2

odd au

torarr S�OWA

s� zwierciad�em��

Co starsze: s�owo czy �wiat?��

Pytanie to mo�e wydawa� si� absurdalne, ale ka�demu, kto cho� tro-ch� zna Bibli�, przychodzi na my�l odpowied� w postaci cytatu: „Na pocz�tku byo Sowo” (Ewangelia wg �w. Jana�� , 1,1) odzwiercie-dlaj�cego dawne przekonanie Izraelitów o sowie stwórczym Boga,

które powoao �wiat do istnienia. Motyw* stworzenia �wiata przez wypowie-dzenie sowa spotykamy te� w mitologii egipskiej i lozo i greckiej. By obyzatem sowo starsze ni� �wiat?!

Odpowiedzi nie udzielimy, gdy� nale�y ona do sfery wiary, a ta jest osobist� spraw� � ka� �dego czowieka. Zreszt�, nawet je�li sowo

istotnie poprzedzio �wiat, nie nale�y ono do literatury (a ni�si� mamy zajmowa�), bo… nie zostao zapisane przezAutora. A jak mogo brzmie�? Mo�e „Sta� si�!”?

Co jest literatur�rr ?Jak wskazuje pochodzenie tego wyrazu (od aci�-

skiego littera), literatur� jest to, co zostao zapisane i co – oczywi�cie – ma warto�� dla kultury jednegolub wielu narodów. Z chwil�, gdy zapisano istniej�cew tradycji ustnej utwory, stay si� one literatur�. Wa-runkiem jej powstania byo wi�c wynalezienie pisma, najpierw ideogra cznego 1, pó�niej sylabicznego i al-fabetycznego.

Wiemy ju�, �e najstarsze zapisane przez czowieka teksty, które do nas dotary, byy rachunkami, zesta-wieniami, rozmaitymi spisami i umowami handlo-wymi. Niemal równie stare s� utwory liryczne Sume-�rów i Egipcjan i ich wyobra�enia na temat powstania�wiata i cz�owieka oraz opowie�ci o bogach i bohate-rach, które okre�lamy jako mity.

1 Pismo ideogra�czne� (np. hieroglify egipskie, sumeryjskie pismo klinowe) ��czy�o rysunki ze znakami d�wi�ków,a tak�kk e oznaczeniami o charakterze gramatycznym.

d

�Witra� Stanis�awa Wyspia�skiego Sta� si� w ko�ciele Franciszkanów w Krakowie (1899–1904)

66

Ludziom sprzed kilku tysi�cy lat �wiat jawi si� jako Nieznane, wypenionedziaaniem tajemnych si. Noc, dzie�, deszcz, powód�, susza, grzmot, wiatr, so�ce i ksi��yc – te i inne zjawiska zdaway si� by� pod wadz� bóstw, do któ-rych zanoszono pro�by i podzi�kowania. W sowach, odpowiednio uo�onych,

odbija� si� �wiat,��ten wyobra�ony, niewidzialny (np. za�wiaty w egipskich Tekstach piramid), a tak�eniezrozumiay, gro�ny, a zarazem dobroczynny �wiat przyrody (w mitach wszystkichludów staro�ytnych). Owa tajemnicza kraina bóstw miaa oczywi�cie cechy rzeczy-wisto�ci, która otaczaa dawnych twórców. Wyobra�nia dawnych Egipcjan czy Gre-ków nadawaa bóstwom ludzkie lub zwierz�ce ksztaty, a za�wiatom – wygl�d miejsc cakowicie ziemskich. W najdawniejszych utworach literackich odbijaa si� równie�staro�ytna codzienno�� – cho�by wojna w IliadzieIlIliadzIliiliiaaadzddzieiiieee Homera czy �egluga w OdyseiOdOOdydyseiddysyseseeii tego isamego autora. Z tych staro�ytnych wierszowanych opowie�ci greckich rozwin�a si�epika – królestwo narratora*. W jego wypowiedzi zawsze odbija si� �wiat – widziany lub wyobra�ony przez autora, a czasem oba jednocze�nie.

� �ciany egipskiego grobowca pokryte opowie�ciami o tre�ci religijnej

67� w i a t w s � o w a c h o d b i t y , s t r o n a

testGROTESKOWY PORTRET �WIATA W SZTUCE I LITERATURZE

I Przeczytaj uwa�nie fragment naukowej pracy o grotesce*. Postaraj si�odpowiedzie� na pytania zamieszczone pod tekstem.

Na przestrzeni wieków dzieje terminu groteska by�y do� �� burzliwe� […]. Pocz�wszy od zmian zakresu znaczeniowego, po […] zró�nicowane warto�ciowanie – pot�pienie, aprobat�, pogard�� �, podziw i odrzucenie – groteska stopniowo��umacnia�a swoj� pozycj� w sztuce. […] Wci�� jednak ogromne trudno�ci sprawia�o sprecyzowanie terminu. Groteska wyst�powa�a na przyk�ad pod nazw�„monstrum” […].We wczesnych teoriach estetycznych u�ywa�o si� jeszcze jednegookre�lenia na nazwanie nowych tendencji w sztukach plastycznych – „arabeska”. Ten specyyy czny ornament ze stylizowanych wici ro �linnychi motywów geometrycznych o uk�adzie symetrycznym znany by� ju� �w staro�ytno�ci, a szczególn� popularno�ci� cieszy� si� � w sztuce islamu. […]W wieku XVI pojawi�y si� � i inne okre�lenia na nazwanie tych […] zjawisk.Obdarzano je pi�knym opisowym mianem sogni dei pi ori – „senne marzenia malarzy”. Tytu� ten akcentuje odwrócenie rzeczywistego i naturalnego porz� �dku,zachwianie proporcji, nierealno�� przedstawianego� �wiata, w którym króluje logika snu, kieruj�cego si� swymi prawami, dalekimi od utartych i raz na zawszeustalonych regu� i zasad. Na groteskowych obrazach, tak jak i w � �wiecie marze�sennych, w�� mo�e mie� g� �ow� baranka, a m��czyzna szpony zamiast d�oni. Nastrój grozy i niesamowito�ci mo�e �ciera� si� � z atmosfer� idylliczn�czy �artobliw� igraszk�.Do wieku XVII w rozmaitych dee nicjach dominuj � ró�ne wyznaczniki groteski: od dziwaczno�ci, ekscentryczno�ci, fantastyczno�ci, ponadnaturalno�ci,absurdalno�ci, przez okrucie�stwo, monstrualizm, po weso�o�� i b� �aze�stwo. W wieku XVIII zako�czy� si� � proces poszerzania terminu na wszystkie dziedziny sztuki, a tak�kk e na obszary pozaartystycznej dzia�alno�ci cz�owieka. Pod koniec tego stulecia poj�cie groteski wesz�o równie� do estetyki jako podrodzaj komizmu, jego raczej do�� trywialna odmiana. � […]Pod koniec XIX wieku […] aktualny staje si� pogl�d, wed�ug którego groteska ani nie odrzuca realizmu, ani nie stanowi jego cz��ci – jest natomiast rodzajem fantazji o praktycznym aspekcie: parodii, burleski, satyry czy karykatury. […]

144

XX wiek nie przyniós� jednoznacznej de� e nicji terminu. Nadal istnieje ogromnarozbie�no�� pogl� �dów na temat cech […] tego zjawiska, w du�ej mierzedecyduj�cego o kszta�cie wspó�czesnej twórczo�ci artystycznej.

››Anna Janus-Sitarz Groteska literacka: od diab�a w Damaszku po Becke a i Mro�ka

1Tekst Anny Janus-Sitarz mówi o

A zmianach w rozumieniu terminu groteska* na przestrzeni dziejów.B historycznej trwa�o�ci znaczenia terminu groteska.

2Z pierwszego akapitu wypisz dwa okre�lenia pozytywnego nastawienia do zjawiska groteski*.

3Termin arabeska jest okre�leniem zjawiska z dziedziny

A literatury. B muzyki. C sztuk plastycznych.

4Zacytuj dwa zdania, w których autorka porównuje �wiat marze�

sennych i utworów groteskowych.

5Ze zdania podsumowujcego rozwój groteski* do XVII

wieku wypisz 3 pary okre�le�bliskoznacznych (nie musiszwykorzystywa� wszystkich).

6Kiedy zacz�to uto�samia�grotesk�* z pewnym typem

komizmu? A w XV wieku. B w XVIII wieku. C w XX wieku.

7U�yteczno�� tekstów i dzie�groteskowych polega mi�dzy

innymi na… (wska� w�a�ciweokre�lenia).��o�mieszaniu; wzruszaniu;wykpiwaniu; chwaleniu; roz�mieszaniu; krytykowaniu

� Giuseppe Arcimboldo Wiosna (1573)

145� w i a t j a w y c z y s n u ? s t r o n a

CO WARTO WIEDZIE�? O O O AUTAUTAUTORZORZORZEEE::: M M Marararc c c ChChChagagagalalallll111 ( ( (181818878787–1–1–19898985)5)5) t t to o o jejejedededen n n z zz nananajsjsjsynynynnininiejejejszszszycycych h h mamamalalalarzrzrzy y y XXXXXX w w wieieiekukuku. UrUrUrodododzizizi s s siii��� ww w W W Witititebebebsksksku,u,u, w w w u u ubobobogigigiejejej rororodzdzdzinininieieie r r rosososyjyjyjskskskicicich h h ydydydówówów, , , pipipierererwswswszezeze n n nauauaukikiki m m malalalarararstststwawawa z z zaaa��� p p pobobobieieierarara w w w P P Petetetererersbsbsburururgugugu. . . W W W PaPaParyryry���u,u,u, d d dokokok���d d d wywywyjejejechchchaaa n n na a a stststypypypenenendididiumumum, , , popopoznznznaaa n n nowowowocococzezezesnsnsne e e kikikierererunununkikiki mamamalalalarsrsrstwtwtwa a a i i i sssynynynnynynychchch j j juuu��� w w wówówówczczczasasas a a artrtrtysysystótótów,w,w, m m m.i.i.in.n.n. m m malalalarararzazaza M M Modododigigiglililianananieieiegogogo222 i i i p p poeoeoettt���ApApApololollililinananairirire’e’e’aaa333. JuJuJu��� w w wtetetedydydy w w wypypyprararacococowawawa s s swówówój j j stststylylyl t t twowoworzrzrzeneneniaiaia – – – n n nasasasycycycononony y y swswswobobobododod���wywywyobobobrarara���ninini, , , momomotytytywawawamimimi l l ludududowowowymymymi i i (((���ydydydowowowskskskimimimi,i,i, r r rosososyjyjyjskskskimimimi)i)i) i i i m m mitititololologogogicicicznznznymymymi.i.i.

111 cz cz czytaytaytaj: j: j: szaszaszagalgalgal...222 cz czczytaytaytaj: j: j: modmodmodiljiljiljanianiani...333 cz cz czytaytaytaj: j: j: apoapoapolinlinliner.er.er.

� Marc Chagall Upadek Ikara (1975)

230

CzCzCz���stststymymym i i i p p powowowrararacacacajjj���cycycym m m tetetemamamatetetem m m jejejegogogo t t twówówórcrcrczozozo���cicici s s statatalilili s s siii��� z zzakakakococochahahaninini.. PoPoPo r r rokokoku u u 191919222222 prprprzezezebybybywawawa p p pozozoza a a RoRoRosjsjsj��� ( ( (ZSZSZSRRRRRR),),), o o ostststatatatecececznznznieieie a a artrtrtysysystatata o o osisisiadadad��� w w we e e FrFrFrananancjcjcji i i (l(l(latatata a a wowowojnjnjny y y spspsp���dzdzdziii w ww S S Statatanananachchch Z Z Zjejejedndndnocococzozozonynynychchch).).). O O O DZIDZIDZIELEELEELE: :: ObObObrararaz z z nananalelele���y y y dododo pp póóó���nenenej j j twtwtwórórórczczczooo���cicici ChChChagagagalalallalala, , , popopowswswstatata w ww 1 1 19797975 5 5 rororokukuku, , , jejejeststst w w wiii���c c c dzdzdzieieieememem p p prararawiwiwie e e 909090-l-l-letetetnininiegegego o o mamamalalalarzrzrza,a,a, kk któtótóryryry wiwiwiódódód s s szczczczzz������lililiwewewe ���ycycycieieie u u u b b bokokoku u u swswswejejej ���ononony y y VaVaVavyvyvy. . .JAK PATRZE� NA OBRAZ?W W W orororygygyginininalalale e e obobobrararaz z z mamama d d dooo������ d dduuu���e e e rororozmzmzmiaiaiaryryry (( (2121213 3 3× × × 1919198 8 8 cmcmcm),),), cococo s s sprprprawawawiaiaia, ,, ���e e e popopostststaaa��� I I Ikakakararara b b bararardzdzdzo o o momomocncncnoo o prprprzyzyzycicici���gagaga u u uwawawaggg���� ���. .. StStStanananowowowi i i ononona a a cececentntntrararalnlnlny y y momomo---tytytyw w w kokokompmpmpozozozycycycjijiji, , , ktktktóróróra a a ujujujawawawnininia a a nininiecececo o o inininnenene z z znananaczczczeneneniaiaia, , , gdgdgdy y y papapatrtrtrzyzyzymymymy n n na a a ninini��� zzz p p pewewewnenenegogogo ���odododdadadalelelenininia,a,a, i i innnnnnee e zazaza���, , , gdgdgdy yy obobobseseserwrwrwujujujemememy y y obobobrararaz z z z z z blblblisisiskakaka. . . DlDlDlatatategegego o o nanana o o obrbrbrazazaz n n najajajlelelepipipiejejej p p patatatrzrzrzeee��� p p p r r r z z z e e e z zz d d d u u u ��� s s s z z z ��� chchchwiwiwilll��� ���, , , pepepenenenetrtrtrujujuj���c c c cococorararaz z z tototo i i innnnnne e e obobobszszszararary y y dzdzdzieieiea,a,a, o o oddddddalalalajajaj���c c c sisisi���i i i prprprzyzyzyblblbliii���ajajaj���c.c.c. W WWararartototo t tteee��� o o oglglgl���dadada��� g g go o o w w w jejejedndndnymymym k k kieieierururunknknku,u,u, n n np.p.p. w w wodododzizizi��� w w wzrzrzrokokokieieiem m m z z z gógógóryryry nanana d d dóóó, , , prprprzezezekrkrkracacaczazazajjj���c,c,c, j j jakakak g g gdydydybybyby, , , grgrgranananicicic��� m mmiii���dzdzdzy y y nininiebebebememem a aa z z zieieiemimimi���... PATRZ�C Z DALEKA… nananajwjwjwyryryraaa���nininiejejej w w widididzizizimymymy s s spapapadadadajjj���cececegogogo g g gowowow��� w w w dd dóóó I IIkakakararara. ..JeJeJegogogo c c czazazarnrnrne,e,e, oo osmsmsmolololononone e e ogogognininiememem s sskrkrkrzyzyzyddda a a pppononon���, , , pppomomomieieie��� o o obebebejmjmjmujujuje e e tetete��� k k kozozozioioiokukukujjj���ccc���w w w popopowiwiwietetetrzrzrzu u u popopostststaaa��� m m modododzizizieee���cacaca... W W W popopowiwiwietetetrzrzrzu uu wiwiwirururujjj��� pppióióiórarara z z z n n nadadadpapapalololonynynychchch s s skrkrkrzyzyzydedede��� , , , unununosososzzz��� s ssiii��� s s smumumugigigi d d dymymymu.u.u. N N Nadadad p p posososzazazarzrzrzaaaymymym s s sooo���cececem m m wiwiwidadada��� l llececec���cecece p p ptatatakikiki – –– c c czyzyzy d d drwrwrwiii���z z z trtrtragagagicicicznznznegegego o o bobobohahahateteterarara, , , czczczy y y gogogo ���aaaujujuj���? ? ? JaJaJakbkbkby y y w ww popopoowowowieieie ww wysysysokokokooo���cicici o o obrbrbrazazazu u u nananapopopotytytykakaka---mymymy n n nieieierórórównwnwny,y,y, p p pagagagórórórkokokowawawatytyty h h horororyzyzyzononont.t.t. P P Ponononiii���ejejej r r rozozoztatataczczcza a a sisisi��� w w widididokokok n n na a a wiwiwiosososkkk���, , , nanana k k któtótórrr���spspspadadada a a IkIkIkararar. . . TTT���TTTTTT j j jededednananak k k lelelepipipiejejej o o oglglgl���dadada��� z z z b b blililiskskska…a…a… PATRZ�C Z BLISKA… dododostststrzrzrzegegegamamamy y y dzdzdziwiwiwnnn��� wwwieieie��� ���, , , nanana k k któtótórrr��� zzze e e wzwzwznininiesesesieieienininia a a obobobokokok s s sppp�� y-y-y-wawawa p p potototokokok c c czezezerwrwrwonononejejej l l lawawawy.y.y. T T To o o jejejedndndnakakak z z zudududzezezenininie,e,e, c c czezezerwrwrwieieie��� j j jesesest tt rararaczczczejejej o o odbdbdbicicicieieiem m m czczczererer--wiwiwienenenii i ogogognininia a a trtrtrawawawiii���cececegogogo s sskrkrkrzyzyzyddda a a IkIkIkararara.a.a. A A A m m mooo���e e e zazazapopopowiwiwiedededzizizi��� j jjegegego o o krkrkrwawawawewewegogogo k kkooo�� ���cacaca?? ?Z Z Z blblblisisiskakaka l l lepepepieieiej j j wiwiwidzdzdzimimimy y y mimimieseseszkzkzkaaa���cócóców w w wiwiwiosososkikiki, , , ktktktórórórzyzyzy w w wylylylegegeglilili p p przrzrzededed d d domomomy,y,y, pp powowowycycychohoho---dzdzdzililili i i nanana d d dacacachyhyhy. . . NiNiNiekekektótótórzrzrzy y y z z z nininichchch w w wznznznosososzzz��� rr r�� ���cecece d d do o o gógógóryryry, , , prprprzezezerarara���eneneni i i lololosesesem mm IkIkIkararara.a.a. N NNieieie wswswszyzyzyscscscy y y jejejedndndnakakak s s siii��� n n nimimim p p przrzrzejejejmumumujjj���. . . JeJeJedndndni i i popopo p p prororostststu u u rororozmzmzmawawawiaiaiajjj���, , , inininninini r r rozozozglglgl���dadadajjj��� sssiii��� ���nanana b b bokokoki,i,i, k k ktototo��� b b bawawawi i i sisisi��� z z z d d dziziziecececkikikiememem, , kokokobibibieteteta a a kakakarmrmrmi i i nininiemememowowowlll���, , , nanana d d dacacachuhuhu j j jededednenenej j j z z z chchchatatat opopopalalala a a sisisi��� j j jakakakaaa��� nn nagagaga a a pipipi���knknknooo������… ……UCHWYCI� SENS… UpUpUpadadadekekek II Ikakakararara t tto o o sesesensnsnsacacacjajaja, , , urururozozozmamamaicicicenenenieieie ss senenennenenegogogo i ii nn nudududnenenegogogo ���ycycyciaiaia w w wioioioskskski,i,i, k k któtótórarara t t terererazazaz n n nagagaglelele o o o���ywywywa.a.a. G G Gesesestytyty m mmieieieszszszkakaka���cócóców w w wywywyrarara���ajajaj��� i iichchch w w wyzyzyzwowowolololonenene ���emememocococjejeje – – – p p przrzrzerereraaa���enenenieieie, ,, zazazaininintrtrtrygygygowowowanananieieie, , , zdzdzdumumumieieienininie,e,e, a a alelele t t takakak���e e e wewewesososoooo������ i i i r r rozozozbababawiwiwienenenieieie. NaNaNatototomimimiasasast t t oboboblililiczczcze ee IkIkIkararara a a jejejeststst i i idededealalalnininie e e spspspokokokojojojnenene – – – m m modododzizizienenenieieiec c c ppp���dzdzdzi i i nanana s s spopopotktktkanananieieie ���mimimiererercicici b b bezezez w w widididocococznznznegegego o o nanana t t twawawarzrzrzy y y stststrararachchchu.u.u. C C Czyzyzy p p po o o upupupadadadkukuku o o otototoczczczy y y gogogo z z zaiaiaintntntryryrygogogowawawananana gagagawiwiwiededed���? ? ? UCHWYCI� NASTRÓJ, KLIMAT, ATMOSFER�, UCZUCIE, WRA�ENIE… NaNaNajbjbjbararar---dzdzdzieieiej j j wywywyrarara���nenene j j jesesestt t wrwrwraaa���enenenieieie d d drararamamamatututu – – – I I Ikakakar:r:r: s s spapapadadada, , , ppponononieieie, , , umumumieieierarara. . . NaNaNa d d dololole e e –– – mimimimomomo prprprzezezerarara���eneneniaiaia n n nieieiektktktórórórycycych h h – – – papapanununujejeje k k klililimamamat t t zazazabababawywywy. . . I I I tytytylklklko o o tatata r r rzezezekakaka c c czezezerwrwrwieieieninini p p pynynyn���cacaca z z z gógógóryryry… …… CzCzCzy y y tototo z zzapapapowowowieieieddd��� n nnieieieszszszczczcz������cicicia,a,a, k k któtótórerere z z zalalalejejeje e e tatatakkk���e e e wiwiwiosososkkk���? ? ? STAWIA� SOBIE PYTANIA… SpSpSporororo o o icicichhh jujuju��� ss sobobobieieie p p pososostatatawiwiwililili���mymymy. PoPoPorarara nn na a a jejejeszszszczczcze ee kikikil-l-l-kakaka: : : czczczy y y prprprzezezenininiesesesieieienininie e e mimimitututu w w w i i innnnnny y y czczczasasas i i i m m mieieiejsjsjscecece o o oznznznacacaczazaza, , , ���e e e trtrtragagagededediaiaia I I Ikakakararara p pporororwawawanenene---gogogo zz zacacachwhwhwytytytememem, , , popopoczczczucucucieieiem m m momomocycycy i i i oo odrdrdrucucuchehehemm m szszszalalaleee���stststwawawa d d dziziziejejeje e e sisisi��� w wwcicici������ iii w wwszszsz���dzdzdzieieie? ? ? A A A mymymy, , , mimimieseseszkzkzkaaa���cycycy w wwieieielklklkieieiej j j wiwiwiosososkikiki, , tytytylklklko o o jejejej j j sisisi��� p p przrzrzygygyglll���dadadamymymy?.?.?......

414141

231� w i a t m i � d z y w e r s a m i , s t r o n a

JanTwardowski Jan

info: JAN TWARDOWSKI(1915–2006) – kap�an,

kaznodzieja, a dopiero potem poeta– jak sam o sobie mówi� w licznychwywiadach. Chocia� – je� �eli spojrze�chronologicznie – to najpierwzosta� poet�, bo ju� po uko�czeniuwarszawskiego gimnazjum. Wtedy publikowa� swoje pierwsze wiersze w literackim pimie dla m�odzie�y. ��Pierwszy tomik poezji Twardowskiego Powrót Andersena ukaza� si�w 1937 roku w nak�adzie zaledwie

40 egzemplarzy, ale za to w znakomitej rmie wydawniczej.

Wojna przerwa�a rozpocz�te studiapolonistyczne. W czasie powstania warszawskiego Jan Twardowski uczestniczy� w pracach konspiracyjnych. Po wojnie doko�czy� studia, a nast�pnieotrzyma� wi�cenia kap�a�skie. Poeta zosta� kap�anem i zaj�� si�duszpasterstwem, uczeniem dzieci upoledzonych w szkole specjalnej.Kap�an jednak nie wypuci� pióraz d�oni. Ukazywa�y si� kolejne tomikiwierszy ksi�dza Jana (np. Znaki ufno�ci�� , Niebieskie okulary, Rachunekdla doros�ego, Nie przyszed�em pana nawraca�, tak�kk e adresowane do dzieci,m.in. Patyki i patyczki, Kubek z jednymuchem), a ich autora cz�sto uznawano za najwybitniejszego wspó�czesnego poet� religijnego w Polsce.

W swym Niecodzienniku (zabawnym zbiorze zapisków) ksi�dz Janopowiada m.in. o przes�uchaniach,którym poddawano go w Polsce komunistycznej w latach pi��dziesi�tychubieg�ego wieku. Próbowano go wtedy przekonywa�, �e Boga nie ma, na co odpowiada�: „Te dowody s� mi niepotrzebne, bo ja Boga widzia�em”. Po latach dodawa�: „Powiedzia�em prawd�, bo zawszemam wra�enie, �e Boga widz�, chocia�nie umiem tego wyt�umaczy�”.

Poezja ksi�dza Jana jest dziniezwykle popularna, ceniona tak�kk e przez krytyków. Uwa�a si� j� za zjawiskowyj�tkowe – po��czenie prostoty,g��bokiej m�droci i pokrzepiaj�cejre� eksji. �

236

O MALUCHACHTylko maluchom nie nudzio si� w czasie kazaniastale mieli co� do robotyoswajali stercz�ce z awek zdeche parasole z zawistnymi apkamikl�kali nad upuszczonym przez babci� futeraem jak szczypawk�pokazywali ró�owy j�zykgrzeszników drapali po w�sach sznurowadedziwili si� �e ksi�dz nosi spodnie�e kto� zdj� koronkow� r� �kawiczk� i ubra tust� r� �k� w wod� �wi�con�liczyli pobo�ne nogi pa�urz�dzali konkurs kto podniesie szpilk� za epekniuchali co w mszale1 piszczypieni�dze na tac� odkadali na lodytupali na zegar z którego rozchodz� si� � osy minutwspinali si� jak czy�yki na sosnach aby zobaczy�co si� dzieje w górze pomi�dzy r�kawema konierzemwymawiali jak fonetyk otwarte zdziwione „O”kiedy ksi�dz zacina si� na ambonie

– ale Jezus bra je z powag� na kolana�

1 msza� – ksi�ga liturgiczna, wed�ug której ksi�dz odprawia msz�.

�Anthony van Dyck [czyt. wan Dajk] �w. Rozalia wstawiaj�ca si� za dotkni�tym plag� Palermo, fragment (1624)

237� w i a t m i � d z y w e r s a m i , s t r o n a

Telewizja (gr. tele visio ‘widzenie’) – dziedzina

i mikrofonu tzw.

transmisji

Telewizja wczoraj Telewizor polski

w telewizji,

Pierwsze transmisje telewizyjne

Teatr Telewizji, k, k, kkktórtórtórótóróóóót y y yyyy,,,

Legendarna Sonda, program

talk show

reality show, które

coraz

(talk show

Telewizja

WYDAWNICTWASZKOLNEI PEDAGOGICZNE

wsip.pl infolinia: 800 220 555

PRZYDADZĄ CI SIĘ TAKŻE„Ćwiczenia redakcyjne do gimnazjum”,dzięki którym będziesz pisać lepsze wypracowania.

Wejdź na i sprawdź się!

Dobry sposób na egzamin!Nowy zeszyt ćwiczeń

w wersji papierowej i elektronicznej na

W zeszycie ćwiczeń

znajdziesz zadania, które

skutecznie pomogą ci

przygotować się do kartkówek,

sprawdzianów i egzaminu.

Możesz korzystać z ćwiczeń w wersji

papierowej lub elektronicznej.

Ćwiczysz online, tak jak lubisz

i kiedy chcesz. Zadania są zgodne

z podręcznikiem i wymaganiami

egzaminu gimnazjalnego.