Ahlak Teorileri nite 2

1

MESLEK ETocuk Geliimi nlisans Program

r. Gr. kran ETNER

2

nite 2

ndekler2.1.FAYDACILIK / TELEOLOJI TEORISI .......................................................................................... 32.2.HAKLAR / DEONTOLOJI TEORISI ............................................................................................ 42.3.BIREYSELLIK TEORISI ................................................................................................................ 52.4.ADALET TEORISI ........................................................................................................................ 52.5.GENEL IYI (COMMON GOOD) TEORISI .................................................................................. 62.6.ERDEM / FAZILET TEORISI ....................................................................................................... 62.7.ILGI TEORISI ................................................................................................................................ 72.8.KARMA AHLK TEORILERI ....................................................................................................... 72.9.AHLAKIN BLMLERI .............................................................................................................. 7

2.9.1.Teorik Ahlak ............................................................................................................................................................ 72.9.2.Pratik Ahlak ............................................................................................................................................................. 8

2.10.TANINMI AHLAK FELSEFELERI ........................................................................................... 82.10.1.Kinik Ahlak ........................................................................................................................................................... 82.10.2.Kirene Ahlak ........................................................................................................................................................ 82.10.3.Sokrates Ahlak .................................................................................................................................................... 82.10.4.Eflatun Ahlak ....................................................................................................................................................... 92.10.5.Stoa Ahlak ............................................................................................................................................................ 92.10.6.Epiktetos Ahlak .................................................................................................................................................. 92.10.7.Epikros Ahlak ................................................................................................................................................... 92.10.8.Machiavelli Ahlak .............................................................................................................................................. 92.10.9.Bacon Ahlak ........................................................................................................................................................ 92.10.10.Din Ahlak ........................................................................................................................................................... 92.10.11.Mandeville Ahlak ............................................................................................................................................ 92.10.12.Bentham Ahlak ................................................................................................................................................ 92.10.13.Nietzsche Ahlak .............................................................................................................................................102.10.14.Kant Ahlak .......................................................................................................................................................10

2.11.AHLAKI GELIIM SRECI .....................................................................................................102.11.1.Gelenek ncesi Dzey: ..................................................................................................................................112.11.2.Geleneksel Dzey .............................................................................................................................................122.11.3.Gelenek Sonras/st Dzey .......................................................................................................................12

2.12.KAYNAKA .............................................................................................................................14

AHLAK TEORILERIr. Gr. kran ETNER

Ahlak Teorileri nite 2

3

Ahlk, neyin doru neyin yanl olduuyla ilgilenmektedir. Neyin doru neyin yanl oldu-uyla ilgili kararlarda; doru ve yanln ayrm noktas nedir? Ahlk d davranlar, yasa d davranlardan daha fazla m ayplanr? gibi birok sorunun almas gerekmektedir. Ahlki davrann altndaki temel itici gcn vicdan olduu gr vardr. Pratikte de, neyin doru neyin yanl olduunun da kanunlara deil, kurulu olan ahlk sistemine bavurula-rak belirlendii tespit edilmitir. Bu sistemin bir paras da ahlk teorileridir. Doru ve yanl-n ne olduuyla ilgili kararlarda yararlanlmas ve ahlki davranlarn temelini oluturmas amacyla ahlk teorileri gelitirilmitir.

Ahlk teorilerini genelde iki balk altnda izlemek mmkndr. Bunlar, Sonusalclk (Te-leoloji / Faydaclk) ve Haklar Teorisidir (Deontoloji / Kant ahlk). Ahlk kavram yllar bo-yunca farkl alardan incelenmi ve nemli bir alma alan olmutur. Felsefi adan ahlk kavramna bakldnda temel iki teori yannda alt farkl teori ile karlalmaktadr.

Bu teoriler aadaki gibidir. Faydaclk/Teleoloji Teorisi Haklar/Deontoloji Teorisi Bireysellik Teorisi Doruluk/Adalet Teorisi Genel yi Teorisi Fazilet Teorisi lgi Teorisi Karma Ahlak Teorisi

2.1.FAYDACILIK / TELEOLOJI TEORISIFaydaclk, yaplm olan bir eylemin doru ve yanl olduunu belirlemek iin nesnel bir l-t ortaya koyma abasndadr. Faydaclk ilkesinin syledii udur: En byk sayda insana en byk bir lde mutluluk salayan bir eylem, doru eylemdir. Bu teori 19. yzylda Bentham ve John Stuart Mili tarafndan ileri srlmtr. Bu teoriye gre karar alc her bir alternatif kararn etkileri zerinde younlamakta ve en ok sayda insann tatminini artt-racak seenei semektedir. Bentham toplumu tek tek bireylerden oluan bir btn olarak grr.

Bylece kamu yarar ya da toplumsal fayda denen ey, toplumdaki bireylerin karlarnn toplamndan oluur. Toplumun mutluluunu arttran bir eylem, bireysel mutluluklarn top-lamn arttran bir eylem olmak durumundadr. Benthama gre zevk ve ac, say, younluk ve sre olarak farkllaan duyumlardr. Ona gre zevkler kiiden kiiye deiir. John Stuart Mili, Jeremy Benthamn zevk ilkesini ok basit bulmutur. Mili, zek ve hayal gcnden kaynaklanan zevkleri fiziksel zevklerden daha stn tutmutur. Baz ahlklar faydacl, mutluluktan baka sonular da kapsayc ekilde deitirmilerdir. Bazlar da bir kiinin mutluluu ile dier kiilerin mutluluunu karlatrma ve dengeleme yoluna gitmilerdir.

Meslek Etii

4

Faydacln da iki trnden sz etmek mmkndr. Bunlar, eylem faydaclk ve kural faydaclktr.

Eylem faydacla gre, belli bir durumda belli bir eylemin bu eylemden etkilenenlere ne gibi sonular getirecei hesap edilmelidir. Eer ngrlen sonular, dier eylem seenek-lerine gre daha fazla toplam iyilik ya da fayda getiriyorsa sz konusu eylem ahlken tercih edilmelidir. rnein; bir firmann rvet vermemesi sonucu firma batacak ve bin ortak zarar grp iki bin kii isiz kalacak ise rvet vermek eylem faydaclk asndan vermemeye gre tercih edilen bir durum olacaktr. Ancak bu eylem yine de bir erdem veya ilke olarak kabul edilmez, en az kt olan tercih etmek olarak grlr.

Kural faydacla gre, faydac standartlar, bireysel eylemlere deil fakat bir btn olarak ahlk kurallarna uygulanmaldr.

Faydaclk teorisine gre, ncelikle alternatif davran eitleri tanmlanmaktadr. kinci aamada, her bir davran eidinden kimlerin etkileneceinin ve her birinden ortaya ka-cak zararlarn ve faydalarn belirlenmesi sz konusudur. nc aamada, en fazla fayday ve en az zarar salayacak olan faaliyet seilmelidir. Sz konusu teoriye gre, ahlksal dav-ran byk bir ounlukla en fazla fayday salayan davrantr.

Ahlki hesaplamann zorluu veya imknszl da zlemeyen bir baka sorundur. Fay-daclk, bir eylemin tm sonularnn deerlendirmesidir. Tm sonular kavramna, henz domam nesiller asndan sonucun olas etkileri kadar, kiinin etkin bir ekilde neden olmad yan etkiler de girmektedir. Bu olas sonular, istenilen sonularn oluumunu da glgeleyebilmekte ve igdsel olarak kiinin sulanmasn zorlatrmaktadr.

Faydaclk teorisi yaplan tm eletirilere ramen ahlk kavramnn alglanmasnda ve ahlk ikilemlerinin zmlenmesinde nemli bir bavuru arac olarak kabul grmektedir.

2.2.HAKLAR / DEONTOLOJI TEORISIBu teoriye gre, ahlki karar kendinden etkilenecek bireylerin haklarn koruyan ve devam ettiren karardr. Bu teori, bakalarnn karar sonucunda insanlarn en temel haklarnn el-lerinden alnamayaca varsaymna dayanmaktadr. Bu yaklam 18. yzylda Immanuel Kant ve onun gibi dnen dier felsefe dnrleri tarafndan ortaya atlmtr.

Haklar teorisi / deontoloji, grev veya ahlki ykmllklere odaklanmakta ve bir davran grev biiminde yerine getirildiinde ahlki deere sahip olmaktadr. Yani Kantn ahlk bir dev ahlkdr, dev kavram da temelini ahlk yasasnda ve buna saygda bulur. Bu sayg duygusu ahlk yasasndan nce deildir, nk bu duyguyu ahlk yasas bizzat belirler.

Kant, insanlar tarafndan gerekletirilen baz eylemlerin sonular ne olursa olsun tm in-

Ahlak Teorileri nite 2

5

sanlar iin ahlki olarak balayc olduunu ve bu eylemlerin gerekletirilmesinin tm in-sanlar tarafndan ahlk d karlanacan savunmutur. rnein tecavz etmek, adam ldrmek, soykrm, ikence vs.

Kant, ahlk her trl somut unsurdan kurtulmu bir ilkeye, yani dev kavramna dayan-drmaktadr. dev kavram her tr kaygnn dnda, zellikle de kar duygusunun tesinde, ahlk normuna sayg duygusuyla temellendirilmek istenmektedir. Ayrca iradenin motifini yaratan bir baka ilke daha vardr ki, Kant buna iyi niyet adn vermektedir.Haklar teorisine gre baz evrensel dorular vardr ve bunlar zaman ve artlara gre deimezler. Ahlkn temelini herkese gre deimeyen bir ey oluturmaldr. Bu da iyilii isteme ve ahlk yasa-sdr. yi isten kavramn aydnlatmak ve gelitirmek iin Kant dev ahlkna bavurur ve ey-lemin ahlksal deerini dorudan doruya dev bilincinin kendisine dayandrr. Bir eylemi dev olduu iin yapyorsak, eylemimizi belirleyen neden devse, bizi bu eylemi yapmaya srkleyen herhangi bir eilim deil de devse, bu eylemin ahlka bir deeri var demektir.

2.3.BIREYSELLIK TEORISIEgoizm olarak adlandrlan bireyci yaklamda dorunun uzun dnemde bireye yarar sala-yan davran ya da yaklam biimi olduu kabul edilmektedir. Bu yaklama gre, bireyler kendilerine uzun dnemde en nemli avantaj salayacak duruma gre karar verirler. Bu davran modelinde nemli olan nokta, bireyin kendisi iin iyi-kt deerlendirmesinde kendisine en stn yarar salayan sonutur. Her birey kendi karlarn ne karma g-dsyle hareket ettike genel karlar da ste kacaktr. Bu da bir anlamda gelime demek-tir. Ancak bu yaklam drstlk, doruluk vb. kavramlar temeline oturduu zaman gerek anlamna ular.

Sz konusu yaklamn zerindeki dier grlerse bireysel yararn, bireysel kara dn-mesi nedeniyle uygulamada sapmalarn olutuu ynndedir. Bu teori haklar teorisinin bi-reyin karn temel alan yn olarak ele alnabilir. Genelde eitli kaynaklarda haklar teorisi iinde ele alnmaktadr.

2.4.ADALET TEORISIAdalet teorisi, sadece haklarn deil ykmllklerin de bireyler arasnda eit bir ekilde da-tlmasn savunan bir teoridir. Bu teoriye gre karar vericiler, eitlik, doruluk ve tarafszlk ilkelerini gz nnde bulundurarak kararlarn vermelidirler.

Adalet teorisi, John Rawlsun gelitirdii bir teoridir. Rawls, gelitirdii bu teori ile hem Kant hem de faydac felsefenin unsurlarn kullanarak toplumsal kurumlarn ahlki adan deerlendirmesini yapmtr. Bu grn sava sonras dnemde gelitirilen en nemli sos-yal ve politik felsefe olduu iddia edilmektedir.

Meslek Etii

6

Adalet teorisi haklarn ve ykmllklerin datlmas bakmndan alt balk altnda ince-lenmektedir. Bunlar; datc adalet yaklam, telfi edici adalet yaklam ve cezaya dayal adalet yaklamlardr.

2.5.GENEL IYI (COMMON GOOD) TEORISIBu teorinin temeli 2000 yl ncesine Plato ve Aristoya dayanmaktadr. Sz konusu teori toplumu oluturan bireylerin sahip olduklar iyiliin toplumun iyiliiyle dorudan ba-lantl olduunu varsaymaktadr. Toplumun bireyleri genel deer ve amalar aramakla ykmldr. Genel olan iyilere rnek olarak salk durumu, salk bakm, etkili toplum gvenlii, toplumlar aras bar, yasal sistem ve temiz bir evre gsterilebilir. Bu teoride, bireylerin zgrce kendi amalarn aramalarna deer verilir ve sayg duyulurken ayn zamanda sz konusu amalar herkesin paylaabilecei genel amalara dntrmek hedeflenmektedir.

2.6.ERDEM / FAZILET TEORISIErdem teorisi olarak da adlandrabileceimiz fazilet teorisi, bireyde bulunan fazileti veya iyi karakter zelliklerindeki gelime ve ilerlemeyi ahlkiliin kayna olarak grr. Eer birey faziletli ve ahlkszl gerektiren zelliklerden arnm ise iyidir. Genel olarak fazilet, mert-lik, cesaret, serinkanllk, adaletlilik, metanet, cmertlik, dikkatlilik, drstlk gibi zellikleri ierir. Baz teorisyenler fazileti belirleyen yaklak yz tane zellik olduunu belirtmektedir. Fazilet teorisi, ahlki zellikler ocukluk ve genlik dnemlerinde kazanld iin ahlk eitimine ok nem vermektedir. Bu eitimdeki aksaklklar bireyin ahlki adan zayf ve yetersiz geliimine, topluma zararl bir birey haline gelmesine neden olabilmektedir. Fazilet etii, faydaclk etiinin yapamayaca bir ayrm olan, isel ve dsal dller arasnda ayrm yapar. sel iyilikler belirli eylemlerin uzun sreli yaplmasndan sonra ortaya kar ve tm topluma fayda salar. Dsal iyilikler ise belirli bir aktivite ile ortaya kmazlar; bireyin mlk ve rekabete konu olan nesnelerdir. Bir ressam, gzel bir resmini yksek cretle satabildiin-de hret ve gelir gibi dsal iyiliklerin yan sra meslek tatminini de elde ederek, isel iyilik de elde etmi olur.

Bireyci bir ierie sahip olan erdem ahlk, bireyin tm aba ve eylemlerinin gayesinin yaam standartlarn ykselterek mutluluunu artrmak olduunu ileri srdnden do-lay mutluluk ahlk olarak da adlandrlr. Ahlki davran gsteren bireylerin erdemli ve drst nitelikleri zerine younlaan erdem ahlk, ilk olarak Demokritos tarafndan ortaya atlm; Sofistler, Sokrates ve daha sonraki felsefe okullarnda arlkl olarak yer almtr. Ana dnce esaslarn Sokrates, Aristoteles ve Epikurusun ahlk dncelerinden alan erdem ahlk iin bireyin karakteri, motivasyonu ve niyetleri n plandadr; ancak kural, ilke ve neticeler de nemli bir yer tutmaktadr.

Ahlak Teorileri nite 2

7

2.7.ILGI TEORISIlgi teorisi, haklar ve kurallara dayanan geleneksel ahlk felsefesine ynelik, feminist bir eletirisel bak as olarak gelimitir. Feminist yazarlar, haklara dayal ahlkn temelde bir erkek perspektifi olduunu ve erkek egemenliini yansttn ortaya atmlardr. Feminist felsefeciler, benliin dierleri ile kurulan ilikiler yoluyla olutuunu savunmulardr. lgi teorisi, dier rasyonel varlklarla pazarlk yapmak ve kural temelli atmalar gidermek ye-rine bakalarna sayg zerine odaklanmtr. likinin devam ettirilmesi, zafer kazanmaktan veya birinin hakkn kullanmaktan daha nemlidir. Bu teori ahlki sorunlar pazarlk veya rekabetsel haklar atmas olarak grmemekte ve sorunlar zerken ilgi, alaka, iliki ve balantlarn devam ettirilmesi, koruma, sorumluluk, dierlerine zarar vermekten kanma unsurlarna younlamaktadr.

2.8.KARMA AHLK TEORILERIBu yaklamlar incelendiinde aslnda hibirisinin tek bana ahlki ikilemlere zm ola-mayaca ve ahlki ikilemlerden kurtaramayaca grlmektedir. Ahlki ikilemlerin, sis-tematik olmayan bir biimde uygulanmas ve kiinin kendi amalarn gerekletirmesine olanak veren bir seicilik sergileyebilmesini salayabilecek seicilik yaklam, karma ahlk teorilerinin ortaya kmasn salamtr. Karma teoriler, yaln teorilerden daha gvenli te-orik temeller sunar. Gelitirilen teorilerden birisi, Janus Kafal Model denen teoridir. Bu model faydac ve deontolojik teorilerin birletirilmi halidir. Yaplacak herhangi bir eylemin ancak iki yaklam da ihlal etmemesi durumunda yaplabileceini ngrr. Ahlk teorileri ile birlikte bireysel ahlki geliime ynelik eitli modeller de gelitirilmitir.

2.9.AHLAKIN BLMLERIAhlak ilmi, genellikle teorik ahlak ve pratik ahlak olmak zere iki ana blmde incelenir. Bu ayrm ahlak, dnce ve uygulama baznda ele almaktadr. Ahlak kavramnn kapsad geni anlam ve derinlik bu kavram iin yaplacak snflama ve tanmlamalarn da ok eitli olmasna neden olabilmektedir.

2.9.1.Teorik Ahlaknsan davranlarnn tamam ya bir dncenin ya da biyolojik bir drtnn sonucudur. Eyleme dntrlen dnceler ise din, ahlak, karakter, vicdan, deerler ve hisler gibi fak-trlerin etkisi altndadr. Temelde iyiyi, doruyu, gzeli, insanlarn hak ve hukukuna uygun davralar ynlendirme felsefesine dayanan ahlakn, bir teorik yn olmak durumundadr. te teorik ahlak, pratik ahlakn temeli ve uygulamaya geirilmesi iin hazrlk aamasdr.

Pratik ahlakn nazariyesi olan teorik ahlakn temelleri bir taraftan dini retilerin dier ta-raftan insanln ilk dnemlerinden beri sregelen doruyu ve mutluluu arama abalar-

Meslek Etii

8

nn sonucunda olumutur. Teorik ahlak bir anlamda reti ve nasihatler rgsdr. Yalan syleme, bakasnn eyasn izinsiz kullanma, bakasn aalama, iyilik yap vb. nasihatler rnek olarak verilebilir.

2.9.2.Pratik AhlakTeorik ahlakn ortaya koyduu temel prensiplerin, uygulamadaki karldr. Eylemlerin ahlaki ynn aratran ve davranlar ahlaki ynden deerlendiren bir yapdr. Bireyin davranlarnn iyi mi, kt m, doru mu yanl m, yararl m zararl m olduu gibi konular pratik ahlakla ilgilidir. Bu anlamda pratik ahlak semavi olarak nitelendirilen dinlerin reti-siyle ayrlmaz bir para zelliindedir. Semavi dinlerin emir ve tavsiyelerinin neredeyse tamamna yakn pratik ahlak niteliinde ve davranlara yneliktir. slam Dininin Peygam-beri Hz. Muhammed (S.A.V)in ben ancak gzel ahlak tamamlamak zere gnderildim ifadesi slam dininin ahlaka verdii nem ve deerin ok gzel bir rneidir. Kald ki dier tm dinlerde de ahlak en ok zerinde durulan bir temel kavramdr.

Pratik ahlak iin ok sayda alt snflama yaplabilir. rnein ferdi ahlak, toplumsal ahlak, aile ahlak, devlet ahlak, meslek ahlak gibi. Bunlarn her biri davranlar dzenlemeye ynelik bilgi ve tavsiyeleri iermektedir.

2.10.TANINMI AHLAK FELSEFELERIProtagoras ahlak: Protagorasn ahlak retisinde ( 412-323) insan her eyin lsdr. Genel geerlilii olan dorular yoktur. Dolaysyla dorular ve yanllar insandan insana deiir.

2.10.1.Kinik AhlakSinoplu Diyojenin ( 412-323) ahlak retisidir. Bu retiye gre ahlak ve erdem peinde komak doru deildir. Gerek erdem tm istek ve tutkulardan vazgeerek yaamaktr. Mutlu olmak iin hibir eye aldr etmeden yaamak gerekir. Bu felsefenin temeli glge etme baka ihsan istemem anlayna dayanr. Bu anlay kinik felsefesi veya kinikizm ola-rak da adlandrlr.

2.10.2.Kirene Ahlak Aristipposun ( 435-355) fikirlerine dayanan retidir. Bu yaklama gre haz veren ey iyi, ac veren ey ktdr. nsann asl amac en yksek hazz elde etmektir. O halde insan, kendisine haz vermeyen eylerden uzak durmaldr. Kirene ahlak olarak bilinen bu reti-ye haz ahlak (Hedonizm) ad da verilmektedir.

2.10.3.Sokrates Ahlakncln Sokratesin ( 469-399) yapt retidir. Bu felsefeye gre insann temel amac erdeme ulamak olmaldr. Erdem ise ancak bilgelikle mmkn olur.

Ahlak Teorileri nite 2

9

2.10.4.Eflatun AhlakEflatunun ( 427-347) anlayna gre ahlaki davranlarn asl amac en yksek iyidir. yilik erdem anlamma gelmekte ve insanlar erdeme bilgelik, yiitlik, lllk ve adaletle ularlar.

2.10.5.Stoa Ahlaklk an ahlak felsefelerinden biridir. Bu anlaya gre doru yasalar ve kurallar ancak akl yoluyla bulunabilir. Akl n plana karmas nedeni ile bu ahlak anlayna rasyonalist ahlak da denilmektedir.

2.10.6.Epiktetos Ahlaklk an nl dnrlerinden Epiktetosun nc olduu ahlak retiidir. Epiktetosa gre; bilge odur ki kimseyi ktlemez, kimseyi vmez, kimseden yaknmaz, kimseyi sula-maz. Bu anlay sekinizm olarak da adlandrlmaktadr.

2.10.7.Epikros AhlakEpikros ( 341-270), bu ahlak anlaynn fikir babasdr. Epikros mutluluun erdem peinde komakla deil, gndelik ve yaln kayglarn tesinde skun ve huzurla temin edilebileceine inanr. Epikrizm olarak isimlendirilen bu ahlak retisinde iki temel ilke sz konusudur; Ataraksia (ruh dinginlii) ve apathos (ilgisizlik).

2.10.8.Machiavelli AhlakNiccolo Machiavelli (1469-1527)nin ahlak anlaydr. Gnmzde Makyavelist yaklam olarak da bilinen bu anlaya gre amaca ulamak iin her yol merudur.

2.10.9.Bacon AhlakFrancis Bacon (1564-1626)a gre dinsel inanlar ve buyruklar olmadan da ahlakl oluna-bilir. Dinsel ahlak anlayn devre d brakmaya alt iin laik ahlak felsefesi olarak nitelendirilmektedir.

2.10.10.Din AhlakDinlerin ngrd ahlak anlayn kapsar. Semavi olarak isimlendirilen ve dier dinsel inanlarn temelinde ahlak anlay vardr. zellikle slam dininde ahlak dinin temel direi olarak grlr.

2.10.11.Mandeville AhlakBernard de Mandeville (1670-1733)nin retiidir. Mandevilleye gre ahlak ii bo bir kavramdr. nsanlar her eyi kendi karlar iin yaparlar. Bu nedenledir ki insanlar, kendi -karlar olmadan toplum yararna ve ahlaka uygun davranmazlar. Mandevillenin bu fikirleri aslnda bir ahlak retisi olmaktan ziyade ahlak kavramna kar kan fikirlerdir.

2.10.12.Bentham AhlakJeremy Bentham (1748-1832)n grlerine dayanr. Benthama gre en stn iyi fayda-dr. Bu nedenle iyiyi ktden ayrmak iin faydal olup olmadna bakmaldr. Bethamn

Meslek Etii

10

faydac ahlak olarak da isimlendirilen bu anlay Hedonizmin bir uzants niteliindedir.

2.10.13.Nietzsche AhlakFriedrich Nietzsche (1844-1900)nin retiidir. Bu retiye gre insan doal bir varlktr. Er-dem kadar erdemsizlik de normal kabul edilmelidir. Byle olunca da ahlaki normlar koymak sama ve gereksizdir.

2.10.14.Kant AhlakImmanuel Kant (1724-1804)n ahlak anlaydr. Bu anlay, her yerde ve zamanda neyi yapmamz gerektiini deil, neyi istememiz gerektiini savunur. Bir anlamda sana yapl-masn istemediin eyi sen de bakasna yapma anlaydr. Kanta gre insanlar ayn zamanda genel bir yasa ve evrensel bir kural olmasn isteyecekleri kurallara gre hareket etmelidir.

2.11.AHLAKI GELIIM SRECIAhlak geliimi ya da etik yarglama sistemleri, insann psikolojik yaps ile yakndan ilgilidir. Bireylerin davranlarn ussallatrarak, etik anlamda gerekelendirme srecinde baz ya-plarn iledii kukusuzdur. Freudun id, ego ve sperego olarak tanmlad yapda bu sistemin de baz ilevleri vardr. d, bireyin drtlerinin ruhsal temsilcilerini kapsamasna karn; ego, kiinin evre ile ilikilerini yrtme ilevini stlenir. Sperego ise, zihnin ah-laki nyarglarn, ideal ve arzularn kapsar. Her bir enin deerleri ve harekete geme zellikleri vardr. Kiiliin yapsn oluturan bu bileenler, bireylerin geliiminde farkl d-nemlerde olumakta olup, karlkl etkileim halinde almaktadrlar. Freud ahlk ve kiilik geliimini duygusal-gdsel bir sre olarak ele almtr ve ahlk geliimi, id, ego ve spe-rego ilikilerindeki denge kavramna balamaktadr. Ayrca, Freud, kiilik ve ahlk gelii-minin genel olarak ilk be ylda tamamlandn ve alt yandan sonra kuramsal bakmdan nemli baka bir gelimenin olmadn ileri srmtr.

Dier taraftan, ocukluktan balayarak ahlak basamaklarnn gelimesi zerine ayrntl a-lmalar yapan Psikolog Kohlbergin gelitirdii Bilisel Ahlaki Geliim Modeline gre birey, gelenek ncesi, geleneksel ve gelenek tesi olmak zere dzey iinde alt evreden ge-erek ahlaki geliimine ular.

Kohlberge gre bilisel yetenekler ile toplumsal alg ve yetenekler ve ahlk akl yrtme arasnda sk bir iliki vardr. Dnceleri somut ilem dneminde olan ocuklar, 1. ve 2. ahlk dnemdedirler, eer dnceleri somut ilemlerin sonunda/soyut ilemlerin banda ise 3. 4. dnemdedirler. Ancak, bilisel yetenekler daha yksek dzeydeki ahlk geliim iin gerekli olmakla birlikte onun gvencesi de deillerdir. Ahlk geliim derece derece ilerler ve bir bireyin ahlk akl yrtmesi hibir zaman btnyle bir dnemin zelliini tamaz. Her dnem bir ncekinden daha iyi bir bilisel rgtlenmeyi temsil eder. Yalnzca nceki btn dnemlerden kaynaklanan olgunluk paylarn iine almakla kalmaz, ayn za-

Ahlak Teorileri nite 2

11

manda yeni ayrmlar yapar; ek etkenleri deerlendirir ve onlar daha kapsaml bir biimde rgtler. Kohlberg, farkl kltrlerden toplanan verilere dayanarak; gelenek ncesi ve ge-leneksel dzeyde, ahlk deerlerin kltrden kltre deitiini, gelenek sonras dzey-de ise neyin hakl, neyin en deerli olduu konusunda benzer grlere sahip olunduu-nu belirtmektedir.

Bu evreleri aadaki ekilde aklayabiliriz:

2.11.1.Gelenek ncesi Dzey:Kohlberge gre, dokuz yandan kk ocuklarn ou bu dzeydedir, ayrca birok er-gen ve yetikin sulu da bu dzeydedir. Birey iyi-kt, doru- yanl gibi kltrel kural ve deerlere aktr. Ancak bunlar, ceza-dl gibi fiziksel sonularna gre veya bu kurallar ortaya koyan kimselerin fiziksel gcne gre deerlendirir. Otorite, bireyin tamamen d-ndadr,

Gelenek ncesi dzeyde baskn olan kiilik blm iddir.

1. Dnem: taat ve Ceza Evresi: Bu dnemdeki birey, bir davrann iyi ya da kt olduunu davrann sonularna ve yeti-kinlerin bunu nasl greceine bakarak belirler. Eer bir davran cezalandrlyorsa kt, cezalandrlmyorsa iyidir. Bu dnemdeki bireyler iin doru olan ve doru olan yapma nedenleri, cezadan kanmak ve kurtulmak iin ceza ile desteklenmi kurallar inemek-ten uzak durmak ve otoritelerin, yetkiyi elinde tutanlarn gcne itaat etmektir. Komunun bahesine dayak yiyecekleri iin girmezler, girmemeleri gerektiinden deildir. Ban derde girmemesi iin ayrca kiilere ve eyalara fiziksel zarar vermekten de kanlmaldr. Birey, otoritenin stn gcne itaat ettii ve otoritenin bak asn kendisininkiyle kartrd iin bu dneme baml ahlk dnemi de denilebilir.

Bu dnemde, ocukla yetikinler arasndaki iletiim biimi, ocua kar gelitirilen dav-ran kalplar, onun temel ahlaki deerlerinin de oluumunu da belirlemektedir. Yalan sy-ledii iin knanan bir ocuk, babasnn bir bakasna yalan sylediini grdnde eliik duygular yaamaktadr. Anlamlandrmada glk ekebilmektedir. Bu tr yaantlar, bilin-alt sreler yoluyla ocukta yle bir algnn yerlemesine neden olabilir: yalan sylemek iin bymek gerekir ya da yalan sylenebilir ama kimse yalan olduunu bilmiyorsa gibi.

2. Dnem: Saf karc Evre: Bu dnemdeki birey iin doru davran, kiinin gereksinimlerini gideren, doyuran davra-ntr. Birey, dllendirilen davranlar yapar, cezalandrlanlardan ekinir. Birey, herkesin farkl karlarnn olduunun ve bunlara sahip kldnn farkndadr ve doru olann adil ve eit bir dei-toku, yararc bir al-veri olduuna inanmaktadr, baka bir syleyile al glm ver glm anlay hakimdir. Doruyu yapma nedeni, kendi gereksinim ve karla-rna hizmet etmektir. yleyse bu dneme arasal ama dnemi de denilebilir.

Meslek Etii

12

2.11.2.Geleneksel DzeyBu dzeydeki bireyler, bakalarnn standartlarn iselletirmeye balamlardr. Bakalar-nn beklentilerine uymak isterler, bunlar hem zdeletikleri zel bireylerdir hem de genel toplumsal dzen kavramdr. Birey otoriteyi iselletirmitir, ancak sorgulamaz. ocuklar somut ilem dncesini baarncaya kadar ahlk akl yrtmenin bu geleneksel dzeyine ulaamazlar. Ergenlerin ve yetikinlerin ou bu dzeydedir.

Geleneksel dzeyde baskn olan kiilik blm sper egodur.

3. Dnem: yi ocuk Eilimi Evresi: Bu dnemdeki birey iin iyi davran, bakalarn memnun eden, onlara yardmc olan veya onlar tarafndan takdir edilen davrantr. Arkada grubunun, evrenin veya seilen referans grubunun doru kabul ettikleri, bu dnemdeki birey iin de dorudur. Kendisine yakn olan-larn beklentisine veya yaygn davran kurallarna uyma n plandadr. Yaplan davranlar, sonularna gre deerlendirilmekten ziyade niyete gre deerlendirilir. On yandaki bir ocuk, byk ocuklar yapt iin bakkaldan bir eyler alabilir veya iyi insanlar byle eyler yapmad iin almay reddedebilir. Baka bireylerle iliki iindeki bireyin bak as kazanlmtr. Kendisinin ve bakalarnn gznde iyi bir kii olma gereksinimi ve bi-reysel karlardan nce gelen paylalm duygularn, anlamalarn, beklentilerin farknda olma ile iyi niyetli olmak nem kazanr. Gven, sadakat, sayg, iyilik, karlkl ilikilerin srdrlmesi ve minnettarlk nemlidir. yi davran destekleyen kurallar ve otoriteyi sr-drme istei, doruyu yapma nedenlerinden birisidir. Henz genelletirilmi sistem bak as dikkate alnmaz.

4. Dnem: Kamn ve Dzen Eilimi Evresi: Bu dnemdeki birey iin nemli ve doru olan davran, grevini yapmak, otoriteye sayg gstermek ve kurallara, yasalara uymaktr. Kurulu sosyal dzen eletirilmeden kabul edilir. Yasalar toplumun iyilii iin vardr ve insanlarn bar iinde birlikte yaamasna yardmc olurlar; bu nedenle de sayg grmelidirler. Yasa yasadr ve istisnas olamaz. Hi kimse yasann stnde deildir. Bu evredeki birey iin, yasalar ve sosyal dzeni tartmak, onu ortadan kaldrmak anlamna gelir. Gzm kapatr vazifemi yaparm sz bu evreyi ak-lamaktadr.

2.11.3.Gelenek Sonras/st DzeyErgenlikte veya yetikinlikte ulalabilir ya da hibir zaman ulalamaz. Bu dzeyde, geer-lii ve uygulanrl olan ahlk deer ve ilkeleri, bunlar ortaya koyan grup veya kiilerden bamsz olarak tanmlama abas grlr. Birey, kendi setii, zerinde dnd ahlk ilkelerine gre yarglarda bulunur ve kiisel otorite olumutur.

Gelenek sonras dzeyde baskn olan kiilik blm egodur

Ahlak Teorileri nite 2

13

5. Dnem: Sosyal Kontrat (Toplumsal Szleme) ve Yasaya Uygunluk Evresi: Bu dnemdeki bireye gre doru davra-n, insan haklar ve toplum yarar gzetilerek toplum tarafndan incelenip kabul edilmi ilkelere uygun olan davrantr. Yasal gr kabul edilmekle beraber, topluma daha fazla yarar salayabilmek iin yasalarn deiebileceine inanlr. Bireylerin fikir ve deerlerinde farkllklar gsterdii bu dnemde, gr birliine varma teknikleri nemsenir. Yasa ve dzen insann iyilii iindir. nsana hizmet etmeyen ve ona kar pozitif dnmeyen bir yasa ve dzen dnlemez.

6. Dnem: Evrensel Ahlk lkeleri Eilimi Evresi: Bu dnemde, doru ve yanl, sosyal dzenin yasa ve kurallaryla deil, kiinin kendi vic-danyla ve kendi gelitirdii ahlk ilkeleriyle tanmlanr. Bu ilkeler, adalet ilkelerini, insan haklarn ve insana saygy iermektedir. nsan yasa ve dzenin zerindedir. Her ey onun iin ve onu mutlulua eritirmek iindir. Yasalar kiiden kiiye, toplumdan topluma dei-emez. nsan evrensel iyi ve gzele ulamay hedefler.

Kohlberge gre ahlk geliimi, yukarda verilen dnemlerin srasna gre olur ve sralama deimez. nk her dnemde, bir nceki dnemde eriilenlerin bir sentezi yaplr ve onun ilerisine eriilir. Ancak her birey, 6. dneme kadar kmayabilir. Kohlbergin hazrla-d ykler kullanlarak, be farkl toplumda, 10-16 ya arasndakiler zerinde ve iki farkl toplumda, 11-20 ya arasndakiler zerinde yaplan aratrmalarn sonucunda, yetikin bi-reylerin ounun 4. dnemde kald bulunmutur. te yandan, kltrel farkllklarn bu hiyerarik sralamay etkilemedii, deitirmedii; toplumsal artlarn ve kltrn, sadece bireylerin bu evreler arasndaki ilerleme srecini etkiledii ileri srlmektedir. Toplumsal artlar, yarg yeteneinin gelimesini hzlandrabilir, yavalatabilir ya da durdurabilir, ancak geliim srasn deitiremez, evreler kltrden bamsz bilisel yaplardr denmektedir.

Meslek Etii

14

2.12.KAYNAKA

Meslek Etii,Yrd.Do.Dr.Emel Bahar,Detay Yaynclk Meslek Etii,Do.Dr.Menure Kolak,Ekin Yaynevi Meslek Etii,Nuran ztrk Bapnar,Demet ayrolu,Nobel Yayn Meslek Etii,Kenan Mehmet Ekici,Sava Yaynevi Meslek Etii,Do.Dr.Hseyin Ali Kutlu,Nobel Yayn

Bu Ders Notu Ondokuz Mays niversitesi, Uzaktan Eitim Merkezince kullanlmak zere hazrlanmtr. Ticari amalarla kullanlamaz. Kopyalanmas, oaltlmas ve datlmas ilgili birimin yazl iznine tabidir.

Ahlak Teorileri nite 2

15

Meslek Etii

16

2.1.Faydaclk / Teleoloji Teorisi2.2.Haklar / Deontoloji Teorisi2.3.Bireysellik Teorisi2.4.Adalet Teorisi2.5.Genel yi (Common Good) Teorisi2.6.Erdem / Fazilet Teorisi2.7.lgi Teorisi2.8.Karma Ahlk Teorileri2.9.Ahlakn Blmleri2.9.1.Teorik Ahlak2.9.2.Pratik Ahlak

2.10.Tannm Ahlak Felsefeleri2.10.1.Kinik Ahlak2.10.2.Kirene Ahlak2.10.3.Sokrates Ahlak2.10.4.Eflatun Ahlak2.10.5.Stoa Ahlak2.10.6.Epiktetos Ahlak2.10.7.Epikros Ahlak2.10.8.Machiavelli Ahlak2.10.9.Bacon Ahlak2.10.10.Din Ahlak2.10.11.Mandeville Ahlak2.10.12.Bentham Ahlak2.10.13.Nietzsche Ahlak2.10.14.Kant Ahlak

2.11.Ahlaki Geliim Sreci2.11.1.Gelenek ncesi Dzey:2.11.2.Geleneksel Dzey2.11.3.Gelenek Sonras/st Dzey

2.12.KAYNAKA