w kilka rodzin to ich namioty nie tworz¹ bez³adnego skupi-ska. Najczêœciej ustawiane s¹ w du¿e ko³o, tak by przynaj-mniej czêœæ stad bydła mog³a znaleŸæ schronienie wewn¹trz okrêgu. Obok namiotu szejka stoi d³uga dzida – znak w³adzy (por. obozowisko króla Saula, 1 Sm 26,7). Jego namiot jest zazwyczaj najwiêkszy6.

Biblia mówi, ¿e niektórzy synowie Izmaela ¿yli w wio-skach czy te¿ obozowiskach namiotów (Rdz 25,16). Obo-zowisko Abrahama musia³o liczyæ wiele namiotów, skoro napisano, ¿e podczas konfliktu z konfederacj¹ królów – kiedy to uprowadzono Lota – dobra³ sobie trzystu osiem-nastu wyæwiczonych ¿o³nierzy wyszkolonych w swoim domu (Rdz 14,14). Uk³ad jego obozu by³ bez w¹tpienia po-dobny do stosowanego wspó³czeœnie przez bogatszych be-duinów.

G³ówna górna czêœæ namiotu beduiñskiego sk³ada siê z pojedynczej du¿ej zas³ony podpartej ¿erdziami. Krawêdzie poszycia naci¹gane s¹ linkami, przymocowanymi do pali- ków wbitych w ziemiê7. Takim palikiem Jael zabi³a Siserê (Sdz 4,21).

rozk³ad namiotu

Wschodni namiot jest z regu³y pod³u¿ny i dzieli siê na dwa, czasami trzy pomieszczenia rozgraniczone zas³onami z ko-ziej we³ny. Wejœcie prowadzi do pomieszczenia mê¿czyzn, s³u¿¹cego tak¿e do przyjmowania goœci. Za nim znajduje siê

¯ycie w namiotach


przedzia³ kobiet i dzieci. Czasami jest te¿ trzeci przedzia³ dla s³u¿by lub byd³a8.

Kobiety nie maj¹ wstêpu do przedzia³u goœcinnego, mog¹ jednak s³yszeæ, co siê w nim dzieje9. Dlatego Sara, bêd¹c w swoim pomieszczeniu, przys³uchiwa³a siê temu, co anio³ mówi³ w przedziale goœcinnym namiotu Abraha-ma (Rdz 18,10-15). Czasami kobiety zajmuj¹ osobny namiot. Liczna rodzina Jakuba zajmowa³a kilka namiotów. Biblia wspomina o namiotach Jakuba, Lei, Racheli i dwóch niewol-nic (Rdz 31,33).

wyposa¿enie namiotu

Namiot pasterza jest czêsto przenoszony, jak mówi Ezechiasz w swojej pieœni dziêkczynnej za uzdrowienie (Iz 38,12). Dla-tego wyposa¿enie namiotu musi obejmowaæ tylko niezbêdne przedmioty. Na ziemi le¿¹ dywany, ale na noc wyci¹ga siê maty albo kobierce s³u¿¹ce do spania. Za przykrycie w nocy s³u¿y odzież wierzchnia. Wokó³ ¿erdzi ustawia siê worki z ziarnem. Gdzieœ znajd¹ siê na pewno rêczny m³ynek

Beduiñski namiot z koziej sierœci

13

i moŸdzierz do t³uczenia ziarna. Na ¿erdziach rozwiesza siê skórzane buk³aki na wodê i inne p³yny, a tak¿e skórza-ne wiadro do czerpania wody ze studni i gliniany dzban, w którym kobiety nosz¹ wodê. Naczynia kuchenne s¹ nie-liczne, znajdziemy jednak garnki, kot³y i patelnie. Zastawa obejmuje maty, tace lub wiêksze misy oraz garnuszki na napoje. Namiot oœwietla w nocy prymitywna lampa oliwna (patrz: „lampa”, s. 21-24). Jeœli rodzinê staæ na wielb³¹da, to jego siod³o pos³u¿y za siedzisko – jak Racheli, w czasie gdy jej ojciec szuka³ pos¹¿ków (Rdz 31,34). Proste ¿ycie mieszkañców namiotów nie wymaga wiele wiêcej10.

Palenisko znajduje siê, rzecz jasna, na ziemi. Wykopuje siê dziurê i rozpala w niej ogieñ. Wokó³ niej uk³ada siê ka-mienie, na których ustawia siê naczynia kuchenne. Jedno palenisko znajduje siê w namiocie, a drugie na zewn¹trz, z regu³y przy pomieszczeniach dla kobiet. Podczas upa³ów gotuje siê na zewn¹trz11.

Szycie namiotów i powiêkszanie siedzib

Beduini rzadko sporz¹dzaj¹ nowe namioty (jedyn¹ w³aœciwie okazj¹ jest osiedlenie siê m³odego ma³¿eñstwa poza siedzib¹ rodziców pana m³odego, co zdarza siê bardzo rzadko); zwykle naprawiaj¹ stare. Prace te wykonuj¹ kobiety. Przez mniej wiêcej rok zbiera siê kozi¹ sierœæ i z niej sporz¹dza nowy pas materia³u do naprawy starego namiotu. Od- rywa siê najbardziej zu¿yt¹ czêœæ dachu namiotu i zastêpuje j¹ now¹ tkanin¹. Stary materia³ przeznacza siê na zas³ony wewnêtrzne. Ka¿dego roku nowe odcinki tkaniny zastêpuj¹ zniszczone i taki czêœciowo stary, czêœciowo nowy „dom z w³osia” przechodzi z ojca na syna12.

W miarê jak rodzina staje siê liczniejsza albo wzbogaca siê i chce powiêkszyæ swoj¹ siedzibê, namiot ulega rozbu-dowie przez dodawanie kolejnych przedzia³ów. Podobnie mieszkañcy Zachodu dobudowuj¹ do swoich domów po-koje. Ró¿nica polega na tym, ¿e ludzie Bliskiego Wschodu

¯ycie w namiotach


– zamiast zmieniæ namiot na nowy – sztukuj¹ go13. izajasz ten w³aœnie obyczaj mia³ na myœli, gdy porówna³ chwalebn¹ przysz³oœæ Izraela do namiotu beduina: „Rozszerz przestrzeñ twego namiotu, rozci¹gnij p³ótna twego «mieszkania», nie krêpuj siê, wyd³u¿ twe sznury, wbij mocno twe paliki” (Iz 54,2).

Tryb ¿ycia mieszkañców namiotów

Mieszkañcom Zachodu trudno sobie uœwiadomiæ, jaki tryb ¿ycia prowadz¹ orientalni mieszkañcy namiotów. Pewien podró¿nik, który odwiedzi³ tych nomadów, napisa³ o nich:

Namiot Araba jest jego domem, jednak s³owo „dom” nie znaczy dlañ tego, co dla nas. Nie ma on pojêcia o na-szej idei domu. (...) Domem Araba jest ów kawa³ek zie-mi, na którym rozbija namiot i spêdza trzodê wieczorem. Jego krajem – jego ojczyzn¹ – jest terytorium, po którym wêdruje latem14.

Musimy mieæ na uwadze, ¿e Abraham, Izaak i Jakub byli wêdrowcami w Ziemi Obiecanej. „Przez wiarê przywêdrowa³ do Ziemi Obiecanej, jako ziemi obcej, pod namiotami mieszkaj¹c z Izaakiem i Jakubem, wspó³dziedzicami tej sa-mej obietnicy” (Hbr 11,9). Autor Listu do Hebrajczyków pi-sze o patriarchach, ¿e „w wierze pomarli oni wszyscy, nie osi¹gn¹wszy tego, co im przyrzeczono, lecz patrzyli na to z daleka i pozdrawiali, uznawszy siebie za goœci i pielgrzy-mów na tej ziemi” (Hbr 11,13).

¯ycie w namiotach, ze swoj¹ prostot¹ i mnóstwem cza-su spêdzanego na œwie¿ym powietrzu, ma prawdziwy urok dla nomadów. Wiêkszoœæ z nich, maj¹c mo¿liwoœæ wyboru, nie zamieni³aby go na inne. Poniewa¿ przodkowie Izraeli-tów byli mieszkañcami namiotów, ci odnosili siê do takiego ¿ycia z prawdziwym szacunkiem. St¹d tak liczne w poezjach i proroctwach biblijnych wzmianki o ¿yciu w namiotach (por. Ps 84,1-10; Pnp 1,5; Jr 4,20 itd.)15.

Po wielu latach spêdzonych w Kanaanie Izraelici zmie-nili tryb ¿ycia z wêdrownego na osiad³y. W rezulta- cie namioty zosta³y zast¹pione przez domy. Wiêkszoœæ

rodzin zajmowa³a domy jednoizbowe1. Mo¿na wiêc przy- puszczaæ, ¿e skoro dom biednej wdowy, która przyjê³a Elia-sza, mia³ górn¹ izbê, kobieta ta nie nale¿a³a do klasy najubo¿szej. Znalaz³a siê w k³opotach finansowych tylko z powodu strasznego g³odu (1 Krl 17,8-19)2.

Przeznaczenie domu

W czasach biblijnych nie budowano domów z zamia-rem przebywania w nich w ci¹gu dnia. Wiêkszoœæ czasu spêdzano na zewn¹trz. Dom s³u¿y³ jako miejsce odpoczyn-ku. A ¿e nie przywi¹zywano wiêkszej wagi do wygl¹du miejsca odpoczynku, zewnêtrzne œciany skromnych domów nie prezentowa³y siê okazale3.

Znaczenie hebrajskich i arabskich s³ów okreœlaj¹cych dom potwierdza przeznaczenie tych siedzib. Urodzony w Syrii duchowny Abraham Rihbany, który spêdzi³ w tym kraju dzieciñstwo, wyjaœnia:

Hebrajskie s³owo bayith i arabskie bait oznaczaj¹ zasad-niczo „schronienie”. Angielskim odpowiednikiem jest „do-mostwo”. Synowie Palestyny nigdy nie wynaleŸli bogat-szego terminu: „dom rodzinny”, bo zawsze uwa¿ali siê za

Rozdział ii

Domy jednoizbowe


„goœci na tej ziemi”. Namioty i domki starcza³y za schro-nienie im i ich rodzinom podczas ziemskiej pielgrzymki4.

Ch³opski dom jednoizbowy

Poniewa¿ mieszkañcy Palestyny wiêkszoœæ czasu spêdza- li poza domem, autorzy Biblii pisali o Bogu raczej jako o „schronieniu” lub „ratunku” ni¿ „domo stwie”. Liczne przyk³ady znajdujemy w Ksiêdze Psalmów i pismach proro-ków (por. Ps 61,3; Iz 4,6)5 .

Pod³oga i œciany domu

O pod³ogach domów orientalnych dr George A. Barton tak pisze:

Pod³ogê zdecydowanej wiêkszoœci domów stanowi³a wy- g³adzona i twardo ubita ziemia. Czasami mieszano glinê z wapnem i pozostawiano do stwardnienia, niekiedy zaœ

17

uk³adano pod³ogi z otoczaków lub od³amków kamieni zmieszanych z wapnem. Pod³ogi mozaikowe, wykonywa-ne z wciœniêtych w ziemiê g³adko przyciêtych kwadraci-ków kamiennych, wprowadzono za panowania rzymskie-go6 .

Œciany domów wznoszono najczêœciej z glinianych cegie³, nie wypalonych, lecz suszonych na s³oñcu7. W Ksiêdze Hio-ba mówi siê o „mieszkañcach glinianych lepianek” (Hi 4,19). By³y one podobne do popularnych w dzisiejszym Meksy-ku budowli z ceg³y adobe, spotykanych czêsto równie¿ w po³udniowo-zachodnich stanach Ameryki, gdzie po dziœ dzieñ odczuwalne s¹ wp³ywy hiszpañskie.

Czasem jednak œciany budowano z nieobrobionych kawa³ków bardzo powszechnego w Palestynie piaskowca. Kamienie ró¿nej wielkoœci ³¹czono glin¹. Spojenia by³y raczej szerokie i nieregularne8. Z ciosanych kamieni wznoszono tylko pa³ace i domy bogaczy, np. pa³ac Salomona (1 Krl 7,9) i domy zamo¿nych ludzi wspó³czesnych Izajaszowi (Iz 9,8-9).

konstrukcja dachu

Podstawê dachu domu palestyñskiego stanowi³y drewniane belki, których koñce opierano na przeciwleg³ych œcianach. Belki te pokrywano najpierw mat¹ z trzcin lub ciernistych krzewów, a potem ziemi¹ lub glin¹. Na wierzchu rozsypy-wano piasek albo drobne kamyki. Pokrycie wyg³adzano ka-miennym walcem, tak by woda deszczowa sp³ywa³a po da-chu. Walec zwykle pozostawiano na dachu, który trzeba by³o wyg³adzaæ wielokrotnie, szczególnie po pierwszym deszczu, aby nie przecieka³9. W czasach biblijnych budowano dodat-kowo niski parapet lub murek, by zapobiec spadaniu ludzi z dachu. Zaniechanie tej ochrony w dzisiejszych czasach pro-wadzi czêsto do wypadków10. Prawo Moj¿eszowe wyraŸnie nakazywa³o budowê takich murków: „Jeœli zbudujesz nowy

Domy jednoizbowe


dom, uczynisz na dachu ogrodzenie, byœ nie obci¹¿y³ swe-go domu krwi¹, gdyby ktoœ z niego spad³” (Pwt 22,8). By³a to istotna regulacja, gdy¿, jak zobaczymy, dachy domów s³u¿y³y do wielu celów.

Trawa na dachu. Poniewa¿ dachy domów kryto przewa¿nie ziemi¹ lub glin¹, czêsto ros³a na nich trawa. Wska-zuj¹ na to cytaty biblijne: „Niech siê stan¹ jak trawa na da-chu, która usycha, zanim j¹ wypleni¹” (Ps 129,6; por. tak¿e 2 Krl 19,26; Iz 37,27). Wiele podobnych przyk³adów zna-nych jest te¿ wspó³czeœnie. Pewne dzie³o wydane w dru-giej po³owie XIX w. zawiera ilustracjê przedstawiaj¹c¹ dach domu palestyñskiego ca³kowicie poroœniêty traw¹. Pod- pis pod rysunkiem g³osi: „Oto dobry przyk³ad «trawy na da-chu domu». Po zimowych deszczach ka¿dy p³aski i pokryty mu³em dach porasta szybko traw¹ i zielskiem”11.

Dach domu na Bliskim Wschodzie

19

Przeciekaj¹ce dachy. Dachy palestyñskich domów czê- sto by³y nieszczelne. Podró¿ni zatrzymuj¹cy siê w takich domostwach musieli czasem zmieniaæ kwaterê z powo-du przeciekaj¹cego dachu12. Ksiêga Przys³ów porównuje ciekn¹c¹ wodê (dok³adnie: ciekn¹c¹ rynnê – przyp. t³um.) do k³ótliwej kobiety (Prz 19,13; 27,15).

W³amuj¹cy siê z³odzieje. Przebicie siê przez œcianê i wejœcie do domu nie sprawia³o trudnoœci rabusiom, skoro œciany by³y czêsto budowane z gliny czy b³ota albo kamieni ³¹czonych mu³em13. W Ksiêdze Hioba czytamy: „O zmroku do mieszkañ siê w³ami¹” (Hi 24,16). Jezus mówi³ o tym sa-mym w Kazaniu na Górze: „Nie gromadŸcie sobie skarbów na ziemi, gdzie mól i rdza niszcz¹ i gdzie z³odzieje w³amuj¹ siê i kradn¹” (Mt 6,19; por. Mt 24,43).

W¹¿ w œcianie domu. Wê¿e mog³y ³atwo wpe³zaæ w szczeliny œcian, poniewa¿ spojenia miêdzy kamieniami, z których wznoszono œciany, bywa³y szerokie i nieregular-ne14. Prorok Amos taki w³aœnie dom mia³ na myœli, gdy pisa³, ¿e pewien cz³owiek „opar³ siê rêk¹ o œcianê, a uk¹si³ go w¹¿” (Am 5,19).

Okna i drzwi

Okna. Dom na Bliskim Wschodzie ma niewiele okien i zwykle s¹ one po³o¿one wysoko. Przes³aniano je drew-nian¹ krat¹, która stanowi³a ochronê przed rabusiami. W Ksiêdze Przys³ów mówi siê o takich oknach: „Przez okno bowiem swego domu, przez kratê siê przygl¹da³em” (Prz 7,6). Na noc zamyka siê okna drewnianymi okiennicami. Kiedy okno jest otwarte, osoby znajduj¹ce siê wewn¹trz domu mog¹ wygl¹daæ na zewn¹trz nie bêd¹c widzianymi15.

Drzwi. Drzwi, podobnie jak okna, robiono zwykle z drewna figowego. Cedru u¿ywano jedynie dla dekoracji i tylko w domach bogaczy (por. Iz 9,10)16. Drzwi obraca³y siê na za wiasach. Dlatego porównano do nich leniwe-

Domy jednoizbowe


go cz³owieka krêc¹cego siê na ³ó¿ku (Prz 26,14). Zamkniête drzwi zabez-pieczano zwykle sztabami (Prz 18,19).

Drzwi ch³opskiego domu jednoizbowego otwie-rano przed wschodem s³oñca. Pozostawa³y otwarte przez ca³y dzieñ, co by³o znakiem goœcinnoœci. Apokalipsa mówi: „Oto po-stawi³em jako dar przed tob¹ drzwi otwarte” (Ap 3,8). Zamkniête drzwi oznacza³y, ¿e mieszkañcy domu uczynili coœ, czego siê wstydz¹ (por. J 3,19).

Oczywiœcie w ci¹gu dnia, bo na noc drzwi zamykano (por. £k 1,7). Zwyczaj pozostawiania otwartych drzwi nie by³ znany w miastach. to dlatego autor apokalipsy pisze o Mistrzu ko³acz¹cym do drzwi (Ap 3,20). Œwiadomoœæ ró¿- nicy miêdzy domem wieœniaka a domem miejskim jest ko-nieczna do zrozumienia biblijnych wzmianek o drzwiach17.

wyposa¿enie domu

Wyposa¿enie jednoizbowego domu w Palestynie by³o i jest bar-dzo proste. Sk³ada siê z mat i poduszek s³u¿¹cych do siedzenia w ci¹gu dnia, dywanów i mat do spania, glinianych, a czasem tak¿e metalowych naczyñ kuchennych. Poœciel przechowuje siê w skrzyni, zaœ lampê ustawia na podstawce lub na korcu. W ka¿dym domu znajdziemy równie¿ miot³ê, rêczny m³ynek do ziarna, buk³aki z koŸlej skóry na ró¿ne p³yny. Palenisko umieszcza siê na pod³odze, czêsto poœrodku pomieszczenia18.

21

Pos³ania

Informacjê o tym, jak spali mieszkañcy jednoizbowego domu palestyñskiego, znajdziemy w Jezusowej przypowieœci o natrêtnym przyjacielu:

Dalej mówi³ do nich: „Ktoœ z was, maj¹c przyjaciela, pój-dzie do niego o pó³nocy i powie mu: «Przyjacielu, u¿ycz mi trzy chleby, bo mój przyjaciel przyszed³ do mnie z drogi, a nie mam mu co podaæ». Lecz tamten odpo-wie z wewn¹trz: «Nie naprzykrzaj mi siê! Drzwi s¹ ju¿ zamkniête i moje dzieci le¿¹ ze mn¹ w ³ó¿ku. Nie mogê wstaæ i daæ tobie»” (£k 11,5-7).

Oddzielne ³ó¿ka w osobnych sypialniach nie by³y znane prostemu ludowi Palestyny. Pos³ania, takie jak we wspo-mnianej przypowieœci, spotykane i dziœ u ch³opów syryjskich i palestyñskich, opisano nastêpuj¹co:

Po ca³ym pomieszczeniu rozrzucone s¹ jedne przy dru-gich materace-poduszki na takiej powierzchni, jakiej potrzebuj¹ œpi¹cy blisko siebie cz³onkowie rodziny. Na jednym koñcu œpi ojciec, a na drugim matka, „aby za-pobiec wydostaniu siê dzieci spod przykrycia”. Zatem bohater przypowieœci mówi³ prawdê, usprawiedliwiaj¹c siê: „moje dzieci le¿¹ ze mn¹ w ³ó¿ku”19.

Oœwietlenie domu

S³owo „œwieca” w Biblii. W dawnych t³umaczeniach Bib- lii, np. w angielskiej Biblii Króla Jakuba s³owo „œwieca” wystêpuje czêsto, poniewa¿ œwiec u¿ywano powszechnie w czasach, kiedy powstawa³y te t³umaczenia. Dos³owne przek³ady u¿ywaj¹ okreœleñ „lampa” lub „œwiat³o”. Ludzie czasów biblijnych nie znali œwiec, znali jednak lampy20.

Biblijne lampy. Po wejœciu do Ziemi Œwiêtej Izraelici zaczêli u¿ywaæ lamp, jakie znane by³y Kananejczykom. By³y to gliniane spodki na oliwê o stykaj¹cych siê krawêdziach, podtrzymuj¹cych knot. Tysi¹c lat póŸniej importowano

Domy jednoizbowe


i u¿ywano gdzieniegdzie lamp mezopotamskich. Mia³y one zamkniêt¹ rurkê na knot i wygodniej je by³o przenosiæ (oliwa nie rozlewa³a siê tak ³atwo). W V w. przed Chr. rozpowszechni³y siê piêkne lampy greckie, pokryte czarnym szkliwem. Lampy spodkowe zanik³y niemal zupe³nie do III w. przed Chr., ale później, w czasach dynastii machabej-skiej, znów stały się popularne, jako bardziej zgodne z tra-dycją żydowską. Kiedy jednak Palestyna dosta³a siê pod w³a- dzê Rzymu, u¿ywano lamp importowanych lub wykonywa-nych wed³ug obcych wzorów. Lampy panien (z przypowie- œci o piêciu pannach nierozs¹dnych i piêciu roztropnych, Mt 25,1-13 – przyp. t³um.) by³y ulepszon¹ wersj¹ starego typu spodkowego, mia³y bowiem przykrywki zapobiegaj¹ce wyciekaniu oleju21.

Podstawki pod lampy. W czasach wczesnobiblijnych podstawek pod lampy nie u¿ywano powszechnie. Lampy stawiano np. na kamieniach wystaj¹cych ze œciany. W cza-sach Jezusa Chrystusa podstawki by³y ju¿ rozpowszechnio-ne. By³y z regu³y wysokie, a ustawia³o siê je na ziemi. Ar-cheolodzy odnaleŸli u¿ywane w pa³acach podstawki z br¹zu o wysokoœci 35 cm. Stawiano na nich miski i lampy. Ubodzy u¿ywali z pewnoœci¹ mniej kosztownych podstawek22.

Jeœli w domu nie by³o podstawki, lampê stawiano na u³o¿onym na ziemi spodem do góry korcu, na którym sta-wiano tak¿e misy z jedzeniem. Lampy umieszcza³o siê na korcu, a nie pod nim (Mt 5,15)23.

Izajasz o dymi¹cej lampie. W mesjañskim proroctwie Iza-jasza czytamy, ¿e „dymi¹cy len nie zostanie zgaszony” (Iz 42,3; dla zachowania spójnoœci tekstu pozostawiono ten werset w wersji orygina³u ksi¹¿ki; w Biblii Tysi¹clecia brzmi on: „nie zagasi knotka o nik³ym p³omyku” – przyp. t³um.). Doktor Thomson ilustruje ten tekst opisem staro¿ytnych lamp glinia-nych. Ich knoty, wykonywane czêsto ze skrêconego w³ókna lnianego, umieszczano w oleju znajduj¹cym siê w p³ytkim zbiorniku lampy. Wydziela³y one gryz¹cy dym, kiedy olej

23

siê koñczy³. By³a to wskazówka, ¿eby dolaæ oliwy. Zatem lampy gaszono niekiedy celowo. Jeœli knot zu¿y³ siê, go-spodyni gasi³a lampê i wk³ada³a nowy. W tym kontekœcie metafora Izajasza staje siê jasna: S³uga Pañski nie bêdzie tak traktowa³ s³abych, chorych i pogr¹¿onych w rozpaczy (por. Iz 42,3 – przyp. red.). Wymieni olej i przytnie knot, czyni¹c dymi¹cy p³omyk jasnym. Oto obraz pragnienia Zbawiciela, by udzielaæ pomocy bezradnym, podnieœæ upad³ych i ocaliæ zgubionych24.

Lampa u¿yta do szukania zgubionej monety. Chrystuso-wa przypowieœæ o zgubionej drachmie (£k 15,8-10) staje siê bardziej zrozumia³a, gdy spogl¹damy na ni¹ przez pryzmat obyczajowoœci orientalnej. Wzmiankowany ju¿ Abraham Rihbany wspomina, ¿e jako dziecko czêsto trzyma³ glinian¹ lampê, kiedy jego matka szuka³a zgubionej monety lub in-nego cennego przedmiotu. Domy takie jak ten, w którym mieszka³, mia³y jedne drzwi i jedno albo dwa ma³e okna z drewnianymi okiennicami, dlatego nawet za dnia, zw³aszcza w zimie, panowa³ w nich pó³mrok. Podczas poszukiwañ od-wracano maty, poduszki i skóry baranie, a pod³ogê zamiata-no. Po znalezieniu monety kobieta zapraszała swe sąsiadki i przyjaciółki, by radowa³y siê wraz z ni¹ – strata monety œci¹gnê³aby bowiem na jej g³owê gniew mê¿a. Przyjació³ki i s¹siadki, powodowane życzliwości¹, trzyma³y ca³e wyda-rzenie w tajemnicy przed mê¿czyznami (Łk 15,9)25.

Znaczenie œwiat³a w domu palestyñskim. Lampê uwa¿a siê za jedyny luksus wieœniaka palestyñskiego. Jest ona jednoczeœnie dlañ niezbêdna. Kiedy s³oñce zachodzi, za-myka on drzwi swojego domu i zapala lampê. Spanie w ciemnoœciach uwa¿a siê za oznakê skrajnej nêdzy. W Bib- lii s³owa „lampa”, „œwiat³o” i „¿ycie” s¹ czêsto stosowane zamiennie, jako synonimy. SpóŸniony wêdrowiec wypatruje w domu œwiat³a, po którym poznaje, ¿e ktoœ tam jest. ̄ yczyæ komuœ zgaœniêcia jego œwiat³a, oznacza rzuciæ nañ strasz-liwe przekleñstwo26. Bildad tak mówi w Ksiêdze Hioba

Domy jednoizbowe


o grzeszniku: „œwiat³o w namiocie siê skoñczy i lampa siê nad nim dopali” (Hi 18,6). Psalmista zaœ uwa¿a³, ¿e Bóg mu b³ogos³awi, kiedy wyzna³: „Bo Ty, Panie, ka¿esz œwie- ciæ mojej pochodni” (Ps 18,29). W³aœnie do ludzi Wscho-du, doceniaj¹cych wartoœæ choćby marnej glinianej lampy w ciemnoœciach nocy, Jezus rzek³: „Tak niech œwieci wa-sze œwiat³o przed ludŸmi, aby widzieli wasze dobre uczynki i chwalili Ojca waszego, który jest w niebie” (Mt 5,16).

Wyposa¿enie kuchenne

Piec lub palenisko. Wieœniacy ¿yj¹cy w domach jednoizbo-wych, podobnie jak nomadzi zamieszkuj¹cy namioty, zwy-kle gotuj¹ posi³ki na dworze. Czynnoœci kuchenne wykonuje siê w domu tylko wtedy, gdy zmusza do tego nieprzychylna aura. Widz¹c miejsce, w którym rozpala siê ogieñ, cz³owiek Zachodu zawaha³by siê przed u¿yciem s³ów „piec” lub „pa-lenisko”. Czêsto palenisko umieszcza siê na œrodku izby. Jako piec s³u¿y zwykle otwarty pojemnik z wypalonej gliny lub szerokie naczynie z otworami po bokach27.

Opa³. Wieœniacy u¿ywaj¹ zwykle suszonego nawozu jako materia³u do palenia w piecu. Ludzie biedniejsi sami pal¹ nawozem, a zebrane patyki sprzedaj¹ bogatszym, któ-rych na to staæ28. Fragment z proroctwa Ezechiela (Ez 4,15) dowodzi, ¿e spalanie nawozu by³o powszechne w czasach biblijnych.

Zdobycie opa³u nie by³o prost¹ spraw¹, tote¿ skrzêtnie gromadzono wi¹zki suszonej trawy i kwiatów, których po-tem u¿ywano do rozpalania ognia29. Liczne cytaty biblijne wskazuj¹ na takie w³aœnie przeznaczenie suszonych roœlin. Jezus powiedzia³: „ziele na polu, które dziœ jest, a jutro do pieca bêdzie wrzucone” (Mt 6,30; £k 12,28).

Innym opa³em popularnym w Palestynie s¹ ciernie. Roœnie tam wiele gatunków ciernistych krzewów, wiêc ludzie wykorzystuj¹ suche kolce w tym w³aœnie celu. Poœwiadczaj¹

25

to liczne fragmenty z Biblii (2 Sm 23,6-7; Ps 118,2; Koh 7,6; Iz 9,18; 33,12; Na 1,10).

U¿ywano tak¿e wêgla drzewnego. Stra¿nicy i s³udzy, którzy rozpalili ognisko na dziedziñcu arcykap³ana, u¿yli prawdopodobnie wêgla drzewnego (J 18,18). Gdy Jezus ukaza³ siê swym uczniom nad Jeziorem Galilejskim, zjedli ryby usma¿one na „¿arz¹cych siê wêglach” (J 21,9).

Ujœcie dla dymu. W jednoizbowych domach palestyñskich nie ma typowych pieców, nie ma te¿ i kominów. Zwykle wiêc pozostawia siê dziurê w dachu lub otwór w œcianie, przez które uchodzi dym z paleniska. Czêsto nad paleniskiem – w domach, w których jest ono usytuowane nie poœrodku izby, ale w rogu – umieszcza siê okap. Gdy jako opa³ u¿ywany jest wêgiel drzewny, rozpala siê go na zewn¹trz i dopiero kiedy wêgle zaczynaj¹ siê ¿arzyæ, przenosi siê je do œrodka30.

Prorok Ozeasz pisa³ o dymie, „który wychodzi przez okno” (Oz 13,3), co œwiadczy o tym, i¿ okna pe³ni³y tak¿e funkcjê kominów. Nie ulega jednak w¹tpliwoœci, ¿e w wiêkszoœci domów stosowano rozwi¹zania, o jakich by³a mowa powy¿ej. Kiedy psalmista wyznaje, ¿e jest „jak buk³ak wœród dymu” (Ps 119,83), nie musi to oznaczaæ, i¿ chodzi mu o buk³ak wisz¹cy w zadymionej izbie. Równie¿ wiele innych fragmentów (np. Prz 10,26; Iz 65,5) niekoniecznie mówi o dymie unosz¹cym siê w domu. Wydaje siê, ¿e izby palestyñskich fellachów wcale nie by³y tak zadymione, jak mo¿na by przypuszczaæ.

Rozniecanie ognia. Najstarsz¹ metod¹ rozpalania ognia by³o krzesanie iskier przez uderzanie kamieniem o krzemieñ lub pocieranie kawa³ków drewna. PóŸniej kamieñ zosta³ zast¹piony przez ¿elazo31. Hebrajskie s³owo u¿yte w Iz 50,11, t³umaczone jako „rozniecaæ”, oznacza „uderzaæ” i tym sa- mym wyraŸnie nawi¹zuje do dawnej metody rozpalania ognia32 .

Domy jednoizbowe


wykorzystanie dachu

Dach domu orientalnego s³u¿y obecnie, podobnie jak dzia³o siê to w czasach proroków i aposto³ów, bardzo wielu celom.

Miejsce do spania. Dla mieszkañców Bliskiego Wschodu dach jest ulubionym miejscem nocnego wypoczynku.

Wielu mieszkañców miast i wiosek œpi w lecie na dachu, o ile tylko nie istnieje niebezpieczeñstwo malarii. Zwyczaj ten jest bardzo dawny33.

Staro¿ytne pochodzenie tego obyczaju poœwiadcza Bi-blia. W 1 Ksiêdze Samuela czytamy, ¿e prorok Samuel wo³a³ Saula œpi¹cego na dachu domu (1 Sm 9,26).

Sk³adowisko. P³askie, dobrze nas³onecznione dachy orientalne od stuleci u¿ywane s¹ do sk³adowania ziarna i owoców, które szybko tam dojrzewaj¹ lub susz¹ siê34. Rachab ukry³a wywiadowców pod ³odygami lnu, które roz³o¿y³a na swoim dachu (Joz 2,6).

Miejsce zebrañ. S³owa z Ksiêgi Izajasza 22,1: „ca³e wyle-gasz na tarasy dachów” dotycz¹ typowego miasta orientalnego podczas wielkich niepokojów. Ludzie Zachodu gro-madz¹ siê na ulicach, a mieszkañcy Bliskiego Wschodu wy-chodz¹ na dachy, bêd¹ce znakomitym punktem obserwa-cyjnym35.

Miejsce publicznych obwieszczeñ. Podobnie jak dziœ, tak i w czasach Jezusa miejscowoœci po³o¿one w Ziemi Œwiê- tej mia³y obwo³ywaczy miejskich. Rozkazy lokalnych rz¹d- ców by³y obwieszczane z dachu najwy¿szego dostêpnego domu zwykle wieczorem, po powrocie mê¿czyzn z pola. Mieszkañcy, us³yszawszy przeci¹g³e wo³anie, czekali na dal-szy ci¹g obwieszczenia36.

G³os miejskiego obwo³ywacza przypomina daleki, przeci¹g³y gwizd lokomotywy37. Jezus musia³ czêsto s³yszeæ to wo³anie. Do swoich uczniów rzek³: „co s³yszycie na ucho, rozg³aszajcie na dachach!” (Mt 10,27). A przestrzegaj¹c, ¿e w dzieñ s¹du nie bêdzie mo¿na ukryæ swoich grzechów,

27

powiedzia³: „coœcie w izbie szeptali do ucha, g³osiæ bêd¹ na dachach” (£k 12,3).

Miejsce kultu i modlitwy. W Piœmie Œwiêtym czytamy, ¿e dachów domów u¿ywano zarówno dla prawdziwego kul-tu Boga, jak i dla ba³wochwalstwa. Prorok Sofoniasz mówi o tych, którzy „na dachach oddaj¹ pok³on wojsku niebie-skiemu” (So 1,5). £ukasz opowiada, jak w Jafie „wszed³ Piotr na dach, aby siê pomodliæ” (Dz 10,9). Tak jak dla czcicieli gwiazd wybór dachu na miejsce kultu by³ czymœ natural-nym, tak bez w¹tpienia Piotr wybra³ dach, bo tam móg³ byæ sam na sam z Bogiem38.

Droga ucieczki. W przypadku koniecznoœci ucieczki przed zagro¿eniem wieœniacy z czasów Jezusa Chrystusa mogli siê ratowaæ, przechodz¹c z dachu na dach, poniewa¿ domy sta³y wystarczaj¹co blisko. Doktor Edersheim pisze:

Rabini nazywali tê trasê ucieczki „drog¹ dachów”. Mo¿na by³o uciec przechodz¹c z dachu na dach, a ze szczytu ostatniego domu zejœæ po schodach nie wchodz¹c po dro-dze do ¿adnego z domostw. Bez w¹tpienia Chrystus robi³ aluzjê do owej „drogi dachów”, gdy mówi³ swym uczniom o znakach zapowiadaj¹cych zburzenie Jerozolimy: „Kto bêdzie na dachu, niech nie schodzi, by zabraæ rzeczy z domu” (Mt 24,17; por. tak¿e Mk 13,15; £k 17,31)39.

Dom i ¿³óbek w betlejem

Wyobra¿aj¹c sobie ¿³óbek betlejemski, czêsto umieszcza-my go w typowym zachodnim budynku stajennym, zamiast w jednoizbowym domu betlejemskim, w jakim niew¹tpliwie Zbawiciel przyszed³ na œwiat. Warto zatem opisaæ wygl¹d takiego domu. Powo³ajmy siê na opis Johna D. Whitinga40. Przeszed³szy przez drzwi, znajdziemy siê w dwupoziomo-wym pomieszczeniu. Czêœæ po³o¿ona ni¿ej przeznaczona jest dla zwierz¹t domowych: kóz, owiec, czasem wo³u lub os³a. Zwierzêta trzymane s¹ w domu zim¹, latem przebywaj¹ na zewn¹trz. Pod œcianami znajduj¹ siê ¿³oby „zbudowane

Domy jednoizbowe


z nieobrobionych p³yt kamiennych u³o¿onych pionowo i spojonych zapraw¹”41.

Jest tu tak¿e ma³e podwy¿szenie, na którym œpi w³aœciciel stada. St¹d mo¿e dogl¹daæ nowo narodzonych jagni¹t. Dwie trzecie pomieszczenia zajmuje „murowana platforma unie-siona oko³o dwa metry ponad powierzchniê gruntu i pod-trzymywana przez nisko sklepione ³uki”42. Na górny poziom, stanowi¹cy czêœæ mieszkaln¹ i oœwietlony przez dwa w¹skie okna, prowadz¹ strome kamienne schody.

Jeœli przypomnimy, ¿e mieszkañcy tego kraju, choæby naj-prostsi i najbardziej ubodzy, nie odmawiali nikomu goœciny, ³atwo nam bêdzie wyobraziæ sobie sceneriê wydarzeñ tam-tej nocy. Oto Maria i Józef, wracaj¹c z przepe³nionej gospo-dy, staj¹ u drzwi domu takiego, jak opisany wy¿ej. Czêœæ mieszkalna mog³a byæ za ciasna dla zamieszkuj¹cej go rodziny czy nawet pe³na innych goœci, jednak przybysze zostali serdecznie przyjêci, a dla ich nowo narodzonego dziecka znalaz³o siê miejsce w kamiennym ¿³obie43.

Domy wieloizbowe s¹ w³asnoœci¹ mniej lub bardziej zamo¿nych Arabów palestyñskich. Tak samo by³o w przy padku staro¿ytnych Hebrajczyków. Z regu³y

domy jednoizbowe budowano na wsiach, a wieloizbowe w miastach1.

Uk³ad domu wieloizbowego

Na Bliskim Wschodzie nie buduje siê domów wieloizbo-wych tak jak na Zachodzie, gdzie poszczególne pomiesz-czenia s¹siaduj¹ ze sob¹. Pomiêdzy izbami pozostawia siê niezabudowany pas szerokoœci jednego pokoju, stanowi¹cy odkryty dziedziniec. W przypadku domu dwupomieszcze-niowego dziedziniec jest zamkniêty z jednej strony murem. Gdy dom ma trzy izby, otaczaj¹ one dziedziniec z trzech stron. Kiedy zaœ pomieszczeñ jest wiêcej, tworz¹ one dwa równoleg³e ci¹gi wzd³u¿ dziedziñca2.

Wieloizbowe domy orientalne wygl¹daj¹ zupe³nie ina-czej ni¿ domy na Zachodzie. Maj¹ znacznie skromniejsz¹ elewacjê zewnêtrznych œcian – tych wychodz¹cych na ulicê3.

wschodni dziedziniec

Pod go³ym niebem. Oœrodkiem wieloizbowego domostwa orientalnego jest odkryty dziedziniec. Stanowi on wa¿n¹

Rozdział iii

Domy wieloizbowe


czêœæ budowli. Mo¿na znajdowaæ siê w domu, ale – z punk-tu widzenia cz³owieka Zachodu – na dworze. W Ewangelii wg œw. Mateusza czytamy: „Piotr zaœ siedzia³ na zewn¹trz na dziedziñcu” (26,69). Znaczy to po prostu, ¿e Piotr znajdowa³ siê na odkrytym dziedziñcu, umieszczonym w centrum bu-dowli4. Dziedziñce mog¹ byæ czêœciowo przes³oniête mar-kizami5. W niektórych domach dziedziniec otacza galeria6.

Roœliny na dziedziñcu. Dziedziñce czêsto upiêksza siê drzewami, krzewami i ró¿nymi kwiatami7. czytamy o tym m.in. w Księdze Psalmów: „Ja zaœ jak oliwka, co kwitnie w domu Bo¿ym” (Ps 52,10); „Zasadzeni w domu Pañskim roz-kwitn¹ na dziedziñcach naszego Boga” (Ps 92,14). Psalmista ma tu na myœli dziedziniec œwi¹tyni. W rzeczywistoœci na dziedziñcu œwi¹tyni nigdy nie sadzono drzew* 8.

Cysterny. W 2 Ksiêdze Samuela (17,18-19) znajdujemy interesuj¹ce opowiadanie z czasów Dawida o dwu ludziach kryj¹cych siê przed Absalomem: „Obaj wiêc poszli dalej w poœpiechu. Przybyli do domu pewnego cz³owieka w Ba-churim, który mia³ studniê na swoim podwórzu. Weszli do niej. Potem kobieta wziê³a pokrywê, u³o¿y³a j¹ nad otworem studni, rozsypa³a na niej ziarno, tak ¿e nic nie zauwa¿ono”. Wspomniana „studnia” by³a w istocie cystern¹, jakie czêsto wykopywano na dziedziñcach. S³u¿y³y one jako zbiorniki deszczówki. Jeœli s¹ suche, cysterny takie stanowi¹ dosko-na³¹ kryjówkê dla uciekinierów, bowiem otwory tych cystern znajduj¹ siê na poziomie gruntu i ³atwo je zamaskowaæ9.

Ogniska na dziedziñcu. Ognisko rozpalano na dziedziñcu, gdy by³o zimno. O takim ognisku p³on¹cym na dziedziñcu domu arcykap³ana czytamy w Ewangelii wg œw. Jana 18,18: „A poniewa¿ by³o zimno, stra¿nicy i s³udzy rozpaliwszy

* Nie jest to informacja œcis³a. W Biblii Tysi¹clecia werset z Psalmu 52 opatrzono nastêpuj¹cym przypisem: „Jeszcze obecnie oliwki rosn¹ na terenie by³ego dziedziñca œwi¹tyni (dziœ dziedziñca Kopu³y Ska³y)” (przyp. red.).

31

ognisko stali przy nim i grzali siê. Wœród nich sta³ tak¿e Piotr i grza³ siê [przy ogniu]”.

Dziedziniec jako k¹pielisko. Biblijny opis Dawida pod- gl¹daj¹cego piêkn¹ Batszebê w k¹pieli (2 Sm 11,2) nale¿y rozumieæ tak: Batszeba k¹pa³a siê na dziedziñcu swojego domu, nie mo¿na wiêc by³o jej zobaczyæ z ulicy. Król dojrza³ nag¹ Batszebê z dachu pa³acu10.

Spo¿ywanie posi³ków na dziedziñcach. Obecnie, po-dobnie jak w czasach Jezusa, posi³ki spo¿ywa siê czêsto na dziedziñcach domów. Bez w¹tpienia i Jezus niejednokrotnie jad³ na odkrytych dziedziñcach domów swoich gospoda-rzy11.

Domy wieloizbowe

Dziedziniec orientalny


Drzwi i przedsionek

Usytuowanie i wygl¹d drzwi. Drzwi lub brama znajdowa³y siê poœrodku frontowej œciany domu. Sytuowano je zwykle tak, by nikt z ulicy nie móg³ zajrzeæ do wnêtrza domu. Cza-sami wznoszono w tym celu mur przed wejœciem12.

W bramy lub du¿e drzwi czêsto wbudowywano mniejsze. Tych ostatnich u¿ywano na co dzieñ, a du¿e drzwi otwierano tylko przy wyj¹tkowych okazjach13. W Dziejach apostolskich 12,13 czytamy, jak Piotr „zako³ata³ do drzwi wejœciowych”; chodzi tu bez w¹tpienia o mniejsze drzwi w du¿ej bramie.

Zamki i klucze. Klucze u¿ywane obecnie na Bliskim Wschodzie przypominaj¹ te z czasów Izajasza, a nie ma³e klucze stosowane na Zachodzie. W Ksiêdze Izajasza 22,22 czytamy: „Po³o¿ê klucz domu Dawidowego na jego ramie-niu”. Doktor Thomson opisuje ró¿ne klucze palestyñskie, na tyle du¿e, by po³o¿yæ je na ludzkim ramieniu. Widzia³ on egzemplarz d³ugoœci 45 cm. Klucze wykonywano zwykle z drewna. Zamek umieszczany jest g³êboko, tote¿ w drzwiach wycinany jest otwór, w który wk³ada siê nie tylko koñcówkê klucza, lecz ca³¹ d³oñ, w której trzyma siê klucz. W Pieœni nad Pieœniami (5,4) oblubienica rzecze: „Ukochany mój przez otwór w³o¿y³ rêkê sw¹”. Widzia³a bowiem, jak wsuwa rêkê do otworu, aby otworzyæ zamek i wejœæ14.

Przedsionek i obowi¹zki odŸwiernego. Przejœcie w bra-mie prowadz¹ce na dziedziniec zwane jest przedsionkiem. Najczêœciej znajduj¹ siê tam siedzenia dla odŸwiernego lub s³u¿by15. to w przedsionku Piotr po raz drugi wypar³ siê Jezusa. „A gdy wyszed³ ku bramie, zauwa¿y³a go inna i rzek³a do tych, co tam byli: «Ten by³ z Jezusem Nazarejczy-kiem». I znowu zaprzeczy³ pod przysiêg¹: «Nie znam tego Cz³owieka»” (Mt 26,71-72).

OdŸwierny (czy te¿ s³u¿¹cy albo cz³onek rodziny), s³ysz¹c ko³atanie do drzwi, nie otwiera ich od razu, lecz pyta: „Kto tam?”. W odpowiedzi s³yszy najczêœciej nie imiê przybysza, ale

33

krótkie: „Ja”. I dopiero gdy rozpozna po g³osie, ¿e przyby³y jest przyjacielem, wpuszcza go do œrodka16. W Dziejach Apostolskich 12,13-14 czytamy: „Kiedy [Piotr] zako³ata³ do drzwi wejœciowych, nadbieg³a dziewczyna imieniem Rode i nas³uchiwa³a. Pozna³a g³os Piotra i z radoœci nie otwar³a bramy, lecz pobieg³a powiedzieæ, ¿e Piotr stoi przed bram¹”. W znanych s³owach z Objawienia œw. Jana (3,20) odnaj-dziemy tê sam¹ myœl: „Oto stojê u drzwi i ko³aczê: jeœli kto pos³yszy mój g³os i drzwi otworzy, wejdê do niego” (dodat-kowe wyjaœnienie tego wersetu znajdzie czytelnik w roz-dziale VII, w którym opisuje siê relacjê gospodarz – goœæ). Musimy rozpoznaæ g³os ko³acz¹cego Zbawiciela. Kiedy Jezus przyszed³ po wodzie do swoich przestraszonych uczniów, nie powiedzia³ „To Jezus, nie lêkajcie siê”, lecz „Ja jestem, nie lêkajcie siê!” (Mt 14,27; Mk 6,50; J 6,20). Us³yszeli Jego g³os i poznali, kto przyszed³. Umiejêtnoœæ rozpoznawania przyjació³ po g³osie jest charakterystyczna dla ludzi Bliskie-go Wschodu17.

Pokój na piêtrze

Pokój lub komnata na piêtrze domu jest dobrze znanym ele-mentem dzisiejszych domów na Bliskim Wschodzie, mamy te¿ liczne wzmianki o nim w Biblii (2 Krl 1,2; 23,12; Dz 9,37; 20,8 itd.). Ludzie, których na taki pokój nie staæ, zadowalaj¹ siê budk¹ lub altan¹ na dachu. Jednak kiedy to tylko mo¿liwe, urz¹dzaj¹ takie pomieszczenie. Daje ono och³odê podczas upa³ów, jest miejscem odpoczynku i mieszkaniem dla wa¿niejszych goœci. Jeœli na piêtrze jest wiêcej pokojów, nazywa siê je letnim do-mem, w odró¿nieniu od zimowego na parterze18.

W Starym Testamencie czytamy m.in. o pokoju na piêtrze, który przygotowano dla Elizeusza, aby mia³ odpowiednie miejsce do modlitwy. Bez w¹tpienia do pokoju prowadzi³y schody, tak by prorok móg³ wchodziæ i wychodziæ, nie niepokoj¹c mieszkañców domu. Wyposa¿enie obejmowa³o ³ó¿ko, stó³, krzes³o i lampê (2 Krl 4,10).

Domy wieloizbowe


W Nowym testamencie znajdziemy wiele godnych uwa-gi przyk³adów wykorzystania pomieszczeñ na górze domów. W pokoju takim Jezus spo¿y³ z uczniami Ostatni¹ Wieczerzê. Jezus pos³a³ dwóch uczniów, aby znaleŸli pokój goœcinny na wieczór paschalny. Udostêpniono im du¿¹ salê na gó-rze. Oczekiwano, ¿e w chwili gdy tysi¹ce ¯ydów z ca³ej Palestyny zjadą do Jerozolimy na to œwiêto, ka¿dy, kto dys-ponuje takim pokojem, chêtnie u¿yczy go p¹tnikom (patrz: Mk 14,12-16; £k 22,7-13)19. W pokoju na piêtrze odby³o siê tak¿e spotkanie modlitewne przed œwiêtem Piêædziesi¹t- nicy (Dz 1,13). Zapewne chodzi o to samo pomieszczenie, w którym Jezus obchodzi³ Paschê z uczniami. W ka¿dym ra-zie Aposto³owie niew¹tpliwie zgromadzili siê w dobrze zna-nym sobie miejscu. Przek³ad Weymoutha brzmi: „Poszli do pokoju na górze, który by³ sta³ym miejscem ich spotkañ”*. Pisz¹c o œmierci Tabity, œw. £ukasz stwierdza, ¿e jej cia³o obmyto i po³o¿ono w izbie na piêtrze zgodnie ze zwyczajem tamtych czasów. Cud jej wskrzeszenia z martwych nast¹pi³ po wejœciu Piotra na górê (Dz 9,36-41).

Uzdrowienie paralityka

Znajomoœæ domów orientalnych jest niezbêdna do zrozu-mienia epizodu z paralitykiem, którego spuszczono przez otwór w dachu, by zosta³ uzdrowiony przez Jezusa. Tak œw. Marek, jak i œw. £ukasz podaj¹ ten szczegó³. U Marka czytamy: „odkryli dach nad miejscem, gdzie Jezus siê znaj-dowa³, i przez otwór spuœcili ³o¿e” (Mk 2,4). £ukasz opisuje

* Redaktorzy Biblii Tysi¹clecia dają przypis mówi¹cy, ¿e uto¿samienie tego pokoju z Wieczernikiem jest zgodne z tradycj¹, ale przypuszcza siê, i¿ spotkanie modlitewne odby³o siê w domu Marii, matki Jana Marka (przyp. t³um.).Richard F. Weymouth – baptysta, świecki badacz Biblii, autor niezależnego przekładu Nowego Testamentu na język angielski z początku XX wieku (przyp. red.).

35

to w ten sposób: „przez powa³ê spuœcili go wraz z ³o¿em w sam œrodek przed Jezusa” (£k 5,19). Opisy te stwarzaj¹ pewne trudnoœci i s¹ ró¿nie interpretowane.

Najprostsze wyjaœnienie proponuje Thomson, sugeruj¹c, ¿e belki, ga³êzie krzewów, zaprawê i glinê pokruszono i czêœciowo usuniêto na tyle, by mo¿na by³o spuœciæ cho-rego do œrodka domu. Podobne wy³omy w dachu robi siê i dziœ, aby wsypaæ do œrodka ziarno czy s³omê lub wrzuciæ inne przedmioty. Thomson, który sam widzia³, jak przepro-wadzano tego typu dzia³ania, podaje tak¿e, i¿ uszkodzony w ten sposób dach ³atwo mo¿na naprawiæ20 .

Interpretacja Thomsona mo¿e budziæ pewne w¹tpliwoœci. Po pierwsze, nie uwzglêdnia, ¿e w czasie usuwania czêœci dachu t³um znajduj¹cy siê wewn¹trz domu zosta³by zasypa-ny py³em i kawa³kami gliny. Po drugie zaœ, £ukasz u¿y³ s³owa „powa³a”, które sugeruje bardziej trwa³¹ konstrukcjê dachu. Niektórzy znawcy Biblii sugeruj¹, i¿ skoro owo greckie s³owo oznacza tak¿e „wyroby garncarskie”, chodzi³o zapew-ne o dach pokryty b³otem, które stwardnia³o jak glina21. inni z kolei proponuj¹ odmienne wyjaœnienie wersetu £k 5,19. Edersheim pisze:

Nie sposób sobie wyobraziæ, ¿e ludzie nios¹cy paralityka mogli próbowaæ przebiæ siê do pomieszczenia poni¿ej, nie mówi¹c ju¿ o tym, jak¹ niedogodnoœæ stanowi³oby to dla osób znajduj¹cych siê ni¿ej. Takiego zarzutu nie da siê wysun¹æ, jeœli ów dach uznamy nie za g³ówny dach domu, ale za przykrycie galerii, na której, jak przypusz-czamy, sta³ Pan Jezus (...). Wówczas wzglêdnie ³atwo by³oby im zdj¹æ „powa³ê”, a potem zrobiæ otwór w l¿ejszej konstrukcji wspieraj¹cej pokrycie i spuœciæ ³o¿e „w sam œrodek przed Jezusa”22.

W zwi¹zku z tym Edersheim wskazuje, ¿e tak wewn¹trz, jak i na zewn¹trz znajdowa³y siê schody prowadz¹ce na dach.

Domy wieloizbowe


wyposa¿enie domów wieloizbowych

Domy wieloizbowe, nale¿¹ce do zamo¿niejszych rodzin, by³y znacznie lepiej wyposa¿one ni¿ jednoizbowe siedziby warstw ubo¿szych. Pod œcianami ustawiano otomany lub wznoszono specjalne podwy¿szenia, które w dzieñ s³u¿y³y do siedzenia, a noc¹ do spania. Zwykle jednak spano na pod³odze – na materacach. Tylko w domach bogaczy by³y kosztowne ³o¿a, a na pod³ogach le¿a³y drogie dywany. Ta-kie domostwo opisuje prorok Amos (Am 6,4). Czy na oto-manie, czy na podwy¿szeniu, czy wreszcie na pod³odze – ludzie Wschodu siadali po turecku23.

co jadali staro¿ytni Izraelici? „Posi³ki przeciêtnego He-brajczyka w czasach biblijnych sk³ada³y siê z chle-ba, oliwek, oliwy, maœlanki i sera od w³asnych trzód;

owoców i warzyw z w³asnego sadu i ogrodu; rzadko miêsa”1.Niewiele trzeba dodaæ do tej listy, by uczyniæ j¹ kompletn¹.

Surowe i suszone ziarno

Palestyñski zwyczaj spo¿ywania surowego ziarna wywodzi siê z pradawnych czasów (patrz te¿: Spo¿ywanie ziaren na polu w rozdziale XIX). Arabowie czêsto zrywaj¹ k³osy zbó¿ i jedz¹ je po roztarciu w d³oni. W Piêcioksiêgu Moj¿esza czytamy: „A¿ do tego dnia nie bêdziecie jedli ani chleba, ani pra¿onych ziaren, ani kaszy, zanim nie przyniesiecie daru dla waszego Boga” (Kp³ 23,14, por. Pwt 23,25; 2 Krl 4,42). Uczniowie Jezusa „zrywali k³osy i, wykruszaj¹c je rêkami, jedli” (£k 6,1, por. Mt 12,1; Mk 2,23)2 .

Innym popularnym po¿ywieniem, które jada siê od cza-sów biblijnych, jest pra¿one ziarno. Ziarna niedojrza³ych zbó¿ pra¿y siê na patelni lub blasze ¿elaznej i spo¿ywa siê je z chlebem lub same. Jesse pos³a³ pewn¹ iloœæ pra¿onego ziarna swoim synom s³u¿¹cym w oddziale Dawida (1 Sm 17,17). Abigail da³a je Dawidowi (1 Sm 25,18), który otrzy-ma³ je równie¿ od przyjació³, wtedy gdy uciek³ przed Absa-lomem (2 Sm 17,28)3 .

Rozdział iV

¯ywnoœæ i jej przygotowanie


chleb

Chleb podstaw¹ po¿ywienia. Szacuje siê, ¿e trzy czwarte mieszkañców Bliskiego Wschodu ¿ywi siê chlebem pszen-nym lub jêczmiennym4.

W Biblii „jeœæ chleb” znaczy czêsto to samo, co „jeœæ posi³ek”. Kiedy czytamy, ¿e Egipcjanie nie mogli jeœæ chleba z Hebrajczykami (Rdz 43,31-32 w t³umaczeniu American Re-vised Version*), znaczy to, ¿e nie mogli z nimi jadaæ w ogóle (por. Rdz 37,25; Wj 2,20; 1 Sm 28,22-25).

Œwiêtoœæ chleba. Palestyñczycy s¹ wychowywani w prze-konaniu, ¿e chleb ma mistyczne i œwiête znaczenie. Gdzie-niegdzie nie wstaje siê nawet, by powitaæ goœcia, zanim nie skoñczy siê ³amaæ chleba5.

Mo¿na powiedzieæ, ¿e stosunek tych ludzi do chleba jest z gruntu religijny. Wszystko, co z nim zwi¹zane, od siewu zbo¿a do wypieku bochenków, czyni¹ w imiê Boga. Wyczu-waj¹ oni wagê proœby w Modlitwie Pañskiej „chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj” (Mt 6,11). W³aœnie do ludzi prawdziwie doceniaj¹cych wartoœæ chleba Jezus rzek³: „Jam jest chleb ¿ycia” (J 6,35)6.

Z takiego stosunku do „materii ¿ycia” wyrasta powszech-ny na Bliskim Wschodzie zwyczaj ³amania, a nie krojenia chleba. James Neil, który przez wiele lat przebywa³ w Pale-stynie, tak pisze o jej mieszkañcach:

Nigdy nie przyk³adaj¹ doñ no¿a, uwa¿aj¹c ciêcie chleba za wielk¹ niegodziwoœæ. Zamiast tego ³ami¹ go na kawa³ki palcami7.

Krojenie chleba jest dla nich przecinaniem samego ¿ycia. Zwy-czaj ³amania chleba znajdujemy w ca³ej Biblii. W Ksiêdze La-mentacji czytamy: „maleñstwa o chleb b³aga³y – a nie by³o, kto by im ³ama³” (Lm 4,4). Wyra¿enie „³amaæ chleb” sta³o siê zatem

* Amerykańskie protestanckie tłumaczenie Biblii z XX wieku (przyp. red.).

39

synonimem spo¿ywania wszelkiego posi³ku. Jezus Chrystus ³ama³ chleb podczas Ostatniej Wieczerzy, kiedy to ustano-wi³ Eucharystiê, zatem wspomniane wyra¿enie oznacza i ten sakrament. Ewangelista Mateusz pisze: „Jezus wzi¹³ chleb i odmówiwszy b³ogos³awieñstwo, po³ama³ i da³ uczniom” (Mt 26,26). W Dziejach Apostolskich zaœ czytamy: „W pierw-szym dniu po szabacie, kiedy zebraliœmy siê na ³amanie chleba, Pawe³ (...) przemawia³ do nich” (Dz 20,7).

Rodzaje chleba. Od czasów biblijnych do dziœ jada siê w Palestynie chleb pszenny i jêczmienny, który spo¿ywaj¹ ludzie ubo¿si. Ludzi, których staæ na chleb pszenny, uwa¿a siê za zamo¿nych8.

To rozró¿nienie znaj¹ oba Testamenty. Kiedy ¿o³nierz madianicki ujrza³ we œnie „¿e bochen chleba jêczmiennego przytoczy³ siê do obozu Madianitów” (Sdz 7,13), znaczy³o to, i¿ Bóg u¿yje armii Gedeona, by pokonaæ lud gardz¹cy Izra-elitami – dumnych Madianitów, którzy jedli chleb pszenny i lekcewa¿yli tych, którzy mieli tylko chleb jêczmienny9. Ch³opiec, który da³ piêæ chlebów jêczmiennych Jezusowi (J 6,8), musia³ pochodziæ z ubogiej warstwy spo³ecznej, jed-nak ten jego skromny dar sta³ siê podstaw¹ wielkiego cudu nasycenia rzeszy ludzi.

Kszta³t bochenków. W Ziemi Œwiêtej spotykamy trzy ro-dzaje chleba. Pierwszy to ma³e bochenki, przypominaj¹ce nieco nasze lekkie suchary. taki kszta³t mia³o wspomnia-nych piêæ chlebów. Drugi to bochenki niemal dorównuj¹ce wag¹ tym sprzedawanym na Zachodzie, tyle ¿e s¹ okr¹g³e, a nie prostok¹tne. Taki kszta³t mia³o zapewne dziesiêæ chle-bów pos³anych przez Jessego za poœrednictwem Dawida do obozu Izraelitów (1 Sm 17,17). Trzeci to kromki cienkie jak papier, podobne do amerykañskich naleśników, jednak wiêksze i znacznie cieñsze. Pewien turysta z Zachodu wzi¹³ takie pieczywo za serwetki. tymczasem cienkie kromki zastêpuj¹ sztuæce – po zwiniêciu s³u¿¹ do maczania w so-sie (patrz: rozdzia³ VI). £atwo mo¿na je z³o¿yæ, zatem ludzie



sk³adaj¹ takie kromki i nosz¹ w torbach, spo¿ywaj¹c w miarê potrzeby10.

Wypiek chleba. Najprostsz¹ metod¹ by³ wypiek na roz¿arzo- nych kamieniach11. Biblijnym przyk³adem jest tu epizod z ¿ycia Eliasza: „oto przy jego g³owie podp³omyk” (1 Krl 19,6).

Inny prosty sposób to pieczenie w dole. Kopie siê dó³ g³êboki na niespe³na pó³tora metra i szeroki na metr i roz-pala siê w nim ogieñ. Ciasto zwija siê w rolkê nie grubsz¹ od mêskiego palca i potem uderza siê nim o œciany zaim-prowizowanego paleniska; w ten sposób chleb piecze siê b³yskawicznie12.

Jako pieca u¿ywa siê niekiedy du¿ego naczynia kamien-nego, na którego dnie rozpala siê ogieñ pomiêdzy kamyka-mi utrzymuj¹cymi ciep³o. Na nich k³adzie siê ciasto, które szybko siê piecze. Niekiedy się je wa³kuje, a potem przykleja na zewn¹trz naczynia. Niektórzy uwa¿aj¹, ¿e taki piec wspo-mina Kp³ 2,4, gdzie wymienia siê dwa rodzaje niekwaszo-nego chleba: ciasto z najczystszej m¹ki, pieczone wewn¹trz naczynia, i op³atki pieczone na zewn¹trz13.

Jeszcze inny piec to du¿y dzban gliniany, do którego wk³ada siê opa³, a po rozgrzaniu k³adzie siê na nim ciasto14.

W czasach biblijnych tak w³aœnie wypiekano chleb w domach. Korzystano tak¿e – i obecnie czêsto siê korzysta – z tak zwanych pieców publicznych (lub pó³publicznych). W niektórych miastach jest kilka takich pieców.

Pierwszy typ pieca chlebowego to gliniany walec pó³tora- metrowej d³ugoœci, o œrednicy oko³o 1,2 metra. Wkopany jest w ziemiê wewn¹trz budynku. Kobiety wypiekaj¹ tam chleb na zmianê. Opa³ wrzuca siê do cylindra. Po rozpa-leniu ognia, kiedy k³êby dymu i jêzyki ognia wydobywaj¹ siê z dziury, pozbawiony komina budynek przypomina krater czynnego wulkanu. Malachiasz, pisz¹c: „Bo oto nad-chodzi dzieñ pal¹cy jak piec, a wszyscy pyszni i wszyscy wyrz¹dzaj¹cy krzywdê bêd¹ s³om¹” (Ml 4,1), musia³ mieæ przed oczyma taki w³aœnie piec15.

41

Piec chlebowy drugiego typu to „niskie, d³ugie kamien-ne sklepienie przypominaj¹ce po³owê kot³a parowego w lo-komotywie, którego wnêtrze wy³o¿one jest kamieniami. Po obu stronach biegn¹ d³ugie, w¹skie ³awy, na których k³adzie siê drewno opa³owe”16. Co wieczór wyjmuje siê st¹d popio³y, a dzieci z ubogich rodzin przychodz¹ z glinianymi skoru-pami albo kawa³kami blachy cynowej po ¿arz¹ce siê wêgle, by móc rozpaliæ ogieñ w domu na wieczorny posi³ek17. Ozeasz wspomina „piec roz¿arzony ogniem” (Oz 7,4), co wskazywa³oby, ¿e niektórzy przynosili w³asne ciasto, by piekarz dokona³ wypieku. Jeruzalem mia³o w czasach Jere-miasza ulicê piekarzy (Jr 37,21).


Pieczenie chleba


warzywa

Najpopularniejsze by³y soczewica i warzywa str¹czkowe, wymieniane u Ezechiela (Ez 4,9). Fasolê i soczewicê do-starczyli Dawidowi przyjaciele, gdy ten przebywa³ w Ma-chanaim, uciek³szy z Jerozolimy po buncie Absaloma (2 Sm 17,28). Najs³ynniejsz¹ wzmiank¹ o soczewicy jest oczywiœcie Rdz 25,33-34, gdzie Ezaw sprzedaje Jakubowi prawo pier-worództwa za miskê soczewicy.

Thomson opowiada o tym, jak poczêstowano go so-czewic¹, któr¹ uzna³ za bardzo smakowit¹, „po¿ywn¹, o pobudzaj¹cym apetyt zapachu i kusz¹c¹ dla g³odnego cz³owieka”. Jedz¹c, zwin¹³ wzorem swoich gospodarzy kawa³ek chleba, by zanurzaæ go w misce. Thomson sugeruje, ¿e Ezaw te¿ jad³ soczewicê, u¿ywaj¹c takiej „³y¿ki” z chleba18.

Dieta Izraelitów w Egipcie obejmowa³a pory, cebulê i czosnek (Lb 11,5), które jadano te¿ w Palestynie. Izajasz wspomina o ogrodzie warzywnym (por. Iz 1,8). Dwa inne fragmenty (Jon 4,6-10; 2 Krl 4,39) wzmiankuj¹ o dyni. „Wa-rzywa”, których za¿¹da³ Daniel z towarzyszami w niewoli (Dn 1,12), to w oryginale „rzecz zasiana”, czyli jadalne ziarna przyrz¹dzane przez gotowanie, jak bób, groch, fasola itd. M³odzieñcy woleli tê prost¹ dietê warzywn¹ od wyszuka-nych i niezdrowych potraw królewskich19.

Produkty mleczne

Mleko. W czasach biblijnych mleko by³o wa¿nym sk³adnikiem diety. Pito mleko krowie, owcze (Pwt 32,14), kozie (Prz 27,27) i bez w¹tpienia wielb³¹dzie (Rdz 32,15). Ziemiê Obie-can¹ zwano czêsto „op³ywaj¹c¹ w mleko i miód” (Wj 3,8; 13,5; Joz 5,6; Jr 11,5)20.

Ulubionym przetworem mlecznym wspó³czesnych Ara-bów jest leben (czyli „bia³y”), rodzaj zsiad³ego mleka. Przy-gotowanie lebenu trwa jeden dzieñ. Mleko wlewa siê do na-czynia, dodaje dro¿d¿y i nastêpnie nakrywa naczynie ciep³¹

43

œcierk¹. Nazajutrz leben jest gotowy. Arabowie bardzo lubi¹ tê potrawê, uwa¿aj¹ ponadto, ¿e ma ona w³aœciwoœci lecz-nicze21. Zapewne leben poda³ Abraham swym goœciom (Rdz 18,8), a Jael Siserze (Sdz 4,19; 5,25).

Mas³o. Wiêkszoœæ biblistów uwa¿a, ¿e s³owo t³umaczone czêsto jako „mas³o”, powinno byæ oddane przez „zsiad³e mleko” albo „leben”. W dwóch fragmentach Pisma Œwiêtego istotnie wspomina siê mas³o, ale nawet tam chodzi o inny ni¿ znany nam jego rodzaj22. W Pwt 32,14 mamy „mas³o od krów” (w Biblii Tysi¹clecia: „œmietana od krów” – przyp. t³um.), a w Prz 30,33 wzmiankê o wyrobie mas³a: „uciska-nie mleka daje mas³o”. Biblijny wyrób mas³a by³ zapewne to¿samy z beduiñskim, który opisuje Thomson:

Có¿ tak zaciekle ugniataj¹ i wstrz¹saj¹ kobiety w tym czarnym worku zawieszonym na trójnogu? Nie jest to wo-rek, lecz buk³ak zrobiony ze skóry œci¹gniêtej z m³odego bawo³u. Nape³niony jest mlekiem, które tak w³aœnie ubi-ja siê na mas³o. Kiedy to ostatnie oddzieli siê, podlega przetopieniu i przelaniu w butle z koŸlej skóry. Zim¹ ma konsystencjê scukrzonego miodu, a latem oliwy. To jedy-ny rodzaj mas³a w tym kraju23.

Odnoœnie do Prz 30,33: „Bo uciskanie mleka daje mas³o, uci-skanie nosa wywo³a krew” Thomson wyjaœnia, ¿e ubijanie i uciskanie s¹ w hebrajskim to¿same:

W³aœnie uciskanie mleka daje mas³o – i to w istocie czyni¹ te kobiety. Nie ma podobieñstwa między naszym sposo-bem ubijania mas³a a uciskaniem nosa a¿ do pojawienia siê krwi, lecz w przypadku tubylczej metody takie porów-nanie jest ca³kiem naturalne i dobitne24.

Maœlanki nie znajdujemy w tekœcie Biblii, lecz znano j¹, sko-ro Pismo Œwiête wspomina o ubijaniu mas³a.

Ser. Arabowie palestyñscy lubi¹ ser. Jego zalet¹ jest to, ¿e mo¿na go nosiæ ze sob¹. Przypomina trochê plastry sera sprzedawanego na Zachodzie, tyle ¿e wiêksze i grubsze –



mniej wiêcej wielkoœci mêskiej d³oni. Mo¿na je zobaczyæ rozłożone na targowiskach25. Ojciec Dawida da³ mu dziesiêæ serów dla dowódcy oddzia³u (1 Sm 17,18). Przyjaciele zaœ dostarczyli ser Dawidowi (2 Sm 17,29).

Miêso

Jakie miêso jadano i kiedy. Miêso spo¿ywano i spo¿ywa siê obecnie w Palestynie tylko przy szczególnych okazjach. Po-dawano, przyjmuj¹c obcego przybysza lub goœcia, oraz na ucztach26. Królowie i bogacze jadali miêso czêœciej. Pismo Œwiête mówi o codziennym serwowaniu miêsa na stó³ Sa-lomona: wo³owiny, baraniny, dziczyzny i drobiu (1 Krl 5,3). Abraham poda³ goœciom cielêcinê (Rdz 18,7). Goœæ Gedeona otrzyma³ koŸl¹tko (Sdz 6,19). W czasach Jezusa mieszkañcy wybrze¿y Jeziora Galilejskiego jadali ryby. Werset £k 11,11 sugeruje, ¿e miêso ryb by³o podstaw¹ ich diety27.

Jak przyrz¹dzano i podawano miêso.

Najstarsza metoda przyrz¹dzania miêsa – pieczenie na ro¿nie – by³a i jest obecnie znacznie mniej powszechna ni¿ gotowanie. Miêso pieczone jadali ludzie zamo¿ni, go-towane – biedniejsi28.

S³udzy synów Helego nakazywali przynosz¹cym ofiary: „daj miêso na pieczeñ dla kap³ana. Nie weŸmie on od ciebie miêsa gotowanego, tylko surowe” (1 Sm 2,15). Upieczone lub ugotowane miêso drobno krajano i sporz¹dzano doñ polewkê, czêsto z dodatkiem warzyw29. czyniono tak w cza-sach Gedeona (Sdz 6,19-20) i Izajasza (54,4).

jajka

Hodowla drobiu i spo¿ycie jajek rozpowszechni³y siê w Pa-lestynie w okresie od czasów Eliasza do czasów Jezusa Chry-stusa30. W Ksiêdze Hioba 6,6 czytamy: „a œlaz czy w smaku przyjemny?”. Niektórzy zamiast „œlaz” t³umacz¹ „bia³ko jaj-

45

ka” lub „¿ó³tko”, jednak t³umaczenie takie jest w¹tpliwe. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e w czasach Jezusa mieszkañcy Galilei jadali jajka; Jezus mówi o synu (£k 11,12), który prosi ojca o jajko.

Miód

Bóg obieca³ Izraelitom ziemiê „op³ywaj¹c¹ w mleko i miód” (Wj 3,8; 13,5; Joz 5,6; Jr 11,5). Z licznych wzmianek w Bi-blii o miodzie i plastrach miodu wynika, ¿e Palestyna istot-nie op³ywa³a w miód. Bez w¹tpienia Izraelici parali siê pszczelarstwem31, lecz na podstawie cytatów z Biblii mo¿na wykazaæ powszechne u¿ycie dzikiego miodu. Ulubionymi siedliskami pszczó³ by³y dziuple drzew, gdzie Jonatan od-kry³ miód (1 Sm 14,25-27), a tak¿e otwory w ska³ach, sk¹d go nierzadko czerpano (Ps 81,16). Pszczo³y znajdowano na-wet w wysch³ej padlinie. Samson znalaz³ miód w padlinie ubitego przez siebie lwa (Sdz 14,8-9).

Poezja biblijna obfituje w porównania do miodu: s¹dów Pañskich (Ps 19,10), przyjemnych s³ów (Prz 16,24), wiedzy i m¹droœci (Prz 24,13-14). O miodzie mówi¹ te¿ Oblubieniec i Oblubienica z Pieœni nad Pieœniami (Pnp 4,11; 5,1).

W czasach Nowego Testamentu Jan Chrzciciel ¿ywi³ siê na pustyni szarañcz¹ i miodem (Mt 3,4). Jezus, chc¹c udowodniæ uczniom, ¿e Jego cia³o po zmartwychwstaniu jest prawdziwe, poprosi³ o jedzenie i dosta³ kawa³ek pieczo-nej ryby z plastrem miodu (£k 24,41-43).

Thomson pisze o „rojach pszczó³ zamieszkuj¹cych szcze-liny skalne w przepaœci Wadi el Kurn”. Spuszczono tam cz³owieka na linach. Os³oniêty przed napaœci¹ owadów, wyci¹gn¹³ wielk¹ iloœæ miodu32. Przypomina to ustêp z pieœni po¿egnalnej Moj¿esza: „pozwoli³ mu miód wyssaæ ze ska³y”

(Pwt 32,13).



Owoce

Oliwki i oliwa. Jada siê wprawdzie oliwki marynowane, ale przede wszystkim wyrabia siê z nich oliwê. Na Bliskim Wschodzie zastêpuje ona mas³o i jest u¿ywana do gotowania potraw. Przegl¹d ksi¹g biblijnych wskazuje, jakie znaczenie przypisywano temu produktowi. Wdowa karmi¹ca Eliasza rzek³a mu: „Ju¿ nie ma pieczywa – tylko garœæ mąki w dzba-nie i trochê oliwy w bary³ce” (1 Krl 17,12). A zatem ¿ywi³a siê g³ównie chlebem i oliw¹, których jej zabrak³o. Eliasz uczyni³ cud rozmno¿enia tych zapasów: „Dzban m¹ki nie wyczer-pa³ siê i bary³ka oliwy nie opró¿ni³a siê wed³ug obietnicy, któr¹ Pan wypowiedzia³ przez Eliasza” (1 Krl 17,16). Obiata przewidziana Prawem sk³ada³a siê z niezakwa szonej m¹ki najlepszego gatunku, zaprawionej oliw¹, któr¹ sma¿ono na patelni (Kp³ 2,5). Prorok Ezechiel, wyliczaj¹c Jerozoli-mie wszystkie dawne b³ogos³awieñstwa Jahwe, przypomnia³ miastu i to: „Jada³aœ najczystsz¹ m¹kê, miód i oliwê” (Ez 16,13; patrz te¿: Drzewo oliwne w rozdziale XXi).

Figi. Jadano je czêsto, zw³aszcza suszone. Abigail wziê³a dwieœcie placków figowych dla Dawida (1 Sm 25,18). Ta-kimi plackami poczêstowano Egipcjanina w 1 Sm 30,12, ofiarowano je te¿ Dawidowi w Hebronie podczas wielkiego zgromadzenia (1 Krn 12,40; patrz te¿: Drzewo figowe w roz-dziale XXi).

Winogrona i rodzynki. We wrzeœniu i paŸdzierniku œwie¿e grona jada siê z chlebem33. W Kanaanie musia³y rosn¹æ wspania³e winogrona, skoro wywiadowcy izraelscy przynieœli ze sob¹ z doliny Eszkol wielkie grono zawieszone na dr¹gu (Lb 13,23). Powszechnie spo¿ywano te¿ rodzynki. Abigail podarowa³a Dawidowi sto gron (1 Sm 25,18). Da-wid otrzyma³ rodzynki w Hebronie (1 Krn 12,40) i podczas ucieczki przed Absalomem (2 Sm 16,1; patrz te¿: Winogrona i ich przetwarzanie w rozdziale XX).

Granaty. W Palestynie wystêpuje wiele rodzajów s³od- kich i kwaœnych granatów. Sok odmiany kwaœnej zastêpuje sok z cytryny. Owoce te by³y cenione w czasach wczesno-biblijnych, skoro Moj¿esz w Pwt 8,8 wymienia je wœród znakomitoœci Kanaanu. Pieœñ nad Pieœniami wzmiankuje o owocach, soku i korzennym winie z granatów (Pnp 4,13; 6,11; 7,12; 8,2)34.

Documents

Obyczaje Krajow Biblijnych Fragment