Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
dr Krzysztof Łyskawa, Katedra Ubezpieczeń
Ocena ryzyka ogniowego a
ubezpieczenie mienia
Agenda
Ocena rynku ubezpieczeń w zakresie produktów ogniowych
Definicje zdarzeń obejmowanych ochroną
Stawki
Konsekwencje redukcji kosztów
Sposoby oceny zagrożeń ogniowych przez zakłady ubezpieczeń
Standardowe wnioski o ubezpieczenie ogniowe
Realizacja ubezpieczeń w oparciu o Prawo Zamówień Publicznych
Zindywidualizowana ocena zakładu ubezpieczeń / survey
Indywidualizacja postrzegania ryzyka ogniowego przez potencjalnych
ubezpieczonych
Systemy informatyczne i semantyczna reprezentacja ryzyka
Rynek ubezpieczeń w Polsce w zakresie ryzyk ogniowych
Fragment modelu biznesowego zakładu ubezpieczeń
Sprzedaż
- Dostarczanie
przypisu
- Klauzule
brokerskie
- Negocjacje
(cena, zakres)
Likwidacja
- Konieczność akceptacji
wcześniej ustalonych
warunków
- Nacisk ze strony
pośrednika, sprzedaży, a
często i underwritingu
Underwriting
-Deklaracja
ryzyka
- Odstępstwa
od schematu
akceptacji ZU
Obsługa polis
- Brak informacji o
zmianach w
przedmiocie
ubezpieczenia
- Szkodowość w okresie
ubezpieczenia
Klauzule stosowane w realizowanych umowach ubezpieczenia (SIWZ Wrocław) - obligatoryjne
Ochronie podlega całe mienie Ubezpieczającego/Ubezpieczonego bez względu na wiek, stopień amortyzacji i zużycia technicznego. Podstawa obliczania wysokości odszkodowania jest wartość księgowa brutto lub wartość odtworzeniowa niezależnie od stopnia zużycia technicznego mienia (dotyczy wszystkich ubezpieczonych ryzyk).
Obowiązkowe zniesienie ograniczenia odpowiedzialności z tytułu szkód wynikających z awarii urządzeń lub instalacji tryskaczowych oraz samoczynnego otworzenia się główek tryskaczowych z innych przyczyn jak pożar,
Klauzula zabezpieczeń przeciwpożarowych i przeciwkradzieżowych Ubezpieczyciel uznaje za wystarczające zabezpieczenia przeciwpożarowe i przeciwkradzieżowe, stosowane przez Ubezpieczającego, o ile są one zgodne z obowiązującymi w tym zakresie przepisami prawa.
Klauzula ubezpieczenia mediów gaśniczych Ubezpieczyciel pokryje koszty napełnienia urządzeń i/lub instalacji gaśniczych, w przypadku wydostania się mediów gaśniczych na skutek awarii lub błędu w obsłudze;
Klauzule stosowane w realizowanych umowach ubezpieczenia (SIWZ Wrocław) - fakultatywne
Istnieje możliwość przeoczenia istotnych informacji przez Ubezpieczającego i nie dostarczenia ich w wymaganym terminie Ubezpieczycielowi. Jeżeli przeoczenie nie będzie skutkiem winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa Ubezpieczającego, to nie będzie to miało negatywnego wpływu na ochronę ubezpieczeniowa (nie będzie podstawą odmowy wypłaty odszkodowania lub jego ograniczenia) pod warunkiem uzupełnienia brakującej informacji niezwłocznie po stwierdzeniu przeoczenia.
Klauzula niezachowania parametrów prądu elektrycznego - zakres ochrony zostaje rozszerzony o ryzyko szkód wywołanych niezachowaniem parametrów prądu elektrycznego, w tym równie" wywołanych pośrednim uderzeniem pioruna.
Klauzula małych szkód
Klauzula kosztów zabezpieczenia przed szkodą - Ubezpieczyciel zobowiązuje się do pokrycia kosztów zabezpieczenia przed szkoda, bezpośrednio zagrożonego mienia, bez względu na to czy szkoda w ubezpieczanym mieniu faktycznie powstała. Klauzula konieczności poniesienia zwiększonych wydatków w związku z nakazem administracyjnym - Jeśli po wystąpieniu szkody okaże się, iż w wyniku decyzji administracyjnej lub w związku z obowiązującym przepisem prawa Ubezpieczony będzie musiał ponieść zwiększone wydatki na odtworzenie mienia lub w jakikolwiek inny sposób nakłady na odtworzenie będą zwiększone w stosunku do faktycznego rozmiaru szkody.
Zjawisko redukcji stawek ubezpieczeniowych
W ciągu ostatnich kilku lat stawki w
ubezpieczeniu od ognia uległy znacznej
redukcji
Konieczność redukcji kosztów i często
zmiany sposobu realizacji umów
ubezpieczenia (I-sze ryzyko)
Źródło: Miesięcznik Ubezpieczeniowy, nr 7 i 8/2007
Zjawisko redukcji stawek ubezpieczeniowych
Redukcja kosztów ubezpieczenia przejawia się w obszarach, w których
nie występują negocjacje cenowe z udziałem brokerów – przetargi
publiczne)
Stawka wyniosła 0,1226 promila
Konsekwencje redukcji stawek ubezpieczeniowych
Dążenie do redukcji kosztów - w tym kosztów zawarcia umowy
ubezpieczenia
Koncentracja na zakresie i cenie, a nie analizie technicznej
przedmiotu ubezpieczenia
Brak doświadczeń w danym rodzaju mienia / prowadzonej
działalności i w konsekwencji indywidualizacja decyzji
Budowanie odpowiedzialności towarzystwa na PML (possible
maximum loss)
Terminologia stosowana w procesie określania maksymalnej straty
Termin Znaczenie
MPL (Maximum Probable Loss) – maksymalna prawdopodobna strata
Maksymalna strata, której można się spodziewać przy ostrożnej ocenie i może się zdarzyć jako rezultat pojedynczego zdarzenia przy wzięciu pod uwagę wszystkich okoliczności ryzyka (wg. Munich Re)
Strata jaka może powstać, gdy będą miały miejsce najbardziej niekorzystne okoliczności, mniej lub bardziej wyjątkowo ze sobą powiązane, i gdy powstała - jako jej rezultat – realizacja ryzyka nie będzie wcale lub też będzie zwalczana w sposób niewystarczający, a rozwój szkody może być zatrzymany tylko poprzez nieprzekraczalne przeszkody lub wyczerpanie się dóbr zagrożonych szkodą (def.: Comitte Europeen des Assurances)
EML (Estimated Maximum Loss) – maksymalna szacunkowa strata
Maksymalna strata jaka może się wydarzyć w normalnych warunkach działalności z uwzględnieniem wszystkich elementów ochronnych. Nie uwzględnia się odległych zbiegów okoliczności i katastrof, które mogą mieć miejsce, ale które pozostają (praktycznie) mało prawdopodobne (def.: Reinsurance Offices Association).
AS (Amount Subject) –wartość strefy
Wartość maksymalnych strat majątku w przypadku działania pojedynczego zdarzenia szkodzącego, przy nieskutecznych środkach ochronnych, zaistniała w strefie zagrożenia (wg. Munich Re).
Źródło: Jedynak P., Ubezpieczenia gospodarcze. Wybrane elementy teorii i praktyki., Księgarnia Akademicka, Kraków 2001 s. 127.
Ocena zagrożeń ogniowych przez zakłady ubezpieczeń
Fragment modelu biznesowego zakładu ubezpieczeń
Sprzedaż
- Dostarczanie
przypisu
- Klauzule
brokerskie
- Negocjacje
(cena, zakres)
Likwidacja
- Konieczność akceptacji
wcześniej ustalonych
warunków
- Nacisk ze strony
pośrednika, sprzedaży, a
często i underwritingu
Underwriting
-Deklaracja
ryzyka
- Odstępstwa
od schematu
akceptacji ZU
Obsługa polis
- Brak informacji o
zmianach w
przedmiocie
ubezpieczenia
- Szkodowość w okresie
ubezpieczenia
Tendencja do uproszczeń w ocenie ryzyka
Redukcja kosztów i konkurencja powoduje znaczne ograniczenia w
danych gromadzonych przez zakłady ubezpieczeń i niezbędnych do
zawarcia umowy ubezpieczenia
Tendencja do uproszczeń w ocenie ryzyka
Zakres grodzonej informacji jest podobny w poszczególnych
towarzystwach
Tendencja do uproszczeń w ocenie ryzyka – umowy w oparciu o Prawo Zamówień Publicznych
W odniesieniu do przetargów na ubezpieczenia ocena dokonywana jest w
oparciu o ujęte w specyfikacji dane, często z pominięciem przyczyn szkód
Indywidualizacja oceny zagrożeń - survey
Pozwala na wnikliwe spojrzenie na zagrożenia występujące w danym
podmiocie, ale pozostaje problem jakości badania
Indywidualizacja oceny zagrożeń - survey
Wartością dodaną jest wnikliwe sprawdzenie przyczyn dotychczasowych szkód
i ewentualne sformułowanie zaleceń
Underwriting w ubezpieczeniach nieżyciowych
Zróżnicowanie produktowe w tego typu ubezpieczeniach
powoduje, że konieczna jest specjalizacja osób zajmujących
się poszczególnymi produktami
Specyfika ubezpieczeń majątku polega na tym, że konieczny
jest szczegółowy zasób informacji na temat majątku
Zakład ubezpieczeń nie może odmówić zawarcia
ubezpieczenia obowiązkowego. Nie może kształtować O.W.U.
Stąd z prowadzeniem tego typu produktów wiąże się
zróżnicowanie taryf oraz rozbudowany system zniżek i
zwyżek
Osobom akceptującym przedmiot ubezpieczenia wydaje się
często bardzo duże kompetencje do akceptacji, oparte na
indywidualnym doświadczeniu danej osoby
Analiza w ramach obszaru: posiadany majątek
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
konstrukcja
budynku
wpływ człowieka
czynniki
zewnętrzne
zagrożenia
wewnętrzne
możliwość
reakcji
systemy
zabezpieczeń
Obora/hala udojowa
Silos zbożowy
Gorzelnia
Biuro
Indywidualizacja postrzegania ryzyka ogniowego przez
potencjalnych ubezpieczonych
– pojmowanie ryzyka
Magdalena Osak
Ryzyko – definicje
(ryzyko subiektywne) jest ”…indywidualną oceną szansy
wystąpienia określonego rezultatu, opartą na osobistych
uwarunkowaniach psychologicznych lub nastroju duchowym”
Ryzyko subiektywne
W. Ronka-Chmielowiec, Modelowanie ryzyka w ubezpieczeniach.
Wybrane zagadnienia, AE Wrocław 2003, s. 16
„Ryzyko jako kategoria ze sfery świadomości w
najogólniejszym znaczeniu bywa używane na oznaczenie
uświadamianego niebezpieczeństwa, pogorszenia się stanu
podmiotu lub niepowodzenia w działaniu podjętym przez
podmiot dla osiągnięcia stanu pożądanego.”
M. Kuchlewska, Ubezpieczenie jako metoda finansowania ryzyka
przedsiębiorstw, AE Poznań 2003, s. 40
Magdalena Osak
Ryzyko – definicje
stan, w którym istnieje obiektywnie rozumiana (niezależna od
danego podmiotu) możliwość zmiany danego stanu rzeczy (…)
Ryzyko obiektywne
E.Kowalewski, Wprowadzenie do teorii ryzyka ubezpiczeniowego, w: Ubezpieczenia w
gospodarce rynkowej, t. 2. A. Wąsiewicz (red.), Bydgoszcz 1994, s. 15.
Źródło: opracowanie wlasne na podstawie Risiko ist ein Konstrukt, Hrsg. Die Bayerische Rück, Knesebeck 1993, dodatek, Ryzyko a zagrożenie, materiały
dra J. Michalaka z otwartego zebrania naukowego Katedry Ubezpieczeń 19.03.2004 r.
Dostarczenie
materiału przez
zmysły
Przetworzenie,
uporządkowanie,
wytworzenie obrazu
rzeczywistości
Wniosek: Co jest
zagrożeniem? Co
jest moim ryzykiem?
Wartości indywidualne,
wiedza (doświadczenia,
założenia, hipotezy),
emocje, kontekst odbioru
Presja grupy, moda,
kultura, normy
zewnętrzne
Ryzyko jako zjawisko społeczne to stan(y) właściwości podmiotów/ obiektów
uznawane (normatywnie określone) na gruncie
danej kultury za wartości negatywne, a więc
nieakceptowane i do unikania
Ryzyko jako zjawisko indywidualne jest rezultatem/wytworem czynności/działań
subiektywnie racjonalnych określonego
podmiotu, stanowiącym opis możliwego,
przyszłego, nieakceptowanego przez dany
podmiot stanu właściwości tego podmiotu czy
obiektu, względem którego dany podmiot
pozostaje w określonej relacji
J. Michalak
J. Michalak
obiektywizacja ryzyka
Pojmowanie ryzyka
Magdalena Osak
Projektowanie ryzyka
Magdalena Osak
„Faktem bezspornym jest, że ryzyko towarzyszyło człowiekowi
od zarania dziejów.”
/T.T. Kaczmarek, Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Difin,
Warszawa 2008, s. 23/
Pojmowanie ryzyka
„Ryzyko towarzyszyło zresztą ludzkości od zawsze.”
/ T.Tyszka, Przysłowia o ryzyku, „Studia Socjologiczne” 1999, nr 3, s. 165/
A może raczej?
„Zagrożenia, choć podlegały jakościowym przeobrażeniom,
towarzyszą człowiekowi od początku jego istnienia. Ryzyko zaś
jako zjawisko historyczne nie występowało od zawsze, ale od
momentu, gdy w drodze ewolucji człowiek zaczął w ten sposób
postrzegać (wartościować) określone stany rzeczy.”
/ M. Osak, Ryzyko zdrowotne jako podstawa wyodrębniania ubezpieczeń zdrowotnych, w:
Studia z ubezpieczeń gospodarczych i społecznych, red. J. Handschke, AE Poznań 2008, s. 150./
Ca
łko
wity „
ko
szt ry
zyka
”:
Szkody pokryte z
własnego fundu-
szu (nieubezpie-
czone bądź
udział własny,
franszyzy)
Składki na
ubezpieczenie
Koszt
kontroli
fizycznej
Koszt admini-
stracji systemu
zarządzania
ryzykiem
Koszt alternatyw-
ny zaangażowa-
nego kapitału
Koszt obniżenia/
podwyższenia ce-
ny transakcyjnej
(transfer poza-
ubezpieczeniowy)
Koszt nabycia
ATR
Wybór metody zarządzania
W celu optymalizacji kosztu ryzyka możliwe
jest stosowanie kombinacji, łączenia
poszczególnych metod kontroli
Próg opłacalności: stosunek nakładów do
przewidywanych oszczędności
Systemy informatyczne i semantyczna reprezentacja
ryzyka
Podstawa poszukiwania nowych rozwiązań informatycznych
Informacje to fundamentalna wartość w modelowaniu ryzyka w
zakładach ubezpieczeń i przekłada się na wyznaczanie ceny,
zakresu, czy realizację umów
Tradycyjne modelowanie ryzyka kładzie szczególny nacisk na
elementy ilościowe
Efektem prowadzonych działań jest skondensowanie posiadanej
wiedzy w formę pewnych statystyk:
Niska efektywność technologii przetwarzania informacji w
wiedzę
Ograniczenia w technologiach zarządzania wiedzą
Uproszczenia poprzez tworzenie modeli
Podstawa poszukiwania nowych rozwiązań informatycznych
Rozwój technologii semantycznej w ostatnich latach pozwolił na
zmianę podejścia i umożliwia automatyczne przetwarzanie nie
tylko danych liczbowych, ale także informacji tekstowych
Cel działania to tworzenie rozwiązań obejmujących metody
przygotowywania i kodowania wiedzy o opisywanym ryzyku,
zbiorach ryzyk i czynnikach wpływających na poszczególne
ryzyka, w ramach struktur semantycznych, a także stworzenie
globalnych artefaktów pozwalających na łączenie, nawigację
oraz użytkowanie zakodowanej wiedzy
Ontologia - „generalnie sformalizowane definicje pojęć i ich
konceptualizację oraz formalne określenie powiązań
zachodzących pomiędzy nimi” - T.R. Gruber, A Translation Approach to Portable
Ontology Specifications, Knowledge Acquisition, Vol.5, 1993
Charakter ontologii
Ontologia nie stanowi listy, katalogu czy taksonomii obiektów,
stwarza natomiast formalne przesłanki wedle, których takowe
mogą być budowane.
Ontologia jest oderwana od epistemologii (teorii poznania),
powiązana jest z obiektem, a nie jego subiektywnym odbiorem.
Ontologia musi uchwycić rzeczywistość na różnych poziomach
atomizacji, jak również relacje pomiędzy tak wyodrębnionymi
warstwami.
Naturalne jest istnienie wielu ontologii - uznanie braku możliwości
stworzenia jednej ogólnej ontologii, przy czym każda ontologia
może być poprawna.
W przeciwieństwie do typowego podejścia analitycznego relacje
miedzy obiektami nie są ujęte w postaci funkcji - zależności nie
muszą być ilościowe.
Nauka rozpoczyna proces od mierzenia i predykcji, ontologia zaś
od stworzenia taksonomii
Radio-frequency identification (RFID)
RFID Chip RFID Reader
Kroki wyznaczania PML dla ryzyka pożaru
Oddzielenie kompleksów ogniowych.
Ewentualne podzielenie kompleksu na subkompleksy.
Określenie majątku w ramach każdego kompleksu z podziałem na różne kategorie.
Wyznaczenie odtworzeniowej wartości majątku w każdej strefie.
Analiza scenariuszy powstania i konsekwencji szkód w kompleksach o najwyższej i zbliżonej wartości odtworzeniowej.
Wybór kompleksu o najwyższej prawdopodobnej wartości straty.
Główne cele underwritingu
zapobieganie wystąpieniu zjawiska antyselekcji ryzyk (selekcji negatywnej);
właściwy dobór ilości poszczególnych ryzyk w portfelu ubezpieczeniowym;
zapewnienie opłacalności wykonywania działalności ubezpieczeniowej.
Z antselekcją mamy do czynienie wtedy, gdy popyt na ubezpieczenia zgłaszają osoby o ponadprzeciętnym niebezpieczeństwie wystąpienia szkody.
Underwriter ma za zadanie tak dobrać portfel ryzyk, by ich szkodowość nie była wyższa od zaplanowanej podczas kalkulacji wysokości składki.
Najwięcej uwagi musi on poświęcić na wykrycie ryzyk szczególnie dużych i niebezpiecznych.
Równowaga portfela polega na tym, że ryzyka bardziej szkodowe powinny być rekompensowane przez te mniej szkodowe.
Polityka selekcji ryzyk wraz z wytycznymi określa obszary i rodzaje ubezpieczeń, które mają być rozwijane, oraz te z których dany zakład ubezpieczeń chce zrezygnować, bądź do których nie chce wchodzić.
Polityka ta powinna wynikać ze strategii rozwojowej asekuratora i realizować strategiczne cele firmy.
Magdalena Osak
„Stopień realizacji celu przedsiębiorstwa uzależniony jest od
działań, podejmowanych zarówno przez nie samo, jak i od
splotu całokształtu oddziaływania wszystkich elementów jego
otoczenia”, które łącznie kształtują jego zagrożenia i wpływają
na postrzeganie ryzyka.
Przedsiębiorstwo jako podmiot ryzyka
Zagrożenia dla przedsiębiorstwa wynikają z: • funkcjonowania w szeroko rozumianym otoczeniu • funkcjonowania jako organizacji zarobkowej i
podejmowanych w nim decyzji
M. Kuchlewska, Ubezpieczenie jako metoda finansowania ryzyka
przedsiębiorstw, AE Poznań 2003, s. 18-19
Ryzyko w ubezpieczeniach majątkowych
Statystyczna ocena ryzyka ubezpieczeniowego: wartość średnia,
dominanta, mediana, odchylenia standardowe, współczyniki zmienności
Wskaźnik szkodowości losowej
Wskaźnik szkodowości finansowej
Wskaźnik częstości wypadków ubezpieczeniowych
Wskaźnik rozszerzalności wypadków losowych
Wskaźnik intensywności działania wypadków losowych
Wskaźnik kosztów obsługi ubezpieczenia
Wskaźniki techniczno-ubezpieczeniowe
Wskaźniki ekonomiczno-ubezpieczeniowe: np. globalna suma składek do
PKB, do funduszu rezerw, pole ubezpieczeniowe
Underwriting to:
proces selekcji i klasyfikacji wniosków z zawarcie umowy ubezpieczenia.
ogół czynności wykonywanych w celu oszacowania, zaakceptowania na pewnych warunkach lub odrzucenia danego ryzyka ubezpieczeniowego.
Cykl underwritingowy
Występuje w ubezpieczeniach majątkowych i odpowiedzialności cywilnej i objawia się poprzez okresowe wahania poziomu akceptowalnego ryzyka ubezpieczeniowego.
Cykl underwritingowy - wykres
Lata
Ak
ce
pto
wa
lny
po
zio
m
ryzy
ka
Przyczyny powstawania cyklu to:
• zmiany pojemności rynku;
• zmiany rentowności inwestycji.
Kto w zakładzie ubezpieczeń powinien (może) zajmować się underwritingiem (selekcją ryzyk)?
wyspecjalizowany, specjalnie do tego przygotowany pracownik;
pośrednik sprzedażowy (agent, broker);
program komputerowy;
???
Podstawowe etapy underwritingu:
identyfikacja ryzyk;
określenie zakresu pokrycia;
oszacowanie ryzyk;
taryfowanie lub odrzucenie wniosku ubezpieczenia;
określenie MPL;
określenie zapotrzebowania na reasekurację;
kwotacja składki i zawarcie umowy ubezpieczenia.
Identyfikacja ryzyk
wniosek o zawarcie ubezpieczenia;
dodatkowe informacje od pośrednika;
raporty wyspecjalizowanych instytucji;
informacje od jednostek współpracujących z zakładem ubezpieczeń;
badania, opisy, statystyki prowadzone przez zakład jak i instytucje zewnętrzne.
Jakość pracy underwritera zależy od ilości i jakości posiadanych przez niego informacji na temat ocenianego ryzyka. Duża ilość informacji zmniejsza prawdopodobieństwo popełnienia błędu, ale za to wydłuża czas i koszty.
Źródła danych z których może korzystać:
Identyfikacja ryzyk ma na celu określenie m. in.:
ogólnej charakterystyki podmiotu i przedmiotu ubezpieczenia;
relacje występujące pomiędzy podmiotem i przedmiotem ubezpieczenia a otoczeniem;
sytuację majątkową i finansową;
poziom zabezpieczeń przed wystąpieniem szkody;
dotychczasowy przebieg szkodowości.
Zakres pokrycia
Bada się zasadność i możliwości przyjęcia do ubezpieczenia według proponowanego przez ubezpieczonego zakresu ubezpieczenia.
Następuje tu porównanie zakresu proponowanego przez zakład z zakresem wymaganym przez klienta.
Analizuje się klauzule ubezpieczeniowe.
Oszacowanie ryzyk
Selekcja ryzyka na ryzyka czyste i spekulatywne.
Określenie warunków na jakich możliwe będzie przyjęcia ryzyk spekulatywnych.
Próba określenia czy wszystkie ryzyka są możliwe do identyfikacji.
Szacowanie wielkości ryzyka.
Szacowanie zmiany wielkości ryzyka w czasie.
itd. itp.
Taryfowanie
DECYZJA
Akceptacja wniosku bez zastrzeżeń
Akceptacja wniosku pod warunkiem pewnych
modyfikacji
Odrzucenie wniosku
TARYFOWANIE
Taryfowanie polega na przyporządkowaniu danego ryzyka do określonej grupy (klasy) taryfowej (np.: standardowa, ponadprzeciętnie ryzykowna) lub ewentualnie wyznaczenie indywidualnej wysokości składki.
Metody kalkulacji wysokości składki w ubezpieczeniach
metoda składki zróżnicowanej;
metoda składki przeciętnej;
metoda składki mieszanej.
Badanie MPL
MPL (maximum probable loss) – maksymalna prawdopodobna strata, jest to maksymalna wartość zniszczonych dóbr w trakcie jednego zdarzenia.
Stosowana jest w ubezpieczeniach majątkowych, co do których wiadomo, że nie może nastąpić szkoda całkowita.
wartość MPL < wartość ubezpieczenia
Zapotrzebowanie na reasekurację
Dostępność reasekuracji wpływa pozytywnie na zawieranie przez zakłady ubezpieczeń dużych ryzyk.
Zabezpiecza ona również przed szkodami katastroficznymi oraz nadmierną szkodowością.
Kwotacja składki i zawarcie umowy
Na podstawie przytoczonych wcześniej elementów składowych dokonuje się określenia ostatecznej wysokości składki ubezpieczeniowej po czym może nastąpić podpisanie umowy ubezpieczenia.
Wstępny podział wnioskodawców:
osoby, z którymi można zawrzeć umowę ubezpieczenia bez potrzeby uzyskiwania dodatkowych opinii specjalistów;
osoby, co do których stanu zdrowia konieczna jest konsultacja medyczna;
osoby kwalifikujące się do natychmiastowego odrzucenia.
Kwalifikację na badania medyczne otrzymują osoby:
deklarujące wysokie sumy ubezpieczenia;
co do których stanu zdrowia występują wątpliwości i konieczna jest weryfikacja danych zawartych we wniosku ubezpieczeniowym.
W firmach ubezpieczeniowych na ogół rozróżnia się następujące klasy ryzyka:
standardowa - ubezpieczeni mają przewidywaną przeciętną długość trwania życia, płacą standardową składkę i są ubezpieczeni bez żadnych dodatkowych klauzul;
preferowana - ubezpieczeni mają lepszą niż przewidywana przeciętną długość trwania życia, płacą niższą niż standardową składkę i są ubezpieczeni bez żadnych dodatkowych klauzul;
substandardowa (podwyższona) - ubezpieczeni mają problemy zdrowotne lub poza zdrowotne, ich przewidywana długość życia jest krótsza od przeciętnej, płacą składkę wyższą od zdrowej osoby w tym samym wieku;
odraczana - wnioskujący nie kwalifikuje się obecnie do ubezpieczenia, gdyż ryzyko jest zbyt duże, ale istnieje prawdopodobieństwo osłabienia czynnika niekorzystnego po upływie określonego czasu, a tym samym możliwość ich ubezpieczenia po ponownej analizie;
odrzucane - wnioskujący są obciążeni ryzykiem rychłej śmierci, na tyle dużym, że towarzystwo ubezpieczeniowe nie może zaoferować im ubezpieczenia.
Underwriting finansowy
ma na celu upewnić zakład ubezpieczeń, iż klienta stać na opłacanie składek z tytułu wybranej przez niego sumy ubezpieczenia oraz, że ta suma jest w danym przypadku odpowiednia.
Bada on zasadność wysokości sumy ubezpieczenia oraz powód złożenia wniosku o ubezpieczenie.
Magdalena Osak
Zarządzanie ryzykiem - etapy
Identyfikacja ryzyka
Analiza ryzyka
Wybór metody zarządzania
Ocena efektywności
Etapy zarządzania ryzykiem – ujęcie syntetyczne
• Co może nam się przydarzyć?
• Co robimy, aby temu zapobiec? • Jakie mamy możliwości pokrycia
strat, jeżeli nam się jednak przydarzy?
• Czy to co zrobiliśmy, jest efektywne („koszt ryzyka”)?
Identyfikacja ryzyka
Identyfikacja czy konstruowanie ryzyka?
Etap, w którym dokonuje się:
identyfikacji (skonstruowania, uświadomienia) ryzyka –
możliwych stanów, których podmiot nie akceptuje
identyfikacji zagrożeń (determinant realizacji ryzyka -
bezpośrednich przyczyn realizacji ryzyka) oraz czynników, które
zwiększają prawdopodobieństwo materializacji zagrożeń
identyfikacji skutków bezpośrednich i pośrednich realizacji
ryzyka
• naruszenie wartości stanowiących podstawę kreowania ryzyka
• dwoistość postrzegania skutków – ex ante (baza percepcji ryzyka) i ex post (jako faktyczne skutki)
• dalsze skutki materializacji ryzyka, rozpoznane w stosunku do innych właściwości podmiotu
Magdalena Osak
Identyfikacja ryzyka
identyfikacja (konstruowanie) odbywa się w kontekście celów,
charakteru i otoczenia prowadzonej działalności
nie istnieje „złota metoda” identyfikacji
techniki identyfikacji:
burza mózgów
• wybór uczestników • zabezpieczenie czasu • szablon identyfikacji (przed sesją) • bezpieczeństwo dyskusji (bez reperkusji)
• zapis wyników sesji
kwestionariusze pytań
pierwszy krok na drodze do stworzenia profilu ryzyka każdej
organizacji
Magdalena Osak
„Burza mózgów”– przykładowy szablon przed sesją – cel: sprowokowanie dyskusji o obszarach zagrożeń
Magdalena Osak
„Burza mózgów”– przykładowy szablon przed sesją – cel: sprowokowanie dyskusji o obszarach zagrożeń
Magdalena Osak
„Burza mózgów”– przykładowy szablon przed sesją – cel: sprowokowanie dyskusji o obszarach zagrożeń
Magdalena Osak
„Burza mózgów”– przykładowy szablon przed sesją – cel: sprowokowanie dyskusji o obszarach zagrożeń
Magdalena Osak
„Burza mózgów”– przykładowy szablon przed sesją – cel: sprowokowanie dyskusji o obszarach zagrożeń
Magdalena Osak
„Burza mózgów”– przykładowy szablon przed sesją – cel: sprowokowanie dyskusji o obszarach zagrożeń
Magdalena Osak
„Burza mózgów”– przykładowy szablon przed sesją – cel: sprowokowanie dyskusji o obszarach zagrożeń
„Burza mózgów”– przykładowy szablon przed sesją – cel: sprowokowanie dyskusji o obszarach zagrożeń
Źródło: Zarządzanie ryzykiem w sektorze publicznym, Ministerstwo Finansów, Warszawa, s. 72-79.
Magdalena Osak
Identyfikacja ryzyka
analiza przeszłości • dane historyczne o potencjalnych i faktycznych zdarzeniach
• szereg czasowy (3-5 lat)
Techniki identyfikacji:
porównanie z wzorcowymi rozwiązaniami w danej branży
analiza niebezpieczeństw i
operatywności (Hazard
and Operability Study –
HAZOP)
• strukturalna burza mózgów zorientowana na identyfikację ryzyka technologicznego
• eksperci z różnych dziedzin • reprezentanci projektanta, użytkownika, producenta systemu poddanego weryfikacji
• optymalna wielkość grupy
Źródło: Zarządzanie ryzykiem: możliwości uzyskania przewagi konkurencyjnej w krajach Europy Środkowo-
Wschodniej, Raport z analizy ryzyka 2006, Marsh, s. 5.
Identyfikacja ryzyka – obszary (wyniki badania dla Europy Środkowo-Wschodniej)
Źródło: Keys to understanding the diversity of risk management practices in Europe, FERMA risk management
benchmarking survey 2008,
Analiza ryzyka – „portfel ryzyka” – wyniki badania
• operacyjne: produkcja, zakłócenia w jakości, terminowość
• rynkowe: konkurencja, relacje z klientami
• finansowe: stopy procentowe, kursy walutowe, zadłużenie
• polityczne: legislacja (wewnętrzna i międzynarodowa)
• kadrowe: zabezpieczenie społeczne, BHP
• odpowiedzialności cywilnej i karnej: za produkt, władz spółki
• środowiskowe (ekologiczne)
• związane z ładem korporacyjnym i kontrolą wewnętrzną
• IT
• etyczne, przestępczość
• inne
Magdalena Osak
Identyfikacja ryzyka – uwagi w oparciu o COSO II
identyfikacja ryzyka (zdarzeń/zagrożeń) jest poprzedzona
rozpoznaniem środowiska wewnętrznego i ustaleniem celów
środowisko wewnętrzne wpływa na świadomość ryzyka wśród
pracowników organizacji i stanowi podstawę dla pozostałych
komponentów zarządzania ryzykiem
środowisko wewnętrzne obejmuje:
filozofię zarządzania ryzykiem = wspólne przekonania i metody
podejścia do zagrożeń we wszystkich działaniach rozwinięta,
zrozumiała, zaakceptowana i respektowana przez pracowników jako
warunek skutecznego ZR
„apetyt na ryzyko” – to wielkość ryzyka (zagrożenia) jakie organizacja
jest gotowa zaakceptować na drodze do osiągania wartości (celów)
zarząd – niezależność, doświadczenie, zaangażowanie, kontrola działań
uczciwość i wartości etyczne – standardy postępowania szersze aniżeli
„zwykłe przestrzeganie prawa”; zarzucenie praktyki „papier przyjmie
wszystko”
kompetencje pracowników, delegowanie uprawnień i obowiązków
struktura organizacyjna
Magdalena Osak
Identyfikacja ryzyka – uwagi w oparciu o COSO II
Ustalenie celów:
warunek wstępny identyfikacji zdarzeń
zrozumiałość i wymierność celów – znajomość celów i
sposobów mierzenia ich realizacji na wszystkich szczeblach
organizacyjnych
powiązanie celów z misją (strategią firmy)
Identyfikacja zdarzeń:
zdarzenie = sytuacja wywołana przez czynniki wewnętrzne lub zewnętrzne,
która wywiera wpływ na osiągnięcie celów – skutki pozytywne (szanse) i
negatywne (ryzyko) zdarzeń
prowadzenie identyfikacji zdarzeń w oderwaniu od oceny
prawdopodobieństwa ich wystąpienia
współzależność między zdarzeniami
CELE STRATEGICZNE
• Osiągnięcie pierwszej lub drugiej pozycji wśród największych podmiotów świadczących usługi zdrowotne na średniej wielkości rynkach miejskich (miasta do 500 tys. mieszkańców)
• Uzyskanie na rynkach lokalnych pozycji lidera pod względem jakości i ceny
MISJA: zapewnienie lokalnej społeczności dostępnej opieki zdrowotnej o wysokiej
jakości , przy zachowaniu realnego poziomu ceny
Identyfikacja ryzyka – uwagi w oparciu o COSO II (ustalenie celów)
STRATEGIE OSIĄGANIA CELU
• nawiązanie współpracy ze szpitalami na tych rynkach docelowych, na których obecnie nie jesteśmy obecni
• pozyskanie wysokiej jakości świadczeniodawców osiągających słabsze wyniki na rynkach docelowych
• opracowanie programów udziałów pracowniczych lub udziału w zyskach, aby pozyskać największe miejscowe talenty lekarskie
• Opracowanie kampanii marketingowej • zapewnienie efektywnego zarządzania i kontroli kosztów w odniesieniu do infrastruktury
CELE POWIĄZANE (KATEGORIE CELÓW COSO): DZIAŁALNOŚĆ OPERACYJNA
• podjęcie rozmów z kierownictwem dziesięciu najlepszych szpitali, które osiągają słabsze wyniki i wynegocjowanie umów z dwoma z nich jeszcze w tym roku
• określenie czynników motywujących najlepszych praktykujących lekarzy i opracowanie alternatywnych warunków współpracy
• pozyskanie jeszcze w tym roku co najmniej jednego czołowego talentu lekarskiego dla każdej kluczowej dyscypliny na przynajmniej pięciu głównych rynkach
• zorganizowanie grup fokusowych z udziałem liderów branży, aby określić zapotrzebowanie (zakres oferty)
• opracowanie alternatywnych programów dla klientów biznesowych
Identyfikacja ryzyka – uwagi w oparciu o COSO II (ustalenie celów)
CELE POWIĄZANE (KATEGORIE CELÓW COSO): SPRAWOZDAWCZOŚĆ
• wprowadzenie systemu identyfikacji i weryfikacji uprawnień • wprowadzenie spójnego systemu sprawozdawczości i księgowości, umożliwiającego
zbieranie dokładnych i wyczerpujących informacji potrzebnych do raportowania (np. statystyki korzystania, długość oczekiwania, składniki kosztu usługi, reklamacje etc.)
CELE POWIĄZANE (KATEGORIE CELÓW COSO): PRZESTRZEGANIE PRZEPISÓW
• utworzenie centralnego biura prawnego – pomoc dla zakładów lokalnych • opracowanie regulaminów procedur medycznych, przechowywania i wydawania
lekarstw • stworzeni polityki w zakresie poufności danych osobowych
Analiza ryzyka - oszacowanie
Etap, w którym dokonuje się:
Oceny konsekwencji finansowych (STRAT BEZPOŚREDNICH
I POŚREDNICH) wynikających z realizacji ryzyka
Oceny prawdopodobieństwa realizacji ryzyka
- najczęstsze miary: maksymalna możliwa strata (Maximum
Possible Loss (MPL), prawdopodobna wysokość straty
(Probable Maximum Loss – PML) - przy uwzględnieniu
zabezpieczeń
- wycena strat bezpośrednich: np. wartość odtworzeniowa ≠
wartość księgowa
- dane zewnętrzne: banki danych, eksperci, oficjalne statystyki,
stawki ubezpieczeniowe, redukcje stawek
- dane wewnętrzne: historia dotycząca realizacji ryzyka w
przeszłości (jakie zagrożenia, jakie straty), ocena pracowników
Analiza ryzyka - oszacowanie
Wykorzystanie technicznego „patrzenia na ryzyko”:
Ryzyko (poziom ryzyka)
Prawdopodobieństwo (zagrożenia)
Skutki finansowe = x
Oszacowywanie – ilościowe i/lub jakościowe
ILOŚCIOWE
• wartości absolutne i trendy • analiza wskaźnikowa
przedsiębiorstwa • Modele wyceny ryzyka: - Value at risk (VaR) - Capital at Risk (CaR) - Risk-Adjusted Return on Capital
(RAROC) - metoda Monte-Carlo
JAKOŚCIOWE
• opinie menedżerskie (eksperckie) • analiza SWOT • rating • mapa ryzyka • lista ryzyka
Duże Skutki finansowe dla organizacji przekroczą zapewne x PLN Znaczny wpływ na strategię i działalność operacyjną organizacji Znaczne zaniepokojenie uczestników
Średnie Skutki finansowe dla organizacji wyniosą zapewne między y a x PLN Umiarkowany wpływ na strategię i działalność operacyjną organizacji Umiarkowane zaniepokojenie uczestników
Małe Skutki finansowe dla organizacji nie przekroczą zapewne y PLN Mały wpływ na strategię i działalność operacyjną organizacji Mały zaniepokojenie uczestników
Stopień praw-
dopodobieństwa
Opis Wskaźniki
Wysoki Raczej zdarzy się w ciągu roku bądź
prawdopodobieństwo wynosi powyżej
25%
Zdarzyło się kilka razy w analizowanym
okresie (np. 10 lat).
Zdarzyło się niedawno.
Średni Raczej zdarzy się w ciągu 10 lat bądź
prawdopodobieństwo wynosi 25% -2%
Mogło się zdarzyć więcej niż raz w
analizowanym okresie (np. 10 lat).
Może być trudne do kontrolowania, np.
wskutek pewnych okoliczności
zewnętrznych.
Czy zdarzało się do tej pory ?
Niski Raczej nie zdarzy się w ciągu 10 lat bądź
prawdopodobieństwo wynosi poniżej 2%
Nie zdarzyło się nigdy.
Raczej się nie zdarzy.
Ocena skutków i prawdopodobieństwa:
Analiza ryzyka - oszacowanie
Funkcjonuje od ponad 5 lat, a przedmiotem jej działalności jest hurtowy handel książkami
Ma magazyn centralny mieszczący się w hali magazynowej zakupionej od państwowych zakładów chemicznych, który sąsiaduje przez ścianę z magazynem surowców dla tych zakładów; ściana oddzielająca magazyn Dobrej Książki od magazynu zakładów chemicznych nie jest ścianą kompleksową ani ścianą oddzielenia przeciwpożarowego
Teren jest ogrodzony, jednak w zasadzie wolnodostępny (niechroniony)
Zakłady chemiczne, na terenie których jest magazyn wyprzedają swój majątek (głównie budynki), stąd trwają intensywne prace budowlane w bezpośrednim sąsiedztwie
Oprócz centralnego magazynu Dobra Książka zarządza trzema lokalnymi, niewielkimi magazynami – sklepami, mieszczącymi się w wynajmowanych pomieszczeniach
Wszystkie lokalizacje są „spięte” zintegrowanym systemem zarządzania stanami magazynowymi i zamówieniami – oprogramowanie zostało napisane i wdrożone przez zewnętrznego informatyka 4 lata temu, a przed 3 laty ten informatyk został na stałe zatrudniony w Dobrej Książce. Wszystkie lokalizacje mają dostęp online do systemu
W magazynie centralnym oraz biurze zarządu zatrudnionych jest 35 osób, w trzech mniejszych lokalizacjach kolejne 32 osoby
Centrala (szczególnie magazyn) charakteryzuje się wysoką rotacją personelu. Z magazynu często giną pojedyncze książki
W magazynie centralnym książki są składowane na regałach systemowych do wysokości 4 m, skąd zdejmowane są w dużej części ręcznie, za pomocą samojezdnych schodów i dźwigów osobowych. Jedynie niewielka część operacji wykonywana jest całymi paletami przy użyciu wózków widłowych. Samojezdne schody i dźwigi są stosunkowo awaryjne i wymagają „ręcznych” ulepszeń
Największy klient Dobrej Książki to duża sieć księgarni uniwersyteckich. Udział tego klienta w obrotach wynosi 27%.
Analiza ryzyka – przykład: „Dobra Książka” sp. z o.o.
Źródło: R. Rudnicki, Konstruowanie mapy ryzyka, za: www.rudnicki.com.pl
„Dobra Książka” Sp. z o.o.
Podstawowe dane:
obroty (rok) 50 000 000 PLN/ rok
zyski (rok) 4 000 000 PLN/ rok
wartość budynku magazynu centralnego 3 000 000 PLN
maksymalna wartość książek w magazynie
centralnym 5 000 000 PLN
wartość książek w magazynach
pomocniczych 1 500 000 PLN
Analiza ryzyka – przykład: „Dobra Książka” sp. z o.o.
„Dobra Książka” Sp. z o.o.
Zestawienie kluczowych zagrożeń
Zagrożenie Komentarz skutek
[PLN]
raz/
lata
Praw
dop.[
%]
ryzyko
[PLN/ rok]
utrata
głównego
klienta
utrata 27% przychodów (przy poziomie
zyskowności 8%)
2 625 000 3 33 875 000
sąsiedzi-
zakłady
chemiczne
składowane łatwopalne i wybuchowe materiały,
ściana oddzielająca nie jest ścianą ppoż –
konsekwencje jak przy „zwykłym” pożarze oraz
zanieczyszczenia wody i szkody osobowe
8 500 000 7 14 1 214 286
utrata energii
elektrycznej
(3 dni)
zdarzały się problemy z naruszeniem głównego
kabla (pod ziemią), problemy mogą się nasilić w
związku z budowami
543 478 2,5 40 217 391
pożar prawdopodobnie zniszczeniu uległyby wszystkie
książki oraz duża część magazynu
7 000 000 50 2 140 000
utrata twórcy
oprogramow
ania
jedyna osoba, która zna oprogramowanie i potrafi je
modyfikować
640 000 5 20 128 000
Analiza ryzyka – przykład: „Dobra Książka” sp. z o.o.
Zagrożenie Komentarz skutek
[PLN]
raz/
lata
Praw
dop.
[%]
ryzyko
[PLN/ rok]
Powódź w czasie powodzi w 1997 r. woda zalała budynków
zakładów chemicznych
2 500 000 20 5 125 000
kradzież z
włamaniem
wiadomo, że firmom z branży zdarzały się
kradzieże na dużą skalę – przed sezonem
szkolnym
250 0 00 2 50 125 000
utrata łączy
IT (2 dni,
50% paraliż)
podobny problem, jak z siecią elektryczną 181 159 1,75 57 103 520
awaria
systemu
(wirusy, błąd
pracownika)
częste drobne problemy, problem większy jest tyko
kwestią czasu
90 580 1,5 67 60 386
drobne
kradzieże
nagminne kradzieże pojedynczych (droższych)
książek przez pracowników
55 200 1 100 55 200
wypadek
pracownika
w firmie konkurencyjnej pracownik został poważnie
zraniony przez działający dźwig – uszkodzenie
kręgosłup; na drodze cywilnej uzyskał
odszkodowanie 500 tys. PLN
500 000 10 10 50 000
„Dobra Książka” Sp. z o.o.
Zestawienie kluczowych zagrożeń
Analiza ryzyka – przykład: „Dobra Książka” sp. z o.o.
zestawienie na wykresie - mapa ryzyka, matryca ryzyka, profil
ryzyka
wartość progowa PML - w oparciu o obrót i zysk
poziom tolerancji na ryzyko = 333 000 zł rocznie
wartość progowa prawdopodobieństwa = 33% (w oparciu o
medianę z wszystkich prawdopodobieństw rozpoznanych ryzyk)
Próg straty % obrotów
% zysków Wartość od obrotów
Wartość od zysków
uśrednienie
mała/średnia 0,1% 1% 50 000 40 000 45 000
średnia/duża 1% 10% 500 000 400 000 450 000
duża/katastrofi-czna
10% 100% 5 000 000 4 000 000 4 500 000
Analiza ryzyka – przykład: „Dobra Książka” sp. z o.o.
Analiza ryzyka - oszacowanie
krzywa „tolerancji na ryzyko (apetyt na ryzyko)” – pytanie: ile strat w ciągu
roku firma może ponieść, aby jeszcze przetrwać? ( np. wartość strat (100%)=
333 tys. zł rocznie)
Źródło: R. Rudnicki, Konstruowanie mapy ryzyka, za: www.rudnicki.com.pl
Prawdopodobieństwo realizacji ryzyka
wysokość strat
niskie
wysokie
niskie wysokie
Niska istotność
Średnia istotność, groźna nie realizacja ryzyka ale jego kumulacja
Średnia istotność Wysoka istotność, konieczność bezwzględnego działania lub rezygnacji z danej części działalności
Analiza ryzyka – hierarchizacja działań
Analiza ryzyka – hierarchizacja działań
Punktowa ocena ryzyka – kolejna propozycja, za: Zarządzanie ryzykiem
w sektorze publicznym, Ministerstwo Finansów, Warszawa, s. 41-42
Analiza ryzyka – hierarchizacja działań
Analiza ryzyka – hierarchizacja działań
„sygnalizacja świetlna”
Analiza ryzyka – uwagi w oparciu o COSO II
Ryzyko (zagrożenie) oceniane jest w podziale na:
ryzyko wewnętrzne – występujące w sytuacji braku działań
w kierunku wpłynięcia na prawdopodobieństwo zdarzenia
lub jego efekty
ryzyko nieodłączne – ryzyko jakie pozostaje po reakcji
kierownictwa na ryzyko (wewnętrzne)
Spójność horyzontu czasowego analizy ryzyka i horyzontu czasowego
strategii (celów)
Związki pomiędzy zdarzeniami
brak powiązań pomiędzy potencjalnymi zdarzeniami – ocena oddzielna
korelacja między zdarzeniami – ocena łączna
RYZYKO 1: sąsiedzi – zakłady chemiczne (zagrożenie
przeniesienia ognia)
unikanie – przeniesienie magazynu
Wybór metody zarządzania – dla przykładu Hurtowni „Dobra Książka”
kontrola – ściana przeciwpożarowa
transfer na nieubezpieczyciela – zobowiązanie umowne
zakładów chemicznych do organizacji zabezpieczenia (np.
drużyna strażacka, polisa OC)
transfer na ubezpieczyciela – umowa ubezpieczenia mienia
od ognia połączona z retencją (przyjęcie realnego udziału
własnego)
z każdym sposobem panowania wiążą się koszty: wybór tej metody, która nie przekracza progu opłacalności
RYZYKO 2: utrata energii elektrycznej
unikanie – prowadzenie działalności bez użycia energii
elektrycznej ; uniezależnienie od dostawcy poprzez
wybudowanie własnej elektrowni z użyciem
niewyczerpywalnych źródeł (elektrownia wodna, wiatrowa)
Wybór metody zarządzania – dla przykładu Hurtowni „Dobra Książka”
transfer na nieubezpieczyciela – w warunkach monopolu po
stronie dostawcy praktycznie niemożliwy
kontrola – agregat prądotwórczy
transfer na ubezpieczyciela – ubezpieczenie BI (zysk +
koszty stałe)
RYZYKO 3: utrata informatyka – twórcy kluczowego
oprogramowania (niemożność prawidłowej eksploatacji
oprogramowania oraz jego modyfikacji (zmiany, poprawki))
unikanie – pozbycie się ryzykownego oprogramowania – zakup
oprogramowania komercyjnego „z półki”
Wybór metody zarządzania – dla przykładu Hurtowni „Dobra Książka”
transfer na nieubezpieczyciela – restrykcyjna umowa o pracę ze
zobowiązaniem do pokrywania utraconych korzyści pracodawcy –
niemożliwe z punktu widzenia prawa pracy
kontrola – zakup praw autorskich do programu + zatrudnienie
informatyka dublera + dodatkowe obostrzenia w umowie
zabezpieczające przed nagłym odejściem z firmy
transfer na ubezpieczyciela – ubezpieczenie na życie kluczowego
pracownika
Wybór metody zarządzania – uwagi w kontekście koncepcji ryzyka jako konstruktu
Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Michalak, Pojęcie ryzyka, Seminarium Katedry Ubezpieczeń Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, rok akademicki 2002/2003.