Odlar Yurdu Universitetinin "Elmi və Pedoqoji Xəbərlər"

ISSN 1682-9123

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ODLAR YURDU UNİVERSİTETİ

ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ

HUMANİTAR ELMLƏR SERİYASI

THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF

ODLAR YURDU UNIVERSITY

HUMANITIES SERIES

НАУЧНЫЕ И ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ИЗВЕСТИЯ УНИВЕРСИТЕТА

ОДЛАР ЮРДУ

СЕРИЯ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК

Bakı 2014 Baku

№ 39

Baş redaktor: prof.Ə.A.VƏLİYEV

Humanitar elmlər üzrə baş redaktor müavini: h.e.d.S.Ə.Vəliyev Dəqiq elmlər üzrə baş redaktor müavini: f.r.e.d.V.Ə.Sadıqzadə Məsul katib: f.-r.e.n.F.K.Xudaverdiyev

Redaksiya heyətinin üzvləri: akad.A.M.Paşayev, akad.T.Ə.Bünyadov, akad.M.İ.Əliyev, akad. A.C.Hacıyev, AMEA müxbir üzvü R.S.Qurbanov, i.e.d.Ə.Q.Əlirzayev, f.r.e.d.K.İ.Xudaverdiyev, f.r.e.d.C.Məmmədxanov, f.r.e.d.Q.K.Namazov, f.r.e.d.Ə.X.Şamilov, tibb e.d.Z.Ö.Qarayev, i.e.d. M.M.Bağırov, fil.e.d.N.Q.Cəfərov, tex.e.d.M.İ.Əliyev, t.e.d.N.H.Cavadov, tex.e.d.T.S.Abdullayev, f.r.e.d.R.S.Sədirxanov, i.e.n.M.Ə.Vəliyev, prof.A.Avey (Türkiyə), prof.M.Cəmşidi (ABŞ), prof.K.V.Bonfiq (Almaniya), prof.F.T.Əliyev (Türkiyə), prof.D.Q.Qordeziani (Gürcüstan), prof.H.B.Meladze (Gürcüstan), prof.A.Çxeidze (Gürcüstan), prof.K.Kordzaiya (Gürcüstan), prof.Y.M.Morozov (Rusiya), h.e.n.H.D.Qənbərov, i.e.n.Ə.H.Ələkbərov, sos.e.n.F.Ş.Həsənov, fil.e.n.S.S.Nuriyev, p.e.n.S.V.Vəliyeva, f.r.e.n.M.S.Xəlilov.

Журнал рецензируется и реферируется в ВИНИТИ (№10211-5335/54-34)

Editor-in-chief: Prof. A.A.VALIYEV

Deputy Editors-in-chief: prof.S.A.Valiyev (Humanities), prof.V.E.Sadigzadeh (Exact Sciences) Executive Secretary: F.K.Hudaverdiyev

Editorial Board: acad.A.M.Pashayev, acad.T.A.Bunyadov, acad.M.I.Aliyev, acad.A.J.Hajiyev, correspondent member of the National Academy of Science of Azerbaijan R.S.Gurbanov, prof. A.G.Alirzayev, prof.K.I.Khudaverdiyev, prof.J.Mamedhanov, prof.G.K.Namazov, prof.A.H.Sha- milov, prof.Z.O.Garayev, prof.M.M.Baghirov, prof.N.G.Jafarov, prof.M.I.Aliyev, prof.N.H.Java- dov, prof.T.S.Abdullayev, prof.R.S.Sadirkhanov, prof.A.Avey (Turkey), prof.M.Jamshidi (USA), prof.K.V.Bonfig (Germany), prof.F.T.Aliyev (Turkey), prof.D.G.Gordeziani (Georgia), prof.H.B.Meladze (Georgia), prof.A.Chheidze (Georgia), prof.K.Kordzaia (Georgia), prof.Y.M.Morozov (Russia), M.A.Valiyev, H.D.Ganbarov, A.H.Alekperov, F.Sh.Hasanov, S.S.Nuriyev, S.V.Valiyeva, M.S.Halilov.

All the articles in this journal are peer-reviewed and include summaries. The address of editorial office: Room 384, Odlar Yurdu University, 13 Koroglu Rahimov St., Baku AZ1072, Azerbaijan Tel.: (994 50) 645 13 58 e-mail: [email protected] http://www.oyu.edu.az/index.php?newsid=39

OYU-2014

Az.073 «Odlar Yurdu» nəşriyyatı, 2014-cü il Redaksiyanın ünvanı: Bakı AZ1072, Koroğlu Rəhimov küçəsi 13 Odlar Yurdu Universiteti, 384-cü otaq, tel.: (994 50) 645 13 58

3

TƏSİSÇİ: Odlar Yurdu Universiteti Jurnal 1998-ci ilin dekabr ayından nəşr olunur Dövriliyi ildə ən azı iki də- fədir Jurnal Azərbaycan Respubli- kası Ədliyyə Nazirliyi tərə- findən rəsmi qeydiyyata alın- mışdır. Qeydiyyat nömrəsi: AB022011, 27.11.1998 Jurnal Azərbaycan Respub- likası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiya- sı tərəfindən riyaziyyat, mexanika, iqtisadiyyat, hü- quq, tarix, siyasi, pedaqogika və filologiya elmləri sahəsində tövsiyə edilən elmi nəşrlər siyahısına daxil edilmişdir Redaksiyanın ünvanı: Bakı AZ1072, Koroğlu Rəhimov küçəsi 13, Odlar Yurdu Universiteti, otaq № 384 Tel.: (050) 645 13 58 Faks: (012) 465 67 05 email:[email protected] http://www.oyu.edu.az/index.php?newsid=39

FOUNDED BY

Odlar Yurdu University

Published since December 1998 Issued at least twice a year Registered by the Ministry of Justice of the Republic of Azerbaijan under reference number №022011 (AB series) on November 27, 1998 Included into the list of scientific periodicals recom- mended by the Higher Cer- tifying Commission under the President of the Repub- lic of Azerbaijan in the fields of Mathematics, Me- chanics, Economics, Law, History, Political Science, Pedagogy and Philology Editorial Address: Room 384, Odlar Yurdu Universi- ty, 13 Koroglu Rahimov St., Baku AZ1072, Azerbaijan Tel.: (050) 645 13 58 Fax: (012) 465 67 05 email:[email protected] http://www.oyu.edu.az/index.php?newsid=39

УЧРЕДИТЕЛЬ: Университет Одлар Юрду Издаётся с декабря 1998 го- да Выходит не менее двух раз в год Официально зарегистриро- ван Министерством Юсти- ции Азербайджанской Рес- публики. Регистрационный номер: АВ022011 от 27.11. 1998 Включён в перечень изда- ний, рекомендованных для публикации основных ре- зультатов кандидатских и докторских диссертаций в области математики, меха- ники, экономики, права, ис- тории, политологии, педаго- гики и филологии ВАК при Президенте Азербайджан- ской Республики Адрес редакции: Баку AZ1072, ул. Кёроглу Рахи- мова 13, Университет Одлар Юрду, комната № 384 Тел.: (050) 645 13 58 Факс: (012) 465 67 05 email: [email protected] http://www.oyu.edu.az/index.php?newsid=39

4

ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY

2014 - № 39

İ Q T İ S A D İ Y Y A T B Ö L M Ə S İ

MICROSOFT SQL 2008 DATA MINING ADD-INS PROQRAM VASİTƏSİNİN ANALİZİ VƏ ASSOSİATİV QAYDALARIN ÇIXARILMASI

V.H.Səlimov, L.A.Qardaşova, E.S.Əliyev

Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası Bakı, Azadlıq küçəsi 20 e-mail: [email protected] Açar sözlər: Data Mining, assosiativ qaydalar, inam, dəstək Keywords: Data Mining, association rules, confidence, support Ключевые слова: Data Mining, ассоциативные правила, доверие, поддержка Assosiativ qaydalar metodu bir çox sahədə effektiv qərar qəbuletmə üçün tətbiq

edilir. Bu metod verilənlər bazalarında kodlaşdırılmış tranzaksiyalar arasında assosiativ əlaqələri üzə çıxarmaq üçün yaradılmışdır. Bu məqalədə MS SQL 2008 Data Mining Add-ins proqram vasitəsi analiz edilmiş və elektronika məhsulları mağazasında satış məhsulları arasında assosiation rule üsulu tətbiq edilərək, faydalı əlaqələr aşkar edilmişdir.

Problemin müasir vəziyyəti

Müasir dövrdə bir çox sahələrdə, o cümlədən təhsildə, biznesdə, tibbdə, istehsalatda, idmanda və s. sahələrdə toplanmış iri həcmli verilənlər arasında qanunauyğunluqların və qaydaların aşkarlanması və bunlara əsasən strateji əhəmiyyətli qərarların qəbul edilməsi çox mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu növ məsələləri həll etmək üçün Data Mining (DM) texnologiyası yaradılmış və inkişaf etdirilmişdir. DM-in həll etdiyi məsələlərin ümumi spektri bunlardır: anomaliyaları üzə çıxarma, assosiativ qaydala- rı aşkar etmə, klasterləşdirmə, klassifikasiya, reqressiya, yekunlaşdırma. Verilənlərdən informasiyanın çıxarılması prosesi bir neçə mərhələdən ibarətdir: məsələnin qoyuluşu, verilənlərin hazırlanması, modelin qurulması və qiymətləndirilməsi, modelin istifadə edil- məsi, modelin izlənilməsi.

Assosiativ qaydaların çıxarılması üçün bir çox alqoritm (Apriori, FP-growth və s.) mövcuddur. Çıxarılan assosiativ qaydaların sayı çox olur və ən vacib qaydaların seçilməsi üçün bəzi ölçülərin müəyyən edilməsi zəruridir. Bu ölçülər dəstək (support) və inam (confidence) dəyərləridir. Məsələn, X Y şəklində bir qaydanın dəstək dəyəri X və Y obyektlərinə istifadə edilən verilənlər çoxluğunda neçə dəfə rast gəlinməsi, inam dəyəri isə X və Y obyektlərinin dəstək dəyərinin X obyektinin dəstək dəyərinə olan nisbəti ilə ifadə edilir [inam(X Y) dəstək (X Y)/dəstək (X)]. Qaydanın vacibliyi (importance) bu şəkildə hesablanır: [vaciblik (X Y) log(inam(X Y)/ inam( X Y))]. Assosiativ qaydaların çıxarılması üçün proqram vasitələrinə nümunə olaraq ARMi- ner, SAS Enterprise Miner, SQL Server Data Mining, STATISTICA Data Miner, XLMiner,

UOT № 330.47

5


Weka, YALE və s. göstərmək olar. Microsoft korporasiyasının bütün dünyada tanınmasını və bu şirkətin yaratdığı proqram məhsullarının bir çox sahədə istifadə edildiyini nəzərə alaraq bu işdə biz MS SQL 2008 Data Mining Add-ins proqram vasitəsini analiz edəcək və assosiativ qaydaların çıxa- rılması məsələsini həll edəcəyik.

Məsələnin qoyuluşu

Bu məqalədə bizim məqsədimiz, Microsoft SQL 2008 Data Mining Add-ins proqram vasitəsini hərtərəfli tədqiq etmək və bu proqramı istifadə edərək Elektronika məhsulları mağazasından götürülmüş satış məhsulları arasında əhəmiyyətli assosiativ qaydaları üzə çıxarmaqdır. Bu məqsədə çatmaq üçün aşağıdakı işlər həyata keçirilməlidir: 1) Microsoft SQL 2008 Data Mining Add-ins proqram vasitəsinin araşdırılması; 2) Seçilmiş tətbiq sahəsində lazımi məsələnin qoyulması; 3) Məsələnin həlli üçün verilənlərin əldə edilməsi və lazımi formaya salınması; 4) Assosiativ qaydalar modelinin öyrədilməsi; 5) Nəticədə alınan qaydaların qiymətləndirilməsi və bu qaydalara əsaslanaraq seçilmiş tətbiq sahəsində əhəmiyyətli qərarların təklif edilməsi. Assosiativ qaydaları aşkar etmək üçün bizim istifadə edəcəyimiz verilənlər elektronika məhsullarını özündə saxlayan cədvəldən ibarətdir. Cədvəl on iki tranzaksiyanı və hər tranzaksiyada satılan bir neçə məhsulu özündə saxlayır.

MS SQL 2008 Data Mining Add-ins proqram vasitəsinin analizi

Data Mining Client add-ins (Data Mining kliyent əlavəsi), iri formatlı cədvəl verilənlərindən istifadə etməklə Excel çərçivəsində tam olaraq DM həyat dövrəsindən keçməyə imkan verir. Əgər quraşdırılan DM kliyenti əlavəsinə maliksinizsə, onda işçi masada MS Office Excel 2007 -ni işə salanda Data Mining menyusu görsənəcəkdir. Əgər quraşdırılan DM kliyenti əlavəniz yoxdursa, onu pulsuz olaraq yükləyə və ya Microsoft-un veb saytından quraşdıra bilərsiniz.

Bu bölmədə, biz DM panelində olan bütün alətləri nəzərdən keçirəcək və onların funksional imkanlarını öyrənəcəyik. DM paneli Data Preparation (Verilənləri hazırlama), Data Modeling (Verilənləri Modelləşdirmə), Accuracy and Validation (Dəqiqlik və Təsdiq etmə), Model Usage (Modelin istifadəsi) və Management (İdarəetmə) alətlərinə malikdir.

DM alətlərini istifadə etməzdən əvvəl, Analiz Xidmətləri serveri ilə əlaqə yaratmaq lazımdır. Analiz Xidmətləri (Analysis Services) serverinə bağlanmaq üçün DM panelində <No Connection> düyməsini basın. Bu zaman Analiz Xidmətləri Əlaqələri (Analysis Services Connections) pəncərəsi ekrana yaxınlaşır. Bu zaman New… düyməsini basmaqla Analiz Xidmətlərinə Bağlan pəncərəsi açılır. Bu pəncərədə Server name hissəsində serverin adını daxil edirik və Log on credentials hissəsində Use Windows Authentication seçirik. Bu seçimə görə əvvəlcədən MS SQL Server 2008 R2 proqram paketi yüklənilmiş olmalıdır.

Əlaqənin mövcudluğuna əmin olmaq üçün Test Connection düyməsini və sonra OK düyməsini basmaq lazımdır. Daha sonra cari əlaqənizi (Current Connection) göstərən axırıncı pəncərəni bağlayın. Bundan sonra DM alətlərindən istifadə etməyə başlaya bilərsi-

6


niz.

Data Preparation (Verilənləri hazırlama). Bu bölmə verilənlərin hazırlanması üçün alətləri təmin edir: Explore Data (verilənlərin tədqiqi), Clean Data (verilənlərin təmizlənməsi) və Sample Data (verilənlərin nümunələrə ayrılması).

Explore Data – diskret və kəsilməz qiymətlərin paylanmasını vizual olaraq hazırlayır. Bu, verilənlər çoxluğunda istifadəçilərə defisitləri müəyyən etməyə və yenidən həll etməyə kömək üçün yaradılıb. Explore Data, işçi vərəqdə ədədi və simvolik verilənlərin histoqrammalarını görməyə imkan verir. Başlamaq üçün Explore Data simgəsinə basmaq və davam etmək üçün Next düyməsini basmaq lazımdır. Bu zaman nümunə verilənlər kimi Table və ya Data range seçə bilərik. Bu zaman Select Column səhifəsi yaxınlaşır. İstənilən ədədi və ya kateqorik sütunu seçə bilərik. Sütun seçdikdən sonra onun histoqrammasını görmək üçün Next düyməsini basmaq lazımdır. Diaqramın nöqtəli təsvirini mübadilə buferinə köçürmək üçün düyməsini basa bilərik. Həmçinin usta pəncərəni bağlamaq üçün Finish düyməsini basa və ya digər sütunları tədqiq etmək üçün geri qayıda bilərik. Həmçinin View as Discrete və View as Numeric düymələrini dəyişməklə verilənlərin necə göründüyünə baxa bilərik.

Clean Data – istisnaları kənarlaşdırır və diskret vəziyyət qiymətlərini yenidən nişanlayır. Məsələn, başlanğıc verilənlər Cinsi sütunu üçün "Kişi" və "Qadın" qiymətlərini özündə saxlayırsa, modelin nəticələri təqdim ediləndə "K" və "Q" istifadə etmək üstün tutula bilər. Yenidən nişanlama alətini başlatmaq üçün Clean Data düyməsini seçmək və Re-Label basmaq lazımdır. Sonra isə lazımi əməliyyatları davam etdirmək lazımdır.

İstisnalar aləti verilənlərdə olan istisnaları (kənara çıxmaları) aşkar edir və təmizləyir. İstisnaları kənarlaşdırmaq üçün Clean Data düyməsini seçmək və Outliers basmaq, sonra isə lazımi təlimatları davam etdirmək lazımdır.

Sample Data – müvafiq nümunələrə ayırma metodunu seçməklə (Random Sampling və ya Oversample to balance data distributions), mənbə verilənləri öyrətmə və sınaq verilənlərinə ayırmaq üçün istifadə olunur.

Data Modeling (Verilənləri modelləşdirmə). Bu bölmə faktiki olaraq modelin təyin və emal edilməsini əhatə edir. Bu, ustaları (wizards) təmin edərək bizə serverdə tipik mining alqoritmləri və dəstəklənmiş əlaqəli parametrlər haqqında əziyyət çəkmədən mining modellərin ümumi tiplərini asanlıqla yaratmağa kömək edir. Həmçinin bu bölməyə daxil edilən genişləndirilmiş seçimlər, istifadəçiyə dəqiq mining alqoritmini və əlavə parametrləri seçməyə imkan verir. Mining modeli yaratmaq üçün DM panelinin verilənləri modelləşdirmə bölməsində Advanced seçmək, sonra Create Mining Structure basmaq və Next etmək lazımdır. Select Source Data səhifəsində Mining strukturu yaratmaq üçün Data range seçin Next edin. Açılan Select Column pəncərəsində istifadə edəcəyiniz sütunları seçin. Belə ki, istifadə etməyəcəyiniz sütunları Do not use kimi, saxlanacaq sütunları isə Include kimi qeyd edə bilərsiniz. Seçimlər düzəldiləndən sonra Verilənləri öyrətmə və sınaq çoxluqlarına parçala pəncərəsində verilənlərin hansı faizinin sınaq üçün seçiləcəyini və sətirlərin maksimum sayını təyin edə bilərsiniz. Yaradılmış struktura mining modelini əlavə etmək üçün, Data Modeling bölməsində Advanced içində Add Model to Structure (Modeli struktura əlavə et) simgəsini seçib, daha sonra açılan pəncərədə yaratdığınız strukturu seçib Next edib və aşağı açılan Mining alqoritmləri siyahısından münasib alqoritmi seçə bilərsiniz.

Accuracy and Validation (Dəqiqlik və Təsdiq etmə). Bu bölmə mining modellərinin dəqiqliyini təsdiq etmək və yoxlamaq üçün diaqramları özündə saxlayır. Təmin edilən üç

7


diaqram: Accuracy Chart (Dəqiqlik diaqramı), Classification Matrix (Təsnifat matrisi) və Profit Chart (Gəlir diaqramı).

Accuracy Chart – təsnifat modelləri və təxmini qiymət modelləri üçün lift diaqramını çəkməklə sınaq verilənlərə qarşı modelin işini (performansını) qiymətləndirir. Dəqiqlik diaqramını görmək üçün DM panelinin Accuracy and Validation bölməsində Accuracy Chart simgəsini basmaq və növbəti əməliyyatları icra etmək lazımdır.

Classification Matrix – sınaq verilənlərə qarşı modeli qiymətləndirməklə düzgün və yanlış təsnifatların matrisini göstərir. Təsnifat matrisini yaratmaq üçün DM panelinin Accuracy and Validation bölməsində Classification Matrix düyməsini basmaq və sonrakı mərhələləri yerinə yetirmək lazımdır.

Profit Chart – qrafiki olaraq, mövcud mining modellərin qiymətinə görə təmin edilmiş istifadəçi parametrlərinə əsaslanaraq hədəfə alınan kompaniyalar üçün gəliri modelləşdirir.

Model Usage (Modelin istifadəsi). Bu bölmə öyrədilmiş mining modelləri ilə yerinə yetirəcəyimiz iki standart məsələni əhatə edir: Browse (baxma) və Query (soruşma).

Browse – öyrətmə verilənlərindən istifadə edərək mining alqoritmi ilə öyrənilmiş nümunələri və qaydaları tədqiq edir. Document model – seçilmiş modeli sənəd formasında göstərir, yəni model üçün bütün informasiyanı təsvir edir. Query – yeni verilənlərlə proqnozlar etmək üçün öyrədilmiş modeli istifadə edir. Query məsələsi sadə sualları yaratmaq üçün ustanı dəstəkləyir.

Management (İdarəetmə). Bu hissə əlaqələndirilən Analiz Xidmətləri verilənlər bazasında mövcud strukturları və modelləri idarə etmək imkanı verir. Belə ki, biz mining strukturları və modelləri ixrac və idxal edə, yenidən emal edə, təmizləyə, silə, yenidən adlandıra bilərik.

Connection. Bu hissədə Connection düyməsi, əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi Analiz Xidmətləri verilənlər bazaları ilə əlaqələri yaratmaq və idarə etmək imkanı verir. Trace (iz) düyməsi cari olaraq əlaqələndirilən Analiz Xidmətlərinə Data mining add-ins tərəfindən göndərilmiş əmrləri izləmək imkanı verir.

Help. Bu hissədə Help düyməsi düyməsi, add-ins proqramına daxil edilmiş sənədlərə girişi, eləcə də başlama ustasını və onlayn öyrədici proqramları təmin edir.

Assosiativ qaydaların çıxarılması

Microsoft SQL 2008 Data Mining Add-ins proqram vasitəsinin tərkibinə 9 alqoritm

daxildir: Decision Trees, Clustering, Naive Bayes, Association Rules, Sequence Clustering, Time Series, Neural Network, Logistic Regression, Linear Regression. Qoyulmuş məsələni həll etmək üçün biz Association Rules alqoritmini istifadə edəcəyik.

Add-ins proqramını işə saldıqdan sonar Data Modeling sahəsində düyməsini basırıq. Açılan Associate Wizard pəncərəsində Next düyməsini basırıq. Daha sonra Select Source Data səhifəsində Data range seçirik və simgəsini basaraq verilənlər diapazonumuzu qeyd edirik, sonra Next edirik. Bu zaman ekrana yaxınlaşan Association səhifəsində Transaction ID sahəsində Müştəri nöm_, Item sahəsində isə Elektronika məhsulları seçirik. Thresholds səhəsində Minimum support (minimum dəstək) dəyərini 40%, Minimum rule probability (minimum qayda ehtimalı) dəyərini 70% daxil edək. Həmçinin düyməsini basmaqla parametrlərin ilkin qəbul edilmiş qiymət-

8


lərini dəyişə bilərik. Daha sonra Next edib, Finish səhifəsində struktura ad verib düyməsini basırıq. Bu zaman tranzaksiyalar analiz edilir, verilənlər oxunur və model öyrədilir. Beləliklə, Browse pəncərəsində (Şəkil 1) elektronika məhsulları arasında aşkar edil- miş qaydalar görsənir. Bizim daxil etdiyimiz dəsətək və inam dəyərlərinə əsasən çıxarılan qaydaların sayı 18-dir. Şəkil 1-dən göründüyü kimi, biz Minimum probability və Minimum importance sahəsində görsənən qiymətləri artırıb-azalda bilərik. düyməsini basmaqla çıxarılan qaydalar Excel işçi vərəqinə köçürülür. Show long name qutusunu qeyd etməklə qaydaların tam adını görə bilərik.

düyməsini seçsək, açılan səhifədə məhsulların birli, ikili və s. olaraq neçə dəfə dəstəkləndiyini görə bilərik. Həmçinin Minimum support və Minimum itemset size sahələrində qiymətləri dəyişib element çoxluqlarının necə dəyişməsini müşahidə edə bilərik.

Menyu panelində Dependency Network seçsək, açılan səhifədə qaydaların şəbəkə asılılıqları görsənəcəkdir. Burada hər bir şəbəkə düyününü seçməklə seçilmiş məhsulların hansı məhsullarla əlaqədə olduğunu görə bilərik.

Şəkil 1. Çıxarılan assosiativ qaydalar

9


Nəticə

Daha çox əhəmiyyət verilməsi vacib olan qaydaları seçmək üçün Şəkil 1-də

Minimum importance qiymətini artıraq və bu qiymət 0.46 olduqda dayanaq. Bu zaman çıxarılan qaydaların sayı azalaraq 5-ə bərabər olur. Bu qaydalar Cədvəl 1-də verilmişdir:

Qaydaları analiz etsək görərik ki, 0.81 vaciblik ölçüsü və 100% inamla (şərti ehtimalla) “Rəqəmsal kamera = Existing, Düz monitor = Existing Fləş yaddaş = Existing” qaydası daha həqiqətə yaxındır. Yəni, Elektronika mağazasından Rəqəmsal kamera və Düz monitor alan müştəri böyük ehtimal və vacibliklə Fləş yaddaş da alır. Digər qaydaları nəzərdən keçirsək görərik ki, bu qayda özünü doğruldur.

Beləliklə, analizə əsaslanaraq belə qərar qəbul edilə bilər ki, Elektronika mağazasında Rəqəmsal kamera, Düz monitor və Fləş yaddaş məhsulları eyni yerdə satılsın və bu məhsullar mağazaya eyni sayda gətirilsin.

Cədvəl 1

Probability Importance Rule

100 % 0.51 Fləş yaddaş = Existing, Düz monitor = Existing Rəqəmsal kamera = Existing

100 % 0.51 Fləş yaddaş = Existing Rəqəmsal kamera = Existing

100 % 0.81 Rəqəmsal kamera = Existing, Düz monitor = Existing Fləş yaddaş = Existing

100 % 0.51 Elektron kitab = Existing, Video kamera = Existing Audio komponent = Existing

75 % 0.67 Rəqəmsal kamera = Existing Fləş yaddaş = Existing

Minimum vaciblik qiyməti 0.46-ya bərabər olduqda çıxarılan qaydalar

Ədəbiyyat 1. Daniel T. Larose. Discovering Knowledge in Data. An Introduction to Data Mining. Copyright ©2005 by John Wiley & Sons, Inc., 111 River Street, Hoboken, NJ 07030, (201) 748-6011, fax (201) 748-6008, page [2-24,180-189]. 2. Jiawei Han, Micheline Kamber. Data Mining: Concepts and Techniques. Second Edition, 500 Sansome Street, Suite 400, San Francisco, CA 94111, ©2006 by Elsevier Inc. For information on all Morgan Kaufmann publications, visit our Web site at www.mkp.com or www.books.elsevier.com, page [21-29, 227-255]. 3. Ian H. Witten, Eibe Frank, Mark A. Hall. Data Mining Practical Machine Learning Tools and Techniques. Third Edition, Suite 400, Burlington, MA 01803, USA, Copyright © 2011 Elsevier Inc., page [116-123]. 4. Qiankun Zhao, Sourav S. Bhowmick. Association Rule Mining: A Survey. Technical Report, CAIS, Nanyang Technological University, Singapore, No. 2003116, 2003, page [6-9]. 5. Jamie MacLennan, ZhaoHui Tang, Bogdan Crivat. Data Mining with Microsoft ®SQL Server® 2008. Copyright © 2009 by Wiley Publishing, Inc., Indianapolis, Indiana, ISBN: 978-0-470-27774-4, page [343-369]. 6. Seth Paul, Jamie MacLennan, Zhaohui Tang, Scott Oveson. Microsoft® SQL Server™ 2005. Microsoft Corporation, June 2005.

10

V.H.Səlimov, L.A.Qardaşova, E.S.Əliyev 7. Sam M. Walton. Microsoft SQL Server 2008 Data Mining Add-ins for Microsoft Office 2007. May 2010, page [2-25].

THE ANALYSIS AND EXTRACTION OF ASSOCIATIVE RULES

ON THE BASIS OF MICROSOFT SQL 2008 DATA MINING ADD-INS

V.H.Salimov, L.A.Gardashova , E.S.Aliyev

SUMMARY

Method of association rules has been used in effective decision making in many areas. This method was created to discover association rules among transactions encoded in databases. In this work, Microsoft SQL 2008 Data Mining Add-ins program means was used to make an analysis of electronical goods sold and to find out useful associations.

АНАЛИЗ И ВЫЯВЛЕНИЕ АССОЦИАТИВНЫХ ПРАВИЛ НА ОСНОВЕ MICROSOFT SQL 2008 DATA MINING ADD-INS

В.Г.Салимов, Л.А.Гардашова, Э.C.Алиев

РЕЗЮМЕ

Метод ассоциативных правил применялся для эффективного принятия

решений во многих областях. Этот метод был разработан для выявления ассоциативных связей между транзакциями в базах данных. В данной работе на основе приложения MS SQL 2008 Data Mining Add-ins был произведен анализ данных о продажах товаров электроники и выявлены полезные ассоциативные связи.

Məqalə Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının “Avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri” kafedrasının 23 oktyabr 2013 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 03/2013-2014) Məqalə redaksiyaya 17 mart 2014 tarixində daxil olmuşdur

11


2014 - № 39

ALGORITHMIZATION OF THE AGROMARKETING PROCESS AND THE USE OF TECHNOLOGY IN PRACTICE

V.I.Ismayilov, S.R.Farajova

Odlar Yurdu Univesity 13 K.Rahimov St., Baku e-mail: [email protected] Açar sözlər: aqromarketinqin blok-sxemi, aqromarketinq fəaliyyətinin məqsədlər ağacının sxemi,

işlənmiş texnologiyanın tətbiqi Keywords: flowchart of agromarketing, agromarketing tree of objectives, using ready technologies Ключевые слова: блок-схемы агромаркетинга, схема дерева целей агромаркетинговой

деятельности, применение разработанной технологии Scientifically feasible agromarketing activities will be successful only if performed

by using well-tried technologies such as flowcharts, technologramms, models and agromarketing process formalization. Analyzing international scientific experience concerning agromarketing, we can say that this problem is not solved yet and requires more scientific research. Therefore, we have attempted to carry out the technologization and algorithmization of agromarketing process to help to promote it in organizational and managerial levels. For scientifical justification of this process we have developed practical flowcharts for processual algorithms, organization and management of agromarketing. Based on these flowcharts, the algorithmization of all stages and some technological operations of agromarketing process is carried out. In our research, we have analyzed some technologies developed by Azeri and foreign scientists and revealed differences in used technologies. Meanwhile, some existing technologies, both Azeri and overseas, consist of 3 to 10 stages. The theoretical and methodological framework of the concept of agromarketing technology can be stated as the combination of the above-mentioned steps, needed for the implementation of marketing solutions in agro-industrial enterprises. Azeri and foreign researchers use different terms to refer to the components of agromarketing technology: stages, steps, phases, operations, elements, etc. However, based on the theory of agromarketing activities, we think it should be talken about (1, 2).

Market research is aimed at identifying the existing demand, the range of consumers and products, the rivals and their activites. Many authors say that the market research is not very important element in the agromarketing process. In our opinion, this element is basic, and it should be conducted after getting answers to the following questions: 1. What does the company sell? 2. To whom does the company sell? 3. How to sell (analysis of distribution channels)? 4. Who prevents us from selling (a study of competition)? 5. What are the unforesen accidents we can face?

UOT № 338.436.33

12


6. How to achieve increase in sales? First of all in solution of these questions we must establish consumers demand on the types of goods, services, ideas and their volume, structure to identify the factors that led to the demand, the degree of controllability the dialectic of demand, necessity and possibility of its satisfaction to adapt the demand of marketing and agrobusiness activity of enterprises and the formation of small business. The study of the consumer and his demand is an important condition for the determination of strategy and tactics of the agromarketing activity, planning and organization of the agromarketing system, as well as its management. It is known that consumers behaviour and purchase are influenced by social and economic factors, as well as his personal, cultural and psychological characteristics. Age, gender, nationality, stages of family, life cycle, occupation, lifestyle should be allocated as the personality factors. Depending on these factors purchases of goods of certain volume and range are made and with a certain frequency. Consumer culture has a significant impact on consumer demand as it forms humans basic set of values: the success, activity, freedom, social significance, individualism, comfort, attitude to luxury, philistinism, etc. Underestimation of these factors leads to the fact, that the goods cannot find their customers. Belonging of purchasers to class or reference group, their nationality, roles, status, adherence to custom and tradition are taken into consideration as social factors. The economic situation of consumers has the primary influence on customer demand.It is determined by the level of income, the size of pensions, benefits, savings. Considering these factors as well as the type and quality of goods can be demand of the following types: negative, the lack of demand, hidden, falling, irregular, high-grade, excessive, irrational. In order to establish an effective agromarketing strategy and tactics, competitors products, their quality, usefulness, characteristics, life cycle, the level of innovation of goods, its competitiveness the advantages or disadvantages in comparison with the goods of competitive enterprise are analyzed. Further merchandising, sales promotion, advertising, propaganda, organization of service agromarketing are identified and positive negative aspects of activity are revealed. All received information is used in the organization and management of Agromarketing (3). As a result it is concluded on market and agromarketing opportunities of the enterprise and then agromarketing strategy is determined. The definition of competitive strategy is of great importance both in the civilized market relations and the scarce market intelligent professional and cultural potential of marketers is implemented in establishing a competitive strategy, market and agromarketing business opportunities, enterprise, union, business are fully used. The development of the goal or target program is the most responsible kind of agromarketing activity as to be developed not only behavior of the market, the advertising-sales support, but to organize and sometimes rebuild production, subjecting, it to the market, the consumers needs, taking into account the agromarketing objectives (6). Financial support and good staffing are important when designing target program. Purpose is a projected or expected result. The agromarketing objectives can be grouped by essential and formal feature, that is, with respect to the subject and the object. In view of the formal sign purposes are classified according to their origin, forms and met-

13


hods of production and bringing to the performers the degree of prediction of their performance.First the full study of consumer, the degree of satisfaction in demand, the possibility of competitors and their products, agromarketing opportunities and secondly, forecasting results of the competitive struggle are the basis for the purposes of agromarketing. While the objectives form agromarketing strategies and characterize the market as a system. Tree of objectives reflects the most significant aspects of agromarketing activity. Approximate tree of objectives of goals of agromarketing activity of the farm worked out by us is shown below. Tree of objectives of agromarketing activities of the farm. General objective is to meet consumers demand and increase profits by improving the system of agromarketing. 1. To develop target agromarketing programs 1.1 To Set up subordination of purposes. 1.2 To Rationalize purposes of satisfying consumers demand. 1.3 To Determine economic and social purposes. 1.4 To Humanise agromarketing. 2. To İmprove the distribution system 2.1 To Consolidate the positioning of a product in a segment. 2.2 To Find a new segment in market. 2.3 To Implement part of the products in the neighboring regions. 2.4 To Win the competition in the target segment. 2.5 To Prepare for the export of goods in the country and abroad. 2.6 To Improve the system of sales promation. 3. To Increase the quality of advertising 3.1 To Order the promotional clip for television. 3.2 To Publish a booklet about the economy and its products. 3.3 To Act for advertising purposes at conferences, seminars. 3.4 To Hold tastings of product. 3.5 To Exhibit expositions of products at fairs, conferences. 4. To Begin production of new type of product 4.1 To Study achievements of science and advanced foreign experience. 4.2 To Enter the international market. 4.3 To Conclude a business contract with the scientific institution. 5. To Improve commercial activities 5.1 To Study new methods of short-term forecasting and use them. 5.2 To Study the policy of competitors prices and work out more effective pricing tactics. 5.3 To Optimize time, date and place of delivery of goods. 5.4 To Increase (decrease) commercial risk. This tree of objectives can be extended and deepened, as well as concretized taking into consideration conditions and products of ceratin farm. Perspective forms and methods of agromarketing activity will greatly enhance the quality and efficiency not only agromarketing, but agribusiness as a whole in various formations of AIC.

14


Bibliography

1.K.Armstrong, G.Saunders, D.Wong. The basis of marketing. Translated from English, 2-nd European edition. Kiev-Moskow-Saint-Petersburg, V., 1998, 1056 2. Ismayılov V.I., Ismayılov I.I. Technology of the effective agromarketing. Bakı, Works on ASRIE and OAC, N2, 2008 3. Ismayılov V.I., Ismayılov I.I. Culture and effectiveness of agromarketing, Baku, Azerbaijan ag- rarian science, 2009 4. Modjeva N.K. International marketing, 1998, 320 5. Ismayılov V.I. Access to apportunities carrying out agromarketing operations. Proceedings of The first International accessibility congress, pp.210-216, Tehran, May 2009 6. Ismayılov V.I. The theoretical and methodological basis of concepts of agromarketing technologies.Works on ASRIE and OAC, N4, Baku, 2008

AQROMARKETİNQ PROSESİNİN ALQORİTMLƏŞDİRİLMƏSİ

VƏ ONUN PRAKTİKADA TƏTBİQİ TEXNOLOGİYASI

V.İ.İsmayılov, S.R.Fərəcova

XÜLASƏ

Məqalədə aqromarketinq prosesinin texnologizasiya və alqoritmizasiyasının aktual problemləri araşdırılır. Təklif olunan blok-sxemlərdən istifadə etməklə fermer təsərrüfatı-

nın aqromarketinq fəaliyyətinin əsas məqsədini müəyyənləşdirmək mümkündür. Müəllif aqromarketinq fəaliyyətinin ən mühüm aspektlərini əks etdirən məqsədlər ağacının sxemini vermişdir ki, bu da aqromarketinq sisteminin əsas məqsədini, məqsədli aqromarketinq proqramlarının təkmilləşdirilməsini və s. özündə əks etdirir.

Məqalədə belə bir nəticəyə gəlinir ki, praktiki fəaliyyət zamanı düzgün işlənilmiş texnologiyanın tətbiqi aqromarketinq prosesinin keyfiyyətini və səmərəliliyini yüksəlt-

məklə yanaşı, bütövlükdə ASK sistemində səmərəli aqrobiznesin təşkilini təmin edir.

АЛГОРИТМИЗАЦИЯ ПРОЦЕССА АГРОМАРКЕТИНГА И ТЕХНОЛОГИЯ ЕГО ПРИМЕНЕНИЯ НА ПРАКТИКЕ

В.И.Исмайлов, С.Р.Фараджева

РЕЗЮМЕ

В статье рассмотрены актуальные проблемы технологизирования и алгорит-

мизации процесса агромаркетинга и разработаны практические блок-схемы алгорит- мов процесса агромаркетинговой деятельности фермерского хозяйства. Автор разработал дерево целей, отражающее основные аспекты агромаркетинговой деятельности.

В статье автор приходит к выводу, что использование правильно разработан- ной технологии в практической деятельности значительно повысит качество и эф- фективность не только агромаркетинга, но и агробизнеса в целом в различных фор- мированиях АПК. Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin “İqtisadiyyat və menecment” kafedrasının 5 aprel 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 8) Məqalə redaksiyaya 10 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

15


2014 - № 39

YENİ SƏNAYE ÖLKƏLƏRİNİN TƏCRÜBƏSİ: “İQTİSADİ MÖCÜZƏNİN” APARICI QÜVVƏLƏRİ VƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

L.H.İsmayılova

Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası Bakı, Azadlıq küçəsi 20

e-mail: [email protected] Açar sözlər: Yeni Sənaye Ölkələri, iqtisadiyyat, xarici-iqtisadi əlaqələr Keywords: New Industrial Countries, economy, foreign economic relations Ключевые слова: Новые Индустриальные Страны, экономика, внешнеэкономические отно-

шения XX yüzilliyin ikinci yarısı özündə və xaricdə yerləşdirilən emaledici sənaye

məhsullarının və vasitəsiz (birbaşa) investisiyaların ixracı daxil olmaqla bütün dünyaya ümumi milli məhsulun yüksək inkişaf templərini nümayiş etdirən (tam həcmdə və əhalinin adambaşına düşən hesabla) Yeni Sənaye Ölkələri (YSÖ) adlanan bir qrup dövlətin meydana çıxması ilə əlamətdar olmuşdur. XX əsrin sonunda Yeni Sənaye Ölkələrinin nail olduqları iqtisadi inkişaf səviyyəsi onlara "üçüncü dünya" dövlətləri qrupundan çıxmaq və inkişaf edən ölkələrə yaxınlaşmaq imkanı verdi. Honkonq, Koreya Respublikası, Sinqapur və Tayvanın aid olduğu "I dalğa" Yeni Sənaye Ölkələri ("Asiyanın kiçik əjdahalar dördlüyü") bir çox azad olmuş ölkələr üçün inkişafın xüsusi istiqaməti oldu (o cümlədən xarici iqtisadi fəaliyyət baxımından). Onların ardınca Şərqi Asiyanın "II dalğa" Yeni Sənaye Ölkələri - İndoneziya, Malayziya, Tailand və Filippin də eyni kursu seçdi.

70-ci illərin sonundan islahatlar və xarici dünyaya açıqlıq siyasəti nəticəsində Çin də öz sosial-iqtisadi inkişafının yeni mərhələsinə daxil oldu. Xarici amil Çin iqtisadiyyatının modernləşdirilməsi və onun tədricən bazar relslərinə keçirilməsi üçün olduqca vacib şərt kimi qəbul edilmişdi. Xarici iqtisadiyyat əlaqələri sahəsində ÇXR-də xalq təsərrüfatının ayrılmaz hissəsi və onun uğurlu fəaliyyət göstərməsinin şərti olmuş açıq siyasət elan edilmişdi.

Son 10 il Şərqi Asiyanın yeni sənaye ölkələrinin iqtisadiyyatının sürətli inkişafı ilə əlamətdar olmuşdur. Onların inkişaf prosesinin əsas xüsusiyyəti sənayeləşdirmə oldu. Yeni Sənaye Ölkələri birinci qrupunu ("dalğanı") "Asiyanın dörd əjdahası" - Honkonq, Koreya Respublikası (KR), Sinqapur və Tayvan, ikincisini isə İndoneziya, Kiçik Asiya, Tailand və Filippin təşkil etdi. Bundan başqa eyni istiqamətdə hərəkət edən Çini də qeyd etmək lazımdır.

Məhz Şərqi Asiyanın Yeni Sənaye Ölkələri həm milli təsərrüfatın daxili dinamikası, həm də xarici iqtisadi fəaliyyət baxımından digər inkişaf edən ölkələr üçün xüsusi istiqamət oldu. "Üçüncü dünya" ölkələri fonunda Asiyanın Yeni Sənaye Ölkələri əhalinin adambaşına ÜDM miqdarı və onun artımının orta illik templəri, ÜDM-də emaledici sənayenin xüsusi çəkisi, sənaye ixracının həcmi və ümumi ixracda onun payı, xaricdə vasitəsiz investisiyaların həcmi və s. kimi göstəricilərə görə seçilir.

1960-1980-cı illər ərzində Asiya regionunun iqtisadiyyatının illik inkişaf templəri

UOT № 330.342.22

16

L.H.İsmayılova

ümumilikdə (birinci növbədə Yeni Sənaye Ölkələri və Yaponiyanın hesabına) 5% təşkil etdi. YSÖ iqtisadi inkişafının yüksək templəri ilə yanaşı, onların əhalisinin rifahı da xeyli artır. Belə ki, qeyd olunan üç onillik ərzində Yeni Sənaye Ölkələri əhalisinin adambaşına düşən illik gəlir dörd dəfə artdı, "Asiyanın dörd əjdahası" ÜMM illik orta əhalisinin adambaşına düşən illik gəlir 10 min dollardan artıq oldu, və bu göstəricilərlə onlar inkişaf edən ölkələrə yaxınlaşdılar.

Bunun rəsmi sübutu İƏİT tərəfindən 1995-ci ildə Asiyanın Yeni Sənaye Ölkələrindən birincisi olan - Sinqapura sənayesi inkişaf edən dövlət statusunun verilməsi oldu. Dörd onillik sabit iqtisadi inkişaf əhalinin adambaşına düşən ÜDM hesabı ilə onu kiçik limandan dünyanın doqquzuncu ölkəsinə çevirdi. 1996-cı ildə Koreya Respublikası da İƏİT-ə qəbul edildi.

Asiyanın yeni sənaye ölkələri öz inkişafında belə böyük uğurları nəyin hesabına əldə etdilər? Bu suala cavab ətraflı və hərtərəfli təhlil tələb edir.

Müasir dünyəvi iqtisadi təcrübə milli iqtisadiyyatın xarici iqtisadi amilindən uğurla istifadə edilməsinin bir sıra örnəyini verir. Aktiv beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq quraraq, ölkə xarici investisiyaların cəlb edilməsi və xarici ticarətin stimullaşdırılması siyasətinə müraciət edir. Bu zaman struktur yenidən quruluşa texnoloji zəncirin - xammalın istehsalı və emalından yüksək məhsulun ixracına qədər demək olaraq bütün hissələri məruz qalır. İxrac gəlirləri BƏB sistemində ən rəqabət qabiliyyətli sahələrin modernləşdirilməsi və inkişafı üçün istifadə edilir.

Bir tərəfdən, xarici kapitalın (mayanın) ixrac istehsalının inkişafına yönəldilməsinə dövlət köməyi, kommersiya istiqrazları və kreditləri, sahibkar investisiyalarının yönəldilmiş axını, Yeni Sənaye Ölkələrin xarici ticarətinin və onların ümumilikdə milli iqtisadiyyatının inkişafına gətirib çıxardı. Xarici ticarət daxili toplamaların mənbəyindən birinə çevrilir və geniş təkrar istehsal üçün investisiyalar şəklində aktiv istifadə edilirdi. Digər tərəfdən, Yeni Sənaye Ölkələrinin iqtisadi inkişafı xarici iqtisadi fəaliyyəti genişləndirildi, və xarici iqtisadi əlaqələr və daxili təkrar istehsal arasındakı proses əlaqələndirilmiş oldu.

1960-cı illərdə iqtisadi artımın xarici mənbələri: xarici kapital, inkişaf etmiş ölkələrdin texnika və texnologiyalarından, ilk növbədə emaledici sənayesindən aktiv istifadə edərək, Asiyanın Yeni Sənaye Ölkələri yeni inkişaf yoluna qədəm qoydular. Xüsusilə Asiyanın YSÖ inkişafının maliyyələşdirilməsi mənbələrinin geniş dairəsi formalaşdı, kütləvi istehlak məhsulun buraxılması üzrə yeni istehsal sahələri yaradıldı. Artımın dinamik templəri müasir texnologiyaların, əməyin yüksək səmərəliliyi hesabına nail olunurdu. Bu amillər bazar təşəbbüslərinin və dövlət tənzimlənməsinin sıx əlaqələndirilməsi fonunda həyata keçirilirdi. İlk mərhələdə (1950-1970-ci illər) Qərb ölkələri (ABŞ və Yaponiya) tərəfindən iqtisadi yardım da öz rolunu oynadı, ilk növbədə geosiyasi səbəblərdən. Yeni Sənaye Ölkələrinin inkişaf amilləri arasında bu ölkələrin əhalisinə xas olan sosial-mədəni xüsusiyyətlərin effektiv istifadəsini qeyd etməmək olmaz: zəhmətsevərlik və israrlıq, əmək intizamlılığı, buddist etik normalara bağlılıq, təhsilə yüksək meyllilik, biliyə hörmət.

Bu siyasətin nəticələri tezliklə öz bəhrəsini verdi. 1980-cı illərin birinci yarısında YSÖ iqtisadiyyatına birbaşa investisiyaların həcmi 42%-ə çatdı. Asiyanın Yeni Sənaye Ölkələrinin iqtisadiyyatına qoyulmuş birbaşa xarici investisiyaların ümumi həcmi 20 mlrd. dollardan artıq oldu. O cümlədən Sinqapurda 5,6 mlrd., Tayvanda - 5,1 mlrd., Kiçik Asi- yada - 4,6 mlrd., KR - 2,9 mlrd., Honkonqda - 1,9 mlrd. dollar oldu.

17

L.H.İsmayılova

Yeni Sənaye Ölkələrinin aparıcı investorları ABŞ və Yaponiya oldu. Yapon

investisiyaları bu ölkələrin və ərazilərin sənayeləşdirilməsinə və onların ixracının rəqabət qabiliyyətli olmasına, ilk növbədə emaledici sənayenin məhsulunun artmasına kömək etdi. Yapon kapitalının iştirakı ilə bu ölkələrə hazır sənaye məhsulunun iri eksportçusu olmağa imkan verən böyük istehsal bazası yaradılmışdır. Belə, KR-də bu ölkəyə cəlb olunan bütün kapitalın yarısından çoxunu təşkil edən Yaponiya investisiyalarının iştirakı ilə dəzgah, elektrik, texniki avadanlıq, dəniz gəmiləri və s. müasir istehsal sahələri yaradılmışdır.

Yeni Sənaye Ölkələrinin inkişafının ən vacib xüsusiyyətlərindən biri o idi ki, istehsal vasitələri, yarımfabrikat və texnologiyaların əsas tədarükçüsü kimi Yaponiya, istehsal mallarının aparıcı ixrac bazarı kimi isə ABŞ çıxış edirdi.

1990-cı illərin ortasında Asiyanın Yeni Sənaye Ölkələrinə investisiyaların gəlirliliyi orta hesabla digər inkişaf edən ölkələrdəkindən qat-qat üstün idi.

İnkişaf etmiş ölkələrdən gələn kapitalın istifadə edilməsi YSÖ ölkələrinə iqtisadi geriliyə qalib gəlmək üçün yol açdı. Siyasi müstəqilliyin müdafiəsi barədə şübhələrə gəldikdə isə, təcrübə göstərir ki, geniş daxili bazarı olan ölkələr (sənayenin milli sahələrinin xarici kapitalın məhvedici rəqabətindən müdafiə etmək üsullarını tətbiq etməklə) inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatına güclü rəqabət təşkil edə biləcək milli iqtisadiyyatın yaradılmasında uğur əldə edə bilərlər. Hətta kredit və istiqraz şəklində yardımın alınması belə YSÖ ölkəsi üçün sənayeləşdirmə məqsədlərinə maliyyə vəsaitlərinin əlavə edilməsi və ölkəyə daha yüksək səviyyəli texnologiyaların daxil edilməsi deməkdir.

Nəzərdən keçirilən dövrdə Asiyanın Yeni Sənaye Ölkələrinin inkişafında transmilli korporasiyalar (TMK) böyük rol oynadı. Onlar YSÖ tərəfindən məhsullarının idxalının məhdudlaşdırılmasına cavab olaraq, istehsalın yerində qaydaya salınması üçün kapitalın idxalının genişləndirilməsinə getdilər. Yeni Sənaye Ölkələrinin inkişafının müsbət dinamikasına nail olunmasına inkişaf etmiş ölkələrin bazarlarının formalaşmış konyunkturu, və Yeni Sənaye Ölkələrinin əlverişli coğrafı-fıziki və nəqliyyat vəziyyəti, sabitliyi və siyasi rejimlərinin avtokratik xüsusiyyətləri, xarici investisiyaların təhlükəsizliyinə yüksək zəmanət imkan yaratmışdır. Digər amillər də müəyyən rol oynadı: zəhmətkeşlik, Asiya ölkələrinin əhalisinin intizamlılığı və s.

Asiyalı Yeni Sənaye Ölkələrinin xarici bazara yönəldilməsi dünya ixracında onların payının kəskin artmasına səbəb oldu. İxrac edilən maşın və avadanlıqların sayı xüsusilə yüksək templərlə artırdı.

YSÖ xarici iqtisadi əlaqələrinin inkişaf etmiş ölkələrə yönəldilməsi Sinqapur, Kiçik Asiya və digər ölkələrin sənaye istehsalında xarici kapitalın (TMŞ filiallarının və törəmə şirkətlərinin) payının xeyli artması ilə nəticələndi. Məhz TMŞ-lər, ilk növbədə Yaponiya və ABŞ TMŞ-ləri, Yeni Sənaye Ölkələrinin ixrac ixtisaslaşması və yönəldilməsinin formalaşmasında həlledici rol oynadılar. Onların xarici iqtisadi ekspansiyası inkişaf edən ölkələrin iqtisadiyyatında struktur dəyişməsi ilə bağlı idi. TMŞ-lərin bu siyasətinin motivlərindən biri ucuz yerli iş qüvvəsi idi, bu da ixrac məhsulunun rəqabət qabiliyyətli olmasını artırırdı.

Yeni Sənaye Ölkələrinin ixracının sənayeləşdirilməsi qeyri-müəyyən bir hadisə oldu. Bir tərəfdən, o, inkişaf etmiş ölkələrin böyük biznesinin maraqlarına uyğun şəkildə, TMŞ-lərin güclü təsiri altında həyata keçirilir, digər tərəfdən isə YSÖ tərəfindən sənaye potensialının müstəqil inkişafı məqsədilə qəbul edilmişdi. Nəticədə Şərqi Asiyanın YSÖ

18

L.H.İsmayılova

ölkələrinin ixrac modeli Latın Amerika YSÖ ölkələrinin geniş tətbiq etdiyi modeldən daha effektiv oldu.

Asiyanın bütün Yeni Sənaye Ölkələrində xarici kapitalın və ixrac istehsalının inkişafını stimullaşdıran TMŞ fəaliyyətini nizamlayan qanunvericilik aktları qəbul edilmişdir. Xarici bazara istiqamətlənən müəssisələr vergi, maliyyə və gömrük imtiyazları əldə etdi (müəyyən müddətə birgə müəssisələr ilə gəlir vergisinin ödənilməsindən azad olma, əsas fəaliyyət üçün istehsal xammalını və istehsal vasitələrini gömrüksüz idxal etmə hüququ, gəlir, faiz və dividentlərin xaricə sərbəst köçürülməsi, kapitalın repatriasiyasının zəmanəti və s.). Bu, 1980-1990-cı illərdə Asiyanın YSÖ iqtisadiyyatına vasitəsiz (birbaşa) xarici investisiyalarının cəlb edilməsi göstəricilərində özünü doğrultdu. Onların illik həcmi 1980-cı illərin ikinci yarısında 13,2 mlrd., 1997-ci ildə isə 35,5 mlrd. dollara qədər artdı. YSÖ nisbət payının dünya investisiyalarının ümumi həcmində azalmasına gəldikdə isə (bu dövr üçün 37,4-dən 20,6% qədər), bu ilk növbədə 1990-cı illərdə ÇXR-ə xarici kapital qoyuluşunun kütləvi axını ilə izah edilir.

Asiyanın YSÖ ölkələrində xarici kapitalın cəlb edilməsi məqsədilə ayaqqabı, geyim, toxuculuq məhsullarının, elektron və elektrik mallarının, yarımfabrikatların, maşınqayırma və digər sənaye sahələrinin avtomaşın üçün detal və hissələrinin istehsalı üzrə ixrac istehsalı yaradılmışdır. İxrac istehsalı zonalarında yaradılan sənaye müəssisələrinin əksəriyyəti TMŞ-lərin filial və törəmə müəssisələri idi.

Yeni Sənaye Ölkələrinin iqtisadiyyatında xarici kapitalın rolu ayrı-ayrı ölkələr üzrə müxtəlifdir. Belə ki, Sinqapurda xarici investisiyaların xüsusi çəkisi daxili kapital qoyuluşunun ümumi həcminin dörddə birini, Kiçik Asiyada 15%, KR-də isə 2% təşkil edir. Beləliklə, sənaye baxımından ən inkişaf etmiş YSÖ ölkələrində - KR və Tayvanda - xarici investisiyalar iqtisadiyyatın inkişafında müəyyənləşdirici rol oynamır, çox ehtimal, yardımçı rol oynayır.

YSÖ bazarlarında TMŞ-lərin fəaliyyəti rəqabət mübarizəsini kəskinləşdirdi, sənayenin ixrac sektorunda milli şirkətlərin meydana çıxmasına səbəb oldu. Yeni Sənaye Ölkələri öz əməliyyatlarının miqyasına görə Qərb TMŞ-lərindən geri qalmayan iri milli monopoliyalar yaradıldı. YSÖ ölkələrinin xarici iqtisadi fəaliyyətində onların rolu durmadan artırdı.

Yeni Sənaye Ölkələri sənaye məhsullarının dünya bazarında uğurlu ekspansiyası ilk növbədə emaledici sənaye sahələrinin daha rəqabət qabiliyyətli mallarının buraxılması bacarığından asılıdır. YSÖ məhsulunun rəqabət qabiliyyətliliyi bir sıra amillərdən birbaşa asılılıqda idi, onların arasında əmək səmərəliliyi və əmək haqqı xərcləri ən mühüm olanlardı. YSÖ ölkələrində yüksək səviyyəli əmək səmərəliliyi qabaqcıl texnika və texnologiyalarından və müasir idarəetmə üsullarından istifadə edilməsi; istehsalın avtomatlaşdırılması, yüksək ixtisaslı kadrların mövcudluğu, iqtisadiyyatın elmi-texniki nailiyyətlərə əsaslanması və s. ilə şərtləndirilib. YSÖ ölkələrində əmək haqqı da yüksək templərlə artırdı. Bununla yanaşı, iş qüvvəsinin ödənilməsi ilə bağlı xərclərin xeyli artmasına baxmayaraq, əmək haqqının səviyyəsi inkişaf etmiş ölkələrdəkindən aşağı idi.

Yeni Sənaye Ölkələrinin dünya bazarında rəqabət mövqelərinin möhkəmləndiril- məsində əhəmiyyətli rolu ixracın stimullaşdırılması və yerli malların digər ölkələrdən idxal olunan mallarla rəqabəti məsələsində milli istehsalçıların müdafiə olunması üzrə dövlət siyasəti oynamışdşr. YSÖ ölkələrində ixracın inkişaf etdirilməsi üzrə ümumdövlət proqramları tətbiq olunurdu. Onların mahiyyəti ixraca maddi yardım göstərmə, ixrac kre- ditlərinin, vergi və gömrük imtiyazlarının verilməsi, informasiya, reklam və marketinq

19

L.H.İsmayılova

xidmətlərinin göstərilməsi, ixrac-istehsalat və elmi-istehsalat zonalarının yaradılması və s. ibarət idi.

İxracın ixtisaslaşdırılmasının formalaşması prosesində Honkonq və Sinqapurdan başqa demək olar ki bütün Yeni Sənaye Ölkələrində yerli istehsalçıların toxuculuq malları, ayaqqabı, avtomobil, elektronika, məişət elektrotexnikası və s. hazır məhsullarının xarici rəqabətdən müdafiəsi üçün yüksək gömrük rüsumları daxil edilmişdir. Bu zaman proteksionizmin nəticələri və idxal üzərinə qoyulan məhdudiyyətlər ixracın stimullaşdırılması və daxili bazarda eksportçular arasında rəqabət şəraitinin yaradılması üzrə tədbirlərlə kompensasiya edilirdi. Belə ki, KR-də müvəqqəti müdafiə tədbirləri yerli şirkətlərə 4-5 ildən sonra öz məhsullarının xeyli hissəsini ixrac etməyə başlamaq və dünya bazarında rəqabət qabiliyyətliliyi qazanmaq öhdəliyi ilə həyata keçirilirdi. Eyni zamanda, hakimiyyətdəki avtoritar rejimlərin köməyilə idxalı qadağan olunan və ya məhdudlaşdırılan zinət əşyaları və digər istehlak mallarının istehsalına nəzarət həyata keçirilir, rentanın alınmasına cəhdlərin qarşısı alınır, həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyəti sıxışdırılır, kontrabanda ilə mübarizə aparılırdı. Nəticədə 1990-cı illərdə YSÖ ölkələrinin iqtisadi mövqeyinin möhkəmlənməsi və onların daxili bazarlarının həcmlərinin artması, inkişaf etmiş ölkələrlə ticarətdə müsbət saldolarının xeyli artması ilə əlaqədar olaraq və onların birbaşa təzyiqi altında YSÖ hökumətləri öz xarici ticarətlərinin və investisiya siyasətinin liberallaşdırılmasına getməli oldular.

Beləliklə, Şərqi Asiyanın YSÖ ölkələrinin qazandığı uğurlardan biri onların iqtisadiyyatının açıqlığı, əlverişli investisiya iqliminin formalaşması oldu. Bir vaxtlar inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında xarici kapitalın ən iri idxalçısı olan YSÖ ölkələri 1980-cı illərin sonundan inkişaf edən və qonşu ölkələrə kapital ixra edın ölkələrə çevrildilər. Asiya YSÖ ölkələrinin təkamülünün fərqləndirici xüsusiyyəti genişlənən qarşılıqlı ticarət və investisiyalar oldu. İnkişaf etmiş ölkələrə istiqamətlənmə təmayülü region üzrə iqtisadi partnyorlarla sıx əlaqələrin qurulması ilə tamamlandı. Belə ki, Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində 1980-cı illərin ortasında bu ölkələr arasındakı daxili ticarət mal dövriyyəsinin yalnız 13%-ini təşkil edirdi, ixracın 50%-i isə ABŞ, Yaponiya, AİB ölkələrinə yönəldilirdi. 1990-cı illərdə vəziyyət dəyişməyə başladı: YSÖ ölkələrinin iqtisadiyyatının inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə çatması və onların daxili bazarlarına yol tapması ilə Yeni Sənaye Ölkələri ilə ABŞ arasındakı mal dövriyyəsi daha tarazlaşdılımış vəziyyətə gəldi. Məsələn, Cənubi Koreya şirkətləri, yeni texnologiyalara yiyələnmək imkanı əldə etmək üçün ABŞ-a məqsədyönlü ixrac ekspansiyası həyata keçirirdilər. 1990-cı illərdə Çinə Tayvan investisiyalarının həcmi xeyli artdı. 1993-cü illərdən başlayaraq, ada Honkonqdan sonra ÇXR iqtisadiyyatına sərmayə qoyan investor-ölkələrin siyahısında ikinci yerə çıxdı. 1997-ci ildə ÇXR-ə qoyulmuş Tayvan investisiyalarının ümumi həcmi 15 mlrd. dollar təşkil etdi. Bəzi YSÖ ölkələri kapitalın hərəkətinin beynəlmiləlləşməsi istiqamətində ilk addımlarını gerçəkləşdirdilər. Bu da onlara yeni beynəlxalq maliyyə axınlarının gəlməsi ilə müşayiət olundu.

YSÖ ölkələrinin XX-əsrin 1990-cı illərinin ikinci yarısında əldə etdikləri uğurlar onların XXI əsrin əvvəlində dünya iqtisadiyyatına daha sıx inteqrasiya olunması, onların iqtisadi inkişafı, əhalisinin həyat səviyyəsinin daha da yüksəlməsi, xarici iqtisadi ekspansiyalarının genişlənməsi barədə müsbət proqnoz vermək imkanı verir.

20

L.H.İsmayılova

Ədəbiyyat

1. Мясоедов С.П. Трепелкова У.Ю., НИС в мировой экономике. 1993 2. Андрианов В.Д. Роль внешнеэкономических связей в формировании модели ус- тойчивого развития азиатских НИС. 1996 3. Авдукошин У.Ф. Международные экономические отношения. Учебник. 2002 4. Герчикова И.Н. Международные экономические организации: Регулирование ми- рохозяйственных связей и предпринимательской деятельности. 2000 5. Адно Ю.Л., Александрова И.И. Мировая экономика: глобальные тенденции за 100 лет. 2004

THE EXPERIENCE OF THE NEW INDUSTRIAL COUNTRIES:

DYNAMICS AND PARTICULARITIES OF “ECONOMIC MIRACLE”

L.H.Ismayilova

SUMMARY

Particularities and the mechanism of "Economic miracle" of New Industrial Countries of East Asia are considered in this paper. Main directions of the foreign economic integration of these countries into the world economic space are discussed.

ОПЫТ НОВЫХ ИНДУСТРИАЛЬНЫХ СТРАН: ДВИЖУЩИЕ СИЛЫ И ОСОБЕННОСТИ «ЭКОНОМИЧЕСКОГО ЧУДА»

Л.Г.Исмаилова

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются особенности и механизм «экономического чуда»

Новых Индустриальных Стран Восточной Азии. Показаны основные направления их внешнеэкономической интеграции в мировое экономическое пространство. Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin “İqtisadiyyat və menecment” kafedrasının 5 aprel 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 8) Məqalə redaksiyaya 16 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

21


2014 - № 39

GEOİQTİSADİ YANAŞMANIN SƏRHƏD MÜƏYYƏNLİYİ PROBLEMLƏRİ

Ç.Ş.Hacıyeva

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Bakı, İstiqlaliyyət küçəsi 6

e-mail: [email protected] Açar sözlər: geoiqtisadi sərhəd, geoiqtisadi obyekt, geoiqtisadi rəqabət, yüksək texnologiyalar

kolbertizmi Keywords: geo-economic space, geo-economic development area, geo-economic competition, high

tech colbertism Ключевые слова: геоэкономическое пространство, геоэкономический объект, геоэкономи-

ческая конкуренция, кольбертизм высоких технологий V.Derqaçov [1] qeyd edir ki, sərhədliyi inkişafın resursu kimi hərfi mənada (yəni,

coğrafi aspektdə - Ç.H.) deyil, çoxölçülü kommunikativ məkanın yüksək energetika zonası kimi anlamaq lazımdır. Yüksək energetika zonası kimi səciyyələndirmə o deməkdir ki, bu halda məsafə, təbii sərvətlərin fiziki həcmi yaxud insanın hansısa keyfiyyətləri (ağıl, mərdlik) yox, geosiyasi, geoiqtisadi, sosiopsixoloji və digər məkanların “sərhədyanı” qarşılıqlı təsirindən yaranan energetikadan söhbət gedir. Müəllif xüsusi olaraq vurğulayır ki, bu resursu əldə etmək hər bir ölkənin potensialı daxilindədir. Yeganə şərt ondan ibarətdir ki, həmin məkana və sosial zamana xas olan komponentlər arasında harmoniyanın aşkara çıxarılması üçün siyasi iradə (passionarlıq - Ç.H.) lazımdır. Həqiqətən də, statik statuslu resurslarla, o cümlədən təbii sərvətlərlə zənginlik dövlətin, cəmiyyətin yüksək rifah halının mövcudluğu üçün yetərli deyildir. Məsələn, ildə 120 mln. ton neft ixrac edən Nigeriya dünyanın ən yoxsul ölkələri sırasında yer alır. Heç bir təbii sərvəti olmayan Yaponiya isə dünyanın 3 əsas geoiqtisadi güc mərkəzindən biridir.

Göründüyü kimi, ən sadə formada milli inkişafın məntiqi əsasında insanın yaradıcı enerjisinin mənbələri ilə digər resursların mənbələri arasında qərarlaşmış tənasüblük dayanır. Sərhəd kommunikativliyinin əsas tipoloji obyektlərinə (tədqiqat xarakterli) aşağıdakıları aid edirlər (Şəkil 1):

Şəkil 1. Sərhəd kommunikativliyinin tipologiyası

UOT № 332.1

Sərhəd kommunikativliyi

Geosiyasi Geoiqtisadi Geoekoloji

Dəniz-materik

Azad iqtisadi zonalar

- quru-okean kontakt zonası, - ekotonlar

22

Ç.Ş.Hacıyeva

Dəniz və okeanların sahil zonaları dövlətin geosiyasi və geoiqtisadi gücünün for-

malaşmasında müstəsna rol oynayırlar. XX əsr geosiyasətinin əsas şüarı olan – “kim okean və dənizləri idarə edirsə, o

dünyanı idarə edir” - XXI əsrin əvvəllərindən etibarən “kim sahil zonasına nəzarət edirsə, o dünya okeanı və bəşəriyyətin gələcək ekologiyasına və geoiqtisadiyyatına nəzarət edir” formasında səslənməkdədir.

Sərhədlərlə bağlı məsələyə geosiyasi baxışların təfərrüatına varmadan qeyd edək ki, Haustofer tamamilə haqlı olaraq sərhədlərin dəyişkənliyini anlamağa çağırırdı: “Sərhədlər eyni zamanda həm ayrılmalı, həm də birləşdirilməlidir (daxil etməlidir - Ç.H.)... Bunun məhz belə olduğunu təcrübə sübut edir”.

Geoiqtisadi sərhədlərin əsas xüsusiyyətlərindən olan rabitəlik və maneəlik əksər ölkələr üzrə eyni məzmun daşımırlar (Şəkil 2). Belə ki, inkişaf etmiş ölkələr iqtisadi axınların hərəkətini sərbəstləşdirmək, mövcud maneələri aradan qaldırmaqla yanaşı problemə selektiv yanaşma da sərgiləyirlər. Məsələn, işçi qüvvəsinin ixtisas səviyyəsindən asılı olaraq fərqli məhdudiyyət şərtləri (sərhəddə) tətbiq edilir. İqtisadi cəhətdən geri qalan ölkələr isə bir qayda olaraq, inkişaf etmiş regionlarda iqtisadi fəaliyyət imkanlarını genişləndirməyə və öz ölkələrinə maliyyə axınlarını yönəltməyə çalışırlar. ...“Ayrı-ayrı ölkələrin ziddiyyətli maraqlarının uyğunlaşdırılması olduqca mürəkkəb, bəzən isə həll oluna bilməyən vəzifədir”. Hətta real məzmunlu inteqrasiya prosesində belə sərhədlərin rabitəliliyi və maneəliliyinin geoiqtisadi rentanın bölüşdürülməsinə təsiri, konkret situasiyadan asılı olaraq fərqli məzmun kəsb edir.

Göründüyü kimi, iqtisadi anlamda sərhədlərlə bağlı ziddiyyətli təmayüllər formalaşmışdır. Belə ki, qloballaşma və iqtisadi varlığın vizual məkana keçidi geoiqtisadi məkanda sərhədlərin (dövlət sərhədlərinin) əhəmiyyətsiz hala gəldiyini, qlobal səviyyədə sərhədlərin “silinməsi” prosesinin başlıca amilləri kimi çıxış edirlər. Eyni zamanda dövlət sərhədlərinin əhəmiyyətsizləşməsi qlobal vahidləşmə ilə yekunlaşmır, sərhədlərin yenidən cızılmasına başlanılır. Sadəcə olaraq, geosiyasi sərhədlər geoiqtisadi sərhədlərlə əvəzlənir. Eyni zamanda, o da məlumdur ki, geoiqtisadi sərhədlərin müəyyənləşməsinə paralel olaraq, digər sərhədlər (innovasiya, demoqrafik, kulturoloji və s.) “açılır” və bütün bunlar qlobal iqtisadi arxitekturanın son dərəcə mürəkkəb konfiqurasiyasını yaradır.

Geoiqtisadi sərhəd - 1) iqtisadi təsir zonasının sərhəddidir; 2) geoiqtisadi əməliyyatların getdiyi geoiqtisadi məkanın sərhəddidir; 3) əmək bölgüsü (o cümlədən, anklavlararası) qovşaqların sərhəddidir və s.

Limologiyada (lat.- sərhəd) yeni baxışların meydana çıxması məhz qeyd etdiyimiz nüansla əlaqədardır. Bir sıra tədqiqatçılar dövlət sərhədlərinin “silinməsi” prosesinin kütləvi xarakter almadığını qeyd edirlər: “...Sərhədlərin aradan qalxması barədə aparılan diskurs yalnız “inteqrasiya etmiş”, dinc və çoxdan tanınmış dövlət sərhədlərinə aiddir ki, bu sərhədlər əsasən Avropa və Şimali Amerikada keçir və dünya üzrə quru milli sərhədlərin ümumi uzunluğunun 5%-dən azını təşkil edir”.

Belə bir qənaətə gəlmək olar ki, dövlət və geoiqtisadi sərhədlər arasında güclü bağlılıq mövcuddur.

Geoiqtisadi obyektin kommunikativ təbiəti onun sərhəd strukturu vasitəsilə aşkara çıxarılır. Yəni, bu halda söhbətin nədən getdiyi – konflikt, yoxsa kontakt – əsas rol oynayır. Eyni zamanda, nəzərə alsaq ki, geoiqtisadi obyekt müxtəlif kommunikativ sahələrdə mövcuddur, onda həmin obyektin bugünkü reallığını məhz çoxölçülü məkanın sərhəd vəziyyətində anlamaq olar. Çoxölçülü kommunikativ məkan konsepsiyası çərçivə-

23

Ç.Ş.Hacıyeva

sində geoiqtisadi “obyekt”in tipologiyası sadədən mürəkkəbə doğru dəyişir (Şəkil 3).

Şəkil 2. Geoiqtisadi sərhədin xüsusiyyətləri və təsnifatı(

Geoiqtisadi sərhəd Sərhədlərin ümumi xüsusiyyətləri

Təsnifatın əsas meyarları

Keçicilik - fəaliyyət sferaları arasında; - iri konfiqurasiyalı alt məkanlar arasında; - transsərhədlilik; - geomaliyyənin intensivliyi ilə şərtlənmə; - fövqəlmilli və milli sistemlər arasında; - beynəlmiləlləşmiş istehsal sistemləri arasında

Rabitəlilik

Maneəlilik

Sıxlıq

- ayırıcı sərhədlər; - yarımkeçirici; - birləşdirici; - inteqrasiyaedici

Təsnifatın məkan-sərhəd tipləri

Frontir (ingl.) - mühacirlər arasında mənimsənilən və əksinə, torpaq sahələri

arasında sərhəd

Bufer (ingl.) - müharibə aparan dövlətlər arasında

hərbi əməliyyatların getmədiyi məkanın sərhədi

Limitrof (latın) - (doydurucu, təşəkküledici) Avrasiyada Rusiyanı əhatə

edən aralıq məkanın sərhədi

24

Ç.Ş.Hacıyeva

Şəkil 3. Geoiqtisadi “obyektin” tipologiyası

Şəkil 3-dən göründüyü kimi, geoiqtisadi obyektin tipologiyası kifayət qədər

mürəkkəb strukturu ilə səciyyələnir. Eyni zamanda, dünya iqtsiadiyyatına çoxölçülü kommunikativ məkan kimi baxmağın məntiqi əsasları sırasında qloballaşmanın ziddiyyətli mahiyyəti heç də az əhəmiyyətli deyildir. Əslində, regionlaşma – inteqrasiya prosesləri qloballaşmadan “kollektiv” şəkildə qorunma və onun verdiyi üstünlüklərə tam şəkildə sahibolma istəyindən qaynaqlanır. Bu aspektdən “vahid”ləşmə ilə yanaşı “regionlaşma” proseslərinin meydana çıxması çoxölçülüyün mövcudluğundan xəbər verir.

Geoiqtisadi yanaşmanın xüsusi əhəmiyyət kəsb edən anlayışlarından biri də geoiqtisadi regiondur. Həm də bu anlayışın geosiyasi inteqrasiyadan fərqli məzmun kəsb etməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Geoiqtisadi region qərarlarının ixtisaslaşma tipindən asılı olaraq geoiqtisadi məkanın əlahiddələşən seqmentidir. A.Neklessa qeyd edir ki, geoiqtisadi regionda mədəni-tarixi kodlar, təsərrüfatçılıq tərzi, sosial-iqtisadi planlar və strateji məqsədqoyma üsulları üzvi bağlılıqda olur... Və, onların sərəhədləri milli maraqların və regional təhlükəsizliyin getdikcə artan zonalarının “sürünən” suverenliyində təzahür edir. Geoiqtisadi regionlardan fərqli olaraq, əsas nəzər-diqqətin ərazi əlaməti üzərində cəmləşməsi, yanaşma müxtəlifliyinin başlıca amili kimi çıxış edir. A.Neklessa qeyd edir ki, iqtisadiyyat artıq özünü cəmiyyəti idarəetmənin hökmran sistemi kimi təq-

Geoiqtisadi obyekt

Şəhər, meqapolis

Tranzit iqtisadiyyat

Azad iqtisadi zonalar

Texnopolis, kiberliman

Transsərhəd əməkdaşlığı

Nəqliyyat koridorları

‐ Qərbi Avropa;

‐ Şimali Amerika;

‐ Asiya-Sakit okean hövzəsi;

‐ Şərq və Cənub.

Regional və subregional

yaranış

Sair

Qloballaşma

Vahid iqtisadi məkan Lokal iqtisadi məkanlar

Dünya iqtisadiyyatı – çoxölçülü kommunikativ məkan

25

Ç.Ş.Hacıyeva

dim edir... “nəticədə adət etdiyimiz geoiqtisadi imperativlər ehtiramla öz yerini geoiqtisadi reallıqlara verir.

Digər tərəfdən, bizim fikrimizcə, regionlaşma qloballaşmanın əksi deyildir. Belə ki, əvvəla, regionlaşma – qlobal səviyyəyə münasibətdə lokallaşma deməkdir. Bunu özünüqoruma “instinkti” də daxil olmaqla, istənilən formada anlamaq olar; ikincisi, yuxarıda da göstərdiyimiz kimi, güclərin birləşdirilməsi (inteqrasiya bloku) qloballaşmadan daha çox fayda götürmək imkanı verir; üçüncüsü, müasir neoliberal qloballaşmanın “nüvəsi”, yaxud hərəkətverici qüvvələri (Qərb ölkələri) var. Qloballaşma “sahibsiz” deyil və spontan şəkildə getmir: Kiminsə ətrafında gedir! Bu mənada güclü inteqrasiya bloku əslində qloballaşmanın əsas hərəkətverici subyektinə çevrilir. Məsələn, 28 ölkəni birləşdirən Avropa İttifaqı dünyanın bütün qitəsində yerləşən çoxlu sayda ölkələrlə assosiativ əlaqədədir. Yəni, həmin ölkələr sözügedən, inteqrasiya blokunun assosiativ üzvləridir və öz fəaliyyətində Aİ-nin dəyərlər sistemini üstün tuturlar, yaxud üstün tutmaq məcburiyyətindədirlər.

Tarixi təcrübədən məlumdur ki, geoiqtisadi rəqabətlə bağlı situasiyanın kəskinləşməsində keçən əsrin 70-ci illərində baş verən böhran həlledici rol oynamışdır. Eyni zamanda, böhran təzahürlərinin zərərli təmayüllər yaratması ilə yanaşı, inkişaf etmiş ölkələrin postindustrial epoxaya keçidi başlanmışdır ki, bu da xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsinin həm konseptual, həm də instrumental bazasının təkmilləşdirilməsini tələb edirdi. Sözügedən ölkələr qrupunun ilkin reaksiyası spontan şəkildə baş verən ticarət axınlarını milli müəssisələrin xeyrinə “işləməsini” təmin edəcək üsulların tətbiqi ilə səciyyələnir. QATT-ın gömrük tarifləri ilə bağlı konkret faydalarının mövcudluğu xarici ticarətdə, qeyri-tarif maneələrindən (üstüörtülü şəkildə) yararlanmaq zərurətini ortalığa qoydu. Və, göstərildiyi kimi, qeyri-tarif maneələrinin növ müxtəlifliyi və sayı kəskin şəkildə (həm də qısa zaman kəsiyində) artdı. Nəticədə, tərəfmüqabillərin azad ticarət haqqında olan razılaşmanı hansı istiqamətlərdə pozduqlarını və bu pozuntuların hansı nəticələr verdiyini aşkarlamaq zərurəti yarandı. Həmçinin, proses bununla yekunlaşmırdı. Eyni zamanda, sözügedən pozuntulara operativ reaksiya vermək və qabaqlayıcı tədbirlər görmək lazım idi. Və, beləliklə, qeyd edilən problemlərlə əlahiddə şəkildə məşğul olacaq bir idarəetmə qrupunun yaradılması labüdləşdi.

Bununla bahəm, çox tezliklə aydın oldu ki, qeyd edilən strukturun effektiv fəaliyyəti onun səlahiyyətləri dairəsi və istifadə edəcəyi instrumental bazanın keyfiyyət səviyyəsindən funksional asılılıqdadır. Əgər, nəzərə alsaq ki, göstərilən müstəvidə qeyri-tarif maneələri, o cümlədən maliyyə, fiskal, valyuta və texniki normalar “fəaliyyətdədir”, onda rəqabət orqanının qısa vaxt ərzində qanuniləşdirilməsi əks-tədbir xarakterli qərarların qəbulunu sürətləndirə bilərdi. Qarşılıqlıq prinsipinin təkcə xarici ticarət deyil, əksər daxili əməliyyatlarda və bütövlükdə beynəlxalq razılaşmaları tənzimləyən normalarda əsas götürülməsi geoiqtisadi – rəqabət sferasında hakimiyyət strukturlarının manevretmə qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilərdi.

Bir sıra araşdırmalarda qeyd edilir ki, qarşılılıq prinsipi – ikitərəfli yanaşmanın formalaşdırıldığı ticarət münasibətləri şəbəkəsi elə “kəsik”lərlə örtülə bilər ki, idarəetmə, yaxud tənzimləmə kifayət qədər mürəkkəb səciyyə daşıyar. Ona görə ki, qeyri-tarif maneələri bir qayda olaraq ümumi normalar əsasında (məsələn, sanitar və texniki standartlar) tətbiq olunur, yaxud milli müəssisələrə subsidiya verilməsi nəzərdə tutulur ki, bu halda da ancaq ölkədaxili rəqiblərə qarşı razılaşmanı pozan milli müəssisəni aşkara çıxarmaq müşkül işə çevrilir.

26

Ç.Ş.Hacıyeva

Məhz bu sahədə özəl bölmə və dövlət strukturları arasında əməkdaşlıq rəqabət

mühitinin sağlamlaşdırılmasına və eyni zamanda haqsız ticarət praktikası nəticəsində müəssisəyə dəyən zərərin ödənilməsinə imkan verə bilərdi. Məsələn, ABŞ praktikasında müəssisə, əgər onun mənafelərinə toxunan haqsız ticarət praktikasının olduğunu sübuta yetirə bilərsə, onda öz marağı çərçivəsində idxalata qoyulan maneələrin artımına nail ola bilər.

Məlumdur ki, geoiqtisadi rəqabətdə ilkin olaraq hələ hazırlıq mərhələsində dövlətin beynəlxalq səviyyədə rəqabətqabiliyyətliliyinin dəstəklənməsinə şərait yaradan əlverişli vəziyyəti formalaşdıra biləcək metodlardan istifadə olunur. Bu yönümdə ölkədaxili hazırlıq əsas rol oynayır. Ölkənin “ölkə-sistemə” çevrildiyi şəraitdə isə sistemin layihələndirilməsi və idarə olunmasını həyata keçirən adekvat mərkəzlərin mövcudluğu həm kafi, həm də zəruri şərtdir. Məhz bu çevrilmə prosesində dövlət idarəetməsinin yenidən dizaynına, dərin islahatların həyata keçirilməsinə zəruri ehtiyac yaranır. Konkret ifadə ilə, geoiqtisadi böhran və konfliktlərin tənzimlənməsi mərkəzinin formalaşdırılması geoiqtisadi yanaşmanın tam qiymətliliyini təmin edən əsas struktur yeniləşmə kimi qəbul olunur.

Qlobal iqtisadi gerçəkliyin real məzmunundan yanaşdıqda, görməmək mümkün deyildir ki, geoiqtisadi rəqabət mahiyyət etibarı ilə “təbiilik” keyfiyyətinə malikdir. P.Kruqman qeyd edir ki, hələ də dövlət sənayesinin beynəlxalq rəqabət qabiliyyətliliyini yüksəltmək istiqamətində effektiv rol oynayır. Bu, özünü hər şeydən əvvəl təhsil, elmi tədqiqatlar və infrastruktur sferalarının stimullaşdırılmasında büruzə verir. Yəni, mahiyyətcə söhbət geoiqtisadiyyatın xüsusi metodlarından olan “yüksək texnologiyalar kolberizminin” tətbiqindən gedir. Bundan başqa, dövlət beynəlxalq aləmdə geoiqtisadi gücündən istifadə etməklə milli iqtisadiyyatı kifayət qədər effektli səviyyədə dəstəkləməkdədir. Bu rəqabətdə əsas məqsəd isə - normal rəqabət mexanizminə sığmayan, qeyri-qanuni üstünlüklərin (öz rəqibləri üzərində) əldə olunmasıdır. Digər yanaşmaya görə, geoiqtisadiyyat – iqtisadi müharibədən, eləcə də merkantilizm və proteksionizmdən fərqlənir: “...İqtisadiyyat və müharibə arasındakı münasibətlər üçlü xarakter daşıyır: iqtisa-diyyat hərbi gücün müqəddəm şərtidir; iqtisadiyyat müharibənin səbəbidir; iqtisadiyyat müharibənin alətidir - həm “geosiyasi”, həm də iqtisadi müharibə mənasında” və nəhayət, həm “isti”, həm də iqtisadi müharibə eyni strateji vəzifənin həllinə yönəlmişdir. “Düşmən” üzərində qələbə və onun qalibin iradəsinə tabe olması!

Geoiqtisadi müharibənin spesifikası əsasən onunla müəyyən olunur ki, bu müharibədə məqsəd və vasitələr identik məna kəsb edir. İqtisadiyyatın əsas nisbəti: xərclər-mənfəət kimi bir çıxış platforması ortalığa qoyulur. Eyni zamanda, müharibənin nəticələrinin qiymətləndirilməsi də xərclər → effektivlik deyil, məhz xərclər → mənfəət xətti üzrə aparılır və öz-özlüyündə aydındır ki, mənfəət xərclərdən çox olmalıdır. Nisbətin əks istiqamətdə qərarlaşması, yəni müharibənin nəticəsində ölkənin zərərə düşməsi rəqibə dəyən zərərlə “kompensasiya” olunmur. Geoiqtisadi müharibədə əsas məqsəd rəqibə zərər vurulması, iqtisadi cəhətdən zəifləməsi deyil, ölkənin (qalibin) investisiya qoyuluşları və qismən olaraq neomerkantilizim metodlarından yararlanmaqla azad rəqabət qaydalarını bu və ya digər şəkildə pozaraq daha çox fayda əldə etməsidir. Bu anlamda uduzan tərəfə dəyən zərər məqsəd yox, müharibənin nəticəsi kimi meydana çıxır.

Dünya iqtisadiyyatında gedən keyfiyyət dəyişiklikləri digər məqamlarla yanaşı, geoiqtisadi müharibənin məzmununda adekvat dəyişikliklər doğurmaqdadır.

Geoiqtisadi müharibənin yeni formalarından biri və nəticə etibarı ilə dünya gəlirin-

27

Ç.Ş.Hacıyeva

dən daha çox pay əldə etmək imkanı verən “toqquşma” virtual məkanda baş verir. Məhz virtual məkanda rəqiblər üçün o qədər də əlverişli olmayan rəqabət tipinin formalaşdırılması virtual müharibədə hədəflənən başlıca məqsəddir. Bu məqsədə nail olmaqla məkanda mövcud olan axın kanallarına bütünlükdə nəzarət etmək imkanı yaranır. Qalib ölkə konkret bir rəqiblə rəqabət mübarizəsi aparmır, əksinə rəqabətdə olan tərəflərə hərbi dəstəyə qədər bütün vasitələrlə yardım göstərir və aydındır ki, geoiqtisadi məkanda qarşı-qarşıya duran rəqiblərin “davranış tərzini” nizamlamaqla, onların bütövlükdə inkişaf trayektoriyasını müəyyənləşdirmək imkanına sahiblənir. Məsələn, bü gun dünyada mövcud olan nəqliyyat-rabitə xətləri və informasiya axınları kanallarının strukturu, eləcə də bununla bağlı olan digər proseslərin yaratdığı fərqli situasiyalar ABŞ-ın mənafeləri çərçivəsindən kənara çıxmır. Eyni zamanda, dövlət artıq əvvəlki rolunu itirmək üzrədir. Postindustrial epoxaya keçidlə bu aspektdə əhəmiyyətli yerdəyişmələr baş vermişdir. Neoliberal qloballaşmanın təsiri altında, baxmayaraq ki, dövlət özünün ərazi aspektini saxlamaqdadır, ayrı-ayrı bazar subyektləri və bazarın özünün transmilliləşməsi baş vermişdir ki, bu da dövlətlərarası sərhədləri “yararsız” hala gətirmişdir. İqtisadi subyektlərin təşkili strukturu artıq iyerarxik deyil, şəbəkə formasını almışdır.

Aydındır ki, belə bir şəraitdə dövlətin təsir imkanları hissediləcək dərəcədə kasadlaşır. Dövlətin nəinki istehsal və ticarət üzərində nəzarəti zəifləyir, eyni zamanda, keçmişdə iqtisadi siyasətin əsas rıçaqları olan pul, maliyyə və fiskal alətlərdən yararlanması artıq əvvəlki effekti vermir.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, geoiqtisadi rəqabət “yüksək texnologiya kolberizm”indən xüsusi bir metod kimi istifadə edir. Bununla yanaşı, məsələnin praqmatik müstəvidə proyeksiyası göstərir ki, formaca deyil, mahiyyət etibarilə həm qlobal, həm də transregional səviyyələrdə formalaşmış azad rəqabət qaydalarının pozulması ilə yekunlaşan qeyri-tarif metodları da geniş şəkildə tətbiq olunmaqdadır. Jan yazır ki, məhz geoiqtisadiyyatın ikinci aspektini nəzərə alan Lyuttvak “geoiqtisadiyyatda həmlə (hücum), silah hökmrandır” fikrini söyləmişdir. Və, onun nəticəsi kimi “yırtıcı maliyyə siyasəti” fomalaşır ki, bu da geoiqtisadiyyatın “…son məqsədinin dünya iqtisadiyyatında özünəməxsus mövqeyinin əldə olunması və qorunub saxlanmasından” ibarət olduğunu ortalığa qoyur.

R.Solou yazırdı ki, Lyuttvak “bazarın və bütövlükdə iqtisadiyyatın bütün mürəkkəbliyini nəzərə almadan hərbi strategiyanı sadəcə olaraq, iqtisadi müstəviyə keçirir…”. Eyni zamanda, o, “gələcəyin sənaye ərazilərini zəbtetmə aspektindən dövlətin istehsalı və tədqiqat fəaliyyətini stimullaşdıra bilmə imkanlarının mövcudluğunu qəbul etmir.

P.Kruqman isə, ümumiyyətlə,geoiqtisadi rəqabətin əhəmiyyətini inkar edir, eləcə də uğurlu ticarətin mütləq şəkildə ölkənin iqtisadi nailiyyətlərinin müəyyənləşdirdiyi fikrini yanlış sayır. Onun fikrincə, “rəqabətqabiliyyətlilik üzrə aparılan ritorika” əslində daxili konsensusun yaranmasına və iqtisadi itkilərin digər ölkələrin uğurlu iqtisadi davranışının təsiri altında meydana çıxmasını əsaslandırmağa çalışır. O, eyni zamanda qeyd edir ki, rəqabətqabiliyyətliliyin siyasi diskussiya predmetinə çevrilməsi beynəlxalq ziddiyyətləri daha da kəskinləşdirə, çox ağır nəticələr verə biləcək geoiqtisadi müharibələri alovlandıra bilər.

Hər iki tərəf arasında orta mövqeni əks etdirən yanaşmalar da olmamış deyildir. Belə ki, Priq yeni qlobal iqtisadiyyatda ölkə-sistemlərin rəqabətqabiliyyətliliyinin mühüm rol oynadığını, Peterson isə iqtisadi qloballaşmanın eksponensial artımı və siyasi inteqrasi-

28

Ç.Ş.Hacıyeva

yadan fərqli olaraq, iqtisadi inteqrasiyanın zamanca müxtəlif maddəliliyini nəzərə almaqla proteksionist tədbirlərin qəbulu imkanlarının mövcudluğunu vacib hesab edirdi.

Bütün bunlarla yanaşı, müasir geoiqtisadiyyatın banisi hesab olunan E.Lyuttvakın konsepsiyasında əksər tənqidçilərin birmənalı şəkildə qəbul etdiyi əsas tezis – yeni iqtisadiyyatın tələblərinə adekvat surətdə təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi və davamlı olaraq yüksək ixtisaslı peşəkar kadrların hazırlanması – müasir qlobal reallıqla tam şəkildə üst-üstə düşür.

Geoiqtisadi yanaşma – məkan rəqabətinin məzmununu da dəyişir. Bu mənada əsas iqtisadi məsələlər kimi iqtisadi axınların, nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinin kəsişdiyi qovşaqlar - geoiqtisadi məkanın mərkəzlərinə çevrilirlər. Texnoloji amilin paradiqmal müstəvidə tətbiqi rəqabətin geoiqtisadi interpretasiyasını da dəyişir. Belə ki, rəqabət artıq əvvəlki məzmunundan fərqli olaraq, milli strukturların geoiqtisadi (beynəlmiləlləşmiş) təkraristehsal prosesinə qoşulması uğrunda aparılır. Eyni zamanda, qoşulmanın texnoloji piramidanın hansı səviyyəsi yaxud həlqəsinə istiqamətlənməsindən asılı olaraq rəqabət mübarizəsinin intensivlik dərəcəsi formalaşır. Məkana münasibətdə təbii olaraq mövcud olanlarla sonradan yaradılanlar arasındakı nisbət ikincinin xeyrinə dəyişir. Təbii sərvətlərin əvvəlki rolu minimum səviyyəyə enir. Rəqabət üstünlükləri – yaradılan üstünlüklər kimi dinamik səciyyə daşıyır. Yəni, rəqabət üstünlükləri özünün statik statusunu dəyişir, proses halına keçir. Həmin prosesin idarə edilməsi, yəni məqsədyönlü şəkildə rəqabət üstünlüklərinə yiyələnmə istəyi həmin iqtisadi (beynəlxalq) axınları birləşdirmək və istiqamətləndirmək qabiliyyətindən, eləcə də prosesin institusional tərtibatında iştirak dərəcəsindən, infrastruktur elementlərinə sahiblənmə imkanından funksional asılılıqdadır.

Bir sözlə, məkan rəqabətin iyerarxik quruluşu dəyişir və o daha çox şəbəkə xarakteri olmaqla başlayır. Geoiqtisadi müstəvidə mühüm əhəmiyyət daşıyan və məzmun etibarilə geoiqtisadi yanaşmanın əsas daşıyıcısı olan şəbəkə sistemi rəqabət mübarizəsində iqtisadi fəaliyyətin üfüqi əlaqələr və bağlılıqlar üzərində yenidən təşkilini obyektiv zərurətə çevirir.

Ədəbiyyat

1. Дергачев В.А. Глобальная геоэкономика. Трансформация мирового эконо- мического пространства. Одесса; 2003, стр.115

2. Дергачев В.А. Глобальная геоэкономика . Одесса, 2003, стр.146 3. Ю.В.Сапир. Геоэкономические аспекты формирование и развитие локаль-

ных систем в мировой экономике (докт. дисс.). М:, 2005, стр.83-86 4. Колосов В. Теоретическая лимология: новые подходы, международные

процессы. 2003, № 3, стр.55-57 5. А.Неклесса. Рах Economicana: Новый геоэкономический строй мира // Экон.

стратегии. 1999, №1, с.10 6. P.Krugman. Competitiveness: A.Dangerous Obsession Foregin Affairs, 1994, p.

29.

29

Ç.Ş.Hacıyeva

THE PROBLEM OF DETERMINING THE BOUNDARIES

OF THE GEO-ECONOMIC APPROACH

Ch.Sh.Hajiyeva

SUMMARY

Determination of the boundary is one of the problems associated with the multidimensional communicative space in which the geo-economic activities are conducted. In this work, an attempt is made to form a conceptual approach to the geo-economic boundaries. The author presents her own point of view on the geo-economic competition and one of its most important methods - high tech colbertism.

ПРОБЛЕМА ОПРЕДЕЛЕННОСТИ ГРАНИЦ ГЕОЭКОНОМИЧЕСКОГО ПОДХОДА

Ч.Ш.Гаджиева

РЕЗЮМЕ

Определенность границ является одной из задач, связанных с многомерным

коммуникативным пространством, в котором осуществляется геоэкономическая деятельность. В статье предпринята попытка формирования концептуального подхода по вопросу геоэкономических границ. Представлена авторская точка зрения по вопросам геоэкономической конкуренции и одним из ее основных методов - кольбертизма высоких технологий.

Məqalə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin “Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər” kafedrasının 4 aprel 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 7) Məqalə redaksiyaya 14 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

30


2014 - № 39

РИСКИ ПРИ ИНВЕСТИРОВАНИИ В НЕДВИЖИМОСТЬ И ИХ ДИВЕРСИФИКАЦИЯ

И.Н.Мамедов

Азербайджанский Государственный Экономический Университет Баку, ул. Истиглалийет 6

e-mail: [email protected] Açar sözlər: kapital qoyuluşu, risk, gəlirlilik, aktivlərin diversifikasiyası, daşınmaz əmlakın

obyektləri, aktivlərin portfeli Keywords: investment, risk, income, diversification of actives, object of real-estate, portfolio of

actives Ключевые слова: инвестирование, риск, доходность, диверсификация активов, объекты

недвижимости, портфель активов

Инвестирование в отдельные активы обеспечивает характерное для каждого актива определенное соотношение уровня риска и ставки доходности. Например, относительно меньший риск для активов в форме преимущественного договора по аренде земли связан с относительно низкой ставкой доходности инвестированного капитала, высокая ставка доходности по опционам связана с высоким уровнем риска. Очевидно, что высокая ставка доходности есть плата за высокий риск. Однако данную зависимость можно изменить за счет формирования портфеля активов. Максимизировать ставку доходности инвестированного капитала при определенном уровне риска позволяет портфельный подход к инвестициям. Сущность формирования портфеля заключена в том, что капитал распределен между отдельными активами, и это позволяет добиться максимизации ставки доходности при стабилизации уровня риска. Примером простейшего портфеля недвижимости могут быть распределение капитала между разными типами доходной недвижимости, различие в местоположении объектов недвижимости и в финансовой структуре привлеченного капитала в определенный период времени. Одним из основных принципов формирования портфеля является диверсификация активов с целью управления ставкой доходности и уровнем риска. Реализация данного принципа в процессе формирования портфеля активов позволяет свести уровень управляемого риска к минимуму. Диверсификация является одним из методов диссипации риска, основанного на распределении выявленных факторов риска между участниками производственного процесса и тем самым исключении чрезмерной концентрации риска у одного производителя [1]. Практика формирования портфеля недвижимости показывает, что для снижения уровня управляемого риска необходимо, чтобы число активов портфеля было не меньше 8 и не более 20, поскольку данное число активов позволяет диверсифицировать управляемый риск. Если число активов портфеля меньше 8, ди-

UOT № 338.2

31


версификация управляемого риска не достигается, если выше 20, возникают слож- ности в качестве управления портфелем недвижимости. Выбор цели формирования портфеля недвижимости во многом зависит от тех результатов, которые инвестор желает получить от вложений в различные объекты недвижимости, и уровня риска, который инвестор считает приемлемым при данной ставке доходности. Исходя из запросов инвесторов, можно выделить три основных цели формирования портфеля недвижимости, отраженные в модели:

• поддержание высокого уровня ликвидности портфеля. При выборе данной цели максимальный удельный вес придается показателю уровня ликвидности. По сравнению с традиционными формами инвестирования (акции и облигации) недвижимость обладает меньшей ликвидностью, поскольку реализация объекта даже при условии 100%-го права собственности занимает от 90 до 120 дней. Для достижения поставленной цели инвестору рекомендуется использовать такие инструменты инвестирования в недвижимость, как собственный и заемный капитал, которые обладают сравнительно высокой ликвидностью;

• получение максимально высокого дохода от инвестиций в недвижимость. Поставив перед собой такую цель, инвестор автоматически соглашается с высоким уровнем риска портфеля недвижимости, поскольку высокие ставки доходности неразрывно связаны с высокой рискованностью активов. При выборе такой цели максимальный удельный вес придается показателю ставки доходности, а инструментами инвестирования могут быть высоко рисковые опционы и заемный капитал;

• получение стабильного потока доходов на протяжении длительного периода времени. Выбор данной цели предусматривает максимизацию удельного веса показателя уровня стабильности в предложенной модели. Достижение поставленной цели возможно при использовании практически безрисковых инструментов инвестирования в недвижимость – преимущественные договоры по аренде земли и закладные (ипотека).

На рынке недвижимости определенное место занимает предприниматель- ская деятельность, связанная с освоением и развитием земельных участков, территорий, сооружений и других объектов недвижимости. В странах с развитой рыночной экономикой эта деятельность называется «девелопмент». Сущность девелопмента можно выразить так [2]:

1) особый вид предпринимательской деятельности с целью получения дохода в результате преобразований материальных процессов;

2) преобразование (процесс) объекта недвижимости в результате строительных (ремонтных) и иных работ со зданиями, сооружениями или землей или превращение его в другой новый объект недвижимости (изменение функционального назначения), обладающий большей стоимостью, чем исходный.

Для оценки риска инвестиционного портфеля недвижимость необходимо сегментировать по типам: жилая недвижимость; офисная недвижимость; индустриальная недвижимость (склады, хранилища и т.п.); многофункциональная недвижимость. Жилая недвижимость – недвижимое имущество с установленными правами

32


владения, пользования и распоряжения в границах имущества, включающее земель- ные участки и прочно связанные с ними жилые дома, нежилые помещения, приусадебные хозяйственные постройки, зеленые насаждения с многолетним циклом развития, жилые дома, квартиры, иные жилые помещения в жилых домах и других строениях, пригодные для постоянного и временного проживания, сооружения и элементы инженерной инфраструктуры жилищной сферы. Многофункциональная недвижимость – по своему функциональному назначению используется для ведения специфического бизнеса. Примерами такой собственности являются гостиницы, рестораны, бары, спортивно-оздоровительные комплексы, танцевальные залы и др. Риск типа недвижимости (собственности, имущества) исходит из условий предложения и спроса на данный тип имущества безотносительно месторасположения. Например, существует общенациональное избыточное предложение офисных зданий, которое затронуло интересы инвесторов к продукту и превратило реальные и номинальные ставки арендной платы в «мертвый груз». Данный риск можно отслеживать и учитывать в модели при наличии достоверной информации по рынку недвижимости выбранного региона. Риск местоположения определяется условиями местного рынка – перс- пективами социально-экономического развития региона, притоками и оттоками капитала из региона, уровнем дифференцированности занятости работоспособного населения, криминогенной ситуации в регионе, отношением населения к частному и иностранному капиталам, возможностью межэтнических, социально-экономических и вооруженных конфликтов, экологией региона и т.д., т.е. теми факторами, в силу которых доходная недвижимость в пределах местного рынка может стать менее привлекательной. При диверсификации местоположения различных типов доходной недвижимости необходим тщательный анализ экономического потенциала регионов, который целесообразно проводить в двух направлениях: на основе сложившегося уровня занятости населения; на основе специализации региона [3]. Анализ экономического потенциала региона с учетом сложившегося уровня занятости предполагает группировку регионов по пяти признакам: циклическая занятость (изменение уровня занятости происходит в связи с изменениями макроэкономической ситуации и этапа делового цикла); традиционно высокая занятость; недавно возникшая (в связи со структурной перестройкой) высокая занятость; традиционно низкая занятость; недавно возникшая низкая занятость. Анализ на основе специализации региона предполагает классификацию регионов по основному виду занятости: производство электроэнергии; промышленное производство; финансовые услуги; развитая сфера услуг; диверсифицированная занятость и неопределенная занятость. Детальный анализ социально-экономического потенциала каждого региона позволяет определить (спрогнозировать) риски типа месторасположения объектов недвижимости и учесть их при определении риска инвестиционного портфеля. Учет инструмента инвестирования можно осуществлять введением специального коэффициента для каждого инструмента, увеличивающего совокупный риск всего портфеля. Определение коэффициентов удобно осуществлять посредством метода экспертных оценок. При этом необходимо учи-

33


тывать особенности каждого инструмента инвестирования и степень риска при его использовании. Для инвестиций собственного капитала в объект недвижимости характерны все ранее рассмотренные риски. Здесь необходимо учитывать, что при вложениях только собственного капитала нет возможности диверсифицировать риск за счет изменений структуры капитала, диверсификация достигается за счет различных типов недвижимости и различных регионов.

Литература

1. Авдей О.В. Быков А.А. Управление хозяйственными рисками. Учебно-методическое пособие. Мн.: Мисанта, 2008 2. Асаул А.Н. Экономика недвижимости. 2-е изд. СПб.: Питер, 2010 3. Цветкова Е.В. Риски в экономической деятельности. Учебное пособие. СПб.: ИВЭСЭП, 2002

DAŞINMAZ ƏMLAKA KAPİTAL QOYULUŞUNDA RİSKLƏR

VƏ ONLARIN DİVERSİFİKASİYASI

İ.N.Məmmədov

XÜLASƏ

Məqalə daşınmaz əmlaka kapital qoyuluşu zamanı risklərin diversifikasiyası metoduna həsr olunmuşdur. Müasir iqtisadi sistemdə development layihələrinə məxsus risklərin təsnifatı göstərilmişdir.

RISKS OF REAL ESTATE INVESTMENT

AND DIVERSIFICATION OF THEM

I.N.Mamedov

SUMMARY

This article is dedicated to the method of diversification of the risks of real estate investment. The classification of risks related to development projects in modern economic system is given. Məqalə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin “Qiymət və qiymətləndirmə” kafedrasının 25 aprel 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 08) Məqalə redaksiyaya 29 may 2014 tarixində daxil olmuşdur

34


2014 - № 39

ПУТИ ИНТЕГРИРОВАНИЯ ЭКОНОМИКИ АЗЕРБАЙДЖАНА В МИРОВОЕ ХОЗЯЙСТВО

Р.Н.Азизов

Азербайджанский Государственный Экономический Университет Баку, ул.Истиглалийет 6

e-mail: [email protected] Açar sözlər: rəqabətqabiliyyətli məhsul, beynəlxalq əməkdaşlıq, dövlət nəzarəti, xarici ticarət,

investisiya, təbii sərvətlər, iqtisadi inteqrasiya Keywords: competitive products, international cooperation, state control, foreign trade, investment,

natural resources, economic integration Ключевые слова: конкурентоспособная продукция, международное сотрудничество,

государственный контроль, внешняя торговля, инвестиции, природные ресурсы, экономическая интеграция

Международное сотрудничество открывает большие возможности для

развития национальной экономики, ибо оно может предложить инвестиции, технологии, управленческий опыт, доступ к мировым рынкам.

Развитие внешнеэкономической деятельности указывает на то, что мировое хозяйство сопровождается специализацией производства. Всё указывает на то, что страна, торгующая с другими странами, специализируется на производстве определённых товаров с наименьшими затратами в объёмах, превышающих её внутренний спрос. И здесь производитель должен постараться приобрести больше клиентов. Это уменьшит его уязвимость при потере какого-либо одного или нескольких импортёров. Если производитель может уменьшить внутренние потребности путём использования альтернативных товаров, то это позволит больше предложить на продажу, закупая необходимые продукты. Имея доступ к товарам, производимым в другой стране, которые мы не можем производить сами и одновременно вывозя изделия, на производстве которых Азербайджан обладает преимуществом, можно повысить уровень жизни населения. Сейчас Азербайджан больше зависит от импорта многих промышленных и продовольственных товаров. Этот вид зависимости отвлекает значительные кредитные ресурсы, которые могли быть использованными в различных секторах экономики с тем, чтобы производить товары для внутреннего потребления и, следовательно, снижать безработицу. Но речь должна идти не об отмене зависимости, а об изменении и улучшении своих торговых преимуществ. Привлекая иностранные компании, государство сейчас сделало большие вложения в нефтяной и газовой сектор с тем, чтобы заработать валюту за счёт продажи нефти и газа. Однако государство должно занять активную позицию в определении других ключевых секторов экономики и помочь им в приобретении необходимых инвестиций, предоставляя льготы. Сейчас государство не использует многие преимущества, как природные, так и приобретённые. Направляя усилия в такие отрасли, как нефтехимия, машиностроение, металлургия,

Р.Н.Азизов

UOT № 339.924

35

виноделие, ковроткачество, туризм, в шёлковую, плодоовощную, рыбную отрасли можно стать менее зависимыми от импорта готовых изделий. Целесообразность такого подхода подтверждается примерами послевоенной Японии, когда её правительство, сделав упор на приобретение развития трёх отраслей, а в последующие годы изменяя и приумножая ключевые отрасли, обеспечило рост экономики страны и улучшило свои торговые преимущества.

Стратегия развития внешней торговли Азербайджана предполагает как учет природных и экономических условий, так и усиление рациональных, равноправных и выгодных связей с государствами мира.

Развитие международной торговли ныне протекает в условиях усиливающейся тенденции несбалансированности экономики. В этих условиях наиболее целесообразным становится выбор такой стратегии развития внешней торговли, которая учитывает характер конкретных проблем национальной экономики. Но поскольку проблемы производства и внешнеэкономических связей могут быть успешно решены лишь совместно, с учетом их взаимосвязанности, то лишь уделяя в производственной политике наибольшее внимание центральным задачам развитию ведущих отраслей технического прогресса, можно существенно расширить возможности реанимации экономики.

Для развития внешнеэкономических связей политика производства должна гарантировать такое распределение природных и производственных ресурсов, чтобы они были согласованы и основными потребностями. Для создания таких условий республика имеет огромный потенциал: прекрасные природно-климатические и почвенные условия для выращивания сельскохозяйственных культур; большие запасы высококачественной нефти и природного газа, имеющие в геополитическом плане ключевое значение; богатые минеральные ресурсы (залежи железной руды, цветных металлов, строительных материалов); рекреационные ресурсы; географическое расположение и транспортные сети для прохождения все возрастающего потока транзитных грузов и пассажиров из Европы в Азию и обратно, связывающие Азербайджан со многими странами мира. Но кроме богатств природных ресурсов Азербайджан имеет накопленный научно-технический потенциал и предприимчивое население благоприятную внешнюю среду - политическую и правовую системы, достаточный прирост иностранных инвестиций. Лишь разработка и реализация эффективных инвестиционных программ даст возможность в ближайшие годы увеличить производство товаров и услуг. В условиях, когда роль фактора внешней торговли в экономике республики существенна, весьма важное значение имеет успешное освоение новых нефтяных месторождений. Такое направление оправдано, прежде всего, из-за недостаточности национального накопления в развитие других производств, что может быть устранено за счет реализации нефти и связанной с ней концентрацией необходимых денежных средств.

Сохранение достигнутых темпов экономического роста при медленно растущем уровне запасов углеводородов гораздо в большей мере заставляет развитые страны участвовать в инвестировании нефтяных разработок. Обеспечение инвестиционного равновесия - самая глобальная задача в решении энергетического баланса мира. Наряду с энергообеспечением одной из важнейших проблем, требую- щих решения, является инвестирование программ защиты окружающей среды.

Р.Н.Азизов

36

Капиталовложения в развитие туризма могут быть более эффективными, чем,

допустим, на добычу нефти. Поэтому необходимо изыскивать более эффективные пути расширения экспорта. Использование для туризма наших природных богатств может дать стране значительную экономическую выгоду.

Проблема нахождения рациональных мирохозяйственных связей в значительной мере может быть решена усилением финансирования сельского хозяйства. Во многих странах развитие сельского хозяйства осуществляется на основе двух форм финансирования: за счет кредитных источников и за счет собственных фондов хозяйственных единиц. Есть страны, где сельское хозяйство находится на льготном финансировании (это позволяют себе развитые страны).

Существенное место в развитии сельского хозяйства занимает создание здесь развитой инфраструктуры – водо-энерго-газоснабжение. Проблема направления инвестирования инфраструктуры сел должна решаться на макроэкономическом уровне.

Существует острая необходимость строительства небольших обрабатываю- щих производств в районах выращивания сельскохозяйственных культур, направления средств на модернизацию уже действующих предприятий и оснащение их наиболее современной техникой и технологией. На этой основе можно было бы несколько сократить безработицу в селах. Требуется дальнейшее совершенствова- ние сложившегося механизма распределения инвестиционных средств для расширения мирохозяйственных связей. Возможностей для развития внешних связей у Азербайджана становится все больше. Сейчас идет процесс вступления его в различные международные организации. Это ускорит процесс интегрирования экономики республики в мировое хозяйство.

В современных условиях вовлечение в мирохозяйственные связи становится непременным условием полноценного развития страны. Внешнеэкономическая деятельность в условиях экономической самостоятельности таит в себе большой резерв воздействия ее как на внутренний рынок, так и на вовлечение республики в международное разделение труда. В этих условиях стратегия развития внешней торговли должна быть надавлена на оптимальное соотношение между импортом и экспортом и достижение на этой основе экономического роста.

Основными путями развития внешнеэкономических связи являются динамичное развитие экономики и повышение ее эффективности. Здесь имеется в виду не только развитие производственного потенциала, но и поддержание сохранения окружающей среды, улучшение условий труда, жизни населения. Величайшее преимущество развития международной торговли состоит в том, что, давая стране, возможность продавать и покупать, она позволяет оценить связанные с ними процессы и виды деятельности, принять достаточно обоснованное и правильное решение относительно развития экспортного потенциала страны, нахождению наиболее подходящего пути его расширения. В то же время выход на мировой рынок заставляет всегда считаться с возможностью и необходимостью модификаций и изменений экономических решений в перспективе.

Важное требование для вхождения на мировой рынок иметь преимущества либо в производстве продукции обрабатывающей промышленности, либо в обеспе- ченности топлив энергетическими ресурсами, либо наличием технологий, предпоч- тительство в инфраструктуре. Имея преимущества в качестве или цене производи-

Р.Н.Азизов

37

мых товаров, страна может укрепить свои позиции на мировом рынке.

Следовательно, формируя политику производства, республика должна учитывать такое ограничение в пользу обрабатывающих отраслей, создание современных производств, способных выпускать конкурентоспособную продукцию, имеющую спрос на мировом рынке.

Существует реальная возможность развития внешней торговли более высокими темпами, если развивать международную кооперацию. Так, не надо вкладывать средства и строить производства по выпуску, к примеру, интегральных схем, которые зарубежные фирмы предлагают за небольшую сумму. Чтобы происходили изменения в экономике, надо строить производства по выпуску станков, оборудования, сельскохозяйственных машин, транспортных средств и прочую продукцию машиностроения. Широкие товарообменные операции по продукции топливно-энергетических отраслей дают основание сделать акцент на эти производства и в будущем. Но если придерживаться консервативного курса и своевременно не приспосабливаться к прогрессу, то эта тенденция в будущем может нарушиться. Возможности реализации этой задачи непосредственно зависят от развития внешнеэкономических связей. Именно они дают возможность заработать твердую валюту, столь необходимую для модернизации устаревшей техники и технологии предприятий топливно-энергетических отраслей. Вместе с тем нельзя делать упор на ограниченное число отраслей, необходима дополнительная отрасль с тем, чтобы сокращение спроса на углеводородные ресурсы и удешевление их цен не сказалось на уменьшении экспорта. Это требует обязательного расширения экспортоориенти- рованных секторов экономики, совершенствуя существенную структуру экономики за счет наукоемких отраслей, внедрения нетрадиционных технологий и комплексного использования сырья. Тем самым обеспечивается расширение экспорта, способствуя экономическому росту в настоящем и будущем. Не надо стремиться к ограничению определенного круга отраслей, выходящих на мировые рынки. Превращением экономики в рыночное хозяйство подобное оттеснение собственно производителей не оправдано, поскольку в этих условиях невозможно формировать эффективную структуру на значительное число товаров и услуг. Надо больше обращать внимание на развитие производств, которые могли бы экспортировать часть своей продукции и, следовательно, зарабатывать валюту. Импортозамещающие производства или производства экспортной продукции обеспечивают увеличение числа рабочих мест. Поэтому в быстро развивающихся странах Юго-Восточной Азии появление большинства из трудоемких видов продукции было вызвано проблемами обеспечения занятости - это электроника и текстиль. Ясно, что из-за недостатка капиталовложений недоиспользуются наличные трудовые ресурсы и потому остаются недоиспользованными возможности экономического роста. Ориентация производства на спрос обеспечивает выживание предприятий в условиях конкуренции. Более того, в условиях открытости страны есть широкий выбор ориентиров, к тому же они требуют значительно меньше времени. Надо брать ориентир на Японию, США, Германию. Гипотетическая модель - собрать все высшие показатели аналогов из разных стран и попытаться сделать наш образец, им соответствующий. Надо сегодня говорить не о внешнем мировом уровне, а о конкурентоспособности товара, удовлетворяющего требовани-

Р.Н.Азизов

38

ям мирового рынка.

Для развития экономики, удовлетворяющей требования мирового рынка, надо обеспечить условия роста как со сторон внутренней, так и внешней среды. Только совместное их рассмотрение даст возможность наметить те изменения, которые требуются для реализации наметок по развитию экономики в рыночных отношениях. В числе этих условий можно отметить: необходимость оценки с достаточной степенью достоверности природных, материальных и трудовых ресурсов, а также природно-климатических условий, характеризующих главный мотив экономической деятельности; необходимость оценки современного состояния экономики и выявления основных направлений изменений (с учетом внутренней и внешней среды) для экономического роста; оценку экономической, правовой, политической систем и возможность практической реализации экономических изменений в стране; оценку участия страны в международной торговле, условий, способствующих увеличению спроса. На современном этапе для развития международной торговли Азербайджан имеет неплохие исходные позиции: наличие природных ресурсов и природно-климатических условий, относительно развитая промышленность, определенный научно-технический потенциал, достаточно квалифицированная рабочая сила. Созданы политические и правовые основы для стабильности страны. Поэтому государство способно изменить экономику страны в той мере, в какой того требует мировое хозяйство, в интеграцию, с которым стремится республика.

Открытость экономики, ее интеграция в мировую предъявляют повышенное требование на использование принципов функционирования мирового хозяйства. Прежде всего, это создание всех необходимых организационно-правовых условий. При этом в освоении мирового рынка большую роль может иметь создание служб деловой информации, их взаимодействие с аналогичными организациями в других странах. В поисках надежных партнеров, определении их потребностей подобные службы, как показывает практика зарубежных стран, в значительной мере предопределяют успех торговых отношений.


1. Под. ред. А.С.Булатова, H.H.Ливенцева. Мировая экономика и международные экономические отношения. М., Магистр, 2008, 626 с. 2. О.В.Корниенко. Мировая экономика. Серия: Завтра экзамен. Изд: Питер, СпБ, 2009, 256 с. 3. M.A.Əhmədov. Qloballasma və milli iqtisadiyyatın formalaşması. Bakı, “Azərnəşr”, 2003 4. Ə.Həsənov. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti. Bakı, “Azərbaycan” nəşriyyatı, 2005

Р.Н.Азизов

39

AZƏRBAYCAN İQTİSADIYYATININ DÜNYA İQTİSADİYYATINA

İNTEQRASİYA YOLLARI

R.N.Əzizov

XÜLASƏ

Məqalədə Azərbaycan iqtisadiyyatında iqtisadi artımın amilləri, xarici iqtisadi fəaliyyətin strategiyalarından bəhs edilir. Xarici iqtisadi fəaliyyətin milli iqtisadiyyatın inkişafı üçün əsas olduğu göstərilmiş və bu istiqamətdə aparılan iqtisadi siyasətin və beynəlxalq ticarətin inkişafının milli iqtisadiyyata təsiri təhlil edilmişdir.

THE WAYS OF INTEGRATION OF AZERI ECONOMY

INTO THE WORLD ECONOMY

R.N.Azizov

SUMMARY

This article studies the factors of economic growth and the strategies of foreign trade activities in Azerbaijan. The key role of foreign economic activities for the development of national economy is stressed. The analysis of the impact of foreign trade on the development of national economy is made.

Məqalə Təfəkkür Universitetinin “İqtisadiyyat” kafedrasının 15 may 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 9) Məqalə redaksiyaya 30 may 2014 tarixində daxil olmuşdur

40


2014 - № 39

QEYRİ-MÜƏYYƏNLİK ŞƏRAİTİNDƏ KOMBİNƏ EDİLMİŞ VƏZİYYƏTLƏR ÜSULU İLƏ İNVESTORUN DAVRANIŞININ MODELLƏŞDİRİLMƏSİ

A.B.Sultanova, O.H.Hüseynov, R.F.Hacıyeva

Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası Bakı, Azadlıq prospekti 20

e-mail: [email protected] Açar sözlər: qərar qəbuledən şəxs, davranış determinantları, üstünlük münasibəti, bi-ölçü, interval

qiymətli faydalılıq Keywords: decision maker, behavioral determinants, preference relation, bi-capacity, interval-

valued utility Ключевые слова: лицо, принимающее решение, поведенческие детерминанты, отношение

предпочтения, би-мера, интервальнозначная полезность

Giriş

Davranış iqtisadiyyatı üzrə yeni elmi-tədqiqatlara XX əsrin ortalarında başlanıldı və qeyri-müəyyənlik, risk şəraitində insan davranışını aydınlaşdırmağa cəhd göstərən bir neçə nəzəriyyə meydana çıxdı. Bu məsələlərə H.Saymon [4], A.Tversky və D.Kaneman [3, 4], C.Koksun tədqiqatlarında [2, 3] və digər məşhur işlərdə baxılmışdır. Lakin davranış iqtisadiyyatında qərar qəbul etmənin mövcud üsullarının ciddi nöqsanları mövcuddur. Davranış iqtisadiyyatında mövcud qərar qəbul etmə sistemləri əsasən parametrik üsullara əsaslanır, yəni burada davranış faktorları dəqiq qiymətlərlə ölçülür və onların arasında fundamental əlaqə nəzərə alınmır. Qeyri-parametrik üsullara əsaslanan mövcud nəzəriyyə- lər daha fundamentaldır, lakin bu nəzəriyyələrdə də mövcud gerçək informasiyanın təbii qeyri-dəqiqliyi nəzərə alınmır. Məqalədə davranış iqtisadiyyatında qərar qəbuletmənin yeni üsulu təklif edilmişdir. İşlənilmiş yeni üsul yüksək qeyri-müəyyənlik şəraitində qərar qəbul edən şəxsin xarakterini, qərar qəbuletmə zamanı şəxsin davranışını daha adekvat nəzərə almaqla qərar qəbul etməyə imkan verir.

Son illər ərzində psixologiyanın iqtisadi nəzəriyyə ilə inteqrasiyası aparılır ki, bu da çox aktiv prosesdir. Əvvəllər elmi biliklərin bu iki sahəsi öz aralarında çox az inteqrasiya olunurdu, ancaq individiumun həyatında iqtisadi institutların artan rolu səbəbindən qarşılıqlı təsir prosesinin gücü artır. Bu iqtisadiyyatda ancaq “insan faktoruna” aiddir (iqtisadi tədqiqat mərkəzləri, sosial-iqtisadi institutlar və s.) [2].

Qeyri-müəyyənlik şəraitində insan davranışının öyrənilməsi qərar qəbuletmə nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanmasında vacib yer tutur. Hal-hazırda elmi nöqteyi-nəzərdən baxdıqda o fakt etiraf edilir ki, insan tərəfindən qərar qəbuletmə prosesinə nəinki seçimin rasional kriteriyaları, həm də faydalılıq haqqında subyektiv təsviri də təsir edir. Burada dəqiq tipik funksiyalardan deyil, intervallarla təsvir olunan qeyri-dəqiq ekspert qiymətlərindən istifadə etmək məqsədəuyğundur.

Təklif olunmuş üsulda QQŞ-in davranışı vəziyyətlər çoxluğu ilə təsvir olunur. Bu

UOT № 330.16

41


daha fundamental yanaşmadır, və QQŞ-in davranışı obyektiv şəraitlə eyni səviyyədə modelləşdirilə bilər. Bu üsulda vəziyyətlər vektor şəklində formalizə olunur. Bunun səbəbi odur ki, həm mühitin, həm də QQŞ-ın vəziyyətləri çoxölçülüdür, yəni onlar müxtəlif faktorlardan asılıdır. Nəticədə, belə yanaşmada QQŞ-in davranışının obyektiv şəraitdən təbii asılılığı parametrik modelləşdirməyə əsaslanan üsullarla daha aydın şəkildə təsvir edilə bilir. Təklif olunmuş nəzəriyyədə mövcud informasiyanın təbii qeyri-dəqiqliyi və natamamlığı informasiyanın ümumiləşməsinin səviyyələrindən biri olan interval üsulu ilə nəzərə alınır.

Təklif olunan üsul davranış iqtisadiyyatında vacib qərar qəbuletmə məsələləsi olan investisiya qoyuluşu məsələsinə tətbiq olunur. Alınmış nəticələr təklif olunmuş yanaşmanın davranış iqtisadiyyatında qərar qəbuletmə üçün doğruluğunu göstərir [1].

Məsələnin qoyuluşu

Tutaq ki, S və H mühitin və QQŞ-in vəziyyətlərinin diskret çoxluqlarıdır, və s

və h vektorları kimi formalizə olunur:

),...,(),,...,( 11 nm hhhsss == . (1) jh vektorunun komponentləri QQŞ-in şəxsi determinantlarıdır (məsələn, qeyri-

müəyyənliyə münasibət və s.), is vektorunun komponentləri isə vacib iqtisadi

göstəricilərdir (məsələn, ümumdaxili məhsul, inflyasiya səviyyəsi və s.). jh və is

qiymətlər çoxluqlarına diskret çoxluqlar ( ) ( ) ( )1̂

ˆ{ ,..., }j

j j jnH h h=

və ( ) ( ) ( )

1{ ,..., }i

i i imS s s=

kimi baxılır. “Mühit-QQŞ” kombinə olunmuş vəziyyətlər fəzasının S HΩ = × elementləri

( )1 1,..., , ,...,i im j jns s h hω = vektorlar olacaq.

İnterval nəticələri fəzasına I çoxluğunun məhdudlaşdırılmış altçoxluğu kimi baxaq və onu X -lə işarə edək. Altçoxluğunun σ -cəbrini FΩ ilə işarə edək. Alternativlər (hərəkətlər) çoxluğuna Ω -dan X -yə FΩ -ölçülən interval qiymətli funksiyalarının

çoxluğu kimi baxaq: { }:A f A f X= ∈ Ω→ .

Davranış iqtisadiyyatında qərar qəbuletmə məsələsi bir dördlük ( ), , ,D X A−

= Ω f

kimi formalaşdırılır, burada −f A A⊂ × - A-da QQŞ-in üstünlüyünü ifadə edən binar

münasibətdir. Davranış iqtisadiyyatında qərar qəbuletmə üsulu I mərhələdə mühitin vacib faktorları və onların əsasında QQŞ-ın vacib davranış

determinantlarını təyin edib,mühitin və QQŞ-ın vəziyyətini vektor şəklində müəyyən etmək lazımdır: 1( ,..., )ms s s= və 1( ,..., )nh h h= . Bundan sonra hər bir 1is və 1jh üçün

42


onların mümkün qiymətləri 1{ ,..., }kn

jk jk jkH h h= və 1{ ,..., }lmil il ilS s s= və onların interval

ehtimal paylamaları müəyyən olunur:

( ) ( ) ( ) ( )1 1( ) ... , 1,...,

i i

i i i ii m mP s P s P s i m= + + = , ( ) ( ) ( ) ( )

1 1( ) ... , 1,...,j j

j j j jj n nP h P h P h j n= + + =

(2)

II mərhələdə hər bir jf A∈ alternativi üçün kombinə olunmuş vəziyyətlərdə

( )1 1,..., , ,...,i im j jnw s s h h= interval faydalılığın qiyməti - ( ( ))ju f w təyin edilir.

III mərhələdə Ω üzrə interval qiymətli birgə ehtimalların ( )p w təklif olunan üsula görə (1)-(6), (7) düsturlarından istifadə edib qurmaq lazımdır:

Müsbət asılılıq olduqda:

[ ]1 2 1 1 2 2( , ) [ ( , ), ( , )] ( ) ( ),min( ( ), ( ))P H G P H G P H G P H P G P H P G∈ = (3)

Mənfi asılılıq olduqda:

1 2

1 1 2 2

( , ) [ ( , ), ( , )][max( ( ) ( ) 1,0),max( ( ) ( ) 1,0)]

P H G P H G P H GP H P G P H P G∈ =

= + − + − (4)

İkinci mərhələdə tədqiqatçının pessimizm dərəcəsini müəyyən edib, yekun interval ehtimalların birgə paylanmasını aşağıdakı kimi hesablamaq lazımdır:

* *

* * 1 21 2 1 2 1 2 2 1

( ) ( )[ ( ), ( )] [ , ] [ ( ), ( )] [1 ,1 ]2

P w P wP w P w P w P wα α α α += ⋅ + − − ⋅

(5)

Burada * *1 2[ ( ), ( )]P w P w , w∈Ω intervalları bütün dəqiq birgə paylanmaları təsvir

edir, 1 2[ , ]α α və 2 1[1 ,1 ]α α− − tədqiqatçının interval pessimizm və optimizm dərəcələridir. Bu dərəcələr QQŞ-ın və ya ekspertin natamam informasiya şəraitində kombinə olunmuş vəziyyətin birgə ehtimalın hansı aralığa düşməsinə aid fikirini bildirir.

IV mərhələdə interval birgə ehtimalların ( )p w əsasında interval qiymətli bi-ölçünü müəyyən etmək lazımdır:

1 2( , ) ( ( )) ( ( ))C D C Dη ϕ υ ϕ υ= − (6)

Burada 1υ və 2υ qeyri-additiv ölçülər, ϕ isə qeyri-xətti trasnformasiyadır.

1υ və 2υ qeyri-additiv ölçülər aşağıdaki kimi müəyyən olunur. Müsbət nəticələri olan kombinə olunmuş vəziyyətlər üçün qeyri-additiv ölçünün 1υ interval qiymətinin sol sərhədi aşağı ehtimal kimi, sağ sərhədi isə aşağı və yuxarı ehtimalların orta qiyməti ilə tapılır. Bunun səbəbi odur ki, insan müsbət nəticələrə baxanda onların ən aşağı ehtimalla-

43


rını fikirləşir, yəni ən etibarlı halları fikirləşir. Mənfi nəticələri olan kombinə olunmuş vəziyyətlər üçün qeyri-additiv ölçünün 2υ interval qiymətinin sol sərhədi aşağı və yuxarı ehtimalların orta qiyməti ilə, sağ sərhədi isə yuxarı ehtimal kimi tapılır. Bunun isə səbəbi odur ki, insan mənfi nəticələrə baxanda onların ən yuxarı ehtimallarını fikirləşir, yəni ən təhlükəli halları fikirləşir.

İnsanın qavrayışının psixoloji faktorlardan asılı olduğunu nəzərə alaraq qurulmuş qeyri-additiv ehtimalları (aşağı və yuxarı ehtimallar) qeyri-xətti transformasiya edilir.

V mərhələdə hər bir jf A∈ alternativi üçün interval faydalılığı ( )jU f hesablanır.

Bundan sonra intervalların müqayisə üsulunu seçib elə bir optimal *f A∈ alternativi

tapmaq lazımdır ki, { }*( ) max ( ( , ))f A

U f u f s h dηΩ∈

= ∫ şərtini ödəsin.

Məsələnin qoyuluşu: Müasir iqtisadiyyatın vacib məsələlərindən biri investisiya qoyuluşu məsələsidir. Tutaq ki, investor (QQŞ) investisiya qoyuluşu üçün üç alternativə istinad edir: istiqraz vərəqlərini almaq,səhmləri(aksiyaları) almaq və ya öz maaliyyəsini depozitə qoymaq.

QQŞ-in vacib davranış determinantlarını təyin etmək üçün, QQŞ-in vacib davranış determinantları kimi onun riskə və qeyri-müəyyənliyə münasibəti seçilir.

Məsələnin həlli: 1 2 3{ , , }f f f=A alternativlər çoxluğu verilmişdir. Burada 1f -

istiqraz vərəqlərini almağı, 2f - səhm almağı, 3f - isə maliyyəni depozitə qoymağı təsvir edir.

QQŞ-in vacib davranış determinantlarını təyin etmək üçün risk və iqtisadiyyatın vəziyyətinin qeyri-müəyyənliyini nəzərə alaraq, QQŞ-in davranış determinantlarını onun iki mümkün vəziyyətlər çoxluğu ilə təsvir edək:

11 21 11 22 12 21 12 22{( , ),( , ),( , ),( , )}H h h h h h h h h= , (7)

burada ),( 2111 hh - riskdən və qeyri-müəyyənlikdən imtinanı, 11 22( , )h h - riskdən imtinanı və qeyri müəyyənilyə meyilliyi, 12 21( , )h h - riskə meyilliliyi və qeyri-müəyyənlikdən imtinanı,

12 22( , )h h isə riskə meyilliliyi və qeyri müəyyənilyə meyilliy təsvir edir. Mühitin vəziyyətlər çoxluğunu aşağıdakı kimi formalizə olunur:

11 21 12 22 13 23{( , ),( , ),( , )}S s s s s s s= , (8) burada 11 21( , )s s yüksək ÜDM səviyyəsini və aşağı inflyasyia səviyyəsini, 12 22( , )s s orta

ÜDM səviyyəsini və orta inflyasyia səviyyəsini, 13 23( , )s s isə aşağı ÜDM səviyyəsini və yüksək inflyasyia səviyyəsini təsvir edir.

Fərz edək ki, 1 11 12{ , }H h h= , 1 11 12{ , }H h h= və 1 11 12 13{ , , }S s s s= , 2 21 22 23{ , , }S s s s= üzrə interval ehtimalların paylanması aşağıdakı kimidir:

44


1 11 11 12 12 13 13

11 12 13

( ) ( ) ( ) ( )[0.5,0.55] [0.25,0.4] [0.1,0.2]

P s P s s P s s P s ss s s

= + + == + +

2 21 21 22 22 23 23

11 12 13

( ) ( ) ( ) ( )[0.45,0.55] [0.25,0.4] [0.05,0.25]

P s P s s P s s P s ss s s

= + + == + +

1 11 11 12 12 11 12( ) ( ) ( ) [0.6,0.7] [0.3,0.4]P h P h h P h h h h= + = + ,

2 21 21 22 22 21 22( ) ( ) ( ) [0.55,0.65] [0.35,0.45]P h P h h P h h h h= + = + .

Bu paylamaları nəzərdə alaraq, mühitin və QQŞ-ın vəziyyətlərinə uyğun təsadüfi vektorları aşağıdakı kimi yaza bilərik:

11 21(( ,[0.5,0.55]),( ,[0.65,0.75]))s s , 12 22(( ,[0.25,0.4]),( ,[0.15,0.3]))s s ,

13 23(( ,[0.1,0.2]),( ,[0.05,0.1]))s s ,

11 21(( ,[0.6,0.7]),( ,[0.55,0.65]))h h , 11 22(( ,[0.6,0.7]),( ,[0.35,0.45]))h h ,

12 21(( ,[0.3,0.4]),( ,[0.55,0.65]))h h , 12 22(( ,[0.3,0.4]),( ,[0.35,0.45]))h h .

Növbəti addımda , 1,2,3jf j = alternativləri üçün kombinə olunmuş vəziyyətlər

( )1 1,..., , ,...,i im j jnw s s h h= üçün interval faydalılığının qiymətini ( ( ))ju f w təyin edirik

(Cədvəl 1, məqalədə yalnız bir 1f alternativinin faydalılıqları göstərilmişdir):

Cədvəl 1. 1f alternativinin faydalılıqları

11 21( , )s s 12 22( , )s s 13 23( , )s s

11 21( , )h h [8,9] [4,5] [3,3.5]

11 22( , )h h [12,13] [7,8] [4,5]

12 21( , )h h [9,10] [5,6] [3,4]

12 22( , )h h [14,15] [8,9] [5,6]

İndi isə kombinə olunmuş vəziyyətlər üzrə interval qiymətli birgə ehtimalları təyin

edək. Sadəlik üçün yaxınlaşdırma yanaşmasından istifadə edək. Mühitin iki vəziyyətinin komponentləri üçün asılılığın 11 21( , )s s - müsbət və 13 23( , )s s - müsbət olduğunu nəzərə alaraq, mühitin vəziyyət ehtimallarını aşağıdakı kimi yaza bilərik:

11 21(( , )) [0.325,0.55]p s s = , 13 23(( , )) [0.005,0.1]p s s = , 12 22(( , )) [0.35,0.67]p s s = .

QQŞ-ın vəziyyətlərinin komponentləri üçün 11 21( , )h h , 12 22( , )h h - müsbət, 11 22( , )h h ,

12 21( , )h h - mənfi asılılıqlarının olduğunu nəzərə alaraq, QQŞ-ın vəziyyət ehtimallarını aşağıdakı kimi yaza bilərik:

11 22(( , )) [0.33,0.65]p h h = , 11 22(( , )) [0,0.315]p h h = , 12 21(( , )) [0,0.05]p h h = ,

12 22(( , )) [0.105,0.4]p h h = .

45


Növbəti addımda mühit və QQŞ-ın vəziyyətləri arasında asılılığı müəyyən

etməliyik. S HΩ = × çoxluğu və müəyyən olunan asılılıq Cədvəl 2-də göstərilib:

Cədvəl 2. Mühit və QQŞ-ın vəziyyətləri arasında asılılıq

11 21( , )s s 12 22( , )s s 13 23( , )s s

11 21( , )h h 11 21 11 21( , ), ( , )s s h h , mənfi 12 22 11 21( , ), ( , )s s h h , mənfi 13 23 11 21( , ), ( , )s s h h , müsbət

11 22( , )h h 11 21 11 22(( , ), ( , ))s s h h , neytral 12 22 11 22(( , ), ( , ))s s h h , neytral

13 23 11 22(( , ), ( , ))s s h h , müsbət

12 21( , )h h 11 21 12 21(( , ), ( , ))s s h h , neytral 12 22 12 21(( , ), ( , ))s s h h , neytral

13 23 12 21(( , ), ( , ))s s h h , mənfi

12 22( , )h h 11 21 12 22(( , ), ( , ))s s h h , müsbət 12 22 12 22(( , ), ( , ))s s h h , müsbət

13 23 12 22(( , ), ( , ))s s h h , mənfi

Bu informasiya əsasında bütün dəqiq birgə paylanmaları təsvir edən

intervallar[ ( ) , ( ) ]l rp w p w∗ ∗ , w∈Ω müəyyən edilir (Cədvəl 5).

Cədvəl 3. Birgə paylanmaların intervalları

11 21( , )s s 12 22( , )s s 13 23( , )s s

11 21( , )h h

11 21 11 21(( , ), ( , ))s s h h , [0,0.3575]

12 22 11 21(( , ), ( , ))s s h h , [0,0.4355]

13 23 11 21(( , ), ( , ))s s h h , [0.0017,0.1]

11 22( , )h h

11 21 11 22(( , ), ( , ))s s h h , [0,0.17325]

12 22 11 22(( , ), ( , ))s s h h , [0,0.21]

13 23 11 22(( , ), ( , ))s s h h , [0,0.1]

12 21( , )h h

11 21 12 21(( , ), ( , ))s s h h , [0,0.0275]

12 22 12 21(( , ), ( , ))s s h h , [0,0.0355]

13 23 12 21(( , ), ( , ))s s h h , [0,0.005]

12 22( , )h h

11 21 12 22(( , ), ( , ))s s h h , [0.034125,0.4]

12 22 12 22(( , ), ( , ))s s h h , [0.03675,0.4]

13 23 12 22(( , ), ( , ))s s h h , [0,0.04]

İndi isə təklif edtiyimiz interval qiymətli birgə ehtimalların qurulma üsuluna görə,

fərz edək ki, QQŞ-ın interval qiymətli birgə ehtimalların hansı aralığa düşməsinə aid fikrini bildirmək üçün o, öz pessimizm dərəcəsini 0.6α = qəbul edir. Bu qiymətə aid yekun interval qiymətli birgə ehtimallar Cədvəl 6-da göstərilib.

Cədvəl 4. Yekun interval birgə ehtimallar

11 21( , )s s 12 22( , )s s 13 23( , )s s

11 21( , )h h 11 21 11 21(( , ), ( , ))s s h h , [0.0715,0.286]

12 22 11 21(( , ), ( , ))s s h h , [0.0871,0.21775]

13 23 11 21(( , ), ( , ))s s h h , [0.02132,0.0508]

46


11 22( , )h h 11 21 11 22(( , ), ( , ))s s h h ,

[0.03465,0.087] 12 22 11 22(( , ), ( , ))s s h h ,

[0.042,0.11] 13 23 11 22(( , ), ( , ))s s h h ,

[0.02,0.05]

12 21( , )h h 11 21 12 21(( , ), ( , ))s s h h , [0.0055,0.01375]

12 22 12 21(( , ), ( , ))s s h h , [0.0044,0.011]

13 23 12 21(( , ), ( , ))s s h h , [0.001,0.004]

12 22( , )h h 11 21 12 22(( , ), ( , ))s s h h , [0.107,0.22]

12 22 12 22(( , ), ( , ))s s h h , [0.11,0.234]

13 23 12 22(( , ), ( , ))s s h h , [0.008,0.032]

Təklif olunmuş üsula müvafiq olaraq, indi bi-ölçünü təyin etmək lazımdır. Sadəlik

üçün burada bi-ölçünü dəqiq aşağı və yuxarı ehtimal əsasında təyin edək. Qeyri-xətti transofrmasiyaları üçün Prospekt Nəzəriyyəsində istifadə olunan aşağıdakı tipik formalardan istifadə edək (müsbət və mənfi nəticələrin ehtimalları üçün):

1 1( )( (1 ) )

ppp p

γ

γ γ γϕ =+ − ,

2 1( )( (1 ) )

ppp p

δ

δ δ δϕ =+ − , (9)

0.61γ = , 0.69δ = .

Baxılan hər bir alternativ üçün faydalılıq ifadələri aşağıdakı kimi yazılır (məqalədə bu bir alternativ üçün verilir):

1 1 14 1 12 14

1 12 13 14 12

1 13 11 14 12 13

1 11 1 24 14 12 13 11

1 24 1 22 14

( ) ( ( ( )) ( ( )) )( ({ }, ))

( ( ( )) ( ( )) ) ({ , }, )

( ( ( )) ( ( )) ) ({ , , }, )

( ( ( )) ( ( )) ) ({ , , , }, )

( ( ( )) ( ( )) ) ({

h

h

h

h

h

U f u f w u f w w

u f w u f w w w

u f w u f w w w w

u f w u f w w w w w

u f w u f w w

η

η

η

η

η

= − ∅ +

− ∅ +

− ∅ +

− ∅ +

− 12 13 11 24

1 22 1 23 14 12 13 11 24 22

1 23 1 34 14 12 13 11 24 22 23

1 34 1 32 14 12 13 11 24 22 23 34

, , , , }, )

( ( ( )) ( ( )) ) ({ , , , , , }, )

( ( ( )) ( ( )) ) ({ , , , , , , }, )

( ( ( )) ( ( )) ) ({ , , , , , , , }, )

(

h

h

h

w w w w

u f w u f w w w w w w w

u f w u f w w w w w w w w

u f w u f w w w w w w w w w

u

η

η

η

∅ +

− ∅ +

− ∅ +

− ∅ +

1 32 1 21 14 12 13 11 24 22 23 34 32

1 21 1 33 14 12 13 11 24 22 23 34 32 21

1 33 1 31 14 12 13 11 24 22 23 34 32

( ( )) ( ( )) ) ({ , , , , , , , , }, )

( ( ( )) ( ( )) ) ({ , , , , , , , , , }, )

( ( ( )) ( ( )) ) ({ , , , , , , , , ,

h

h

h

f w u f w w w w w w w w w w

u f w u f w w w w w w w w w w w

u f w u f w w w w w w w w w w w

η

η

η

− ∅ +

− ∅ +

− 21 33

1 31 14 12 13 11 24 22 23 34 32 21 33 31

, }, )

( ( )) ({ , , , , , , , , , , , }, )

w

u f w w w w w w w w w w w w wη

∅ +

∅

Burada h - Hukuhara fərqidir [8] .

(10)

Bu ölçünü hesablayıb, 1 2,f f və 3f üçün aşağıdakı interval qiymətli faydalılıqları alırıq:

47


1( ) [7.0,7.9]U f = ,

2( ) [6.3,8.6]U f = , (11)

3( ) [5.3,6.4]U f = . Bu intervalları onların sol sərhədlərinə əsasən müqayisə edib, aşağıdakı üstünlük münasibətini alarıq: 1 2 3f f ff f .

Beləliklə, ən yaxşı alternativ 1f -dir, yəni investorun investisiyalarını istiqraz vərəqlərinə qoyması məqsədəuyğundur. Lakin nəticələrdən görünür ki, interval qiymətli faydalılıqlar kəsişir. 1f alternativinin optimal olmasının səbəbi odur ki, baxılan QQŞ-ın davranışı daha çox riskdən və qeyri-müəyyənlikdən imtinaya əsaslanır.

Ədəbiyyat 1. Ольшевская А. Эмоциональная компонента вмеханизме принятия решений в ра- боте финансового трейдера. http://www.umis.ru/study/trading_school/451a5ea62ee6b 2. Kahneman D., Tversky A. Prospect theory: an analysis of decision under uncertainty // Econometrica, 47, 1979, pp.263-291 3. Подиновский В.В. Введение в теорию важности критериев в многокритериаль- ных задачах принятия решений. М.: Физматлит, 2007 4. Психология отношения к риску. http://p2ib.ru/psixologiya-otnosheniya-k-risku/ 5. Артемьева Е.С. Учет отношения инвестора к риску в задаче оптимизации инвес- тиционного портфеля. Аудит и финансовый анализ, 3, 2007 6. Brafman R.I., Tennenholz M. Modeling agents as qualitative decision makers // Artifi- cial Intelligence,v. 94, No. 1-2, 1997, pp.217-268

MODELING OF INVESTOR BEHAVIOR UNDER UNCERTAINTY

BY USING COMBINED STATES-BASED APPROACH

A.B.Sultanova, O.H.Huseynov, R.F.Hajiyeva

SUMMARY

New statement and new solution method for a problem of decision making in behavioral economics are suggested in this paper. In the suggested statement the states of nature and states of a decision maker (DM) are considered as n-dimensional vectors to account for important factors of decision environment and behavioral determinants of a DM. Real-world incomplete relevant information is described by an interval approach. The basis for decision analysis in the suggested approach is a space of combined states of nature and a DM. For modeling of preferences of a DM, an interval-valued utility function with bi-capacity is used. Bi-capacity models attitudes to gains and losses under incomplete information. The suggested approach allows to better account for dependence of behavioral determinants on factors of decision environment for more adequate analysis of behavioral decisions.

48


МОДЕЛИРОВАНИЕ ПОВЕДЕНИЯ ИНВЕСТОРА

В УСЛОВИЯХ НЕОПРЕДЕЛЁННОСТИ С ПОМОЩЬЮ МЕТОДА КОМБИНИРОВАННЫХ СОСТОЯНИЙ

А.Б.Султанова, О.Г.Гусейнов, Р.Ф.Гаджиева

РЕЗЮМЕ

В статье предложены новая постановка и метод решения задачи принятия

решений в поведенческой экономике. В рассматриваемой постановке состояние среды принятия решений и состояние лица, принимающего решения (ЛПР) рассматриваются как n-мерные вектора для учета важных факторов среды и поведенческих детерминантов ЛПР. Естественная неполнота релевантной информации описывается с помощью интервального подхода. Основой для анализа решений в предлагаемом подходе является пространство комбинированных состояний среды и ЛПР. Для моделирования предпочтений ЛПР используется интервальнозначная функция полезности с би-мерой. Би-мера моделирует отноше- ние к выигрышам и потерям в условиях неполноты информации. Предложенный подход позволяет эффективнее учитывать зависимость поведенческих детерминан- тов от факторов среды для более адекватного анализа поведенческих решений.

Məqalə Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının “Avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri” kafedrasının 14 may 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 17/2013-2014) Məqalə redaksiyaya 9 iyun 2014 tarixində daxil olmuşdur

49


2014 - № 39

ПРОЦЕССИНГОВЫЕ ЦЕНТРЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ ПЛАТЕЖНОЙ СИСТЕМЫ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

Дж.А.Керимова

Азербайджанский Государственный Экономический Университет Баку, ул.Истиглалийет 6 e-mail: [email protected] Açar sözlər: Azərbaycan Respublikası, bank xidmətləri, bank kartları, bank kartları üzrə xidmətlər,

prosessinq mərkəzi, ödəmə sistemi, kart infrastrukturu Keywords: Republic of Azerbaijan, banking services, bank cards, bank card services, processing

center, payment system, card infrastructure Ключевые слова: Азербайджанская Республика, банковские услуги, банковские карты,

услуги по банковским картам, процессинговый центр, платежная система, карточная инфраструктура

1. Введение «Процессинг» – слово, относительно недавно появившееся, и тем не менее

быстро укоренившееся в лексиконе современного постсоветского среднестатисти- ческого гражданина. Если обратиться к словарям, то значение слова процессинг применительно к сфере банковских услуг раскрывается следующим образом:

«Процессинг – обработка данных об операциях, совершенных с помощью пластиковых карт. Процессинг включает в себя сбор, обработку и рассылку участникам расчетов информации по операциям с карточками, осуществляемую процессинговым центром».

Такую деятельность осуществляют процессинговые центры, или, как их еще называют, провайдеры платежных сервисов. Процессинговый центр — это высоко- технологичная автоматизированная система обработки платежей по банковским картам в сфере электронной коммерции. Основная задача процессингового центра — предоставить возможность принимать платежи по банковским картам. Наиболее широкое распространение в наши дни процессинг-сервисы получили в следующих направлениях:

- процессинг электронных платежей; - процессинг пластиковых карт. В 1997 г. были приняты концептуальные основы и стратегия развития

платежных систем в Азербайджанской Республике (АР). Этапами их реализации стали создание:

- первого карточного процессингового центра ООО «AzeriCard» при Международном Банке Азербайджана в 1997 г. Уже 21 октября 1997 г. «AzeriCard» была выпущена первая банковская пластиковая карта, обладателем которой стал Гейдар Алиев;

- основы современной национальной платежной системы АР – азербайджан-

UOT № 336.717.1:336.71

50


ской межбанковской платежной системы в режиме реального времени AZIPS1 (Azerbaijan Interbank Payments System) в начале 2001 г.;

- расчетно-клиринговой системы розничных платежей BCSS2 в конце 2002 г. Далее, Национальной стратегией по информационным и коммуникационным

технологиям во имя развития Азербайджанской Республики (2003-2012 гг.)3, Государственной Программой по развитию национальной платежной системы в Азербайджанской Республике на 2005-2007 гг.4, Государственной Программой по развитию связи и информационных технологий в Азербайджанской Республике на 2005-2008 гг. (Электронный Азербайджан)5 и далее на 2010-2012 гг.6, а также Государственной Программой социально-экономического развития регионов Азер-байджанской Республики на 2009-2013 гг.7 были заложены основы и определены ос-новные направления внедрения и совершенствования передовых информационно-коммуникационных технологий (ИКТ) в экономику страны по следующим основным направлениям:

создание развитой инфраструктуры современных информационно-коммуникационных технологий, формирование единой национальной электронной информационной системы;

создание электронного правительства с целью эффективного управления и контроля за деятельностью государственных и местных органов самоуправления;

обеспечение регионов универсальными услугами связи, телекоммуни-кационными и информационными технологиями;

расширение возможностей использования и применения Интернет-сетей во всех структурных подразделений.

2. Процессинговые центры в Азербайджанской Республике:

становление, развитие, современное состояние

«AzeriCard» является первым в Азербайджане процессинговым центром, полностью сертифицированным Международными Платежными Системами MasterCard, Visa, American Express и Diners Club. Процессинговая компания «AzeriCard» на 100% принадлежит Международному банку Азербайджана (МБА).

«AzeriCard» активно занимается внедрением новых современных высокотехнологичных проектов, таких как:

- оплата проезда на транспорте посредством банковской бесконтактной микропроцессорной карты,

- оплата услуг телефонных компаний, коммунальных услуг, таможенных пошлин и налогов,

- Мобильный и Интернет Банкинг, - безналичные переводы с карты на карту,

1 Азербайджанская аббревиатура BMHS. 2 Азербайджанская аббревиатура XÖHKS – Расчетно-Клиринговая Система по Мелким Платежам. 3 Утверждена Распоряжением Президента Азербайджанской Республики от 17 февраля 2003 г. 4 Утверждена Указом Президента Азербайджанской Республики от 9 декабря 2004 г. 5 Утверждена Распоряжением Президента Азербайджанской Республики от 21 октября 2005 г. 6 Утверждена Распоряжением Президента Азербайджанской Республики от 11 августа 2010 г. 7 Утверждена Указом Президента Азербайджанской Республики от 14 апреля 2009 г.

51


- внесение страховых взносов посредством банкоматов, а также внесение

депозитов, - разнообразные программы лояльности, - мультивалютные карты и многое другое. 3 января 2005 г. в качестве департамента Центрального банка Азербайджана

(ЦБА) был создан процессинговый центр, который 14 июля 2006 г. был передан в управление 18 коммерческих банков-учредителей8 ООО «MilliKart».

Услуги оказываемые «MilliKart» состоят из персонализации платежных карт, процессинговых услуг по карточным платежам, обеспечения безопасности карточных платежей, поддержки карточных счетов, обеспечения работы банкоматов, POS-терминалов и другого оборудования, печати PIN конвертов, обеспечения приема карточных платежей посредством банкоматов, POS-терминалов и другого оборудования, предоставления клиентам услуг “Call Center” в течение 7 дней 24 часов и множества других услуг.

В дополнение к этим услугам «MilliKart» оказывает консультационные услуги по информационным технологиям и проявляет активность в таких сферах как программы обучения, управление проектами, разработка программного обеспечения и интеграция9.

5 мая 2009 года состоялся запуск собственного процессингового центра Kapital Bank-а. Процессинговый центр «KapitalCard» стал первым внутрибанков- ским процессинговым центром в Азербайджане. Kapital Bank является крупнейшим эмитентом банковских карт в Азербайджане и обладает самой разветвленной сетью обслуживания во всех уголках страны. Создание собственного процессингового центра стратегически важно для банка, так как создает платформу для дальнейшего долгосрочного развития технологий дистанционного банковского обслуживания и электронных платежей.

В 2007 г. другой отечественный банк – «Texnikabank» выступил учредителем процессингового центра «TexKart». Однако реально он заработал лишь с марта 2010 г. Для обеспечения деятельности процессингового центра были получены соответствующие лицензии от международных платежных систем Master Card и Visa International.

2 ноября 2010 г. еще один отечественный банк – «RoyalBank» объявил о запуске полно функционирующей процессинговой системы «RoyalCard». Решение банка призвано было существенно повысить эффективность и качество операций по программам карточного бизнеса, включая эмиссию магнитных и чиповых карт EMV-стандарта, а также выпуск локальных карт. Кроме того, решение включало в себя модуль мониторинга и предотвращения мошеннических транзакций в режиме реального времени, а также модули сопряжения с терминальными устройствами, подготовки данных и персонализации карт.

Основная задача новой процессинговой системы была определена как обес- печение контроля над стратегически важными процессами управления карточным бизнесом внутри банка, с тем, чтобы способствовать реализации планов по значи- 8 AtaBank, Azer-Turk Bank, Amrahbank, Accessbank, ASB, Bank of Baku, Bank Respublika, Bank Standard, Bank Technique, Demirbank, EBRD, KredoBank, Parabank, Rabitabank, Turanbank, Unibank, Xalqbank, Zaminbank. 9 http://www.millikart.az

52


тельному росту объемов карточного бизнеса.

Широкий спектр возможностей системы «RoyalCard» позволял осуществлять управление и эффективную поддержку многоканального обслуживания клиентов с использованием различных устройств и средств связи, включая проведение платежей в среде электронной и мобильной коммерции.

Продукты «RoyalCard» обеспечивали поддержку всех аспектов платежного бизнеса: от привычных дебетовых и кредитных карт до уникальных комбинированных карт, в том числе, для реализации программ лояльности. RoyalBank прошел сертификации прямого подключения процессинговой системы «RoyalCard» к международным платежным системам VISA Int (VISA), а также находился на окончательной стадии по проектам прямого подключения к MasterCard Worldwide (MasterCard), JCB и CUP (Union Pay)10.

Таким образом, по состоянию на начало 2012 г. в Азербайджане функционировало 5 процессинговых центра – AzeriCard, MilliKart, KapitalCard, TexKart и RoyalCard.

Таблица 1 Статистика процессинговых центров (на 01.01.2012 г.)

№ Процессинговый центр Банк ATM POS Карточки

1 AzeriCard 26 1 275 7 862 2 123 950 2 MilliKart 10 303 3 526 191 173 3 KapitalCard 1 421 466 2 131 242 4 TexKart11 1 102 1 253 63 380

5 RoyalCard12 1 31 113 70 499 Всего 5 39 2 132 13 220 4 580 244

Источник: www.cbar.az 15 августа 2012 г. на проведенном внеочередном общем собрании

акционеров «Texnikabank»-а было принято решение о ребрендинге банка. С 1 октября того же года банк сменил название на «Bank Technique». Переименование стало первым шагом в реализации новой брендинговой политики. Банку еще предстоит провести масштабную работу в этом направлении. Цель – сделать бренд более привлекательным для потенциальных клиентов, отражая идеологию банка. Однако, в связи с переживаемыми внутренними и внешними переменами процессинговый центр «TexKart» прекратил свою деятельность. Texnikabank перешел к услугам процессингового центра «AzeriCard». После смены процессингового центра было внедрено более 10 видов услуг по банковским картам, такие, как «Мобил-банк», «Интернет-банкинг», «SMS-оповещение», «Переводы Card-to-Card» и т.д.

10 Азербайджанский Royal Bank запустил процессинговую систему RoyalCard // www.trend.az 11 До полного обновления в мае-июне 2012 г. состава Наблюдательного совета и правления ОАО «Техникабанк». 12 До объявления решением Бакинского административно-экономического суда №1 банкротства ОАО Royal Bank, в собственности которого был процессинговый центр Royal Card.

53


12 июля 2012 г. Правление ЦБА приняло соответствующее решение в

отношении отзыва лицензии Royal Bank. Согласно данному решению, с 13 июля в банк был назначен временный администратор. Как было отмечено в сообщении ЦБА, «лицензия была ликвидирована в связи с несоблюдением банком требований к минимальному уровню и адекватности совокупного капитала, неисполнением обязательств перед кредиторами, осуществлением управления и текущей деятельности в ненадежном и пруденциальном порядке, а также неисполнением письменных указаний Центробанка».

Для начала процедур банкротства Royal Bank Центробанк обратился в судебные органы с заявлением об объявлении Royal Bank банкротом и его неспособности исполнять обязательства перед кредиторами. В соответствии с законом «О банках» сразу после подачи Центробанком заявления о начале процедур банкротства вступил в силу мораторий в отношении Royal Bank.

Естественно, что все это сделало невозможным дальнейшую деятельность процессинговой системы «RoyalCard».

В итоге описанных изменений ситуация с процессинговыми центрами в Азербайджане сложилась следующим образом:

Таблица 2

Распределение карточной инфраструктуры между процессинговыми центрами13 (на 01.08.2012 г.)

Процессинговый

центр Число

обслуживаемых банков

Число обслуживаемых

карточек

Число терминалов

ATM POS

AzeriCard 29 2 197 686 1 365 25 864 MilliKart 10 247 351 271 4 329

KapitalCard 1 2 207 798 441 660 Источник: www.cbar.az В последующий период целью для «AzeriCard» было и остаётся удержание

лидирующего положения на рынке. «AzeriCard» сохранил статус основного в Азербайджане и самого динамичного в регионе процессингового центра. На данный момент «AzeriCard» процессирует 30 банков14, как в Азербайджане, так и за его пределами, 28 из которых являются членами Международных Платёжных Систем. В системе «AzeriCard» обслуживается порядка 2,335 миллионов банковских карт15,

13 Деятельность процессинговых центров регулируется Правилами ЦБА «Предоставление разрешений процессинговым центрам и контроль за процессинговой деятельностью». Разрешение на осуществление процессинговой деятельности предоставляется на бессрочной основе. 14 МБА, его российская «дочка» Банк МБА–Москва, а также The Royal Bank of Scotland, Paşa Bank, Bank Standard, RabitəBank, Bank Respublika, Yapı Kredi Bank, United Credit Bank, NIKOIL Bank, AtraBank, Кавказский банк развития, Xalq Bank, ParaBank, MuğanBank, NBC Bank, AFBBank, Deka Bank, AtaBank, Azərbaycan Kredit Bankı, Agbank, Baki Ticarət Bankı, Avrasiya Bank, Bank of Azerbaijan, GunayBank, TuranBank, AmrahBank, Silk Way Bank, GəncəBank и Bank Technique. 15 На 1 января 2013 года.

54


1500 банкоматов и около 30 000 электронных терминалов16.

Базовой установкой для AzeriCard является развитие уже существующих и внедрение новых услуг. Также в фокусе внедрение новых технологий и обеспечение соответствия наивысшим технологическим стандартам. Компания также работает над увеличением количества банков-партнёров и количества обслуживаемых карт и операций по ним. Одним из примеров является внедрение международных карточных переводов MasterCard Money Send.

Данный сервис предоставляет возможность владельцам карт MasterCard и Maestro перечислять деньги на карты банков стран СНГ, Восточной Европы, Турции и Израиля (переводы только в долларах)17, а также на карты банков, обслуживаемых в других процессинговых центрах Азербайджана (переводы только в манатах). Данная услуга позволяет максимально быстро посредством сети банкоматов перечислять деньги, не обращаясь в филиалы банка18.

С недавних пор одним из приоритетных направлений компании «AzeriCard» стало развитие региональной сети, что предполагает создание центров в различных регионах Азербайджана с тем, чтобы выйти на новый уровень обслуживания в сфере банковских карт и предоставления карточных услуг. В этой связи, в конце 2013 г. процессинговый центр впервые в Азербайджане открыл региональный центр по эмиссии банковских карт в Гяндже. Это предпринято в целях более оперативного предоставления услуг и исполнения своих обязательств перед банками-партнёрами, а также стимулирования развития безналичных карточных платежей и карточной инфраструктуры в целом во всех регионах республики. Предполагается, что региональный центр позволит существенно сократить время выпуска карт и передачи их конечному пользователю.

Далее, в августе 2013 г. обслуживаемые MilliKart банки и организации имели уже порядка 350 тыс. активных платёжных карт в обращении19. Число карт, обслуживаемых MilliKart, выросло за указанный период в 1,4 раза20. Позитивный тренд сохранился и впоследствии. Так, за первое полугодие 2014 г. число обслуживаемых MilliKart пластиковых карт увеличилось на 18%21.

Процессинговый центр «KapitalCard» по состоянию на 01.04.2014 г. обслуживал 2 220 674 банковских карт, 482 банкомата и 1027 POS-терминалов.

Важно отметить и то, что все три процессингового центра, образующие действующую в стране карточную инфраструктуру полностью интегрированы в Централизованную информационную систему по массовым платежам (KOMIS) ЦБА. Это стало результатом деятельности ЦБА в рамках Указа Президента Азербайджана Ильхама Алиева от 23 мая 2011 г. «О некоторых мерах в области организации оказания государственными органами электронных услуг», согласно 16 http://www.azericard.com 17 На следующем этапе планируется внедрение переводов с карты на карту и для других регионов мира // 18 AzeriCard внедряет международные карточные переводы MasterCard Money Send // http://www.1news.az 19 Millikart Group: обслуживаемые банки увеличат число активных карт до конца года на 43% // http://abc.az 20 Число карт, обслуживаемых азербайджанским Millikart Group, выросло в 1,4 раза // http://www.trend.az 21 Число обслуживаемых Millikart пластиковых карт увеличилось на 18% // http://ru.apa.az

55


которому выплата пошлин и другие платежи должны осуществляться в режиме ре- ального времени. Тем самым, миллионы пользователей платежных карт, пользующихся услугами данных процессинговых центров, посредством банковских и почтовых отделений и интернет-страницы KOMIS (www.apus.az) могут в режиме реального времени получать уведомления и осуществлять оплату счетов за электроэнергию, воду, газ и прочие коммунальные услуги, а также оплачивать штрафы за административные нарушения, связанные с нарушением правил дорожного движения.

3. Перспективы развития карточной инфраструктуры в стране

Опираясь на реально происходящие процессы и заявленные приоритеты

можно выделить два возможных направления развития процессинговой деятельности в Азербайджане.

1. Создание крупными по местным меркам коммерческими банками своих собственных процессинговых центров. Так поступает, например, ЗАО КБ «Bank Standard», постепенно переводящий обслуживание своих пластиковых карточек в собственный процессинговый центр. Тем самым, помимо более качественного и оперативного обслуживания, Bank Standard получает возможность предоставлять клиентам уникальные и инновационные продукты. Одновременно с этим, клиенты смогут осуществлять все операции по карточным продуктам в режиме реального времени.

В связи с возобновлением работы СМС-оповещения в полном объеме, после совершения каких-либо операций с пластиковыми картами, клиенты вновь получают информацию об источнике транзакции, сумме транзакции, а также об остатке на счете.

2. Развитие карточной инфраструктуры по линии деятельности небанковских организаций. В частности, почтовый оператор Азербайджана ООО «Azerpoct» планирует задействовать собственный процессинговый центр. Работы в этом направлении предусмотрены в рамках утвержденного Президентом Азербайджана Ильхамом Алиевым Плана действий на 2011-2015 годы по реализации «Госпрограммы сокращения бедности и устойчивого развития на 2008-2015 годы». Задействование собственного процессингового центра ООО «Azerpoct» запланировано в 2014-2015 гг. В свете правовых основ деятельности национального почтового оператора следует отметить и то, что еще в 2005 г. Азербайджанская Республика и Международная ассоциация развития подписали «Соглашение о кредите развития» (Проект развития финансовых услуг)22, предусматривающее развитие в стране финансовых услуг на базе существующей платформы почтового оператора Azerpoct, обеспечение свободного доступа населения к финансовым услугам в сельских местностях и районных центрах, предоставление клиентам широкого спектра услуг посредством почтовых отделений.

Однако настоящий импульс для практической деятельности на платёжном рынке был получен в 2010 г., когда ЦБА выдал ООО «Azerpoct» лицензию для пре- доставления банковско-финансовых услуг. Согласно этой лицензии, почтовому опе-

22 Утверждено распоряжением Президента республики от 25 августа 2005 г.

56


ратору разрешено предоставление услуг по открытию и управлению почтовыми сче- тами, осуществлению денежных переводов, эмиссии дебетовых карт, операциям по купле-продаже валюты по заказу клиентов и инкассации наличных и других ценных средств.

В последующие годы планомерное развитие превратило ООО «Azerpoct» в серьёзного игрока финансового рынка. ООО «Azerpoct» стремительно наращивает свою долю на рынке финансовых услуг, составляя все более заметную конкуренцию банкам. Особенно заметный рост наблюдается в сфере трансграничных денежных переводов, где доля Azerpoct в 2013 году уверенно увеличивалась, опережая динамику рынка. Сервис денежных переводов является одной из наиболее востребованных услуг национального почтового оператора. Это естественно, поскольку Азербайджан стабильно входит в число стран СНГ с наибольшим оборотом трансграничных переводов. Около 90% этого оборота составляет трафик между Азербайджаном и странами СНГ, и в первую очередь между Азербайджаном и РФ. И хотя объём денежных переводов из России в Азербайджан в последние годы сокращается, однако размер среднего перевода, поступающего из РФ в Азербайджан, наиболее крупный из всех стран-реципиентов – порядка 19 тыс. рублей (≈ 475 манат).

По итогам 1-го квартала 2014 г. ООО «Azerpoct» осуществило прием 375,004 тыс. денежных переводов, что на 13% больше показателя аналогичного периода 2013 г. и осуществило оплату по 366,569 тыс. денежным переводам. Кроме того, в 1-ом квартале текущего года ООО «Azerpoct» в рамках проекта «Заработная плата» осуществило эмиссию 4200 международных платежных карт «MasterCard». В течение 1-го квартала посредством данных карт были осуществлены операции на сумму 5,3 млн манатов.

Сегодня уже можно говорить о том, что ООО «Azerpoct» является важной и неотъемлемой частью платёжной индустрии Азербайджана. Из более 1500 пунктов, составляющих инфраструктуру национального почтового оператора, более 1000 пунктов оказывают финансовые услуги. Национальный почтовый оператор является сегодня эмитентом пластиковых карт Maestro и MasterCard23, продолжает строить собственную сеть POS-терминалов, платёжных терминалов и банкоматов24. ООО «Azerpoct» принимает платежи в счёт погашения кредитов банков, оплаты штрафов и сборов, коммунальных и иных услуг.

Эксперты объясняют эти успехи грамотно выстроенной стратегией развития финансовых сервисов, опорой на современные информационные технологии и наличием самой крупной в Азербайджане сети пунктов обслуживания25. Кроме того, и сама статистика деятельности национального почтового оператора говорит в пользу необходимости задействовать собственный процессинговый центр ООО «Azerpoct». 23 По состоянию на 1 апреля 2014 года в ООО «Azerpoct» число активных карт системы «MasterCard» составило 9806. 24 На начало 2014 г. ООО «Azerpoct» выпустил 12 тыс. карт, в Баку и регионах действуют 14 банкоматов и 120 POS-терминалов «Азерпочт» // «Азерпочт» до конца года увеличит число пластиковых карт. http://www.biznesinfo.az 25 Число подразделений "Azerpoct" превышает 1600, в том числе 74 филиала и узла, 144 почтовых агентства и 1 тыс. 513 отделений связи // Голландцы помогут расширению услуг ООО «Azerpoct». http://www.contact.az

57


AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ MİLLİ ÖDƏNİŞ SİSTEMİNİN

PROSESSİNQ MƏRKƏZLƏRİ

C.A.Kərimova

XÜLASƏ

Postsovet dövrünün islahatları ərzində və nəticəsində Azərbaycanda yeni bir sahənin – milli ödəniş sisteminin yaradılması baş verib, verir və verməkdədir. Bu sistemin ayrılmaz tərkib hissəsi prosessinq mərkəzləridir. Plastik kartların, ilk növbədə bank kartlarının tədricən yayılması, onların tətbiq miqyasının genişlənməsi prosessinq mərkəzlərinin yaradılmasını zərurətə çevirmişdir. Məqalədə 1997-ci ildən etibarən bu günə kimi Azərbaycanda prosessinq mərkəzlərinin meydana gəlməsi, təkamülü, müasir durumu və inkişaf imkanları müəllifin diqqət mərkəzindədir.

NATIONAL PAYMENT PROCESSING CENTERS IN THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN

J.A.Kerimova

SUMMARY

Post-Soviet reforms in Azerbaijan gave a birth to the new field of national

economy – national payment system. Processing centers are integral parts of this system. Ever growing use of plastic cards, especially bank cards, generated a need for the creation of processing centers. This work presents a brief trip back to the history of processing centers in Azerbaijan since 1997 and discusses their future prospects in this country.

Məqalə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin “Bank işi” kafedrasının 16 may 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 11) Məqalə redaksiyaya 18 iyun 2014 tarixində daxil olmuşdur

58


2014 - № 39

AZƏRBAYCANDA MALİYYƏ SABİTLİYİNİN TƏMİNATINDA PUL SİYASƏTİNİN ROLU

C.R.Vəliyev

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Bakı, İstiqlaliyyət küçəsi 6

e-mail: [email protected] Açar sözlər: pul siyasəti, maliyyə sabitliyi, Mərkəzi Bank, bank sektoru, depozit siyasəti Keywords: monetary policy, financial stability, Central Bank, banking sector, deposit policy Ключевые слова: денежная политика, финансовая стабильность, Центральный Банк, банков-

ский сектор, депозитная политика

Giriş

Mərkəzi banklar pul siyasətinin həyata keçirilməsi istiqamətində müəyyən etdik-ləri hədəf və məqsədlərə çatmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edirlər. Lakin bu vasitələrin təsirləri ölkədən ölkəyə və ən əsası da ölkələrin iqtisadi səviyyələri və struktur özəlliklərindən asılı olaraq önəmli fərqliliklər göstərməkdədir.

Son illər maliyyə bazarlarına doğrudan müdaxilə edən pul siyasəti alətləri ilə yanaşı dolayı olaraq müdaxiləyə izin verən alətlərin də daxil olduğu müşahidə edilmək-dədir.

Pul siyasəti iqtisadi siyasətin əsas elementlərindən biridir. Onun strateji məqsədi dövlət orqanları tərəfindən müəyyənləşdirilir.

Pul siyasəti strategiyasının hazırlanması iki mərhələdən ibarətdir: onun son məqsədinin müəyyən edilməsi; cari məqsədin müəyyən edilməsi. Bütün bu məqsədlərin hamısı monetar orqanlar tərəfindən həyata keçirilir.

Pul siyasətinin son məqsədi öz səlahiyyətləri daxilində qiymətlərin sabitliyininin təmin edilməsidir. Hər bir ölkənin iqtisadi siyasətinin əsasında inflyasiya səviyyəsinin aşağı salınması və ÜDM-in artımı durur. Bildiyimiz kimi, dövlət orqanlarının əsas məqsədi müəyyənləşmiş siyasi iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi yolu ilə stabilliyin əldə olunması və bu stabilliyin uzun müddət qorunmasıdır. Ümumi iqtisadi stabillik hər şeydən əvvəl əsas makroiqtisadi göstəricilərin müəyyən vəziyyətini nəzərdə tutur. Bunlara əsasən istehsalın stabil artımı, stabil qiymətlər, işçi qüvvəsinin tam məşğulluğu, tədiyə ba-lansının strukturunda müsbət saldo daxildir. Ancaq monetaristlər belə hesab edirlər ki, bu sadalanan nəticələrə nail olmaq üçün bazar elementləri sərbəst fəaliyyət göstərməlidirlər. İnhisarçı meyllərin həm dövlət, həm də xüsusi sektorda inkişafı rəqabətin öz rolunu yerinə yetirməsinə imkan vermir.

Ümumiyyətlə, bütün ölkələrdə mərkəzi bankların əsas vəzifəsi çevik pul-kredit siyasətinin aparılması və pul-kredit siyasətinin əsas metodları ilə iqtisadiyyatda tənzimlə- yici funksiyasını yerinə yetirməkdir. Pul-kredit siyasətinin başlıca istiqamətlərində ölkənin makro-iqtisadi və makromaliyyə vəziyyəti təhlil edilir, pul-kredit siyasətinin və bank sisteminin inkişafının əsas istiqamətləri əks etdirilir.

UOT № 339.74

59

C.R.Vəliyev

Mərkəzi Bank qarşıdakı il üçün dövlətin pul siyasətinin əsas istiqamətlərini

oktyabr ayının 1-dən gec olmayaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidentinə təqdim edir və dekabr ayının 31-dək kütləvi informasiya vasitələrində ictimaiyyətə açıqlayır. Pul siyasətinin əsas istiqamətlərini açıqlayarkən, Mərkəzi Bank cari ildə həyata keçirilən pul siyasətinin yekunlarını, habelə qarşıdakı il üçün müəyyən etdiyi pul siyasətinin məqsəd və vəzifələrini, Mərkəzi Bankdan asılı olan və asılı olmayan amilləri də əks etdirməklə onların həyata keçirilməsi yollarını göstərir.

Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının Fəaliyyətinin Ümumi Əsasları

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 19-cu maddəsinin II hissəsinə müvafiq

olaraq, Mərkəzi Bank dövlətin müstəsna mülkiyyətindədir. Mərkəzi Bank öz fəaliyyəti barədə yalnız Azərbaycan Respublikası Prezidentinə hesabat verir1.

Büdcə layihəsinin müzakirəsi zamanı Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin sədri qar-şıdakı il üçün pul siyasətinin əsas istiqamətləri barədə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə məlumat verir.

Mərkəzi Bank Azərbaycan dövlətinin bankıdır. Mərkəzi Bank Azərbaycan döv-lətinin maliyyə agenti kimi çıxış edə bilər. Mərkəzi Bank maliyyə nazirliyi ilə razı-laşdırılmış şərtlərlə dövlətin maliyyə agenti funksiyalarını həyata keçirə bilər.

Pul siyasətinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar tələb olunduqda, Mərkəzi Bank Respublika maliyyə nazirliyi ilə razılaşdırılmış şərtlərlə dövlətdən müddətli depozitlər qəbul edə bilər. Mərkəzi Bank Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi kəsirinin birbaşa maliyyələşdirilməsi üçün dövlətə kredit vermir. Dövlət büdcəsində qısamüddətli vəsait çatışmazlığı yarandıqda, Mərkəzi Bank maliyyə nazirliyi ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən gəlir gətirən dövlət borc qiymətli kağızları ilə təmin edilməsi şərti ilə dövlətə ən çoxu 6 ay müddətinə və cari ildə ödənilmək şərti ilə milli valyutada (manatla) kredit verə bilər. Belə kreditlərin verilmiş və ödənilməmiş hissəsinin ümumi məbləği son üç il ərzində dövlət büdcəsinin orta gəlirlərinin 3 faizindən çox ola bilməz. Mərkəzi Bank tərəfindən Azərbaycan dövlətinin buraxdığı borc qiymətli kağızların alınması dövlətə kreditlərin verilməsi hesab olunur.

Mərkəzi Bank öz məqsədlərinə nail olmaq üçün yerli və xarici kredit təşkilatları ilə aşağıdakı əməliyyatları aparmaq hüququna malikdir: çekləri, vekselləri, qiymətli metalları və qiymətli daşları, habelə bunlardan hazırlanmış məmulatı almaq, satmaq və saxlamaq; xarici valyutanı, habelə xarici valyutada təqdim etdikləri ödəniş sənədlərini və öhdəliklərini almaq və satmaq; qarantiyalar və zəmanətlər vermək; bank hesabları, o cüm- lədən depozit hesabları açmaq; hesablaşma, kassa, depozit əməliyyatları aparmaq, qiymətli kağızların və başqa sərvətlərin saxlanması və idarə olunması üçün onları qəbul etmək, hər

1 Mərkəzi Bankın Azərbaycan Respublikası Prezidenti qarşısında hesabatlığı aşağıdakılardan

ibarətdir: Mərkəzi Bankın İdarə Heyəti üzvlərinin vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilməsindən; Mərkəzi Bankın İdarə Heyəti sədrinin və onun müavinlərinin vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilməsindən; Mərkəzi Bankın fəaliyyətinin yoxlanılması üçün auditorun təyin edilməsindən və zəruri hallarda, auditor yoxlamasının növbədənkənar qaydada keçirilməsindən; Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin sədri tərəfindən ildə iki dəfə Mərkəzi Bankın əsas məqsəd və funksiyalarının həyata keçirilməsi barədə hesabatın, habelə audit rəyi ilə təsdiq edilmiş ilin yekunları üzrə maliyyə hesabatının və hesabat əməliyyat büdcəsi barədə hesabatın Azərbaycan Respublikası Prezidentinə təqdim edilməsi.

60

C.R.Vəliyev

hansı valyutada çekləri və vekselləri ödənişə təqdim etmək və beynəlxalq təcrübədə qəbul edilmiş digər bank əməliyyatlarını həyata keçirmək.

Mərkəzi Bankın fəaliyyətinin əsas məqsədi öz səlahiyyətləri daxilində qiymətlərin sabitliyininin təmin etməkdir. Bununla yanaşı, Mərkəzi Bankın fəaliyyətinin məqsədi, həmçinin bank və ödəniş sistemlərinin sabitliyini və inkişafını təmin etməkdir. Mərkəzi Bank məqsədlərinə nail olmaq - dövlətin pul və valyuta siyasətini müəyyən edir və həyata keçirir. Pul siyasətinin əsas istiqamətlərini açıqlayarkən, Mərkəzi Bank cari ildə həyata keçirilən pul siyasətinin yekunlarını, habelə qarşıdakı il üçün müəyyən etdiyi pul siyasətinin məqsəd və vəzifələrini, Mərkəzi Bankdan asılı olan və asılı olmayan amilləri də əks etdirməklə onların həyata keçirilməsi yollarını göstərir.

Mərkəzi Bank məqsədlərinə nail olmaq üzrə dövlətin valyuta siyasətini müəyyən edir və həyata keçirir. Valyuta siyasəti – dünya iqtisadi inteqrasiya prosesləri kontekstində iqtisadiyyatın daxili və xarici dinamik müvazinətini (tarazlığını) təmin etmək, beynəlxalq ödəmələri müəyyən sistem daxilində yerinə yetirmək və tədiyyə balansını tənzimləmək məqsədi ilə ölkənin cari və strateji məqsədlərinə uyğun olaraq monetar orqanların həyata keçirdiyi tədbirlərin məcmuəsidir.

Valyuta siyasətini həyata keçirilmə sırasında onun valyuta bazarının fəaliyyətinə təsir göstərən iqtisadi parametrlərin qarşılıqlı əlaqəsinin monitorinqini aparılması vacibdir: valyuta məzənnə; qızıl-valyuta ehtiyatları; tədiyyə balansı saldosu; daxili pul tədavülünün həcmi və dollarlaşma dərəcəsi; valyuta liberallaşma dərəcəsi.

Valyuta siyasəti xarici valyutaya olan tələb və təklif əsasında realizə olunur. Valyuta tələb və təklifə təsir tədbirlərini bir neçə qrup kateqoriyasına bölmək olar: Maliyyə; iqtisadi (ölkənin ixracat potensiyalının inkişafı və ya idxalı əvəzedici sahələrin inkişafı); inzibati (valyuta nəzarət və tənzimlənməsi konteksində birbaşa (kvota) və dolaylı (gömrük məhdiyyəti); sosial-psixoloji.2

Valyuta siyasətinin həyata keçirlmiş nəticələrinin tam iqtisadi-statistik görüntüsünü ölkənin cari tədiyyə balansında görmək olar.

Mərkəzi Bank Nağd pul dövriyyəsini təşkil edir, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 19-cu maddəsinin II hissəsinə və pul nişanlarının tədavülə bura-xılmasını və tədavüldən çıxarılmasını həyata keçirir. Azərbaycan Respublikasının ərazisində nağd pul tədavülünün təşkili üçün Mərkəzi Bank aşağıdakıları həyata keçirir: pul nişanlarına olan tələbatı müəyyənləşdirir; pul nişanlarının istehsalını təşkil edir və ya hazırlanmasına sifariş verir, onların daşınmasını və saxlanmasını təmin edir; pul nişanlarının ehtiyatlarını yaradır və həmin ehtiyatlara sərəncam verir; Мərkəzi Bank və kredit təşkilatları tərəfindən nağd pulun saxlanması və inkassasiyası qaydalarını müəyyən edir; Мərkəzi Bank və kredit təşkilatlarında kassa əməliyyatlarının aparılması qaydalarını müəyyənləşdirir; tədavülə yararsız olan pul nişanlarının əlamətlərini və onların dəyişdirilməsi qaydalarını müəyyən edir.

Мərkəzi Bankı manatın xarici valyutalara nisbətdə rəsmi məzənnəsini mütəmadi müəyyən edir və elan edir. Məzənnə siyasəti – ölkənin ixracat potensiyalına və investiya mühitinə təsir edən ən önəmli formalaşdırma tədbirlər məcmusudur (məs: tədiyyə balan-sının tənzimlənməsi, ölkənin qızıl-valyuta ehtiyatları). Valyuta məzənnəsinə təsir edən

2 Geniş bax: Z.F.Məmmədov. «Bank fəaliyyətinin əsasları (Elmi nəzəri-praktik məlumat nəşri). Bakı:

Azərnəşr, 2014.

61

C.R.Vəliyev

amillər: daxili və xarici qiymət səviyyəsi; xarici ticarət balansına aid statistik göstəricilər;beynəlxalq kapital hərəkətində dəyişikliklər; tədiyyə balansının ayrı-ayrı maddələrində dəyişikliklər;. dövlət budcəsinə aid göstəricilər; xarici borc və faiz ödəmələri; dövlət budcəsinə aid göstəricilər, xarici borc və faiz ödəmələri; pul miqdarındakı dəyişmələr; Mərkəzi bankın qızıl-valyuta ehtiyatlarının həcmi; beynəlxalq qurumların ölkə iqtisadiyyatına bağlı dəyərləndirmə notları və s.3

Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı manatın sabitliyini təmin etmək məqsədi ilə xarici valyutanın alqı-satqısı üzrə əməliyyatlar aparmaqla valyuta bazarına müdaxilə edə və satış məzənnəsinin alış məzənnəsindən kənarlaşmasına hədd qoya bilər.

Mərkəzi Bank dövlətin pul siyasətinin həyata keçirilməsi, ölkənin beynəlxalq öhdəlikləri üzrə hesablaşmaların vaxtında aparılması üçün beynəlxalq qızıl-valyuta ehtiyatlarını İdarə Heyətinin müəyyən etdiyi strategiya çərçivəsində saxlayır və idarə edir. Mərkəzi Bank qanunvericiliyə uyğun olaraq hesabat tədiyə balansını tərtib edir və ölkənin proqnoz tədiyə balansının hazırlanmasında iştirak edir.

«Banklar haqqında» və «Poçt haqqında» Azərbaycan Respublikası qanunlarına, bu Qanuna və onlara müvafiq qəbul etdiyi normativ xarakterli aktlara uyğun olaraq bank fəaliyyətini lisenziyalaşdırır və tənzimləyir, qanunla müəyyən edilmiş qaydada bank fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirir; Banklar məcmu kapitalını və likvid ehtiyatlarını daimi olaraq müəyyən olunmuş səviyyədə saxlamalı, öz öhdəliklərini yerinə yetirmək və zərərə yol verməmək üçün aktivlərin qiymətdən düşməsinə qarşı zəruri tədbirlər görməli, mühasibat sənədlərini və digər zəruri sənədləri qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada tərtib etməli, bankın fəaliyyətinə nəzarət mexanizmlərini formalaşdırmalı və tətbiq etməli, zərərin əmələ gəlməsi riskini maksimal şəkildə azaltmaq məqsədi ilə aktivlərin diversifikasiyasını (bölüşdürülməsini) təmin etməlidirlər.

Azərbaycan Mərkəzi Bankının məqsədlərindən biri də, ödəniş sistemlərinin sabitliyini və inkişafını təmin etməkdir. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankın (AMB) ödəniş sistemləri sahəsində fəaliyyəti onun struktur bölməsi olan ödəniş sistemləri və hesablaşmalar departamenti tərəfindən həyata keçirilir. Mərkəzi Bank ödəniş sistemlərinin fəaliyyətini təşkil edir, əlaqələndirir, tənzimləyir və onların üzərində nəzarəti qanuna uyğun olaraq həyata keçirir.

Kredit təşkilatları arasında hesablaşmaların təşkili Mərkəzi Bank ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən kredit təşkilatları arasında hesablaşmaları Mərkəzi Bankda milli valyutada (manatda) açdıqları müxbir hesabları vasitəsilə, yaxud beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq Mərkəzi Bankın müəyyən etdiyi digər üsullarla təşkil edir.

Pul siyasətinin həyata keçirilməsi məqsədilə Mərkəzi Bank tərəfindən kredit təşkilatlarının yenidən maliyyələşdirilməsi həyata keçirilir. Bu zaman verilən kreditlər dövlət qiymətli kağızları, dövlətin və digər etibarlı emitentlərin qarantiyaları və zaminliyi, xarici valyuta, qızıl, müxtəlif formada qiymətli metallar və digər aktivlərlə təmin olunmalıdır. Belə kreditlər 6 aydan çox olmayan müddətə verilir və həmin müddətə uzadı- la bilər. Yenidən maliyyələşdirilmənin forma, qayda və şərtlərini Mərkəzi Bankın İdarə Heyəti müəyyən edir. Kreditlər yalnız milli valyutada (manatla) kredit təşkilatlarının baş

3Дж.Валиев. Монетарная политика Центрального Банка Азербайджана // «Государственное

регулирование экономики и повышение эффективности деятельности субъектов хозяйствования». 8-я Международная научно-практическая конференция. Академия управления при Президенте Республики Беларусь. 26-27 апреля 2012 г.

62

C.R.Vəliyev

idarələrinə verilir.

Maliyyə bazarlarının inkişaf səviyyəsini nəzərə alaraq MB 2007-ci ildən etibarən pul siyasətinin beynəlxalq ətandartlara uyğunlaşdırılması çərçivəsində «faiz dərəcələri dəhlizi» yanaşmasını tətbiq edir.4

Pul siyasətinin institusional bazası

Mərkəzi Bank makroiqtisadi idarəetmənin və pul siyasətinin institutsional

bazasının inkişafı istiqamətində məqsədyönlü fəaliyyəti davam edir. 2011-ci ildən başlayaraq, Mərkəzi Bank pul siyasəti mexanizminin qlobal postböh-

ran dövrünün çağırışlarına uyğunlaşdırılması və beynəlxalq standartlaşma istiqamətində təkmilləşdirmə işləri davam edir. Azərbaycanda kontr-tsiklik makroprudensial idarəetmənin formalaşdırılması çərçivəsində araşdırmalar aparılmış və bu əsasda Mərkəzi Bankın pul və maliyyə sabitliyi siyasəti üzrə strategiyanın ilkin layihəsi hazırlanmışdır. Mərkəzi Bankda pul siyasəti və maliyyə sabitliyi siyasətinin effektivliyini təmin edən tədqiqat bazasının inkişaf etdirilməsi istiqamətində də işlər davam edir. Stress testlər və maliyyə sabitli İnflyasiyayi indikatorları vasitəsilə maliyyə sisteminin zəif və güclü tərəfləri müəyyən olunmuş, bank sektorunun davamlığı və həssaslığı mütəmadi qiymətləndirilmişdir.

Mərkəzi Bank statistik informasiya təminatının daha da təkmilləşdirilməsi və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasını da diqqət mərkəzində saxlayır.

Hal-hazırda ölkə iqtisadiyyatının ticarət, sənaye, xidmət və tikinti sektorlarında fəaliyyət göstərən təxminən 300 müəssisə monitorinqə cəlb olunur.

Mərkəzi Bankın öz missiyasını tam və etibarlı yerinə yetirməsi baxımından onun institusional fəaliyyətinin qabaqcıl mərkəzi bankçılıq təcrübəsinə uyğun idarə edilməsi strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu məqsədlə 2011-ci ildən AMB-də qabaqcıl təcrübəyə əsaslanan yeni institusional idarəetmə çərçivəsi qurulmuşdur.

Yeni institusional idarəetmə çərçivəsi “Hədəflərlə idarəetmə” fəlsəfəsinə əsaslanır. Azərbaycanda pul və maliyyə sabitliyi siyasətinin əsas istiqamətləri iqtisadi

artımın və inkişafın başlıca şərti olan makroiqtisadi sabitliyin qorunmasına, bank sektorunda maliyyə sabitliyinin təmin olunmasına və maliyyə vasitəçiliyinin dərinləşməsinə yönəldilib.

Mərkəzi bankin maliyyə sabitliyiyinin təminatinda rolu

Azərbaycanda Mərkəzi Bankın pul siyasətinin başlıca hədəfi illik inflyasiyanın

təkrəqəmli səviyyədə saxlanması təşkil edir. İnflyasiyanın aşağı səviyyədə saxlanması ödəniş qabiliyyətli tələbin təmin olunmasında, əhalinin və biznesin maliyyə yığımlarının real dəyərinin qorunmasında, faiz dərəcələrinin aşağı düşməsində və manatın real məzənnəsinin rəqabətli olmasında həlledici amildir. Manatın məzənnəsi makroiqtisadi sabitliyin saxlanmasında, maliyyə sabitliyinin idarə olunmasında, habelə qeyri-neft sektorunun beynəlxalq rəqabət qabiliyyətinin qorunmasında əhəmiyyətli amil olaraq qəbul edilib.

4 Sadıqov E.M. Bank əməliyyatları. Bakı, 2010.

63

C.R.Vəliyev

Dünya İqtisadi Forumuna görə Azərbaycan dünyada ən aşağı inflyasiyaya malik

7 ölkədən biri olmuşdur. Bank sektorunda kapitalın adekvatlığı göstəricisi 12%-lik normaya qarşı 17.6% təşkil edir ki, bu da beynəlxalq standartlar üzrə tələbi 2 dəfəyədək üstələyir. Sistemin likvidliyi yüksəkdir, bankların öhdəlikləri və hesablaşmaların icrası fasiləsiz həyata keçirilir. 2013-cü ildə bank sistemi üzrə maliyyə nəticələri qənaətbəxş olmuş, mənfəətlə işləyən bankların sayı artmışdır. Bank sektoru üzrə aktivlərin gəlirliyi 2%, kapitalın gəlirliyi isə 15% təşkil edir. Bank sektorunda dayanıqlığın və sabitliyin qorunması, bank aktivliyinin optimallaşması, sektorun tarazlı və sağlam inkişafı maliyyə sabitliyi siyasətinin əsas imperativləridir. Azərbaycanda Mərkəzi Bankın pul və məzənnə siyasəti ölkədə makroiqtisadi sabitliyin qorunmasına yönəldilmiş, kontr-tsiklik siyasət çərçivəsinin formalaşması mühüm prioritet olmuşdur. Pul siyasəti inflyasiya və iqtisadi artım, pulun dəyəri və iqtisadiyyatda gəlirlik norması arasında mümkün optimal balansın tapılmasına istiqamətləndirilmişdir. Azərbaycanda hal- hazırda fəaliyyətdə olan bankların sayı 43 təşkil edir. Qeyri-bank kredit təşkilatlarının sayı 125- dən (1 yanvar 2012) 132-dək artmışdır. Əhaliyə, xüsusilə də regionlarda yaşayan sakinlərə maliyyə xidmətlərini göstərən “Azərpoçt” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin 63 filialı uğurla fəaliyyət göstərir.

Mərkəzi Bankın tənzimləmə potensialının və şəffaflıq göstəricilərinin daha da yüksəldilməsi istiqamətində zəruri tədbirlər görülməkdə davam edir. Mərkəzi Bankın qoşulduğu FSAP2 proqramı çərçivəsində gözlənilən qiymətləndirmələrin nəticələri Mərkəzi Bankın və bank sisteminin inkişaf prioritetlərinin müəyyən edilməsində mühüm rol oynayacaqdır.

Azərbaycan bank sistemində maliyyə sabitliyi qorunması üçün sektorun institusional inkişafı davam edir. Bank sisteminin kapital adekvatlığı və likvidlik göstəriciləri məqbul səviyyədə saxlanılmışdır. Maliyyə xidmətlərinə çıxış imkanları genişlənmiş, iqtisadiyyatın kreditləşdirilməsi davam etdirilmişdir. Bank sektorunun potensial riskləri vaxtında tənzimlənmişdir. Sektorda restrukturizasiya tədbirləri davam etməkdədir. Mərkəzi Bank tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində Azərbaycan bank sistemi maliyyə dayanıqlığını qorunmuşdur.

Mərkəzi Bankın məzənnə siyasəti valyuta bazarında tarazlığın təmin olunmasına və manatın məzənnəsinin sabitliyinə yönəlib. Dəhliz daxilində ABŞ dolları/manat ikitərəfli məzənnəsinin hədəflənməsi növbəti ildə də məzənnə siyasətinin əməliyyat çərçivəsini təşkil edir. Tədiyə balansının profisiti manatın məzənnəsinə təsir edən başlıca makroiqtisadi amildir.

Mərkəzi Bank pul və maliyyə sabitliyi siyasətini uzunmüddətli iqtisadi inkişaf hədəflərini və həmçinin növbəti ilin makroiqtisadi xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla həyata keçirir. İqtisadiyyatın şaxələnməsinin və yüksək iqtisadı artımın sosial rifaha transformasiyasının fundamental şərtlərindən biri makroiqtisadi və maliyyə sabitliyi, habelə “maliyyə inklüzivliyi” - maliyyə resurslarına geniş çıxış imkanlarının təmin olunmasıdır.

Bu hədəfləri əsas götürərək Mərkəzi Bank orta müddətli dövrdə çevik pul və məzənnə siyasəti yürüdəcək, siyasət çərçivəsinin, o cümlədən məzənnə rejiminin təkmilləşdirilməsini diqqət mərkəzində saxlayacaq və qiymət sabitliyinin qorunmasına dəstək vermək üçün Mərkəzi Bank sərəncamında olan alətlərdən istifadə edərək zəruri antiinflyasiya tədbirlərini həyata keçirəcəkdir. Antiinflyasiya siyasəti yürüdülərkən inflyasi- yanın tələb və xərc amilləri diqqətdə saxlamaq gərəkir. Pul siyasətinin makroiqtisadi siya-

64

C.R.Vəliyev

sətlə koordinasiyası çərçivəsinin daha da inkişaf etməsi, monetar idarəetmənin empirik əsaslarının gücləndirilməsinə xüsusi diqqət verilməsi gərəkir.

Maliyyə sabitliyini təmin etmək üçün makro və mikro prudensial siyasət bank sektorunda hərarətlənmənin sistem tənzimlənməsi və fərdi nəzarət vasitəsilə idarə edilməsinə yönəltmək məqsədəuygundur.

Bazel-3 standartlarının yerli şəraitə adaptasiyası təmin edilərək, “kontr-tsiklik bank nəzarəti” çərçivəsinin formalaşması mütləqdir.

Maliyyə dərinliyinin artırılmasına yönəlmiş siyasət çərçivəsində bankların biznes modelinin yeni strateji inkişaf hədəflərinə uyğunlaşdırılması, faiz dərəcələrinin azalmasının təşviqi həyata keçirilməlidir. Bank-maliyyə infrastrukturunun, o cümlədən nağdsız hesablaşmalar sisteminin daha da inkişaf etməsi və dərinləşməsi üçün səyləri artırmaq məqsədəuyğundur.

Bütövlükdə, gələcəkdə də Mərkəzi Bank pul siyasətini iqtisadi artım və qiymət sabitliyi arasında optimal və effektiv şəkildə tarazlaşdırma təmin olunacaqdır.

Nəticə

Son illər Azərbaycan Respublikasında maliyyə sisteminin formalaşması və

təkmilləşdirilməsində dövlətin rolu getdikcə güclənir və bu zaman qarşıya qlobal maliyyə böhranının təsirinin başa çatmadığı hazırkı dövrdə ölkənin maliyyə sabitliyinin və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, makroiqtisadi, vergi və pul siyasətinin qarşılıqlı üzvi əlaqədə həyata keçirilməsi, büdcə sektorunun restrukturizasiyası və büdcə planlaşdırılması metodlarının daha səmərəli tətbiqi, büdcə gəlirlərinə və xərclərinə nəzarətin effektivliyinin yüksəldilməsi və s. kimi mühüm vəzifələr irəli sürülür.

Bu hədəflərə nail olmaq üçün Mərkəzi Bank pul siyasətinin və bank nəzarətinin strateji çərçivəsinin davamlı təkmilləşdirilməsini həyata keçirir, habelə makroiqtisadi siyasətin koordinasiyasının daha da təkmilləşməsinə zəruri dəstək verməkdədir. Hazırda həyata keçirilən pul siyasəti nəticəsində maliyyə sabitliyi qorunub saxlanılmış, maliyyə sisteminin institusional inkişafı davam etdirilmiş, maliyyə xidmətlərinə çıxış imkanları artmaqdadır.

Gələcəkdə də Mərkəzi Bankın pul siyasətinin başlıca hədəfini illik inflyasiyanın təkrəqəmli səviyyədə saxlanması təşkil edəcəkdir. İnflyasiyanın aşağı səviyyədə saxlanması ödəniş qabiliyyətli tələbin təmin olunmasında, əhalinin və biznesin maliyyə yığımlarının real dəyərinin qorunmasında, faiz dərəcələrinin aşağı düşməsində və manatın real məzənnəsinin rəqabətli olmasında həlledici amildir. Bank sistemindəki likvidlik həm inyeksiya (likvidliyin verilməsi), həm də sterilizasiya alətləri vasitəsilə tənzimlənəcəkdir.

Maliyyə sabitliyi üzrə əsas hədəflərə nail olunması və Bazel-III standartları ilə harmonizasiya məqsədilə prudensial nəzarət çərçivəsi təkmilləşdirilməlidir.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu (17 aprel 2007-ci il, 9 oktyabr 2007-ci il, 6 noyabr 2007-ci il, 26 may 2009-cu il, 19 iyun 2009-cu il və 30 iyun 2009-cu il tarixli qanunlarla qəbul edilmiş dəyişikliklər və əlavələrlə). 2. Banklar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu (4 mart 2005-ci il, 6 mart 2007-ci il, 17 aprel 2007-ci il, 19 oktyabr 2007-ci il, 2 oktyabr 2008-ci il, 26 may 2009-cu

65

C.R.Vəliyev

il və 30 iyun 2009-cu il tarixli qanunlarla qəbul edilmiş dəyişikliklər və əlavələrlə). 3. Z.F.Məmmədov. «Bank fəaliyyətinin əsasları (Elmi nəzəri-praktik məlumat nəşri). Bakı: Azərnəşr, 2014. 4. Дж.Валиев. Монетарная политика Центрального Банка Азербайджана // «Государственное регулирование экономики и повышение эффективности деятельности субъектов хозяйствования». 8-я Международная научно-практическая конференция. Академия управления при Президенте Республики Беларусь. 26-27 апреля 2012 г. 5. E.M.Sadıqov. Bank əməliyyatları. Bakı, 2010.

THE ROLE OF MONETARY POLICY

IN SECURING FINANCIAL STABILITY IN AZERBAIJAN

J.R.Veliyev

SUMMARY

This work presents an analysis of the role of monetary policy in securing financial stability in Azerbaijan. The activities of the Central Bank of the Republic of Azerbaijan in the framework of this policy are studied.

РОЛЬ ДЕНЕЖНОЙ ПОЛИТИКИ В ОБЕСПЕЧЕНИИ ФИНАНСОВОЙ СТАБИЛЬНОСТИ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ

Дж.Р.Велиев

РЕЗЮМЕ

В статье представлен анализ роли денежной политики в обеспечении

финансовой стабильности в Азербайджане. Исследована деятельность Центрального Банка Азербайджанской Республики в рамках этой политики. Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin “İqtisadiyyat və menecment” kafedrasının 5 aprel 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 8) Məqalə redaksiyaya 14 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

66


2014 - № 39

H Ü Q U Q Ş Ü N A S L I Q B Ö L M Ə S İ

CİNAYƏT MÜHAKİMƏ İCRAATINDA MƏHKƏMƏNİN PROSESSUAL FUNKSİYALARI BARƏDƏ

F.N.Səfərov

Bakı Dövlət Universiteti Bakı AZ1148, Akademik Z.Xəlilov küçəsi 23 e-mail: [email protected] Açar sözlər: cinayət mühakimə icraatı, məhkəmə, cinayət-prosessual funksiyalar Keywords: criminal proceedings, court, criminal procedure functions Ключевые слова: уголовное судопроизводство, суд, уголовно-процессуальные функции Cinayət prosesində məhkəmənin yerinə yetirdiyi funksiyaların sisteminə həsr

edilmiş xüsusi hüquq ədəbiyyatının öyrənilməsi göstərir ki, ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən məhkəmənin işi həll etmə funksiyası ilə yanaşı bir sıra digər funksiyaları da fərqləndirilir. Həmin fikirlərin ümumiləşdirilməsi əsasında belə nəticə çıxarmaq olar ki, ədəbiyyatda cinayət prosesində məhkəmənin yerinə yetirdiyi funksiyalar əsasən üç qrupa bölünür (bu zaman təsnifat əsası kimi məhkəmənin əsas prosessual funksiyasının özü – işi həll etmə funksiyası götürülür) və həmin qruplar daxilində də bu funksiyaların özünəməxsus təsnifatı aparılır. Beləliklə, cinayət prosesində məhkəmənin yerinə yetirdiyi funksiyalara aşağıdakı təsnifat daxilində baxmaq olar:

I. Cinayət prosesində məhkəmənin yerinə yetirdiyi əsas funksiya. Cinayət prosesində məhkəmənin yerinə yetirdiyi əsas funksiya işi həll etmə funksiyasıdır. İşi həll etmə dedikdə, cinayət işinə və ya cinayət təqibi üzrə digər materiallara məhkəmədə mahiyyəti üzrə baxılması və baxış nəticəsində müvafiq hökmün və ya digər yekun məhkə- mə qərarının çıxarılması başa düşülür. Bu funksiyanın müstəsna subyekti məhkəmələrdir. Bəzən məhkəmənin səlahiyyətləri (prosessual hüquqları) cinayət prosesinin tərəflərinin məxsus olduğu hüquqlarla, xüsusilə də sübutetmə ilə bağlı olan bir sıra hüquqlarla eyni və ya oxşar ola bilər, lakin bu hal da məhkəməni həmin tərəflərin həyata keçirdiyi prosessual funksiyanın subyektinə çevirmir (7, s.20; 9, s.184-185). Bəzən göstərilir ki, bu funksiya müəyyən mənada həm də təhqiqat orqanı, müstəntiq və prokuror tərəfindən (ibtidai istintaq mərhələsində) həyata keçirilir. Məsələn, cinayət işini başlamağı rədd etmək, qanuni əsaslar üzrə cinayət işinin xitam edilməsi və s. (2, s.18). Lakin bütün bunlarla bərabər, işin mahiyyətcə qəti və son həlli məhkəməyə aiddir (1, s.18).

II. Əsas funksiyanın həyata keçirilməsi ilə birgə yerinə yetirilən funksiyalar. Məhkəmənin əsas funksiyası ilə birgə yerinə yetirilən cinayət-prosessual funksiyaların başlıca əlaməti onların işi həll etmə funksiyası ilə eyni prosedur daxilində, müəyyən mənada paralel olaraq icra edilmələridir. Bu funksiyalar işi həll etmə funksiyası ilə tam olaraq əhatə edilmir, çünki bilavasitə işi həll etmə funksiyasının əsas təyinatına xidmət etmirlər, lakin onun realizə edilməsi üçün zəmin yaradırlar. Eyni zamanda, həmin funksi-

UOT № 343.1

67

F.N.Səfərov

yaların yerinə yetirilməsi üçün müstəqil icraatların, prosedurların nəzərdə tutulmadığı üçün (buna ehtiyac da yoxdur, çünki bu, cinayət prosesində lüzumsuz olaraq çoxsaylı icraatların yaranmasına səbəb olardı) onlar işi həll etmə funksiyasının prosedurları daxilində yerinə yetirilirlər. Hüquq ədəbiyyatının öyrənilməsi belə deməyə əsas verir ki, məhkəmənin əsas funksiyası ilə birgə yerinə yetirilən cinayət-prosessual funksiyalara insan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi (hüquq müdafiəsi), təşkilati, xəbərdaredici (preventiv), vurulmuş zərərəin ödənilməsinin təmin edilməsi funksiyaları aid edilə bilər (4, s.181-183; 5, s.44; 8, s.10). Onlara ayrılıqda baxaq.

İnsan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi (hüquq müdafiəsi) funksiyası təkcə məhkəmə üçün deyil, cinayət prosesini həyata keçirən bütün dövlət orqanları üçün xas olan bir funksiyadır. Təkibində dar mənada prosessual termin kimi də istifadə edilə bilən «müdafiə» kateqoriyasının olması bu funkisyanın bəzən səhvən «müdafiə funksiyası» ilə eyniləşdirilməsinə səbəb olur, lakin milli hüquq ədəbiyyatında professor F.M.Abbasova tərəfindən həmin məsələ kifayət qədər dəqiq şəkildə izah edilmişdir: «… müdafiə funksiyasını müdafiə tərəfinə aid olan subyektlər həyata keçirir. Müdafiə funksiya ittiham funksiyasına qarşı həyata keçirilir. Cinayət təqibini həyata keçirən dövlət orqanları tərəfindən şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsin müdafəisinə yönəlmiş hərəkətlərin müdafiə tərəfinin aktivliyi nəticəsində deyil, öz təşəbbüsü ilə həyata keçirilməsi onların müdafiə funksiyasının subyekti olmasına dəlalət etmir. Cinayət təqibi orqanlarının bu fəaliyyəti ittihamdan müdafiə funksiyası kimi deyil, hüquqmüdafiəsi funksiyası kimi başa düşülməlidir. İttihamdan müdafiə və hüquqmüdafiəsi funksiyaları eyniyyət təşkil etmir. İttihamdan müdafiə yalnız şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsin hüquqlarının müdafiəsinə yönəlir. Hüquq müdafiəsi funksiyasının məzmununa isə cinayət işinin başlanması və ibtidai araşdırma mərhələlərində təkcə şübhəli və təqsirləndirilən şəxslərin hüquqlarının müdafiəsinə yönəlmiş tədbirlərin görülməsi üzrə fəaliyyət deyil, həm də cinayətdən zərərçəkmiş, cinayət barədə ərizə və məlumat vermiş və cinayət prosesində iştirak edən digər şəxslərin də hüquqlarının təminatı üzrə fəaliyyət aid edildir» (1, s.16-17).

Təşkilati funksiya da məhkəmənin əsas funksiyası ilə paralel olaraq həyata keçirilir və işi həll etmə funksiyasının səmərəli yerinə yetirilməsi üçün əlverişli zəmin yaratmağa yönəlsə də, məhkəmənin müstəqil fəaliyyət istiqamətini təşkil edir, çünki bu funksiyanın realizəsi zamanı işin mahiyyəti üzrə həlli üçün əhəmiyyətli olan heç bir məsələyə hüquqi qiymət verilmir. Ədəbiyyatda məhkəmənin təşkilati funksiyasının özünün də iki əsas elementini fərqləndirirlər – sərəncamvericilik və cərimə edicilik elementləri (4, s.182). Məhkəmənin təşkilati funksiyasının sərəncamverici elementi onun, məhkəmə iclasına rəhbərlik, onu idarə etməklə bağlı olan səlahiyyətlərindən irəli gəlir. Bu səlahiyyətlər, bir qayda olaraq, proses iştirakçılarına məhz məhkəmə tərəfindən söz verilməsi, müxtəlif prosessual institutların realizəsi zamanı ardıcıllığın məhkəmə tərəfindən müəyyən edilməsi və s. kimi qaydalarda təzahür olunur. Məhkəmənin təşkilati funksiyasının cərimə edicilik elementi məhkəmə iclasında qaydanın təmin edilməsi ilə əlaqədar yerinə yetirilir. AR CPM-in 310.6.1-ci maddəsinə əsasən, dövlət ittihamçısı və müdafiəçi istisna olmaqla, məhkəmə iclasında qaydanı kobud surətdə pozan şəxslər barəsində əvvəlcə edilmiş xəbərdarlıqlan sonra məhkəmənin qərarı əsasında əlli beş manatadək cərimə tətbiq edilə bilər.

Məhkəmənin xəbərdaredici (preventiv) funksiyası hüquq ədəbiyyatında həm geniş, həm də dar anlamlarda izah edilmşidir. Geniş mənada məhkəmənin bu funksiyası

68

F.N.Səfərov

izah edilərkən göstərilir ki, məhkəmənin bütün fəaliyyəti hüquqi dövlərin əsaslarının, qanunçuluğun və hüquq qaydasının möhkəmləndirilməsinə, sosial ədalətin bərqərar edilməsinə yönəlir. Məhkəmə baxışının bütün gedişatı boyu məhkəmənin iclasında iştirak edən şəxslərə xədərdaredici-tərbiyələndirici təsir göstərilir. Məhkəmə hökmünün xədərdaredici-tərbiyələndirici rolu xüsusilə vurğulanır (6, s.184-185; 8, s.10-13). Məhkə- mənin nəzərdən keçirilən funksiyasına dar anlamda baxan müəlliflər isə, onun özünü iki müstəqil elementə bölməklə izah etməyə üstünlük verirlər – tərbiyələndirici və xəbərdaredici (4, s.182).

Məhkəmənin tərbiyələndirici rolu vətəndaşların məhkəməyə, qanuna və dövlətə lazımi hörmət göstərilməsini təmin edən prosessual hərəkətlərin həyata keçirilməsində təzahür olunur. Ədəbiyyatda məhkəmənin nəzərdən keçirilən funksiyasının xəbərdaredici elementinin yeganə realizə forması kimi isə məhkəmənin xüsusi qərar çıxarması səlahiyyətləri qiymətləndirilir (4, s.182; 5, s.44).

Vurulmuş zərərin ödənilməsinin təmin edilməsi funksiyası. AR CPM-in 188-ci maddəsi məhkəmənin təşəbbüsü ilə maddi ziyanın ödətdirilməsindən bəhs edir. Bu normanın məzmununa görə, cinayət işi və ya cinayət təqibi ilə bağlı digər material üzrə sənədlər və sübutlar buna imkan verirsə, müstəsna hallarda məhkəmə baxışı zamanı şəxs verilmiş mülki iddianı şəxsən müdafiə etmək imkanından məhrum olduqda məhkəmə öz təşəbbüsü ilə cinayət qanunu ilə nəzərdə tutulmuş əməllə ona vurulmuş ziyanın ödənilməsi barədə qərar qəbul etməyə haqlıdır. Qüvvədə olan cinayət-prosesssual qanunvericilikdə müəyyən edilmiş mexanizmə əsasən, məhkəmə tərəfindən zərərin ödətdirilməsi üçün hər bir halda şəxs tərəfindən mülki iddia verilmiş olmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, AR CPM-in 188-ci maddəsinin müddəaları onun 316-cı maddəsinin müddəaları ilə kəsişir, çünki hər iki halda mülki iddiaya baxılaraq müvafiq əsaslar olduqda onun təmin edilməsi üçün əsas şərt mülki iddianın verilmiş olmasıdır. Bununla belə, AR CPM-in 188-ci maddəsində müəyyən edilmiş qaydaya əsasən, məhkəmə bunu müstəsna hallarda, şəxsin özünün verdiyi iddianı müdafiə etmək imkanından məhrum olduğu hallarda öz təşəbbüsü ilə edə bilərsə, 316.2-ci maddənin tələblərinə görə, mülki iddiaçı və ya onun nümayəndəsi ümumiyyətlə məhkəmə iclasına gəlmədikdə belə məhkəmə bunu öz təşəbbüsü ilə edə bilər. Belə qənaətə gəlmək olar ki, AR CPM-in 316.2-ci maddəsi imperativ norma kimi müəyyən edilməmişdir, ona görə də, məhkəmə mülki iddiaçı və ya onun nümayəndəsi məhkəmə iclasına gəlmədikdə öz təşəbbüsü ilə də mülki iddiaya baxa və onu həll edə bilər. Deməli, bu məsələ hər bir halda yalnız mülki iddia verilmişdirsə və hər bir halda yalnız hakimin özünün təşəbbüsü əsasında həll edilir. Başqa sözlə, AR CPM-in 188-ci maddəsində mahiyyətcə, mülki iddia qaydasında zərərin ödənilməsindən söhbət gedir. Əsl mənada məhkəmənin təşəbbüsü ilə zərərin ödənilməsi institutundan o zaman danışmaq olar ki, məhkəməyə əlavə şərt (mülki iddianın verilmiş olması) olmadan öz təşəbbüsü ilə cinayət nəticəsində dəymiş zərərə görə məsuliyyət daşıyan şəxsin üzərinə həmin zərərin ödənilməsi vəzifəsi qoymaq səlahiyyəti verilmiş olsun. Bu mənada hakimin belə bir səlahiyyəti özünü AR CM-in 88.2.3-cü maddəsini tətbiq edərkən daha çox biruzə verir.

III. Əsas funksiyadan ayrılıqda yerinə yetirilən funksiyalar. Məhkəmənin əsas funksiyasından ayrılıqda yerinə yetirilən cinayət-prosessual funksiyaların başlıca əlaməti onların işi həll etmə funksiyasından «kənarda», müstəqil icraat şəklində və xüsusi prosedurlar daxilində icra edilməsidir.

Məhkəmə nəzarəti funksiyası məhkəmənin əsas funksiyasından ayrılıqda yerinə yetirilən cinayət-prosessual funksiyalardan biridir. Hüquq ədəbiyyatında «məhkəmə nəza-

69

F.N.Səfərov

rəti» funksiyası (bəzən, bu kateqoriya məhkəmənin nəzarət funksiyaları da adlandırılır) dar və geniş mənalarda izah edildiyi üçün, bəzi hallarda həmin termin altında müstəqil funksiya kimi nəzərdən keçirilməsi mümkün olan bir neçə funksiya birləşdirilir. Belə ki, geniş mənada «məhkəmə nəzarəti» funksiyasının tərkibinə ədəbiyyatda a) perspektiv (ilkin) məhkəmə nəzarəti; b) retrospektiv (sonrakı) məhkəmə nəzarəti; c) yuxarı instansiya məhkəmələrinin nəzarəti; d) korrektiv (düzəliş etmə) funksiyaları aid edilir.

Hesab edirik ki, hüquq ədəbiyyatında belə bir yanaşmanın mövcudluğunu nəzərə alaraq, yuxarıda sadalanan dörd funksiyanın prosessual-hüquqi təbiətinə nəzər salmaq və onların vahid «məhkəmə nəzarəti» funksiyası anlayışına daxil edilməsinin məqsədəuyğunluğu məsələsinə aydınlıq gətirmək vacibdir.

Perspektiv (ilkin) məhkəmə nəzarəti dedikdə, məhkəmənin məhkəməyədək icraatda hər hansı bir prosessual məcburiyyət tədbirinin tətbiq edilməsinə, yaxud hansısa bir istintaq hərəkətinin həyata keçirilməsinə icazə verilməsi proseduru nəzərdə tutulur. Bu zaman məhkəmə nəzarətinin predmeti kimi tətbiq edilmiş məcburiyyət tədbirinin və ya həyata keçirilmiş istintaq hərəkətinin özünün qanuniliyi və əsaslılığının yoxlanılması deyil, belə məcburiyyət tədbirinin və ya istintaq hərəkətinin həyata keçirilməsi üçün məhkəməyə ünvanlanmış müraciətin kifayət qədər qanuni və əsaslı olmasının yoxlanılması çıxış edir.

D.M.Berova perspektiv məhkəmə nəzarətinin ümumiyyətlə məhkəmənin nəzarət funksiyası kimi nəzərdən keçirilməsinin məqsədəuyğun olub-olmaması haqqında sual qoymuşdur və fikrimizcə, həmin suala cavab kimi, haqlı olaraq göstərmişdir ki, perspektiv nəzarətin məhkəmə nəzarəti kimi başa düşülməsi «nəzarət» kateqoriyasının özünün prosessual-hüquqi təbiəti ilə uzlaşmır. Müəllif qeyd edir ki, bir şeyin əvvəlcədən baş verməsinə razılıq vermə icazaverici fəaliyyətin elementidir. Nəzarət məntiqi və fəlsəfi kateqoriya kimi, prosesin həyata keçirilməsi gedişatında və ya onun başa çatmasından sonra mümkündür, baş verməmiş hadisəyə nəzarət etmək olmaz. Haqlı olaraq, qeyd edilir ki, perspektiv məhkəmə nəzarəti kimi nəzərdən keçirilən funksiyanın məhkəmə tərəfindən sanksiya verilməsi funksiyası kimi başa düşülməsi daha məqsədəuyğundur.

Retrospektiv nəzarət dedikdə isə, məhkəmə tərəfindən atrıq ibtidai araşdırma orqanı tərəfindən tətbiq edilmiş prosessual məcburiyyətin, həyata keçirilmiş istintaq hərəkətinin və ya qəbul edilmiş prosessual qərarın qanuniliyinin və əsaslılığının yoxlanılması başa düşülür. Məhkəmə tərəfindən sanksiya verilməsi funksiyasından fərqli olaraq, retrospektiv məhkəmə nəzarəti mahiyyətinə görə məhkəmənin sırf nəzarət funksiyasıdır.

«Məhkəmə nəzarəti» və «məhkəmə tərəfindən sanksiya verilməsi» eyniyyət təşkil etməyən institutlardır. Belə ki, məhkəmə nəzarəti məhkəmələrə cinayət işinin başlanması və ibtidai araşdırma mərhələlərində qəbul edilmiş və vətəndaşların hüquqlarını və qanuni mənafelərini qanunsuz və əsassız olaraq məhdudlaşdıran prosessual qərarların yoxlanılmasına dair səlahiyyətlərin verilməsini nəzərdə tutursa, məhkəmənin sanksiya verməsi insan və vətəndaşın konstitusiya ilə nəzərdə tutulmuş hüquqlarını məhdudlaşdıran istintaq və digər prosessual hərəkətlərin həyata keçirilməsinə dair vəsatət və təqdimatlara baxmanı və müvafiq icazənin verilməsini nəzərdə tutur. AR CPM-də isə hər iki institut məhkəmə nəzarətinin tərkibində verilmişdir (3, s.79-80).

Yuxarı instansiya məhkəmələrinin nəzarəti funksiyasına gəlincə, qeyd etmək istərdik ki, ona müstəqil funksiya kimi deyil, işi həll etmə funksiyasının tərkib hissəsi kimi baxmaq daha məqsədəuyğundur.

70

F.N.Səfərov

Məhkəmənin korrektiv (düzəliş etmə) funksiyası hökmün icrası ilə bağlı

məsələlərəin həllinə yönəlmişdir. Məhkəmənin korrektiv (düzəliş etmə) funksiyasının mahiyyətinin dərk edilməsi üçün aşağıdakı suallara cavab vermək tələb olunur: Bu funksiya işi həll etmə funksiyası ilə əhatə edilirmi? Bu funksiyanı məhkəmənin nəzarət funksiyası kimi başa düşmək olarmı?

Birinci sualla bağlı qeyd etmək istərdik ki, fikrimizcə, məhkəmənin korrektiv funksiyası onun işi həll etmə funksiyası ilə əhatə edilmir. Hesab edirik ki, D.M. Berova haqlı olaraq, dəstəklədiyimiz mövqenin aşağıdakı arqumentlərini sistemləşdirmişdir: birincisi, bu funksiya hökmün icrası zamanı – yəni ədalət mühakiməsinin başa çatmasından və deməli, işi həll etmə funksiyasının da başa çatmasından sonra icra edilir. Başqa sözlə, korrektiv funksiyanın icrası zamanı işi həll etmə funksiyası başa çatdığı üçün sonuncu onu zaman hüdudlarına görə əhatə edə bilməz; ikincisi, korrektiv funksiyanın icrası zamanı hökmün qanuniliyi və ya əsaslılığı mübahisələndirilmir, hətta korrektiv funksiyanın icrasının nəticəsi olaraq, məhkum cəzadan tamamilə azad edildiyi hallarda da, hökm özünün qanuniliyini və əsaslılığını qoruyub saxlamış olacaqdır; üçüncüsü, işi həll etmə funksiyasından fərqli olaraq korrektiv funksiya yalnız məhkəməyə məxsus deyildir, belə ki, əfv etmə və ya amnistiya aktının qəbul edilməsi ilə də faktiki olaraq korrektiv funksiya həyata keçirilmiş olur.

İkinci suala gəlincə, hesab edirik ki, bu funksiyanı məhkəmənin nəzarət funksiyası kimi başa düşmək olmaz, çünki onun yerinə yetirilməsi zamanı heç bir prosessual qərar və ya hərəkətin ləğv edilməsi və ya qeyri-qanuni elan edilməsi mümkün deyildir.

Reabilitasiya funksiyası məhkəmənin əsas funksiyasından ayrılıqda yerinə yetirilən digər cinayət-prosessual funksiyadır. Ədəbiyyatda qeyd edilir ki, məhkəmə tərəfindən reabilitasiya hüqununun tanınması özü-özlüyündə müstəqil funksiya kimi çıxır etmir, bu element işi həll etmə funksiyasının tərkib elementi kimi nəzərdən keçirilməlidir (AR CPM-in 61.1-ci maddəsinə əsasən, cinayət prosesi gedişi zamanı vurulmuş ziyanın ödənilməsini tələb etmək hüququ qanuni qüvvəyə minmiş bəraət hökmündə və ya cinayət təqibinə xitam verilməsi haqqında qərarda tanınır – müəllif). Müstəqil funksiya kimi isə məhkəmənin bəraət almış şəxsin müraciəti əsasında ona vurulmuş ziyanın ödənilməsi haqqında məsələnin həlli istiqamətindəki prosessual fəaliyyəti təşkil edir. Məhz sonuncu fəaliyyət istiqaməti müstəqil funksiya kimi nəzərdən keçirilə bilər, çünki, əvvəla o, işi həll etmə funksiyası ilə əhatə edilmir (bu zaman işi həll etmə funksiyası artıq başa çatmış olur), ikincisi, həmin fəaliyyət ayrı bir prosedur daxilində realizə edilir (4, s.181).

Ədəbiyyat

1. Abbasova F.M. Cinayət prosesi. Dərslik. Ümumi hissə. Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2012, 416 s.

2. Cəfərquliyev M.Ə. Azərbaycan Respublikasının cinayət prosesi. Bakı: Qanun, 2008, 768 s. 3. Xəlilov F.Y. İbtidai araşdırmada cinayət təqibi üzrə fəaliyyətə məhkəmə nəzarətinin bəzi

məsələləri // Qanun, № 5 (169), 2008, s.79-86. 4. Берова Д.М. Функции суда в уголовном судопроизводстве // Общество и право, 2010,

№ 5 (32), с. 176-184. 5. Бурмагин С.В. Частное постановление (определение) как форма осуществления

превентивной функции суда // Уголовный процесс, 2006, № 11, 44-59. 6. Зинатуллин З.З., Зинатуллин Т.З. Уголовно-процессуальные функции. Ижевск, 2002,

201 с. 7. Кузнецова О.Д. Роль суда в состязательном процессе и проблемы практической реали-

71

F.N.Səfərov

зации функции разрешения дела // Российский судья, 2004, № 8, с.17-21.

8. Попова А.Д. Фемида и общественное сознание (о воспитательной функции суда: история и современность) // Мировой судья, 2010, № 1, с.10-13.

9. Хитрова О.В. Соответствуют ли полномочия суда функции разрешения уголовного дела / Материалы Всероссийской научно-практической конференции, посвященной 60-летию Победы в Великой Отечественной войне «Деятельность правоохранительных органов и государственной противопожарной службы в современных условиях: проблемы и перспективы развития». г. Иркутск, 21-22 апреля 2005 г., с.183-186.

ON PROCEDURE FUNCTIONS OF COURT

IN CRIMINAL PROCEEDINGS

F.N.Safarov

SUMMARY

Along with the function of permission of criminal case, the court carries out some other functions in criminal proceedings, too. The functions which are carried out by court together with the function of permission of criminal case are characterized by the fact that they are carried out within the same procedure that the function of permission of criminal case is. In other words, they are realized simultaneously with the latter. Nevertheless, they aren't covered by the function of permission of criminal case, though they provide its effective realization. Meanwhile, the characteristic feature of functions of functions of the court carried out separately from the function of permission of criminal case is that they are realized beyond the procedures of the latter as an independent production. In this article, the list of all kinds of functions of court is given and their essence is explained.

О ПРОЦЕССУАЛЬНЫХ ФУНКЦИЯХ СУДА В УГОЛОВНОМ СУДОПРОИЗВОДСТВЕ

Ф.Н.Сафаров

РЕЗЮМЕ

Наряду с функцией разрешения уголовного дела, суд выполняет и иные

функции в уголовном судопроизводстве. Функции, выполняемые судом вместе с функцией разрешения уголовного дела характеризуются тем, что они осуществля- ются в той же процедуре, что и функция разрешения уголовного дела. Иными словами, они реализуются параллельно с последней. Тем не менее, они не охватываются функцией разрешения уголовного дела, хотя и обеспечивают ее эффективную реализацию. Тем временем, характерная черта функций суда, осуществляемых отдельно от функции разрешения уголовного дела, заключается в том, что они реализуются вне процедур последней, в качестве самостоятельного производства. В статье дается перечень всех видов функций суда и разъясняется их сущность. Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin Hüquq fakültəsinin 31 mart 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 3) Məqalə redaksiyaya 15 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

72


2014 - № 39

VƏTƏNDAŞLARIN KONSTİTUSİON HÜQUQLARININ NOTARİAT TƏRƏFİNDƏN QORUNMASI

V.V.Nəsirov

Azərbaycan Dövlət Dəniz Akademiyası Bakı AZ1000, Z.Əliyeva küçəsi 18 e-mail: [email protected]

Açar sözlər: notariat fəaliyyəti, notarius, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, konstitusion

hüquqlar və azadlıqlar, qanuni mənafelərin qorunması Keywords: notarial activities, notary, Constitution of the Republic of Azerbaijan, constitutional

rights and freedoms, protection of lawful interests Ключевые слова: нотариальная деятельность, нотариус, Конституция Азербайджанской

Республики, конституционные права и свободы, охрана законнных интересов

Giriş

Azərbaycan Respublikasında insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları qanunların mahiyyətini, tərkibini və icrasını müəyyən edir. Müəyyən səbəblərdən bir sıra hüquq və azadlıqların vətəndaşlar tərəfindən müstəqil həyata keçirilməsi çətin olur. Belə halda notariat fəaliyyəti insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının qorunması baxımından olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir, çünki notariat fəaliyyətinin əsas mahiyyəti hər kəsin yüksək keyfiyyətli hüquqi yardım almaq konstitusion hüququnun təmin edilməsi, dövlətin adından çıxış edərək, ölkədə qanunçuluğun möhkəmləndirilməsidir.

Əsas hissə

Notarius, fiziki və hüquqi şəxslərin hüquq və qanuni mənafelərini müdafiə edir. Bu

yönümdə notariat fəaliyyəti ictimai (publik) xarakter daşıyır, ona görə ki, həm şəxsi, həm də ictimai mənafelərin qorunmasına yönəlib qanunçuluğu təmin edir və öz məzmununa görə hüquqmühafizə xarakterlidir. Hər hansı notariat hərəkətinin aparılması üçün müraciət etmiş vətəndaş əmin olmalıdır ki, notarius bu hərəkətləri qanun əsasında aparır. Qanun mütləq notariat qaydasında təsdiq edilməli olan əqdləri ayrıca qeyd edir. Lakin notariat qaydasında təsdiqə ehtiyacı olmayan əqdlər də vardır ki, bu halda vətəndaşlar aralarında olan məsələləri özləri müstəqil şəkildə, notariusun iştirakı olmadan həll edirlər.

Notarius ona müraciət edən vətəndaşlara notariat hərəkətinin aparılması ilə razılaşmaq yaxud imtina etmək hüquqlarını izah etməlidir. Notarius həmçinin notariat hərəkətinin aparılması üçün azad iradə ifadəsinin olmasını və notariat hərəkəti aparıldıqdan sonra şərtləşdirilmiş öhdəlik və qaydalara ciddi riayət olunması vəzifəsini izah etməlidir. Hüquqi məlumatsızlığın vətəndaşlara vura biləcəyi ziyanın qarşısını almaq üçün notarius notariat hərəkətlərinin aparılması nəticələri barədə onlara mütləq xəbərdarlıq etməlidir.

Bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin geniş və sürətli inkişafı şəraitində notariusun

UOT № 342.7

73

V.V.Nəsirov

və onun apardığı notariat hərəkətlərinin rolu olduqca böyükdür, çünki notarius bu şəraitdə, əsasən, daşınar və daşınmaz əmlak barədə və digər əqdlər bağlayan sahibkarların mənafeyinin qorunması üçün böyük səylər göstərir. Buna görə də müasir cəmiyyətdə notariusların fəaliyyəti olduqca zəruridir, həm vətəndaş üçün, həm də dövlət üçün.

Hazırki dövrdə, ictimai həyatın müxtəlif sahələrində vətəndaşların və hüquqi şəxslərin konstitusion hüquqlarının, azadlıqlarının və qanuni mənafelərinin qorunması işində notariat daha çox əhəmiyyət kəsb edir, şəxsiyyətlə bağlı qırılmaz hüquqlardan tutmuş, sahibkarlıq sahəsindəki subyektiv hüquqların həyata keçirilməsi və qorunması işini icra edir.

«Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 1-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasında rəsmi və doğru sənədlərin tərtibi üçün hüquqların, hüquqi əhəmiyyətli faktların təsdiqi və digər notariat hərəkətlərinin aparılması notariat fəaliyyətinə məxsusdur və belə fəaliyyət yalnız bu Qanunla müəyyən edilmiş qaydada və nəzərdə tutulmuş şəxslər tərəfindən həyata keçirilə bilər.

Həmin Qanunun 9-cu maddəsində isə notariusun vəzifələri qeyd olunur: – fiziki və hüquqi şəxslərə aparılan notariat hərəkətləri ilə bağlı onların hüquq və

vəzifələrini izah etməli, bu hüquqların həyata keçirilməsi və qanuni mənafelərinin qorunması üçün kömək göstərməlidir;

– hüquqi məlumatsızlığın onlara vura biləcəyi ziyanın qarşısını almaq üçün notariat hərəkətlərinin aparılmasınəticələri barədə onlara xəbərdarlıq etməlidir;

– bu Qanuna və Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktlarına əməl etməli, peşə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar ona məlum olan məlumatları gizli saxlamalıdır. Beləliklə, notariat vətəndaşların subyektiv hüquqlarının müdafiəçisi və qoruyucusu təsirli mexanizm olaraq çıxış edir.

Hüquqi dövlətin vətəndaşların hüquqlarının müdafiəsi və qorunması sahəsindəki fəaliyyəti qanunvericiliklə müəyyən olunmuş, hüquq subyektlərinin hüquqi səlahiyyətlərini daha çox və tam şəkildə həyata keçirilməsinə yardım edən prinsiplərə əsaslanır. Bu baxımdan mahiyyətcə hüquqmühafizə, ictimai (publik) xarakterli olan notariat fəaliyyəti istisna deyildir. Notariat tərəfindən vətəndaşların konstitusion hüquqlarının qorunması prinsipləri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasından, «Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunundan irəli gəlir. Bu sahədəki notariat fəaliyyətinin prinsipləri dedikdə qanunvericilikdə müəyyən və təsbit olunmuş, notariat hərəkətlərinin aparılmasının əsaslandığı və notariat icraatının subyektlərinin hərəkətlərini müəyyən edən əsas qaydalar nəzərdə tutulur.

Notariat fəaliyyəti - Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi əsasında, Azərbaycan Respublikası adından, mülki dövriyyə iştirakçıları olan vətəndaşların və hüquqi şəxslərin hüquqlarının və qanuni mənafelərinin qorunmasına yönələn, ödənilən rüsum və haqq müqabilində notariat hərəkətlərinin aparılmasıdır.

Vətəndaşların konstitusion hüquqlarının notariat tərəfindən qorunması üsullarından biri kimi qanunçuluq prinsipini qeyd etmək olar ki, bu da birbaşa Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasından irəli gəlir. Konstitusiyamızın 71-ci maddəsinin 1-ci hissəsində qeyd olunur ki, Konstitusiyada təsbit edilmiş insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarını gözləmək və qorumaq qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının borcudur.

Konstitusiyanın 72-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə əsasən «Hər bir şəxs Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına əməl etməli, başqa şəxslərin hüquq və

74

V.V.Nəsirov

azadlıqlarına hörmət bəsləməli, qanunla müəyyən edilmiş digər vəzifələri yerinə yetirməlidir.» Notariat fəaliyyətində qanunçuluq prinsipinə əsaslanmaq və riayət etmək həmçinin «Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununun 2-ci maddəsində təsbit olunub: «Notariat hərəkətlərinin aparılması zamanı Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, bu Qanun, Azərbaycan Respublikasının digər qanunları, habelə bu Qanuna zidd olmayan müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının öz səlahiyyətləri daxilində qəbul etdikləri normativ aktlar rəhbər tutulur. Notariat fəaliyyəti həyata keçirilən zaman qanunçuluq prinsipi notariat icraatı subyektlərinin hamısının qanunların tələblərinin dəqiq və tam icra etmələrini, notariusların notariat hərəkətlərini apararkən qanuna, maddi və prosesual normalarına ciddi riayət etmələrini nəzərdə tutur.

Konstitusiyanın 25-ci maddəsində nəzərdə tutulan bərabərlik hüququ müddəası notariat tərəfindən vətəndaşların konstitusion hüquqlarının qorunmasının əsas prinsiplərindən biridir. Notariat icraatı zamanı hamı qanun qarşısında bərabərdir, dövlət irqindən, milliyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkərlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir, insan və vətəndaş hüquqların və azadlıqlarını irqi, milli, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmaq qadağandır kimi konstitusion müddəalar notariat hərəkətlərini aparan bütün vəzifəli şəxslərə icra üçün rəhbər tutulmalıdır [1].

Notariat icraatının bütün subyektləri eyni prosessual hüquqlara məxsus olmaqla, qanun qarşısında bərabərdirlər və qanunla onlara verilmiş hüquqlardan tam həcmdə istifadə edə bilər və qanunla onların üzərinə qoyulmuş vəzifələri icra etməlidirlər. Lakin qanun qarşısında bərabərlik prinsipi ehtiyacı olan vətəndaşlara qanunla bir sıra əlavə imtiyazların verilməsini istisna etmir. Belə ki, «Dövlət rüsumu haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa əsasən, notariat hərəkətləri aparılarkən dövlət rüsumunu ödəməkdən azadolma halları nəzərdə tutulmuşdur. Qanunla, həmçinin dövlət notariusların və xüsusi notariusların səlahiyyətləri də eyni həcmdə müəyyən olunub.

Notariat tərəfindən vətəndaşların konstitusion hüquqlarının qorunması formasından biri də notariat fəaliyyətinin həyata keçirmə üsullarına-notariuslar tərəfindən notariat hərəkətlərinin aparılması aiddir. Qeyd etmək lazımdır ki, qanunvericilik notariuslar tərəfindən fiziki və hüquqi şəxslərin hüquqlarının və qanuni mənafelərinin qorunmasını müəyyən hüquqi çərçivəsini müəyyən edir. Belə ki, notariuslar və notariat hərəkətlərini aparmaq səlahiyyətləri olan digər vəzifəli şəxslər yalnız «Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda və digər normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulan notariat hərəkətlərini apara bilərlər. Lakin, qanun müəyyən istisnaları da edir. Belə ki, «Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 17-ci maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən xaricdə istifadə edilməsi məqsədilə sənədlərin rəsmiləşdirilməsi dəniz protestlərinin tərtib edilməsi Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən notariuslara həvalə edilə bilər. «Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 17-ci maddəsinin 3-cü hissəsinə əsasən isə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə dövlət notariusuna başqa notariat hərəkətlərinin aparılması da həvalə edilə bilər. «Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 19-cu maddəsinin 2-ci hissəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə Azərbaycan Respublikası konsulluqlarının səlahiyyətli vəzifəli şəxslərinə digər notariat hərəkətlərinin aparılması da həvalə edilə bilər. «Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 26-cı maddəsinin 1-ci his-

75

V.V.Nəsirov

səsinə əsasən xüsusi notarius bu Qanunun 17-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş notariat hərəkətlərini aparır. Həmin Qanunun 26-cı maddəsinin 2-ci hissəsinə əsasən isə xüsusi notariusa başqa notariat hərəkətlərinin aparılması da həvalə edilə bilər. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, qanunla əlavə və yaxud başqa hər hansı notariat hərəkətlərinin aparılması səlahiyyətinin verilməsindən asılı olmayaraq yeni notariat hərəkətləri də müəyyən ciddi tələblərə cavab verməlidir:

Məsələn: – notariat hərəkəti hüquqi nəticə kəsb etməlidir; – mübahisəsiz xarakterə malik olmalıdır; – qüvvədə olan qanunvericiliyə zidd olmamalıdır; – notariat fəaliyyətinin xarakteri və məqsədlərinə tam uyğun olmalıdır; – notariat sisteminə aidiyyati olmayan digər hüquq-mühafizə orqanlarının

səlahiyyətlərinə qarışmamalıdır. Konstitusion hüquqların qorunması kimi notariat fəaliyyəti yalnız xüsusi

subyektlər-notariuslar və səlahiyyətli vəzifəli şəxslər tərəfindən həyata keçirilməsi prinsipini qeyd etmək lazımdır.

Azərbaycan Respublikasında notariat fəaliyyətini dövlət notariat kontorlarında çalışan dövlət notariusları və xüsusi qaydada notariat fəaliyyətini həyata keçirən xüsusi notariuslar həyata keçirirlər. Notariat hərəkətləri aparan zaman istər dövlət notariusu, istərsə də xüsusi notarius bərabər səlahiyyətlərə və hüquqlara malikdirlər.

«Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 3-cü maddəsinə əsasən notariat fəaliyyəti ilə peşəkarcasına məşğul olan şəxs notarius adlanır. Dövlət və ya xüsusi notarius kimi işləmək istəyən Azərbaycan Respublikasının hər bir vətəndaşı ali hüquq təhsilli olmalı, mənəvi keyfiyyətlərə və peşə biliklərinə malik olmalıdır. İkili vətəndaşlığı, digər dövlətlər qarşısında öhdəlikləri olan şəxs, din xadimi, vəzifəsinin icrası ilə bağlı əvvəllər qanunvericiliyin tələblərini pozduğuna görə işdən azad edilmiş, qanunla müəyyən edilmiş qaydada fəaliyyət qabiliyyəti olmayan və ya məhdud fəaliyyət qabiliyyətli hesab olunan, əvvəllər qəsdən cinayət törətmiş və buna görə məhkum olunmuş, barəsində notariat fəaliyyəti ilə məşğul olmasının məhdudlaşdırılması və ya tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin tətbiq edilməsi haqqında qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarı çıxarılmış, habelə bəraətverici əsaslar olmadan cinayətin törədilməsi üzrə cinayət işinin xitam olunması haqqında qanuni qüvvəyə minmiş istintaq orqanı və ya məhkəmənin qərarı olan, tibbi rəyə əsasən fiziki və əqli qüsurlarına görə notarius işləməyə qadir olmayan, 65 yaşına çatmış şəxs notarius ola bilməz.

Yuxarıda göstərilən tələblərə cavab verən və notarius olmaq istəyən vətəndaş, notariat fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün şəhadətnamə almalıdır.

Notariuslardan başqa, notariat hərəkətlərini aparmağa digər subyektlərin də səlahiyyəti var. «Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 18-ci maddəsinə əsasən notariat kontorları olmayan yaşayış məntəqələrinə rayon, şəhər və şəhər rayonu icra hakimiyyətinin nümayəndələri aşağıdakı notariat hərəkətlərini aparırlar:

– miras əmlakın mühafizəsi üçün tədbirlər görürlər; – vəsiyyətnamələri təsdiq edirlər; – əmlakdan istifadə edilməsi və ona sərəncam verilməsi barədə, avtomaşınların mü-

üvəqqəti istifadəyə verilməsinə dair etibarnamələr istisna olmaqla etibarnamələri təsdiq edirlər;

76

V.V.Nəsirov

– sənədlərdən surət və çıxarışların düzgünlüyünü təsdiq edirlər; – sənədlərdəki imzanın həqiqiliyini təsdiq edirlər.

«Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 18.1-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 362-ci maddəsində nəzərdə tutulan şəxslər etibarnamələri, 1181-ci maddəsində nəzərdə tutulan şəxslər isə vəsiyyətnamələri təsdiq edirlər [2].

«Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 19-cu maddəsinin 1-ci hissəsinə əsasən Azərbaycan Respublikası konsulluqlarının səlahiyyətli vəzifəli şəxsləri aşağıdakı notariat hərəkətlərini aparırlar:

– Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən daşınmaz əmlakın özgüninkiləş- dirilməsi və həmin əmlakın girov qoyulması barədə müqavilələr istisna olmaqla, əqdləri və etibarnamələri təsdiq edirlər;

– miras əmlakın mühafizəsi üçün tədbirlər görürlər; – vərəsəlik hüququ haqqında şəhadətnamələr verirlər; – ər-arvadın ümumi əmlakından paya mülkiyyət hüququ haqqında şəhadətnamələr

verirlər; – sənədlərdən surət və çıxarışların düzgünlüyünü təsdiq edirlər; – sənədlərdəki imzanın həqiqiliyini təsdiq edirlər; – sənədlərin bir dildən başqa dilə tərcüməsinin düzgünlüyünü təsdiq edirlər; – şəxsin sağ olması faktını təsdiq edirlər; – şəxsin fotoşəkildəki şəxslə eyniliyini təsdiq edirlər; – sənədlərin təqdim olunduğu vaxtı təsdiq edirlər; – öhdəliyin icra predmetini saxlamağa, pul məbləğlərini, qiymətli kağızları və vəsiy-

yətamələri depozitə qəbul edir; – icra qeydləri aparırlar; – sənədləri saxlanmaq üçün qəbul edirlər; – dəniz protestləri tərtib edirlər; – sübutları təmin edirlər.

Vətəndaşların konstitusion hüquqlarının qorunmasının digər prinsipi notariat hərəkətlərinin dəqiq müəyyən olunmuş qaydalara əsasən aparılmasıdır. Notariat hərəkətlərinin aparılması «Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu və digər qanunvericilik aktları ilə müəyyən olunur. Bu qaydalar nəinki notariuslara, həmçinin qanunla notariat hərəkətlərini aparmağa səlahiyyəti olan digər şəxslərə də aiddir.

Notariat hərəkətlərinin xüsusi qaydalara əsasən aparılması bir daha notariat fəaliyyətinin ictimai (publik) xarakterini təsdiq edir.

Bu xüsusi prosessual qaydalara notariat hərəkətlərinin aparılmasının konkret qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilməsi, notariat hərəkətlərini aparmaq hüquqlarının məhdudlaşdırılması, notariat hərəkətlərinin aparılmasına görə dövlət rüsumunun alınması və notariat hərəkətləri ilə əlaqədar göstərilən xidmətə görə haqqın tutulması, notariat hərəkətlərinin sirrinin saxlanılması, notariat hərəkətinin aparıldığı yer, notariat hərəkətlərinin aparılma müddəti və s. aiddir. Notariat hərəkətinin aparılması qaydalarına riayət edilməməsi onun etibarsızlığına səbəb olur.

Notariat fəaliyyətini həyata keçirərkən notariuslar və digər vəzifəli şəxslər müstəqil və qərəszsizdirlər. Notariat hərəkətlərini notariuslar və digər vəzifəli şəxslər kənar müdaxilənin təsirindən azad şəraitdə aparırlar.

Notariat hərəkətlərinin aparılması zamanı Azərbaycan Respublikasının Kostitusiya-

77

V.V.Nəsirov

sı, «Notariat haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Azərbaycan Respublikası- nın digər qanunları, habelə, «Notariat haqqında» Qanuna zidd olmayan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin və Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin öz səlahiyyətləri daxilində qəbul etdikləri normativ aktlar rəhbər tutulur. Notariat fəaliyyətinin müstəqil və qərəzsiz olması prinsipi notariusun yüksək statusunu qeyd etməklə onu göstərir ki, notariat hərəkəti aparan zaman notarius notariat hərəkətinin aparılması üçün müraciət etmiş şəxslərə onların hüquq və vəzifələrini hərtərəfli, tam və obyektiv şəkildə, heç bir tərəfə üstünlük vermədən izah edir. Notariat fəaliyyətinin müstəqilliyi və qərəsizliyi notariat icraatı subyektlərinin hüquqi məlumatsızlıq səbəbindən onlara vurula biləcək ziyanın qarşısını alır [3].

Notariat hərəkəti aparan zaman notarius özünün və yaxın qohumlarının şəxsi mənafeyini güdməməlidir.

Konstitusion hüquqlarının qorunması sahəsində notariat fəaliyyətinin həyata keçirilməsi prinsipindən biri də notariat hərəkətlərinin mübahisəsiz hüquq çərçivəsində aparılmasıdır. Notariat hərəkətinin aparılması vasitəsilə qorunan hüquqlar mübahisəsiz olmalıdır.

İdarələrin, müəssisələrin və təşkilatların vəzifəli şəxslərindən əlavə məlumatlar və ya sənədlər tələb etmək, yaxud sənədləri ekspertizaya göndərmək lazım gəldikdə notariat hərəkətlərinin aparılması bir aydan artıq olmayan müddətə təxirə salına bilər. Təsdiq edilməli olan hüquq və ya fakt barəsində mübahisə edən digər əlaqədar şəxsdən ərizə alınması haqqında məhkəmədən məlumat gəldikdə notariat hərəkətlərinin aparılması məhkəmədə iş həll edilənədək dayandırılmalıdır. Təsdiq edilməli olan hüquq və ya fakt barəsində mübahisə etmək üçün məhkəməyə müraciət etmək arzusunda olan digər əlaqədar şəxsin xahişi ilə notariat hərəkətinin aparılması 10 gün müddətinə təxirə salınmalıdır. Bu müddətdə məhkəmədən təsdiq edilməli olan hüquq və ya fakt barəsində əlaqədar şəxsdən ərizə daxil olduğu haqqında məlumat alınmazsa, artıq notariat hərəkətinin aparılmasının dayandırılmasına yol verilmir.

Konstitusion hüquqların qorunmsı kimi notariat fəaliyyətin ictimai (publik) olması prinsipini qeyd etmək lazımdır. Bu onunla izah edilir ki, notariat dövlətin funksiyalarından biri olan fiziki və hüquqi şəxslərin hüquq və qanuni maraqlarının müdafiəsini həyata keçirir. Notariat qaydasında təsdiq edilən sənədlərin surətləri və sənədlərdən çıxarışlar sənədin əslinə bərabər hüquqi qüvvəyə malik olur, borcu müəyyən edən sənəd üzərində icra qeydinin aparılması həmin sənədə rəsmi məna verərək icra üçün məcburi edir.

Notariat fəaliyyəti həyata keçirilərkən konstitusion hüquqların təminatı kimi notariusların məsuliyyət məsələsini xüssilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, notariusun qanunsuz hərəkətləri nəticəsində ayrı-ayrı şəxslərə, təşkilatlara və ya dövlətə maddi ziyan vurularsa, notarius Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş qaydada intizam, inzibati, cinayət, maddi məsuliyyət daşımalıdır. Vurulmuş ziyanın məbləği tərəflərin razılığı ilə və ya məhkəmə qaydasında müəyyən edilib.

Notariat fəaliyyətinin konstitusion hüquqların qorunması ilə bilavasitə əlaqəsi bu fəaliyyətin qanuna əsasən həyata keçirilməsi ilə bərabər cəmiyyətdə bərqərar olmuş mənəvi normalara da əsaslanmasıdır. Xüsusi notarus şəhadətnamə aldıqdan sonra fəaliyyətə başlamazdan əvvəl Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada aşağıdakı məzmunda and içir:

«Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına dönmədən əməl edəcəyimə, dövlət tərəfindən mənə verilən hüquqları və üzərimə qoyulan vəzifələri vic-

78

V.V.Nəsirov

danla, qanunauyğun və insanların mənafeyi naminə, qərəzsiz həyata keçirəcəyimə, notariat sirrini qoruyacağıma and içirəm» [4].

Nəticə

Konstitusion hüquqların qorunmasına yönəlmiş yuxarıda qeyd olunan notariat

fəaliyyətinin prinsiplərinə qanunla notariat hərəkətləri aparmağa müvəkkil edilmiş notariuslar və vəzifəli şəxslər tərəfindən ciddi riayət olunmalıdır.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı, “Qanun” nəşriyyatı, 2009 2. AR-nın Mülki Məcəlləsi. Bakı, “Hüquq ədəbiyyatı” nəşriyyatı, 2012 3. "Notariat haqqında" AR-nın Qanunu. Bakı, “Qanun” nəşriyyatı, 2011 4. V.V.Nəsirov. “Notariat fəaliyyətinin hüquqi əsasları”. Qısa kurs, dərs vəsaiti. Bakı, “Qa- nun” nəşriyyatı, 2013

PROTECTION OF CONSTITUTIONAL RIGHTS BY NOTARIES

V.V.Nasirov

SUMMARY

This article studies the methods and principles of the protection of constitutional

rights and lawful interests by the notaries. It is shown that the conduction of notarial actions within certain framework testifies to the publicity of notarial activities as they are aimed at the protection of both personal and public interests and securing the lawfulness. As a matter of fact, this kind of activities is a law-enforcement activity.

ЗАЩИТА НОТАРИАТОМ КОНСТИТУЦИОНЫХ ПРАВ ГРАЖДАН

В.В.Насиров

РЕЗЮМЕ

В данной статье исследуются способы и принципы защиты нотариатом конституционных прав и законных интересов граждан. Отмечается, что выполнение нотариальных действий в определенной процедуре и рамках свидетельствует о публичности нотариальной деятельности, потому что она направлена на защиту как личных, так и общественных интересов, обеспечивает законность и по своей сущности является правоохранительной.

Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin Hüquq fakültəsinin 31 mart 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 3) Məqalə redaksiyaya 28 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

79


2014 - № 39

QANUNSUZ KREDİT ALMA CİNAYƏTİNİN CİNAYƏT-HÜQUQİ XARAKTERİSTİKASI

S.O.Əliyev

AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu Bakı, Hüseyn Cavid prospekti 31 e-mail: [email protected] Açar sözlər: bank, kredit, zərər, kriminal əməl, cinayət, hərəkət və hərəkətsizlik Keywords: bank, credit, damage, criminal act, crime, action and inaction Ключевые слова: банк, кредит, ущерб, криминальное деяние, преступление, действие и

бездействие

Bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlər arasında elə cinayətlər vardır ki, onlar kredit münasibətlərinə qəsd edir. Hüquq ədəbiyyatında onlar “kredit münasibətləri sferasında cinayətlər”, “kredit münasibətləri sahəsində cinayətlər”, “pul-kredit sferasında cinayətlər” və ya “kreditləşmə sahəsində cinayətlər” kimi anlayışlarla əhatə olunur. Hansı anlayışla ifadə olunmasından asılı olmayaraq, kredit münasibətləri sahəsində cinayətlərlə mübarizə aparmaq cinayət hüququnun üzərinə düşən aktual vəzifələrdən biri hesab edilərək, priorotet əhəmiyyət kəsb edir. Bu onunla izah edilir ki, kredit münasibətləri maddi vəsaitin müvəqqəti olaraq çatışmadığı (kifayət etmədiyi) bir şəraitdə fasiləsiz təsərrüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə imkan verir, həmçinin iqtisadi fəaliyyət sahəsində müvəqqəti olaraq sərbəst qalmış maddi resurslardan rasional və effektiv şəkildə istifadə olunmasını təmin edir. Məhz bu səbəbdən həmin münasibətlər böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə malikdir. Odur ki, kredit münasibətləri cinayətkar qəsdlərdən qorunmalı, cinayət hüquq pozuntusundan və ictimai təhlükəli kriminal əməllərdən müdafiə edilməlidir. Həm də ona görə ki, kredit münasibətləri sistemi pul bazarının inkişafını ifadə edir, bank (ssuda) kapitalını formalaşdıraraq onun iqtisadiyyatın bir sektorundan digər sektoruna axınını (hərəkətini) təşkil edir, əlverişli investisiya mühiti yaradır, aktiv şəkildə sərmayə qoyulmasına təsir göstərir, pul-kredit və ödəniş dövriyyəsində onun qaydalarını müəyyənləşdirir. Unutmaq olmaz ki, istehsalın strukturu və təsərrüfat fəaliyyətinə bilavasitə təsir göstərən məcmu təklif (təkliflər məcmusu) xeyli dərəcədə kredit münasibətləri ilə şərtlənir. Obrazlı şəkildə təkcə bunu demək kifayətdir ki, kredit münasibətlərinin əsas subyekti və başlıca iştirakçısı olan banklar bütün xalq təsərrüfatına nüfuz (sirayət) edən “qan damarları” sistemi hesab olunur. Bununla yanaşı, iqtisadiyyatın strateji sahələrindən biri sayılan kredit münasibətləri kriminal qəsdlərin yönəldiyi və cinayət hüquq pozuntularının törədildiyi sferadır. Aparılan tədqiqatlar bunu deməyə əsas verir ki, son zamanlar bank kapitalı sferası iqtisadiyyatın ən kriminogen sektorlarından birinə çevrilmişdir; bu gün həmin sferada cinayətkarlığın tempi artmaqda davam edir.

Kredit münasibətlərinə qəsd edən cinayətlərdən biri qanunsuz kredit alma əməli hesab edilir ki, həmin əmələ görə AR CM-nin 195-ci maddəsi məsuliyyət nəzərdə tutur. Qanunsuz kredit alma əməlinin kredit münasibətlərinə qəsd edən cinayət olması barədə

UOT № 346.542

80

S.O.Əliyev

elmi (doktrinal) fikir hüquq ədəbiyyatında geniş yayılmışdır və hər hansı mübahisə doğurmur. Müəlliflərdən A.M.Yakovlev, İ.A.Klepiskiy, S.M.Koçon və başqaları göstərirlər ki, qanunsuz kredit alma əməli kredit münasibətləri sahəsində (sferasında) törədilən cinayətlər sferasına aiddir. Bəzi müəlliflər, məsələn, B.V.Yaçelenko, N.L.Denisov və s. onu pul-kredit sferasında törədilən cinayət hesab edirlər. Elə müəlliflər də vardır ki, onlar qanunsuz kredit alma əməlini kreditləşmə sferasında cinayətlərin növlərindən biri kimi tanıyırlar. Bəzi müəlliflər onu dövlətin və təsərrüfat subyektlərinin maliyyə-kredit fəaliyyətini tənzimləyən ictimai münasibətlərə qəsd edən cinayətlər sırasına daxil edirlər.

Elmi-tədqiqat işlərində qanunsuz kredit alma əməlinin hansı cinayət növünə aid edilməsi məsələsinə xüsusi diqqət yetirilir. Məsələn, Ş.Ş.Musalov onu bank fəaliyyəti sferasında cinayətlərə, A.V.Şerbakov bank cinayətlərinə, P.L.Serdyuk bank kreditləşməsi sferasında dələduzluq cinayətlərinə və s. aid edirlər.

Biz qanunsuz kredit alma əməlinin hansı cinayət növünə aid edilməsi barədə fikir söyləyən ailmlərdən hansının haqlı olmasını müəyyənləşdirmə fikrində deyilik. Lakin əminliklə deyə bilərik ki, bütün alimlərin söylədikləri yuxarıdakı fikirlərin hamısında inandırıcı, ağlabatan və həqiqətə yaxın məqamlar mövcuddur. Şübhəmiz yoxdur ki, həmin fikirlərin hamısı qanunsuz kredit alma əməlinin cinayət növləri arasında tutduğu yeri müəyyənləşdirmək və onun cinayət-hüquqi təbiətinə aydınlıq gətirmək baxımından əhəmiyyətlidir. Doğurdan da qanunsuz kredit alma əməlini həm kredit münasibətləri sahəsində, həm pul-kredit sferasında, həm kreditləşmə sahəsində törədilən kriminal əməllərə, həm bank cinayətlərinə, həm bank kreditləşməsi sahəsində dələduzluq cinayətlərinə, həm də bank fəaliyyəti sahəsində cinayətlərə aid etsək yanılmarıq. Qeyd olunanlara həm də onu əlavə etməyi vacib sayırıq ki, həmin əməlin bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlər sırasına aid olunması üçün kifayət dərəcədə tutarlı əsaslar vardır. Belə ki, əvvəllərdə qeyd etdiyimiz kimi müasir dövrdə, hal-hazırda kredit vermək (kredit əməliyyatı) bank fəaliyyətinin əsası və təməli hesab edilir. Məlumdir ki, əgər bankdan qanunsuz kredit alınarsa, bu, bank fəaliyyətinə qəsd edilməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən cəlb etdiyi pul vəsaitlərini (resurslarını) sahibkarlar (müəssisələr) arasında bölüşdürmək bankların başlıca və əsas funksiyası sayılır. Cəlb olunmuş pul vəsaitləri (resursları) isə sahibkarlar (müəssisələr) arasında kredit əməliyyatının köməyi və vasitəsilə bölüşdürülür. Heç kəsə sirr deyildir ki, şəxs qanunsuz kredit alarsa, onun bu əməli bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayət hesab edilməlidir. Təsadüfi deyildir ki, cinayət hüquq elmi (doktrinası) düzgün olaraq qanunsuz kredit alma əməlini bank-kredit sferasına qəsd edən cinayətlər sisteminə aid edir.

Qanunsuz kredit alma kriminal əməli ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətlərin cinayət hüquq konteksində tənzimlənməsi AR CM-nin 195-ci maddəsinin vasitəsilə həyata keçirilir. Belə ki, qanunsuz kredit almağa görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan belə bir maddənin AR CM-nə daxil edilməsi təsadüfi xarakter daşımır. Bu onunla izah edilir ki, respublikamızda iqtisadi sahədə islahatların həyata keçirilməsi, bu sahədə köklü dəyişikliklər edilməsi, ölkənin bank-maliyyə və pul-kredit sisteminin yenidən qurulması şəraitində, bazar iqtisadiyyatının təşkili və formalaşması dövründə son zamanlar MDB ölkələrində, o cümlədən Azərbaycan Respublikasında qanunsuz kredit alma praktikası geniş yayılmışdır. Bu praktikaya görə ayrı-ayrı şəxslər yalan məlumat verməklə banklardan kredit, güzəştli şərtlərlə kedit və ya məqsədli dövlət krediti alırlar. Bunun nəticəsində bank fəaliyyətinə ziyan vurulur, ölkə iqtisadiyyatının effektiv inkişafı-

81

S.O.Əliyev

na impuls verən əmtəə-bazar əlaqələri sferasına qəsd olunur, təsərrüfat subyektlərinin hüquqauyğun şəkildə kreditləşdirilməsi münasibətləri pozulur. Bunu nəzərə alaraq Qanunverici CM-nə qanunsuz kredit almağa görə cinayət məsuliyyəti müəyyənləşdirən ayrıca maddə - 195-ci maddəni daxil etmişdir. Özü də qanunsuz kredit alma bank cinayətlərinin (bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlərin) ən geniş yayılmış növlərindən biri sayılır.

AR CM-nin 195.1-ci maddəsində deyilir ki, təşkilatın rəhbəri və ya fərdi sahibkar tərəfindən təşkilatın, yaxud fərdi sahibkarın təsərüffat və ya maliyyə vəziyyəti barədə bilə-bilə yalan məlumatlar verməklə kreditin, güzəştli şərtlərlə kreditin və ya məqsədli dövlət kreditinin alınması, habelə ondan təyinatı üzrə istifadə edilməməsi cinayət məsuliyyətinə (şəxsin cəzalandırılmasına) səbəb olur. Burada qanunsuz kredit alma kimi cinayət əməli nəzərdə tutulmuşdur ki, bizim üzərimizə həmin əməli cinayət hüququ müstəvisində təhlil etmək və ona xarakteristika vermək vəzifəsi düşür.

Təbiidir ki, bu vəzifənin yerinə yetirilməsinə qanunsuz kredit alma cinayətinin obyektinə aydınlıq gətirməkdən başlamalıyıq. Həmin cinayətin obyektinə aydınlıq gətirməzdən əvvəl, kredit münasibətləri sahəsində (sferasında) cinayətlərə elmi (doktrinal) anlayış verməyimizi məqsədəuyğun hesab edirik, çünki qanunsuz kredit alma kredit münasibətləri sahəsində cinayətlərin növlərindən biri sayılır. Kredit münasibətləri sahəsində cinayətlər dedikdə, kreditləşmə sferasının öz funksiyasını normal yerinə yetirməsini təmin edən ictimai münasibətlərə qəsd edən əməllər başa düşülür ki, həmin əməllərə görə, AR CM-nin 195 və 196-cı maddələri məsuliyyət nəzərdə tutur.

Qeyd etdiyimiz kimi AR CM-nin 195-ci maddəsinin məsuliyyət nəzərdə tutduğu kriminal (ictimai təhlükəli) əməl qanunsuz kredit alma və ya kreditdən təyinatı üzrə istifadə etməmə adlanır. Cinayət hüquq ədəbiyyatı səhifələrində bu cinayət həm də kredit aldatması kimi də adlandırılır. Belə ki, şəxs bankdan kredit alarkən özünün təsərrüfat və ya maliyyə vəziyyəti barədə bilə-bilə yalan məlumatlar verməklə aldadıcı hərəkətlər edir.

Qeyd etməliyik ki, AR CM-nin 195.1-ci maddəsi faktiki olaraq iki müstəqil cinayətə görə məsuliyyət nəzərdə tutur; həmin cinayətlərə aiddir: 1) kredit aldatması (aldatma yolu ilə xeyli miqdarda ziyan vurulmasına səbəb olan kredit, güzəştli şərtlərlə kredit və ya məqsədli dövlət krediti); 2) kreditdən xeyli miqdarda ziyan vurulmasına səbəb olan təyinatı üzrə istifadə etməmə.

Kredit aldatmasının bilavasitə obyektinə gəldikdə, qeyd etməliyik ki, bu barədə müəlliflərin fikirləri üst-üstə düşmür. N.N.Afanasyevə görə kredit aldatması cinayətinin bilavasitə obyektini bank fəaliyyəti sferasında yaranan ictimai münasibətlər təşkil edir. Kredit aldatmasının bilavasitə obyekti barədə söylənilən bu fikrin həqiqətə uyğun olmadığı şübhə doğurmur. Belə ki, cinayətin bilavasitə obyekti dedikdə, konkret obyekt (konkret ictimai münasibətlər) başa düşülür. “Bank fəaliyyəti sferasında ictimai münasibətlər” konkret anlayış deyil və bu səbəbdən həmin münasibətlərin kredit aldatmasının bilavasitə obyekti hesab edilməsi barədə fikir həqiqətə uyğun gəlmir.

Müəlliflərdən İ.A.Klepiskiy, N.L.Denisov və başqaları belə hesab edirlər ki, kredit aldatmasının bilavasitə obyekti qismində kredit münasibətləri çıxış edir. Kredit aldatmasının bilavasitə obyektinə münasibətdə söylənilən bu fikir də özündə həqiqəti əks etdirmir və ona görə də bu fikirlə çətin ki, razılaşmaq mümkün olsun. Belə ki, kredit münasibətləri geniş anlayışdır; həmin münasibətlər digər cinayətlərin (məsələn, krediti qaytarmama kimi kriminal əməlin) də obyekti ola bilər.

82

S.O.Əliyev

Müəlliflərdən B.V.Yaçelenko göstərir ki, təsərrüfat subyektlərinin

kreditləşdirilməsi barəsində yaranan ictimai münasibətlər kredit aldatmasının bilavasitə obyekti sayılır. Buna oxşar və yaxın olan fikir Y.Q.Vasin tərəfindən də söylənilir. Onun fikrincə kreditləşməni təmin edən ictimai münasibətlər kredit aldatmasının bilavasitə obyektini təşkil edir. Hesab edirik ki, bu fikirlər də məsələyə düzgün yanaşmanı ifadə etmir. Həmin fikirlərdən belə çıxır ki, kredit aldatması cinayəti kreditləşdirməni həyata keçirən banklar və digər kredit təşkilatları tərəfindən törədilir. Lakin həqiqət bundan ibarətdir ki, həmin cinayətin subyekti qismində banklar və digər kredit təşkilatları çıxış etmirlər.

Bizim fikrimizcə, kredit aldatması banklardan və digər kredit təşkilatlarından təsərrüfat subyektlərinin kredit alması ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətlərə qəsd edir. Zənnimizcə məhz həmin münasibətləri təhlil etdiyimiz cinayətin bilavasitə obyekti hesab etsək yanılmarıq. Bir daha qeyd edək ki, kredit aldatması cinayəti bankların və digər kredit təşkilatlarının şəxslərə kredit verməsi ilə deyil, təsərrüfat subyektlərinin banklardan və digər kredit təşkilatlarından kredit almaları ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətlərə qəsd edir. Nəzərdən keçirdiyimiz cinayətin bilavasitə obyektinə təsərrüfat subyektlərinin banklardan və digər kredit təşkilatlarından kredit almaları ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətlər konteksində yanaşmaq lazımdır. Qeyd etməliyik ki, istənilən növ kredit alma ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətlər kredit aldatmasının bilavasitə obyekti ola bilər.

Kredit aldatması cinayətinin obyektini onun predmetindən fərqləndirmək və ayırmaq lazımdır. Belə ki, həmin anlayışlar, yəni “kredit aldatmasının obyekti” və “kredit aldatmasının predmeti” kimi iki anlayış mənaca üst-üstə düşmür. Cinayət hüquq nəzəriyyəsindən bizə məlumdur ki, cinayətin obyekti dedikdə, qəsdlərdən qorunan ictimai münasibətlər başa düşülür.

Cinayətin predmetinə gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, cinayətin predmeti dedikdə, xarici aləmin elə maddi nemətləri (obyektləri) başa düşülür ki, cinayət törətmiş şəxs həmin nemətlərə (obyektlərə) bilavasitə təsir göstərməklə ictimai münasibətlərə qəsd edir, onlara zərər vurur. Nəzərə almaq lazımdır ki, cinayətin predmeti cinayətin obyektini xarakterizə edən elementdir. Lakin o, cinayətin obyektinin məcburi elementi (əlaməti) sayılmır.

Nəzərdən keçirdiyimiz cinayətin predmetini kredit təşkil edir. Yeri gəlmişkən xarici ölkələrin Cinayət Məcəllələrinin qanunsuz kredit almağa görə məsuliyyət nəzərdə tutan maddəsinin dispozisiyasında işlədilən kredit anlayışı disskusiya doğuran məslədir. Kredit aldatmasının predmeti olan kreditə cinayət hüququ üzrə mütəxəssis alimlərin münasibəti birmənalı deyil və bu səbəbdən “kredit” cinayət hüquq ədəbiyyatı səhifələrində müəlliflər arasında mübahisəli anlayış hesab olunur. Mübahisənin yaranmasının əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, cinayət qanunu cinayət hüquqi mənada kreditə nə leqal (normativ) anlayış verir, nə də onun mahiyyətinə aydınlıq gətirir. Başqa xarici ölkələrin, o cümlədən AR CM-ndə cinayət hüquq müstəvisində kredit anlayışının mənası açıqlanmır. Məlum məsələdir ki, bu da öz növbəsində alimlər arasında elmi polemikaya gətirib çıxarır. Cinayət qanununun (CM) işlətdiyi kredit anlayışına münasibətdə, yəni cinayət hüququ mənasında kredit barədə alimlər arasında bir-birindən fərqli iki çür fikir mövcuddur. Belə ki, bəzi alimlərə görə, cinayət hüququ mənasında kredit dedikdə həm pul, həm də əmtəə krediti başa düşülür. Bildiyimiz kimi pul kreditinə görə, təsərrüfat subyektlərinə (şəxslərə) faizi ilə, geri qaytarılmaq və müəyyən müddətə

83

S.O.Əliyev

pul vəsaiti verilir. Əmtəə krediti isə müştəriyə növ əlamətləri ilə müəyyən edilən əmlak verilməsini nəzərdə tutur. Digər alimlər isə belə hesab edirlər ki, cinayət hüququ mənasında kredit dedikdə yalnız bank krediti, yəni banklar və ya digər kredit təşkilatları tərəfindən təsərrüfat subyektlərinə (müştərilərə) pul formasında verilən kredit başa düşülür. Kreditin pul və əmtəə kreditindən ibarət olması barədə fikrin xeyli sayda tərəfdarları vardır. Məsələn, müəlliflərdən B.V.Yaçelenko, N.L.Denisov, İ.A.Klepiskiy, Y.Q.Vasin və digərləri məhz bu cür fikir söyləyirlər.

Kreditin ancaq pul formasında olması barədə fikri söyləyən müəlliflərin sayı da kifayət dərəcədədir.

Cinayət hüquqi mənada kreditin nədə ifadə olunması bu gün də alimlər arasında disskusiya doğuran, mübahisəli və müzakirə olunan məsələlərdən biri kimi qalmaqda davam edir. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, bu məsələ cinayət hüquq elmində (doktrinasında) indiyənədək öz qəti həllini tapmamışdır.

Cinayət hüquqi mənada kreditin nədə ifadə olunması məsələsində bizim hansı mövqedə durmağımız məsələsinə gəldikdə isə, qeyd etməliyik ki, cinayət hüququnda “kredit” termininin elmi (doktrinal) izahı (təsnifi) tələb edilir; çünki bir daha qeyd etməliyik ki, cinayət qanunu (CM) kredit dedikdə nə başa düşülməsi sualına cavab vermir, daha dəqiq desək kreditə leqal (normativ) anlayış vermir.

Cinayət qanununda işlədilən “kredit” terminini məhdud mənada başa düşmək lazımdır. Məhdud mənada kredit dedikdə isə, yalnız və yalnız bank krediti, yəni bank və ya digər kredit təşkilatı tərəfində kredit müqaviləsi əsasında verilən pul krediti anlaşılır. Özü də cinayət hüququnda krediti məhdud mənada başa düşmək tendensiyası AR Mülki Məcəlləsinə ( AR MM) uyğun olub, ona cavab verir. Düzdür AR MM-si nə kreditə, nə də kredit müqaviləsinə leqal (normativ) anlayış vermir. MM ancaq borcun və borc müqaviləsinin leqal (normativ) anlayışını formulə edir. Amma burada ifadə edilən belə bir mülki-hüquqi göstərişin cinayət-hüquqi mənada kreditin mahiyyətini başa düşmək baxımından vacib əhəmiyyəti vardır ki, borc müqaviləsinin predmeti hər hansı pul məbləği olduqda o, kredit müqaviləsi adlandırılır. Müstəqil peşə fəaliyyəti şəklində borc verməklə məşğul olan şəxslər əlavə olaraq peşəkarlıq qaydasında kreditlər verilməsi haqqında müddəaları gözləməlidirlər (AR MM 739.2-ci maddəsi). Bu göstərişdən biz iki hüquqi nəticə çıxara bilərik ki, onların cinayət hüquqi mənada kreditin mahiyyətinə aydınlıq gətirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi şəksizdir. Birinci hüquqi nəticə bundan ibarətdir ki, kreditin (kredit müqaviləsinin) predmetini yalnız pul təşkil edə bilər. Digər tərəfdən kredit vermək fəaliyyəti ilə ancaq banklar və digər kredit təşkilatları məşğul ola bilərlər ki, bu bizim gəldiyimiz ikinci hüquqi nəticə sayılır. Ona görə ki, müstəqil peşə fəaliyyəti şəklində (peşəkarlıq qaydasında) pul krediti (borc) verməklə məşğul olan şəxslər dedikdə, banklar və digər kredit təşkilatları başa düşülür. Digər kredit təşkilatları dedikdə isə bank olmayan kredit təşkilatları başa düşülür. Bank olmayan kredit təşkilatları isə öz vəsaiti və ya cəlb edilmiş vəsait hesabına (depozitlər istisna olmaqla) yalnız pul formasında kreditlər verməklə məşğul olan hüquqi şəxsdir.

Beləliklə, AR MM-in 739.2-ci maddəsində ifadə olunan hüquqi göstərişdən bizim çıxardığımız iki vacib hüquqi nəticə belə qənaətə gəlməyə imkan verir ki, AR CM-nin 195.1-ci maddəsində işlədilən kredit anlayışı altında bankların və digər kredit təşkilatlarının kredit müqaviləsi əsasında verdikləri pul krediti “bank krediti” başa düşülür. Nəzərədən qaçırmaq olmaz ki, məsələyə bu cür yanaşma kifayət sayda müəlliflər tərəfindən dəstəklənərək, cinayət hüquq ədəbiyyatında geniş yayılmışdır.

84

S.O.Əliyev

Fikrimizcə, bu sahədə olan disskusiyaların qarşısını almaq, onlara yol

verməmək üçün AR CM-nin 195.1-ci maddəsinin dispozisiyasına “bank və ya digər kredit təşkilatına” kimi terminin əlavə edilməsi məqsədəuyğun olardı. Belə bir terminin əlavə edilməsi cinayət qanununun ilk növbədə aydın şəkildə digər kreditorların deyil, yalnız bank və ya digər kredit təşkilatlarının mənafeyini qorumasını ifadə edər, bildirərdi. Eyni zamanda bu həm də o demək olardı ki, AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan kreditor dedikdə, banklar və ya digər kredit təşkilatları başa düşülür. Məlum olduğu kimi kreditor rolunda banklardan və digər kredit təşkilatlarından başqa digər müəssisələr, fondlar, assosasiyalar, hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər (fərdi sahibkarlar) və digər şəxslər də çıxış edə bilər.

Biz həm də AR CM-nin 195.1-ci maddəsinin dispozisiyasında “kredit” termininin əvəzinə, “pul formasında kredit” anlayışının işlədilməsini vacib sayırıq. Belə anlayışın işlədilməsi açıq-aydın şəkildə o demək olardı ki, qanunsuz kredit alma cinayətinin predmetini nə kommersiya, nə də əmtəə krediti (maddi ssuda) təşkil edə bilər.

Təhlil etdiyimiz cinayətin predmetini təkcə kredit deyil, həm də güzəştli şərtlərlə verilən kredit təşkil edir. Qeyd etməliyik ki, kredit təsərrüfat subyektlərinə bir qayda olaraq ümumi (adi) şərtlərlə verilir. Əgər kredit ümumi (adi) şərtlərlə müqayisədə daha sərfəli şərtlərlə verilərsə, bu, güzəştli şərtlərlə kreditin verilməsi deməkdir. Güzəştli şərtlərlə kredit alınan zaman təsərrüfat subyekti (kredit alan şəxs) faiz dərəcəsində üstünlüklə təmin olunur (məsələn, kredit illik 10% dərəcəsi ilə deyil, 4% dərəcəsi ilə verilir) və ya krediti qaytarmağa başlanmasına möhlət verilir (məsələn, müəyyən edilir ki, tam istifadə olunduqdan sonra kreditin qaytarılmasına başlansın) və digər əlverişli şərtlər müəyyən olunur. Aşağı faiz dərəcəsi və möhlətlə verilməsindən başqa, təsərrüfat subyektləri krediti digər güzəştli şərtlərlə də ala bilər ki, belə şərtlər kifayət dərəcədə müxtəlifdir. Məsələn, kiçik sahibkarlıq subyektlərinə, sosial əhəmiyyətli mallar istehsal edən müəssisələrə, kənd təsərrüfatı sahəsində fəaliyyət göstərən sahibkarlara daha uzun müddətə kreditin verilməsi.

Təhlil etdiyimiz AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan kriminal (ictimai təhlükəli) əməlin predmeti həmçinin məqsədli dövlət krediti ola bilər. Belə ki, bilə-bilə yalan məlumatlar verməklə həm də məqsədli dövlət krediti alınarsa, bu AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərədə tutulan cinayət tərkibinin yaranmasına səbəb olur. Bu zaman hüquqi xarakteristikasını verdiyimiz cinayətin predmeti qismində məqsədli dövlət krediti çıxış edir.

Məqsədli dövlət kreditinin nə demək olduğuna gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, o kreditin növlərindən biri olub, digərlərindən iki əlamətinə görə fərqlənir. Birinci əlamət ondan ibarətdir ki, məqsədli dövlət krediti dövlət tərəfindən büdcə vəsaiti hesabına verilir. Dövlət, məqsədli dövlət kreditini həm də özünün qeyri-büdcə (büdcədənkənar) fondları hesabına verə bilər. Özü də dövlət, məqsədli dövlət kreditini yalnız dövlət və ya bələdiyyə müəssisələrinə aid edilməyən subyektlərə verir.

İkinci, məqsədli dövlət krediti belə bir əlamətlə xarakterizə olunur ki, o xüsusi konkret dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi və maliyyələşdirilməsi üçün verilir. Məsələn, fermer təsərrüfatını inkişaf etdirmək, sənaye obyektlərini yenidən qurmaq, istehsal sahələrini genişləndirmək və digər məqsədlər üçün məqsədli dövlət krediti verilə bilər. Ümumiyyətlə, bütün büdcə kreditlərinin hamısı bir qayda olaraq məqsədli dövlət krediti hesab edilir.

Yerli büdcə hesabına müəyyən xüsusi, konkret proqramların həyata keçirilməsi

85

S.O.Əliyev

üçün verilən məqsədli kreditlərə gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, belə kreditlər AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan cinayətin predmeti ola bilməz. Məsələ burasındadır ki, yerli büdcə bələdiyyə büdcəsi olub dövlət büdcəsi, bələdiyyənin özü isə dövlət orqanı sayılmır. Bir daha qeyd etməliyik ki, AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan cinayətkar qəsdin predmeti qismində yalnız məqsədli dövlət krediti çıxış edə bilər.

AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan cinayətin predmeti kimi məqsədli dövlət kreditindən danışdığımız zaman təbiidir ki, ortaya belə bir qanunauyğun sual çıxır: qanunsuz olaraq məqsədli dövlət krediti alma kimi kriminal (ictimai təhlükəli) əməlin dissertasiya tədqiqatı üçün seçilmiş bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlərlə bağlı mövzuya hansı bağlılığı vardır? Bu suala cavab vermək üçün əminliklə deyə bilərik ki, qanunsuz məqsədli dövlət krediti alma bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlər sırasına aid olunan kriminal əməllərdən biridir. Belə ki, müəlliflərdən N.İ.Pikurov, Y.Q.Vasin, B.V. B.V.Yaçelenko, N.L.Denisov, L.D.Qauxman və başqaları düzgün olaraq məqsədli dövlət kreditinin dövlət adından Mərkəzi Bank və digər səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən verilməsini göstərirlər. Nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, qanunsuz məqsədli dövlət krediti alınan zaman təşkilat rəhbəri və ya fərdi sahibkar tərəfindən öz təsərrüfat və ya maliyyə vəziyyəti barədə bilə-bilə dövlət kreditoruna yalan məlumatlar verilir. Dövlət kreditoru rolunda isə əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi bu və ya digər ölkənin Mərkəzi Bankı və ya digər səlahiyyətli dövlət orqanları çıxış edir. Həm də unutmaq lazım deyildir ki, məqsədli dövlət krediti Mərkəzi Bank və ya digər səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən konkret proqramların realizə olunması üçün verilir.

Bununla yanaşı, qanunsuz məqsədli dövlət krediti həm də kommersiya banklarının vasitəsilə alına bilər. Belə ki, hər hansı şəxs dövlət büdcəsindən müəyyən məbləğdə pul vəsaitini məqsədli dövlət krediti kimi kommersiya banklarının köməyi və vasitəsilə ilə alır. İstənilən halda məqsədli dövlət krediti qanunsuz alınan zaman bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən kriminal (ictimai təhlükəli) əmələ - cinayətə yol verilir.

Qanunsuz olaraq məqsədli dövlət krediti alma cinayətinin bilavasitə obyektini dövlət büdcəsinin məqsədli dövlət kreditləşməsi sahəsində maraq və mənafelərini təmin edən ictimai münasibətlər təşkil edir. Heç kəsə sirr deyildir ki, qanunsuz məqsədli dövlət krediti kimi kriminal əməl həmin münasibətlərə qəsd edir.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi. Bakı, Hüquq ədəbiyyatı, 2001 2. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin Kommentariyası / F.Y.Səməndə- rovun redaktəsi ilə. Bakı, Digesta, 2001 3. “Banklar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 16 yanvar 2004-cü il,

№ 590-IIQ 4. Б.В.Волженскин. Экономические преступления. СПБ., «Питер», 2002 5. Л.Д.Гаухман, С.В.Максимов. Преступления в сфере экономической деятель- ности. М., 1996 6. Л.Д.Гаухман. Хозяйственные преступления. М., 1995 7. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть. Учебник / Под ред.

Л.В.Иногамовой-Хегай, А.И.Рарога, А.И.Чучаева. М., Инфра-М, 2006 8. Уголовное право России. Часть общая и особенная. Учебник / Под ред.

А.И.Рарога. М., Проспект, 2008

86

S.O.Əliyev

9. Уголовное право зарубежных стран. Общая часть / Под ред. И.Д.Козочкина.

М., Омега-Л, 2003

CRIMINAL LEGAL CHARACTERISTICS OF THE ILLEGAL RECEPTION OF THE CREDIT

S.O.Aliyev

SUMMARY

Being a subject of entrepreneurship, bank acts as an important mediator for economic development, continuously adapting itself to existing circumstances and to international community and demanding innovations in legislation. Today, characterized by large cash turnover, the banks are engaged in wide range of activities and form a basis for economic progress by financing various fields of economy.

Prevention of crimes against cash and financial turnover, against economic relations related to bank activities, in other words crimes against financial-credit sphere (financial-credit sector of economy), is one of the vital missions of criminal law. Considering popularization of bank activities throughout the country and the special attention paud to this area, it is very urgent to conduct scientific research on criminal and judicial aspects of the regulation of this kind of activities and offer relevant suggestions.

In the above context, this article characterizes impeding legitimate banking activities as a crime committed against banking activities and briefly analyses legal norms against such crime provided by the Criminal Code of the Republic of Azerbaijan.

УГОЛОВНО-ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА

ПРЕСТУПЛЕНИЯ В ВИДЕ НЕЗАКОННОГО ПОЛУЧЕНИЯ КРЕДИТА

С.О.Алиев

РЕЗЮМЕ

Являясь субъектом предпринимательства, банк выступает в роли важного посредни- ка развития экономики, постоянно изменяющегося для адаптации к существующим обстоя- тельствам и международной среде, и параллельно требующего инноваций в правовой среде. Современный банк осуществляет многогранную деятельность, характеризуется крупным денежным оборотом и создает базу экономического прогресса, финансируя различные сферы экономики.

Борьба с преступлениями, посягающими на денежный и финансовый оборот, экономические отношения, связанные с банковской деятельностью, иными словами, на финансово-кредитную сферу (кредитно-финансовый сектор экономики), является одной из актуальных задач уголовного права. В период, когда банковская деятельность приобрела немалый масштаб внутри страны, и этой сфере уделяется особое внимание, крайне необходимо ведение научных исследований об уголовно-правовых аспектах регулирования данной деятельности и подготовка соответствующих предложений.

В данном контексте, представленная статья характеризует незаконное приобретение кредита как преступное деяние, совершаемое против банковской деятельности, и кратко анализирует уголовно-правовые нормы, предусмотренные Уголовным Кодексом Азербайджанской Республики в отношении данного преступления. Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin Hüquq fakültəsinin 30 aprel 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 4) Məqalə redaksiyaya 7 may 2014 tarixində daxil olmuşdur

79


2014 - № 39

QANUNSUZ KREDİT ALMA CİNAYƏTİNİN CİNAYƏT-HÜQUQİ XARAKTERİSTİKASI

S.O.Əliyev

AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu Bakı, Hüseyn Cavid prospekti 31 e-mail: [email protected] Açar sözlər: bank, kredit, zərər, kriminal əməl, cinayət, hərəkət və hərəkətsizlik Keywords: bank, credit, damage, criminal act, crime, action and inaction Ключевые слова: банк, кредит, ущерб, криминальное деяние, преступление, действие и

бездействие

Bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlər arasında elə cinayətlər vardır ki, onlar kredit münasibətlərinə qəsd edir. Hüquq ədəbiyyatında onlar “kredit münasibətləri sferasında cinayətlər”, “kredit münasibətləri sahəsində cinayətlər”, “pul-kredit sferasında cinayətlər” və ya “kreditləşmə sahəsində cinayətlər” kimi anlayışlarla əhatə olunur. Hansı anlayışla ifadə olunmasından asılı olmayaraq, kredit münasibətləri sahəsində cinayətlərlə mübarizə aparmaq cinayət hüququnun üzərinə düşən aktual vəzifələrdən biri hesab edilərək, priorotet əhəmiyyət kəsb edir. Bu onunla izah edilir ki, kredit münasibətləri maddi vəsaitin müvəqqəti olaraq çatışmadığı (kifayət etmədiyi) bir şəraitdə fasiləsiz təsərrüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə imkan verir, həmçinin iqtisadi fəaliyyət sahəsində müvəqqəti olaraq sərbəst qalmış maddi resurslardan rasional və effektiv şəkildə istifadə olunmasını təmin edir. Məhz bu səbəbdən həmin münasibətlər böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə malikdir. Odur ki, kredit münasibətləri cinayətkar qəsdlərdən qorunmalı, cinayət hüquq pozuntusundan və ictimai təhlükəli kriminal əməllərdən müdafiə edilməlidir. Həm də ona görə ki, kredit münasibətləri sistemi pul bazarının inkişafını ifadə edir, bank (ssuda) kapitalını formalaşdıraraq onun iqtisadiyyatın bir sektorundan digər sektoruna axınını (hərəkətini) təşkil edir, əlverişli investisiya mühiti yaradır, aktiv şəkildə sərmayə qoyulmasına təsir göstərir, pul-kredit və ödəniş dövriyyəsində onun qaydalarını müəyyənləşdirir. Unutmaq olmaz ki, istehsalın strukturu və təsərrüfat fəaliyyətinə bilavasitə təsir göstərən məcmu təklif (təkliflər məcmusu) xeyli dərəcədə kredit münasibətləri ilə şərtlənir. Obrazlı şəkildə təkcə bunu demək kifayətdir ki, kredit münasibətlərinin əsas subyekti və başlıca iştirakçısı olan banklar bütün xalq təsərrüfatına nüfuz (sirayət) edən “qan damarları” sistemi hesab olunur. Bununla yanaşı, iqtisadiyyatın strateji sahələrindən biri sayılan kredit münasibətləri kriminal qəsdlərin yönəldiyi və cinayət hüquq pozuntularının törədildiyi sferadır. Aparılan tədqiqatlar bunu deməyə əsas verir ki, son zamanlar bank kapitalı sferası iqtisadiyyatın ən kriminogen sektorlarından birinə çevrilmişdir; bu gün həmin sferada cinayətkarlığın tempi artmaqda davam edir.

Kredit münasibətlərinə qəsd edən cinayətlərdən biri qanunsuz kredit alma əməli hesab edilir ki, həmin əmələ görə AR CM-nin 195-ci maddəsi məsuliyyət nəzərdə tutur. Qanunsuz kredit alma əməlinin kredit münasibətlərinə qəsd edən cinayət olması barədə

UOT № 346.542

80

S.O.Əliyev

elmi (doktrinal) fikir hüquq ədəbiyyatında geniş yayılmışdır və hər hansı mübahisə doğurmur. Müəlliflərdən A.M.Yakovlev, İ.A.Klepiskiy, S.M.Koçon və başqaları göstərirlər ki, qanunsuz kredit alma əməli kredit münasibətləri sahəsində (sferasında) törədilən cinayətlər sferasına aiddir. Bəzi müəlliflər, məsələn, B.V.Yaçelenko, N.L.Denisov və s. onu pul-kredit sferasında törədilən cinayət hesab edirlər. Elə müəlliflər də vardır ki, onlar qanunsuz kredit alma əməlini kreditləşmə sferasında cinayətlərin növlərindən biri kimi tanıyırlar. Bəzi müəlliflər onu dövlətin və təsərrüfat subyektlərinin maliyyə-kredit fəaliyyətini tənzimləyən ictimai münasibətlərə qəsd edən cinayətlər sırasına daxil edirlər.

Elmi-tədqiqat işlərində qanunsuz kredit alma əməlinin hansı cinayət növünə aid edilməsi məsələsinə xüsusi diqqət yetirilir. Məsələn, Ş.Ş.Musalov onu bank fəaliyyəti sferasında cinayətlərə, A.V.Şerbakov bank cinayətlərinə, P.L.Serdyuk bank kreditləşməsi sferasında dələduzluq cinayətlərinə və s. aid edirlər.

Biz qanunsuz kredit alma əməlinin hansı cinayət növünə aid edilməsi barədə fikir söyləyən ailmlərdən hansının haqlı olmasını müəyyənləşdirmə fikrində deyilik. Lakin əminliklə deyə bilərik ki, bütün alimlərin söylədikləri yuxarıdakı fikirlərin hamısında inandırıcı, ağlabatan və həqiqətə yaxın məqamlar mövcuddur. Şübhəmiz yoxdur ki, həmin fikirlərin hamısı qanunsuz kredit alma əməlinin cinayət növləri arasında tutduğu yeri müəyyənləşdirmək və onun cinayət-hüquqi təbiətinə aydınlıq gətirmək baxımından əhəmiyyətlidir. Doğurdan da qanunsuz kredit alma əməlini həm kredit münasibətləri sahəsində, həm pul-kredit sferasında, həm kreditləşmə sahəsində törədilən kriminal əməllərə, həm bank cinayətlərinə, həm bank kreditləşməsi sahəsində dələduzluq cinayətlərinə, həm də bank fəaliyyəti sahəsində cinayətlərə aid etsək yanılmarıq. Qeyd olunanlara həm də onu əlavə etməyi vacib sayırıq ki, həmin əməlin bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlər sırasına aid olunması üçün kifayət dərəcədə tutarlı əsaslar vardır. Belə ki, əvvəllərdə qeyd etdiyimiz kimi müasir dövrdə, hal-hazırda kredit vermək (kredit əməliyyatı) bank fəaliyyətinin əsası və təməli hesab edilir. Məlumdir ki, əgər bankdan qanunsuz kredit alınarsa, bu, bank fəaliyyətinə qəsd edilməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən cəlb etdiyi pul vəsaitlərini (resurslarını) sahibkarlar (müəssisələr) arasında bölüşdürmək bankların başlıca və əsas funksiyası sayılır. Cəlb olunmuş pul vəsaitləri (resursları) isə sahibkarlar (müəssisələr) arasında kredit əməliyyatının köməyi və vasitəsilə bölüşdürülür. Heç kəsə sirr deyildir ki, şəxs qanunsuz kredit alarsa, onun bu əməli bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayət hesab edilməlidir. Təsadüfi deyildir ki, cinayət hüquq elmi (doktrinası) düzgün olaraq qanunsuz kredit alma əməlini bank-kredit sferasına qəsd edən cinayətlər sisteminə aid edir.

Qanunsuz kredit alma kriminal əməli ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətlərin cinayət hüquq konteksində tənzimlənməsi AR CM-nin 195-ci maddəsinin vasitəsilə həyata keçirilir. Belə ki, qanunsuz kredit almağa görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan belə bir maddənin AR CM-nə daxil edilməsi təsadüfi xarakter daşımır. Bu onunla izah edilir ki, respublikamızda iqtisadi sahədə islahatların həyata keçirilməsi, bu sahədə köklü dəyişikliklər edilməsi, ölkənin bank-maliyyə və pul-kredit sisteminin yenidən qurulması şəraitində, bazar iqtisadiyyatının təşkili və formalaşması dövründə son zamanlar MDB ölkələrində, o cümlədən Azərbaycan Respublikasında qanunsuz kredit alma praktikası geniş yayılmışdır. Bu praktikaya görə ayrı-ayrı şəxslər yalan məlumat verməklə banklardan kredit, güzəştli şərtlərlə kedit və ya məqsədli dövlət krediti alırlar. Bunun nəticəsində bank fəaliyyətinə ziyan vurulur, ölkə iqtisadiyyatının effektiv inkişafı-

81

S.O.Əliyev

na impuls verən əmtəə-bazar əlaqələri sferasına qəsd olunur, təsərrüfat subyektlərinin hüquqauyğun şəkildə kreditləşdirilməsi münasibətləri pozulur. Bunu nəzərə alaraq Qanunverici CM-nə qanunsuz kredit almağa görə cinayət məsuliyyəti müəyyənləşdirən ayrıca maddə - 195-ci maddəni daxil etmişdir. Özü də qanunsuz kredit alma bank cinayətlərinin (bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlərin) ən geniş yayılmış növlərindən biri sayılır.

AR CM-nin 195.1-ci maddəsində deyilir ki, təşkilatın rəhbəri və ya fərdi sahibkar tərəfindən təşkilatın, yaxud fərdi sahibkarın təsərüffat və ya maliyyə vəziyyəti barədə bilə-bilə yalan məlumatlar verməklə kreditin, güzəştli şərtlərlə kreditin və ya məqsədli dövlət kreditinin alınması, habelə ondan təyinatı üzrə istifadə edilməməsi cinayət məsuliyyətinə (şəxsin cəzalandırılmasına) səbəb olur. Burada qanunsuz kredit alma kimi cinayət əməli nəzərdə tutulmuşdur ki, bizim üzərimizə həmin əməli cinayət hüququ müstəvisində təhlil etmək və ona xarakteristika vermək vəzifəsi düşür.

Təbiidir ki, bu vəzifənin yerinə yetirilməsinə qanunsuz kredit alma cinayətinin obyektinə aydınlıq gətirməkdən başlamalıyıq. Həmin cinayətin obyektinə aydınlıq gətirməzdən əvvəl, kredit münasibətləri sahəsində (sferasında) cinayətlərə elmi (doktrinal) anlayış verməyimizi məqsədəuyğun hesab edirik, çünki qanunsuz kredit alma kredit münasibətləri sahəsində cinayətlərin növlərindən biri sayılır. Kredit münasibətləri sahəsində cinayətlər dedikdə, kreditləşmə sferasının öz funksiyasını normal yerinə yetirməsini təmin edən ictimai münasibətlərə qəsd edən əməllər başa düşülür ki, həmin əməllərə görə, AR CM-nin 195 və 196-cı maddələri məsuliyyət nəzərdə tutur.

Qeyd etdiyimiz kimi AR CM-nin 195-ci maddəsinin məsuliyyət nəzərdə tutduğu kriminal (ictimai təhlükəli) əməl qanunsuz kredit alma və ya kreditdən təyinatı üzrə istifadə etməmə adlanır. Cinayət hüquq ədəbiyyatı səhifələrində bu cinayət həm də kredit aldatması kimi də adlandırılır. Belə ki, şəxs bankdan kredit alarkən özünün təsərrüfat və ya maliyyə vəziyyəti barədə bilə-bilə yalan məlumatlar verməklə aldadıcı hərəkətlər edir.

Qeyd etməliyik ki, AR CM-nin 195.1-ci maddəsi faktiki olaraq iki müstəqil cinayətə görə məsuliyyət nəzərdə tutur; həmin cinayətlərə aiddir: 1) kredit aldatması (aldatma yolu ilə xeyli miqdarda ziyan vurulmasına səbəb olan kredit, güzəştli şərtlərlə kredit və ya məqsədli dövlət krediti); 2) kreditdən xeyli miqdarda ziyan vurulmasına səbəb olan təyinatı üzrə istifadə etməmə.

Kredit aldatmasının bilavasitə obyektinə gəldikdə, qeyd etməliyik ki, bu barədə müəlliflərin fikirləri üst-üstə düşmür. N.N.Afanasyevə görə kredit aldatması cinayətinin bilavasitə obyektini bank fəaliyyəti sferasında yaranan ictimai münasibətlər təşkil edir. Kredit aldatmasının bilavasitə obyekti barədə söylənilən bu fikrin həqiqətə uyğun olmadığı şübhə doğurmur. Belə ki, cinayətin bilavasitə obyekti dedikdə, konkret obyekt (konkret ictimai münasibətlər) başa düşülür. “Bank fəaliyyəti sferasında ictimai münasibətlər” konkret anlayış deyil və bu səbəbdən həmin münasibətlərin kredit aldatmasının bilavasitə obyekti hesab edilməsi barədə fikir həqiqətə uyğun gəlmir.

Müəlliflərdən İ.A.Klepiskiy, N.L.Denisov və başqaları belə hesab edirlər ki, kredit aldatmasının bilavasitə obyekti qismində kredit münasibətləri çıxış edir. Kredit aldatmasının bilavasitə obyektinə münasibətdə söylənilən bu fikir də özündə həqiqəti əks etdirmir və ona görə də bu fikirlə çətin ki, razılaşmaq mümkün olsun. Belə ki, kredit münasibətləri geniş anlayışdır; həmin münasibətlər digər cinayətlərin (məsələn, krediti qaytarmama kimi kriminal əməlin) də obyekti ola bilər.

82

S.O.Əliyev

Müəlliflərdən B.V.Yaçelenko göstərir ki, təsərrüfat subyektlərinin

kreditləşdirilməsi barəsində yaranan ictimai münasibətlər kredit aldatmasının bilavasitə obyekti sayılır. Buna oxşar və yaxın olan fikir Y.Q.Vasin tərəfindən də söylənilir. Onun fikrincə kreditləşməni təmin edən ictimai münasibətlər kredit aldatmasının bilavasitə obyektini təşkil edir. Hesab edirik ki, bu fikirlər də məsələyə düzgün yanaşmanı ifadə etmir. Həmin fikirlərdən belə çıxır ki, kredit aldatması cinayəti kreditləşdirməni həyata keçirən banklar və digər kredit təşkilatları tərəfindən törədilir. Lakin həqiqət bundan ibarətdir ki, həmin cinayətin subyekti qismində banklar və digər kredit təşkilatları çıxış etmirlər.

Bizim fikrimizcə, kredit aldatması banklardan və digər kredit təşkilatlarından təsərrüfat subyektlərinin kredit alması ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətlərə qəsd edir. Zənnimizcə məhz həmin münasibətləri təhlil etdiyimiz cinayətin bilavasitə obyekti hesab etsək yanılmarıq. Bir daha qeyd edək ki, kredit aldatması cinayəti bankların və digər kredit təşkilatlarının şəxslərə kredit verməsi ilə deyil, təsərrüfat subyektlərinin banklardan və digər kredit təşkilatlarından kredit almaları ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətlərə qəsd edir. Nəzərdən keçirdiyimiz cinayətin bilavasitə obyektinə təsərrüfat subyektlərinin banklardan və digər kredit təşkilatlarından kredit almaları ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətlər konteksində yanaşmaq lazımdır. Qeyd etməliyik ki, istənilən növ kredit alma ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətlər kredit aldatmasının bilavasitə obyekti ola bilər.

Kredit aldatması cinayətinin obyektini onun predmetindən fərqləndirmək və ayırmaq lazımdır. Belə ki, həmin anlayışlar, yəni “kredit aldatmasının obyekti” və “kredit aldatmasının predmeti” kimi iki anlayış mənaca üst-üstə düşmür. Cinayət hüquq nəzəriyyəsindən bizə məlumdur ki, cinayətin obyekti dedikdə, qəsdlərdən qorunan ictimai münasibətlər başa düşülür.

Cinayətin predmetinə gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, cinayətin predmeti dedikdə, xarici aləmin elə maddi nemətləri (obyektləri) başa düşülür ki, cinayət törətmiş şəxs həmin nemətlərə (obyektlərə) bilavasitə təsir göstərməklə ictimai münasibətlərə qəsd edir, onlara zərər vurur. Nəzərə almaq lazımdır ki, cinayətin predmeti cinayətin obyektini xarakterizə edən elementdir. Lakin o, cinayətin obyektinin məcburi elementi (əlaməti) sayılmır.

Nəzərdən keçirdiyimiz cinayətin predmetini kredit təşkil edir. Yeri gəlmişkən xarici ölkələrin Cinayət Məcəllələrinin qanunsuz kredit almağa görə məsuliyyət nəzərdə tutan maddəsinin dispozisiyasında işlədilən kredit anlayışı disskusiya doğuran məslədir. Kredit aldatmasının predmeti olan kreditə cinayət hüququ üzrə mütəxəssis alimlərin münasibəti birmənalı deyil və bu səbəbdən “kredit” cinayət hüquq ədəbiyyatı səhifələrində müəlliflər arasında mübahisəli anlayış hesab olunur. Mübahisənin yaranmasının əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, cinayət qanunu cinayət hüquqi mənada kreditə nə leqal (normativ) anlayış verir, nə də onun mahiyyətinə aydınlıq gətirir. Başqa xarici ölkələrin, o cümlədən AR CM-ndə cinayət hüquq müstəvisində kredit anlayışının mənası açıqlanmır. Məlum məsələdir ki, bu da öz növbəsində alimlər arasında elmi polemikaya gətirib çıxarır. Cinayət qanununun (CM) işlətdiyi kredit anlayışına münasibətdə, yəni cinayət hüququ mənasında kredit barədə alimlər arasında bir-birindən fərqli iki çür fikir mövcuddur. Belə ki, bəzi alimlərə görə, cinayət hüququ mənasında kredit dedikdə həm pul, həm də əmtəə krediti başa düşülür. Bildiyimiz kimi pul kreditinə görə, təsərrüfat subyektlərinə (şəxslərə) faizi ilə, geri qaytarılmaq və müəyyən müddətə

83

S.O.Əliyev

pul vəsaiti verilir. Əmtəə krediti isə müştəriyə növ əlamətləri ilə müəyyən edilən əmlak verilməsini nəzərdə tutur. Digər alimlər isə belə hesab edirlər ki, cinayət hüququ mənasında kredit dedikdə yalnız bank krediti, yəni banklar və ya digər kredit təşkilatları tərəfindən təsərrüfat subyektlərinə (müştərilərə) pul formasında verilən kredit başa düşülür. Kreditin pul və əmtəə kreditindən ibarət olması barədə fikrin xeyli sayda tərəfdarları vardır. Məsələn, müəlliflərdən B.V.Yaçelenko, N.L.Denisov, İ.A.Klepiskiy, Y.Q.Vasin və digərləri məhz bu cür fikir söyləyirlər.

Kreditin ancaq pul formasında olması barədə fikri söyləyən müəlliflərin sayı da kifayət dərəcədədir.

Cinayət hüquqi mənada kreditin nədə ifadə olunması bu gün də alimlər arasında disskusiya doğuran, mübahisəli və müzakirə olunan məsələlərdən biri kimi qalmaqda davam edir. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, bu məsələ cinayət hüquq elmində (doktrinasında) indiyənədək öz qəti həllini tapmamışdır.

Cinayət hüquqi mənada kreditin nədə ifadə olunması məsələsində bizim hansı mövqedə durmağımız məsələsinə gəldikdə isə, qeyd etməliyik ki, cinayət hüququnda “kredit” termininin elmi (doktrinal) izahı (təsnifi) tələb edilir; çünki bir daha qeyd etməliyik ki, cinayət qanunu (CM) kredit dedikdə nə başa düşülməsi sualına cavab vermir, daha dəqiq desək kreditə leqal (normativ) anlayış vermir.

Cinayət qanununda işlədilən “kredit” terminini məhdud mənada başa düşmək lazımdır. Məhdud mənada kredit dedikdə isə, yalnız və yalnız bank krediti, yəni bank və ya digər kredit təşkilatı tərəfində kredit müqaviləsi əsasında verilən pul krediti anlaşılır. Özü də cinayət hüququnda krediti məhdud mənada başa düşmək tendensiyası AR Mülki Məcəlləsinə ( AR MM) uyğun olub, ona cavab verir. Düzdür AR MM-si nə kreditə, nə də kredit müqaviləsinə leqal (normativ) anlayış vermir. MM ancaq borcun və borc müqaviləsinin leqal (normativ) anlayışını formulə edir. Amma burada ifadə edilən belə bir mülki-hüquqi göstərişin cinayət-hüquqi mənada kreditin mahiyyətini başa düşmək baxımından vacib əhəmiyyəti vardır ki, borc müqaviləsinin predmeti hər hansı pul məbləği olduqda o, kredit müqaviləsi adlandırılır. Müstəqil peşə fəaliyyəti şəklində borc verməklə məşğul olan şəxslər əlavə olaraq peşəkarlıq qaydasında kreditlər verilməsi haqqında müddəaları gözləməlidirlər (AR MM 739.2-ci maddəsi). Bu göstərişdən biz iki hüquqi nəticə çıxara bilərik ki, onların cinayət hüquqi mənada kreditin mahiyyətinə aydınlıq gətirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi şəksizdir. Birinci hüquqi nəticə bundan ibarətdir ki, kreditin (kredit müqaviləsinin) predmetini yalnız pul təşkil edə bilər. Digər tərəfdən kredit vermək fəaliyyəti ilə ancaq banklar və digər kredit təşkilatları məşğul ola bilərlər ki, bu bizim gəldiyimiz ikinci hüquqi nəticə sayılır. Ona görə ki, müstəqil peşə fəaliyyəti şəklində (peşəkarlıq qaydasında) pul krediti (borc) verməklə məşğul olan şəxslər dedikdə, banklar və digər kredit təşkilatları başa düşülür. Digər kredit təşkilatları dedikdə isə bank olmayan kredit təşkilatları başa düşülür. Bank olmayan kredit təşkilatları isə öz vəsaiti və ya cəlb edilmiş vəsait hesabına (depozitlər istisna olmaqla) yalnız pul formasında kreditlər verməklə məşğul olan hüquqi şəxsdir.

Beləliklə, AR MM-in 739.2-ci maddəsində ifadə olunan hüquqi göstərişdən bizim çıxardığımız iki vacib hüquqi nəticə belə qənaətə gəlməyə imkan verir ki, AR CM-nin 195.1-ci maddəsində işlədilən kredit anlayışı altında bankların və digər kredit təşkilatlarının kredit müqaviləsi əsasında verdikləri pul krediti “bank krediti” başa düşülür. Nəzərədən qaçırmaq olmaz ki, məsələyə bu cür yanaşma kifayət sayda müəlliflər tərəfindən dəstəklənərək, cinayət hüquq ədəbiyyatında geniş yayılmışdır.

84

S.O.Əliyev

Fikrimizcə, bu sahədə olan disskusiyaların qarşısını almaq, onlara yol

verməmək üçün AR CM-nin 195.1-ci maddəsinin dispozisiyasına “bank və ya digər kredit təşkilatına” kimi terminin əlavə edilməsi məqsədəuyğun olardı. Belə bir terminin əlavə edilməsi cinayət qanununun ilk növbədə aydın şəkildə digər kreditorların deyil, yalnız bank və ya digər kredit təşkilatlarının mənafeyini qorumasını ifadə edər, bildirərdi. Eyni zamanda bu həm də o demək olardı ki, AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan kreditor dedikdə, banklar və ya digər kredit təşkilatları başa düşülür. Məlum olduğu kimi kreditor rolunda banklardan və digər kredit təşkilatlarından başqa digər müəssisələr, fondlar, assosasiyalar, hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər (fərdi sahibkarlar) və digər şəxslər də çıxış edə bilər.

Biz həm də AR CM-nin 195.1-ci maddəsinin dispozisiyasında “kredit” termininin əvəzinə, “pul formasında kredit” anlayışının işlədilməsini vacib sayırıq. Belə anlayışın işlədilməsi açıq-aydın şəkildə o demək olardı ki, qanunsuz kredit alma cinayətinin predmetini nə kommersiya, nə də əmtəə krediti (maddi ssuda) təşkil edə bilər.

Təhlil etdiyimiz cinayətin predmetini təkcə kredit deyil, həm də güzəştli şərtlərlə verilən kredit təşkil edir. Qeyd etməliyik ki, kredit təsərrüfat subyektlərinə bir qayda olaraq ümumi (adi) şərtlərlə verilir. Əgər kredit ümumi (adi) şərtlərlə müqayisədə daha sərfəli şərtlərlə verilərsə, bu, güzəştli şərtlərlə kreditin verilməsi deməkdir. Güzəştli şərtlərlə kredit alınan zaman təsərrüfat subyekti (kredit alan şəxs) faiz dərəcəsində üstünlüklə təmin olunur (məsələn, kredit illik 10% dərəcəsi ilə deyil, 4% dərəcəsi ilə verilir) və ya krediti qaytarmağa başlanmasına möhlət verilir (məsələn, müəyyən edilir ki, tam istifadə olunduqdan sonra kreditin qaytarılmasına başlansın) və digər əlverişli şərtlər müəyyən olunur. Aşağı faiz dərəcəsi və möhlətlə verilməsindən başqa, təsərrüfat subyektləri krediti digər güzəştli şərtlərlə də ala bilər ki, belə şərtlər kifayət dərəcədə müxtəlifdir. Məsələn, kiçik sahibkarlıq subyektlərinə, sosial əhəmiyyətli mallar istehsal edən müəssisələrə, kənd təsərrüfatı sahəsində fəaliyyət göstərən sahibkarlara daha uzun müddətə kreditin verilməsi.

Təhlil etdiyimiz AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan kriminal (ictimai təhlükəli) əməlin predmeti həmçinin məqsədli dövlət krediti ola bilər. Belə ki, bilə-bilə yalan məlumatlar verməklə həm də məqsədli dövlət krediti alınarsa, bu AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərədə tutulan cinayət tərkibinin yaranmasına səbəb olur. Bu zaman hüquqi xarakteristikasını verdiyimiz cinayətin predmeti qismində məqsədli dövlət krediti çıxış edir.

Məqsədli dövlət kreditinin nə demək olduğuna gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, o kreditin növlərindən biri olub, digərlərindən iki əlamətinə görə fərqlənir. Birinci əlamət ondan ibarətdir ki, məqsədli dövlət krediti dövlət tərəfindən büdcə vəsaiti hesabına verilir. Dövlət, məqsədli dövlət kreditini həm də özünün qeyri-büdcə (büdcədənkənar) fondları hesabına verə bilər. Özü də dövlət, məqsədli dövlət kreditini yalnız dövlət və ya bələdiyyə müəssisələrinə aid edilməyən subyektlərə verir.

İkinci, məqsədli dövlət krediti belə bir əlamətlə xarakterizə olunur ki, o xüsusi konkret dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi və maliyyələşdirilməsi üçün verilir. Məsələn, fermer təsərrüfatını inkişaf etdirmək, sənaye obyektlərini yenidən qurmaq, istehsal sahələrini genişləndirmək və digər məqsədlər üçün məqsədli dövlət krediti verilə bilər. Ümumiyyətlə, bütün büdcə kreditlərinin hamısı bir qayda olaraq məqsədli dövlət krediti hesab edilir.

Yerli büdcə hesabına müəyyən xüsusi, konkret proqramların həyata keçirilməsi

85

S.O.Əliyev

üçün verilən məqsədli kreditlərə gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, belə kreditlər AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan cinayətin predmeti ola bilməz. Məsələ burasındadır ki, yerli büdcə bələdiyyə büdcəsi olub dövlət büdcəsi, bələdiyyənin özü isə dövlət orqanı sayılmır. Bir daha qeyd etməliyik ki, AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan cinayətkar qəsdin predmeti qismində yalnız məqsədli dövlət krediti çıxış edə bilər.

AR CM-nin 195.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan cinayətin predmeti kimi məqsədli dövlət kreditindən danışdığımız zaman təbiidir ki, ortaya belə bir qanunauyğun sual çıxır: qanunsuz olaraq məqsədli dövlət krediti alma kimi kriminal (ictimai təhlükəli) əməlin dissertasiya tədqiqatı üçün seçilmiş bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlərlə bağlı mövzuya hansı bağlılığı vardır? Bu suala cavab vermək üçün əminliklə deyə bilərik ki, qanunsuz məqsədli dövlət krediti alma bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlər sırasına aid olunan kriminal əməllərdən biridir. Belə ki, müəlliflərdən N.İ.Pikurov, Y.Q.Vasin, B.V. B.V.Yaçelenko, N.L.Denisov, L.D.Qauxman və başqaları düzgün olaraq məqsədli dövlət kreditinin dövlət adından Mərkəzi Bank və digər səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən verilməsini göstərirlər. Nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, qanunsuz məqsədli dövlət krediti alınan zaman təşkilat rəhbəri və ya fərdi sahibkar tərəfindən öz təsərrüfat və ya maliyyə vəziyyəti barədə bilə-bilə dövlət kreditoruna yalan məlumatlar verilir. Dövlət kreditoru rolunda isə əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi bu və ya digər ölkənin Mərkəzi Bankı və ya digər səlahiyyətli dövlət orqanları çıxış edir. Həm də unutmaq lazım deyildir ki, məqsədli dövlət krediti Mərkəzi Bank və ya digər səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən konkret proqramların realizə olunması üçün verilir.

Bununla yanaşı, qanunsuz məqsədli dövlət krediti həm də kommersiya banklarının vasitəsilə alına bilər. Belə ki, hər hansı şəxs dövlət büdcəsindən müəyyən məbləğdə pul vəsaitini məqsədli dövlət krediti kimi kommersiya banklarının köməyi və vasitəsilə ilə alır. İstənilən halda məqsədli dövlət krediti qanunsuz alınan zaman bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən kriminal (ictimai təhlükəli) əmələ - cinayətə yol verilir.

Qanunsuz olaraq məqsədli dövlət krediti alma cinayətinin bilavasitə obyektini dövlət büdcəsinin məqsədli dövlət kreditləşməsi sahəsində maraq və mənafelərini təmin edən ictimai münasibətlər təşkil edir. Heç kəsə sirr deyildir ki, qanunsuz məqsədli dövlət krediti kimi kriminal əməl həmin münasibətlərə qəsd edir.

Ədəbiyyat




А.И.Рарога. М., Проспект, 2008

86

S.O.Əliyev

9. Уголовное право зарубежных стран. Общая часть / Под ред. И.Д.Козочкина.


CRIMINAL LEGAL CHARACTERISTICS OF THE ILLEGAL RECEPTION OF THE CREDIT

S.O.Aliyev

SUMMARY

Being a subject of entrepreneurship, bank acts as an important mediator for economic development, continuously adapting itself to existing circumstances and to international community and demanding innovations in legislation. Today, characterized by large cash turnover, the banks are engaged in wide range of activities and form a basis for economic progress by financing various fields of economy.

Prevention of crimes against cash and financial turnover, against economic relations related to bank activities, in other words crimes against financial-credit sphere (financial-credit sector of economy), is one of the vital missions of criminal law. Considering popularization of bank activities throughout the country and the special attention paud to this area, it is very urgent to conduct scientific research on criminal and judicial aspects of the regulation of this kind of activities and offer relevant suggestions.

In the above context, this article characterizes impeding legitimate banking activities as a crime committed against banking activities and briefly analyses legal norms against such crime provided by the Criminal Code of the Republic of Azerbaijan.

УГОЛОВНО-ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА

ПРЕСТУПЛЕНИЯ В ВИДЕ НЕЗАКОННОГО ПОЛУЧЕНИЯ КРЕДИТА

С.О.Алиев

РЕЗЮМЕ

Являясь субъектом предпринимательства, банк выступает в роли важного посредни- ка развития экономики, постоянно изменяющегося для адаптации к существующим обстоя- тельствам и международной среде, и параллельно требующего инноваций в правовой среде. Современный банк осуществляет многогранную деятельность, характеризуется крупным денежным оборотом и создает базу экономического прогресса, финансируя различные сферы экономики.

Борьба с преступлениями, посягающими на денежный и финансовый оборот, экономические отношения, связанные с банковской деятельностью, иными словами, на финансово-кредитную сферу (кредитно-финансовый сектор экономики), является одной из актуальных задач уголовного права. В период, когда банковская деятельность приобрела немалый масштаб внутри страны, и этой сфере уделяется особое внимание, крайне необходимо ведение научных исследований об уголовно-правовых аспектах регулирования данной деятельности и подготовка соответствующих предложений.

В данном контексте, представленная статья характеризует незаконное приобретение кредита как преступное деяние, совершаемое против банковской деятельности, и кратко анализирует уголовно-правовые нормы, предусмотренные Уголовным Кодексом Азербайджанской Республики в отношении данного преступления. Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin Hüquq fakültəsinin 30 aprel 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 4) Məqalə redaksiyaya 7 may 2014 tarixində daxil olmuşdur

87


2014 - № 39

KREDİTOR BORCLARINI ÖDƏMƏKDƏN QƏSDƏN YAYINMA ƏMƏLİNİN CİNAYƏT-HÜQUQİ XARAKTERİSTİKASI

S.O.Əliyev

AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu Bakı, Hüseyn Cavid prospekti 31 e-mail: [email protected] Açar sözlər: bank, kredit, zərər, kriminal əməl, cinayət, hərəkət və hərəkətsizlik Keywords: bank, credit, damage, criminal act, crime, action and inaction Ключевые слова: банк, кредит, ущерб, криминальное деяние, преступление, действие и без-

действие

Kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma kimi ictimai təhlükəli əməl bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən əsas cinayət növlərindən biri hesab edilir. Belə ki, pul vəsaitinin müvəqqəti olaraq çatışmaması (kifayət etməməsi) şəraitində təsərrüfat fəaliyyətinin fasiləsiz həyata keçirilməsinə imkan verən, habelə sərbəst pul vəsaitindən iqtisadi fəaliyyət sahəsində rasional və effektiv istifadə olunmasını təmin edən kredit münasibətləri böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə malikdir. Təbiidir ki, əgər bankdan alınan kreditlər qaytarılmazsa, bu, xalq təsərrüfatını (iqtisadiyyatı) onun inkişafı üçün zəruri olan pul vəsaitindən məhrum edərdi. Digər tərəfdən yaddan çıxarmamalıyıq ki, bankların əldə etdiyi mənfəətin bir hissəsini kredit əməliyyatından götürülən gəlir təşkil edir. Heç kim üçün sirr deyil ki, əgər təsərrüfat subyektləri banklardan aldığı krediti qaytarmazsa, onda bankların kredit əməliyyatı aparması və mənfəət əldə etməsi mümkün olmaz. Nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, Azərbaycan Respublikasının bank sferasında alınan kreditlərin geri qaytarılmaması praktikası geniş yayılmışdır. Məhz belə praktika AR CM-yə xüsusi olaraq ayrıca maddənin – 196-cı maddənin daxil edilməsini şərtləndirmişdir ki, bu maddədə kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınmağa görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutulur. Təsadüfi deyildir ki, banklardan alınan kreditlərin geri qaytarılmamasını bankirlər haqlı və düzgün olaraq bir nömrəli problem hesab edirlər. Bank işçiləri və hüquq-mühafizə orqanları əməkdaşları arasında aparılan sosioloji sorğular göstərir ki, bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlər arasında kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma ən geniş yayılmışı hesab edilir və o, mübarizənin aktuallığı baxımından həmin cinayətlər sırasında əsas yer tutur. Bankların öz funksiyasını normal yerinə yetirməsi üçün bu cinayətlə effektiv mübarizə aparılması tələb olunur.

Nəzərdən keçirilən cinayətin həm əsas, həm əlavə, həm də fakultativ bilavasitə obyekti vardır. Qeyd etməliyik ki, həmin cinayətin obyekti barədə cinayət hüquq elmində (doktrinasında) vahid fikir söylənilmir və bu səbəbdən müəlliflərin mövqeləri bir-birindən fərqlənir. Bizim bu məsələyə geniş konteksdə aydınlıq gətirmək və geniş səviyyədə nəzərdən keçirmək niyyətimiz yoxdur. Bu xüsusi olaraq seçilmiş ayrıca tədqiqat işinin mövzusudur. Bəzi tədqiqat işlərində isə kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma cinayət əməlinə hüquqi xarakteristika verilməsinə baxmayaraq, həmin cinayətin obyektinə ümumiyyətlə toxunulmur.

UOT № 346.542

88

S.O.Əliyev

Bizim göstərilən məsələ barədə mövqeyimiz bundan ibarətdir ki, təhlil

etdiyimiz cinayətin iki əsas alternativ obyekti vardır. Cinayət də məhz alternativ iki əsas bilavasitə obyektdən birinə qəsd edir. Cinayətin əsas bilavasitə obyekti dedikdə, ya kreditləşmənin müəyyənləşdirilmiş qaydasını (kreditin qaytarılmasına aid olan hissədə), ya da qiymətli kağızlarda ifadə edilmiş öhdəliyi ödəmək vəzifəsinə aid olan hissədə) təmin edən ictimai münasibətlər başa düşülür. Ədalət mühakiməsinin mənafeyini təmin edən ictimai münasibətlər isə cinayətin əlavə bilavasitə obyekti hesab edilir (məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş müvafiq qərarının icrasına aid olan hissədə).

Şərh etdiyimiz cinayətin həm də fakultativ bilavasitə obyekti vardır. Belə ki, borclunun qanunla qorunan mənafeyini təmin edən ictimai münasibətlər cinayətin fakultativ bilavasitə obyekti sayılır.

Bəzi müəlliflər nəzərdən keçirdiyimiz cinayətin sadəcə olaraq bilavasitə obyektindən danışırlar. Məsələn, alimlərdən Q.A.Yesakov yazır ki, iqtisadi sahədə yaranan kredit münasibətləri cinayətin bilavasitə obyekti kimi tanınır. Başqa bir müəllifə görə cinayətin bilavasitə obyekti dedikdə, bank fəaliyyəti sferasında yaranan kredit münasibətləri başa düşülür. Etiraf etməliyik ki, söylənilən bu kimi fikirlərdə müəyyən dərəcədə həqiqət vardır. Belə ki, təhlil etdiyimiz cinayətin qəsd etdiyi kredit münasibətlərinin əsas və başlıca iştirakçısı banklardır. Nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, bank fəaliyyəti kredit münasibətlərinin ən çox yarandığı sahədir. Həm də yaddan çıxarmamalıyıq ki, kreditlər vermək bankın iki əsas funksiyasından biridir. Bu səbəbdən banklar kredit verən başlıca subyekt hesab edilir. Odur ki, adətən kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma dedikdə, ayrı-ayrı şəxslərin (təsərrüfat subyektlərinin, vətəndaşların və s.) banklardan kredit kimi aldığı vəsaitləri geri qaytarmaması başa düşülür. Buna görə də, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma kimi ictimai təhlükəli və kriminal əməldən çox vaxt, əksər hallarda banklar əziyyət çəkir. Unutmaq olmaz ki, şəxslərin öz aldıqları kreditləri geri qaytarmaması başqa subyektlərin deyil, məhz bankların bir nömrəli problemi hesab olunur.

Təhlil etdiyimiz cinayətin obyektindən danışarkən, hökmən onun predmetinə də toxunmalıyıq. Məsələ burasındadır ki, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma kimi kriminal əməl predmeti olan cinayətdir. O ki, qaldı cinayətin predmetinin nədən ibarət olmasına, qeyd etməliyik ki, cinayətkar qəsdin predmeti qismində kreditor borcları çıxış edir. Bu səbəbdən nəzərdən keçirdiyimiz cinayətin predmeti kreditor borcları hesab olunur. Cinayətkar şəxs (təşkilat rəhbəri və ya vətəndaş) məhz kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınmaqla kredit münasibətlərinə qəsd edir.

Kreditor borclarının nə demək olduğuna gəldikdə, qeyd etməliyik ki, borclunun kreditor qarşısında icra etmədiyi pul öhdəliklərinin məbləği başa düşülür. Pul öhdəlikləri isə hər şeydən əvvəl, mülki-hüquqi müqavilələrdən, o cümlədən kredit müqaviləsindən yaranır. Söhbət ilk növbədə bankla təsərrüfat subyektinin bağladığı kredit müqaviləsindən gedir ki, həmin müqaviləyə görə, təsərrüfat subyektinin üzərinə bankdan kedit kimi aldığı vəsaiti geri qaytarmaq öhdəliyi düşür. Belə təsəvvür yaranır ki, kreditor borcları dedikdə, adətən borclu təsərrüfat subyektinin banklardan kredit kimi aldığı pul vəsaitlərini qaytarmaq öhdəliyi başa düşülür ki, bu öhdəlik icra olunmamış öhdəlik sayılır. Bu isə bizə belə bir fikir söyləməyə imkan verir ki, AR CM-nin kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınmağa görə məsuliyyət nəzərdə tutan 196-cı maddəsi bankların mənafeyini qorumaq məqsədilə hesablanmış, düşünülmüş və müəyyənləşdirilmişdir.

89

S.O.Əliyev

Bununla yanaşı borclu şəxsin kreditor qarşısında icra etməli olduğu pul öhdəliyi

digər mülki-hüquqi müqavilələrdən də yarana bilər. Söhbət mal göndərmə, alqı-satqı, podrat, daşıma, icarə və digər müqavilələrdən gedir ki, əgər həmin müqavilələr üzrə borclu şəxs (alıcı, sifarişçi, yük sahibi, icarəçi və s.) kreditor (satıcı-mal göndərən, daşıyıcı, icarəyə verən və s.) qarşısında pul öhdəliyini icra etməzsə, icra edilməmiş belə öhdəliklərdən kreditor borcları yaranır.

Kreditor borcları dedikdə, təkcə mülki-hüquqi müqavilələrdən əmələ gələn pul öhdəliklərinin məbləği başa düşülmür. Cinayət hüququna dair ədəbiyyat səhifələrində göstərilir ki, kreditor borcları həm də müqavilədənkənar öhdəliklərdən (məsələn, şəxsin başqa şəxsin əmlakına, sağlamlığına ziyan vurmasından) yaranan pul öhdəliklərinin məbləği deməkdir. Belə məbləğ həmçinin qanunda nəzərdə tutulan digər əsaslardan yarana bilər.

Lakin bunlara baxmayaraq, biz, dissertasiya tədqiqatında “kreditor borcları” anlayışını bankların təsərrüfat subyektləri ilə bağladığı kredit müqavilələrindən yaranan pul öhdəliklərinin məbləği mənasında işlətməyə üstünlük veririk, çünki nəzərə almaq lazımdır ki, tədqiqat işi üçün seçdiyimiz mövzu bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlərə həsr edilmişdir. Heç kəsə sirr deyil ki, banklardan kredit kimi alınan pul vəsaitlərini qaytarmamaq bank fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün əsas ictimai təhlükəli əməllərdən sayılır. Bu səbəbdən biz kreditor borcları anlayışını bank fəaliyyəti əleyhinə törədilən cinayətlər konteksində nəzərdən keçiririk.

AR CM-nin 196-cı maddəsində nəzərdə tutulan cinayətin obyektiv tərəfinə gəldikdə isə, qeyd etməliyik ki, həmin cinayətin obyektiv tərəfi hərəkətsizliklə xarakterizə olunur. Başqa sözlə cinayətin obyektiv tərəfi ictimai təhlükəli əməlin hərəkətsizlik kimi formasından ibarətdir, yəni ictimai təhlükəli əməlin hərəkətsizlik formasında ifadə olunur. Belə ki, qanuni qüvvəyə minmiş müvafiq məhkəmə qərarı olmasına baxmayaraq təşkilat rəhbəri və ya vətəndaş kreditor borclarını ödəməkdən, yəni bankdan kredit kimi aldığı pul vəsaitlərini qaytarmaqdan qəsdən yayınır, bununla da hərəkətsizlik etmiş olurlar. Bu səbəbdən cinayətin ictimai təhlükəli əməlin hərəkət kimi formasının vasitəsilə törədilməsi istisna edilir.

Cinayətin obyektiv tərəfinin ifadə olunduğu hərəkətsizlik dedikdə, məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş müvafiq qərarına əsasən, təşkilat rəhbərinin və ya vətəndaşın kredit kimi aldığı pul vəsaitlərini banka qaytarmaqdan qəsdən yayınması başa düşülür. Qəsdən yayınma dedikdə isə, təşkilat rəhbərinin və ya vətəndaşın kredit müqaviləsinin icra müddəti başa çatdıqdan sonra bank qarşısında kredit öhdəliyini icra etməməsi başa düşülür. Qəsdən yayınmadan yalnız eyni vaxtda dörd şərt mövcud olduqda danışmaq olar.

Birinci şərt bundan ibarətdir ki, borclu bankdan kredit kimi aldığı pul vəsaitini qaytarmır, yəni kreditor borcunu ödəmir. Qaytarılmayan pul vəsaitinin hansı məbləğdə olmasının cinayət-hüquqi əhəmiyyəti vardır. AR CM-nin 196-cı maddəsi üzrə cinayət məsuliyyətinin yaranması üçün, bu əməl nəticəsində xeyli miqdarda ziyan vurulmalıdır. AR CM-nin 190-cı maddəsinin qeydinə əsasən isə, xeyli miqdar dedikdə min manatdan yeddi min manatadək məbləğ başa düşülür.

İkincisi, kredit kimi alınmış pul vəsaitinin banka qaytarılması, kreditor borcunun ödənilməsi barədə məhkəmə müvafiq qərar qəbul etməlidir. Belə ki, bank öz pozulmuş hüququnun müdafiəsi üçün iddia ilə məhkəməyə müraciət edir. Məhkəmə bankın iddiasını təmin edərək kreditor borcunun (kredit kimi alınmış pul vəsaitinin ödə-

90

S.O.Əliyev

nilməsi barədə müvafiq qərar qəbul edir; qəbul edilmiş qərar qanuni qüvvəyə minməlidir).

Üçüncüsü, borclunun kreditor borcunun ödənilməsi barədə məhkəmənin qəbul etdiyi qərarını yerinə yetirmək istəmədiyini təsdiqləyən sübutlar olmalıdır (məsələn, borclunun öz yaşayış yerini dəyişməsi, hüquq-mühafizə orqanının çağırışlarından yayınması, borclunun öz adını dəyişməsi, borclunu öz əmlakını xaricə aparması; borclunun öz əmlakını başqa şəxslərə verməsi və s.).

Dördüncüsü, borclunun bankdan kredit kimi aldığı pul vəsaitini qaytarmağa (kreditor borcunu ödəməyə) imkanı olmalıdır. Əgər obyektiv və üzrlü səbəblərə görə borclu belə imkana malik olmazsa, bu, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma demək deyildir. Başqa sözlə, əgər borclu maddi vəsaitə (pula, əmlaka və s.) malik olmaması səbəbəbindən kreditor borcunu banka ödəmək qabiliyyətində deyildirsə, bu bir sıra beynəlxalq hüquq normasına görə cinayət hesab edilmir. Belə normalar “Mülki və siyasi hüquqlar barədə beynəlxalq pakt”ın 8-ci və 11-ci, “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında” Konvensiyanın 4-cü, həmin Konvensiyaya əlavə edilmiş 4 saylı protokolun 4-cü maddəsində və s. ifadə edilmişdir. Biz, beynəlxalq hüququn humanist xarakterli bu kimi normalarının AR CM-də Qanunvericilik qaydasında öz normativ ifadəsini tapmasını və əks olunmasını məqsədəuyğun hesab edirik. Zənn edirik ki, bu Qanunverici tərəfindən kreditor borclarını ödəməkdən yayınmanın bəzi hallarının cinayət əməli kimi tatnınmaması istiqamətində irəliyə doğru atılan humanist addım olardı.

Kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma dedikdə, borclunun bank qarşısında öz kredit öhdəliyini (krediti qaytarmaq öhdəliyini) açıq şəkildə (açıqcasına) icra etməməsi başa düşülür. Əgər borclu kreditor borcunu ödəmək prosesinin vaxtını uzun müddətə qərəzli şəkildə təxirə salarsa, bu da kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma deməkdir. Qərəzli yayınmadan həm də o halda da danışmaq olar ki, borclu ikinci xəbərdarlıq məktubundan sonra borcu qaytarmaqdan imtinanı və boyun qaçırmanı davam etdirir.

Qeyd olunduğu kimi, bu və ya digər şəxs kreditor borclarını banka ödəməkdən qəsdən yayınmağa görə istənilən halda cəlb edilə bilməz. Həmin əmələ görə, yəni AR CM-nin 196-cı maddəsi ilə şəxs yalnız o halda cinayət məsuliyyətinə cəlb oluna bilər ki, kreditor borcunun həmin şəxs tərəfindən banka ödənilməsi haqqında məhkəmə müvafiq qərar çıxarsın və çıxarılmış qərar qanuni qüvvəyə minsin. Yalnız bundan, yəni müvafiq məhkəmə qərarı qanuni qüvvəyə mindikdən sonra şəxsin kreditor borcunu ödəməkdən qəsdən yayınması AR CM-nin 196-cı maddəsində nəzərdə tutulan cinayətə görə məsuliyyətə cəlb edilməsinə səbəb ola bilər. Deməli, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma kimi əməl yalnız o halda cinayət hesab edilə bilər ki, bu barədə, yəni kreditor borclarını ödəmək haqqında məhkəmə müvafiq qərar çıxarsın və həmin qərar qanuni qüvvəyə minsin. Məhz müvafiq məhkəmə qərarının qanuni qüvvəyə minməsindən sonra şəxsin kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınması cinayət kimi tanınır. Bu isə kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma əməlinin cinayət hesab edilməsini şərtləndirən əsas əlamət (kriminal yaradan əlamət) sayılır. Lakin təssüflə qəyd etməliyik ki, bu kimi əlamət AR CM-nin 196-cı maddəsinin 1-ci hissəsinin dispozisiyasında aydın şəkildə öz əksini tapmır, ifadə olunmur. Odur ki, bizim fikrimizcə, həmin dispozisiyanı Qanunvericinin “kreditor borclarının ödənilməsi haqqında məhkəmənin çıxardığı qərar qanuni qüvvəyə mindikdən sonra təşkilat rəhbərinin və ya vətəndaşın kreditor borclarını

91

S.O.Əliyev

ödəməkdən qəsdən yayınması” kimi şəkildə formulə etməsi ağlabatan olub, daha məqsədəuyğundur.

O ki, qaldı şəxsin (təşkilat rəhbərinin və ya vətəndaşın) məhkəmə qərarı olmadan və qüvvəyə minmədən sadəcə olaraq öz kreditor borcunu ödəməkdən qəsdən yayınmasına, qeyd etməliyik ki, belə əməl, yəni kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma özlüyündə cinayət hesab edilmir və mülki hüquq pozuntusu sayılır. Bu səbəbdən həmin əməl mülki-hüquqi nəticəyə səbəb olur. Odur ki, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma məsələsi mülki-hüquqi qaydada həll edilir.

Eyni zamanda qeyd olunduğu kimi, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma cinayətinin obyektiv cəhəti öz tərkibinə həm də ictimai təhlükəli nəticə kimi məcburi əlaməti daxil edir. Cinayətin ictimai təhlükəli nəticəsi isə xeyli miqdarda ziyan vurulmasında ifadə edilir. Əgər təşkilat rəhbərinin və ya vətəndaşın kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınması xeyli miqdarda ziyan vurulmasına səbəb olmazsa, bu cinayət əməli sayılmır. Deməli xeyli miqdarda ziyan vurma kriminal yaradan əlamət olub, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma əməlini cinayət kimi tövsif olunmasını şərtləndirir. Cinayət Qanununda göstərilən əməl törədildiyi, yəni şəxs kreditor borcunu ödəməkdən qəsdən yayındığı andan deyil, xeyli miqdarda ziyan vurulduğu andan başa çatır. Buna görə də kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma öz konstruksiyasına görə formal yox, maddi tərkibli cinayətdir.

Kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma külli miqdarda ziyan vurulmasına səbəb olduqda isə əməl AR CM-nin 196.2-ci hissəsi ilə tövsif edilir. Məhkəmə praktikasını nəzərdən keçirsək müəyyən edərik ki, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı V.İ.Musayev AR Ağır Cinayətlərə dair işlər üzrə Məhkəməsinin 03 sentyabr 2007-ci il tarixli hökmü ilə AR CM-nin 196.2-ci maddəsi ilə təqsirli bilinib 1 il 6 ay müddətinə azadlıqdan məhrumetmə cəzasına məhkum edilmişdir.

Kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma cinayətinin subyektiv cəhətinə gəldikdə isə, qeyd etməliyik ki, həmin cinayətin subyektiv cəhəti yalnız birbaşa qəsdlə xarakterizə olunur. Belə ki, öz kreditor borcunu ödəməkdən qəsdən yayınan şəxs öz əməlinin, yəni qəsdən yayınmanın (hərəkətsizliyinin) ictimai təhlükəli olduğunu dərk edir, onun ictimai təhlükəli nəticəsini qabaqcadan görür və bunu arzu edir. Cinayətin subyektiv tərəfinin yalnız birbaşa qəsdlə xarakterizə olunması cinayət hüquq elmində (doktrinasında) hər hansı mübahisə doğurmur. Cinayət hüququ üzrə mütəxəssis alimlərin əksəriyyəti demək olar ki, eyni fikir söyləyirlər.

Motiv və məqsəd cinayətin subyektiv tərəfinin məcburi əlaməti sayılmır. Bun görə də motiv və məqsəd cinayətin tövsif olunması üçün əhəmiyyət kəsb etmir, ona təsir göstərmir. Motiv və məqsəd həmçinin cəza təyin olunmasında nəzərə alınmır.

Bununla yanaşı, qeyd etməliyik ki, məqsəd bəzən tövsifetmə üçün əhəmiyyət kəsb edir, ona təsir göstərir. Belə ki, kredit kimi aldığı pul vəsaitini banka qaytarmaqdan qəsdən yayınan şəxs həmin vəsaiti əvəzsiz olaraq öz mülkiyyətinə daxil etmək, yəni onu ələ keçirmək məqsədi güdərsə, belə əməl dələduzluq (AR CM-nin 178-ci maddəsi) kimi tövsif olunur. Belə halda söhbət bank fəaliyyəti və maliyyə-kredit münasibətləri sahəsində törədilən dələduzluq əməlindən gedir. Unutmaq olmaz ki, bu sahədə dələduzluq müasir dövrdə ən təhlükəli iqtisadi cinayət növlərindən biri sayılır.

AR CM-nin 196.1. maddəsində ifadə olunan göstərişdən məlum və bəlli olur ki, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınmağa görə ya təşkilat rəhbəri, ya da vətəndaş cinayət məsuliyyətinə cəlb edilir. Məhz onlar, yəni təşkilat rəhbəri və ya vətəndaş təhlil

92

S.O.Əliyev

etdiyimiz cinayətin subyekti hesab olunur. Yalnız belə şəxslər cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə bilərlər. Odur ki, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma cinayətinin subyekti xüsusidir.

Bizim fikrimizcə, Qanunverici “vətəndaş” termini əvəzinə “fiziki şəxs” anlayışı işlətsəydi daha məqsədəuyğun olardı. Məsələ burasındadır ki, kreditor borclarını ödəməkdən nəinki AR vətəndaşları, həmçinin bizim ölkə ərazisində yaşayan əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər yayına bilərlər. “Fiziki şəxs” həmin kateqoriya şəxsləri əhatə etmək üçün işlədilən ən münasib termindir. Bu termin həmçinin həm fərdi sahibkarları, həm də sahibkar statusu olmayan vətəndaşları ifadə etməyə imkan verərdi. Digər tərəfdən Qanunverici qarşısında belə bir təkliflə çıxış edirik ki, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınmağa görə həm də hüquqi şəxslərin üzərinə cinayət məsuliyyəti qoysun. Başqa sözlə, hüquqi şəxslər də barəsində danışdığımız cinayətin subyekti kimi tanınmalıdır. Ən azından ona görə ki, bankdan kredit kimi pul vəsaiti alan rolunda əsasən və başlıca olaraq hüquqi şəxslər çıxış edir. Təbiidir ki, bankdan kredit kimi alınan pul vəsaitinin qaytarılmasına görə də onların özləri məsuliyyət daşımalıdır. Həm də bir məqama toxunmağı vacib sayırıq ki, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınmağa görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan AR CM-nin 196-cı maddəsinin effekti xeyli dərəcədə aşağıdır. Bu onunla izah edilir ki, həmin maddə əsassız olaraq “yumşaq sanksiya” nəzərdə tutur. Bu da əlbəttə öz növbəsində kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınan şəxslər üçün qorxulu olmayıb, təhlükəli sayılmır. Odur ki, Qanunverici kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınmağa görə daha ağır sanksiyalar müəyyənləşdirməlidir. Tam əminliklə inanırıq ki, bu bank fəaliyyəti sferasında cinayətkarlıqla mübarizə aparılmasına təsir göstərərdi. Axı, yaddan çıxarmaq olmaz ki, kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma bank fəaliyyəti sferasında cinayətkarlığın növlərindən biri sayılır.

Ədəbiyyat




А.И.Рарога. М., Проспект, 2008 9. Уголовное право зарубежных стран. Общая часть / Под ред. И.Д.Козочкина.


93

S.O.Əliyev

CRIMINAL LEGAL CHARACTERISTICS

OF DELIBERATE CREDIT DEBT EVASION

S.O.Aliyev

SUMMARY

Deliberate credit debt evasion is one of the crimes committed in the field of crediting. Deliberate credit debt evasion by chief executives or ordinary people leads to criminal liability which is one of the legal methods to influence the debtor to make him pay for his debts and to protect the creditor. This paper discusses the signs of the deliberate credit debt evasion and suggests the ways to fight it.

УГОЛОВНО-ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРЕСТУПЛЕНИЯ В ВИДЕ ПРЕДНАМЕРЕННОГО УКЛОНЕНИЯ

ОТ ОПЛАТЫ КРЕДИТОРСКИХ ДОЛГОВ

С.О.Алиев

РЕЗЮМЕ

Преступление в виде преднамеренного уклонения от оплаты кредиторских долгов относится к ряду преступлений, совершенных в области кредитования. Преднамеренное уклонение руководителей организации или граждан от уплаты кредиторских долгов составляет уголовную ответственность, что является одним из методов уголовно-правового воздействия на своевременное исполнение должником обязательств и уголовно-правовой защиты прав кредиторов. В статье затрагиваются признаки преступления в виде преднамеренного уклонения от уплаты кредиторских долгов и даются предложения, относительно борьбе с этим преступлением. Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin Hüquq fakültəsinin 30 aprel 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 4) Məqalə redaksiyaya 7 may 2014 tarixində daxil olmuşdur

94


2014 - № 39

YETKİNLIK YAŞINA ÇATMAYANLAR BARƏDƏ CİNAYƏT İŞLƏRİNƏ MƏHKƏMƏDƏ BAXILMASININ BƏZİ PROBLEMLƏRİ

L.İ.Məmmədova

Bakı Dövlət Universiteti Bakı AZ1148, Akademik Z.Xəlilov küçəsi 23 e-mail: [email protected] Açar sözlər: yetkinlik yaşına çatmayan, təqsirsizlik prezumpsiyası, ibtidai araşdırma, məhkəməyə-

dək icraat, məhkəmə baxışı Keywords: minor, presumption of innocence, preliminary investigation, pre-trial proceedings, judi-

cial proceedings Ключевые слова: несовершеннолетний, презумпция невиновности, предварительное

расследование, досудебное производство, судебное разбирательство Qüvvədə olan cinayət-prosessual qanunvericilikdə tətbiq edilmiş hüquqi

texnikanın məntiqinə görə, yetkinlik yaşına çatmayanların işləri üzrə məhkəmə baxışının xüsusiyyətləri Azərbaycan Respublikası CPM-in 435-ci maddəsində sistemləşdirilmiş olmalıdır, çünki həmin maddə «Yetkinlik yaşına çatmayan şəxsin törətdiyi cinayət barədə cinayət işi üzrə məhkəmə baxışının xüsusiyyətləri» adlandırılmışdır. Bununla belə, həmin maddənin öyrənilməsi göstərir ki, onun məzmununda nəzərdə tutulmuş qaydalardan üçü prosessual xarakterlidir, onlardan isə yalnız ikisi müəyyən qədər differensiasiya edilmiş norma kimi nəzərdən keçirilə bilər. Maddədə yer almış digər qaydalar isə cəza təyinetmə qaydalarıdır ki, fikrimizcə, bu qaydaların cinayət qanununda yer alması daha məqsədəuyğundur. Hər halda, biz, elmi tədqiqat işinin ixtisas istiqamətini və tədqiqat predmetinin mahiyyətini nəzərə alaraq, Azərbaycan Respublikası CPM-in 435-ci maddəsi kontekstindən məhz yetkinlik yaşına çatmayanların işləri üzrə məhkəmə baxışının prosessual xüsusiyyətlərinə diqqət yetirməyi zəruri hesab edirik. Beləliklə, Azərbaycan Respublikası CPM-in 435-ci maddəsinin təhlilinə başlayarkən, diqqəti ilk cəlb edən məsələ maddənin adının formulə edilməsidir – bu maddənin adında «yetkinlik yaşına çatmayan şəxsin törətdiyi cinayət» ifadəsindən istifadə edilmişdir. Qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycan Respublikası CPM-in 435-ci maddəsinin adının formulə edilməsini uğursuz hesab edirik. Hesab edirik ki, maddənin adında «yetkinlik yaşına çatmayanların işləri», «yetkinlik yaşına çatmayan təqsirləndirilən şəxslər barəsindən işlər» və s. bu kimi ifadələrin istifadə edilməsi daha yaxşı olardı.

Azərbaycan Respublikası CPM-in 435.1-ci maddəsinə əsasən, yetkinlik yaşına çatmayan şəxslərin törətdikləri cinayətlər barədə cinayət işlərinə daha təcrübəli hakimlər tərəfindən baxılmalıdır. Azərbaycanda xüsusiləşdirilmiş uşaq məhkəmələri fəaliyyət göstərmədiyi üçün (yetkinlik yaşına çatmayanların işləri üzrə məhkəmə aidiyyəti CPM-in 67-78-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş ümumi qaydalar əsasında müəyyən edilir), qanunverici bu qaydanı müəyyən etməklə baxılan kateqoriyadan olan işlər üzrə differensiasiya edilmiş yanaşmanı – yetkinlik yaşına çatmayanlarla işləyən personala (baxılan kon- tekstdə məhkəmə tərkibinə) qarşı peşəkarlıq tələbini təmin etməyə çalışmışdır. Müasir hü-

UOT № 343.1

95

L.İ.Məmmədova

quq ədəbiyyatında, post-sovet məkanında uşaq məhkəmələrinin yaradılması yuvenal ədliyyənin təkmilləşdirilməsinin əsas istiqaməti hesab edilsə də, hazırda, yəni xüsusi uşaq məhkəmələrinin hələ yaradılmadığı bir şəraitdə yetkinlik yaşına çatmayanların işlərinə baxan hakimlərin ixtisaslaşması bu kateqoriyalı işlər üzrə ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin artırılmasının əlverişli modeli kimi nəzərdən keçirilir (6, s.48; 95, s.22; 7, s.109).

Nəzərdən keçirilən kontekstdə daha təcrübəli hakim dedikdə, ümumi hakimlik təcrübəsinin, yoxsa yetkinlik yaşına çatmayanlarla iş üzrə təcrübənin çoxluğunun nəzərdə tutulduğu qanunda dəqiqləşdirilməmişdir. Bununla bağlı olaraq, milli hüquq ədəbiyyatında qeyd edilir ki, daha təcrübəli hakimlər dedikdə, həm ümumiyyətlə, daha çox hakimlik təcrübəsi, həm də yektinlik yaşına çatmayan şəxslərin cinayət işləri üzrə daha çox təcrübəsi və səriştəsi olan hakimlər başa düşülür (1, s.1156).

Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi Plenumunun «Yetkinlik yaşına çatmayanların cinayətləri barədə işlər üzrə məhkəmə təcrübəsi haqqında» 30 iyun 2008-ci il tarixli Qərarının 1-ci bəndində isə, qeyd edilir ki, bu kateqoriyalı işlərə daha təcrübəli və peşəkarlıq səviyyəsi yüksək olan hakimlərin sədrliyi ilə baxılmalıdır və tövsiyə edilir ki, iki və daha çox hakim olan birinci instansiya məhkəmələrində bu kateqoriyadan olan işlərə, bir qayda olaraq, məhkəmə sədrləri tərəfindən baxılsın.

Nəzərdən keçirilən müddəa (Azərbaycan Respublikası CPM-in 435.1-ci maddəsi) və onun izahı ümumi prosessual qaydanın differensiyasiyasını şərtləndirdiyi üçün də diqqət cəlb edir. Söhbət məhkəməyə daxil olmuş cinayət işlərinin hakimlər arasında bölüşdürülməsi qaydalarından gedir (Azərbaycan Respublikası CPM-in 298.1-ci maddəsi).

Həmin qaydalara əsasən, birinci instansiya məhkəməsinə daxil olmuş cinayət işi hakimlər arasında işlərin kargüzarlıq qaydalarına uyğun bölüşdürülməsinə riayət etməklə (barəsində bəhs olunan kargüzarlıq qaydaları Azərbaycan Respublikasının məhkəmələrində kargüzarlığın aparılmasına dair 30 avqust 2007-ci il tarixli Təlimatla müəyyən edilir) onlara baxmalı olan hakimə və ya hakimlərə verilir. Birinci instansiya məhkəməsinin sədri daxil olmuş işlərin kargüzarlıq xidmətində nömrə verilməklə, əlifba göstəricisi və uçot-qeydiyyat kartoçkası tərtib edilməklə dərhal qeydə alınması və hakimlər arasında bərabər bölüşdürülməsini təşkil edir. Uçot-qeydiyyat kartoçkasındakı qeydiyyat nömrəsi eyni şəkildə işin üz qabığında, daxil olma ştampında, əlifba göstəricisində və paylama kitabında səliqə ilə yazılmalıdır. Qeydiyyat nömrələrinin dəyişdirilməsi, qaralanması yolverilməzdir. İşlər payla-ma kitabında imza etdirməklə növbəliliyə uyğun olaraq onlara baxılmalı olan hakimə və ya hakimlərə verilir. İşlərin bölüşdürülməsi qaydalarına əsasən, iki və ya daha çox hakim olan məhkəmələrdə hakimlərin adı və so-yadı «1» rəqəmindən başlayaraq sıra sayı ilə kodlaşdırılır. İlk kodlaşdırma məhkəmə hakimlərinin ümumi yığıncağında rəqəmlərin təsadüfi seçilməsi yolu ilə həyata keçirilir.

Sonradan məhkəməyə təyin edilən hakimlər boş kod nömrələrinə və növbəti sıra sayına uyğun kodlaşdırılırlar. Məhkəmədə hakim korpusu tamamilə yeniləşdikdə kodlaşdırma ilk kodlaşdırma qaydasında aparılır.

Məkəməyə daxil olan işlər məhkəmənin hakimləri arasında, onların kodlarının sıra sayına müvafiq olaraq, bəzi istisnalar nəzərə alınmaqla, işlərin məhkəməyə daxil olma ardıcıllığına uyğun, bərabər bölüşdürülür. 1 nömrəli kod sayından sonuncu kod sayına kimi bölüşdürülmədən sonra, növbəti işlər dövrəlik prinsipi ilə yenidən 1 nömrəli kod sayından başlayaraq bölüşdürülür. İstisnalar ondan ibarətdir ki, həyata keçirdikləri təşkilati

96

L.İ.Məmmədova

funksiyaların həcmindən asılı olaraq, məhkəmə sədrləri və onların müavinləri işlərin bölüşdürülməsinin hər 2-7-ci dövrəsində iştirak edə bilərlər. Hakimin xəstəliyi, ezamiyyətdə və ya məzuniyyətdə olması, habelə hakimin icraatında böyük həcmli işin olduğu nəzərə alınmaqla da, işlərin bölüşdürülməsi qaydasında istisnalar edilə bilər.

Hesab edirik ki, məhkəmədə yetkinlik yaşına çatmayanların işləri üzrə daha səriştəli hakimin olduğu hallarda, bu kateqoriyadan olan işlərə daha təcrübəli hakimlərin baxmasını təmin etmək məqsədi ilə də müvafiq kargüzarlıq qaydalarından istisnaya yol verilməsi məqsədəuyğundur.

Fikrimizcə, məhkəmənin heyətində yetkinlik yaşına çatmayanların işləri üzrə kifayət qədər səriştəli və təcrübəli hakimlərin olduğu hallarda yalnız formal mülahizələrə və riyazi qaydalar əsasında müəyyən edilmiş növbəlilik – dövrəlilik prinsipinə görə, yetkinlik yaşına çatmayanlara dair cinayət işlərini digər hakimlərə vermək ağlabatan olmazdı. Odur ki, Azərbaycan Respublikası CPM-in 435.1-ci maddəsinə aşağıdakı redaksiyada yeni cümlənin əlavə edilməsini təklif edirik: «Birinci instansiya məhkəməsinə yetkinlik yaşına çatmayanlar barədə cinayət işləri daxil olarkən, məhkəmədə bu kateqoriyalı işlər üzrə daha təcrübəli və səriştəli hakimlərin olduğu hallarda işlərin hakimlər arasında bölüşdürülməsinin kargüzarlıq qaydalarından istisna edilə bilər».

Azərbaycan Respublikası CPM-in 435.2-ci maddəsinə əsasən, yetkinlik yaşına çatmayan şəxs barəsində məhkəmə baxışı zamanı məhkəmə iclasında sədrlik edən CPM-in 429-434-cü maddələrinin tələblərinin təmin olunmasını müəyyən etməlidir. Qeyd edilən müddəa göndərici norma şəklində formulə edildiyi üçün onun izah edilməsi üçün CPM-in 429-434-cü maddələrinin hansı qaydalar müəyyən etdiyini bir daha qısaca xatırlamaq zəruridir. Nəzərdən keçirilən normaların sistemli şərhindən belə qənaətə gəlmək olar ki, yetkinlik yaşına çatmayan şəxs barəsində məhkəmə baxışı zamanı məhkəmə iclasında sədrlik edən aşağıdakıları müəyyən etməlidir:

– Yetkinlik yaşına çatmayanlar barəsində icraat zamanı müəyyən edilməli olan halların müəyyən edilib-edilmədiyini (CPM-in 429-cu maddəsi). Baxmayaraq ki, bu halların müəyyən edilməsi üçün məhkəmənin özü də kifayət qədər geniş səlahiyyətlərə malikdir, bu hallar, bir qayda olaraq, ibtidai istintaq zamanı artıq müəyyən edilmiş olmalıdır.

Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi Plenumunun «Yetkinlik yaşına çatmayanların cinayətləri barədə işlər üzrə məhkəmə təcrübəsi haqqında» 30 iyun 2008-ci il tarixli Qərarının 2-ci bəndinə əsasən, şəxsin yetkinlik yaşına çatıb-çatmaması barədə işdə ziddiyyətli məlumatların olması Azərbaycan Respublikası CPM-in 303.1 və 429.0.2-ci maddələrinə (Ali Məhkəmənin Plenumunun Qərarında CPM-in 429.0.2-ci maddənin adı çəkilsə də, fikrimizcə, bu texniki səhv olmuşdur və əslində qərarda 429.0.1-ci maddəsinə istinad edilməli idi – müəllif) əsasən, məhkəmənin hazırlıq iclasının qərarı ilə işin məhkəmə baxışının xitam verilməsi və onun ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurora qaytarılması üçün əsasdır.

Digər hallarda məhkəməyədək icraat zamanı yetkinlik yaşına çatmayanların işləri üzrə müəyyən edilməli olan hallar müəyyən edilməmişdirsə, məhkəmə icraatının özündə həmin halların müəyyən edilməsi təmin edilməlidir (10, s.31).

– İbtidai araşdırmanın ibtidai istintaq formasında aparılıb-aparılmadığı (CPM-in 430-cu maddəsi). Artıq işin əvvəlki hissələrində də qeyd etmişdik ki, Azərbaycan Respublikası CPM-in 303.3.9-cu maddəsinə əsasən, məhkəməyədək icraatın ibtidai istintaq şəklində aparılmasına dəlalət edən halların olmasına baxmayaraq, onun məhkəmə-

97

L.İ.Məmmədova

yədək sadələşdirilmiş icraat şəklində təhqiqat formasında aparılması məhkəməyədək icraat zamanı yol verilmiş kobud pozuntu hesab edilir və işin baxılmasına xitam verilməsi və onun ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurora geri qaytarılmasına səbəb olur.

– Yetkinlik yaşına çatmayan barəsində cinayət işinin ayrıca icraata ayrılıb-ayrılmadığı (CPM-in 431-ci maddəsi). Yetkinlik yaşına çatmayanların işləri üzrə məhkəmə baxışı zamanı məhkəməyədək icraatda bu kateqoriyadan olan şəxs barəsində icraatın ayrıca icraata ayralmasının mümkün olduğu, lakin bunun edilmədiyi müəyyən edilərsə və məhkəmə baxışı zamanı belə icraatın ayrılması yenə də mümkün və işin həlli üçün məqsədəuyğun olarsa, məhkəmə öz qərarı ilə yetkinlik yaşına çatmayana aid olan icraatı ayrıca cinayət işi kimi ayıra bilər.

– Yetkinlik yaşına çatmayan şəxs barəsində ibtidai istintaqın aparılması xüsusiyyətlərinə əməl edilib-edilməməsi (CPM-in 432-ci maddəsi). Məhkəmə baxışı zamanı Azərbaycan Respublikası CPM-in 432-ci maddəsinin tələblərinin təmin edilməsinin müəyyən olunması kontekstində həmin maddədə təsbit edilmiş xüsusiyyətlərin hüquqi təbiəti müxtəlif olduğuna görə, onlara əməl edilib-edilməməsinin hüquqi nəticələri də fərqlidir. Belə ki, həmin maddənin özündə ehtiva etdiyi bir sıra qaydalara tam edilmədiyi hallarda belə, məhkəmənin belə kənaraçıxmalara reaksiya verməsi vacib deyildir və belə hallarda, məhkəmə öz mülahizəsinə görə xüsusi qərarlar çıxarmaqla qeyd edilən kənaraçıxmalara reaksiya verə bilər. Məsələn, yetkinlik yaşına çatmayan şəxs barəsində ibtidai istintaqın ibtidai istintaq orqanlarının müvafiq iş təcrübəsinə malik olan şəxslərlər tərəfindən aparılmaması, yetkinlik yaşına çatmayan şəxslərə mənfi təsir göstərə biləcək materialların ona təqdim edilməməsi kimi hallar, bir qayda olaraq, xüsusi reaksiya tələb etmir. Əksinə, müdafiə hüququ ilə bağlı olan pozuntulara yol verilməsi isə Azərbaycan Respublikası CPM-in 303.3.1-ci maddəsinə görə, məhkəməyədək icraatda yol verilmiş kobud pozuntu hesab edilir və müvafiq hüquqi nəticəyə səbəb olur.

– Yetkinlik yaşına çatmamış şəxsin tutulması qaydalarına riayət edilib-edilməməsi (CPM-in 433-cü maddəsi). Bu zaman məhkəmə baxışında yetkinlik yaşına çatmayanın tutulması haqqında məlumat vermə və onun dərhal azad edilməsi məsələsinə baxılması haqqında qaydaların təmin edilib-edilmədiyini müəyyən edilməlidir;

– Yetkinlik yaşına çatmayan şəxs barəsində həbs qətimkan tədbirinin tətbiq edilməsi qaydalarına riayət edilib-edilməməsi (CPM-in 434-cü maddəsi). Bu zaman da nəzərə almaq lazıdır ki, məhkəmə, məhkəməyədək icraatda seçilmiş qətimkan tədbirini həm dəyişmək, həm də ləğv etmək səlahiyyətlərinə malikdir. Odur ki, məhkəməyədə icraatda tətğiq edilmiş həbsin qanunsuz, əsassız və ya lüzumsuz olduğunu müəyyən edən məhkəmə yetkinlik yaşına çatmayan şəxs barəsində dərhal həbs qətimkan tədbirini ləğv etməlidir.

Azərbaycan Respublikası CPM-in 435.3-cü maddəsinə əsasən, yetkinlik yaşına çatmayan şəxs barəsində cinayət işinin məhkəmə baxışında yetkinlik yaşına çatmayan şəxsin valideynləri və ya digər qanuni nümayəndələri iştirak etmək hüququna malikdirlər. Yetkinlik yaşına çatmayan şəxsin mənafeyi naminə məhkəmə özünün əsaslandırılmış qərarı ilə həmin şəxslərin məhkəmə baxışında iştirakını tələb edə və ya yetkinlik yaşına çatmayan şəxsin mənafeləri üçün zəruri olduğunu güman etməyə əsaslar olduqda, valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin iştirakından imtina edə bilər.

Qeyd edilən norma ilə bağlı bir məqama diqqət yetirmək vacibdir ki, valideynlərin

98

L.İ.Məmmədova

və digər qanuni nümayəndələrin iştirakı barəsində ədalət mühakiməsi həyata keçirilən yetkinlik yaşına çatmayanın hüququdur. Yetkinlik yaşına çatmayanlar üçün təqsirsizlik prezumpsiyası, irəli sürülən ittiham barəsində xəbərdar olmaq hüququ, ifadə verməkdən imtina etmək hüququ, vəkil tutmaq hüququ, valideynlərin və ya qəyyumun iştirak etməsi hüququ, şahidlərlə üzləşmək və onların çarpaz dindirilməsi hüququ və yuxarı instansiyalara apellyasiya vermək hüququ kimi əsas prosessual təminatlar məhkəmə araşdırmasının bütün mərhələlərində təmin edilməlidir (Pekin Qaydalarının 7-ci maddəsi). Bu anlamda yetkinlik yaşına çatmayan şəxsin mənafeləri üçün zəruri olduğunu güman etməyə əsaslar olduqda, məhkəmənin valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin iştirakından imtina etmək hüququ ilə yetkinlik yaşına çatmayanların valideynin və ya qəyyumun iştirakı hüququnun uzlaşması və qarşılıqlı əlaqəsi məsələsinə diqqət yetirilməlidir. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, prosessual hüququn realizə edilməsini təmin etmək üçün ona cavab verən vəzifə nəzərdə tutulmalıdır. Baxılan məsələdə yetkinlik yaşına çatmayanların valideynin və ya qəyyumun iştirakı hüququ tanınırsa, məhkəmənin bu hüququ təmin etmək vəzifəsi də apriori qəbul edilir. Məhkəmənin valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin iştirakından imtina etmək hüququ yetkinlik yaşına çatmayan şəxsin ümumiyyətlə heç bir valideyn və ya qanuni nümayəndə ilə təmsil edilməsinə ehtiyac duymaması kimi qənaətə gəlmək imkanı kimi başa düşülməməlidir. Yetkinlik yaşına çatmayanın mənafeləri baxımından yalnız konkret şəxsin valideyn və ya digər qanuni nümayəndə kimi cinayət prosesində iştirakının məqsədəuyğunluğu məsələsi məhkəmə tərəfindən həll edilə bilər. Məsələn, milli mentalitet xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, cinsi toxunulmazlıq əleyhinə törədilmiş cinayət işi üzrə yetkinlik yaşına çatmayan təqsirləndirilən şəxsin anasının onun valideyni kimi işdə iştirak etməsini məhkəmə yetkinlik yaşına çatmayanın mənafelərinə uyğun olmayan kimi qiymətləndirilə bilər. Bu halda məhkəmə həmin şəxsin anasının prosesdə iştirak etməsindən imtina edə bilər, lakin bu qərar yetkinlik yaşına çatmayanı ümumiyyətlə valideynlərin iştirakı hüququndan məhrum etməməlidir. Belə situasiyalarda valideynlərdən birinin digəri və ya başqa qanuni nümayəndə ilə əvəz edilməsi tələb olunur. Yetkinlik yaşına çatmamış şəxsin mənafeləri baxımından valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin işdə ümumiyyətlə iştirakından imtina edilməsinə isə (məsələn, yetkinlik yaşına çatmayanın öz yaxınlarından utanması motivi ilə), yalnız yetkinlik yaşına çatmayan şəxsin özünün buna razılıq verdiyi və ya bunu xahiş etdiyi hallarda əsaslı diskresion tədbir kimi baxmaq olar. Hesab edilir ki, belə xahiş və ya razılıq olmadan məhkəmənin öz təşəbbüsü ilə valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin iştirakından imtina etməsi yetkinlik yaşına çatmayanı valideynin və ya qəyyumun iştirakı hüququndan məhrum etməkdir (2, s.1178; 3, s.90-93).

Hüquq ədəbiyyatında, həmçinin, qeyd edilir ki, yetkinlik yaşına çatmayan şəxslərin bilavasitə icraat gedişatında yetkinlik yaşına çatması onun müdafiəçisinin iştirakını istisna edən hal kimi nəzərdən keçirilməməlidir (5, s.48). Milli cinayət-prosessual hüquqda da eyni yanaşma müşahidə edilir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi Plenumunun «Yetkinlik yaşına çatmayanların cinayətləri barədə işlər üzrə məhkəmə təcrübəsi haqqında» 30 iyun 2008-ci il tarixli Qərarının 3-cü bəndinə əsasən, yetkinlik yaşına çatmayanların cinayət işlərinə baxılarkən, nəzərə almaq lazımdır ki, CPM-in 92.4.2-ci maddəsinə əsasən, bu növ işlər üzrə müdafiəçinin iştirakı şəxsin ilk dəfə dindirildiyi, ona tutulması haqqında cinayət prosesini həyata keçirən orqanın qərarını, tutma haqqında protokolun və ya həbs qətimkan tədbirinin seçilməsi haqqında qərarın elan edildiyi andan, işə məhkəmədə baxılarkən isə, təqsirləndirilən şəxsin artıq yetkinlik yaşına

99

L.İ.Məmmədova

çatmasından asılı olmayaraq, məcburidir.

Azərbaycan Respublikası CPM-in 435.4-cü maddəsinə əsasən, yetkinlik yaşına çatmayan şəxs barəsində cəza tədbiri seçərkən məhkəmə aşağıdakıları rəhbər tutmalıdır:

1) Cəza tədbiri yalnız törədilmiş cinayətin hallarına və ağırlığına deyil, həmçinin yetkinlik yaşına çatmayan şəxsin vəziyyətinə və tələbatına, habelə cəmiyyətin tələbatına uyğun olmalıdır;

2) Yetkinlik yaşına çatmayan şəxsin azadlıqdan məhrum edilməsi ilə bağlı olan cəza tədbiri yalnız həmin məsələnin mükəmməl baxılmasından sonra tətbiq edilməli və imkan daxilində aşağı həddə endirilməlidir. Yeri gəlmişkən, qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi Plenumunun «Yetkinlik yaşına çatmayanların cinayətləri barədə işlər üzrə məhkəmə təcrübəsi haqqında» 30 iyun 2008-ci il tarixli Qərarının 12-ci bəndinə əsasən, yetkinlik yaşına çatmayanların təqsirli bilindiyi Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddəsinin sanksiyasında nəzərdə tutulmuş azadlıqdan məhrumetmə cəzasının aşağı həddi on ildən yuxarı olduqda və belə hallarda on il müddətinə azadlıqdan məhrumetmə cəzası təyin edilərkən, Cinayət Məcəlləsinin 62-ci maddəsinə istinad edilməsinə ehtiyac yoxdur;

3) Yetkinlik yaşına çatmayan şəxs ağır və ya xüsusilə ağır cinayətin, habelə ağır nəticələrə səbəb olan zor tətbiq etməklə qəsdən törədilmiş cinayətin və ya digər ağır cinayətin təkrarən törədilməsində təqsirli bilinmədiyi halda onun azadlıqdan məhrum edilməsi məqsədəuyğun deyildir.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin kommentariyası / red.F.Y. Səməndərov. Bakı: Hüquq yayın evi, 2013, 1120 s. 2. Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin kommentariyası / red. C.H.Mövsümov, B.C.Kərimov, Ə.H.Hüseynov. B.: Digesta, 2007, 1320 s. 3. Həsənova Ş.Ş. Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsi üzrə yetkinlik yaşına çatmayanların məsuliyyətdən azad edilməsi məsələləri (problemlər və onların həlli yolları). Bakı: Adiloğlu, 2005, 164 s. 4. Qəfərov M.S. İbtidai istintaqda müstəntiq tərəfindən müttəhimin hüquqları və qanuni mənafeyinin təmin edilməsi. Bakı: Elm, 1999, 200 s. 5. Виноградова Л.Н., Гаврилов С.Т. О понятии и принципах ювенальной юстиции / Актуальные проблемы производства по уголовным делам в отношении несовершен- нолетних. Материалы Всероссийской научно-практической конференции. Калинин- град, 23 ноября 2007 г., с.47-53. 6. Волошин В.М. Неотвратимость и целесообразность уголовной ответственности несовершеннолетних // Российская юстиция, 2007, №3, с.48-50. 7. Комарницкий А.В. Научные взгляды в определении ювенальной юстиции: её принципы и концепция // Юридическая мысль, 2010, №1, с.102-111. 8. Кортес Ж. Принципы, цели и содержание подготовки воспитательной системы ювенальной юстиции / Материалы международного семинара по ювенальной юстиции. Курск, 2-5 декабря 2002 г., с.13-16. 9. Миньковский Г., Ревин В. «Пекинские правила» и проблемы совершенствования республиканского законодательства // Советская юстиция, 1992, №6, с.3. 10. Папкова Т.П. Международные стандарты и нормы ООН в области предупрежде- ния правонарушений несовершеннолетних // Российский следователь, 2004, №10, с.

100

L.İ.Məmmədova

29-33. 11. Хананашвили Н.Л. Ювенальная юстиция – «против» и «за» // Вопросы ювенальной юстиции, 2010, №4, с.3-7.

SOME PROBLEMS OF JUVENILE PROCEEDINGS

L.I.Mamedova

SUMMARY

This article treats the juvenile problems in Azerbaijan. In July, 1899, in Chicago,

the first children’s court was founded on the basis of the law of the State of Illinois “On the left, homeless and criminal children and the supervision over them”. For the cases of minors the new concept of "guilty", "offender" was introduced which was different from the concept of "criminal". The status of the minor lawbreaker became one of juvenile justice terms. The idea of juvenile justice was further developed in Great Britain where a series of laws on children and youth were adopted in 1908. In France, the first juvenile court was founded in 1914 on the basis of American experience. For the moment, there are several models of juvenile justice in the world: Anglo-American, continental and Scandinavian. In some countries the juvenile justice is a part of juvenile system of official and public organizations engaged in the problems of family and children’s rights.

НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ СУДЕБНОГО РАЗБИРАТЕЛЬСТВА ПО УГОЛОВНЫМ ДЕЛАМ О НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ

Л.И.Мамедова

РЕЗЮМЕ

Статья посвящена вопросам ювенальной юстиции в Азербайджане. В июле

1899 года в США в Чикаго, на основании закона штата Иллинойс «О детях покинутых, беспризорных и преступных и о присмотре за ними», был учреждён первый детский суд. Для рассмотрения дел о несовершеннолетних было введено новое понятие «виновный», «правонарушитель», отличающееся от понятия «преступник», нашёл закрепление статус несовершеннолетнего правонарушителя, который стал субъектом ювенальной юстиции. Позднее идея ювенальной юстиции получила развитие в Великобритании, где в 1908 году была принята серия законов о детях и молодёжи. Во Франции первый ювенальный суд был учреждён в 1914 году на основе опыта США. К настоящему времени в мире сложилось несколько моделей ювенальной юстиции: англо-американская, континентальная и скандинавская. В отдельных государствах ювенальная юстиция является частью ювенальной системы органов и общественных организаций, занимающихся вопросами семьи и правами детей.

Məqalə Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq Fakültəsinin “Cinayət prosesi” kafedrasının 12 may 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 8) Məqalə redaksiyaya 15 may 2014 tarixində daxil olmuşdur

101


2014 - № 39

AZƏRBAYCAN SSR 1969-CU İL NİKAH VƏ AİLƏ MƏCƏLLƏSİNDƏ ƏR-ARVADIN ƏMLAK MÜNASİBƏTLƏRİNİN TƏNZİMLƏNMƏSİ

A.E.Həmidova

AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu Bakı, H.Cavid prospekti 31 e-mail: [email protected] Açar sözlər: hüquq, əmlak, mülkiyyət, məcəllə Keywords: law, property, ownership, code Ключевые слова: право, имущество, собственность, кодекс Keçmiş SSRİ-də ailə münasibətlərinin tənzimlənməsində SSRİ Ali Soveti

tərəfindən 27 iyun 1968-ci ildə təsdiq edilərək 1968-ci ilin oktyabrın 1-dən qüvvəyə minmiş SSR İttifaqı və müttəfiq respublikaların nikah və ailə qanunvericiliyi əsasları böyük rol oynamışdır [1].

SSRİ-nin tərkibində olan bütün müttəfiq respublikalar, o cümlədən Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası, SSR İttifaqı və müttəfiq respublikaların nikah və ailə qanunvericiliyi Əsaslarını rəhbər tutaraq nikah və ailə məcəllələrini qəbul etdilər. Müttəfiq respublikaların nikah və ailə məcəllələri qanunların sistematik külliyatı olaraq, ailə münasibətlərini ətraflı tənzimləyir, SSR İttifaqı və müttəfiq respublikaların nikah və ailə qanunvericiliyi Əsaslarını inkişaf etdirir, konkretləşdirir və onun müddəalarına müəyyən əlavələr edirdi.

Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının 1969-cu il 26 dekabr tarixli Qanunu ilə qəbul edilərək 1970-ci il aprelin 1-dən qüvvəyə minmiş Nikah və Ailə Məcəlləsi giriş hissəsindən, 5 bölmədə birləşən 22 fəsildən və 224 maddədən ibarət idi [2]. Birinci bölmə “Ümumi qaydalar”, ikinci bölmə “Nikah”, üçüncü bölmə “Ailə”, dördüncü bölmə “Vətəndaşlıq vəziyyəti aktları”, beşinci bölmə isə “Nikah və ailə haqqında sovet qanunvericiliyinin əcnəbi vətəndaşlara və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə tətbiqi. Xarici dövlətlərin nikah və ailə haqqında qanunlarının və beynəlxalq müqavilələrinin tətbiqi” adlanırdı.

Məcəllənin girış hissəsində deyilirdi: “Vətəndaşların ictimai və şəxsi mənafeyinin ahəngdar şəkildə əlaqələndirildiyi sovet ailəsi barəsində qayğı göstərilməsi Sovet dövlətinin ən mühüm vəzifələrindən biridir.

Könüllü birləşmə və hüquq bərabərliyi əsasında digər müttəfiq respublikalarla birlikdə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının da daxil olduğu Sovet İttifaqında ailənin möhkəmlənməsi və xoşbəxtliyi üçün ən əlverişli şərait yaradılmışdır. Vətəndaşların maddi rifahı durmadan yüksəlir, ailənin mənzil-məişət və mədəni həyat şəraiti yaxşılaşır. Sosializm cəmiyyəti analığın mühafizəsinə və həvəsləndirilməsinə, uşaqların xoşbəxtliyinin təmin olunmasına böyük diqqət yetirir.

Böyüməkdə olan nəsli kommunizm ruhunda tərbiyələndirmək, onun fiziki və mənəvi qüvvələrini inkişaf etdirmək ailənin ən mühüm vəzifəsidir. Dövlət və cəmiyyət uşaqların tərbiyəsində ailəyə hərtərəfli kömək edir, uşaq bağçaları, körpə evləri, internat

UOT № 347.61/64

102

A.E.Həmidova

məktəblər və digər tərbiyə ocaqları şəbəkəsi genişləndirilir.

Sovet qadınlarının xoşbəxt ana olmaqla bərabər, istehsalatda və ictimai-siyasi həyatda getdikcə daha fəal və yaradıcı iştirakını təmin etmək üçün lazımi ictimai-məişət şəraiti yaradılır.

Nikah və ailə haqqında sovet qanunvericiliyi ailə münasibətlərinin maddi mülahizələrdən tamamilə təmizlənməsinə, məişətdə qadının qeyri-bərabər vəziyyəti qalıqlarının aradan qaldırılmasına və adamların ən dərin şəxsi hislərinin tam təmin olunduğu kommunist ailəsinin yaradılmasına fəal kömək etməlidir”.

“Nikah” adlanan ikinci bölmə aşağıdakı fəsilləri (4-7-ci) əhatə edirdi: dördüncü fəsil - “Nikahın bağlanması qaydası və şərtləri” (13-18-ci maddələr); beşinci fəsil – “Ər-arvadın hüquq və vəzifələri” (19-36-cı maddələr); altıncı fəsil – “Nikahın xitam edilməsi” (37-47-ci maddələr); yeddinci fəsil – “Nikahın etibarsızlığı” (48-53-cü maddələr).

Azərbaycan SSR Nikah və Ailə Məcəlləsinin 13-cü maddəsində nikahın yalnız vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarını qeydə alan dövlət orqanlarında bağlanması, nikahın qeydə alınmasının həm dövlət mənafeyi və ictimai mənafe üçün, həm də ər-arvadın və uşaqların şəxsi və əmlak hüquqlarının və mənafeyinin mühafizəsi məqsədi ilə müəyyən edilməsi təsbit olunmuşdu.

“Ər-arvadın ümumi birgə mülkiyyəti” adlanan 23-cü maddədə qeyd olunurdu ki, ər-arvadın nikah müddətində qazandıqları əmlak onların ümumi birgə mülkiyyətidir. Əmlakın ər və ya arvadın qazancı (gəliri) hesabına əldə edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq, ər-arvad bu əmlaka bərabər sahiblik, istifadə və sərəncam hüququna malikdirlər.

Ər-arvadın ikisindən biri ev təsərrüfatı ilə, uşaqlara qulluq etməklə məşğul olduqda və ya digər üzrlü səbəbə görə onun müstəqil qazancı olmadıqda da, onlar əmlak üzərində bərabər hüquqa malikdirlər.

Ümumi mülkiyyətin paylar məlum olan (paylı mülkiyyət) və paylar məlum olmayan (birgə mülkiyyət) növləri vardır (Azərbaycan SSR 1964-cü il Mülki Məcəlləsinin 111-ci maddəsi) [3, s. 358]. Ər-arvadın nikah müddətində qazandıqları əmlak ümumi mülkiyyətin paylar məlum olmayan birgə mülkiyyət növünə aid edilir, yəni, ər-arvada məxsus ümumi birgə əmlakda onların payları məlum deyil. Başqa sözlə, ər-arvadın ümumi əmlakdakı paylarının miqdarı yalnız əmlak bölündükdə dəqiq məlum olur.

Azərbaycan SSR Nikah və Ailə Məcəlləsinin “Ümumi əmlakla rəftar qaydası” adlı 25-ci maddəsində deyilirdi: “Ər-arvaddan biri əqd bağladıqda guman olunur ki, o digərinin razılığı ilə hərəkət edir. Lakin, əmlakın mütləq notarial təsdiq tələb edən özgəninkiləşdirilməsi üçün ər-arvadın digərinin razılığı yazılı şəkildə ifadə edilməlidir”.

Ər-arvad arasında əmlakla bağlı əqdlərin bağlanması, onların ümumi əmlakının bölgüsü məsələləri Məcəllənin 26-cı və 27-ci maddələrində öz əksini aşağıdakı şəkildə tapmışdı:

“Ər-arvad qanunla yol verilən hər cür əmlak əqdləri bağlaya bilər. Lakin, ər-arvad arasında onlardan birinin və ya uşaqların əmlak hüquqlarının azaldılmasına yönəldilən sazişlər etibarsızdır. Ər-arvad arasında ümumi birgə əmlakın bölgüsü könüllülük qaydasında aparıla bilər. Ümumi birgə əmlakı bölmək barədə ər-arvad arasında razılıq əldə edilmədikdə, ər-arvadın və ya onlardan birinin iddiasına görə əmlakın bölgüsü bu Məcəllənin 28-ci və 29-cu maddələrində nəzərdə tutulmuş qaydada məhkəmə tərəfindən aparılır”.

103

A.E.Həmidova

Məcəllənin 28-ci və 29-cu maddələrində isə göstərilirdi ki, ər-arvadın ümumi birgə

mülkiyyəti olan əmlak bölündükdə, onların payları bərabər hesab edilir. Ayrı-ayrı hallarda məhkəmə həddi-büluğa çatmamış uşaqların mənafeyini və ya ər-arvaddan birinin diqqətəlayiq mənafeyini nəzərə alıb, bu qaydadan kənara çıxa bilər. Ər-arvaddan biri ictimai-faydalı əməkdə iştirak etməkdən boyun qaçırmışsa və ya ümumi əmlakı ailənin mənafeyi zərərinə sərf etmişsə, digərinin payı artırıla bilər.

Ər-arvadın ümumi birgə mülkiyyəti olan əmlakı bölərkən, məhkəmə onlardan hər birinə hansı predmetlərin verilməli olduğunu müəyyən edir. Ər-arvaddan birinə, dəyəri ona çatası payın dəyərindən yüksək olan predmetlər verildikdə, bunun əvəzində digərinə müvafiq məbləğdə pul verilə bilər.

Nikaha daxil olanadək ər-arvada məxsus olan əmlak, habelə nikah müddətində onların hədiyyə şəklində və ya vərəsəlik qaydasında aldıqları əmlak onlardan hər birinin öz mülkiyyətidir.

Cəvahiratdan və digər zinət şeylərindən başqa, fərdi istifadə şeyləri (paltar, ayaqqabı və i.a.) nikah zamanı ər-arvadın ümumi vəsaiti hesabına əldə edilmiş olsa da, ər-arvaddan hansı birinin istifadəsində olmuşsa, onun şəxsi əmlakı hesab edilir.

Məcəllənin “Tutulmanın ər-arvadın əmlakına yönəldilməsi” adlanan 30-cu maddəsində qeyd olunurdu ki, ər-arvaddan birinin öhdəlikləri üzrə tutulma yalnız onun şəxsi əmlakına və əmlak bölünərkən, ər-arvadın ümumi birgə mülkiyyətindən ona çata biləcək paya yönəldilə bilər.

Öhdəlik üzrə alınmış bir şeydən bütün ailənin mənafeyi üçün istifadə olunduğu məhkəmə tərəfindən müəyyən edilərsə, tutulma ər-arvadın ümumi birgə mülkiyyəti olan bütün əmlaka yönəldilə bilər. Ər-arvaddan birinin cinayəti ilə vurulmuş ziyanın ödənilməsi üçün tutulma, ər-arvaddın birgə mülkiyyəti olan əmlakın cinayət yolu ilə qazanılmış vəsait hesabına əldə edildiyi cinayət işi üzrə məhkəmə hökmü ilə müəyyən olunduqda, bu əmlaka yönəldilə bilər.

Məcəllənin 23-30-cu maddələrində müəyyən edilmiş qaydalar kolxoz həyətinin üzvü olan ər-arvadın yalnız Azərbaycan SSR Mülki Məcəlləsinin 108-ci maddəsinə uyğun surətdə, onların şəxsi mülkiyyətini təşkil edən əmlakına şamil edilirdi.

Azərbaycan SSR Mülki Məcəlləsinin 108-ci maddəsində isə nəzərdə tutulmuşdu ki, kolxozçu həyəti üzvünün şəxsi əmlak gəliri və qənaətləri, habelə onun şəxsi vəsaiti hesabına əldə etdiyi və ya vərəsəlik yolu ilə, yaxud bəxşiş olaraq alıb həyətin mülkiyyətinə vermədiyi əmlak, kolxozçu həyətinin həmin üzvünün şəxsi mülkiyyətini təşkil edir.

“Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarına dəyişiklik və əlavələr edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 1994-cü il 1 noyabr tarixli Qanunu ilə Mülki Məcəlləsinin 108-ci maddəsində təsbit olunmuş “şəxsi mülkiyyət” sözləri “xüsusi mülkiyyət” sözləri ilə əvəz edilmiş [4], “Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 1997-ci il 25 aprel tarixli Qanunu ilə Mülki Məcəlləsinin 108-ci maddəsi Məcəllədən çıxarılmışdır [5].

1969-cu il 26 dekabr tarixli Azərbaycan SSR Nikah və Ailə Məcəlləsində həmçinin ər-arvadın və ayrılmış ər-arvadın bir-birini saxlamaq vəzifələri öz əksini tapmışdı. Həmin vəzifələrə həsr olunmuş 32-ci və 33-cü maddələrdə deyilirdi: “Ər-arvad bir-birinə maddi yardım göstərməyə borcludur. Belə yardımdan imtina edildikdə, əmək qabiliyyəti olmayan və maddi yardıma ehtiyacı olan ər (arvad) maddi yardım göstərmək imkanı olan arvadından (ərindən), habelə hamiləlik dövründə və uşaq doğulduqdan sonra

104

A.E.Həmidova

bir il yarım müddətində arvad yardım göstərmək imkanı olan ərindən məhkəmə vasitəsi ilə maddi yardım (aliment) almaq hüququna malikdir. Bu hüquq nikah pozulduqdan sonra da saxlanılır.

Ayrılmış və ehtiyacı olan ər (arvad) nikah pozulmazdan əvvəl və ya nikah pozulduqdan sonra bir il ərzində əmək qabiliyyətini itirdikdə, maddi yardım almaq hüququna malikdir. Ər-arvad uzun müddət nikah münasibətlərində olmuşlarsa, məhkəmə ayrılmış və ehtiyacı olan ərin (arvadın) xeyrinə o halda da aliment tutmaq ixtiyarına malikdir ki, bu ər (arvad) nikah pozulduqdan ən geci beş il sonra pensiya yaşına çatmış olsun”.

Qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1984-cü il 19 aprel tarixli və 1984-cü il 18 iyul tarixli fərmanları ilə Nikah və Ailə Məcəlləsinin 32-ci və 33-cü maddələrinə bu məzmunda ikinci hissə əlavə etmişdir: “Ərin (arvadın) saxlanması üçün tutulan vəsaitin miqdarı ər-arvadın hər ikisinin maddi və ailə vəziyyəti əsas götürülərək, hər ay ödənilən qəti pul məbləği ilə müəyyən edilir” [6].

“Ayrılmış arvad nikah pozulmazdan əvvəl hamilə olduqda, hamiləlik dövründə və uşaq doğulduqdan sonra il yarım ərzində keçmiş ərindən maddi yardım almaq hüququna malikdir” [7].

Məcəlləyə görə məhkəmə aşağıdakı hallarda əri (arvadı) bir-birini saxlamaq vəzifəsindən azad edə və ya bu hüququ müəyyən müddətə məhdudlaşdıra bilərdi:

- ər-arvadın nikahda qalması müddəti qısa olduqda; - maddi yardım tələb edən ər (arvad) nalayiq hərəkət etdikdə; - ehtiyacı olan ər (arvad) əmək qabiliyyətini spirtli içkilərdən, narkotik maddələrdən

sui-istifadə etmək və ya cinayət törətmək nəticəsində itirdikdə. Bu qaydalar ayrılmış ər-arvadın bir-birini qarşılıqlı saxlaması haqqındakı

mübahisələrin həlli zamanı da tətbiq edilirdi. Maddi yardım almaq üçün əsas olan şərtlər aradan qalxdıqda, habelə maddi yardım

alan ayrılmış ər (arvad) yeni nikaha daxil olduqda, ər-arvadın bir-birindən maddi yardım almaq hüququ qüvvədən düşürdü. Maddi yardım məhkəmənin qətnaməsi ilə alındıqda, aliment verməli olan ər (arvad) gələcəkdə aliment verməkdən azad olunmaq barəsində məhkəməyə iddia ilə müraciət etmək hüququna malik idi.

Beləliklə, aparılmış tədqiqatlar aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan verir: Ər-arvad arasında əmlakla bağlı münasibətlər geniş yayılmışdır. 1969-cu il 26

dekabr tarixli Azərbaycan SSR Nikah və Ailə Məcəlləsində nikah dövründə ər-arvadın əldə etdiyi əmlakın ümumiliyinin prezumsiyası mövcud idi. Onların nikah müddətində qazandıqları əmlak ümumi mülkiyyətin paylar məlum olmayan birgə mülkiyyət növünə aid edilirdi.

Ədəbiyyat 1. Закон СССР об утверждении Основ законодательства Союза ССР и союзных

республик о браке и семье от 27 июня 1968 года. Ведомости Верховного Совета СССР, 1968 г., № 27, ст.241

2. “Azərbaycan SSR-in Nikah və Ailə Məcəlləsini təsdiq etmək haqqında” 1969-cu il 26 dekabr tarixli Azərbaycan SSR Qanunu. Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Məlumatı, 1969-cu il, № 24, maddə 191

3. Azərbaycan SSR-in Mülki Məcəlləsi (1923-cü il), Azərbaycan SSR Mülki Məcəlləsi (1964-cü il). Bütün əlavə və dəyişikliklər də daxil olmaqla məcəllələrin bərpa edilmiş tam mətnləri. Bakı: Hüquq Yayın Evi, 2013, 540 s.

105

A.E.Həmidova

4. “Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarına dəyişiklik və əlavələr

edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 1994-cü il 1 noyabr tarixli Qanunu. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Məlumatı, 1995-ci il, № 8, maddə 157

5. “Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 1997-ci il 25 aprel tarixli Qanunu. Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 1997-ci il, № 5, maddə 387

6. “Azərbaycan SSR Nikah və Ailə Məcəlləsinin 32, 43 və 45-ci maddələrinə dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1984-cü il 19 aprel tarixli Fərmanı. Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Məlumat, 1984-cü il, № 8, maddə 66

7. “Azərbaycan SSR Nikah və Ailə Məcəlləsinin 33-cü maddəsinə dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1984-cü il 18 iyul tarixil Fərmanı. Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Məlumatı, 1984-cü il, № 14, maddə 125

REGULATION OF PROPERTY RELATIONS BETWEEN SPOUSES

IN THE 1969 CODE OF MARRIAGE AND FAMILY OF THE SOVIET SOCIALIST REPUBLIC OF AZERBAIJAN

A.E.Hamidova

SUMMARY

It is shown in this article that the Code of marriage and family of the Soviet

Socialist Republic of Azerbaijan dated December 26, 1969, treated the property relations between spouses in Chapter 5 entitled The rights and liabilities of spouses. That Code recognized only a lawful property of spouses based on the Article 23 saying that the property acquired by the spouses while married was their common property.

РЕГУЛИРОВАНИЕ ИМУЩЕСТВЕННЫХ ОТНОШЕНИЙ СУПРУГОВ В КОДЕКСЕ О БРАКЕ И СЕМЬЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР ОТ 1969 ГОДА

А.Э.Гамидова

РЕЗЮМЕ

В статье указывается, что в Кодексе о браке и семье Азербайджанской ССР

от 26 декабря 1969 года отношения супругов по поводу их имущества нашло свое отражение в пятой главе, которая называется «Права и обязанности супругов». Этот Кодекс признавал только законный режим имущества супругов и устанавливал его императивной нормой, так как на основании статьи 23 указанного Кодекса имущест- во супругов, нажитое ими в браке, являлось их совместной собственностью. Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin Hüquq fakültəsinin 31 may 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 5) Məqalə redaksiyaya 2 iyun 2014 tarixində daxil olmuşdur

106


2014 - № 39

ИСТОЧНИКИ ГРАЖДАНСКОГО ПРАВА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

Л.М.Нагиева

12-я бакинская юридическая консультация Баку, ул. З.Алиевой 57 А

e-mail: [email protected] Açar sözlər: mülki, hüquq, Azərbaycan Keywords: civil, law, Azerbaijan Ключевые слова: гражданский, право, Азербайджан После распада Советского Союза, в результате которого Азербайджан стал

независимым государством, произошли значительные изменения в экономическом ком положении страны. Стало необходимым реформирование всей системы гражданского законодательства. Эти изменения нашли свое отражение в Конститу- ции Азербайджанской Республики, которая была принята референдумом 12 ноября 1995 года, в новом Гражданском кодексе Азербайджанской Республики, вступившим в силу 1 сентября 2000 года, и в других законах, определяющих гражданско-правовые нормы.

Построение правового государства и гражданского общества в Азербайджан- ской Республике тесно связано с обеспечением правового регулирования имущественных отношений и законных интересов физических и юридических лиц. Вместе с тем, укрепление законности в частноправовой сфере невозможно без понимания внутренних связей в системе источников гражданского права, а также закономерностей их формирования.

Развитие отечественного права требует дальнейшего переосмысления ряда его фундаментальных категорий, к которым, безусловно, относится категория «источник права». Ключевая роль источников гражданского права в правовой системе в целом и в отрасли гражданского права в частности, требует исследования, позволяющего раскрыть его правовую природу и содержание.

Тема «Источники гражданского права» очень актуальна, прежде всего на фоне продолжающихся научных дискуссий по поводу различных аспектов и сторон понимания источников гражданского права, влияния на нее глобализационных процессов.

Историко-правовой анализ возникновения понятия «источник гражданского права» позволяет утверждать, что оно сформировалось не сразу. Следует отметить, что хотя термин «источник права» и был введён в научный оборот римскими юристами, они не дали ему никакого определения. Тит Ливий, называя Законы XII таблиц «источником всего публичного и частного права» (fons omni publice privatique iuris), даже не мог помыслить о том, что употребляет впервые понятие, требующее дополнительного объяснения (1, c.17). Как известно, в настоящее время по вопросу набора элементов системы ис-

UOT № 347.1

107


точников права, в том числе в источниках гражданского права на общетеоретичес- ком уровне нет единого мнения. Так, известный российский цивилист Е.А.Суханов в качестве источников гражданского права признает нормативные акты или гражданское законодательство, обычаи имущественного оборота, принципы и нормы международного права и международные договоры. Судебный прецедент, цивилистическая доктрина, индивидуальные акты не признаются источниками гражданского права, причем отмечается, что судебный прецедент формально не является источником права в российской правовой системе, хотя фактически значение судебной практики разрешения тех или иных споров здесь велико (2, c.59-60).

Другой российский ученый И.Л.Корнеева приводит следующую систему источников гражданского права: Гражданский кодекс Российской Федерации и федеральные законы РФ; подзаконные акты; нормативные акты СССР и РСФСР; обычаи делового оборота; нормы международного права и международные договоры.

Между тем, нормы морали и нравственности, разъяснительные постановления судебных пленумов, судебная практика, судебный прецедент, локальные акты юридических лиц (уставы, положения и пр.) не признаются источниками гражданского права (3, c.49).

По мнению Е.А.Суханова, индивидуальные акты (уставы юридических лиц, договоры и т.п.) не являются источниками гражданского права, поскольку они обязательны лишь для тех, кто их принял, значимы для регулирования конкретных отношений (2, c.62).

Система источников гражданского права формируется в зависимости от регулируемых ею общественных отношений, то есть, в основе ее формирования лежит принцип содержания отношений. Анализ источников гражданского права позволяет сделать вывод о том, что основным принципом построения внутренней системы источника гражданского права является разделение норм на группы в зависимости от элементов регулируемых гражданских правоотношений. Изначально группируются регулируемые отношения, далее в рамках этих отношений определяются субъекты, объекты правоотношений, их права и обязанности, ответственность за неисполнение. Как правило, в начале источника гражданского права указывается применимое законодательство для регулирования указанных отношений.

Наиболее наглядно это проявляется в отношении нормативных правовых актов, где достаточно распространен технический прием, когда в самом источнике права содержится указание на общественные отношения, регулируемые данным актом. Причем законодателем определяется не просто предмет правового регулирования, но и, как правило, закрепляется принцип построения всего нормативно-правового акта в целом. Например, Гражданский кодекс Азербайджан- ской Республики как основной источник гражданского права регулирует общественные отношения, закрепляемые ст.2 Гражданского кодекса Азербайджан- ской Республики, которые фактически отражают внутреннюю структуру данного нормативного правового акта.

На общие принципы права как источники постсоветского права, указывает ряд авторов. В качестве таковых выступают, например, общие начала и смысл граж-

108


данского законодательства и требования добросовестности, разумности и справедливости (статья 6 Гражданского кодекса Российской Федерации от 30 ноября 1994 года) (4, c.408-409).

Аналогичные нормативные положения содержатся и в законодательстве Азербайджанской Республики. Так, в статье 6 Гражданского кодекса Азербайджан- ской Республики говорится: «Принципами гражданского законодательства являются:

равенство субъектов гражданского права; свобода волеизъявления субъектов гражданского права; имущественная независимость участников гражданского оборота; неприкосновенность собственности; свобода договора; недопустимость произвольного вмешательства в личную и семейную жизнь; создание условий для беспрепятственного осуществления гражданских прав; обеспечение восстановления нарушенных прав; судебная защита гражданских прав. Физические и юридические лица приобретают и осуществляют гражданские

права для реализации своих интересов в соответствии со своей волей. Они свободны в определении своих прав и обязанностей на основе договора и в выдвижении каких-либо договорных условий, не противоречащих законодательству.

Гражданские права могут быть ограничены только законом при необходимости этого для охраны государственной и общественной безопасности, общественного порядка, здоровья и нравственности общества, защиты прав и свобод, чести и достоинства других лиц.

Движение товаров, услуг и финансовых средств на всей территории Азербайджанской Республики свободно. Ограничения к движению товаров и услуг могут применяться в соответствии с законом, если это необходимо для обеспечения безопасности людей, охраны их жизни и здоровья, охраны природы и культурных ценностей».

В соответствие со ст.11 Гражданского кодекса Азербайджанской Республики, в случаях, когда гражданские правоотношения прямо не урегулированы гражданским законодательством или соглашением сторон и отсутствует применимый к ним обычай делового оборота, к таким отношениям, если это не противоречит их существу, применяются нормы гражданского законодательства, регулирующие сходные отношения (аналогия закона).

При отсутствии гражданско-правовых норм, регулирующих сходные отношения, права и обязанности сторон регулируются исходя из принципов гражданского законодательства (аналогия права). При применении аналогии права следует учитывать требования справедливости, добросовестности и морали.

Не допускается применять по аналогии нормы гражданского законодательства, которые ограничивают гражданские права или определяют ответственность.

Положения гражданского законодательства, регулирующие особые отноше- ния (нормы исключения), не должны применяться по аналогии.

Отсутствие или неопределенность правовой нормы, регулирующей гражданские правоотношения, не могут быть основанием для отказа суда от рас-

109


смотрения гражданского дела.

Аналогичное положение о возможности решения семейных споров на основе аналогии содержится также в Семейном кодексе Азербайджанской Республики (введен в действие с 1 июня 2000 года). Согласно статье 5 Семейного Кодекса Азербайджанской Республики, которая называется «Применение семейного законодательства и гражданского законодательства к семейным отношениям по аналогии», в случае, если отношения между членами семьи не урегулированы семейным законодательством или соглашением сторон, и при отсутствии норм гражданского права, прямо регулирующих указанные отношения, к таким отношениям, если это не противоречит их существу, применяются нормы семейного и (или) гражданского права, регулирующие сходные отношения. При отсутствии таких норм права и обязанности членов семьи определяются в соответствии с общими принципами семейного и гражданского законодательства, а также принципами гуманности и справедливости.

В любом случае сама по себе «аналогия» не означает решения спора вопреки закону. Потому, что, аналогия закона, вполне очевидно предполагает применение норм закона. Поэтому она и называется «аналогией закона».

Таким образом, источники гражданского права – форма закрепления (внеш- него выражения) гражданско-правовых норм. Источники гражданского права Азербайджанской Республики включают в себя нижеследующие виды:

1) нормативные правовые акты (Конституция Азербайджанской Республики; акты, принятые референдумом; Гражданский кодекс Азербайджанской Республики; законы определяющие гражданско-правовые нормы; Акты Президента Азербайджанской Республики, Постановления Кабинета Министров Азербайджанской Республики; нормативные акты центральных органов исполнительной власти);

2) международные договоры; 3) обычаи делового оборота. Особенность источников гражданского права состоит в том, что Конституция

Азербайджанской Республики занимает доминирующие положение. Конституция Азербайджанской Республики обладает высшей юридической силой. Конституция Азербайджанской Республики обладает непосредственно юридической силой. Законы не должны противоречить Конституции.

После Конституции Азербайджанской Республики, второе доминирующие положение в системе источников Гражданского права, занимает Гражданский Кодекс. Так как, на основании статьи 2.5 Конституционного Закона Азербайджан- ской Республики «О нормативных правовых актах» от 21 декабря 2010 года, при противоречии Гражданского кодекса с другими кодексами и законами определяющих гражданско-правовые нормы, применяется Гражданский кодекс.

На практике встречаются разъяснения некоторых норм Гражданского законодательства Конституционным и Верховным Судами Азербайджанской Республики. Но, их постановления не являются источниками гражданского права, несмотря на то, что используются в правоприменительной практике. Например, 27 декабря 2001 года Конституционный Суд Азербайджанской Республики в соответствии с частью IV статьи 130 Конституции Азербайджанской принял Постановление «О толковании статьи 373 Гражданского кодекса Азербайджанской

110


Республики» по запросу Верховного суда Азербайджанской Республики. В запросе Верховного суда Азербайджанской Республики говорилось, что статьей 73 Гражданского кодекса Азербайджанской Республики, принятого 11 сентября 1964 года, предусматривался общий срок исковой давности (исковая давность) по иску лица, права которого нарушены, продолжительностью три года, а по искам юридических лиц друг к другу - продолжительностью один год. В соответствии со статьей 373 Гражданского кодекса Азербайджанской Республики действующего с 1 сентября 2000 года, общий срок исковой давности составляет десять лет. Указанной статьей также предусмотрены особые сроки исковой давности. В запросе Верховный суд Азербайджанской Республики просил о толковании статьи 373 Гражданского кодекса для выяснения распространения сроков исковой давности, установленных указанной статьей на требования, имевшиеся до вступления в силу указанной статьи. Конституционный Суд Азербайджанской Республики установил: «Сроки исковой давности, указанные в статье 373 Гражданского кодекса Азербайджанской Республики применяются к требованиям, вытекающим из правовых отношений, возникших после 1 сентября 2000 года. Указанные сроки исковой давности могут также применяться и к требованиям, вытекающим из ранее возникших правовых отношений, с учетом положений статьи 7 Гражданского кодекса».

Литература 1. Дождев Д.В. Римское частное право. Учебник. М.: Норма, 1996, 704 с. 2. Суханов Е.А. Гражданское право. В 2-х т. Т.1, М.: БЕК, 2000, 816 с. 3. Корнеева И.Г. Гражданское право. Учебное пособие. М.: Юристь, 2007, 556 с. 4. Теория государства и права / Под ред. С.А.Пиголкина и Ю.А.Дмитриева. М.: МГУ, 1984,

624 с. 5. Конституция Азербайджанской Республики от 12 ноября 1995 г. Баку: Ганун, 2009, 60 с. 6. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi. Bakı: Qanun, 2012, 760 s.

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MÜLKİ HÜQUQUNUN MƏNBƏLƏRİ

L.M.Nağıyeva

XÜLASƏ

Məqalədə göstərilir ki, normativ hüquqi aktlar, beynəlxalq müqavilələr və işgüzar adətlər Azərbaycan Respublikası mülki hüququnun mənbələri hesab edilir. Hüququ tətbiqetmə təcrübəsində Konstitusiya Məhkəməsinin və Ali Məhkəmənin Plenumunun Qərarlarından istifadə edilməsinə baxmayaraq, onlar mülki hüququn mənbələri sayılmır.

SOURCES OF CIVIL LAW IN THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN

L.M.Naghiyeva

SUMMARY

This article states that the legal acts, international treaties and customary business practices are the sources of civil law in the Republic of Azerbaijan. In practice, there are some interpretations of civil law by the Constitutional Court and Supreme Court of the Republic of Azerbaijan, but they are not considered as the sources of civil law.

Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin Hüquq fakültəsinin 31 may 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 5)

Məqalə redaksiyaya 2 iyun 2014 tarixində daxil olmuşdur

111


2014 - № 39

İNGİLTƏRƏ TƏCRÜBƏSİNDƏ İNZİBATİ ƏDLİYYƏNİN ANQLOSAKSON MODELİ

N.Ə.Baxşiyeva

Bakı Dövlət Universiteti Bakı AZ1148, Akademik Z.Xəlilov küçəsi 23 e-mail: [email protected] Açar sözlər: inzibati, məhkəmə, icraat, dövlət, tribunal Keywords: administrative, court, production, state, tribunal Ключевые слова: административный, суд, производство, государство, трибунал İlk növbədə qeyd etmək istərdik ki, ingilis hüququnun normaları İngiltərənin ali

məhkəmə instansiyalarının çıxardıqları qərarların əsas hissəsindən götürülən müddəalar- dır. Hələ XI əsrdə burada vahid hüquqi müstəvinin yaradılması məqsədilə kral

məhkəmələri (curia regis) yaradılmışdı. Məhz, bu məhkəmələrin qərarları ilə tədricən bütün ölkə ərazisində məcburi əhəmiyyət kəsb edən normalar işlənib hazırlandı. Bu normaların məcmusu isə ümumi hüququ (Common Law) təşkil etdi.

XII əsrdə İngiltərə kralı II Henrixin islahatları kral hakimiyyətini daha da gücləndirdi. İslahata əsasən hər bir azad adam yerli feodalı xəbərdar etmədən birbaşa kral məhkəməsinə müraciət edə bilərdi.

XVII əsrin ortalarında İngiltərədə hakimlər həm idarəçilik, həm də inzibati mühakimə icraatı funksiyalarına malik idilər. Bu cür səlahiyyət əsasında onlar sakinlərlə vergi, polis və digər orqanlar arasında yaranan mübahisələri həll edirdilər (2, s.36; 1, s.189).

İngiltərə digər Avropa ölkələri kimi mükəmməl inzibati hüquqa və səmərəli inzibati ədliyyə mexanizminə malik deyildi. Lakin tarixin müəyən dövrlərində burada da fransız modelinə bənzər bir model mövcud olmuşdur. Tüdorlar sülaləsinin hakimiyyətin-

dən (1485-1603) Stüartların devrilməsinədək keçən dövrdə fransız nəzəriyyələri əsasında formalaşan oxşar hökumət strukturu burada da mövcud idi. A.V.Dicey də bu cəhətə diqqəti yönəldərək yazırdı ki, bir zamanlar İngiltərədə də inzibati hüquqa çox bənzər bir hüquq sahəsi mövcud idi (14, s.379). A.İ.Yelistratov da öz dövründə yazırdı ki, inzibati ədliyyənin ingilis modeli vahid ədliyyənin prinsiplərinin daha ardıcıl şəkildə həyata keçirilməsini, idarəetmə aktlarının ümumi məhkəmələrin nəzarətinə tabe olmasını nəzərdə tutur. A.K.Solovyova inzibati aktların qanuniliyinə dair yaranan hüquqi mübahisələrə məhkəmə qaydasında baxılması institutunun təməlinin məhz İngiltərədə qoyulduğu qənaətindədir (4, s.12).

N.Q.Salişyova əvvəllər burada məhkəmələrin inzibati orqanların fəaliyyətinə fəal nəzarət etməsi barədə fikirləri dəstəkləməklə yanaşı, sonradan onların bu sahədəki rolunun zəifləməsini də xüsusilə qeyd edir (3, s.12). Qeyd edək ki, məhkəmələrin rolunun zəifləməsi İngiltərədə XVII əsrin əvvəllərinə təsadüf etmişdir. Belə ki, 1603-cü ildə hakimiyyətə gəlmiş Stüartlar sülaləsi İngiltərədə mürəkkəb inzibati mexanizm formalaşdı-

UOT № 342.92

112

N.Ə.Baxşiyeva

raraq, hökumətin hakimlərin faəliyyətinə müdaxiləsini gücləndirdi. Hökumət hakimlərdən gördükləri işlər barəsində ciddi hesabatlar tələb etməyə başladı. Əyalətlərdə yaradılmış şuralar hakimlərin fəaliyyətinə nəzarət edir, lazım gəldikdə onlara cərimə tətbiq edir və barələrində tərtib etdikləri hesabatı Gizli Şuraya təqdim edirdilər.

XIX-XX əsrlərin qovuşuğunda İngiltərədə sənayenin inkişafı, sosial xidmət sahələrinin genişlənməsi, inzibati aparatın böyüməsi idarəetmə sahəsində meydana çıxan inzibati mübahisələrin sayının da həddindən artıq çoxalmasına səbəb oldu. Xüsusən də, milli sığorta haqqında (1911), mənzil haqqı barədə (1915) qanunların qəbulundan sonra ümumi məhkəmələrin iş yükü həddindən artıq artdı (5). Bu cür iş yükü ilə əlaqədar olaraq, XX əsrin əvvəllərində administrasiyanın hərəkətlərindən verilən şikayətlərə baxmaq üçün xüsusi orqanların – inzibati tribunalların yaradılması zərurəti meydana çıxdı.

Qeyd edək ki, İngiltərədə “kral səhv etməz” (The King can do no wrong)” (13, s.133) şüarı, yəni, kralın məsuliyyət daşımaması haqqında müddəa 1947-ci ilədək geniş şəkildə tətbiq olunurdu. Maraqlıdır ki, bu müddəa kralın yalnız öz davranışlarına deyil, həm də Taca xidmət edən məmurların (Crown servants) hərəkətlərinə və aktlarına da aid edilirdi (8, s.109). Dövlət qulluqçularının hərəkətlərindən, aktlarından doğan zərərlərlə əlaqədar məhkəməyə müraciət etmək Taca qarşı iş qaldırmaq kimi anlaşıldığından təcrübədə buna yol verilmirdi. İngilis qanunvericiliyində “inzibati orqan” anlayışı mövcud olmadığı üçün dövlət qulluqçuları ilə vətəndaş arasında inzibati mübahisə yarandığı təqdirdə vətəndaş birbaşa Taca qarşı iddia qaldırmış hesab olunurdu (7, s.612).

Nəhayət, 1947-ci ildə qəbul olunan “Crown Proceeding Act” ilə vətəndaşların Taca qarşı müqavilədən yaranan mübahisələrə dair iddia qaldırmaq hüququ (right to sue the Crown in contract)” və dövlət qulluqçularının hüquqazidd hərəkətlərindən yaranan məsuliyyət qanunvericilikdə öz təsbitini tapdı (13, s.133). Beləliklə, 1947-ci ildən etibarən qanunvericilikdə dövlət qulluqçularının bağladıqları müqavilələrə və etdikləri hüquqazidd hərəkətlərə görə hüquqi məsuliyyəti təsbit olundu.

1958-ci ildə “Tribunallar və digər inzibati ədliyyə orqanları haqqında” Qanun, 1971-ci ildə isə “Tribunallar və tədqiqatlar haqqında” Qanun qəbul olundu. Məhz, bu qanunlar tribunalların fəaliyyətinin normativ əsaslarını müəyyən etdi.

Tədricən ölkədə maliyyə, sosial təminat, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı və s. kimi məsələlərlə əlaqədar mübahisələrə baxan ixtisaslaşdırılmış inzibati məhkəmələr yaradıldı (15, s.119-120). Bununla da ixtisaslaşdırılmış qurumlar kimi çıxış edən tribunallar tərəfindən həyata keçirilən yeni nəzarət forması meydana çıxdı. Tribunallar əsasən, xüsusi məqsədlərlə, müvəqqəti fəaliyyət üçün yaradılırdılar. Onların fəaliyyəti inzibati orqanlar tərəfindən dəstəklənirdi. Cəmiyyətə isə onlar inzibati orqanların qərarlarından verilən etirazlara baxan müstəqil qurum kimi təqdim olunurdular (10, s.19). Bu qurumlar məhkəmə orqanı olmasalar da, faktiki olaraq məhkəmə funksiyalarını yerinə yetirirlər. Bu səbəbdən də ədəbiyyatda onları “inzibati məhkəmələr” də adlandırırlar.

B.Britaniyanın inzibati mühakimə sistemində 1991-ci ildən etibarən yetmiş inzibati məhkəmə (tribunal) yaradıldı. Bunlar beş kateqoriya üzrə təsnifləndirildi: İqtisadi tribunallar (Les tribunaux economiques), Vergi tribunalları (Les tribunaux fiscaux), Sosial tribunallar (Les tribunaux sociaux), azadlıqlarla bağlı məsələlərə baxan tribunallar və daşınmaz əmlakla bağlı mübahisələrə baxan tribunallar (Les tribunaux immobiliers) (6, s.489).

2000-ci ildən etibarən İngiltərədə İnzibati Məhkəmə Ali Məhkəmənin 3 bölməsindən biri olan Kral Məhkəməsinin (Queen’s Bench) tərkib hissələrindən biri kimi

113

N.Ə.Baxşiyeva

fəaliyyət göstərir. Kral məhkəməsinin qərarları İngiltərədə ümumi hüququn mühüm mən- bələrindən biri hesab olunur (9, s.1000). İnzibati məhkəmə Ali Məhkəmənin müəyyən dərəcədə peşəkarlıq səviyyəsinə malik olan, lakin, eyni dövrdə cinayət və mülki işlərə də baxan hakimlərindən təşkil olunur. İnzibati məhkəmə həm dövlətin və nazirlərin hərəkətlərinə dair verilən etiraz ərizələrinə baxır, həm də aşağı məhkəmələrin və tribunalların fəaliyyətinə nəzarət edir. Onun qərarlarından Apelyasiya Məhkəməsinin hüquq bölməsinə şikayət vermək olar.

2006-cı il aprelin 3-də ölkədə Tribunallar Şurası yaradılmışdır. Ədliyyə Nazirliyi- nin bölmələrindən biri kimi fəaliyyət göstərən Şuranın tribunalların təşkilati fəaliyyətinə görə məsuliyyəti müəyyən olundu.

2007-ci ildə ölkədə daha əhatəli tribunal sistemi formalaşdırmaq məqsədilə islahatlar aparıldı və tribunalların sistemində dəyişiklik edildi. 2007-ci ildə “Tribunallar, məhkəmələr və icra haqqında” Qanun qəbul olundu. Qanunun qəbul olunmasında əsas məqsəd tribunalların məhkəmə sisteminə aid olduğunu təsbit etmək, onların sistematik quruluşunu formalaşdırmaq və onların məhkəmə kollegiyalarına müstəqillik qazandırmaq- dan ibarət idi. Qanuna əsasən, tribunallar inzibati orqanlardan rəsmən ayrılaraq, müstəqillik qazandılar. Ölkədə iki instansiyalı tribunallar sistemi yaradıldı.

Hazırda İngiltərədə birinci səviyyəli və yuxarı səviyyəli tribunallar fəaliyyət göstərir. Birinci səviyyəli tribunallar dövlət idarələrinin və agentliklərinin qərarlarından verilən şikayətlərə, yuxarı səviyyəli tribunallar isə aşağı tribunalların qərarlarından verilən şikayətlərə baxır. Bir neçə palatadan ibarət olan yuxarı tribunal aşağının qəbul etdiyi qərarı yalnız hüquqi baxımdan qüsurlu olduğu təqdirdə ləğv edə bilər. Yuxarı səviyyəli tribunalın qərarlarından şikayət Apelyasiya Məhkəməsinə verilir.

Beləliklə, XX əsrin ortalarından etibarən İngiltərədə fəaliyyət göstərən tribunallar 2007-ci ildə aparılan islahatlar nəticəsində ölkənin məhkəmə mexanizminin tərkib hissələrinə çevrildilər və məhkəmə orqanları sistemində özünəməxsus mövqe tutdular. Onlar ixtisaslaşdırılmış məhkəmə orqanı kimi hüququn konkret sahələrində yaranan mübahisələri həll edirlər. Burada tribunallar inzibati orqanlardan inzibati məhkəmələrə keçid mərhələsini təşkil edirlər. Hazırda İngiltərədə, Uelsdə, Şotlandiyada və Şimali İrlandiyada geniş aidiyyat sahəsinə malik olan tribunallar fəaliyyət göstərir. Bu tribunallara - torpaq mübahisələri üzrə tribunalları, milli sığorta məsələləri üzrə tribunalları, gəlir vergisi, mənzil haqqı məsələləri, səhiyyə xidməti və s. məsələlərlə əlaqədar işlərə baxan tribunalları aid etmək olar. Bu tribunallar özlüyündə inzibati məhkəmələrin ingilis – amerikan variantı kimi çıxış edir.

Hər tribunalda işlərə baxılarkən fərqli prosessual qaydalar tətbiq edilir. Demək olar ki, hər tribunalın özünəməxsus prosessual qaydaları mövcuddur. Bu qaydalar Tribunallar Şurasının müvafiq komitəsi tərəfindən hazırlanır və tətbiq olunur (11). Tribunalların yalnız tətbiq etdikləri prosessual qaydalar deyil, aidiyyat dairələri və müvafiq olaraq səlahiyyətləri də biri-birindən fərqlənir.

Ona da qeyd edək ki, fərqli xüsusiyyətlərinə, səlahiyyət dairələrinə, prosessual qaydalarına baxmayaraq, tribunalların hamısı üçün ümumi olan bir sıra cəhətlər də vardır. Dünya Bankının məruzəsində tribunalların bu cür əsas xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar aid edilmişdir (10, s.19):

− dövlətin heç bir qurumundan asılı olmama; − müəyyən sahələr üzrə ixtisaslaşma və peşəkarlıq; − fərdi prosessual qaydalara malik olma;

114

N.Ə.Baxşiyeva

− işlərə ictimaiyyətə açıq şəkildə baxılması; − qəti və hüquqi baxımdan tətbiq oluna bilən qərarlar vermək səlahiyyətinə malik

olma; − qəbul etdikləri qərarların əsaslandırılmış olması; − qərarlarından Ali Məhkəməyə apelyasiya şikayətinin mümkünlüyü. 2007-ci ildən etibarən ölkədə ən yüksək məhkəmə Lordlar Kamerasının yerini

tutmuş Ali Məhkəmədir. Dünya Bankının 2010-cu ildə nəşr olunan hesabatına, əsasən, müasir İngiltərədə inzibati məhkəmə Ali Məhkəmənin tərkib hissələrindən biri kimi çıxış edir.

2007-ci ildə aparılan islahatlardan biri də Tribunallar Şurasının əvəzinə qeyri-hökumət təşkilatı olan İnzibati Ədliyyə və Tribunallar Şurasının yaradılması oldu. Məşvərət xarakterli, qeyri hökumət təşkilatı olan - İnzibati Ədliyyə və Tribunallar Şurası (AJTC), həmçinin elmi tədqiqatların prioritet istiqamətləri barədə də nazirliyə öz tövsiyələrini verir. İnzibati ədliyyə sisteminin elementləri arasındakı münasibətləri nəzarətdə saxlayan Şuranın üzvləri ayda bir dəfə iclasa toplanırlar. Şuranın sədri Ədliyyə naziri tərəfindən üzvlərinin arasından təyin olunur (12).

Şuraya inzibati məhkəmə sisteminə mütəmadi nəzarəti təmin etmək, onların fəaliyyətinə dair illik məruzə hazırlayıb Ədliyyə Nazirliyinə təqdim etmək, həmçinin, tribunallar sistemində hər hansı bir dəyişikliyə ehtiyac olduqda müvafiq təkliflər hazırlamaq həvalə olundu. Şuranın yaradılmasında əsas məqsəd inzibati ədliyyə sahəsindəki pərakəndəliyi aradan qaldırmaq, daha səmərəli inzibati ədliyyə sistemini formalaşdırmaqdan ibarət idi.

Ədəbiyyat

1. Ковалевский М. История полицейской администрации (полиция безопаснос- ти) и полицейского суда в английских графствах с древнейших времен до смерти Эдуарда III. Прага: Типогр. В.Нагеля, 1877

2. Назимов А. Теория конституционализма и самоуправления Р.Гнейста. Ярославль. Печатня Губернского Правления,1881

3. Салищева Н.Г., Хаманева Н.Ю. Административная юстиция и администра- тивное судопроизводство в РФ. М- РАН, 2001

4. Соловьева А.К. Административная юстиция в России: проблемы теории и практики: Автореф. дисс... к.ю.н. Северо-Западная Aкадемия государствен- ной службы. СПб.,1999

5. Усанов Е.В. Административная юстиция в России и зарубежных государст- вах. Монография. М., 1999

6. Candan T. Britaniya idari mahkemeleri // Türkiyə Barolar Birligi Dergisi, 1992/ 4, s.485-510

7. Erhürman T. Birleşik Krallık idare hukukunda ultra vires. Doğu Akdeniz Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 61 (2) 2012

8. Gözler K. Devlet başkanları. Bir karşılaştırılmalı anayasa hukuku incelemesi. Bursa: Ekin kitab evi yayınları, 2011

9. Gürgen L.O. İngiliz mahkemeleri teşkilatı. Ankara: Barosu Dergisi, 1968 10. İngiltere, Galler, Fransa, Almanya ve Hollanda İdari Yargı Sistemlerindeki

Mahkeme Öncesi İşlemler. Türkiye’de idare hukukunda mahkeme öncesi işlemle- rinin olası gelişimine yönelik karşılaştırmalı bir araştırma. Dünya Bankası, 2010

115

N.Ə.Baxşiyeva

11. http://www.justice.gov.uk/about/moj/advisory-groups/tribunal-procedure-

committee 12. http://ajtc.justice.gov.uk/ 13. Annual Tribunal Statistics 2010-11, Table 3.2.at:

http://www.justice.gov.uk/downloads/publications/statistics-and-data/tribs-stats/annual-tribunals-statistics-2010-11.pdf

14. De Smith S.A., Brazier R. Constitutional and Administrative Law. VI edition. London: Penguin Books, 1989

15. Principles for Administrative Justice. AJTC, 2010

ANGLO-SAXON MODEL OF ADMINISTRATIVE JUSTICE IN ENGLAND

N.A.Bakhshiyeva

SUMMARY

The peculiarities of Anglo-Saxon model of administrative justice in England are

considered in this paper. The author claims that the judicial precedent and the statute law are in dominant positions in England.

АНГЛОСАКСОНСКАЯ МОДЕЛЬ АДМИНИСТРАТИВНОЙ ЮСТИЦИИ В АНГЛИЙСКОЙ ПРАКТИКЕ

Н.А.Бакшиева

РЕЗЮМЕ

В статье рассмотрены особенности Англосаксонской модели административ-

ной юстиции в английской практике. Автор указывает, что судебный прецедент и статутное право в Англии занимают доминирующие позиции.

Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin Hüquq fakültəsinin 31 may 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 5) Məqalə redaksiyaya 2 iyun 2014 tarixində daxil olmuşdur

116


2014 - № 39

XX ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA AZƏRBAYCAN QANUNVERİCİLİYİNDƏ ÖVLADLIĞA GÖTÜRMƏ MƏSƏLƏLƏRİ

S.M.Məmmədzadə AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu Bakı, Hüseyn Cavid prospekti 31 e-mail: [email protected] Açar sözlər: ailə, övladlığa götürmə, qəyyumluq, himayə, məcəllə Keywords: family, adoption, guardianship, trusteeship, code Ключевые слова: cемья, усыновление, опека, попечительство, кодекс 1968-ci il 27 iyun tarixdə SSR İttifaqı və müttəfiq respublikaların nikah və ailə

qanunvericiliyi Əsaslarının təsdiq edilməsi haqqında SSRİ Qanunu qəbul edilmişdir [1]. V.A.Ryasensev göstərirdi ki, Əsasların başlıca təyinatı sovet ailə hüququnun prinsiplərini formalaşdırmaq və bu sahədə ən mühüm qaydaları müəyyən etməkdir. Əsaslarda nikah-ailə münasibətləri keçmişdəki ümumittifaq normativ aktlara nisbətən daha geniş və dolğun tənzim edilir, çünki Əsaslar sovet ailə hüququnun ən mühüm institutlarını əhatə edir və bununla da, müttəfiq respublikaların nikah və ailə məcəllələrinin quruluşunun başlıca cəhətlərini və məzmununu müəyyənləşdirir [2, s.37].

39 maddədən ibarət olan Əsasların 3 maddəsi (24-cü, 25-ci və 35-ci maddələr) övladlığa götürmə məsələlərinə həsr olunmuşdur. “Oğulluğa (qızlığa) götürmə” adlanan 24-cü və “Övladlığa götürənlərin, övladlığa götürülənlərin və onların qohumlarının hüquq və vəzifələri” adlı 25-ci maddələrdə deyilirdi: “Övladlığa götürməyə yalnız həddi-büluğa çatmamış uşaqlar barəsində və onların mənafeyi naminə yol verilir.

Övladlığa götürmə uşağı övladlığa götürməyi arzu edən şəxsin xahişi ilə rayon, şəhər və ya şəhərdə rayon xalq deputatları Soveti icraiyyə komitəsinin qərarı ilə icra edilir.

Övladlığa götürmə üçün valideynlik hüquqlarından məhrum edilməmiş valideynlərin, həmçinin on yaşına çatmış övladlığa götürülənin razılığı tələb olunur. Uşağın razılığının ifadə olunması qaydası müttəfiq respublikaların qanunvericilikləri ilə müəyyən edilir.

Əgər valideynlər altı aydan artıq uşaqla birlikdə yaşamırlarsa və üzürlü səbəb olmadan onun tərbiyəsində iştirak etmirlərsə, uşağa valideynlik diqqəti və qayğısı göstərmirlərsə, övladlığa götürmə onların razılığı olmadan da icra edilə bilər.

Uşaq nikahda olan şəxs tərəfindən övladlığa götürüldükdə, onu ər-arvaddan yalnız biri övladlığa götürürsə, digərinin buna razılığı tələb olunur. Müttəfiq respublikaların qanunvericiliyi ilə ərin (arvadın) razılığı olmadan övladlığa götürmənin icra olunmasına yol verilən istisna hal müəyyən edilir.

Övladlığa götürmənin etibarsız sayılmasına və övladlığa götürmənin ləğv edilməsinə yalnız məhkəmə qaydası ilə yol verilir. Övladlığa götürmə qaydası, övladlığa götürmənin etibarsız sayılması və övladlığa götürmənin ləğv edilməsi şərtləri, həmçinin ləğv edilmənin nəticələri müttəfiq respublikaların qanunvericiliyi ilə müəyyən edilir.

Müttəfiq respublikaların qanunvericiliyi ilə övladlığa götürmənin gizli saxlanılması

UOT № 347.633.1

117

S.M.Məmmədzadə

şərtləri müəyyən edilir.

Övladlığa götürülənlər və onların nəsli övladlığa götürənlərə və onların qohumlarına görə, övladlığa götürənlər və onların qohumları isə övladlığa götürülənlərə və onların nəslinə görə şəxsi və əmlak hüquqları və vəzifələri cəhətdən mənşə üzrə qohumlara bərabər tutulurlar.

Övladlığa götürülənlər öz valideynləri və onların qohumları barəsində şəxsi və əmlak hüquqlarını itirir və onların qarşısındakı vəzifələrdən azad edilirlər. Uşaq bir şəxs tərəfindən övladlığa götürüldüyü halda, övladlığa götürən kişidirsə, ananın arzusu ilə ana və onun qohumları barəsində hüquq və vəzifələr saxlanıla bilər, övladlığa götürən qadındırsa, atanın arzusu ilə ata və onun qohumları barəsində hüquq və vəzifələr saxlanıla bilər. Övladlığa götürülmə vaxtınadək ailə başçısını itirməyə görə pensiya və ya dövlət təşkilatlarından, yaxud ictimai təşkilatlardan müavinət almaq hüququna malik olan həddi-büluğa çatmamışlar bu hüququ övladlığa götürüldükdə də saxlayırlar.

Övladlığa götürənlərin xahişi ilə onlar doğumun qeydi kitablarında övladlığa götürülənlərin valideynləri kimi yazıla bilərlər”.

Əsasların 35-ci maddəsi “Sovet vətəndaşları olan və SSRİ-nin hüdudlarından kə- narda yaşayan uşaqların övladlığa götürülməsi. SSRİ-də xarici vətəndaşlar tərəfindən uşaq- ların övladlığa götürülməsi və xarici vətəndaş olan uşaqların övladlığa götürülməsi” adlanırdı və həmin maddədə qeyd edilirdi ki, sovet vətəndaşı olan və SSRİ-nin hüdudlarından kənarda yaşayan uşağın övladlığa götürülməsi SSRİ-nin konsul idarəsində rəsmiləşir. Əgər övladlığa götürən sovet vətəndaşı deyildirsə, uşağın övladlığa götürülməsi üçün müttəfiq respublikanın səlahiyyətli orqanının icazəsi tələb olunur.

Uşaq ərazisində yaşadığı dövlətin orqanlarında övladlığa götürülmüşsə, onun övladlığa götürülməsi müttəfiq respublikanın səlahiyyətli orqanı tərəfindən bunun üçün qabaqcadan icazə verilməsi şərti ilə də etibarlı sayılır.

Sovet vətəndaşı olan uşaqların SSRİ-də övladlığa götürülməsi, habelə xarici vətəndaş olan və SSRİ-də yaşayan uşaqların övladlığa götürülməsi sovet qanunvericiliyinə əsasən həll edilir. Sovet vətəndaşı olan uşaqların SSRİ ərazisində xarici vətəndaşlar tərəfindən övladlığa götürülməsi qaydaları müttəfiq respublikaların qanunvericiliyi ilə müəyyən edilir.

SSR İttifaqı və müttəfiq respublikaların nikah və ailə qanunvericiliyi əsasları 1968-ci il 1 oktyabr tarixdən qüvvəyə minmişdir.

SSRİ-nin tərkibində olan bütün müttəfiq respublikalar, o cümlədən Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Əsasları rəhbər tutaraq nikah və ailə məcəllələrini qəbul etdilər. Müttəfiq respublikaların nikah və ailə məcəllələri qanunların sistematik külliyatı olaraq, ailə münasibətlərini ətraflı tənzimləyir, SSR İttifaqı və müttəfiq respublikaların nikah və ailə qanunvericiliyi Əsaslarını inkişaf etdirir, konkretləşdirir və onun müddəalarına müəyyən əlavələr edirdi.

Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının 1969-cu il 26 dekabr tarixli Qanunu ilə qəbul edilərək 1970-ci il aprelin 1-dən qüvvəyə minmiş Azərbaycan SSR Nikah və Ailə Məcəlləsində övladlığa götürmə məsələlərinə “Oğulluğa (qızlığa) götürmə” adlı ayrıca 13-cü və “Oğulluğa (qızlığa) götürmənin qeydə alınması” adlanan 18-ci fəsillər həsr olunmuşdur. On üçüncü fəsil 26 maddəni (112-137-ci maddələri), on səkkizinci fəsil isə 4 maddəni (194-197-ci maddələri) əhatə edirdi. Bundan başqa, həmin Məcəllənin 220-ci maddəsi ilə Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları olan və Azərbaycan Respublikası hüdudlarından kənarda yaşayan uşaqların övladlığa götürülməsi, həmçinin Azərbaycan

118

S.M.Məmmədzadə

Respublikasında xarici vətəndaşlar tərəfindən uşaqların övladlığa götürülməsi və xarici vətəndaş olan uşaqların övladlığa götürülməsi məsələləri tənzimlənirdi [3].

Azərbaycan SSR Nikah və Ailə Məcəlləsinin 121-ci maddəsində övladlığa götürməyə bu cür anlayış verilirdi: “Övladlığa götürmə elə bir hüquqi aktdır ki, onun nəticəsində övladlığa götürülən uşaq övladlığa götürən və onun qohumları barəsində valideynlər və uşaqlar üçün qanunla müəyyən edilmiş eyni hüquq və vəzifələrə malik olur”.

Övladlığa yalnız yetkinlik yaşına çatmayan, yəni 18 yaşına çatmayan uşaqları götürmək olardı. Çünki, Azərbaycan SSR-in 1964-cü il Mülki Məcəlləsinin 11-ci maddəsinə görə vətəndaşın öz hərəkətləri ilə mülki hüquqlar əldə etmək və özü üçün mülki vəzifələr yaratmaq qabiliyyəti (mülki fəaliyyət qabiliyyəti) tam həcmdə onun həddi-büluğa çatması ilə, yəni 18 yaşına çatması ilə əmələ gəlirdi [4, s.316].

Professor Q.İ.Manayev hesab edirdi ki, SSRİ-də övladlığa götürmə, burjua ölkələrində olan övladlığa götürmə institutundan tamamilə fərqlidir. Burjua ölkələrində övladlığa götürmə kapitalist xüsusi mülkiyyəti ilə üzvü surətdə bağlıdır. Buna görə də, ucuz fəhlə qüvvəsi kimi istifadə edilən çoxlu mühafizəsiz və baxımsız uşaqlardan, yoxsul uşaqlardan istismar məqsədi ilə istifadə edilir.

Burjua cəmiyyətində azyaşlı uşaqlar övladlığa götürüləndə formal olaraq ata-analarının razılığı tələb olunur. Həqiqətdə isə, uşaqların övladlığa götürülməsi çox vaxt açıqcasına məcburiyyət xarakteri daşıyır. Çünki, kapitalist ölkələrində zəhmətkeşlərdən, xüsusilə fəhlə sinfindən olan bir çox valideynlər öz uşaqlarını saxlamağa vəsaitləri olmadığından onların acından ölməmələri üçün kənar şəxslər tərəfindən övladlığa götürülməsinə öz razılıqlarını verməyə məcbur olurlar.

SSRİ-də isə övladlığa götürmə institutunun əsas və başlıca məqsədi, uşaqların mənafeyini qorumaq və kommunizm ruhunda tərbiyələndirməkdir.

Sovet cəmiyyətində övladlığa götürmənin böyük təcrübi və sosial əhəmiyyəti vardır, çünki ona müstəsna olaraq uşaqların mənafeyi üçün yol verilir [5, s.205].

Fikrimizcə, Q.İ.Manayevin sözləri yalnız həmin dövrin idiologiyasının təbliğinə yönəlmişdi.

Məcəllənin 116-cı maddəsində övladlığa götürənlərin hər iki cinsdən həddi-büluğa çatmış vətəndaşların ola bilməsi təsbit olmuşdu.

Qanunvericilik övladlığa götürən üçün maksimum yaş həddi müəyyən etməmişdi. Aşağıdakı şəxslər övladlığa götürən ola bilməzdilər:

1) on səkkiz yaşına çatmamış şəxslər; 2) məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyətini itirmiş və ya məhdud fəaliyyət

qabiliyyətli hesab edilmiş şəxslər; 3) məhkəmə qərarı ilə valideynlik hüquqlarından məhrum edilmiş şəxslər; 4) övladlığa götürənin öz vəzifələrini lazımınca yerinə yetirməməsi nəticəsində

övladlığa götürmə ləğv edilmişsə, keçmiş övladlığa götürənlər; 5) öhdəsinə qoyulmuş vəzifələri lazımınca yerinə yetirmədiyinə görə qəyyum və ya

himayəçi vəzifələrindən azad edilmiş şəxslər. Ər-arvad birlikdə, habelə digər şəxslər: ögey ata və ya ögey ana, yaxud tək qadın

və tək kişi övladlığa götürən ola bilərdilər. Lakin, eyni cinsdən və ya müxtəlif cinsdən olan şəxslər tərəfindən eyni vaxtda uşağın övladlığa götürülməsinə yol verilmirdi (məsələn, iki bacı, iki qardaş, nikahda olmayan qadın və kişi).

29 may 1928-ci ildə qəbul edilmiş “Nikah, Ailə, Qəyyumluq və Vətəndaşlıq Və-

119

S.M.Məmmədzadə

ziyyəti Aktları haqqında” Qanunlar Məcəlləsi ilə müqayisədə Azərbaycan SSR-in 1969-cu il 26 dekabr tarixli Nikah və Ailə Məcəlləsində ilk dəfə olaraq “qızlığa götürmə” anlayışı ilə bərabər “övladlığa götürmənin gizli saxlanması” anlayışı da öz əksini tapmışdır. Belə ki, Məcəllənin “Övladlığa götürmənin gizli saxlanması” adlı 127-ci maddəsində qeyd olunurdu ki, övladlığa götürmənin sirri qanunla mühafizə olunur. Övladlığa götürənlərin razılığı olmadan, onlar öldükdə isə qəyyumluq və himayə orqanlarının razılığı olmadan övladlığa götürmə haqqında hər hansı məlumat vermək, habelə vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının qeydiyyat kitablarından övladlığa götürənlərin övladlığa götürülənin doğma valideynləri olmadığını göstərən çıxarışlar vermək qadağan edilir.

Övladlığa götürənin iradəsi ziddinə övladlığa götürmə sirrini yaymış şəxslər qanunla müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyətə cəlb oluna bilərlər.

Övladlığa götürmə məsələlərinin tənzimlənməsində həmçinin 1989-cu il 20 noyabr tarixdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Baş Məclisinin 44-cü sessiyasında qəbul edilmiş 54 maddədən ibarət “Uşaq hüquqları haqqında” Konvensiyanın böyük rolu vardır. Həmin beynəlxalq sənədin 21-ci maddəsinə müvafiq olaraq övladlığa götürmə sistemini qəbul edən və (və ya) onun mövcudluğuna icazə verən iştirakçı dövlətlər uşağın ən yaxşı mənafeyinin ilk növbədə nəzərə alınmasını təmin edirlər və onlar:

a) təmin edirlər ki, uşağın övladlığa götürülməsinə ancaq səlahiyyətli orqanlar icazə versinlər. Bu orqanlar tətbiq edilən qanuna və prosedurlara uyğun olaraq və işə aid bütün səhih məlumat əsasında uşağın valideynlər, qohumlar və qanuni qəyyumlar barəsində statusuna görə övladlığa götürülməsinin mümkünlüyünü və əgər tələb olunarsa, əlaqədar şəxslərin zəruri ola biləcək məsləhətləşmə əsasında uşağı övladlığa götürməyə öz şüurlu razılığını verməsini müəyyən edirlər;

b) təsdiq edirlər ki, uşaq onun tərbiyə olunmasını və ya övladlığa götürülməsini təmin edə biləcək ailəyə tərbiyə olunmağa və ya saxlanmağa verilə bilməzsə və uşağa doğulduğu ölkədə münasib qulluğun təmin edilməsi mümkün olmazsa, onun başqa ölkədə övladlığa götürülməsi uşağa qulluğun alternativ üsulu hesab oluna bilər;

c) təmin edirlər ki, uşaq başqa ölkədə övladlığa götürüldükdə ölkənin daxilində övladlığa götürmə barəsində tətbiq edilən eyni təminat və normalar tətbiq olunsun;

d) başqa ölkədə övladlığa götürmə təqdirində uşağın yerbəyer edilməsi nəticəsində bununla bağlı şəxslərin əsassız maliyyə mənfəəti götürməməsini təmin etmək məqsədilə bütün lazımi tədbirləri görürlər;

e) zəruri hallarda ikitərəfli və çoxtərəfli razılaşmalar və ya sazişlər bağlanması yolu ilə bu maddənin məqsədlərinə nail olmağa kömək edir və bunun əsasında uşağın başqa ölkədə yerbəyer edilməsinin səlahiyyətli hakim dairələr və ya orqanlar tərəfindən həyata keçirilməsini təmin edirlər.

Milli Məclisin 1992-ci il 21 iyul tarixli, 236 nömrəli qərarına əsasən Azərbaycan Respublikası bu Konvensiyanı ratifikasiya etmişdir [6].

Beləliklə aparılmış tədqiqatlar aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan verir: Azərbaycan SSR-in 1969-cu il 26 dekabr tarixli Nikah və Ailə Məcəlləsinə əsasən

övladlığa götürülənlər övladlığa götürənlərin doğma uşaqlarına bərabər tutulurdu. Qeyd olunan Məcəllədə ilk dəfə olaraq “qızlığa götürmə” və “övladlığa götürmənin gizli saxlanması” anlayışları öz əksini tapmışdır.

120

S.M.Məmmədzadə

Ədəbiyyat

1. Закон СССР об утверждении Основ законодательства Союза ССР и союзных республик о браке и семье от 27 июня 1968 года. Ведомости Верховного Совета СССР, 1968 г., № 27, ст.241

2. Рясенцев В.А. Семейное право. М.: Юридическая литература, 1971, 296 с. 3. “Azərbaycan SSR-in Nikah və Ailə Məcəlləsini təsdiq etmək haqqında” 1969-cu il

26 dekabr tarixli Azərbaycan SSR Qanunu. Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Məlumatı. 1969-cu il, № 24, maddə 191

4. Azərbaycan SSR-in Mülki Məcəlləsi (1923-cü il), Azərbaycan SSR Mülki Məcəlləsi (1964-cü il). Bütün əlavə və dəyişikliklər də daxil olmaqla məcəllələrin bərpa edilmiş tam mətnləri. Bakı: Hüquq Yayın Evi, 2013, 540 s.

5. Manayev Q.İ. Sovet ailə hüququ: Dərslik. Bakı, Azərbaycan Dövlət Universiteti nəşriyyatı, 1989, 260 s.

6. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Baş Məclisinin 1989-cu il 20 noyabr tarixli Qətnaməsi ilə qəbul edilmiş “Uşaq hüquqları haqqında” Konvensiya. http://www.ombudsman.gov.az/view.php?lang=az&menu=91

ADOPTION ISSUES IN AZERI LEGISLATION

IN THE SECOND HALF OF THE 20TH CENTURY

S.M.Mammadzadeh

SUMMARY

This paper states that the 1969 Code of marriage and family of Azerbaijan governed adoption-related issues in full detail. The essence of these issues was that the law equalled the adopted child to the own ones. ВОПРОСЫ УСЫНОВЛЕНИЯ В ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ АЗЕРБАЙДЖАНА

ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ ХХ ВЕКА

С.М.Мамедзаде

РЕЗЮМЕ

В статье указывается, что Кодекс о браке и семье Азербайджана от 1969 года достаточно подробно и тщательно регулировал отношения, связанные с усыновлением, сущность которых определялась тем, что закон приравнивал усыновленного (удочеренного) ребенка к родным детям.


121


2014 - № 39

ƏMƏK HÜQUQUNDA HÜQUQİ FAKTLAR

Ü.A.Əkbərli AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu

Bakı, H.Cavid prospekti 31 e-mail: [email protected] Açar sözlər: əmək, hüquq, məcəllə Keywords: labor, law, code Ключевые слова: труд, право, кодекс Qanunun hüquq münasibətlərinin yaranmasını, dəyişməsini, yaxud xitamını

əlaqələndirdiyi həyati hallar hüquqi fakt adlanır. Bu hallar hüquq normalarının hipotezasında göstərilir. Onlar real həyatda yarandıqda bu, ya müəyyən subyektlərdə qarşılıqlı hüquq və vəzifələrin, yəni hüquq münasibətlərinin yaranmasına, ya bu hüquq münasibətlərinin (sözügedən hüquq və vəzifələrin həcmi və məzmununun, subyektlərin tərkibinin) dəyişməsinə, ya da hüquq münasibətlərinin xitam olunmasına, yəni sözügedən hüquq və vəzifələrin xitamına gətirib çıxarır.

Beləliklə, nəticəsindən asılı olaraq hüquqi faktlar hüquqyaradıcı, hüquq dəyişdirici və hüquq xitamedici faktlara bölünə bilərlər.

Hüquq münasibəti iştirakçılarının iradəsi ilə bağlılığa görə hüquqi faktlar hüquqi hərəkətlərə və hüquqi hadisələrə bölünürlər.

Ümumiyyətlə, hərəkət – davranışın iradəvi aktları, insanların əməlləridir. Gündəlik praktikada insanlar saysız-hesabsız davranış aktlarına yol verirlər, lakin bu aktların yalnız hansısa bir hissəsini qanun hüquqi nəticələr ilə əlaqələndirir. Yalnız həmin davranış aktları hüquqi mənada hərəkət, yəni hüquqi hərəkətlər sayılacaqdır.

Bu cür hərəkətlər hüquqauyğun, yəni hüquqi göstərişlərə müvafiq, onları pozmayan və qeyri-hüquqi, yəni hüququn tələbinə müvafiq olmayan, onları pozan ola bilərlər.

Hüquqauyğun hərəkətlər öz növbəsində hüquqi aktlara və hüquqi əməllərə bölünürlər.

Hüquqi aktlar o hərəkətlərdir ki, konkret hüquqi nəticənin (məsələn, əmək müqaviləsinin bağlanması) əldə olunması üçün törədilirlər. Hüquqi əməllər dedikdə elə hüquqauyğun hərəkətlər başa düşülür ki, həmin hərəkətlər hüquqi məqsədlər güdmür, lakin obyektiv şəkildə iradədən və subyektin məqsədlərindən asılı olmayaraq hüquqi nəticələr doğururlar. Məsələn, ixtira nəticəsində alimin müəlliflik hüquqları yaranır (1, s.224-225).

V.N.Xrapanyuk qeyd edir ki, hüquqi faktlar ictimai münasibətlərin nizamasalma praktikası üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Müəyyən subyektin hüquq və vəzifələrinin tanınıb-tanınmaması müvafiq hüquqi faktın olub-olmamasından asılıdır. Ona görə də hüquqşünasın işində hüquqi faktların hərtərəfli tədqiqi və düzgün müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu da məhz hansı hüquq münasibətlərinin olmasını, onun iş- tirakçılarının konkret hansı hüquq və vəzifələri olmalı olduğunu aydınlaşdırmağa imkan

UOT № 349.2

122

Ü.A.Əkbərli

verir (2, s.224). Azərbaycan Respublikasının 1999-cu il 1 fevral tarixli Qanunu ilə təsdiq edilərək

1999-cu ilin iyul ayının 1-dən qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi əmək hüququnda hüquqi fakta anlayış verməmişdir, ümumiyyətlə Əmək Məcəlləsində hüquqi fakt termininə rast gəlinmir, baxmayaraq ki, hüquqi faktlar əmək hüquq münasibətlərinin yaranması, dəyişdirilməsi və xitamının əsasını təşkil edir. Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 7-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə uyğun olaraq əmək münasibətləri yazılı formada əmək müqaviləsi bağlandıqda yaranır. Professor A.M.Qasımov haqlı olaraq qeyd edir ki, əmək müqaviləsi hüquq münasibətlərinin yaranmasının və müəyyən müddətdə mövcud olmasının əsası kimi, yəni hüquqi fakt kimi çıxış edir (4, s.222).

Əmək hüququ elmində hüquqi faktlar adətən hüquq nəzəriyyəsində olduğu kimi aşağıda göstərilən qaydada araşdırılır:

hüquq subyektliyinin dinamikasında əsas kimi (5, s.83-86); hüquq norması, hüquq münasibətləri və fərdi aktla bərabər, sosial-əmək

münasibətlərinin hüquqi tənzimlənməsinin ünsürü kimi; ictimai münasibətlərin hüquqi formasının ünsürü kimi (6, s.57); hüquq münasibətlərinin yaranması, dəyişdirilməsi və xitamının əsası kimi.

Hüquqi faktın olub-olmaması hüquqşünas üçün həmişə əhəmiyyət daşımışdır. Hüquq münasibəti iştirakçıları aşağıdakılara əsaslanaraq hüquqi faktın olub-olmamasını müəyyənləşdirə bilərlər:

• faktın olması və ya olmaması barədə qəti əminlik; • faktın olması və ya olmamasının sübutluluğu; • faktın olması və ya olmamasının prezumsiyası.

Bütün insanlar tərəfindən adi qarşılanan faktlar aşkar faktlar hesab edilir. Məsələn, insanın qidasız, susuz yaşa bilməməsi sübuta ehtiyacı olmayan aşkar faktlardır. Amma, bir sıra faktlar aşkar deyil və onların sübuta ehtiyacı var. Sübutetmə də öz növbəsində hüquq normaları ilə tənzimlənir. Bu mənada sübutetmə hüquqi prosesdir. Sübutetmənin məqsədi iş üzrə həqiqətin müəyyən olunması, qanunun düzgün tətbiqidir. Bütün hallarda hüquq pozuntusu faktı sübut olunmalıdır. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 62-ci maddəsinin birinci hissəsinə əsasən işəgötürən aşağıdakı hallarda mülkiyyətçinin və işçilərin mənafeyini qorumaq, baş verə biləcək əməyin mühafizəsi qaydalarının pozulmasının qarşısını almaq və əmək intizamını təmin etmək məqsədi ilə işçini müvafiq iş vaxtı ərzində işdən kənar edə bilər:

a) işçi alkoqollu içkilər, narkotik vasitələr və psixotrop, toksik və digər zəhərli maddələr qəbul edərək sərxoş vəziyyətdə işə gəldikdə, habelə işə gəldikdən sonra iş yerində həmin içkiləri və ya maddələri qəbul edərək sərxoş vəziyyətdə olduqda;

b) Əmək Məcəlləsinin 226-cı maddəsi ilə müəyyən edilmiş hallarda işçi icbari tibbi müayinə olunmaqdan boyun qaçırdıqda və ya keçirilmiş müayinələrin nəticələrinə əsasən həkim komissiyalarının verdikləri tövsiyələri yerinə yetirmədikdə;

c) iş vaxtı ərzində işçi bilavasitə iş yerində müvafiq səlahiyyətli orqanın qərarı ilə təsdiqlənən inzibati xətaları və ya cinayət tərkibi olan ictimai-təhlükəli əməllər törətdikdə;

ç) insanın immunçatışmazlığı virusu ilə yaşayan şəxslərin işləməsinə yol verilməyən peşə və vəzifələrdə işləyən işçi vaxtaşırı insanın immunçatışmazlığı virusuna mütləq tibbi müayinədən imtina etdikdə.

Həmin maddənin ikinci hissəsinə müvafiq olaraq işçinin işdən kənar edilməsi hər

123

Ü.A.Əkbərli

bir konkret halda müvafiq sübutlar (həkim rəyi, işçilərin izahatları, arayışlar və digər rəsmi sənədlər) toplanılaraq sənədləşdirilməlidir.

Digər misal. Əmək Məcəlləsinin 72-ci maddəsinə görə aşağıdakı hallar işçi tərəfindən əmək vəzifələrinin kobud şəkildə pozulması hesab edilir:

a) özünün xəstəliyi, yaxın qohumunun xəstələnməsi və ya vəfat etməsi istisna olunmaqla heç bir üzürlü səbəb olmadan bütün iş günü işə gəlməməsi;

b) alkoqollu içkilər, narkotik vasitələr və psixotrop, toksik və digər zəhərli maddələr qəbul edərək sərxoş vəziyyətdə işə gəlməsi, habelə işə gəldikdən sonra iş yerində həmin içkiləri və ya maddələri qəbul edərək sərxoş vəziyyətdə olması;

c) təqsirli hərəkətləri (hərəkətsizliyi) nəticəsində mülkiyyətçiyə maddi ziyan vurma- sı;

ç) təqsirli hərəkətləri (hərəkətsizliyi) nəticəsində əməyin mühafizəsi qaydalarını pozaraq iş yoldaşlarının səhhətinə xəsarət yetirməsi və ya onların bu səbəbdən həlak olması;

d) qəsdən istehsal, kommersiya və ya dövlət sirrini yayması və ya bu sirrin gizli sax- lanılması üzrə öhdəliklərini yerinə yetirməməsi;

e) əmək fəaliyyəti zamanı yol verdiyi kobud səhvləri, hüquq pozuntuları nəticəsində işəgötürənin, müəssisənin və ya mülkiyyətçinin qanuni mənafeyinə ciddi xələl gətirməsi;

ə) əmək funksiyasını pozduğuna görə əvvəllər işəgötürən tərəfindən verilmiş intizam tənbehindən nəticə çıxarmayaraq altı ay ərzində təkrarən əmək funksiyasını pozması;

f) iş vaxtı ərzində bilavasitə iş yerində inzibati xətalara və ya cinayət tərkibi olan ictimai-təhlükəli əməllərə yol verməsi.

Daha bir misal. Əmək Məcəlləsinin 199-cu maddəsində deyilir: “İşçi qanuna zidd hərəkətləri ilə aşağıdakı hallarda vurduğu ziyana görə tam həcmdə maddi məsuliyyət daşıyır:

a) saxlanmaq və başqa məqsədlər üçün işçiyə verilmiş əmlakın və digər sərvətlərin salamatlığını təmin etməyə görə əmək müqaviləsi bağlanarkən, habelə əmək münasibətləri prosesində əmək funksiyasının xarakteri ilə əlaqədar olaraq işçinin öz üzərinə tam maddi məsuliyyət götürməsi haqqında işəgötürənlə yazılı müqavilə bağlandıqda;

b) işçi əmlakı və digər sərvətləri birdəfəlik etibarnamə və ya digər birdəfəlik hüquq müəyyənedici sənədlər əsasında işəgötürənə, yaxud onun nümayəndəsinə hesabat vermək şərti ilə qəbul etdikdə;

c) inzibati xətalar, yaxud cinayət, habelə vergi qanunvericiliyi ilə cəza verilməsi nəzərdə tutulmuş hərəkət və ya hərəkətsizliyində ictimai təhlükəli əməllərin əlamətləri olduqda;

ç) əmlakı və ya digər maddi sərvətləri qəsdən korladıqda, məhv etdikdə, habelə işəgötürənə digər üsulla qəsdən ziyan vurduqda;

d) alkoqol, toksik (zəhərli), psixotrop maddələrdən və ya narkotik vasitələrdən sərxoş vəziyyətdə ziyan vurduqda;

e) işəgötürənin kommersiya sirrini yaydıqda; ə) işəgötürənin şəxsiyyətini ləkələyən, şərəf və ləyaqətini alçaldan, habelə həqiqətə

uyğun olmayan böhtanlı və təhqirli iftiralar, yalan məlumatlar yaymaqla onun sahibkarlıq fəaliyyətinə ciddi xələl gətirmiş mənəvi ziyan vurduqda.

Ziyanın vurulması aşkar edilən anda 18 yaşı tamam olmamış işçilər yalnız bu maddənin birinci hissəsinin “c”, “ç” və “d” bəndlərində göstərilən hallarda qanunvericilik- lə müəyyən edilən qaydada tam maddi məsuliyyət daşıyırlar”.

Əlbəttə, qeyd olunan bütün faktlar sübut olunmalıdır.

124

Ü.A.Əkbərli Bəzi hüquqi faktlar ehtimal edilir. Məsələn, qanunu bilməmək məsuliyyətdən azad

etmir. Amma, əmək müqaviləsi bağlanarkən bütün hallarda işçi öz hüquq və vəzifələrini bilir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 43-cü maddəsinin ikinci hissəsinin tələblərinə uyğun olaraq əmək müqaviləsində mütləq aşağıdakı əsas şərtlər və məlumatlar göstərilməlidir:

a) işçinin soyadı, adı, atasının adı və ünvanı, şəxsiyyət vəsiqəsinin seriya və nöm- rəsi, verildiyi tarix, şəxsiyyət vəsiqəsini verən orqanın adı;

b) işəgötürən hüquqi şəxs olduqda onun adı və hüquqi ünvanı, hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxs olduqda isə onun adı, soyadı, atasının adı, ünvanı, vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN), şəxsiyyət vəsiqəsinin seriya və nömrəsi, verildiyi tarix, şəxsiyyət vəsiqəsini verən orqanın adı;

c) işçinin iş yeri, vəzifəsi (peşəsi); ç) əmək müqaviləsinin bağlandığı və işçinin işə başlamalı olduğu gün; d) əmək müqaviləsinin müddəti; e) işçinin əmək funksiyası; ə) işçinin əmək şəraitinin şərtləri - iş və istirahət vaxtı, əmək haqqı və ona əlavələr,

əmək məzuniyyətinin müddəti, əməyin mühafizəsi, sosial və digər sığorta olunması; f) tərəflərin əmək müqaviləsi üzrə qarşılıqlı öhdəlikləri; g) işçiyə bədən tərbiyəsi və idmanla, o cümlədən iş rejimi şəraitində və işdən son-

rakı reabilitasiya və peşəkar-tətbiqi məşqlərlə, idman-sağlamlıq turizmi ilə məşğul ola bilməsi üçün şəraitin yaradılması;

ğ) tərəflərin müəyyən etdiyi əlavə şərtlər barədə məlumatlar. Əmək müqaviləsi bağlanarkən, həmçinin əmək münasibətlərinə xitam verilənədək

Əmək Məcəlləsi ilə işçilər üçün müəyyən edilmiş hüquq və təminatların səviyyəsi azaldıla bilməz.

Əmək Məcəlləsində başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa, əmək müqaviləsinin şərtləri birtərəfli qaydada dəyişdirilə bilməz.

Əmək hüququnda nəticəvi əməllərə xüsusi diqqət yetirilir. O.V.Barinovun fikrincə, əmək hüququnda hüquqi faktların böyük hissəsini təşkil edən işçilərin iradəvi davranışı ilə əlaqədar olan hərəkətlərə nəticəvi hərəkətlər kimi baxmaq məqsədəuyğundur (7, s.15). Həqiqətən əmək prosesində müvafiq subyektlər hüquqi əhəmiyyət kəsb edən bir sıra hərəkətlər edirlər, bununla belə hüquqi nəticə subyektin istiqamətləndirdiyi iradə ilə deyil, onun fəaliyyətinin nəticəsi ilə əlaqələndirilir. Məsələn, əgər işçi mükafat alınması üçün nəzərdə tutulan şərtləri yerinə yetirmişsə, bu halda işəgötürən işçiyə müvafiq mükafat verməlidir.

Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 157-ci maddəsinin ikinci hissəsində göstərilir ki, əmək müqaviləsi üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsində, istehsalın səmərəliliyinin və işin keyfiyyətinin artırılmasında işçilərin maddi marağını gücləndirmək məqsədi ilə mükafatlandırma, o cümlədən il ərzində işin yekunlarına görə mükafat və maddi həvəsləndirmənin digər formaları tətbiq edilə bilər.

Əmək Məcəlləsinin 157-ci maddəsinin altıncı hissəsinə görə mükafat - əməyin kəmiyyət və keyfiyyətinin yüksəldilməsinə işçinin maddi marağının artırılması məqsədi ilə əmək haqqı sistemində nəzərdə tutulan qaydada və formada verilən həvəsləndirici pul vəsaitidir.

125

Ü.A.Əkbərli

Ədəbiyyat 1. Ümumi hüquq və dövlət nəzəriyyəsi. Dərslik / Hüquq elmləri doktoru, professor

V.V.Lazarevin redaktorluğu ilə. Rus dilindən tərcümə. Bakı: Qanun, 2007, 492 s. 2. Xrapanyuk V.N. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi / Hüquq elmləri doktoru, professor

V.Q.Strekozovun redaktəsi ilə. Rus dilindən tərcümə. Bakı: Qanun, 2007, 248 s. 3. Azərbaycan Respublikasının 1999-cu il 1 fevral tarixli Qanunu ilə təsdiq edilmiş

Əmək Məcəlləsi. Bakı: Qanun, 2013, 288 s. 4. Qasımov A.M. Əmək hüququ. Dərslik. Bakı: Qanun, 2007, 560 s. 5. Скобелкин В.Н. Договоры о труде как основание возникновения трудовых

правоотношений // Вестник Омского университета, 1996, Вып.1, с.83-86 6. Исаков В.Б. Юридические факты в советском праве. М.: Юридическая

литература, 1984, 144 с. 7. Баринов О.В. Юридические факты в советском трудовом праве: Дисс. ...

канд. юрид. наук. Ленинград, 1980, 190 с.

LEGAL FACTS IN LABOR LAW

U.A.Akberli

SUMMARY

This article shows that the Labor Code of the Republic of Azerbaijan does not contain a legal definition for a legal fact in the context of law, despite legal facts being a basis for initiation of employer-employee relations, changes in them and termination of them. In labor law, legal facts are usually considered in the same way as in the general theory of law.

ЮРИДИЧЕСКИЕ ФАКТЫ В ТРУДОВОМ ПРАВЕ

У.А.Акберли

РЕЗЮМЕ

В статье показано, что Трудовой кодекс Азербайджанской Республики не содержит легального определения юридического факта в трудовом праве, несмотря на то, что юридические факты являются основаниями возникновения, изменения и прекращения трудовых правоотношений. В науке трудового права юридические факты обычно рассматриваются так же, как и в общей теории права.


126


2014 - № 39

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ КВАЛИФИКАЦИИ УБИЙСТВА, СОПРЯЖЕННОГО С ИНЫМИ ПРЕСТУПЛЕНИЯМИ

Л.В.Мехтиева

Институт Философии и Права НАНА Баку, пр.Г.Джавида 31

e-mail: [email protected]

Açar sözlər: qətl, quldurluq, şantaj, terrorizm, banditizm Keywords: murder, robbery, extortion, terrorism, banditry Ключевые слова: убийство, разбой, вымогательство, терроризм, бандитизм Приоритетная защита личности в Уголовном кодексе Азербайджанской

Республики, утвержденная Законом от 30 декабря 1999 г. №787-IQ (УК АР), выражается прежде всего в изменении расположения раздела о преступлениях против личности. Особенная часть УК АР открывается разделом VII «Преступления против мира и безопасности человечества», а затем идет раздел VIII «Преступления против личности», который включет пять глав: «Преступления против жизни и здоровья» (гл.18), «Преступления против свободы, чести и достоинства личности» (гл.19), «Преступления против половой неприкосновенности и половой свободы личости» (гл.20), «Преступления против конституционных прав и свобод человека и гражданина» (гл.21), «Преступления против семьи и несовершеннолетних» (гл.22). Выдвижение этой группы преступлений на передний план соответствует важнейшим концептуальным положениям Конституции АР. Статья 12 Конституции гласит: «Соблюдение и защита прав и свобод человека и гражданина являются высшей обязанностью государства». Среди благ личности самым ценным являются жизнь человека. Статья 27 Конституции АР гласит: «Каждый имеет право на жизнь». Поэтому преступления против жизни и здоровья выдвинуты на передний план в гл. XVIII УК АР. УК АР относит к преступлениям против жизни различные виды убийства: простое убийство (ст.120.1 УК), отягчающие обстоятельства (квалифицированного) убийства (ст.120.2 УК), привилегированные составы убийства (ст.121-123, 135), причинение смерти по неосторожности (ст.124) и доведение до самоубийства (ст.125). Убийство - самая тяжкая разновидность посягательства на жизнь. Квалифицированные убийства (ст.120.2 УК), представляют собой наиболее опасную разновидность рассматриваемого преступления. Поэтому УК допускает возможность применения за эти преступления исключительной меры наказания - пожизненного лишения свободы. Статья 120.2 УК предусматривает 12 пунктов, некоторые из которых содержат описание нескольких квалифицированных видов убийств. Убийство, сопряженное с разбоем, вымогательством, терроризмом или бандитизмом, является один из таких видов отягчающих обстоятельства убийства (ст.120.2.11 УК). Повышенная опасность этого вида убийства обусловлена посягательством не только на жизнь человека, но и на другие социальные блага личности, общества и государс-

UOT № 343.61

127


тва (собственность, общественная безопасность), то есть, сопряженность означает, что нарушаются не один, а два объекта - помимо жизни терпят урон свобода человека, отношения собственности, общественная безопасность. Убийство, сопряженное с разбоем, вымогательством, терроризмом или бан- дитизмом - это вид умышленного причинения смерти другому человеку, при котором между деянием виновного, составляющим объективную сторону преступлений, указанных в ст.120.2 УК АР, и лишением жизни другого лица существует взаимная связь, характеризующаяся обусловленностью убийства совершением сопряженных с ним преступлений. При этом сопряженность с этими преступлениями является особой характеристикой убийства, а умышленное причинение смерти другому человеку имеет место до, в процессе или после фактического окончания данных преступлений и совершается в связи с ними. Данные квалифицирующие признаки объединяет то, что во всех чтерех случаях имеет место сочетание (сопряженность) убийства с другими деяниями, которые сами по себе признаются самостоятельными видами преступлений и относятся к категории тяжких или особо тяжких. Сопряженность означает, что указанные деяния либо а) предшествуют убийству, либо б) совпадают с ним по времени совершения, либо в) убийство следует непосредственно или вскоре за совершением таких деяний. Первоначально у лица может отсутствовать умысел на убийство: в таком случае он возникает в процессе либо даже после осуществления разбоя, вымогательства и т.д. Видами умысла при убийстве, сопряженном с упомянутыми деяниями, выступают как прямой, так и косвенный, как заранее обдуманный, так и внезапно возникший, как определенный, так и неопределенный (2, с.157). Убийства, сопряженное с разбоем и вымогательством посягает на два объекта: личность (жизнь потерпевшего) и собственность. Разбой есть составное преступление, посягающее на имущественные отношения и жизнь и здоровье личности, причем первый из них является основным, а второй - дополнительным. Его повышенная опасность обусловлена не столько фактом посягательства на отношения собственности, сколько способом такого посягательства - нападением, соединенным с реальным применением насилия, опасного для жизни или здоровья лица, подвергшегося нападению, или с угрозой применения такого насилия (4, с.28). Убийство, совершенное с разбоем характеризует субъективную сторону убийства. Главным признаком разбоя является нападение. Однако, как нам представ- ляется, нападение представляет собой основную, но не единственную форму реализации насилия, которое является при совершении преступления средством завладения или удержания чужим имуществом. Разбой может осуществляться и без нападения, например, путем введения в организм потерпевшего сильнодействующего или одурманивающего вещества. Непосредственными объектами вымогательства помимо отношений собственности являются честь и достоинство потерпевшего и его близких, а также их личная неприкосновенность и здоровье. Объективная сторона вымогательства выражается в действиях, направленных на то, чтобы вынудить лицо передать виновному или представляемым им лицам требуемое имущество или право на него либо совершить в интересах виновного или представляемых им лиц какие-то иные действия имущественного характера. Угроза, являясь конститутивным призна- ком преступления вымогательства заключается в общественно опасном информаци-

128


онном воздействии на жертву с целью подчинения ее воли требованиям угрожающего и завладения указанным путем имуществом потерпевшего. От разбоя вымогательство отличается по следующим показателям. Во-первых, обязательный признак разбоя - нападение, а вымогательство далеко не обязательно включает этот элемент. Во-вторых, разбой сопряжен с угрозой насилием, опасным для жизни или здоровья, а при вымогательстве возможна угроза любым насилием, включая угрозу убийством, а может носить вообще неопределенный характер. В-третьих, в сравниваемых преступлениях угроза имеет различное целевое назначение. При разбое угроза преследует цель преодоления возможного сопротивления незаконному завладению имуществом, т.е. служит способом непосредственного завладения чужим имуществом или его удержания, а при вымогательстве она является средством принуждения потерпевшего к согласию передать требуемое имущество. Вымогатель стремится не захватить чужое имущество, а получить его из рук принуждаемого. В случае отказа передать ему требуемое имущество виновный может привести угрозу в исполнение, а может вообще не осуществить ее. В-четвертых, при разбое виновный угрожает немедленным применением насилия, а при вымогательстве осуществление угрозы предполагается не в момент ее высказывания, а в будущем, более или менее близком. Если виновный и приводит в исполнение высказанную угрозу, то только без завладения имуществом в момент насилия, в противном случае вымогательство перерастает, в зависимости от характера насилия, в насильственный грабеж или в разбой (2, с.241). И.Г.Барсукова рассматривая разграничение разбоя от вымогательства, совершенного с применением насилия выделяет общие признаки разграничения этих составов преступления и частные. К общим признакам относит: 1) «степень свободы» поведения потерпевшего. При разбое «свободы» практически не существует, потер- певший полностью находится во власти преступника, т.е. практически все права потерпевшего находятся под угрозой или уже ограничены - право на свободу передвижения, свободу общения и др., а при вымогательстве предполагается относительная «свобода» поведения потерпевшего, следующая за незаконным требо- бованием, в результате которой потерпевший передает имущество, сознательно сделав выбор между двумя возможностями; 2) предмет преступления. Предметом вымогательства может быть не только само имущество, но и право на имущество, а также действия имущественногохарактера, а в разбое - только имущество. К частным признакам она относит момент приведения угрозы в исполнение. Состав разбоя предполагает направленность умысла на завладение имуществом только в настоящем, т.е. в момент применения насилия - физического или психического, либо сразу же после его применения. При вымогательстве умысел направлен на завладение имуществом в будущем, т.е. не в момент применения угрозы, а через какое-то время (1, с.6). Согласно с вышеуказанными, отмечаем, что главными признаками, которые позволяют отличить разбой от наиболее схожих составов (вымогательство, насильственный грабеж), являются характер насилия, объект и предмет посягательства, мотивы и цели. Согласно п.24 постановлению Пленума Верховного Суда АР от 3 марта 2005 г. №3 «О судебной практике по делам о краже, грабеже и разбое», если разбойное нападения, сопряжено также с убийством, то содеянное ква- лифицируется по совокупности преступлений, предусмотренных ст.120.2.11 и

129


ст.181.3.3 УК АР. Высокая степень общественной опасности терроризма требует от мирового сообщества принятия эффективных мер противодействия ему. В настоящее время действует немало международно-правовых документов, относящихся к проблеме борьбы с терроризмом. Основой борьбы с терроризмом в Азербайджанской Республике является закон от 18.06.1999 г. №687-IQ "О противодействии терроризму". Уголовно-правовой механизм противодействия терроризму составляют ст.ст.214, 214-1 и 216 УК АР. С объективной стороны он совершается в виде действий, выраженных в двух альтернативных формах: а) совершении взрыва, поджога или иных действий, устрашающих население и создающих опасность гибели человека, причинения значительного имущественного ущерба либо наступления иных тяжких последствий и б) угрозе совершения указанных действий. Причинение смерти человека при террористическом акте в силу прямого указания в законе (ст.214.2.4 УК) может быть только по неосторожности, умышленное причинение смерти не охватывается с этой статьей. С объективной стороны бандитизм выражается в четырех формах: а) создание банды; б) руководство бандой; в) участие в банде; г) участие в совершаемых бандой нападениях. Выделение убийства, сопряженного с бандитизмом имеет принципиальное значение, поскольку целью создания банды не всегда является завладение имуществом (3, с.125). Согласно постановлению Верховного Суда АР от 7.06.96 г. №1 "О судебной практике по делам бандитизма», если действия, направленные на создание банды, в силу обстоятельств, не зависящих от воли виновного, не привели к возникновению банды, они должны квалифицироваться как покушение на создание банды (5, с.161). Квалифицированный вид бандитизма не охватывает умышленное причинение смерти, поэтому причинение смерти человека при бандитизме квалифицируется по совокупности с убийством (ст.217 и ст.120.2.11 УК АР). Учитывая, что разбой, вымогательства, терроризм и бандитизм не охватываютя понятием «убийства», поэтому необходима квалификация этих преступлений по совокупности с убийством (ст.120.2.11). Убийство и преступление, с которым оно сопряжено, могут образовывать как идеальную, так и реальную совокупность преступлений ст.17 УК АР, а действия лица, совершившего указанные преступления, должны квалифицироваться по совокупности ст.120.2.11 и ст.181, 182, 214, 217 УК АР. Если в действиях виновного имеются два или более квалифицирующих признаков убийства, то они не образуют совокупности преступлений, и назначается единое наказание. То есть, наказание в таких случаях не должно назначаться по каждому пункту в отдельности, однако при назначении его необходимо учитывать наличие нескольких отягчающих обстоятельств. Эти признаки должны быть указаны в предъявленном обвинении и приговоре. Потому что, как было выше отмечено, наличие двух или более нескольких квалифицирующих признаков учитывается при определении тяжести содеянного. Если убийство, совершенное в процессе разбойного нападения, сопряжено также с уничтожением имущества путем поджога, то содеянное квалифицируется по совокупности преступлений, предусмотренных ст.120.2.11, ст.181 и ст.186.2.2 УК АР. Если убийство совершено в целях облегчения или сокрытия разбойного нападения, оно кавалифицируется по ст.120.2.11 УК как со-

130


пряженное с разбоем, в этом случае дополнительная квалификация по ст.120.2.6 не требуется. Но к сожалению эти правила квалификации не предусмотрены в постановление Пленума Верховного Суда АР от 12 декабря 2002 г. №3 «О судебной практике по делам об убийстве». Поэтому предлагаем внести соответствующие изменения к отмеченному постановлению.


1. Барсукова И.Г. Уголовно-правовая и криминологического характеристика разбоя. Автореферат на соискание дис. к.ю.н. М., 2005, 28 с.

2. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации (постатейный). Под ред. А.И.Чучаева. "КОНТРАКТ", "ИНФРА-М", 2010, 531 с.

3. Курс уголовного права. Особенная часть. Том 3. Под ред. Г.Н.Борзенкова и В.С.Комиссарова. М., ИКД Зерцало-М, 2002, 469 с.

4. Уголовное право России: Учебник для вузов. В 2 т. Т. 2. Особенная часть. Под ред. А.Н.Игнатова и Ю.А.Красикова. – М.: Издательство НОРМА, 2000. – 816 с.

5. Сборник постановлений Пленума Верховного Суда Азербайджанской Республики (1991-2008) (на азерб. языке). Б.: Юридическая литература, 2008, 380 с.

6. Уголовный кодекс Азербайджанской Республики (на азерб. языке). Баку, Юридическая литература, 2013, 348 с.

DİGƏR CİNAYƏTLƏRLƏ MÜŞAYİƏT OLUNAN

QƏTL CİNAYƏTİNİN BƏZİ TÖVSİF MƏSƏLƏLƏRİ

L.V.Mehdiyeva

XÜLASƏ

Məqalədə qəsdən adam öldürmə ilə müşayiət olunan quldurluq, hədə-qorxu ilə tələb etmə, terrorizm və banditizm cinayətlərinin tövsif məsələləri araşdırılır. AR Ali Məhkəməsinin Plenumunun müvafiq qərarına dəyişikliklər təklif olunur.

SOME PROBLEMS OF CHARACTERIZATION OF MURDER

COUPLED WITH OTHER CRIMES

L.V.Mehdiyeva

SUMMARY

This article studies the problems of characterization of premeditated murder coupled with robbery, extortion, terrorism and banditry. Amendments to the corresponding decree by the Plenum of the Supreme Court of the Republic of Azerbaijan are suggested.


131


2014 - № 39

DÜNYADA RƏQABƏT (ANTİİNHİSAR) QANUNVERİCİLİYİNİN YARANMASI VƏ İNKİŞAFI TARİXİ

E.A.Qocayev

AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu Bakı, H.Cavid prospekti 31 e-mail: [email protected] Açar sözlər: rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyi və siyasəti, ABŞ və AB qanunvericiliyi,

qanunvericiliyin müqayisəli təhlili, Şerman aktı, Napoleon Məcəlləsi, inhisarçılıq, haqsız rəqabət, kartel, trest, tənzimləmə

Keywords: competition (antimonopoly) legislation and policy, USA and EU legislation, comparative analysis of legislation, Sherman act, Napoleon Code, monopolism, unfair competition, cartel, trust, regulation

Ключевые слова: конкурентное (антимонопольное) законодательство и политика, законодательство США и ЕС, сравнительный анализ законодательства, Акт Шермана, Кодекс Наполеона, монополизм, недобросовестная конкуренция, картель, трест, регулирование

Hər hansı bir mövzunu təhlil etmək və qiymətləndirilmək üçün, birinci növbədə

onu sistemli şəkildə öyrənmək və təfərrüatı ilə başa düşmək lazımdır. Bu mənada rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyi ilə bağlı məsələləri başa düşmək və təkmilləşdirmək, müxtəlif ölkələrdə bu sahədə vəziyyətin müqayisəli təhlilini vermək üçün onun meydana gəlməsi və formalaşmasının tarixi aspektlərini öyrənmək çox vacibdir. Burada məqsəd rəqabət hüququ və siyasətinin mükəmməl tarixini təsvir etmək yox, rəqabət hüququnun yarandığı tarixi şəraiti, inkişaf istiqamətlərini, ayrı-ayrı institusional elementləri, maddi və prosesual norma və müddəaların səbəblərini öyrənməkdir. Bir sıra tarixi, iqtisadi və siyasi səbəblərdən dünyada rəqabətin və inhisarların hüquqi tənzimlənməsində öncüllük Qərbi Avropa dövlətləri və ABŞ-a məxsusdur. Ona görə də bu dövlətlərin rəqabət (antiinhisar) hüququ və sisteminin öyrənilməsi dünyada mövcud olan bütün xarici rəqabət sistemlərinin və bu sahədə qabaqcıl təcrübənin hansı vəziyyətdə olmasının başa düşülməsi, hansı istiqamətdə inkişaf etməsinin müəyyənləşdi- rilməsi üçün əsasdır. Iqtisadi münasibətlərdə rəqabət (antiinhisar) məsələlərinin tənzimlənməsinə cəhdlər çox qədim zamanlardan hər bir cəmiyyət, siyasi quruluş və sosial-iqtisadi formasiyanın inkişaf səviyyəsi, ideologiyası, ehtiyacları və sairdən asılı olaraq ibtidai formadan indiki səviyəyədək inkişaf etmişdir. İnhisarçılıq və haqsız rəqabətin inkişaf tarixi eyni zamanda onlarla mübarizə tarixidir. Bu mənada rəqabəti (inhisarçılığın qarşısının alınmasını) tənzimləməyə birbaşa və dolayı cəhdlər (özünəməxsus forma və metodlarla) inkişaf səviyyələrinə uyğun olaraq hər bir cəmiyyətdə mövcud olmuşdur. Dövrümüzə gəlib çatmış yazılı hüquqi mənbələr arasında rəqabət (antiinhisar) münasibətlərinin birbaşa hüquqi tənzimlənməsindən bəhs edən ilk sənədlərdən biri kimi eramızın 483-cü ilində Bizans İmperatoru Zenonun dövründə qəbul edilmiş “Qiymətlər haqqında Konstitusiya” məşhurdur. Burada birbaşa heç bir kəsin istənilən növ paltar, balıq və hər hansı digər bir ərzaq və ya başqa məqsəd üçün nəzərdə tutulmuş məhsul üzərində

UOT № 338:339.1.(470+571)

132

E.A.Qocayev

inhisar yaratmaq hüququnun olmaması haqda müddəa təsbit olunurdu. Daha sonrakı dövrlərdə Xristianlıq və İslam dinlərinin meydana gəlməsi və yayılması rəqabətlə bağlı məsələlərə münasıbətdə yeni ideoloji elementlər də əlavə olundu. Məsələn, İslamda qazanc əldə edilməsi, məhsulun istehsalı və satışında “halal” və “haram” məvhumları, Xristianlıqda isə “ədalətlilik” və “haqlılıq” məvhumları düzgün rəqabət münasibətlərinin qurulması üçün idoloji baza rolunu oynamağa başladı. Müasir antiinhisar (rəqabət) qanunvericiliyi konsepsiyalarının formalaşması ayrı-ayrı sənətkarların müxtəlif peşə gildiyalarının fəaliyyət qaydalarına qarşı durmağa cəhd etdiyi XV–XVII əsrlərə təsadüf edir. Elmi ədəbiyyatlarda Qərb sivilizasiyasının “Renessans dövrü” ilk olaraq XIV–XVII əsrləri əhatə edən mədəni hərəkat kimi təqdim edilsə də, o, ticarət və rəqabət də daxil olmaqla gündəlik həyatın digər fundamental sahələrinə də sirayət etmişdir. Bu dövrdə, xüsusən XVI əsrdən başlayaraq beynəlxalq ticarət genişlənməyə başladı. Belə bir şəraitdə baş verən kommersiya və gəlir əldə edilməsi ilə bağlı münasibətlərin qanuni müstəvidə həll edilməsi və hüquqi tənzimlənməsi zərurətə çevrilmişdi. Bu istiqamətdə mühüm məsələlərdən biri azad və ədalətli (haqlı) rəqabət mühitinin yaradılması idi. Lakin bu məqsədlə görülən tədbirlərin bir çoxu sonradan əhali üçün bir sıra problemlər yaradırdı. Bunlara misal olaraq, 1561-ci ildən İngiltərədə tətbiq olunmağa başlayan “Sənaye inhisarı lisenziyaları” qaydalarını və 1623-cü ildə parlamentin qəbul etdiyi daha çox patent hüququnun ilkin müddəalarını əks etdirən “İnhisarlar Qanunu”nu göstərmək olar. Bu qanunların tətbiqi nəticəsində ev şəraitində duz və nişasta istehsalında iri sahibkarların və məmurların inhisarı yarandı. Rəqabətlə bağlı həmin dövrlərdə formalaşmağa başlamış klassik Britaniya yanaşmasında hesab edilirdi ki, müəyyən növ müqavilələr və işgüzar davranışlar tacirlərin fəaliyyət azadlıqlarına əsassız məhdudiyyətlər yaradır. Bu cür müqavilələrə icazə verilməsi məsələsi məhkəmə qaydasında həll olunur və beləliklə, inkişaf edən işgüzar mühitə müvafiq olaraq rəqabət hüququnun presedent əsasları formalaşırdı. İnhisarçılıq hərəkətləri Adam Smit dövründə kolonial ticarətin “mühərriki” və müstəmləkəçi ölkələrin əsas gəlir mənbələrindən biri rolunda çıxış edirdi. Lakin müxtəlif ölkələrdə bu inhisarın tətbiqi üsulu fərqli idi. Bunu nəzərə alaraq A.Smit qeyd edirdi ki, “Müxtəlif yollarla tətbiq edilən bu inhisarın ən mühüm bir fərqi ayrı-ayrı Avropa ölkələrinin öz müstəmləkələrinə münasibətdə özəl siyasət yeritmiş olmalarıdır”1. Müasir tipli rəqabət qanunvericiliyi modelinin formalaşması istiqamətində mühüm addımlardan biri XIX əsrin əvvəllərində Napoleon Mülki Məcəlləsinin qəbulu ilə əlaqədardır. Məcəllənin 1382 və 1383-cü maddələri və məhkəmələrin bu maddələrə istinadən çıxardığı qərarlar onları haqsız rəqabətin (concurrence deloyale) qarşısının alınması üçün mühüm mənbəyə çevirdi. Bu maddələrdəki ideyalar Fransa inqilabı zamanı biznes azadlığı ilə bağlı irəli sürülən fikirlərlə və bu ərəfədə inhisarların hökmranlığının qarşısının alınması ilə əlaqədar həyata keçirilmiş bir sıra tədbirlərlə səsləşirdi. Çünki məşhur 1791-ci il Mart Nizamnaməsi nəinki gildiyaları və tacir korporasiyalarını ləğv edir, həmçinin geniş şəkildə “hər bir şəxs istədiyi biznes, peşə, incəsənət və ticarətlə məşğul olmaqda azaddır”2 prinsipini bəyan edirdi. “...... bu müddəaların ilkin məqsədi 1. An Inquiry Into The Nature And Causes Of The Wealth Of Nations by Adam Smith The Pennsylvania State University. USA. Copyright © 2005. Pages 476-477 2 . The Code Napoleon and The Common-Law World. Edited by Bernard Schwartz. New Jersey, USA. 1998. Page 178

133

E.A.Qocayev

dövlətin gildiya hökmranlığına və istehsala müdaxiləsinə son qoymaq idi. Bu akt ticarətin bütün sahələrində rəqabəti təşviq etməklə, Fransa biznesinin Magna Kartası anlamına gəlirdi”3. Bu maddələrdə “haqsız rəqabət” anlayışından istifadə olunmur və müasir anlamda başa düşülən haqsız rəqabətlə bağlı bir sıra ölkələrin qanunvericiliyində yer almış daha detallı modellərdən fərqlənir. Fransa haqsız rəqabət qanunvericiliyinin ümumi əsasını və mahiyyətini əks etdirən Napoleon Mülki Məcəlləsinin müvafiq maddələri indiyədək, əsasən, saxlanılmışdır. Məcəllənin göstərilən maddələrdəki müddəalarını digər Avropa ölkələrinin məhkəmələri də müvafiq hallarla əlaqədar tətbiq edirdilər. Nəticədə bu müddəalar ABŞ hüquqşünaslığında XIX əsrin sonlarında “Haqsız rəqabət” termini kimi istifadə olunmağa başladı. Azad rəqabətin qorunması haqda ilk ixtisaslaşmış müasir tipli rəqabət (antiinhisar) qanununun vətəni ABŞ hesab olunur. 1890-cı ildə ABŞ-da ilk dəfə sərbəst ticarətin inhisarların qeyri-qanuni məhdudiyyətlərindən qorunmasına yönəlmiş qanun qəbul edildi. Bu qanun təşəbbüskarının şərəfinə daha çox Şerman qanunu adlandırılır. ABŞ-da rəqabət (antiinhisar) qanununun (antitrust law) meydana gəlməsinin və inkişafının tarixi səbəbləri var idi. Belə ki, XIX əsrin son qərinəsində sürətlə inkişaf edən ABŞ iqtisadiyyatı, xüsusən sənayesinin qarşısında trestləşmə kimi böyük bir maneə yaranmışdı. Şerman qanununun yaranması tarixi haqda danışarkən əsas səbəblərindən biri kimi, ayrı-ayrı ştatlarda böyük iqtisadi gücə malik inhisarçı şirkətlərin ştatlararası əmtəə və xidmətlərin dövriyyəsini məhdudlaşdıraraq, dövlətin əsaslarını – iqtisadi bütövlüyü və inteqrasiyasını zəiflətməklə dövlətin bütövlüyünü təhlükə altında qoyan münasibət və tendensiyaların qarşısının alınması göstərilmişdir (Bax: Federal Antitrust Policy. The law of competition and its practice. Herbert Hovenkamp. Iowa, USA. 2005. Pages 48–49). Bəzi sonrakı fikirlərdə bu qanunun siyasi və dövlət təhlükəsizliyi yox, yalnız kommersiya-iqtisadi səbəblərdən meydana gəldiyi bildirilir. Fikrimizcə, sonrakı yanaşmanın formalaşmasına səbəb qanunun konsepsiyası ilə qəbul edilən layihə arasında praktik və kommersiya baxımından reallıqları nəzərə alan müəyyən müddəaların yer alması olmuşdur. Hər halda ilkin konsepsiya kimi onun yaradılmasında əsas fikir (və ya fikirlərdən biri) məhz vətəndaş müharibəsindən çıxmış dövlətin təməlini möhkəmlətmək və bütövlüyünü təhlükədən qorumaq, iqtisadiyyatı gücləndirmək üçün daha çox insanın iqtisadi münasibətlərə cəlb edilməsi ilə onların rifahını yaxşılaşdırmaq olmuşdur. Həmin dövrdə ABŞ-da dəmiryol, maliyyə, bank, sənaye, sığorta və digər sahələrdə nəhəng şirkətlər hökmranlıq edirdi. Antiinhisar (antitrest) qanunvericiliyinin qızğın tərəfdarları göstərirdilər ki, Amerika iqtisadiyyatının uğurla inkişafı amerikalılara öz bizneslərini qurmaları üçün azad rəqabət və fərdi imkanlar verilməsini tələb edir. Bununla əlaqədar Senator Con Şerman bildirirdi ki, “Əgər biz krala bir siyasi hakimiyyət kimi dözmədiksə, istehsal, daşınma və həyat üçün vacib heç nəyin satışı üzərində də krala (hökmranlığa) dözməməliyik”4.

3. The Code Napoleon and The Common-Law World. Edited by Bernard Schwartz. New Jersey. 1998. Page 178 4. HISTORY BEHIND THE HEADLINES. Bill Gates: Another Rockefeller or Another Ford? By Richard Jensen. http://www.class.uh.edu/gl/jensen-antitrust.htm

134

E.A.Qocayev

Qanunun ABŞ Ədliyyə Nazirliyinə rəqabət (antiinhisar) münasibətlərində qeyri-

qanuni davranışların dayandırılması haqda göstəriş verilməsi və ya müvafiq vasitə və mexanizmlərin yaradılması ilə əlaqədar federal məhkəməyə müraciət etmək səlahiyyəti verdi. Bu səlahiyyətləri, hüquq və vəzifələri həyata keçirmək üçün Ədliyyə Nazirliyinin Antitrest Departamenti yaradıldı. Şerman qanunu trestlər və digər sövdəgər birliklər, kapitalın qovuşaraq, əmtəə və xidmətlərin təmin olunması sahəsində rəqabətin sıxışdırılması ilə bazarlara nəzarət etməyə yönəldiyi və bu inhisarçılıq meyllərinin cəmiyyəti narahat etdiyi bir vaxtda meydana gəlmişdir. Qanunun qəbulunda əsas məqsəd biznes fəaliyyətində rəqabətin məhdudlaşdırılması vasitəsilə müştərilərə, istehlakçılara və bütövlükdə iqtisadiyyata zərər vuran istehsalın süni azaldılması, qiymətin artırılması, bazarın bölüşdürülməsi və s. bu kimi ictimai təhlükəli meyillərin qarşısının alınması idi. Lakin Qanun qəbul edildikdən sonrakı on il ərzində Teodor Ruzveltin Prezidentliyi dövrünədək (1901-1909-cu illər) siyasətçilər ona istinad etməyə və onu tətbiq etməyə meyilli deyildilər. Rəqabət (antiinhisar) qanunlarının formalaşması tarixindən danışarkən bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, Kanadada 2 may 1889-cu ildə “Ticarəti məhdudlaşdıran birləşmələrin qarşısının alınması və aradan qaldırılması haqqında” rəqabətə (antiinhisara) dair qanunun qəbul olunması, xronoloji baxımdan ABŞ-da Şerman aktının qəbul olunmasından bir il əvvəl baş vermişdir. Bu qanun, əsasən, əmtəə bazarında qiymət təyin olunması və istehsal həcminə nəzarətlə bağlı sövdəgər müqavilələrin qadağan olunmasını nəzərdə tuturdu. Qanunun rəqabəti məhdudlaşdıran müəyyən əməllərə görə cinayət cəzası nəzərdə tutan müvafiq müddəları az sonra – 1892-ci ildə Kanadanın Cinayət Məcəlləsinə inkorporasiya edilmişdir (Bax: http://www.apeccp.org.tw/doc/Canada/Policy/ 1c.pdf) Lakin ilk onilliklərdə bu qanunun tətbiqində Kanada heç də qabaqcıl və kifayət qədər aktiv olmamışdır. ABŞ-da Şerman qanununun ardınca 1914-cü ildə qiymət ayrıseçkiliyi, rəqibləri birləşdirən, idarəçiliyində eyni şəxslər olan rəqib şirkətlərin holdinq şirkətlər yaratmasına dair müqavilələrdə məhdudiyyətlər müəyyənləşdirən Kleyton qanunu və Federal Ticarət Komissiyası haqqında qanun qəbul olundu. Beləliklə, Şerman qanununun (1890-cı il) ardınca Kleyton qanunu (1914-cü il), Federal Ticarət Komissiyası haqqında Qanun (1914-cı il), Robinson-Patman qanunu (1936-cı il) və Keller-Kefauver qanunu (1950-ci il) qəbul edilməklə ABŞ rəqabət (antitrest) qanunvericiliyinin formalaşması tamamlanırdı. Bu qanunlar indiyədək ABŞ-ın federal antitrest siyasətinin əsasını təşkil edir. Bu qanunvericiliyin inkişafı, tətbiqi və mövcud boşluqların aradan qaldırılmasında “1895-ci ildə E.C.Knight işi ilə əlaqədar Ali Məhkəmənin verdiyi ilk şərhdən”5 başlayaraq ABŞ məhkəmələrinin rolu böyük olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ-da antitrest qanunvericiliyinin inkşafı heç də birmənalı hamar olmamışdır. Bura müxtəlif fikir və maraq qruplarının mütəmadi təsirləri dərin olmuşdur. Hətta bu qanunvericiliyin lazımsızlığı və zərərliliyi haqda fikirlər də olmuşdur. Məsələn, məhşur Kanada jurnalisti və yazıçısı İzabel Peterson (1889-1961) ABŞ antitrest qanunvericiliyinə münasibətdə bildirmişdi ki, “Əcaib qanunlar kimi, antitrest 5. Federal Antitrust Policy. The Law of Competition and Its Practice. Herbert Hovenkamp. Third Edition. Iowa, USA. 2005. Page 56

135

E.A.Qocayev

qanunvericiliyi misilsizdir. Heç kim bilmir ki, bu qanunlar nəyi qadağan edir”6. Üfüqi sazişlər nəticəsində yaranan və haqqında bəhs olunan qeyri-qanuni təsisatlar Avropada və beynəlxalq səviyyədə “kartel” adlandırılır. Təsadüfi deyil ki, bəzi Avropa ölkələrində (məsələn: Almaniya və İsveçrə) rəqabət (antiinhisar) qanunu məhz – kartel qanunu adlandırılır. Almanca “kartell” (latınca “carta” “sənəd” sözünün mənasını dəyişmiş formasıdır) sözündən olan “kartel” termini ABŞ qanunvericiliyində (ingiliscə “cartel”) “İndustrial combination” (sənaye inhisarlarının birləşməsi) və ya “Trust” (Trest) terminləri ilə ifadə olunur və məna etibarilə müəssisə (sənaye) birləşmələri anlamına gəlir. Bu gün bir sıra dünya ölkələrinin (məsələn - Azərbaycanın) qanunvericiliyində müvafiq münasibətləri (qeyri-qanuni üfüqi müqavilələri və ya sövdələşmələri) ifadə etmək üçün birbaşa termin kimi istifadə edilməsə də, “kartel”in hüquqi və iqtisadi anlamı bəlli olmaqla elmi və populist ədəbiyyatda, rəsmi sənəd və çıxışlarda geniş istifadə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, 1870-1945-ci illərdə dünyanın qabaqcıl sənaye ölkələrində iqtisadiyyatın sürətli inkişafı və dəyişməsi fonunda müxtəlif sənaye sahələrində formalaşmış iqtisadi nəhənglərin qeyri-qanuni hərəkətlərinə qarşı tutarlı tədbirlər görülmürdü. Bu cür vəziyyətdən şirkətlərin sui-istifadə etməsinin çox aydın şəkildə nəzərə çarpdığı ölkələrdən biri Almaniya idi. Belə bir şəraitdə şirkətlərin müştəri və istehlakçıları aldadaraq, haqsız rəqabət davranışlarına geniş yer vermələrini nəzərdə tutaraq K.Marks qeyd edirdi ki, ”.... xüsusən alman sənayesində əsas prinsip belədir: insanları razı salmağın ən yaxşı üsulu – onlara əvvəlcə məhsulun yaxşı nümunəsini göndərib, sonra pis mallar verməkdir”7. Müqavilə azadlığının hakim prinsiplərdən biri kimi rəhbər tutan Avropa hüquq sistemi, xüsusən Almaniya Rəqabət qanunvericiliyinə əsasən “anti-kartel tədbirləri yalnız kartel tam inhisara gətirib çıxardığı və ya istehlakçıları həddən artıq təsir etdiyi müəyyən fövqəladə hallarda həyata keçirilirdi. Bunun nəticəsində əsrin ilk illərində (XX əsrin əvvəlləri nəzərdə tutulur – E.Q) kartellər sürətlə və kütləvi şəkildə yayılmışdı. 1905-ci ilədək 12 000 şirkəti birləşdirən 385 kartel var idi və bu say artmaqda davam edirdi. 1923-cü ilədək isə Almaniyada artıq 1500 kartel var idi“8. Məhz elə Avropada kartellər kimi tanınan bazar subyektlərinin inhisarçılığının qarşısını almaq üçün burada bir sıra ölkələrin rəqabətlə əlaqədar qanunvericiliyi kartel qanunları adlanırdı. Almaniyada və İsveçrədə qüvvədə olan rəqabət qanunları indi də kartel qanunu adlandırılır. Demək olar ki, bütün inkişaf etmiş Qərb ölkələrinin rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyində kartellərlə mübarizə məsələsi ən mühüm mövzulardan biridir. Avropada rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyi ABŞ-dan bir az sonra meydana gəlsə də, ilkin mərhələdə böyük inkişaf yolu keçə bilmədi. Birinci Dünya müharibəsindən sonra bir sıra ölkələr ABŞ-ın ardınca rəqabət siyasətini tətbiq etməyə başladılar. Bu sırada Avropa dövlətləri, xüsusilə fəal idilər. Belə ki, Fransa Napoleon Məcəlləsində rəqabətə dair təməl müddəaları 1926-cı ildə gücləndirdi. Hələ 1909-cu ildə Almaniyada Haqsız rəqa- bətə qarşı Qanun (“Gesetz gegen den unlauteren Wettbewerb or UWG”), 1923-cü ildə isə

6. http://www.successories.com/iquote/quote/126172/as-freak-legislation-the-antitrust-laws-stand-alone-nobody- knows-what-it-is-they-forbid 7. Карл Маркс. Капитал. Книга III. Глава пятая: экономия в применении постоянного капитала. С.92. 8. Competition Policy: History, Objectives, and the Law. Page 10 http://www.cea.fi/course/textbook/chapter_1.pdf

136

E.A.Qocayev

“kartellər üzərində birbaşa dövlət nəzarəti yaradan”9 Kartel qanunu qəbul olunmuşdu. Lakin sonrakı onillikdə bu istiqamətdə irəliləyiş baş vermədi. Nasional-sosialistlərin 1933-cü ildə hakimiyyətə gəlməsi və möhkəmlənməsindən sonra yalnız Almaniyada deyil, demək olar ki, bütün Avropada rəqabət (antiinhisar) siyasəti və qanunvericiliyinin inkişafı tənəzzülə uğradı. Reallıqda şirkət rəhbərlərini rüşvət və şantaj vasitəsilə özlərindən asılı vəziyyətə salmaqla, alman sənayesinin nəhəng kartellərinin əksəriyyəti nasistlərin total iqtisadi nəzarəti həyata keçirmələrinə yardım edirdi. Bunu nəzərə alaraq, Meyson qeyd edir ki, “Kartellər Hitleri meydana çıxardı, Hitler isə müharibəni törətdi”10. Bu səbəbdən demək olar ki, “.... Alman hökuməti 1945-ci ilədək heç vaxt, həqiqətən, hər hansı ticarətin məhdudlaşdıran və ya buna şərait yaradan hallara qarşı tədbirlər görməmişdir”11. Avropada rəqabət siyasəti və qanunvericiliyinin hərtərəfli və sistemli inkişafı II Dünya müharibəsindən sonra baş verdi. Həmin mərhələdə yaranmış sosial-iqtisadi və siyasi şərait bunu tələb edirdi. Burada qeyd etmək lazımdır ki, müharibədən sonrakı ilk illərdə Avropa ölkələrinin iqtisadi siyasətində milliləşdirmə və sənayenin planlaşdırılması kimi istiqamət üstünlük təşkil edirdi. İqtisadiyyatın demokratikliyini, cəmiyyətdə ehtiyacların təmin olunmasını və hesabatlılığını təmin etmək üçün dövlətin müdaxiləsi ən mühüm vasitə hesab edilirdi. Buna görə də, elektroenergetika, kömür sənayesi, səhiyyə, dəmiryollar, su təhcizatı və bir sıra digər sahələr üzərində təbii inhisarlar yaradılmışdı. Lakin Avropa İqtisadi Birliyinin yaranması rəqabət (antiinhisar) hüququnun Avropada yenidən bərpası və inkişafına çox mühüm təkan oldu. 1951-ci ildə altı Qərbi Avropa ölkəsinin (Fransa, Almaniya, İtalya, Belçika, Niderland və Lüksemburq) Avropa Kömür və Polad İttifaqının yaradılması haqqında Paris sazişi və 1957-ci ildə Avropa İqtisadi Birliyi haqqında Roma Sazişini imzalaması ilə yeni iqtisadi məkan və münasibətlərin əsası qoyuldu. Bu yeni yaranmış Birliyin uğurlu fəaliyyət göstərməsini, ümumi bazarın və azad ticarətin mövcudluğunu təmin edəcək əsaslardan biri kimi səmərəli rəqabət qanunvericiliyi və mühitinin formalaşdırılması zəruri idi. Bununla əlaqədar bu istiqaməti tənzimləyəcək ümumi müddəalarla yanaşı Birlik sazişində xüsusi indiki 101-109-cu maddələr nəzərdə tutulmuşdur. Avropa İqtisadi Birliyi haqqında Roma sazişinin imzalanmasından sonrakı 60 ilə qədər dövr ərzində bu maddələr əsasında Avropa Birliyinin sistemli rəqabət qanunvericiliyi formalaşmış və üzv ölkələrin müvafiq sahədə milli qanunvericiliklərinin inkişafına mühüm təsir göstərmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, II Dünya Müharibəsinədək bir sıra dünya ölkələrində rəqabət mühiti və qanunvericiliyinin vəziyyəti öz milli çalarları əlavə olunmaqla təxminən həmin dövr Almaniyasındakı kimi idi. Belə ki, Yaponiyada biznes ailə və qohumluq əla- qələri əsasında qurulduğundan hökumət üçün maliyyə və sənaye nəhəngləri olan zaibatsular vasitəsilə ölkədə müharibəyə meyilli mühit yaratmaq asan idi. “Zaibatsu” (yapon sözü olub, hərfi mənası maliyyə qrupu deməkdir) termini Yaponiyada sənaye və maliyyə bizne-

9. Competition Policy in Germany. Wilfried Feldenkirchen. Friedrich-Alexander University. Page. 259. http://www.thebhc.org/publications/BEHprint/v021/p0257-p0269.pdf 10. Mason, Edward S. ‘Cartels and American Security’, in Controlling World Trade: Cartels and Commodity Agreements. New York. 2008 Page 280 11. Competition Policy in Germany. Wilfried Feldenkirchen. Friedrich-Alexander University. Page. 257. http://www.thebhc.org/publications/BEHprint/v021/p0257-p0269.pdf

137

E.A.Qocayev

si konqlameratlarını ifadə etmək üçün istifadə edilirdi. Onların gücü iki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə Yaponiya iqtisadiyyatının əhəmiyyətli hissəsini nəzarətdə saxlamağına imkan verirdi. Eyni zamanda II Dünya Müharibəsindən sonrakı dövr dünyada rəqabət qanunvericiliyi və siyasətinin inkişafında çox mühüm bir mərhələ oldu. Almaniya və Yaponiyanın müharibədə məğlub olması, bu ölkələr də daxil, dünyanın bir sıra ölkələrində birbaşa və ya dolayısı ilə ABŞ-ın hərbi, iqtisadi və siyasi nəzarətinin mövcud olması, həmin olkələrdə Amerika antiinhisar sisteminin təsiri altında rəqabət sistemlərinin yaranmasına təsir göstərdi. Müharibədən sonrakı ilk illərdə Yaponiya iqtisadiyyatı və qanunvericiliyində (o cümlədən yapon antiinhisar qanunvericiliyinin formalaşmasının ilk dövrü 1947-1953-cü illər) bu təsir, xüsusilə aydın nəzərə çarpır (bax: Alex Y. Seita, Jiro Tamura. The Historical Background of Japan’s Antimonopoly Law. University of Illinois Law Review, Vol. 1994, No. 115, 1994. Page 117-118, 184-185). Müəyyən tarıxı şəraiti və xüsusi iqtisadi vəziyyəti nəzərə almaqla həmin fikri Cənubi Koreyada rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyinin formalaşmasına da şamil etmək olar. Burada da “çaebol”lar yapon zaibatsuları, alman kartelləri, amerika trestləri, fransız və ingilis inhisarları kimi iqtisadiyyatda hökmranlıq edirdilər. Məhz Cənubi Koreyadan danışdıqda qeyd etmək lazımdır ki, burada rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyinin formalaşmasına ölkədə mövcud olmuş hərbi-siyasi gərginliklə əlaqədar bir qədər gec – XX əsrin 60-cı illərində başlamışdır. Cənubi Koreyada XX əsrin 60–80-ci illərində həyata keçirilən “seçmə iqtisadi strategiya, Koreyanın ailə sənaye konqlameratları çaebolların - Samsung, Hyundai, LG və SK kimi beynəlxalq nəhənglərin formalaşması – daha sonra iqtisadi güclərinin təmərküzləşməsinin sürətlənməsinə təkan verirdi”12. Ona görə də “1980-ci ildə İnhisarın tənzimlənməsi və azad ticarət haqqında qanunun qəbul olunması”13 da daxil olmaqla, Cənubi Koreyada güclü rəqabət (antiinhisar) sisteminin formalaşdırılması – inhisarların fəaliyyətinin tənzimlənməsi və sui-istifadənin qarşısının alınması açıq mübarizə şəraitində və mərhələlərlə 40 ilə qədər bir dövrdə baş vermişdir. Rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyinin dünyada yayılmasında növbəti mühüm mərhələ – ötən əsrin 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəlində sosialist bloku ölkələrində baş verən hadisələrlə əlaqədardır. Həmin dövrdə bu ölkələrdə baş verən siyasi, sosial-iqtisadi və ideoloji dəyişikliklər – inzibati-amirlik və planlı iqtisadiyyatdan azad bazar iqtisadiyyatına keçıd rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyinin mövcudluğunu zəruri edirdi. Nəticədə bütün Şərqi və Mərkəzi Avropanın sosialist ölkələri, keçmiş Sovet İttifaqı Respublikaları, Çin, Vyetnam, Hindistan, bir sıra Afrika, Cənubi Amerika ölkələri və sairdə kütləvi şəkildə rəqabət (antiinhisar) qanunları və orqanları meydana gəlib formalaşmağa başladı.

Artıq bir neçə onilliklərdir ki, beynəlxalq rəqabət (antiinhisar) hüququnun yaradılması və inkişaf etdirilməsi üçün çağırışlar səslənir. Haqsız rəqabətin, rəqib bazar subyektlərinin rəqabəti məhdudlaşdıran sövdəgər müqavilələrin və inhisarçıliğın qarşısının

12. Competition Policy and Development in Asia. Douglas H. Brooks and Simon J. Evenett. New York. 2005. Page 163 13. Northwestern Journal of International Law & Business. Chicago, Illinois, USA. Spring 2006. Volume 26. Page 691

138

E.A.Qocayev alınması və tənzimlənməsi üçün minimum beynəlxalq standartların müəyyənləşdirilməsi və müvafiq beynəlxalq normaların tətbiqini təmin edəcək alətlər sistemi və təşkilatın yaradılması vacibliyi ortaya çıxmışdır. “Avropa Birliyinin müsbət təcrübəsi birgə antiinhisar siyasətinin üstünlüyünü inandırıcı surətdə sübut edir”14. Dünya ölkələrinin artan iqtisadi inteqrasiyası və Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) çərçivəsində bu ölkələrin hüquq və öhdəliklərlə qarşılıqlı bağlılığı həm bu təşkilata üzv ölkələr, həm də üzv ölmaq ərəfəsində olan ölkələr üçün beynəlxalq rəqabət hüququnun əhəmiyyətini artırır. Bazarların qloballaşması rəqabətin qloballaşmasına gətirib çıxarmışdır ki, bu da qlobal səviyyədə rəqabətin məhdudlaşdırılmasının qarşısının alınması üçün müvafiq mexanizmin yaradılmasını zərurətə çevirmişdır. Ancaq bu qloballaşma “milli antiinhisar orqanlarının vəzifələrində dəyişikliklər etsə də, heç bir halda bu vəzifələri sıfıra endirmir”,15 əksinə onların daha ixtisaslaşmış və miqyaslı fəaliyyət istiqamətində formalaşmasını tələb edir. Beynəlxalq rəqabət hüququna gəldikdə, onun əsas məqsədi müvafiq (məxsusi) beynəlxalq əqdlərin, kartellərin, korporativ birləşmələrin, beynəlxalq haqsız rəqabət davranışlarının nəzarətdə saxlanması və tənzimlənməsidir. Çünki tətbiq imkanları və məqsədləri baxımından milli qanunvericilik çərçivəsində bunların nəzarətdə saxlanması praktiki olaraq mümkün deyil. Belə ki, milli hüquq sistemləri dövlətdaxili qanunların xaricdən milli iqtisadiyyata zərər vuran rəqabətəzidd əqdlərə ex-territorial tətbiq oluna bilməməsi və həmçının milli (hər hansı bir dövlətin) qanunların digər dövlətin iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərən rəqabətəzidd hallarla mübarizəni məqsəd kimi qarşıya qoymaması beynəlxalq səviyyədə rəqabətin tənzimlənməsinin təmin olunmasında ən mühüm hüquqi əngəllərdəndir. Digər bir tərəfdən müasir rəqabət fəlsəfəsi ilə bir araya sığmayan – milli və daxili bazarı və ya C. Lloydun təbirincə desək, “özününküləri”16 qorumaq siyasəti konkret pozuntu hallarında milli hüquq sistemlərinin tolerant davranmasına səbəb olur. Yəni hər hansı bir ölkənin hüquqi və fiziki şəxsinin bazar fəaliyyətinin digər ölkənin iqtisadiyyatında rəqabət mühitinə zərər vurması birinci ölkənin müvafiq qanunvericiliyi ilə cəzalandırılmır. Məsələn, əksər milli rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyinin ixrac kartellərinə münasibətdə sanksiyasızlığı bu proteksionizmin əyani sübutudur. Beynəlxalq rəqabət (antiinhisar) hüququnun yaradılmasına cəhdlər 90 ilə yaxındır ki, davam edir. “Hələ 1927-ci ildə Millətlər Liqasının Dünya iqtisadi konfransının gedişində rəqabətin tənzimlənməsi ilə əlaqədar bir sıra məsələlər razılaşdırılmışdı”17. II Dünya Müharibəsindən sonra Millətlər Liqasının davamçısı olan yeni yaranmış BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurası 1946-cı ilin fevral ayında ticarətə dair konfrans keçirilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Məqsədi ticarət məsələləri üzrə beynəlxalq təşkilat yaratmaq olan bu konfrans 1947-ci ilin noyabr ayından 1948-ci ilin mart ayınadək London, Cenevrə və Havana mərhələlərini keçdi. Konfrans özündə beynəlxalq rəqabətə dair bir sıra müddəaları (46-52-ci maddələr) da əks etdirən 54 dövlətin imzaladığı və Ha-

14. Jacquemin, A. „Towards an Internationalisation of Competition Policy“. The World Economy 1995/6. Page 781 15. Wolf, D. „Nicht mit Mega-Behörden gegen Mega-Fusionen“, in: F.A.Z., 10.05.1999, S.10 16. Lloyd, P.J. «Multilateral Rules for International Competition Law?“. The World Economy, 1998/8. Pages 1129-1149 (1132f.) 17. Перспективы развития международного антимонопольного права и ВТО // Международная экономика и международные отношения. M. 2000. - № 10. Стр.42

139

E.A.Qocayev

vana Xartiyası adını alan Beynəlxalq Ticarət Təşkilatı (BTT) nizamnaməsinin qəbulu ilə başa çatdı. Qeyd etmək lazımdır ki, BTT-nin yaranmasının ilk təşəbbüskarı olan ABŞ hökuməti sonradan təşkilatın nizamnaməsini Konqresdə ratifikasiya etdirə bilmədiyindən onun zəifləməsinə səbəb olmuş, Sovet İttifaqı isə bu prosesdə iştirak etməmişdi. Sırf rəqabət (antiinhisar) hüququnun müxtəlif məsələlərinin qarşılıqlı öyrənilməsi ilə bağlı beynəlxalq səviyyədə 50–70-ci illərdə də cəhdlər davam edirdi. Məsələn, təkcə kartellə əlaqədar qanunvericilik və siyasətə dair Çikaqoda (1958-ci ildə), Frankfurt Maynda (1960-cı ildə), Vaşinqtonda (1962-ci ildə), Kembricdə (1969-cu ildə) və Tokioda (1973-cü ildə) silsilə konfranslar keçirilmişdir. Beynəlxalq rəqabət (antiinhisar) hüququ ideyası üzrə fikir mübadiləsi müxtəlif səviyyələrdə gedirdi. İƏİT (İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı) 1967-ci ildə “Rəqabətın tənzimlənməsi sahəsində qanunvericilik və inzibati tədbirlərə dair Tövsiyələr”i hazırlayıb təqdim etdi. Lakin bu sənəd rəqabət (antiinhisar) tənzimlənməsi sahəsində səlahiyyətləri olmayan İƏİT-yə üzv ölkələr arasında sonralar çoxtərəfli deyil, daha çox ikitərəfli müqavilələrin bağlanmasına təsir göstərdi. Şirkətlərin transmilli fəaliyyəti nəticəsində qarşıya çıxan müvafiq rəqabət (antiinhisar) problemlərini həll etmək üçün milli rəqabət (antiinhisar) orqanlarının bağladığı əhəmiyyətli ikitərəfli müqavilələrə – ABŞ və AFR arasında (1976-cı il), ABŞ və Avstraliya arasında (1983-cü il), ABŞ və Kanada arasında (1984-cü il), Fransa və AFR arasında (1984-cü il), ABŞ və Avropa İttifaqı arasında (1991-ci il), həmçinin Şimali Amerika Azad Ticarət Müqaviləsi və s. misal göstərmək olar. İƏİT rəqabət qanunvericiliyi və siyasəti istiqamətində “Rəqabət siyasəti və istisna və ya tənzimlənən sektorlara dair tövsiyə” (1979-cu il), “Beynəlxalq ticarətə təsir göstərən rəqabətəzidd hallarla əlaqədar üzv ölkələr arasında əməkdaşlığa dair tövsiyə” (1995-ci il), “Ağır kartellərə qarşı səmərəli fəaliyyətə dair tövsiyə” (1998-ci il), “Tənzimlənən sahələrdə struktur bölgüyə dair tövsiyə” (2001-ci il), “Qovuşmanın təhlili ilə əlaqədar tövsiyə” (2005-ci il), “Tənzimləmə keyfiyyəti və icra səmərəliliyi üçün əsas prinsiplər” (2005-ci il), “Rəqabətin qiymətləndirilməsi üzrə tövsiyə” (2009-cu il), “Dövlət satınalmalarında tender sövdəgərliyi ilə mübarizəyə dair qaydalar” (2009-2012-ci illər) kimi bir çox məsələlər üzrə model qaydalar, tövsiyələr və ən yaxşı təcrübəyə dair bir sıra mühüm sənədlər hazırlamışdır ki, bunlar da milli qanunvericiliklərin təkmilləşdirilməsi üçün nüfuzlu mənbələr rolunu oynayır. UNCTAD (BMT-nin Ticarət və İnkişaf üzrə Konfransı) da dünyada rəqabət qanunvericiliyi və siyasətinin təkmilləşdirilməsi və təşviqi ilə əlaqədar bir sıra əhəmiyyətli sənədlər qəbul etmişdir. 1973-1980-ci illərdə UNCTAD “Məhdudlaşdırıcı işgüzar davranışlara nəzarətə dair çoxtərəfli razılaşdırılmış obyektiv prinsip və qaydalar”ı (The Set of Multilaterally Agreed Equitable Principles and Rules on the Control of Restrictive Business Practices) işləyib hazırladı və bu sənəd 1980-ci ildə BMT-də qeyri-məcburi öhdəliklər kimi qəbul olundu. Bu model qanuna münasibətdə belə bir fikirlə razılaşmaq heç cür mümkün deyil ki, ”Praktiki olaraq bu prinsiplərin təsiri sıfıra bərabər oldu”18. Çünki bu sənəd sonralar beynəlxalq səviyyədə rəqabət (antiinhisar) hüququnun inkişafına müsbət təsir göstərdi və dəfələrlə rəqabət hüququna dair nümunə (model) qanun kimi yüksək beynəlxalq müzakirələrin mövzusuna çevrildi. Eyni zamanda müxtəlif ölkələrin, xüsusən son iyirmi ildə rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyinin bərqərar olması və təkmilləşdirilməsi üçün

18. Fikentscher, W. „Freiheit als Aufgabe“, Tübingen, 1997, S. 219.

140

E.A.Qocayev

mühüm beynəlxalq hüquqi istinad sənədi olmuşdur. Bu gün müasir biznes tələblərinin daimi dəyişməsi, şitkətlərin yeni inkişaf strategiyaları, iqtisadi şərtlər, həmçinin, məhkəmə sisteminin inkişafı nəticəsində rəqabət (antiinhisar) hüququ ən sürətlə inkişaf edən və dəyişən hüquq sahələrindən biridir. Hazırda dünyada rəqabət münasibətlərinin şaxələnmiş qanunvericilik və institusional tənzimləmə bazası formalaşmışdır. Bu sahədə beynəlxalq və regional təşkilatların (UNCTAD, ÜTT, İƏİT, Aİ, Beynəlxalq Rəqabət Şəbəkəsi, Avropa Rəqabət Şəbəkəsi və s.) və qabaqcıl ölkələrin mövcud prinsipləri, model qanunları, qaydaları, direktivləri, rəqabətin ayrı-ayrı problemləri üzrə tövsiyə və təcrübələri mühüm mənbələr hesab olunur. Dünyanın rəqabət qanunvericiliyinə malik təxminən 130-dək ölkəsi daim öz rəqabət qaydalarını təkmilləşdirmək və tətbiqi səmərəliliyini artırmaq istiqamətində iş aparır. Rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyinin formalaşmasından danışarkən bu qanunların forma və məzmununa birbaşa təsir göstərmiş nəzəriyyələri öyrənmədən onların mahiyyətini başa düşmək və təhlil etmək mümkün deyildir. Bu sahədə iqtisadi nəzəriyyələr və hüquqi doktrinaların formalaşması da uzun bir yol keçmişdir. Bu nəzəriyyələrin formalaşması, yanaşma əsaslarından asılı olaraq, müxtəlif müəlliflər tərəfindən fərqli tarixi mərhələlərə (üç, dörd, beş) bölürlər. Məsələn, bəzi tədqiqatçılara görə, rəqabət nəzəriyyələrinin formalaşması bu günədək aşağıdakı beş tarixi mərhələdən keçmişdir: “Birinci mərhələdə (XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəli) – rəqabətin rolu və mükəmməl rəqabət modellərinin şəraiti formalaşdı. İkinci mərhəldə (XIX əsrin ortaları və ikinci yarısı) – rəqabətin meydana gəlməsi şəraiti müəyyənləşdi və mükəmməl rəqabətə dair nəzəriyyələrin əsasları qoyuldu. Üçüncü mərhələdə (XX əsrin əvvəli və ortaları) – inhisarçı və qeyri-mükəmməl rəqabət nəzəriyyələri, iri inhisarların nüfuzu və dövlətin artan təsiri altında rəqabətin mahiyyətinin dəyişməsinə dair konsepsiyaları meydana gəldi. Dördüncü mərhələdə (XX əsrin ortaları – ikinci yarısı) – rəqabət nəzəriyyələrinin innovasiya, yeni informasiyalar, iqtisadi inkişaf, sahibkarlıqdan istifadənin zəruriliyi ideyalarından istifadə etməklə zənginləşdirildi. Beşinci mərhələ – qloballaşmanın təsiri ilə elmi tədqiqatlar ölkə və şirkətlərin rəqabət üstünlüyünün, hazırkı və gələcək bazarlarda lider mövqeyin müəyyənləşdirilməsi üzrə praktiki məsələlərin həllinə yönəldildiyi XX əsrin sonunu əhatə edir”19. Bu sahədə iqtisadi nəzəriyyələr və hüquqi doktrinalar sistemli və xronoloji ardıcıllıqla növbəti araşdırmada nəzərdən keçiriləcəkdir.

Ədəbiyyat 1. Перспективы развития международного антимонопольного права и ВТО // Международная экономика и международные отношения. M. 2000. № 10. 2. Архипов А.М. Формирование и развитие теории конкуренции в истории эконо- мической мысли. Автореферат. М. 2008. 3. An Inquiry Into The Nature And Causes Of The Wealth Of Nations by Adam Smith. The Pennsylvania State University, USA, 2005. 4. The Code Napoleon and The Common-Law World. Edited by Bernard Schwartz. New Jersey, USA, 1998. 5. History Behind The Headlines. Bill Gates:Another Rockefeller or Another Ford? By Richard Jensen. http://www.class.uh.edu/gl/jensen-antitrust.htm 19. Архипов А.М. Формирование и развитие теории конкуренции в истории экономической мысли. Автореферат. М. 2008. Стр. 6.

141

E.A.Qocayev

6. Federal Antitrust Policy. The Law of Competition and Its Practice. Herbert Hoven- kamp. Third Edition. Iowa, USA, 2005. 7. http://www.successories.com/iquote/quote/126172/as-freak-legislation-the-antitrust-laws-stand-alone-nobody- knows-what-it-is-they-forbid 8. Карл Маркс. Капитал. Книга III. Глава пятая: экономия в применении постоян- ного капитала. http://www.esperanto.mv.ru/Marksismo/Kapital1/ 9. Competition Policy: History, Objectives, and the Law. http://www.cea.fi/course/textbook/chapter_1.pdf 10. Competition Policy in Germany. Wilfried Feldenkirchen. Friedrich-Alexander Uni- versity. http://www.thebhc.org/publications/BEHprint/v021/p0257-p0269.pdf 11. Mason, Edward S. ‘Cartels and American Security’, in Controlling World Trade: Car- tels and Commodity Agreements. New York, 2008. 12. Competition Policy in Germany. Wilfried Feldenkirchen. Friedrich-Alexander Uni- versity. http://www.thebhc.org/publications/BEHprint/v021/p0257-p0269.pdf 13. Competition Policy and Development in Asia. Douglas H. Brooks and Simon J.Eve- nett. New York, 2005. 14. Northwestern Journal of International Law & Business. Chicago, Illinois, USA. Spring 2006, Volume 26. 15. Jacquemin, A. „Towards an Internationalisation of Competition Policy“. The World Economy, 1995/6. 16. Wolf, D. „Nicht mit Mega-Behörden gegen Mega-Fusionen“, in: F.A.Z., 10.05.1999, s.10 17. Lloyd, P.J. «Multilateral Rules for International Competition Law?“. The World Eco- nomy, 1998/8. 18. Fikentscher, W. „Freiheit als Aufgabe“, Tübingen, 1997.

WORLD HISTORY OF COMPETITION

(ANTIMONOPOLY) LEGISLATION

E.A.Gojayev

SUMMARY

Taking into account the importance of the studying the history of competition (antimonopoly) legislation, the purpose of this article is to give some historical information about the evolution of competition legislation. The author stresses that the history of Competition (antimonopoly) legislation can be considered as an example for imitation for the countries that have not yet adopted their own efficient competition policy and legislation.

142

E.A.Qocayev

ИСТОРИЯ ФОРМИРОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ КОНКУРЕНТНОГО

(АНТИМОНОПОЛЬНОГО) ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА В МИРЕ

Э.А.Годжаев

РЕЗЮМЕ

С учётом важности изучения формирования Конкурентного (антимонополь- ного) законодательства, целью данной статьи является предоставление кратких исторических данных об истории развития этого законодательства. Отмечается также, что история развития конкурентного (антимонопольного) законодательства представляет собой успешный пример для стран, ещё не имеющих эффективной конкурентной политики и законодательства.


143


2014 - № 39

CİNAYƏT PROSESİNDƏ İTTİHAMIN DƏYİŞDİRİLMƏSİNƏ DAİR BƏZİ QEYDLƏR

R.N.Rzayev

Bakı Dövlət Universiteti Bakı AZ1148, Akademik Z.Xəlilov küçəsi 23 e-mail: [email protected] Açar sözlər: ittiham, cinayət təqibi, cinayət iddiası, dövlət ittihamı Keywords: indictment, criminal prosecution, criminal suit, public prosecution Ключевые слова: обвинение, уголовное преследование, уголовный иск, государственное

обвинение Heç şübhəsiz ki, ittihamın dəyişdirilməsi barədə anlayış yaradarkən onun

mahiyyətini müəyyənləşdirmək ən əhəmiyyətli məsələlərdəndir. İlkin baxışdan, ittihamın dəyişdirilməsi anlayışının o qədər də mürəkkəb və çətin bir məfhum olacağı fikri yaranmasa da, məsələnin hüquq ədəbiyyatında araşdırılması onun kifayət qədər mübahisəli tərəflərinin olduğunu aşkar etməyə imkan verir. Əslində ittihama anlayış verdiyimiz üçün onun dəyişdirilməsinə anlayış verilməsinə ayrıca yer ayırmaq doğru görünməyə də bilər. Çünki “ittiham” anlayışı bəlli olandan sonra yalnız “dəyişdirilmə”-yə anlayış vermək qalır ki, bu da sadəcə həmin sözün leksik mənada izahını götürüb ittihama əlavə etməklə həll olunası məsələ olacaqdır. Lakin məsələ bu qədər də sadə deyildir. Belə ki, “dəyişdirmək” sözünün Azərbaycan dilindəki məna izahına nəzərə yetirdikdə onu görürük ki, bu sözlər müvafiq olaraq nəyin isə “başqa şəklə və ya başqa hala düşmək, başqalaşmaq, başqa cür olmaq”, nəyisə “tamamilə başqalaşdırmaq, başqa şəklə, başqa hala salmaq” kimi izah olunur (2, 608-609). Buradan da sual yaranır ki, ittihamın dəyişdirilmə- si dedikdə, onun tamamilə başqalaşdırılması, başqa şəklə salınması, yoxsa ümumi mənada başqalaşdırılması, başqa şəklə salınması başa düşülür?

Ittihamın dəyişdirilməsinin anlayışına dair elmi ədəbiyyatın araşdırılması da məsələnin məhz bu aspektinin mübahisəyə səbəb olduğuna dəlalət edir. Yəni, mübahisənin mahiyyəti ittihamın məzmununda baş verən istənilən dəyişikliyin onun dəyişdirilməsi kimi, yoxsa onun məzmununda əhəmiyyətli dəyişikliyin onun dəyişdirilməsi kimi qəbul olunması ilə bağlıdır.

Milli hüquq ədəbiyyatında ittihamda edilən istənilən dəyişikliyin onun yeni ittiham kimi qiymətləndirilməsi üçün əsas olmadığı müdafiə olunur. Mötəbər milli müəlliflərdən V.C.Hüseynov və M.S.Qəfərov bildirirlər ki, ittihamnamədə edilən dəyişiklik zərər çəkmiş şəxsin digəri ilə əvəz olunmasına səbəb olursa, bu heç də yeni ittiham kimi qiymətləndirilməməlidir. Çünki bununla müttəhimin məsuliyyəti ağırlaşdırılmır və yaxud ittihamın həcmində müəyyən dəyişiklik edilmir (məqalədə məhkəmə baxışında ittihamın dəyişdirilməsindən söhbət açılır – müəll.) (3, 110). Hesab edirik ki, ittihamda zərərçəkmişin əvəz olunması ilə bağlı olan dəyişiklik ittihamın məzmunu, həddi, həcmi və tövsifinə təsir etməmiş olsa belə, bu hal ittihamın dəyişdirilməsi və yeni ittiham kimi qiymətləndirilə bilər. Belə bir yanaşmanı dolayı yolla olsa da İnsan hüquqları üzrə Avropa

UOT № 343.1

144

R.N.Rzayev

Məhkəməsinin “Broziçek İtaliyaya qarşı” işində müşahidə etmək olar. Həmin iş üzrə Məhkəmə belə bir nəticəyə gəldi ki, cinayət işinin başlanması haqqında qərarla tanış olması üçün ona göndərilən qərarda ərizəçiyə zərərçəkmişin adı da daxil olmaqla onun təqsirləndirildiyi cinayətlərin yeri və vaxtı göstərilmiş, Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddələrinə istinad edilmişdir (42-ci bənd) (4). Məhkəmənin əsaslandırılmasından belə bir məntiqi nəticə çıxarmaq olar ki, zərərçəkmiş şəxs haqqında məlumatın təqsirləndirilən şəxsə verilməməsi onun ittiham barədə ətraflı məlumat almaq hüququnu pozur. Deyilənlərə onu da əlavə etsək ki, Mattoçio İtaliyaya qarşı işində Məhkəmə bildirir ki, ittiham dəyişəndə də təqsirləndirilən şəxsin bu ittiham barədə 6.3(a) maddəsindəki hüququ təmin olunmalıdır. Yəni ittiham və ya onun işində edilmiş dəyişiklik barədə ona dərhal və ətraflı şəkildə məlumat verilməlidir (61-ci bənd) (5).

Qeyd olunanlardan əsasında belə nəticəyə gəlmək olar ki, iş üzrə zərərçəkmişin dəyişməsi ittihamın dəyişməsi kimi qiymətləndirilməlidir. Bununla yanaşı, onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, iş üzrə zərərçəkmiş şəxsin dəyişməsi zamanı işdə həm də, zərərçəkmişin ifadəsi kimi əhəmiyyətli sübut növlərindən biri işə əlavə olunur. Bu da, mahiyyətcə ittihamın dəyişdirilməsi olan onun əsaslandırma hissəsində dəyişiklik deməkdir.

Mübahisə doğuran və təcrübədə birmənalı şəkildə başa düşülməyə bilən əsas məqam ittihama “faktiki hallarına görə əvvəl elan edilmiş ittihamdan əhəmiyyətli surətdə fərqləndirən hallar”ın mahiyyətidir. Doğrudan da, ittihamda sonradan edilən bəzi dəyişikliklər hüquqi əhəmiyyətə malik olmaya bilər ki, bu halda ittihamın yenidən elan olunması lüzumsuz görünür.

Azərbaycan Respublikasının da 15 aprel 2002-ci ildə ratifikasiya etdiyi “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında” Avropa Konvensiyasının mövqeyi baxımdan məsələyə münasibət bildirmək müasir dövrdə əhəmiyyətli məsələlərdəndir. Məlum olduğu kimi, AR Prezidentinin 19 yanvar 2006-cı il tarixli “Azərbaycan Respublikasında məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi və “Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq öhdəliklərini ardıcıl şəkildə icra etmək üçün Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi, apellyasiya məhkəmələri və Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məhkəməsinə İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin presedent hüququnun öyrənilməsi işini təşkil etmələri və onu məhkəmə təcrübəsində nəzərə almaları tövsiyə edilmişdir. Həmçinin AR Ali Məhkəməsi Avropa Məhkəməsinin presedent hüququnun milli məhkəmələr tərəfindən düzgün tətbiqi üçün 30 mart 2006-cı il tarixdə “Ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi zamanı “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında” Avropa Konvensiyası müddəalarının və İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin presedentlərinin tətbiqi haqqında qərar” qəbul etmişdir. Həmin qərara görə məhkəmələr insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının pozulması ilə bağlı işlərdə milli qanunvericilik ilə yanaşı Konvensiya müddəalarını da rəhbər tutmalı və bu zaman İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin təcrübəsinə istinad etməlidir.

Məhz buna görə də digər cinayət-prosessual hüquq institutları kimi ittihamın dəyişdirilməsi də milli hüquqda müdafiə vasitələrinin səmərəliliyini artırmaq üçün Avropa Məhkəməsinin presedent hüququna uyğun olaraq şərh olunmalı və məsələlər ona uyğun həll olunmalıdır.

145

R.N.Rzayev

Avropa Məhkəməsinin presedent hüququna görə ittihamın elan olunması cinayət

işləri üzrə ədalətli araşdırma hüququnun ağlabatanlıq müddətinin axımının əsaslarından biridir (6). Nəzərə almaq lazımdır ki, Avropa Konvensiyasında tərəflərin öz vətəndaşları üçün təmin etməli olduğu minimal hüquqlardan biri də 6-cı maddədə təsbit olunmuş ədalətli məhkəmə araşdırması hüququdur. Həmin maddınin 3-cü hissəsinə görə a) ona qarşı irəli sürülmüş ittihamın xarakteri və əsasları haqqında onun başadüşdüyü dildə dərhal və ətraflı məlumatlandırılmaq və b) öz müdafiəsini hazırlamaq üçün kifayət qədər vaxta və imkana malik olmaq barəsində cinayət ittihamı irəli sürülən hər bir şəxsin hüququdur.

Həmçinin ittihamın mahiyyətini bilmək (bu qayda dəyişdirilmiş ittihama da aiddir, çünki dəyişdirilmiş ittiham yeni ittiham hesab olunur) ona müdafiəsi üçün kifayət qədər imkana malik olmasının ilkin şərti kimi çıxış edir. Yəni bu haqqın pozulması eyni zamanda 6.3(b) maddəsinin də pozuntusu kimi qəbul olunur.

Belə ki, Pelissier və Sassi Fransaya qarşı işində Avropa Məhkəməsi 6.3(a) maddəsinin pozuntusu ilə bağlı aşağıdakı əsaslandırmanı ifadə etmişdir: Konvensiyanın 6.3(a) maddəsi maraqlı şəxsin ittiham barədə məlumatlandırılmasına diqqətli yanaşmanın zəruriliyini göstərir. Məsuliyyətə cəlb olunmuş şəxsin məhkəmə bildirişini aldığı andan o, rəsmi olaraq ona elan olunmuş ittihamın hüquqi və faktiki əsası barədə məlumat almış sayılır. Bu maddə təqsirləndirilən şəxsin təkcə ittihamın əsasında dayanan real faktlar barədə deyil, həm də onun hüquqi tövsifi barədə də məlumat almağı özündə ehtiva edir. Məhkəmə qəti olaraq belə bir nəticəyə gəldi ki, cinayət işləri üzrə təqsirləndirilən şəxsə qarşı irəli sürülmüş ittiham barədə tam və dəqiq məlumatlar və müvafiq olaraq məhkəmənin onun barəsində tətbiq edəcəyi tövsifin ona təqdim olunması ədalətli məhkəmə araşdırmasının zəruri şərti kimi çıxış edir (52-ci bənd).

Təqsirləndirilən şəxsə qarşı irəli sürülən ittihamın xarakteri və əsasları barədə verilməsi zəruri olan məlumatın yazılı və ya şifahi olması barədə xüsusi bir qeyd nəzərdə tutmur (53bənd) (8).

Avropa Məhkəməsi ittihamın xarakteri və əsasları barədə verilən məlumatların məzmunu ilə bağlı tələbləri də müəyyənləşdirir. Mattoççia İtaliyaya qarşı işində Məhkəmə göstərir ki, verilən məlumat ziddiyyətli və qeyri-müəyyən olmamalı, şəxsin özünün müdafiəsini təşkil etməsi üçün kifayət olmalıdır. Yəni məlumatın ətraflılığı onun özünün müdafiəsini təşkil etməsi üçün yetərli olması ilə ölçülür. Bununla yanaşı, Avropa Məhkəməsi “Sadak və başqaları Türkiyəyə qarşı” işində Məhkəmə bildirdi ki, təqsirləndirilən şəxsə ittihamın xarakteri və əsaslandırılması haqqında ətraflı məlumat verilməsi dedikdə, bunu həm də ittihamın hüquqi tövsifinə aid edir (7).

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsi. 1 sentyabr 2000-ci il 2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti / red. - A.Axundov. I cild. Bakı, Şərq-Qərb, 2006, 744 s. 3. Hüseynov V.C., Qəfərov M.S. Məhkəmə baxışı həddinin bəzi prosessual məsələləri haqqında // Bakı Universitetinin Xəbərləri, Sosial-siyasi elmlər seriyası, 1999, №3, s.109-114 4. Case of Brozicek vs Italy (10964/84). 19 dekabr 1989. http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{%22fulltext%22:[%22CASE%20of%20Brozicek%22],%22itemid%22:[%22001-57612%22]}

146

R.N.Rzayev

5. “Mattoçça İtaliyaya qarşı” işi. 2000-ci il. http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{%22fulltext%22:[%22Mattoccia%22],%22itemid%22:[%22001-58764%22]} 6. Case of Dewer v.s. Belgium, 27 February 1980/. http://swarb.co.uk/deweer-v-belgium-echr-27-feb-1980/ 7. Case of Sadak and others v. Turkey (No. 2) 25144/94, 26149/95 to 26154/95, 27100/95 and 27101/95). 11 iyun 2002. http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{%22fulltext%22:[%22CASE%20OF%20SADAK%22],%22itemid%22:[%22001-60498%22]} 8. Case of Pelissier and Sassi v. France (25444/94) 25 mart 1999. http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{%22fulltext%22:[%22CASE%20OF%20P%C3%89LISSIER%20AND%20SASSI%20v.%20FRANCE%22],%22itemid%22:[%22001-58226%22]}

SOME NOTES ON THE CHANGES TO INDICTMENT

IN CRIMINAL PROCESS

R.N.Rzayev

SUMMARY

One of the most critical problems in the criminal proceedings is the problem related to the changes to indictment. The right decision here is very important. First, the changed indictment affects the rights and interests of the parties involved in legal proceedings, mainly the complainant. This article expresses the author's opinion about the problems related to this matter.

НЕКОТОРЫЕ ЗАМЕТКИ ОБ ИЗМЕНЕНИИ ОБВИНЕНИЯ В УГОЛОВНОМ ПРОЦЕССЕ

Р.Н.Рзаев

РЕЗЮМЕ

Одной из наиболее острых проблем в уголовно-процессуальном судопроиз- водстве остается вопрос, касающийся изменения обвинения. Правильное решение вопроса об изменении обвинения имеет большое значение. От изменения обвинения, в первую очередь, зависит реализация прав и законных интересов участников уголовного процесса, главным образом потерпевшего. В статье выражена позиция автора по проблемам, связанным с решением данного вопроса.


147


2014 - № 39

CİNAYƏT-PROSESSUAL FORMANIN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİNDƏ KONSTİTUSİYA MƏHKƏMƏSİNİN ROLUNA DAİR

M.S.Qəfərov, M.A.Paşazadə

Bakı Dövlət Universiteti Bakı AZ1148, Akademik Z.Xəlilov küçəsi 23

e-mail: [email protected] Açar sözlər: prosessual forma, boşluqlar, tövsiyələr, qanunvericilik, Konstitusiya Məhkəməsi, tək-

milləşdirmə Keywords: procedural form, gaps, recommendations, legislation, Constitutional Court, improvement Ключевые слова: процессуальная форма, пробелы, рекомендации, законодательство, Конс-

титуционный Суд, усовершенствование Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının

Konstitusiyası ilə onun səlahiyyətlərinə aid edilmiş məsələlərə dair ali konstitusiya ədalət mühakiməsi orqanıdır. Konstitusiya Məhkəməsi müstəqil dövlət orqanıdır və təşkilati, maliyyə, habelə hər hansı başqa cəhətdən qanunvericilik, icra və digər məhkəmə hakimiyyəti orqanlarından, yerli özünüidarə orqanlarından, habelə hüquqi və fiziki şəxslərdən asılı deyildir. Konstitusiya Məhkəməsinin əsas məqsədi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının aliliyini təmin etmək, hər kəsin əsas hüquq və azadlıqlarını müdafiə etməkdir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi 14 iyul 1998-ci ildə yaradılıb. Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətinin hüquqi əsaslarını Azərbaycan Respublikasının 12 noyabr 1995-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyası, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr, 23 dekabr 2003-cü ildə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının «Konstitusiya Məhkəməsi haqqında» Qanunu, Azərbaycan Respublikasının digər qanunları və Məhkəmənin Daxili Nizamnaməsi təşkil edir. Konstitusiyanın 86, 88, 102, 103, 104, 107, 130, 153 və 154-cü maddələri Konstitusiya Məhkəməsinin formalaşması və fəaliyyəti prinsiplərini nəzərdə tutur. Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyəti Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının aliliyi, müstəqillik, kollegiallıq və açıqlıq prinsipləri əsasında qurulur. Konstitusiya Məhkəməsi qanunların, qərarların və digər normativ hüquqi aktların Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğunu yoxlayır, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin, Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin, Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sorğuları və ümumi məhkəmələrin müraciəti əsasında Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına və qanunlarına şərh verir [10].

Azərbaycan Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 10.3-cü maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının və digər qanunlarının təfsiri cinayət prosesi iştirakçılarına o halda məcburidir ki, bu təfsir Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin qərarında verilmiş olsun. Həqiqətən də, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin cinayət-prosessual qanunvericiliyinin ayrı-

UOT № 343.1

148


ayrı müddəalarının şərh edilməsi və onların Konstitusiyaya uyğunluğunun yoxlanılması təcrübəsinin öyrənilməsi göstərir ki, yeni cinayət-prosessual qanunvericiliyinin qəbul edilməsindən keçən müddət ərzində Konstitusiya Məhkəməsi bir sıra prosessual hüquq institutlarının prosessual formasının düzgün dərk və tətbiq edilməsində, Milli Məclis tərəfindən bəzi prosessual institutların prosessual formasının təkmilləşdirilməsi işinin stimullaşdırılmasında, Konstitusiyaya uyğun gəlməyən prosessual formaların ləğv edilməsində, qanunlarda müəyyən edilməmiş, lakin ictimai münasibətlərin tənzim edilməsi üçün obyektiv ehtiyac duyulan prosessual formaların müvəqqəti şəkildə təsbit edilməsində və s. əhəmiyyətli işlər görmüşdür.

Ayrı-ayrı prosesssual hüquq institutlarının prosessual formasının müəyyən edilməsi işində əldə edilmiş müsbət nəticələrlə yanaşı, təəsüf ki, bəzən Konstitusiya Məhkəməsinin özündən asılı olmayan səbəblərə görə onun tərəfindən bildirilmiş hüquqi mövqelər, irəli sürülmüş tövsiyələr realizə edilməmiş qalmışdır. Bu, bir faktdır ki, bir neçə məsələ üzrə Konutitusiya Məhkəməsinin Milli Məclisə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsini tövsiyə etməsinə baxmayaraq, indiyə kimi, həmin məsələlərin hüquqi tənzimlənməsi istiqamətində Milli Məclis tərəfindən heç bir addım atılmamıdır. Amma bununla Milli Məclisin qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi üzrə fəaliyyətinə kölgə salmaq da düzgün olmazdı, çünki o da faktdır ki, bir sıra məsələlərin hüquqi tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsi məhz Konstitusiya Məhkəməsinin Milli Məclisə müvafiq tövsiyələr verməsindən sonra həyata keçirilmişdir.

Əksər hallarda, Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən müvafiq normaların şərh edilməsi şərh predmeti olan hüquq institutunun prosessual formasının aydın dərk edilməsinə, prosessual formada olan hüquqi qeyri-müəyyyənliyin həll edilməsinə kifayət edir. Bəzən isə, Konstitusiya Məhkəməsi şərh predmeti olan prosessual hüquq institutunun prosessual formasının qeyri-konstitusion olması qənaətinə gəlir və həmin formanı aradan qaldırır (qanunun müvafiq norması qüvvədən düşür).

Hesab edirik ki, qeyd edilənlərdən sonra, Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarının ayrı-ayrı prosessual hüquq institutlarının prosessual formasına təsiri məsələrinə sistemli şəkildə baxmaq üçün həmin qərarların şərti təsnifatı aparmaq və onların məzmununa qısaca baxmaq məqsəduyğundur.

I. Fikrimizcə, məqalənin prosessual formanın müəyyən edilməsi ilə bağlı olduğunu nəzərə alaraq, ilk növbədə, daha problemli məsələyə toxunmaq lazımdır. Qeyd etdiyimiz kimi, bir sıra məsələlər üzrə Konstitusiya Məhkəməsinin Milli Məclisə qanunvericiliyi təkmilləşdirmək tövsiyə olunsa da, indiyə kimi qanunverici orqan həmin məsələlərin normativ qaydada həllini həyata keçirməmişdir. Belə məsələrin sistemində də müəyyən şərti təsnifat aparmaq olar, çünki onlardan bəziləri üzrə Konstitusiya Məhkəməsi məsələlənin qanunvericilik qaydasında həll edilməsinə kimi müvəqqəti qayda – prosessual forma müəyyən etmiş, bəziləri üzrə hətta Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən də heç bir forma müəyyən edilmədiyi üçün həmin məsələlərin həlli hal-hazıra kimi açıq qalmışdır.

Onlara xronologiya üzrə ayrı-ayrılıqda baxaq. Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikasının cinayət-prosessual qanunvericiliyində əks olunan uzanan və davam edən cinayətlərlə bağlı Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 75-ci maddəsinin şərh olunmasına dair» 27 dekabr 2006-cı il tarixli Qərarı ilə müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 75-ci maddəsinin cinayət-prosessual qanunvericiliyində əks olunan uzanan və davam edən cinayətlərə tətbiqi həmin cinayətlərin anlayışının, bu növ cinayətlərin başlanması və sona çatması anlarının nəzərə

149


alınması ilə mümkündür. Bundan başqa, həmin qərarla Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə uzanan və davam edən cinayətlərin anlayışını, bu növ cinayətlərin başlanması və sona çatması anlarını müəyyənləşdirən müddəaların Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinə əlavə edilməsi tövsiyə olunmuşdur. Buna baxmayaraq, Cinayət Məcəlləsində hələ də, uzanan və davam edən cinayətlərin anlayışı, bu növ cinayətlərin başlanması və sona çatması anları müəyyən edilməmişdir. Uzanan və davam edən cinayətlərə dair müvafiq normaların Cinayət Məcəlləsində nəzərdə tutulmaması bu cinayətlər üzrə müddətlərin hesablanmasında qeyri-müəyyənliyə gətirib çıxarır ki, bu da həmin cinayətlərlə bağlı müddətlərin axımının düzgün müəyyən edilməsinə və məhkəmənin qanuna müvafiq qərar qəbul etməməsinə səbəb ola bilər. Bu isə, öz növbəsində bir sıra konstitusiya prinsiplərinə, o cümlədən, Konstitusiyanın 60-cı maddəsində əksini tapan hər kəsin hüquq və azadlıqlarının məhkəmə müdafiəsi təminatına xələl gətirə bilər [4].

Uzanan və davam edən cinayətlərin anlayışı, bu növ cinayətlərin başlanması və sona çatması anları ilə bağlı məsələlərin cinayət hüququna dair tədqiqatlarda araşdırılmalı olması qənaətində olduğumuz üçün məsələnin mahiyyətinə toxunmadan, Konstitusiya Məhkəməsinin qərarında Milli Məclisə həlli tövsiyə edilməsinə baxmayaraq, həmin məsələnin açıq qaldığını və bunun da, öz növbəsində, Cinayət-Prosessual Məcəllənin 74.2-ci maddəsinin tətbiqini çətinləşdirdiyini qeyd etmək istərdik.

Oxşar situasiyanı Konstitusiya Məhkəməsinin digər bir qərarı ilə bağlı da göstərmək olar. Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun sorğusuna əsasən Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 43.1.1, 314.2-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş «dövlət ittihamçısı və xüsusi ittihamçı cinayət təqibindən imtina etdikdə» müddəasının şərh edilməsinə dair» 15 fevral 2008-ci il tarixli Qərarı ilə müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 43.1.1-ci və 314.2-ci maddələrində nəzərdə tutulan dövlət ittihamçısının və xüsusi ittihamçının ittihamın müdafiəsindən (cinayət təqibindən) imtina etməsi ittihamdan həm tam, həm də qismən imtina edilməsini ehtiva edir. Məhkəmə baxışında dövlət ittihamçısının ittihamın müdafiəsindən (cinayət təqibindən) imtina etməsi və təqsirləndirilən şəxsin əməlinin cinayət qanununun daha yüngül cəza nəzərdə tutan norması ilə tövsifi təbiətinə və hüquqi nəticələrinə görə müxtəlif prosessual hərəkətlərdir. Dövlət ittihamçısının əməli cinayət qanununun daha yüngül cəza nəzərdə tutan norması ilə tövsif etmək təklifi ittihamın müdafiəsindən (cinayət təqibindən) imtina kimi qiymətləndirilə bilməz. Dövlət ittihamçısı tərəfindən təqsirləndirilən şəxsin əməlinin cinayət qanununun daha yüngül cəza nəzərdə tutan norması ilə tövsifinə dair Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin hüquqi mövqeyi ondan ibarətdir ki:

1) dövlət ittihamçısı təqsirləndirilən şəxsin əməlinin cinayət qanununun daha yüngül cəza nəzərdə tutan norması ilə tövsif edilməsi barədə təklifini əsaslandırmalıdır;

2) məhkəmə ittiham funksiyasını öz üzərinə götürə bilmədiyinə görə, ictimai ittiham üzrə məhkəmə baxışı zamanı dövlət ittihamçısının əməlin cinayət qanununun daha yüngül cəza nəzərdə tutan norması ilə tövsif edilməsi təklifi məhkəmə tərəfindən dövlət ittihamçısının təklifində irəli sürüləndən daha ağır cəza nəzərdə tutan cinayət qanunu norması üzrə məhkəmə aktı qəbul olunmasını istisna edir [4].

Həmin Qərarla, həmçinin, Azərbaycan Respublikasının Cinayət Prossesual Məcəlləsində dövlət ittihamçısının məhkəmə baxışında təqsirləndirilən şəxsin əməlini cinayət qanununun daha yüngül cəza nəzərdə tutan norması ilə tövsifinə dair hüququnun

150


və onun həyata keçirilməsi üsullarının tənzimlənməsi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə tövsiyə olunmuşdur. Buna baxmayaraq, qeyd edilən tövsiyəyə də indiyə kimi Milli Məclis tərəfindən reaksiya verilməmişdir.

Hesab edirik ki, Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən irəli sürülən tövsiyə normativ qaydada öz həllini Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 318.1-ci maddəsinə aşağıdakı məzmunda əlavənin edilməsi yolu ilə mümkündür: «… Məhkəmə baxışı zamanı dövlət ittihamçısı mövqeyini əsaslandırmaqla məhkəməyə təqsirləndirilən şəxsin əməlinin cinayət qanununun daha yüngül cəza nəzərdə tutan norması ilə tövsif etməyi təklif etmək hüququna malikdir. Məhkəmə tərəflərin fikrini dinləməklə bu təklif haqqında qərar qəbul edir. Dövlət ittihamçısının təklifi məhkəmə tərəfindən qəbul edilmədiyi halda ictimai ittiham üzrə məhkəmə baxışı zamanı dövlət ittihamçısının əməlin cinayət qanununun daha yüngül cəza nəzərdə tutan norması ilə tövsif edilməsi təklifi məhkəmə tərəfindən dövlət ittihamçısının təklifində irəli sürüləndən daha ağır cəza nəzərdə tutan cinayət qanunu norması üzrə məhkəmə aktı qəbul olunmasını istisna edir».

Başqa bir misalda isə, Konstitusiya Məhkəməsi müvəqqəti prosessual forma müəyyən etmiş olsa da, məsələnin yekun olaraq, Milli Məclis tərəfindən həll edilməli olmasını nəzərdə tutur. Belə ki, Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 397.1 və 397.2-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair» 12 may 2009-cu il tarixli Qərarına əsasən, qanunverici tərəfindən Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsində müvafiq dəyişikliklər edilənə qədər həmin Məcəllənin 397.1 və 397.2-ci maddələrinin tətbiqi zamanı aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

a) apellyasiya instansiyası məhkəməsi birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən cinayət və cinayət-prosessual qanunvericiliyinin normalarına riayət edilməsini hər bir halda, o cümlədən müvafiq olaraq apellyasiya şikayətinin və ya protestinin dəlillərində bu barədə tələb irəli sürülməsə də yoxlamalıdır;

b) cinayət və cinayət-prosessual qanunvericiliyinin normalarına riayət edilməsinin yoxlanılmasından sonra Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 403-405-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş hallar və səbəblər müəyyən edildikdə:

1) apellyasiya icraatı məhkum edilmiş və ya bəraət almış şəxsin və ya onun müdafiəçisinin verdiyi apellyasiya şikayəti və yaxud mahiyyətcə həmin şəxslərdən hər hansı birinin xeyrinə dövlət ittihamçısının verdiyi apellyasiya protesti üzrə keçirilərsə, apellyasiya instansiyası məhkəməsi göstərilən şəxsin vəziyyətini yaxşılaşdırmaqla birinci instansiya məhkəməsinin yekun qərarını dəyişdirə və ya ləğv edərək yeni qərar qəbul edə bilər;

2) apellyasiya icraatı mahiyyətcə məhkum edilmiş və ya bəraət almış şəxsin ziyanına dövlət ittihamçısının verdiyi apellyasiya protesti və ya xüsusi ittihamçının verdiyi apellyasiya şikayəti üzrə keçirilərsə, apellyasiya instansiyası məhkəməsi apellyasiya müraciətinin dəlillərindən asılı olmayaraq birinci instansiya məhkəməsinin yekun qərarını məhkum edilmiş və ya bəraət almış şəxsin vəziyyətini ağırlaşdırmaqla da dəyişdirə və ya ləğv edərək yeni qərar qəbul edə bilər; lakin bunun üçün əsas apellyasiya müraciətinin dəlillərində göstərilməmişdirsə, qərar işə baxan apellyasiya instansiyası məhkəməsinin bütün hakimləri tərəfindən yalnız yekdilliklə qəbul oluna bilər [4].

Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən müvəqqəti prosessual formanın müəyyən edildiyi başqa bir qərar Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 512.2 və 519.0.4-cü maddələrinin şərh edilməsinə dair» 10 fevral 2012-ci il tarixli Qərarıdır. Həmin Qərara görə, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Proses-

151


sual Məcəlləsinin 512.2-ci maddəsinin müddəalarına əsasən Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 79.2-ci maddəsində göstərilən hallarda cəzanın çəkilməsinin təxirə salınmasının ləğv edilməsi və məhkumun azadlıqdan məhrum etmə cəzasının çəkilməsi üçün göndərilməsi cəzaları icra edən müəssisə və ya orqanın təqdimatına əsasən hökm çıxarmış məhkəmə tərəfindən həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 519.0.3 və 519.0.4-cü maddələrinə müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 79.3-cü maddəsində göstərilən halda, yəni uşaq səkkiz yaşına çatdıqda, məhkum edilmiş şəxsin cəzadan azad edilməsi və ya cəzanın çəkilməmiş hissəsinin daha yüngül cəza növü ilə əvəz edilməsi, yaxud cəzanın qalan hissəsini çəkmək üçün müvafiq müəssisəyə göndərilməsi cəzaları icra edən müəssisə və ya orqanın təqdimatı əsasında məhkumun yaşayış yeri üzrə məhkəmə tərəfindən həyata keçirilir. Qərarda, həmçinin, göstərilmişdir ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin qeyd olunan maddələri qanunvericilik qaydasında təkmilləşdirilənədək həmin müddəalar Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun bu Qərarda formalaşdırdığı hüquqi mövqeyinə uyğun tətbiq edilməlidir [4].

Konstitusiya Məhkəməsinin başqa bir qərarında da həlli Milli Məclisə tövsiyə edilmiş məsələyə dair qanunverici orqan indiyə kimi bir addım atmamışdır. Belə ki, Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 158.3-cü maddəsinin bəzi müddəalarının, 158.4 və 290.3-cü maddələrinin şərh edilməsinə dair» 10 oktyabr 2011-ci il tarixli Qərarına əsasən, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 158.4-cü maddəsi, habelə həmin Məcəllənin 218.4-cü maddəsinin «təqsirləndirilən şəxsin və onun müdafiəçisinin cinayət işinin materialları ilə tanış olma müddəti cinayət işi üzrə ibtidai istintaqın müddətinə daxil deyildir» müddəası Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 28-ci maddəsinə və «İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında» Konvensiyanın 5-ci maddəsinə uyğun olmadığından 2012-ci il martın 1-dən qüvvədən düşmüş hesab edilmişdir. Qərarda təqsirləndirilən şəxsin və onun müdafiəçisinin cinayət işinin materialları ilə tanış olma müddətində təqsirləndirilən şəxsin həbsdə saxlanılması əsaslarının müəyyən edilməsi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə tövsiyə olunmuşdur. Həmçinin, cinayət işinin məhkəməyə göndərildiyi gündən və məhkəmənin hazırlıq iclasınadək təqsirləndirilən şəxsin həbsdə saxlanılmasının hüquqi əsaslarının müəyyən edilməsi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə tövsiyə olunmuşdur. Qərarda göstərilmişdir ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 290.3-cü maddəsində cinayət işinin ittiham aktı ilə daxil olduğu vaxtdan ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokuror tərəfindən ittiham aktına dair müvafiq prosessual qərarlardan birinin qəbul edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş 5 (beş) gün müddət həbsdə saxlama müddətinə daxil edilməlidir [4].

Qərarda Milli Məclisə edilmiş tövsiyələrə (təqsirləndirilən şəxsin və onun müdafiəçisinin cinayət işinin materialları ilə tanış olma müddətində təqsirləndirilən şəxsin həbsdə saxlanılması əsaslarının müəyyən edilməsi haqqında və cinayət işinin məhkəməyə göndərildiyi gündən və məhkəmənin hazırlıq iclasınadək təqsirləndirilən şəxsin həbsdə saxlanılmasının hüquqi əsaslarının müəyyən edilməsi haqqında) baxmayaraq, Cinayət-Prosessual Məcəlləsinə qeyd edilən məsələlərə dair hələ hər hansı bir əlavə və ya dəyişikliklər edilməmişdir.

Hesab edirik ki, Konstitusiya Məhkəməsinin qeyd edilmiş tövsiyələrinə Cinayət-Prosessual Məcəlləsinə aşağıdakı məzmunlu maddələrin əlavə edilməsi yolu ilə əməl et-

152


mək mümkündür: «158.2.5. Təqsirləndirilən şəxsin və onun müdafiəçisiçinin cinayət işinin materialları ilə tanış olma müddəti»; «298.6. Məhkəməyə daxil olmuş cinayət işi üzrə həbsdə saxlanılan şəxs mövcud olarsa, hazırlıq iclası keçirilənədək, gecikdirilmədən məhkəmənin sədri və ya onun tapşırığı ilə məhkəmənin digər hakimi tərəfindən qətimkan tədbirinin qüvvədə saxlanması, ləğv edilməsi və ya dəyişdirilməsi barədə məsələ həll edilir. Qətimkan tədbirinin qüvvədə saxlanması, ləğv edilməsi və ya dəyişdirilməsi barədə məsələnin həlli zamanı həbsdə saxlanılan təqsirləndirilən şəxsin və onun müdafiəçisinin iştirak etmək hüququ vardır. Hazırlıq iclasınadək qətimkan tədbirinin qüvvədə saxlanması, ləğv edilməsi və ya dəyişdirilməsi barədə məsələyə baxılarkən, məhkəmənin hazırlıq iclasında həll edilməli olan digər məsələlərə münasibət bildirilmir».

Nəhayət, baxılan kateqoriyadan olan qərarlara son misal kimi Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 107.4-cü maddəsinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 60-cı maddəsinin I hissəsinə uyğunluğunun yoxlanılmasına dair» 31 may 2012-ci il tarixli Qərarını göstərmək olar. Həmin qərara əsasən, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 107.4-cü maddəsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 60-cı maddəsinin I hissəsinə uyğun hesab edilmişdir, eyni zamanda, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 107.4-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş cərimənin tətbiq edilməsi əsaslarının məhkəmə müdafiəsi təminatı və hüquqi müəyyənlik prinsipləri baxımından təkmilləşdirilməsi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə tövsiyə olunmuşdur. Bu tövsiyə də qanunverici orqan tərəfindən indiyə kimi nəzərə alınmamışdır [4].

Məsələ ilə bağlı bildirmək istərdik ki, cinayət mühakimə icraatı sferasında cərimə dedikdə, ilk ağlagələn kateqoriya cərimə cəzası olur. Bundan başqa, cinayət və cinayət-prosessual qanunların anlayış aparatında cərimə kateqoriyası yalnız Cinayət Məcəlləsinin 44.1-ci maddəsində izah edilir, lakin Cinayət-Prosessual Məcəllədə bu termin izah edilmir. Belə ki, Cinayət Məcəlləsinin 44.1-ci maddəsinə əsasən, cərimə – Cinayət Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada məhkəmə tərəfindən tətbiq edilən pul tənbehidir. Şübhəsizdir ki, bu tərifi Cinayət-Prosessual Məcəllənin 107.4-cü, eləcə də, yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, 310.6-cı maddələrindəki cərimənin izahı üçün qəbul etmək yolverilməzdir, çünki Cinayət Məcəlləsində cərimə cəza növü kimi nəzərdə tutulur, cinayət prosesində isə, 107.4 və 310.6-cı maddələr kontekstindəki cərimənin cinayət cəzası olmadığı birmənalı olsa da, onların öz hüquqi təbiəti də naməlum qalmışdır. Təəssüf ki, müasir milli doktrina da bu məsələdən yan keçmişdir və hazırda nə cinayət-prosessual hüquqa dair milli dərsliklərdə, nə də cinayət-prosessual qanunvericiliyin doktrinal şərhlərində CPM-in 107.4 və 310.6-cı maddələrində nəzərdə tutulmuş cərimənin hüquqi təbiəti izah edilmənişdir [3; 5; 6].

Bu məsələ ilə bağlı Rusiya Federasiyasının müsbət təcrübəsini xatırlatmaq istərdik. Belə ki, Rusiya Federasiyası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin analoji tədbirə həsr edilmiş 117-ci maddəsi «Pul tənbehi» adlanır və maddə «Digər prosessual məcburiyyət tədbirləri» adlanan 14-cü fəslin tərkibində yer alır. Üstəlik, Rusiya Federasiyası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 118-ci maddəsi də pul tənbehinin tətbiq edilməsi qaydalarını nəzərdə tutur. Bununla, Rusiya qanunvericiliyində cinayət cəzası kimi cərimə və prosessual məcburiyyət tədbiri kimi pul tənbehi dəqiq şəkildə fərqləndirilir və daha müfəssəl şəkildə tənzim edilir. Hüquq ədəbiyyatında da cinayət prosesində tətbiq edilən pul cəriməsi məhz cinayət-prosessual məcburiyyət tədbiri və ya prosessal məcburiyyət vasitəsilə realizə edilən cinayət-prosessual məsuliyyət tədbiri kimi nəzərdən keçirilir [7,

153


s.52-53; 8, s.225; 9, s.154-155]. Bizim Cinayət-Prosessual Məcəlləmizdə də «Cinayət prosesində digər prosessual məcburiyyət tədbirlərinin tətbiqi» adalanan 18-ci fəsil təsbit edilsə də, onun tərkibində pul tənbehinə dair nə müstəqil maddə, nə də hər hansı bir müddəa nəzərdə tutulmamışdır. Hesab edirik ki, Milli Məclis tərəfindən qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi zamanı Rusiya Federasiyasının təcrübəsindən istifadə edilməsi müsbət nəticələr verə bilər. Biz isə, məsələnin həlli yolu kimi Cinayət-Prosessual Məcəlləyə aşağıdakı məzmunda yeni maddənin əlavə edilməsini təklif edirik:

«Maddə 178-1. Pul cəriməsi 178-1.1. Məhkəmənın qərarı ilə cinayət prosesinin öz hüquqlarından sui-istifadə

edən və ya məhkəmə iclasında qaydanı kobud surətdə pozan iştirakçılarına bu Məcəllədə nəzərdə tutulmuş hallarda və məbləğdə pul cəriməsi tətbiq edilə bilər.

178-1.2. Məhkəmənin pul cəriməsinin tətbiq edilməsi haqqında qərarından apellyasiya instansiyası məhkəməsinə şikayət verilə bilər. Məsələyə dair apellyasiya instansiyası məhkəməsinin qərarı qətidir».

II. Yuxarıda Konstitusiya Məhkəməsinin Milli Məclis tərəfindən əməl edilməmiş tövsiyələri əks olunan qərarları təqdim edilmişdir, lakin bu, heç də o demək deyildir ki, Milli Məclis tərəfindən Konstitusiya Məhkəməsinin tövsiyələrinə əməl edilmə dərəcəsi olduqca aşağıdır. Əksinə, Konstitusiya Məhkəməsi qərarlarının xronologiyasının və qüvvədə olan cinayət-prosessual qanunvericiliyinin genezisinin paralel öyrənilməsi belə deməyə əsas verir ki, bir sıra məsələlərdə Milli Məclis Cinayət-Prosessual Məcəllənin ayrı-ayrı maddələrini məhz Konstitusiya Məhkəməsinin tövsiyələri əsasında təkmilləşdirmişdir.

Belə ki, Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 87.6.14, 89.4.12 və 422.3 -cü maddələrinə dair» 19 mart 2002 -ci il tarixli Qərarında Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 25, 68 və 127-ci maddələrinin tələblərindən irəli gələn zərər çəkmiş şəxsin və mülki iddiaçının əlavə kassasiya qaydasında şikayət vermək və belə icraatda iştirak etmək hüququnun Azərbaycan Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin normaları ilə (87.6.14, 89.4.12 və 422-ci maddələri) məhdudlaşdırılması nəzərə alınaraq Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə tövsiyə olunmuşdu ki, Konstitusiyanın 94-cü maddəsinin I hissəsinə uyğun olaraq Cinayət-Prosessual Məcəlləsinə müvafiq dəyişiklik etsin. Məhz həmin tövsiyə nəzərə alınaraq, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi «Azərbaycan Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında» 10 iyun 2011-ci il tarixli, 156-IVQD nömrəli Qanunla 87.6.14, 89.4.12 və 422.3 -cü maddələrə əlavələr etmişdir.

Eləcə də, Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 420.3-cü maddəsinə dair» 19 aprel 2002-ci il tarixli Qərarı ilə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 12, 60 və 68-ci maddələrinin tələblərindən irəli gələn məhkum edilmiş şəxsin vəziyyətinin pisləşdirilməsinə dair zərər çəkmişin yuxarı məhkəmə instansiyalarına şikayət vermək hüququnun Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin normaları ilə (383.1.5, 409.4 və 420.3-cü maddələri) məhdudlaşdırılması nəzərə alınaraq Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə tövsiyə olunmuşdu ki, bu Qərarın və «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 87.6.14, 89.4.12 və 422.3-cü maddələrinə dair» Konstitusiya Məhkəməsinin 2002-ci il 19 mart tarixli Qərarının müddəaları nəzərə alınmaqla Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinə müvafiq dəyişiklik etsin.

154


Bu tövsiyə əsasında Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi «Azərbaycan

Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında» 11 dekabr 2012-ci il tarixli, 492-IVQD nömrəli Qanunla Cinayət-Prosessual Məcəlləsində müvafiq dəyişikliklər aparmışdır.

Həmçinin, Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 39.1.5 və 41.2-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair» 17 iyun 2010-cu il tarixli Qərarı ilə Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 39.1.5-ci maddəsi tətbiq olunarkən ölmüş şəxsin yaxın qohumlarının və müdafiəçisinin həmin Məcəllənin 41.2-ci maddəsinin tələblərinə uyğun qaydada cinayət prosesində iştirak etmək hüquqlarının müəyyən edilməsi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə tövsiyə olunmuşdur.

Həmin tövsiyə əsasında, Milli Məclis tərəfindən «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında» 11 dekabr 2012-ci il tarixli, 492-IVQD nömrəli Qanunla qanunvericilikdə ciddi dəyişikliklər edilmiş, cinayət prosesində yeni subyekt – ölmüş şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsin hüquqi varisi kimi subyekt meydana çıxmışdır.

III. Şərti olaraq, birinci və ikinci kateqoriyaya aid etdiyimiz qərarlarla yanaşı, Konstitusi ya Məhkəməsinin əksər qərarları öz məzmunları ilə ayrı-ayrı cinayət-prosessual hüquq institutlarının prosessual formalarına aydınlıq gətirməyə, onların rəsmi təfsiri yolu ilə hüququ tətbiq edən subyektlər və digər insanlar tərəfindən bu prosessual formaların birmənalı başa düşülməsinin təmin edilməsinə yönəlmişdir.

Belə ki, Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 409-cu maddəsinin şərh edilməsinə dair» 19 iyul 2002-ci il tarixli Qərarı ilə müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 409-cu maddəsində göstərilən şəxslərin hər hansı səbəbdən apellyasiya şikayəti (protesti) vermək hüququndan istifadə etməməsi onların apellyasiya instansiyası məhkəməsinin hökm və ya qərarından kassasiya instansiyası məhkəməsinə həmin Məcəllədə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada şikayət (protest) vermək hüququnu məhdudlaşdırmır.

Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 410 və 423-cü maddələrinin şərh edilməsinə dair» 30 sentyabr 2002-ci il tarixli Qərarına əsasən, bəraət hökmlərindən, cinayət işi, məhkəməyədək sadələşdirilmiş icraatın materialları və ya xüsusi ittiham qaydasında şikayət üzrə icraata xitam verilməsi haqqında məhkəmə qərarından, daha ağır cinayət haqqında qanunun tətbiq edilməsi zəruriliyi, təyin edilmiş cəzanın həddən artıq yüngüllüyü və ya məhkumun vəziyyətini ağırlaşdıran digər əsaslar üzrə ittiham hökmündən, habelə tərbiyəvi xarakterli məcburi tədbirlərin tətbiq edilməsi haqqında məhkəmə qərarlarından Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 410.1.2 və 410.1.3-cü maddələrində nəzərdə tutulmuş müddətlər ərzində verilmiş kassasiya şikayəti və ya kassasiya protesti əsasında işlərə həmin Məcəllənin 418 və 419-cu maddəsində göstərilən qaydalar üzrə və müddətlərdə baxılmalıdır. Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 423-cü maddəsində nəzərdə tutulan 12 ay müddəti yalnız bu Məcəllənin 421.1-ci maddəsində göstərilən hallar üzrə tətbiq edilir. Bu zaman Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin ümumi prinsipləri və 410, 416.0.21, 420.2, 420.3, 421.1 habelə 427.4-cü maddələrinin müddəalarına münasib olaraq əlavə kassasiya icraatında bəraət alan şəxsin və məhkumun vəziyyətinin ağırlaşdırılması ilə nəticələnən qərar qəbul edilə bilməz.

155


Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual

Məcəlləsinin 449.2.3-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair» 5 avqust 2009-cu il tarixli Qərarına əsasən, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 449.2.3-cü maddəsinin «qərarın qəbul edilməsi və ya hərəkətin aparılması nəticəsində hüquq və azadlıqları pozulan digər şəxslər» müddəası cinayət prosesinin digər iştirakçılarına aid olduğuna görə cinayət prosesini həyata keçirən orqanın prosessual hərəkətlərindən və ya qərarlarından şahidin də şikayət vermək hüququnu istisna etmir. Lakin cinayət prosesinin digər iştirakçıları, o cümlədən şahidlər cinayət təqibini həyata keçirən orqanın vəzifəli şəxslərinin qərarlarından və hərəkətlərindən (hərəkətsizliyindən) şikayət vermək hüququna o halda malikdirlər ki, həyata keçirilmiş hərəkətlər və qəbul olunmuş qərarlar onların hüquq və qanuni maraqlarına toxunmuş olsun, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ilə təsbit olunmuş hüquqlarına və azadlıqlarına zərər yetirə və yaxud ədalət mühakiməsinə müraciətini (əlçatanlığını) çətinləşdirə bilsin.

Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 157.5-ci maddəsinin şərh olunmasına dair» 9 iyul 2010-cu il tarixli Qərarına əsasən, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 157.5-ci maddəsi həmin Məcəllənin 154.4, 156.2 və 163.2-ci maddələrinin tələblərinə riayət olunmaqla tətbiq edilməlidir. Məhkəmə həbsin qətimkan tədbiri qismində seçilməsi məsələsinə baxarkən müdafiə tərəfinin vəsatəti olduqda və təqsirləndirilən şəxsin həbsdə saxlanılmaqla cəmiyyətdən təcrid edilməsinə zərurət olmadığı qənaətinə gəldikdə həbsi ev dustaqlığı ilə əvəz etməyə haqlıdır.

Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 293.1-ci maddəsinin və 297.0.4- cü maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair» 12 yanvar 2011-ci il tarixli Qərarına əsasən, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 293.1-ci maddəsinin «böyük ictimai təhlükə törətməyən aşkar cinayət» müddəası həmin Məcəllənin 214.4-cü maddəsində göstərilən cinayətlərdən hər hansı birinin ilkin dəlillərin (sübutların) məcmusu əsasında məhz konkret şəxs tərəfindən aşkar şəraitdə törədilməsi kimi başa düşülməlidir.

Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 297.0.4-cü maddəsinin «cinayət qanunu ilə nəzərdə tutulmuş əməli törətmiş şəxs» müddəası məhkəməyədək sadələşdirilmiş icraat çərçivəsində həmin Məcəllənin 214.4-cü maddəsində göstərilən cinayətlərdən hər hansı birini törətmiş təqsirləndirilən şəxsi nəzərdə tutur.

Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 92.12-ci maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair» 20 may 2011-ci il tarixli Qərarına əsasən, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 92.3-cü maddəsinə əsasən şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsin müdafiəçi ilə məcburi təmin olunması cinayət prosesini həyata keçirən orqanların mülahizəsindən asılı deyildir. Müdafiəçinin məcburi iştirakı həmin Məcəllənin 92.3.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsin tələb etdiyi halda, Məcəllənin 92.3.2-92.3.13-cü maddələrində göstərilən hallarda isə şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsin tələb edib-etməməsindən asılı olmayaraq cinayət prosesini həyata keçirən orqanlar tərəfindən təmin edilməlidir. Ədalət mühakiməsinin maraqları tələb etdiyi hallarda cinayət prosesini həyata keçirən orqanlar cinayət işinin və ya məhkəməyədək sadələşdirilmiş icraat materiallarının konkret hallarını nəzərə alaraq (cinayətin xarakterini və ictimai təhlükəlilik dərəcəsini, təyin edilə biləcək cəzanın ağırlığını, işin mürəkkəbliyini və s.) Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 92.3-cü maddəsində nəzərdə tutulmayan hallarda da şüb-

156


həli və ya təqsirləndirilən şəxsə müdafiəçi təyin edə bilərlər. Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 92.12-ci maddəsində nəzərdə tutulan müdafiəçidən imtina edilməsi qaydası həmin Məcəllənin 92.3.1, 92.3.6, 92.3.7, 92.3.9-92.3.11-ci maddələrinə müvafiq olaraq şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsə təyin edilmiş müdafiəçidən, habelə ədalət mühakiməsinin maraqları tələb etdiyinə görə cinayət prosesini həyata keçirən orqanın mülahizəsi əsasında təyin edilmiş müdafiəçidən imtina etməsi hallarına şamil edilir.

Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 26 və 96-cı maddələrinin şərh edilməsinə dair» 15 iyul 2011-ci il tarixli Qərarına əsasən, cinayət mühakimə icraatında Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 21-ci maddəsinin, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 26-cı maddəsinin, «Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında» Fərmanının müvafiq normalarının tələblərinə dönmədən riayət edilməsi təmin edilməlidir. Cinayət mühakimə icraatında Azərbaycan Respublikasının dövlət dilini bilən, lakin bu dilin latın qrafikalı əlifbasını bilməyən şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxs ədalət mühakiməsinin maraqları naminə müdafiəçi ilə təmin edilməlidir.

Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 37.4, 39.1.9, 40.2 və 41.7-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair» 15 iyul 2011-ci il tarixli Qərarına görə, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 37.2, 39.1.9 və 41.7-ci maddələrinə əsasən zərər çəkmiş şəxsin təqsirləndirilən şəxslə barışması xüsusi ittiham qaydasında cinayət təqibinin həyata keçirilməməsinə, belə barışma məhkəmə müşavirə otağına gedənədək əldə olunduqda isə cinayət təqibinə xitam verilməsinə şərtsiz əsasdır. Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 37.4-cü maddəsinin tələblərinə görə, həmin Məcəllənin 37.3-cü maddəsində sadalanan ilk dəfə böyük ictimai təhlükə törətməyən cinayət törətmiş şəxs zərər çəkmiş şəxslə barışdıqda və ona dəymiş ziyanı ödədikdə və ya vurulmuş zərəri aradan qaldırdıqda ictimai-xüsusi ittiham qaydasında cinayət təqibinə xitam verilə bilər. Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 37.3-cü maddəsində sadalanan az ağır və ya ağır cinayətlər üzrə ictimai-xüsusi ittiham qaydasında cinayət təqibinə zərər çəkmiş şəxsin təqsirləndirilən şəxslə barışması ilə əlaqədar xitam verilə bilməz. Cinayət təqibi ictimai-xüsusi və ictimai ittiham qaydasında həyata keçirilərkən Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 73-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş hallar aşkar olunduqda bu Qərarın əsaslandırıcı hissəsində göstərilən şərtlərə riayət edilməklə icraatın məhkəməyədək mərhələsində təhqiqatçının və müstəntiqin prokurorla razılaşdırılmış qərarına əsasən cinayət təqibi başlanılmaya və ya ona xitam verilə bilər. Bu hal məhkəmə baxışının gedişində müəyyən edildikdə cinayət təqibinə müdafiə tərəfinin razılığı ilə xitam verilə bilər.

Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 46.2, 46.3-cü maddələrinin və Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 346.1.14-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair» 14 noyabr 2011-ci il tarixli Qərarına əsasən, müəyyən vəzifə tutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğul olma hüququndan məhrum etmə cəzası Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin Xüsusi hissəsinin müvafiq maddəsinin sanksiyasında əsas cəza kimi nəzərdə tutulduğu, lakin bu qisimdə təyin edilmədiyi hallarda əlavə cəza kimi tətbiq edilə bilər. Bu zaman həmin cəzanın tətbiqi

157


şərtlərini və qaydasını nəzərdə tutan Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 46-cı maddəsinə istinad edilməlidir. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 42 və 46.3-cü maddələrinin tələbləri baxımından müəyyən vəzifə tutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğul olma hüququndan məhrum etmə cəzası cərimə cəzasına əlavə cəza kimi təyin edilə bilməz. Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 346.1.14 və 353.2.8-ci maddələrinin tələblərinə görə cinayət qanununun müvafiq maddələrinin sanksiyasında müəyyən vəzifə tutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğul olma hüququndan məhrum etmə cəzasının əlavə cəza kimi tətbiq edilməsi və ya edilməməsi nəzərdə tutulduğu hallarda, məhkəmələr onun təyin edilməsinin zəruri olub-olmaması məsələsini müzakirə etməli və hökmdə bu cəzanın təyin edilməsi haqqında qərarın motivlərini göstərməlidirlər.

Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Cinayət kollegiyasının 23 may 2012-ci il tarixli qərarı ilə bağlı Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 498, 502.1 və 503.3-cü maddələrinin şərh edilməsinə dair» 8 noyabr 2012-ci il tarixli Qərarına əsasən, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 498-ci maddəsi şəxsin verilməsi (ekstradisiya) üzrə hüquqi yardımla bağlı cinayət təqibinin hüdudlarını müəyyən edir. Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 502.1 və 503.3-cü maddələrinə uyğun olaraq sorğu edən dövlətin ərazisində cinayətin törədilməsində şübhəli olan Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları barəsində, habelə göndərilmiş cinayət işi üzrə cinayət təqibi Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq həyata keçirilir. Bu halda Azərbaycan Respublikasının cinayət təqibi orqanı xarici dövlətin səlahiyyətli orqanının cinayət işi ilə bağlı hüquqi mövqeyindən asılı deyildir. Bu Qərarda əks olunan hüquqi mövqelər cinayət prosesini həyata keçirən orqanlar tərəfindən nəzərə alınmalı və hüquqtətbiqetmə təcrübəsində rəhbər tutulmalıdır.

IV. Sonda Konstitusiya Məhkəməsinin «Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 158.3-cü maddəsinin bəzi müddəalarının, 158.4 və 290.3-cü maddələrinin şərh edilməsinə dair» 10 oktyabr 2011-ci il tarixli Qərarını bir daha və müstəqil kateqoriyaya aid etməklə xatırlatmaq istərdik. Fikrimizcə, bu qərarın unikallığı ondadır ki, həmin qərar özündə həm izah, həm tövsiyə, həm də Konstitusiyaya uyğun gəlməyən prosessual formanın qüvvədən düşməli olması barədə müddəaları əks etdirir. Həmin Qərara əsasən, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 158.4-cü maddəsi, habelə həmin Məcəllənin 218.4-cü maddəsinin «təqsirləndirilən şəxsin və onun müdafiəçisinin cinayət işinin materialları ilə tanış olma müddəti cinayət işi üzrə ibtidai istintaqın müddətinə daxil deyildir» müddəası Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 28-ci maddəsinə və «İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında» Konvensiyanın 5-ci maddəsinə uyğun olmadığından 2012-ci il martın 1-dən qüvvədən düşmüşdür.

Qərarda yuxarıda diqqət yetirdiyimiz və münasibət bildirdiyimiz tövsiyələrdə yanaşı, belə bir rəsmi təfsir də verilmişdir ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 290.3-cü maddəsində cinayət işinin ittiham aktı ilə daxil olduğu vaxtdan ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokuror tərəfindən ittiham aktına dair müvafiq prosessual qərarlardan birinin qəbul edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş beş gün müddət həbsdə saxlama müddətinə daxil edilməlidir.

158


Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasının 12.11.1995-ci il tarixli Konstitusiyası. 2. Azərbaycan Respublikasının 14.07.2000-ci il tarixdə qəbul edilmiş, 01.09.2000-ci il

tarixdə qüvvəyə minmiş Cinayət-Prosessual Məcəlləsi. 3. Abbasova F.M. Cinayət prosesi. Ümumi hissə. Bakı: Zərdabi LTD MMC nəşriyya-

tı, 2012. 4. Abdullayev F.S. Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin hüquqi möv-

qeləri. Bakı: Zərdabi MMC nəşriyyatı, 2013. 5. Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin kommentariyası.

C.H.Mövsümov, B.C.Kərimov və Ə.H.Hüseynovun redaktəsi ilə. Bakı: Digesta nəşriyyatı, 2007.

6. Cəfərquliyev M.Ə. Azərbaycan Respublikasının cinayət prosesi. Dərslik. Bakı: Qa- nun nəşriyyatı, 2008.

7. Власова Н.А. Применение денежного взыскания в качестве меры уголовно-процессуального принуждения // Известия МГИУ, 2006, № 2.

8. Кузовенкова Ю.А. Денежное взыскание в уголовном судопроизводстве как санкция уголовно-процессуальной ответственности // Общество и право. Научно-практический журнал, 2008, №3 (21).

9. Маркелова Ю.А. К вопросу об основаниях и пределах применения денежного взыскания как санкции уголовно-процессуальной ответственности // Юридический аналитический журнал, 2006, №2 (16).

10. www.constcourt.gov.az (Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin rəsmi saytı).

ABOUT THE ROLE OF THE CONSTITUTIONAL COURT

IN ESTABLISHING CRIMINAL-PROCEDURAL FORM

M.S.Gafarov, M.A.Pashazadeh

SUMMARY

The constitutional court of the Republic of Azerbaijan plays an important role in correct understanding and usage of a procedural form of some procedural institutes, stimulating Milli Majlis for improvement of procedural forms of various procedural institutes, abolition of procedural forms which do not meet the requirements of constitutionality, establishing temporary procedural forms not provided by the existing law, etc. But, sometimes, for the reasons outside the competence of the Constitutional Court, some of its recommendations concerning the improvement of legislation remain unrealized. These matters are considered in detail in this article, reflecting back the views of the authors on unapproved recommendations to the Constitutional Court. The authors also suggest some legislative proposals.

159


О РОЛИ КОНСТИТУЦИОННОГО СУДА В УСТАНОВЛЕНИИ

УГОЛОВНО-ПРОЦЕССУАЛЬНОЙ ФОРМЫ

М.С.Гафаров, М.А.Пашазаде

РЕЗЮМЕ

Конституционный Суд Азербайджанской Республики играет большую роль в правильном понимании и применении процессуальных форм отдельных процессу- альных институтов, стимулировании дел Милли Меджлиса по совершенствованию процессуальных форм разных процессуальных институтов, ликвидации процессу- альных форм, не отвечающих требованиям конституционности, установлении временных процессуальных форм, не установленных в законе и т.д. Но порой, по независящим от Конституционного Суда причинам, некоторые его рекомендации по совершенствованию законодательства остаются нереализованными. В статье системно рассмотрены данные вопросы и выражены авторские мнения по нереализованным в законодательном порядке рекомендациям Конституционного Суда. Авторами также сформулированы законодательные предложения.


160


2014 - № 39

ПРОБЛЕМЫ РЕАЛИЗАЦИИ УГОЛОВНО-ПРОЦЕССУАЛЬНОЙ ОТВЕТСТВЕННОСТИ

В.С.Баладжаев

Институт Философии и Права НАНА Баку, пр.Г.Джавида 31 e-mail: [email protected] Açar sözlər: cinayət prosesi, cinayət-prosessual məsuliyyət, inandırma, məcburiyyət, cinayət

mühakiməsinin iştirakçıları, hüquqi məsuliyyət mərhələləri Keywords: criminal process, criminal responsibility, persuasion, compulsion, parties in criminal

proceedings, stages of legal liability Ключевые слова: уголовный процесс, уголовно-процессуальная ответственность, убеждение,

принуждение, участники уголовного судопроизводства, стадии правовой ответственности В процессуальном праве, в том числе и его отрасли – уголовно-

процессуальном праве, имеются собственные защитные средства, возникающие и развивающиеся в его рамках правоотношений. Хотя уголовный процесс и не носит преимущественно охранительный характера как, например, уголовное право, определенную охранительную направленность он все же имеет.

В научной литературе даже высказывалась позиция о том, что уголовный процесс – это отрасль права, имеющая, в основном, охранительное назначение (5, с.182). В этом контексте стоит согласиться с Г.Н.Ветровой в том, что уголовно-процессуальная ответственность выступает как «…специфическое процессуальное средство обеспечения уголовно-процессуальных отношений, гарантирующее выполнение процессуальных обязанностей» (4, с.50).

Формами уголовно-процессуальной ответственности могут выступать три категории средств и способов: 1) обеспечивающие осознанное правомерное поведение участника уголовного судопроизводства; 2) позволяющие пресечь противоправное поведение в настоящем и будущем; 3) позволяющие устранить отрицательные последствия допущенных участниками уголовного судопроизвод- ства нарушений уголовно-процессуальных норм.

В числе первой категории стоит назвать меры поощрения и стимулирования правомерного поведения, в числе второй – различного рода предупредительные меры и карательные санкции, в числе третьей – восстановительные меры.

Но выделение названных категорий средств и способов (а также соответствующих им мер и санкций) достаточно условно, т.к. они объединены в общую систему уголовно-процессуальной ответственности, где каждый элемент имеет свое место и назначение и реализуется комплексно и последовательно.

В юридической литературе существует подход, согласно которому правовая ответственность – это процесс, в котором можно выделить определенные стадии. В самом общем виде выделяют такие стадии, как возникновение, конкретизация и реализация юридической ответственности (11, с.88). О.Э.Лейст выделяет следую-

UOT № 343.1

161


щие стадии штрафной ответственности (так он называет карательную ответствен- ность):

1) привлечение к ответственности, т.е. официальное обвинение определенного лица в совершении правонарушения с немедленным обеспечением ему правовой возможности защищаться от этого обвинения;

2) исследование обстоятельств дела и личности правонарушителя, подготовка решения о применении к нему санкции или освобождении от ответственности;

3) вынесение решения по делу и вступление его в законную силу; 4) исполнение наказания; 5) течение срока «состояния наказанности» (судимости, взыскания) (9, с.136-

149). Стадии правовосстановительной ответственности им же представлены

несколько иначе: 1) возникновение в результате правонарушения обязанности возместить

причиненные убытки (вред, ущерб); 2) требование потерпевшего о выполнении этой обязанности; 3) рассмотрение спора, решение дела и применение санкции компетентным

органом (судом); 4) принудительное исполнение решения, если оно не выполнено добровольно. Особенностью такой ответственности является то, что она может

прекратиться на любой стадии добровольным исполнением существующих обязанностей (9. с. 149).

В вопросах стадий карательной и восстановительной ответственности мы вполне солидарны с О.Э.Лейстом.

Система уголовно-процессуальной ответственности не может существовать без субъектов, на которых она, собственно, и рассчитана. В качестве таковых выступают участники уголовного судопроизводства – т.е. лица, которые по тем или иным причинам (в силу профессии, личного интереса, гражданского долга и т.д.) вовлечены в орбиту уголовно-процессуальных правоотношений. УПК АР вводит не очень удачное деление тех лиц, которые вступают в уголовно-процессуальные отношения, разделяя их на следующие две категории: 1) участники уголовного процесса (дознаватель, следователь, прокурор, а также потерпевший, частный обвинитель, гражданский истец, их законные представители и представители, подозреваемый или обвиняемый, их законные представители, защитник, гражданский ответчик, его законный представитель или представитель) – ст.7.0.18. и 2) другие лица, принимающие участие в уголовном процессе (понятой, свидетель, специалист, эксперт, секретарь судебного заседания и переводчик) – ст.7.0.29. В итоге получается, что суд не является участником уголовного процесса, т.е. буквально – не участвует в уголовном процессе. Под вопрос ставится и участие в уголовном процессе начальника следственного отдела (ст.85.6. УПК АР) и руководителя органа дознания, сотрудника органа дознания (ст.86.7. УПК АР). Кроме того, словосочетания «участники уголовного процесса» и «другие лица, принимающие участие в уголовном процессе» являются по смыслу тесно взаимосвязанными – первое охватывает второе. Поэтому, с учетом высказанных размышлений, здесь и далее термином «участники уголовного процесса (судопроиз- водства) мы будем обозначать не только тех лиц, что законодатель определил в ст.

162


7.0.18. УПК АР, но и всех других участников уголовно-процессуальных отношений.

Участников уголовного судопроизводства для наших целей можно классифицировать на две большие группы: 1) властных субъектов – т.е. тех, кто обладает властными полномочиями, связанными с ведением производства либо с контролем (надзором) за лицами, ведущими производство; 2) иных, невластных участников – всех тех, кто властных полномочий не имеет, но обладает определенными правами и обязанностями.

К числу властных субъектов уголовного судопроизводства, согласно действующего уголовно-процессуального законодательства, относятся органы, осуществляющие уголовный процесс, – органы дознания, следствия, прокуратуры или суды, в производстве которых находятся уголовное дело или иные материалы, связанные с уголовным преследованием (ст.7.0.5 УПК АР), а также лица, осуществляющие ведомственный надзор за следователями и дознавателями – начальник следственного органа и руководитель органа дознания соответственно.

Схема позитивно-негативной ответственности, как уже отмечалось выше, включает в себя возложение обязанности на конкретного субъекта или установление общих запретов для участников уголовного процесса, за неисполнение (нарушение) которых предусматриваются определенные санкции или меры.

Законодатель устанавливает лишь обязанности прокурора (ст.84.2. УПК АР), государственного обвинителя (ст.84.7. УПК АР), следователя (ст.85.2. УПК АР) и дознавателя (ст.86.2. УПК АР). При этом в случае с прокурором обязанности смешиваются с полномочиями (ст.84.2.5. УПК АР), а права не отграничиваются от обязанностей (к примеру, рассмотрение отводов дознавателю или следователю обозначено как право прокурора – получается, что прокурор может отказаться рассматривать отвод, что, конечно же, неверно).

Обязанности суда вообще не сформулированы. Обязанности начальника следственного отдела и руководителя органа дознания сформулированы таким образом, что порою неясно - обязанности ли это или полномочия задачи.

Между тем, отсутствие конкретики в обязанностях ведет к тому, что субъект не понимает и не осознает четко своей роли в уголовном процессе, не может оценить, насколько правомерно он действует. А главное – неконкретность обязанности увеличивает параметры усмотрения, «размывает» их, ведет к злоупотреблениям полномочиями и усложняет квалификацию конкретного действия лица как правонарушения.

Думается, что формулирование обязанностей и правил поведения для участников уголовного процесса должно быть предельно четким, т.к. является отправной точкой для запуска всей системы уголовно-процессуальной ответствен-ности. Нельзя забывать и о том, что высокий авторитет государственных органов и должностных лиц, осуществляющих уголовно-процессуальную деятельность, обуславливаемый, в первую очередь, строгим соблюдением закона, является одной из предпосылок добровольного исполнения предписаний права участниками процесса.

С учетом теоретических размышлений на тему позитивной ответственности, для активного правомерного поведения властных субъектов, достижения ими высоких результатов, повышения эффективности их уголовно-процессуальной деятельности требуется введение определенных мер поощрения и стимулирования.

163


В научной литературе верно отмечается, что лицо нельзя физически принудить к правомерному поведению, вопреки его воле. «В действительности сознательного «безвольного», неволевого поведения нет и быть не может. Структура волевого акта включает не только принятие решения, а так же сознательное усилие, которое тем более необходимо, чем менее привлекательна цель» (8, с.102-103)

П.С.Элькинд в свое время вообще утверждала, что «субъектами уголовно-процессуальной ответственности могут быть только граждане, имеющие в уголовном судопроизводстве личный правовой интерес, представляющие интересы других субъектов, а также осуществляющие вспомогательные функции» (13, с.97). Вряд ли возможно признать данный подход правильным, т.к. одной из особенностей уголовно-процессуальных отношений является то, что стороной в них практически всегда выступает представитель государства, наделенный властными полномочиями. Соответственно, уголовно-процессуальные отношения строятся по схеме «власть – подчинение». Вместе с тем, уголовно-процессуальные отношения, как и иные правоотношения, возникают в случае реализации установленных законом взаимных прав и обязанностей субъектов уголовно-процессуального права. Органы и должностные лица, ведущие уголовный процесс, вправе принимать любые решения по уголовному делу в пределах предоставленной им компетенции, производить любые процессуальные действия. Но одновременно они обязаны соблюдать требования УПК разъяснять права и обязанности участникам процесса, обеспечивать возможность реализации субъективных прав лиц, участвующих в уголовном процессе (3, с.158). Поэтому исключать их из числа субъектов уголовно-процессуальной ответственности неверно.

Властные субъекты, находясь в положении субъекта правоотношения, обяза- ны выполнять обращенные к ним государственно-правовые веления. Одновременно через отношения, возникающие в рамках реализации и применения права, такой субъект проводит волю государства, адресованную иному участнику правоотноше- ния. Очевидно, что со стороны таких субъектов как проводников, носителей государственной власти, выразителей государственной воли в принципе не должно быть неподчинения этой воле и сознательного нарушения требований правовых норм. Однако такая возможность все же не исключена, поэтому законодатель и предусматривает меры уголовной ответственности за преступления против правосудия, а также меры дисциплинарной ответственности (6, с.74).

Действующий уголовно-процессуальный закон нередко не устанавливает ответственности за несоблюдение запретов и неисполнение обязанности участниками процесса. Особенностью уголовно-процессуальных норм является то, что санкция не является их обязательным элементом. Как справедливо отмечает И.Л.Петрухин, «уголовно-процессуальное право практически не располагает собственными санкциями штрафного характера, поэтому наказание процессуальных правонарушителей происходит преимущественно путем наложения на них уголовной, дисциплинарной или общественной ответственности» (10, с.64).

В отношении иных участников обычно не применяется дисциплинарная ответственность (исключения составляют случаи привлечения к дисциплинарной ответственности лиц, на профессиональной основе представляющих в уголовном судопроизводстве интересы тех или иных участников – например, адвокатов, а так- же лиц, участвующих в уголовном процессе в порядке служебного задания – напри-

164


мер, экспертов).

В отношении названных участников прямо предусматривается админист-ративная ответственность. Так, в статье 311 (проявление неуважения к суду) КоАП АР установлено административное наказание за неподчинение свидетеля, потерпевшего, истца, ответчика или иных участвующих в деле физических лиц распоряжению председательствующего во время судебного заседания.

В отношении иных участников уголовного судопроизводства несколько иначе формируется и собственно уголовно-процессуальная ответственность – как ее позитивный, так и негативный аспекты.

Присутствие органа государственной власти в каждом правоотношении во многом стимулирует надлежащее поведение состоящего с ним в правовой связи лица. Факт наличия органа, обладающего властными полномочиями принудить лицо к исполнению возложенной на него и не выполняемой добровольно обязанности, может иметь значение сдерживающего начала в поведении определенной части граждан. Авторитет власти, государства, представленные таким органом, непосредственный контакт этого органа с лицом, к которому от имени государства обращено правовое требование, во многом усиливают мотивы его должного поведения и создают условия для воздействия убеждением (6, с.74-75).

Вместе с тем, П.С.Элькинд справедливо отмечает, что предмету уголовно-процессуального регулирования свойственны исключительная сложность и противоречивость общественных отношений, субъекты которых нередко имеют различные интересы, далеко не всегда соответствующие интересам борьбы с преступностью (12, с.12).

Для отдельных участников реализуемые в рамках уголовного процесса отношения служат средством удовлетворения интересов и являются серьезной движущей силой уголовного процесса (7, с.52). Других же участников надо, в первую очередь, убеждать и стимулировать. Третьих – в основном принуждать.

Естественно, что наиболее сознательными участниками обычно являются потерпевший, частный обвинитель и гражданский истец, которые надеются при правильном осуществлении уголовного судопроизводства реализовать свои интересы. Их не надо ни убеждать, ни принуждать, т.к. уголовный процесс им выгоден. Они, наоборот, стараются «подтолкнуть» дознавателя, следователя к более активному поведению, т.к. скорейшее завершение расследования связывают с достижением своих целей. Правильно понятые законные интересы выступают в роли серьезного стимула правомерного поведения этих субъектов.

В заключение необходимо отметить важность сочетания убеждения и принуждения (позитивной и негативной ответственности) в целях обеспечения надлежащего поведения участников уголовного процесса. Также стоит подчеркнуть необходимость предельно четкого установления обязанностей для каждого субъекта уголовного судопроизводства и определения ответственности, которую он будет нести за те или иные нарушения закона. Отсутствие ответственности, как правило, ведет к неисполнению соответствующей обязанности, что создает серьезные препятствия в осуществлении уголовно-процессуальной деятельности.

165



1. Azərbaycan Respublikasının Cinayət–Prosessual Məcəlləsi. «Hüquq ədəbiyyatı» nəşriyyatı. Bakı, 2013, 616 s.

2. Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsi. «QANUN» nəşriyyatı. Bakı, 2005, 264 s.

3. Бондарев А.С. Юридическая ответственность – исключительно позитивное свойство субъектов права // Правоведение. 2008. №1

4. Ветрова Г.Н. Уголовно-процессуальная ответственность. М., 1987 5. Горшенев В.М. Способы и организационно-правовые формы правового ре-

гулирования. М., 1973 6. Иванов Р.Л. Некоторые вопросы юридической ответственности // Вестник

Омского университета. 1998. Вып.1 7. Карагодин В.Н. Преодоление противодействия предварительному рассле-

дованию. Свердловск, 1992 8. Куцова Э.Ф. Гарантии прав личности в советском уголовном процессе. М.,

1973 9. Лейст О.Э. Основные виды юридической ответственности за правонаруше-

ния // Правоведение. 1977. № 3 10. Петрухин И.Л. Уголовно-процессуальная ответственность // Правоведение.

1984. №3. с.61-68 11. Сулейманова Г.Ж. Уголовно-процессуальная ответственность следователя:

Автореф. дисс… канд. юрид. наук. М., 1988 12. Чирков А.П. Ответственность в системе права. Учебное пособие. Калинин-

град, 1996 13. Элькинд П.С. Цели и средства их достижения в советском уголовно-про-

цессуальном праве. Л., 1976

CİNAYƏT–PROSESSUAL MƏSULİYYƏTİN REALİZƏ PROBLEMLƏRİ

V.S.Balacayev

XÜLASƏ

Məqalədə müəllif cinayət prosesi iştirakçılarının lazımi davranışının təmin olunması məqsədilə inandırma və məcbur etmənin (pozitiv və neqativ məsuliyyətin) vəhdətinin vacibliyini qeyd edir. Həmçinin cinayət mühakiməsinin hər bir subyekti üçün vəzifələrin və qanunun bu və ya digər pozulmalarına görə daşıyacağı məsuliyyətin tam dəqiq müəyyən olunması vacibliyi qeyd olunur. Məsuliyyətin olmaması bir qayda olaraq müvafiq vəzifənin icra edilməməsinə səbəb olur, bu da cinayət-prosessuaı fəaliyyətin həyata keçirilməsində ciddi maneələr yaradır.

166


REALIZATION PROBLEMS OF CRIMINAL RESPONSIBILITY

V.S.Balajayev

SUMMARY

The importance of persuasion and compulsion for securing proper behaviour of the

parties in criminal proceedings is stressed in this article. The significance of correct determination of responsibility for any kind of violation of law for every party in criminal proceedings is also emphasized. The absence of responsibility usually results in delinquency which, in turn, puts serious obstacles in the way of criminal proceedings.


167


2014 - № 39

ƏQLİ MÜLKİYYƏT HÜQUQLARININ MÜDAFİƏSİNİN BƏZİ PROBLEMLƏRİ

Ş.M.Yusifov

Bakı Dövlət Universiteti Bakı AZ1148, Akademik Z.Xəlilov küçəsi 23

e-mail: [email protected] Açar sözlər: müəllif, əsər, ixtira, faydalı model, sənaye nümunəsi, əmtəə nişanı, patent sahibi Keywords: author, work, invention, utility model, industrial model, trademark, patent holder Ключевые слова: автор, произведение, изобретение, полезная модель, промышленный

образец, товарный знак, патентообладатель Bildiyimiz kimi, maddi mülkiyyət və ya sadəcə mülkiyyət iqtisadi kateqoriya olub,

əşyaya sahiblik edilməsi, əşyadan istifadə olunması və əşyaya sərəncam verilməsi ilə bağlı olaraq yaranan iqtisadi (əmlak) münasibətləri şəklində anlaşılır. Mülkiyyət hüququnun obyekti qismində əşyalar, fiziki (maddi) obyektlər çıxış edir. Mülkiyyət hüququ yalnız əmlak münasibətləri ilə bağlıdır.

Əqli (intellektual) mülkiyyətə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, maddi mülkiyyətdən fərqli olaraq, o, qeyri-iqtisadi anlayışdır. Maddi mülkiyyət kimi əqli mülkiyyət də ictimai münasibət deməkdir. Qeyri-əmlak xarakterli əqli mülkiyyət münasibətləri hüquq normaları ilə tənzimlənir. Bu zaman həmin münasibətlər hüquqi forma alır. Həmin forma qeyri-əmlak xarakterli əqli mülkiyyət hüquq münasibəti və ya əqli mülkiyyət hüququ adlanır. Əqli mülkiyyət hüququnun obyekti rolunda isə fiziki (maddi) obyekt çıxış etmir. Qeyri-maddi nemətlər (məsələn, əsər, ixtira və s.) onun obyektini təşkil edir. Əqli mülkiyyət hüququ özündə həm əmlak xarakterli, həm də şəxsi qeyri-əmlak xarakterli elementləri birləşdirir (22, s.28).

Hər bir yeni və parlaq ideyaya malik şəxs, bu ideyanı inkişaf etdirməkdə israrlıdırsa və onu praktiki baxımdan gerçəkləşdirməyi öz üzərinə götürürsə, bu səmərələşdirici nailiyyəti əqli mülkiyyət kimi qorumağı bacarmalıdır. Yaradıcı ideyaların və qeyri-maddi aktivlərin xüsusi təbiəti onları asanlıqla köçürmək, mənimsəmək və onlardan qanunsuz istifadə etmək imkanı yaradır. Əqli mülkiyyət sahəsində qanunlar bu cür hallara qarşı effektiv hüquqi qorunmanın təmin edilməsinə yönəlmişdir.

Əqli mülkiyyət hüquqlarının qorunmasında əsas məqsədlərə yaradıcılıq fəaliyyətini stimullaşdırmaq, əqli mülkiyyət hüququnun sahibini qorunan əqli mülkiyyətdən və ya tərkibində əqli mülkiyyət hüquqlarının obyekti olan mallardan digər şəxsin, o cümlədən, rəqib tərəfindən qeyri-qanuni yolla iqtisadi səmərə əldə edilməsinin qarşısını qanunvericilikdə təsbit olunmuş qaydada və vasitələrlə almaq, yeni ideyaların yaradılması ilə məşğul olan şirkətlər, tədqiqatçılar, ixtiraçılar və digər şəxslər üçün zəruri informasiya mənbəyi yaratmaq, əmtəə və ya xidmətin peşəkar marketinq işinin həyata keçirilməsi, habelə nüfuzunun yüksəldilməsi üçün zəruri hüquqi bazanın olmasını təmin etmək və digər məqsədlər aiddir.

Qeyd etmək lazımdır ki, səmərəli ƏM strategiyasının yaradılması müxtəlif əqli

UOT № 342.9

168

Ş.M.Yusifov

mülkiyyət hüquqlarının kəsişmə nöqtələri haqqında geniş biliklər tələb edir. Eyni zamanda, mülki hüququn yarımsahəsi kimi bu çoxspektrli predmetin kompleks halında araşdırılması böyük çətinliklər doğurur. Bu baxımdan, zənnimizcə, əqli mülkiyyət hüquqlarının ayrı-ayrı institutlarının, hətta bu institutlar daxilində daha aktual problemlərin əlahiddə daha dərindən araşdırılması məqsədəmüvafiq olardı. Bununla belə, məhdud imkanlar daxilində bu geniş yarımsahənin problematik məsələlərinə daha çox diqqət yeriməyə və onları işıqlandırmağa çalışmışıq.

Bildiyimiz kimi, əməyin iki növü fərqləndirilir: fiziki əmək; əqli və ya intellektual əmək. Fiziki əmək maddi istehsal fəaliyyətidir ki, bunun nəticəsində, bir qayda olaraq, əşya yaranır. Əqli əməyə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, o, yaradıcılıq deməkdir. Yaradıcılıq dedikdə, istehsal aktı ilə başa çatan elə əqli fəaliyyət başa düşülür ki, bunun nəticəsində elmi-texniki ideyalar və ədəbi-bədii obrazlar yaranır (22, s.5). Dünya təcrübəsi göstərir ki, son iki-üç onillikdə ƏM hüququ obyektlərinin növü və sayı durmadan çoxalır. Bütün ƏM hüququ obyektlərinin hamısı üçün ortaq xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, onlar qeyri-maddi nemətlər olsalar da, onların əmlak dəyəri vardır. Əqli fəaliyyətin nəticələri əmlak dövriyyəsində əmtəə formasında çıxış edir. Buradan da o qənaətə gəlmək mümkündür ki, iqtisadi anlayış olan əmtəə mülki hüquqda yalnız əşyalarda yox, həm də əqli mülkiyyət hüququnun obyektlərində ifadə olunur.

Əqli fəaliyyət nəticələrinin istifadəsi və qorunması ilə bağlı yaranan münasibətlər hüquqi tənzimetmənin predmeti olub, hüquq normaları ilə nizamlanır. ƏM münasibətlərinin ayrı-ayrı yarımnövləri xüsusi qanunlarla nizama salınır. Lakin zənn edirik ki, bazis xarakterli akt olan , mülki qanunvericilik sisteminin özək və başlıca aktı sayılan MM-də əqli mülkiyyət münasibətlərini tənzimləyən ümumi xarakterli və əhəmiyyətli normalar, prinsipial müddəalar nəzərdə tutulmalıdır. Bəzi xarici ölkələrdə, məsələn, Fransada intellektual mülkiyyət barədə məcəllə (1992) qəbul edilmişdir (24, s.5).

ƏM hüququna dair AR-in imzalamış olduğu beynəlxalq müqavilələrdən biri Sənaye Mülkiyyətinin Qorunması barədə Paris konvensiyasıdır (1883). AR həmçinin Patent Kooperasiyası haqqında Müqavilənin (PCT-Potent Cooperation Treative) də iştirakçısıdır. AR-in iştirak etdiyi digər bir saziş Nişanların Beynəlxalq Qeydiyyatı barədə Madrid sazişidir. O, əmtəə nişanlarının,eləcə də, xidmət nişanlarının beynəlxalq qeydiyyatı barədə qayda nəzərdə tutur. Elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin yaradılması və istifadəsi prosesində müəyyən növ ictimai münasibətlər əmələ gəlir ki, onlar müəlliflik münasibətləri adlanır. Müəlliflik münasibəti, ilk növbədə, şəxsi qeyri-əmlak münasibəti növündə ola bilər. Bu münasibət isə müəllifin əsər yaratması ilə əmələ gəlir.

Müəlliflik hüququnun böyük mədəni-humanitar əhəmiyyəti vardır, çünki cəmiyyətin götürdüyü xeyir və fayda bu hüquqların tanınmasının başlıca səbəbidir. Müəllif hüquqlarının qorunması mədəni irsin qorunub saxlanmasına, mədəni dəyərlərin cəmiyyətdə geniş yayılmasına və yeni yaradıcılıq nəticələrinin meydana çıxmasına şərait yaradır. Bununla yanaşı, müəlliflik hüququ son illər iqtisadi inkişafın vacib aləti kimi, digər əqli mülkiyyət hüquqları ilə birgə “biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın” amilinə, tərkib hissəsinə və ən vacib qeyri-maddi aktivlərinə çevrilmişdir. müəlliflik hüquq münasibətinin obyektini əsər təşkil edir. Buna görə də çox vaxt hüquq ədəbiyyatında ona müəlliflik hüququnun obyekti deyilir (23, s.200; 21, s.175; 20, s.640).

Əsər dedikdə, hər hansı obyektiv formada ifadə olunan elə elmi-texniki ideyalar və ədəbi-bədii obrazlar başa düşülür ki, həmin forma müəllifin yaradıcılıq (əqli) fəaliyyətinin nəticələrinin digər şəxslərin başa düşməsinə, qavramasına və dərk etməsinə imkan verir.

169

Ş.M.Yusifov

Müəlliflik hüquq normaları əsəri hüquqi cəhətdən yalnız o halda mühafizə edə bilir

ki, həmin əsər müəlliflik qanunvericiliyində müəyyən edilən tələblərə cavab versin. Həmin tələblər əsərin hüquqi mühafizə (qorunma) şərtləri adlanır. Həmin şərtlərə aiddir (10): − əsər yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi olmalıdır; − əsər hər hansı obyektiv formada ifadə edilməlidir; − əsər insan fəaliyyətinin elm, ədəbiyyat və incəsənət kimi sahələrinə aid olmalıdır.

Əsərlərin müəlliflik hüquq normaları ilə qorunması həm də əsərin nüsxələrində müəlliflik hüququnu qoruma nişanının olması məsələsindən asılı deyildir. Müəlliflik hüququnu qoruma nişanı 3 elementdən ibarətdir ki, bunları tətbiq etmək məsələsi müəllifin istəyindən asılıdır: − dairəyə alınmış latın hərfi «©»; − müstəsna müəlliflik hüquqlarının sahibinin adı (fiziki və hüquqi şəxslər); − əsərin ilk dəfə dərc edildiyi il.

Müəlliflik hüquq normaları ilə eyni dərəcədə həm qoruma nişanı olan əsərlər, həm də qoruma nişanı olmayan əsərlər qorunur.

Müəlliflik hüquq normaları ilə bütövlükdə, tam halında əsərin özü qorunur. Əsər tərkibcə onun məzmununu və formasını təşkil edən elementlərdən ibarətdir. Əsərin məzmununu təşkil edən elementlər - əsərin mövzusu, materialı, sujeti, ideyası, adı (başlığı) hüquqi cəhətdən əhəmiyyətsiz və ya qorunmayan elementlər adlanır. Belə ki, onlar müəlliflik hüquq normaları ilə qorunmur və hüquqi mühafizə ilə təmin olunmur.

Müəlliflik qanunvericiliyi müəlliflik hüququnun qüvvədə olma müddətinin iki növünü-ümumi və xüsusi müddətləri fərqləndirir. Ümumi müddət dedikdə, qanunda nəzərdə tutulan xüsusi hallar istisna olmaqla, bütün halların hamısına aid olan müddət başa düşülür. Bu növ müddət əsərin yaranmasından başlanır, müəllifin həyatda yaşadığı illəri və onun ölümündən sonra 70 ili əhatə edir. Xüsusi müddətlər dedikdə, qanunda nəzərdə tutulan xüsusi hallara tətbiq edilən müddətlər başa düşülür. Qanun, hər şeydən əvvəl, anonim və ya təxəllüslə dərc edilmiş əsərə müəlliflik hüququ barədə xüsusi müddət müəyyən edir. Belə əsərlərə hüquq da 70 il müddətində qüvvədə qalır. Lakin belə əsərlər üçün müddət hesablanarkən onların qanuni dərc edildiyi tarix əsas sayılır.

Müəlliflik hüquqlarını pozulmasına görə qanunvericilikdə mülki, inzibati və cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutulmuşdur. CM-nin 165-ci maddəsi müəlliflik hüquqlarının pozulmasına görə cinayət məsuliyyəti müəyyən edir. Yalnız müəlliflik hüququnun obyektindən qanunsuz istifadə cinayət tərkibi yaradır Buna piratçılıq (yunanca peirates-soyğunçu, qarətçi, quldur) deyilir. Göstərilən cinayətin obyektiv tərəfini əsərdən qanunsuz istifadə ilə bağlı istənilən hərəkət təşkil edir. Plagiat (latınca -“plagio”-oğurlayıram) həmin hərəkətlərdən biridir. Plagiat dedikdə, başqa şəxs tərəfindən yaradılan əsərə müəllifliyi mənimsəmə başa düşülür.

İfaçıların əmlak (iqtisadi) hüquqlarının qüvvədə olma müddəti 50 ildən ibarətdir. Onların şəxsi qeyri-əmlak hüquqları isə müddətsiz qorunur. Fonoqram istehsalçısının da əmlak hüquqları 50 il müddətinə qüvvədə olur. Analoji müddət yayım təşkilatının əmlak hüquqlarının qüvvədə olması üçün də nəzərdə tutulmuşdur. Qanunda həmçinin əlaqəli hüquqların qüvvədə olma müddətinin hesablanması haqqında qayda da nəzərdə tutulur. Bu qaydaya görə, əlaqəli hüquqların qüvvədə olma müddətləri həmin müddətlərin əvvəli üçün əsas olan hüquqi faktın baş verdiyi ildən sonra gələn ilin(sonrakı ilin) yanvar ayının 1-dən hesablanır.

Qeyd etmək lazımdır ki, sənaye mülkiyyəti obyektlərinin qorunma müddətləri ixti-

170

Ş.M.Yusifov

ra üçün 20, faydalı model və sənaye nümunəsi üçün isə 10 il müddətlərində nəzərdə tutulmuşdur.

Patent hüquqlarının pozulmasına görə həmçinin cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutulur. Belə ki, AR CM-nin 166-cı maddəsi ixtiraçılıq və patent hüquqlarını pozmağa görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutur.

Firma adı hüququnun müdafiəsi üsullarına müəyyən mülki-hüquqi sanksiyalar-hüquqların tanınması, hüquqların pozulmasınadək olan vəziyyətin bərpası, qanunsuz hərəkətlərin aradan qaldırılması, zərərin əvəzinin ödənilməsi, dəbbə (cərimə, peniya),həmçinin əmlak üzərinə həbsqoyma kimi xüsusi müdafiə tədbirləri nəzərdə tutulur.

“Əmtəə nişanı və coğrafi göstəricilər haqqında” AR Qanunun 1-ci maddəsində əmtəə nişanının leqal anlayışı verilmişdir: ”Əmtəə nişanı-sahibkarın əmtəələrini və ya xidmətlərini digər sahibkarın əmtəələrindən və ya xidmətlərindən fərqləndirən və qrafik təsvir edilən nişan və ya nişanların hər hansı bir uzlaşmasıdır(kombinasiyasıdır).”

“Qeyri-ənənəvi əqli mülkiyyət” dedikdə, xüsusi qorunma hüquqları ilə qorunan inteqral sxem topologiyaları, xüsusi qorunma hüququ ilə qorunan məlumat toplusu və folklor nümunələri başa düşülür. Azərbaycanda əqli mülkiyyətin bu sahəsi üzrə qanunvericiliyin inzibati idarəçiliyi Müəllif Hüquqları Agentliyi tərəfindən həyata keçirilir.

Məlumat toplularının hüquqi qorunması haqqında” Qanunun 1-ci maddəsinə uyğun olaraq, “məlumat toplusu” dedikdə sistemli və ya metodik qaydada tərtib edilmiş və elektron, yaxud digər vasitələrlə əldə oluna bilən əsərlərin, verilənlərin və digər materialların təqdiminin obyektiv forması başa düşülür. .“İnteqral sxem” dedikdə, altlığın səthində və (və ya) həcmində bir-birindən ayrılmaz şəkildə hazırlanmış elementlər və elementlərarası əlaqələrdən ibarət olub, müəyyən elektron sxem funksiyasını tam və ya qismən yerinə yetirən elektron məmulat başa düşülür (6). Söz sənəti nümunələri, xalq musiqisi, xalq oyunları və rəqsləri, xalq sənətkarlığı və tətbiqi sənət nümunələri (maddi formada olan və olmayanlar), eləcə də digər xalq yaradıcılığı nümunələri folklor nümunələri sayılır. Folklor nümunələri ənənəyə əsaslanan əqli yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsidir və nəsildən-nəslə ötürülərək qorunub saxlanılan yaradıcılıq nümunələri kimi qorunub saxlanılır. Folklor nümunələrindən istifadə sərbəstdir, lakin istifadə zamanı onların təbii mahiyyəti dəyişdirilməməli və məzmununa xələl gətirilməməlidir. Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı (ÜƏMT) və YUNESKO uzun müddətdir ki, folklorun qorunub saxlanması məsələləri ilə bağlı müzakirələr aparır, milli təcrübələri ümumiləşdirir və folklor nümunələrinin qorunmasını təmin edəcək beynəlxalq alətin yaradılmasına çalışırlar. YUNESKO diqqəti folklorun müəyyən edilməsinə, eyniləşdiril- məsinə, sənədləşdirilməsinə, yayılmasına və s. məsələlərə yönəldir. 1989-cu ildə YUNESKO-nun qəbul etdiyi «Folklorun qorunmasına aid tövsiyələr»də folklorun təsnifatı və qorunub saxlanmasının əsas istiqamətləri göstərilmiş və bu sənəddə yuxarıda göstərdiyimiz məsələlər əsas yeri tutmuşdur.

İnternetdə ƏM və məlumat kimi aktivlərlə bağlı iqtisadi maraqların toqquşması baş verir və buna görə də mövcud hüquqi normalar əsasında mübahisələrin hüquqi tənzimlənməsi problemi yaranır. Bununla birlikdə, İnternetdəki münasibətlər elə xüsusiy- yətə malikdir ki, şəbəkədə qanunverici inzibatçılığı təmin edən mərkəzi orqan mövcud deyildir. Bunun nəticəsində şəbəkə multiqanunvericilik mühitində fəaliyyət göstərir və onun qlobal xarakteri müxtəlif maddi yurisdiksiyalara toxunur, bununla birlikdə, nə bey-

171

Ş.M.Yusifov

nəlxalq, nə də milli səviyyələrdə hüquqi tənzimləmə üçün geniş qanunverici alətlər, hələ ki, yoxdur.

İnternet təbiətcə açıq şəbəkədir və hər bir istifadəçinin üzünə açıq informasiya məkanıdır (yalnız kommersiya saytlarına və məxfilik rejimi qorunan digər saytlara müqavilə və bəlli ödəniş əsasında daxil olmaq mümkündür). Ödənişli sayta daxil olan istifadəçi tələb olunan məbləği ödəməklə məlumatları əldə edə bilir. Açıq saytın sahibi isə həmin saytda yerləşən məlumatları nəzarətdə saxlamaq imkanından məhrumdur.

İnformasiya hüququ nəzəriyyəçilərinin xeyli qismi bu fikirdədirlər ki, materialın internetdə yerləşdirilməsi onu müəlliflik hüququ ilə qorunan əsərlər sırasından çıxarır və bu halda ƏM hüququ sahibi ən çoxu şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının müdafiəsinə iddia edə bilər. Lakin İnternet-provayderlərin xarici təcrübəsi həmin fikrin yanlışlığını üzə çıxarır. Məsələn, ABŞ-da ödənişsiz xidmət göstərmələrindən asılı olmayaraq, İnternet-provayderlər ƏM hüquqlarına dönmədən əməl etməyə çalışırlar. Saytı saxlayanlarla müqavilə bağlanarkən yerləşdiriləcək materialların mənbəyinin göstərilməsi mütləq tələb kimi qoyulur (16, s.253).

Sözsüz ki, İnternet ən müxtəlif düşüncələrin yayılıb gerçəkləşməsinə geniş imkanlar açır. Müəlliflik hüququnun xüsusi obyekti-İnternet səhifəsi və veb-saytlar da məhz İnternet məkanında yaranmışdır. Qanunvericiliyimizdə nəzərdə tutulmasa da, təcrübə veb-saytı artıq uzun müddətdir ki, müəlliflik hüququnun obyekti hesab edir. Təkcə İnternetdə deyil, bütövlükdə hər hansı kompüter şəbəkəsində ƏM hüquqlarının qorunub-qorunmaması prinsipial əhəmiyyət daşıyır. Bu səbəbdən bir çox müəllif öz əsərlərini açıq saytlara yerləşdirməkdən boyun qaçırır və ya ümumiyyətlə İnternetdən çəkinir. İnternetin texniki özəllikləri-elektron informasiyanın kifayət qədər qısa zaman kəsiyində surətini çıxarmaq, yaymaq, satmaq mümkün olduğundan, veb-sayta qoşulan hər kəsə potensial pozucu kimi baxmaq olar. Bütövlükdə, İnternetə bağlantı xidmətlərini təklif edən şirkətlərin ƏM hüquqlarının pozuntusuna görə məsuliyyət məsələsi aydın deyil.

Şəbəkə xidmətlərindən faydalanan şəxslərə qanunsuz mənimsəmə faktı ciddi problem yarada bilər. Şəbəkəyə qoşulan istifadəçi ona gərəkli məlumatı asanlıqla yükləyə və öz yazısına “kəsib-yapışıdıra” bilər. KİV təcrübəsində hələ İnternet çağından öncə toplanmış hüquqi örnəklərdən dərs almaq olar. Qərb təcrübəsinə göz atsaq, görərik ki, ƏM hüquqlarının pozulmasına dair işlərə baxılarkən əlavə hüquqi vasitə kimi qanunsuz mənimsəmə və ya şərəfsiz rəqabət anlayışları xatırlanır. Məhkəmələr həmin doktrinanı biznesdə rəqabət mübarizəsinin fırıldaq yaxud şərəfsiz yollarla aparıldığı ən müxtəlif hallarda tətbiq edirlər. İstehsalçı ad çıxarmış rəqib firmanın ticarət nişanını, qablaşdırma tərzini və ya məhsulun adını yamsılayanda, öz malını onun məhsulu kimi qələmə verməyə cəhd göstərəndə daha çox həmin doktrinaya əsaslanırlar. Şərəfsiz rəqabət və ya qanunsuz mənimsəməyə dair məhkəmə proseslərinin həlledici məqamı-məhsulu kimin istehsal etməsi ilə bağlı alıcıların mümkün aldadılma və ya çaşdırılma dərəcəsini müəyyənləş-dirməkdir.

Əlbəttə, bütün bunlar o demək deyil ki, İnternetdən sitat gətirmək qadağandır. Məsələn, müəlliflik hüquqlarına dair 1976-cı il ABŞ Qanununda müəlliflik hüquqları qorunan materiallardan “qanuni istifadə”yə imkan verən müddəalar da əksini tapıb. Bu halda istifadə üçün müəllifdən razılıq almaq tələb olunmur. Belə halda istifadənin meyar- larına istifadənin məqsəd və xarakteri, materialın kommersiyadankənar təhsil məqsədləri üçün və ya qeyri-kommersiya təşkilatının işində istifadə edilməsi, qorunan materialın təbiəti, ümumi həcmə nisbətdə istifadə olunmuş materialın miqdarı, istifadənin ƏM hüquq-

172

Ş.M.Yusifov

ları qorunan əsərin bazar qiymətinə təsiri aid edilir. Sözügedən ABŞ Qanununun keçmiş redaksiyalarında ƏM hüquqlarının qoruduğu materialların surətinin icazəsiz çoxaldılması qeyri-leqal çoxaldılma kimi qəbul edilirdi. Surət çıxardılmasına bu mütləq qadağa alim, tənqidçi və müəllimlər üçün problem törədirdi, çünki onlar həmin əsərlərin kiçik parçalarından öz işlərində istifadə etmək imkanından məhrum qalırdılar. Bu problemin həllinin hüquqi yolu aranırdı. Əsas dəlil kimi o göstərilirdi ki, müəlliflik hüququ haqqında qanunun ilkin məqsədi elm və incəsənətin tərəqqisidirsə, həmin qanun elə tətbiq olunmalıdır ki, akademik əsərlərini çap etdirən alim və humanitar sahə mütəxəssislərinin işinə əngəl törətməsin. Beləliklə, məhkəmələrdə “mümkün istifadə” doktrinası ortaya çıxdı. Bu doktrinaya uyğun olaraq, çap məhsulu elm, incəsənət, ədəbiyyat və bənzər sahələrin tərəqqisinə şərait yaradırsa, əsərlərin surətinin istənilən sayda çoxaldılmasına icazə verilir. İnternetdən yararlanan istifadəçi materialın xarakterinə ayrıca diqqət yetirməlidir.1983-cü il ABŞ Ali Məhkəməsi bildirirdi ki, hətta hələ müəllifin çap etdirmədiyi material da qoruna bilər. Apellyasiya məhkəmələrindən biri daha da irəli gedərək qərar verdi ki, nəşr edilməyən işlərin, bir qayda olaraq, surəti çıxarılmamalıdır.

Rəqəmli şəbəkələrdə ƏM hüquqlarının qorunması xüsusi əhəmiyyət daşıdığından, rəqəmli kodlardan istifadə vasitəsilə ƏM obyektlərinin müdafiəsi sistemi yaradılmışdır. Avtomatlaşdırılmış sistemlər çərçivəsində ƏM obyektlərinin eyniləşdirilməsi-bu, iştirakçılara şəkillərin, mətnlərin və musiqinin əldə edilməsi üçün planetin hər hansı nöqtəsində leqal imkanların təqdim edilməsi, ƏM yaradıcıları və sahibləri üçün isə həmin obyektlərlə bağlı kompleks hüquqların səmərəli idarə edilməsi imkanıdır. İş burasındadır ki, nəşriyyat işində, poliqrafiya fəaliyyətində, dövri nəşrlərin buraxılmasında, fonoqramların və audiovizual əsərlərin istehsalında, yəni hazırda müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlara əsaslanan sənayedə bu hüquqlarla qorunan obyektlərin istifadəsinə birbaşa dövlət nəzarəti yoxdur. Bu fəaliyyət növləri lisenziyalaşdırılmaya aid edilməmişdir. Birbaşa nəzarət mexanizmlərinin olmadığı şəraitdə beynəlxalq standart nömrələmə sistemi buraxılmış nəşrin hər bir nüsxəsində göstərilmiş xüsusi müəyyən olunmuş kodlar vasitəsi ilə kontrafakt istehsal üzərində nəzarət qoyulmasında mühüm rol oynayır. İSBN (Kitabın Beynəlxalq Standart Nömrəsi) kitab məhsulunun eyniləşdirilməsi üçün müəyyən edilmişdir (tərcümə edilmiş nəşrlər orijinal və tərcümə İSBN-ə malikdir). İSSN dövri nəşrlərin (qəzetlər, jurnallar və s.) beynəlxalq nömrələnməsi üçün koddur. İSRC fonoqramların kodlaşdırılması üçün tətbiq edilir. Həmçinin İSAN kino sənayesi ilə razılaşdırılmış audiovizual əsərlərin; İSWC musiqili əsərlərin; İSMN musiqili nömrənin; İSTC mətnli əsərlərin; DOİ elekron ticarətdə rəqəmli obyektlərin eyniləşdirilməsi üçün kodlar da İSO-nun (Standartlaşdırma üzrə Beynəlxalq Təşkilat) himayəsi altındadır (19, s.57-68).

Qeyd etmək lazımdır ki, bu kodların ƏM qlobal dünyəvi rəqəmli reyestrinin yaradılmasına kömək edir.

Əqli mülkiyyət hüquqlarının müəyyən aspektlərinə dair bütün bu qeyd etdiklərimizi ümumiləşdirsək, ilk növbədə, bu mülki hüquq yarımsahəsinin əhəmiyyətini və müasir dövrdəki aktuallığını bir daha vurğulamaq zəruridir. Heç kəsə sirr deyildir ki, hüquqların tanınması ilk növbədə, onların pozitiv olaraq təsbitini tapmasından sonra reallaşır. Eyni zamanda, heç şübhəsiz, hüquqlarının qorunacağına daxili əminlik insanları bu hüquqlardan istifadəyə yönəldən ən mühüm amil qismində çıxış edir. Belə ki, təminat mexanizmi olmayan hüquq deklarasiyadan başqa bir şey deyildir. Bu baxımdan əqli mülkiyyət hüquqlarının qanunvericilikdə öz təsbitini tapması və realizə mexanizminin nə-

173

Ş.M.Yusifov

zərdə tutulması intellektual və yaradıcılıq fəaliyyətinin stimullaşdırıcısı kimi böyük önəm daşıyır. Lakin bununla yanaşı qeyd etmək vacibdir ki, ƏM hüquqlarının təminatı günümüzdə problematik məsələlərdən biri olaraq qalmaqdadır. İlk növbədə,əqli mülkiyyət hüquqlarının ərazi xarakterli olması beynəlxalq səviyyədə onların tanınması problemini qabardır. Bu sahədə çoxsaylı beynəlxalq normativ aktların mövcudluğuna baxmayaraq, vahid beynəlxalq müdafiə mexanizmi tam olaraq formalaşmamışdır.

Həmçinin müasir dövrdə rəqəmsal şəbəkələrin genişlənməsi və başlıca informasiya daşıyıcısı və ötürücüsünə çevrilməsi tendensiyası ƏM hüquqlarının müdafiəsi məsələsini bir daha gündəmə gətirir. Qeyd etmək lazımdır ki, rəqəmsal şəbəkələrdə ƏM hüquqlarının pozulmasına nəzarət mexanizmi,demək olar ki, mövcud deyildir. Həmçinin bu sahədə qanunvericilikdəki boşluqlar hüquq pozuntularına rəvac verir.

Səmərəli nəzarət mexanizminin formalaşması ilə yanaşı,bu sahədə maarifləndirmə aparılmalı və cəmiyyətin hüquqi təfəkkürü yenilənməlidir.Bu hüquq sahiblərinin pozulmuş hüquqlarının müdafiəsi sahəsində daha aktiv fəaliyyət göstərmələri,eyni zamanda,bu sahədə beynəlxalq məhkəmə təcrübəsinin öyrənilməsini və tətbiqini zəruri hesab edirik.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi (28 dekabr 1999-cu il tarixli Qanunla təsdiq edilmiş, 1 sentyabr 2000-ci ildən qüvvəyə minmişdir. 15 yanvar 2013-cü ilədək olan dəyişiklik və əlavələrlə)

2. Azərbaycan Respublikasının “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” 5 iyun 1996-cı il tarixli Qanunu

3. Azərbaycan Respublikasının “Patent haqqında” 10 iyun 1997-ci il tarixli Qanunu 4. Azərbaycan Respublikasının “Əmtəə nişanları və coğrafi göstəricilər haqqında” 12

iyun 1998-ci il tarixli Qanunu 5. Azərbaycan Respublikasının “Əqli mülkiyyət hüquqlarının təminatı və piratçılığa qarşı

mübarizə haqqında” 22 may 2012-ci il tarixli Qanunu 6. Azərbaycan respublikasının “İnteqral sxem topologiyasının hüquqi qorunması

haqqında “ 31 may 2002-ci il tarixli Qanunu 7. Azərbaycan Respublikasının “Məlumat toplularının hüquqi qorunması haqqında” 14

sentyabr 2004-cü il tarixli Qanunu 8. Azərbaycan Respublikasının “Folklor nümunələrinin hüquqi qorunması haqqında” 16

may 2003-cü il tarixli Qanunu 9. Azərbaycan Respublikasının “İnformasiya əldə etmək haqqında” 30 sentyabr 2005-ci

il tarixli Qanunu 10. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30 avqust 2005-ci il tarixli 287 nömrəli

Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Müəllif Hüquqları Agentliyi haqqında Əsasnamə”

11. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 31 avqust 2009-cu il tarixli 155 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət komitəsi haqqında Əsasnamə”

12. Allahverdiyev S.S “Mülki hüquq”. Xüsusi hissə. IV cild. Bakı, “Digesta” nəşriyyatı, 2009

13. Allahverdiyev S.S “Əqli mülkiyyət hüququ”. Dərs vəsaiti. Bakı, 2006

174

Ş.M.Yusifov

14. Allahverdiyev S.S. “Azərbaycan Respublikasının müəlliflik və patent hüququ”.

Mühazirə kursu. Bakı, 2000 15. “Azərbaycan Respublikası əqli mülkiyyət hüquqlarına dair bələdçi” / Azərbaycan

Respublikası Müəllif hüquqları Agentliyi; Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət komitəsi; Swiss confederation, Federal Department of Economic Affairs (FDEA), State Secretariat for Economic Affairs (SECO), Swiss Federal Institute of Intellectual Property. Bakı, 2012

16. Məmmədli Z., Hacılı R., Əliyev İ. “Media hüququ”. Bakı, Hüquq ədəbiyyatı, 2006 17. “Müasir dövrdə mülki, əmək, kənd təsərrüfatı və mülki-prosessual hüquqların aktual

məsələləri”. Elmi əsərlər toplusu / Az.SSR Xalq Təhsili Nazirliyi. SM.Kirov adına ADU. Red.hey.: Ə.İ.Əsədov, Y.Ə.Mehdiyev, B.H.Əsədov və s. Bakı, Azərbaycan Dövlət Universiteti, 1989

18. Məmmədli Z., Hacılı R., Əliyev İ. “Media hüququ”. Bakı, Hüquq ədəbiyyatı, 2006 19. İmanov K. “Rəqəmli şəbəkələrdə əqli mülkiyyət hüquqlarının iadrə edilməsi”

(metodiki və praktiki vəsait). Bakı, Azərbaycan Respublikasının Müəllif Hüquqları Agentliyi, 2009

20. Гражданское право. Учебник. том 1 / Под ред. Е.А.Суханова. М., 1988 21. Гуев А.П. Гражданское право. Учебник. Том 3, М., 2003 22. Иоффе О.С. Советское гражданское право. Курс лекций (учебное пособие).Часть

3, Л., 1965 23. Меггс. П.Б., Сергеев А.П. Интеллектуальной собственность. М., 2000 24. Основные институты гражданского право зарубежных стран. М., 1999 25. H.Pınar. “Uluslararası rekabette fikri mülkiyet haklarının önemi ve Türkiye”. İstanbul,

Can Ajans, 2004 26. www.e-qanun.az 27. www.azstand.gov.az 28. www.copag.gov.az 29. www.mo.org.tr 30. www.swiss-cooperation.admin.ch 31. www.wipo.int

SOME PROBLEMS OF THE PROTECTION OF INTELLECTUAL PROPERTY RIGHTS

Sh.M.Yusifov

SUMMARY

The number of the objects of intellectual property rights, considered to be one of the most important institutions of civil law, has been steadily growing in recent decades. This article introduces the concepts of such objects of intellectual property rights as copyright, rights related to copyright, patent, means of individualization, firm name (trade name), trademark, geographical indications, etc. Theoretical and practical problems related to the protection of intellectual property rights, especially in the field of the protection of intellectual property rights on the Internet, are also considered.

175

Ş.M.Yusifov

НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ЗАЩИТЫ

ПРАВ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ СОБСТВЕННОСТИ

Ш.М.Юсифов

РЕЗЮМЕ

Число объектов права интеллектуальной собственности, которое считается одним из важнейших институтов гражданского права, неуклонно растет в последние десятилетия. В этой статье даны конкретные понятия таких объектов права интеллектуальной собственности, как авторское право, права, смежные с авторскими, патентное право, средства индивидуализации, фирменное наименование, товарный знак (товарная марка), географические указания и многие другие. Также анализированы встречающиеся в теории и на практике проблемы защиты прав интеллектуальной собственности, особенно в области защиты прав интеллектуальной собственности в Интернете.

Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin Hüquq fakültəsinin 30 aprel 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 4) Məqalə redaksiyaya 30 may 2014 tarixində daxil olmuşdur

176


2014 - № 39

P E D A Q O G İ K A B Ö L M Ə S İ

AZƏRBAYCAN VƏ TÜRK FOLKLORUNDA NOVRUZ BAYRAMI ƏNƏNƏLƏRİNİN UŞAQLARIN ƏXLAQ

TƏRBİYƏSİNİN İNKİŞAFINDA ROLU

Gaye Arslan Bakı Slavyan Universiteti

Bakı AZ1014, S.Rüstəm küçəsi 25 e-mail: [email protected] Açar sözlər: Azərbaycan və Türk folkloru, bayram ənənələri, Su və Od çərşənbələri, Od çərşənbəsi-

nə dair folklor nümunələri, Qodunun nəğmələri Keywords: Azeri and Turkish folklore, holiday traditions, pre-holiday Tuesdays of water and fire,

folk samples of pre-holiday Tuesdays of fire, Godu’s songs Ключевые слова: азербайджанский и тюркский фольклор, праздничные традиции, Водная и

Огненная Чаршанба, фольклорные образы Огненной Чаршанбы, песни Году Azərbaycan və Türkiyə folklorunun bir sıra oxşar nümunələri vardır. Bu

nümunələrin arasında Novruz ənənlərinə dair folklor materialları daha geniş yer tutur. Novruz bayramını qeyd edən bütün türkdilli xalqlar içərisində Azərbaycan və Anadolu türklərinin mart ayının bütün çərşənbələrini qeyd etmələri öz əlamətdarlığı ilə fərqlənir. Hər iki xalqa məxsus olan Su, Hava (Yel), Od (Atəş) və Kül (Torpaq) çərşənbələrinə dair bayram ənənələrində bir sıra oxşarlıqlar vardır. Bununla yanaşı, hər iki ölkədə həm uşaq bağçalarında, həm də ailələrdə Su çərşənbələri barədə bayram ənənələrindən bu gün çox az istifadə olunur. Bir sıra ailələr isə yalnız tonqal qalayıb üstündən atlanmaqla kifayətlənirlər. Bəzi ailələr Su çərşənbəsi günü çaya, kəhrizə, bulağa su dalınca getməyi demək olar ki, unutmuşlar. Hava (Yel), Kül (Torpaq) çərşənbələrini qeyd edən ailələrə isə rast gəlmək demək olar ki, artıq mümkün deyil. Bütün bunları nəzərə alıb, ailələrə bu çərşənbələrlə bağlı bir sıra ənənələr, bu ənənələrin folklordakı yeri və həmin nümunələrin məktəbəqədər yaşlı uşaqların əxlaq tərbiyəsinin inkişafındakı rolu barədə məlumat vermək istərdik.

İstər Türkiyə, istərsə də Azərbaycan folklorunda Su çərşənbəsilə bağlı xeyli oxşar xarakterli bayatılar vardır. Həmin bayatıların içərisində elələri də vardır ki, onlar məktəbəqədər yaşlı uşaqların əxlaq tərbiyəsinin formalaşdırılması baxımından çox önəmli folklor nümunələri hesab olunur. Həmin bayatılardan bir neçəsini nəzərdən keçirək:

Su gələr arxa, haray! Tökülməz çarxa, haray! İgid qürbətə düşsə, Çağırar arxa, haray! (2, səh.17)

Əlbəttə ki, qurbətə, vətən həsrətinə, məmləkətə qovuşmaq mövzusunda bayatılar

UOT № 37.034

177

G.Arslan

çoxdur. Lakin həm vətən həsrətinə, həm qurbətdə vətən həsrətilə yaşamağa, eyni zamanda su ilə bağlı məntiqi fikri qabartmağa dair bayatılar çox azdır. Ona görə belə bayatıların valideynlər tərəfindən seçilməsinə böyük önəm vermək lazımdır. Ailə, övlad tərbiyəsi, övlad həsrəti, övlada məhəbbət, övladların dünya malından üstün olması faktları ilə Su çərşənbəsini andıran bədii ifadələrin birgə əksini tapdığı bayatılar da uşaqların əxlaqi hisslərinin quvvətlənməsinə səbəb olur. Anaların, ataların, nənə və babaların belə bayatılara müraciət etməsi də yaxşı hal kimi dəyərləndirilməlidir.

Su axar, yer yaş qalar, Daş zindanda daş qalar. Oğlu gedən ananın, Gözlərində yaş qalar. (2, səh.17)

Belə bayatılarla yanaşı, Su çərşənbəsi mərasiminin məzmununa uyğun olaraq birbaşa su ilə bağlı olan tapmacalardan, atalar sözlərindən, inanclardan və su türkəçarələrindən də faydalanmaq yaxşı olardı. Tutaq ki, valideynlər Su çərşənbəsi mərasimində uşaqlara hər hansı növdən, hər hansı mövzudan olan tapmacaları söyləməsi əlbəttə ki, yaxşı haldır. Lakin valideynlərin birbaşa su ilə bağlı olan tapmacaları seçərək uşaqlara təqdim etmələri uşaqları bir növ heyran edir, düşündürür. Onların əhvalı-ruhiyyəsi yaxşılaşır, idrak fəallığı artır.

Adam deyil, hey qaçır, Meşə deyil, səs salır. (Çay) Alçacıq quyu, Dambıldadır suyu. (Damcı) Göydə doğulur, Yerdə boğulur.

(Yağış) (2, səh.19-20)

Bu tip tapmacaları nəql edən zaman cavabları söyləmək üçün uşaqlara vaxt vermək, onları düşünməyə təhrik etmək də onlarda bir sıra əxlaqi keyfiyyətlərin üzə çıxmasına köməklik göstərir. Mərasimdə valideynlərin su ilə bağlı atalar sözlərinə müraciət etməsi faktı isə pedaqoji məntiqə tam uyğun hesab olunur. Valideynlərin bu tipli atalar sözlərini axtarıb tapmaqda çətinlik çəkmələri əlbəttə ki, qanunauyğun haldır. Belə bir təqdirdə onlar aşağıdakı nümunələrdən istifadə edə bilərlər.

Su dəhnəyə, insan arxaya bağlıdır. Su axarında salınan el-oba barlı-bəhərli olar. Su olan yerdə dirilik olar. Suda boğulan ağlamaqla yox, çapalamaqla xeyir tapar. Suyun lal axanı, adamın yerə baxanı. (2, səh.20).

Göründüyü kimi, belə atalar sözləri birbaşa həm su ilə, həm də əxlaq tərbiyəsinin

bir sıra cəhətlərini özündə təcəssüm etdirməklə digərlərindən fərqlənir. İnancları seçərkən valideynlərin belə mövqe tutmaları, yəni yuxarıdakı pedaqoji məntiqə uyğun hərəkət etmə- ləri zəruri sayılır. Çünki inanclar uşaqlarda daha zəngin əxlaqi elementlərin üzə çıxarılma-

178

G.Arslan

sına köməklik göstərir. Bu baxımdan bir başa su çərşənbəsinin mövzusuna və birbaşa suya aid folklor nümunələrinin seçilməsi faydalıdır:

Süfrəyə su dağılması aydınlıqdır. Su içən adamı qəfil vurmazlar. Su içən adamı ilan çalmaz. Su dolu qabla qabağına çıxsalar işin avand olar. Su kiçiyindir, yol böyüyün. Su içəni danışdırmazlar. Lal axan sudan keçməzlər. Yuxuda su görmək aydınlıqdır. Səfərə çıxan adamın arxasınca su atarlar. Qaş qaralanda qaynar suyu torpağa atmazlar. Öləni su ilə yuyarlar. (2, səh.21)

Belə inanclar uşaqların tərbiyəsində xüsusilə uşaqların əxlaqının saflaşmasında

özünü daha tez büruzə verir. Belə inanclar onları səliqəli, məsuliyyətli, intizamlı, təmizkar, gözüaçıq olmağa daha çox təhrik edir.

Su çərşənbəsi mərasimində su türkəçarələrindən istifadə etmək uşaqların əxlaq normalarının tənzimlənməsində böyük rol oynayır. Hansı ki, qədim türklərin yaratdıqları, bu gün isə həm Azərbaycanda, həm Türkiyədə, həm də digər türkdilli ölkələrdə bir sıra insanların təsəvvürlərində yaşamaqdadır.

Su çərşənbəsində övladı olmayan qadının başına qırxaçar camdan su töksən

övladı olar. Su çərşənbəsində qorxan adamın başından üç dəfə sağdan, üç dəfə soldan su

atsan qorxusu keçər. Ürəyi keçən adamın üzünə su çiləsən özünə gələr. Su çərşənbəsində qorxan adama qorxduğu yerdə su içirdərlər. Yel xəstəliyi olanı İstisuya apararlar. (2, səh.21-22)

Qırxaçar cam misdən düzəldilən, ən hörmətli qonaqlara əl-suyu vermək üçün

qədim türklərin hazırladıqları ev əşyasıdır. Birinci cümlədə səslənən məsləhət xarakterli inancı təkcə Azərbaycanda, Türkiyədə deyil, bir sıra türkdilli xlaqların yaddaşında yaşamaqdadır. Deməli, birinci türkəçarədə inam, ikinci və dördüncü türkəçarədə qorxmazlıq, üçüncüdə dözümlülük, beşincidə isə rejimə riayət etmə kimi əxlaqi normalar təlqin olunur.

İlaxır çərşənbələrin axırıncısı Od çərşənbəsidir. Türkdilli xalqların əksəriyyəti, yəni Türkdilli xalqların yaşadığı bir çox ölkələrdə, eləcə də Azərbaycanda və Türkiyə Cümhuriyyətində bu çərşənbəyə “Od çərşənbəsi”, “Odlu çərşənbə”, “Adlı çərşənbə”, “Üsğu çərşənbə”, “Üsgü gecəsi” və “İkinci çərşənbə”də deyirlər. Od çərşənbəsi qədim türklərin, o cümlədən Azərbaycanlıların Günəşə, oda, odu qoruyub saxlamaqla bağlı olan inamları ilə əlaqədar yaranmışdır.

Günəş-Od-Atəş inamı ilə bağlı Günəşdən alınan istinin hesabına, iki ağacı biri-birinə sürtən insanlar od hasil etmişlər. Ağacı yandırıb un şəklinə salan insanlar ona odun (od+un) demişlər. Anadolu türkləri od çərşənbəsində Ağa kultu, “Şəhrivər”, “Səddə”, “Çırağan” adlı tədbirləri keçirmişlər. Azəri türkləri isə hələ zərdüşt dövründən əvvəl bu tədbirləri keçirərkən Qodu (Hodu) nəğmələri də oxumuşlar.

179

G.Arslan

Ailələrdə Od çərşənbəsilə bağlı 3-6 yaşlı uşaqlara verilən məlumatları onların yaş

dövrlərinə uyğunlaşdıraraq vermək məsləhətdir. Uşaqların yaşı ilə yanaşı qavrama qabiliyyətlərinin də nəzərə alınması yaxşı olardı. Valideynlər Od çərşənbəsilə bağlı əldə etdikləri məlumatları uşaqlara verərkən aşağıdakılara istinad etmələri yaxşı nəticə verər. Çünki belə üslubda verilən məlumatlar pedaqoji cəhətdən yararlı hesab olunan məlumatlardır.

“Odlu çərşənbədə adamlar sübh tezdən hündür bir təpənin üstündə tonqal qalayardılar. Həmin tonqalın dövrəsində toplaşıb Günəşin doğmasını gözləyərdilər.

Elə ki, Günəş doğdu, hamı onu salamlayan “Qodu xan” nəğməsini oxuyur, tonqalın başında dövrə vurar, sonra da hərə tonqaldan öz məşəlini yandırıb ocaqlarını alışdırmaq üçün evə tələsərdilər. Adamlar tonqalın dövrəsinə dolandıqca, eləcə də gəlib öz ocaqlarını yandırdıqca oxuyardılar:

Qodu xan, Qodu xan, Söndürmə odu xan. At üstə ad gətir, Ulusa od gətir. Sözü bal Qodu xan, Özü al Qodu xan”. (2, səh.25-26)

Od çərşənbəsi ərəfəsində valideynlər etiqadla bağlı olan əfsanə və rəvayət danışarkən onları yuxarıdakı şəkildə hazırlamalıdırlar. Yəni həmin materiallar uşaqların yaş və qavrama səviyyəsinə uyğun olmaqla yanaşı həm də onların əxlaqının saflaşdırılmasına xidmət etməlidir.

Valideynlərin Od çərşənbəsində uşaqlarına söyləyəcəkləri tapmacaların da yuxarıda qeyd olunan pedaqoji tövsiyələrə, didaktik yanaşmalara uyğun olması məsləhətdir. Uşaqlara təqdim olunan tapmacaların aşağıdakı xarakterdə olması daha məqsədəuyğun olar: “Od imandadır”, “Od qalar köz olar, qız qalar söz olar”, “Od küldə gizlənər”, “Od görsən getmə, köpək səsi eşitsən get”, “Od qalayıb oda düşmüşük”, “Odla zarafat eyləyən ağlar qalar”, “Odsuz ocaq olmaz”, “Od düşdüyü yeri yandırar”, “Oda yanmayan balasına da yanmaz”, “Od yanan yerdən tüstü çıxar”, “Od ocaqda yanar” (2, səh.27). Belə etnopedaqoji nümunələri söyləyən zaman valideynlər onların bəzilərini əxlaq tərbiyəsi baxımından şərh etsələr daha yaxşı olar. Məsələn, valideyn söyləyir ki, “Od görsən getmə, köpək görsən get” atalar sözünə görə od itdən və hər hansı bir vəhşidən çox təhlükəlidir. Od insanı yandırıb kül edər, insan bunun qarşısında aciz qalar. İt hürsə, qapmaq istəsə, insan özünü qoruya bilər. Valideynlərin belə izahları Od çərşənbəsi ərəfəsində Od çərşənbəsinin mahiyyətini uşaqlara daha dərindən anlatmaqla yanaşı onlarda qoçaqlıq, igidlik, qəhrəmanlıq, ağıllılıq, fərasətlilik kimi əxlaqi keyfiyyətlərin üzə çıxmasına səbəb olur. Od çərşənbəsinə uyğun inancların söylənilməsi də çox faydalıdır. Valideynlər uşaqlarına aşağıdakı inancları söyləyərkən onların əxlaqı dəyərlərini də şərh etməlidirlər.

Ocaq yananda səslənirsə, demək, kimsə sözünü danışır. Od hisli olarsa – uzaqdan qonağın gələcək - deyərlər. Ocağa yanaşanda salam verərlər. Odun gecə his eləməsi yaxşı əlamət deyil. Ocaqda kül titrəyəndə - Od xeyrə oynayır, - deyərlər. Ocağın tüstüsü üstünə gəlsə sevgilin göyçək olar (2, səh.28).

180

G.Arslan

Bu tip inanclar uşaqlar üçün çox maraqlı olduğu üçün onlar həmin inancın hər hansı birinin səslənməsindən sonra sual verməyə başlayacaqlar. Ona görə valideynlər qaladıqları ocağın başında belə inancları uşaqlarına söyləsələr uşaqlar “ocağın səslənməsini”, “odun hisli olmasını”, “külün titrəməsini”, “ocağın tüstü verməsini” öz gözlərilə görmüş olarlar. Valideynlərin isə hər inancla bağlı əxlaq tərbiyəsi fonunda irəli sürdükləri inam elementləri uşaqların yaddaşlarına həkk olunur. Bu zaman Od çərşənbəsilə bağlı uşaqlara bir sıra andlar, alqışlar və qarğışlar söyləmək lazım gəlir həmin andları, alqışları, qarğışları uşaqlara aşağıdakı nümunələr əsasında təqdim etmək məsləhətdir: “Od haqqı!”, “Ocaq haqqı!”, “Ocağa and olsun!”, “Gün haqqı!”, “İşığa and olsun!”, “Çıraq haqqı!”, “Ocağın odlu olsun, qazanın qaynar”, “Ocağın bərəkətli olsun”, “Ocağın nurlu olsun”, “Oda düşəsən!”, “Ocağın sönsün!”, “Günəşin oduna yanasan!” (2, səh.28-29)

Belə andların (od haqqı, bu ocaq haqqı), alqışların (ocağın odlu olsun, qazanın qaynar olsun), qarğışların (ocağın sönsün) bir sıra variantlarını onsuz da uşaqlar böyüklərdən eşidirlər. Lakin Od çərşənbəsi dövründə onları öz valideynlərinin dilindən eşidən uşaqlar onları daha yaxşı mənimsəyir və həmin nümunələrdəki əxlaq normalarını daha tez qavramış olurlar.

Od çərşənbəsi ərəfəsinə və yaxud od çərşənbəsi dövründə uşaqlara Od çərşənbəsilə bağlı tapmacalar da söyləməyin əhəmiyyəti böyükdür. Belə bir tapmacaya diqqət edək:

Bulud-bulud içində, Ay da bulud içində. Göydən yerə od yağdı, Biz də yandıq içində. (Günəş) (2, səh.30)

Bu tapmaca bayatı tapmacadır. Ümumiyyətlə demək lazımdır ki, Azərbaycan tapmacaları içərisində məktəbəqədər yaşlı uşaqların marağına səbəb olan tapmacalar içərisində formasına görə bayatı-tapmacalar xüsusi yer tutur. Ona görə ki, bayatı tapmacalarda estetik oynaqlıq, ritmik ahəng və lirik səslənmə diqqəti daha çox cəlb edir. Yuxarıdakı tapmacanın “Günəş” olduğunu tapmaqda çətinlik çəkən uşağa səmanı göstərib günəşi yadına salmaq olar.

Başqa bir bayatı tapmacanı söyləməzdən əvvəl bir qızılı rəngli nəlbəkiyə su töküb uşaqdan soruşmaq olar: - Bu nəlbəkidə sən nə görürsən? Əgər uşaq Sizə lazım olan cavabı verməzsə, onda aşağıdakı bayatı-tapmacanı söylədikdən sonra onun diqqətini nəlbəkiyə yönəltmək lazımdır.

Oturmuşdum səkidə, Ürəyim sək-səkədə. Göydən bir alma düşdü, Bir qızıl nəlbəkidə. (Günəş) (2, səh.33)

Uşaq nəlbəkiyə baxanda ayın şəklini görür və sevinə-sevinə deyir: - Günəş, günəş, günəş!!! Göründüyü kimi Od çərşənbəsi dövründə uşaqlara verilən bütün folklor nümunələrinin əxlaq tərbiyəsi imkanları böyükdür. O cümlədən tapmacanı tapan uşağın ağıllılıq, dərrakəlilik, diqqətlilik, fərasətlilik kimi əxlaqi keyfiyyətləri özünü büruzə verir.

Belə bayatı tapmacalarla aparılan işlərdən sonra uşaqlara bir neçə bayatının öyrədilməsi daha yaxşı nəticə verər. Lakin elə bayatılar seçmək lazım gəlir ki, həmin baya-

181

G.Arslan

tılar həm birbaşa Od çərşənbəsilə bağlı olsun, həm də uşaqların əxlaq tərbiyəsinin inkişafı üçün zəmin yaratmış olsun. Əlbəttə ki, belə bayatılar həm Türkiyə, həm də Azərbaycan folklorşünasları tərəfindən seçilib təsnif edilmişdir. Onların içərisində elələri var ki, onlar artıq didaktik mövqeyə malikdirlər. Onlardan birinə diqqət edək:

Altında kilim yandı, Od düşdü, kilim yandı. Bala, bala deməkdən, Ağzımda dilim yandı. (2, səh.32)

Bu bayatıdakı “kilim” sözü bütün türkdilli xalqların dilində oturmaq üçün yerə salınan kiçik xalçalara deyilir. Bayatıdakı övlad həsrəti, övlad məhəbbəti övlada olan sevgini saysız-hesabsız şəkildə söyləmək həvəsi, tükənməyəm bir həvəs kimi bayatıda ifadəsini tapır. Ailə və övladla bağlı olan bu bayatıda əxlaq tərbiyəsi elementləri daha çoxdur. Ona görə belə bayatıları seçib uşaqlara söyləmək əxlaq tərbiyəsi baxımından çox faydalıdır.

Od çərşənbəsilə bağlı mərasimlər barədə uşaqlara rəvayətlər söyləməyin də əhəmiyyəti böyükdür. Məsələn, belə bir rəvayət həm Türkiyə, həm də Azərbaycan folklorunda mövcuddur.

Günəş istisini arzulayan ulu babalarımız Odlu çərşənbədə sübh tezdən günəşə qurban aparardılar. Daha erkən çağlarda aparılan belə qurban, adətən, kəhər at olardı. Bir nəfər yedəyindəki atı uca bir təpənin üstünə qaldırardı. Əlində balta olan başqa bir nəfər isə arxadan onları müşahidə edərdi.

Günəş doğanda at təpənin üstündə olar, günəşin doğması şərəfinə onu qurban kəsərdilər. Xalqda belə inam olardı ki, qırmızı kəhərin günəşə qurban kəsilməsi adamlara xoşbəxtlik və səadət gətirəcək. Bu mərasim xalqımızın Azərbaycan xalqının, eləcə də türkdilli xalqların ən qədim görüşlərindən olub bir sıra qayaüstü rəsmlərdə də əks olunmuşdur (2, səh.33).

Türkiyə folklorunda belə rəvayətləri qələmə alan folklorşünas alimlərdən Prof.Dr. Şükrü Elçini, Doç.Dr. Haide Demireli, Erman Artunu, Ahmet Edip Vüsalı göstərmək olar.

Əslində Od çərşənbəsilə bağlı rəvayətlərin və inancların əxlaq tərbiyəsi baxımından imkanları çox böyükdür. Ona görə ki, məktəbəqədər yaşlı uşaqlar həm rəvayətləri, həm də inancları daha böyük maraqla dinləyir.

Türk folklorşünaslarının topladıqları inancların Azərbaycan folklorşünaslarının topladıqları inanclarla oxşarlıq tapması təbii haldır. Lakin onların uşaqlara çatdırarkən bu uyğunluğun mahiyyətini onlara başa salmaq daha vacibdir.

Dağdağan, zoğal, əncir və tut ağaclarını odda yandırmazlar. Ocağı şər vaxtı söndürməzlər. Evdə ocaq yeri qoyarlar. Ocağın külün dağıtmazlar. Ocaqdan kül verməzlər. Od çərşənbəsində ocağı boş qoymazlar. Ağacın istisinə isinirlər. Od çərşənbəsində “ağlayan” ağacı kəsən sonsuz qalar. Od çərşənbəsində ocaqdan od verməzlər. Palıd ağacının istisi sağlamlıq gətirər. Ocaq istisini sevən od ocaqlı olar (2, səh.33-34).

182

G.Arslan

Uşaqlara nəql edilən belə inancların hər birisi barədə onlara izahat vermək lazım

gəlir. Niyə? Birincisi ona görə ki, uşaqlar hər bir inancla bağlı deyilən fikrin izahını tələb edirlər. İkincisi, inancların əxlaqı hisləri oyadan tərəflərini uşaqlara izah etməyin əhəmiyyəti böyükdür. Üçüncüsü, dialoqa cəlb olunan hər bir uşağın yeni bir əxlaqi keyfiyyətinin üzə çıxarılmasına şərait yaranmış olur.

Məqalənin elmi yeniliyi: Məqalədə ilk dəfə olaraq Azərbaycan və Türkiyə folkloru nümunələrinin əxalq tərbiyəsi baxımından imkanları təhlil edilir. Burada Novruz bayramı ilə bağlı verilən folklor nümunələrinin məktəbəqədər yaşlı uşaqların əxlaq tərbiyəsinin formalaşdırılmasındakı rolu da ilk dəfə olaraq öz elmi şərhini tapır.

Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi: Məqalədə ki, praktik nümunələrdən həm Türkiyə Cümhuriyyətində, həm də Azərbaycanda valideynlər və uşaq bağçalarının tərbiyəçiləri istifadə edə bilərlər.

Nəticə etibarilə deyə bilərik ki, Azərbaycan və Türkiyə folkloru nümunələrindən məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil olaraq istifadə etməklə məktəbəqədər yaşlı uşaqların əxlaq tərbiyəsini tələb olunan səviyyədə formalaşdırmaq olar.

Ədəbiyyat 1. Azad Nəbiyev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. “Turan” nəşrlər evi, Bakı, 2002. 2. Azad Nəbiyev. İlin əziz günləri. “Maarif” nəşriyyatı, Bakı, 1999. 3. Akif Abbasov. Milli əxlaq və ailə etikası. Bakı, Mütərcim, 2008. 4. Ə.Ş.Həşimov, F.B.Sadıqov. Azərbaycan xalq pedaqogikası (dərslik). “Ünsiyyət”, Bakı, 2002. 5. Nəsirəddin Tusi. “Əxlaqi Nasiri”. “Lider” nəşriyyatı, Bakı, 2005.

THE ROLE OF NEVRUZ TRADITIONS OF AZERI AND TURKISH FOLKLORE IN CHILDREN’S MORAL EDUCATION

Gaye Arslan

SUMMARY

This article deals with the pedagogical foundations of pre-school children’s moral education based on Azeri and Turkish folklore. The author makes suggestions for parents concerning the organization of Tuesdays of water and fire which occupy a highly important place among Nevruz traditions.

РОЛЬ ТРАДИЦИЙ ПРАЗДНИКА НОВРУЗ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И ТЮРКСКОМ ФОЛЬКЛОРАХ В РАЗВИТИИ МОРАЛЬНОГО ВОСПИТАНИЯ ДЕТЕЙ

Гайе Арслан

РЕЗЮМЕ

В статье речь идёт о педагогических основах формирования нравственных черт у дошкольников на образцах азербайджанского и турецкого фольклоров. Автор выступает с рекомендациями родителям и воспитателям по организации Водяной и Огненной чаршанбы, занимающими важное место среди традиций Новруза.

Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin “İbtidai təhsilin pedaqogika və metodikası” kafedrasının 30 noyabr 2013 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 03)

Məqalə redaksiyaya 23 dekabr 2013 tarixində daxil olmuşdur

183


2014 - № 39

GENDER BƏRABƏRLİYİNİN AŞILANMASINDA MƏHSƏTİ GƏNCƏVİNİN ƏDƏBİ İRSİNDƏN İSTİFADƏNİN PEDAQOJİ ƏHƏMİYYƏTİ

E.Ə.Mollayeva

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu Bakı, Akademik H.Əliyev küçəsi 104 e-mail: [email protected] Açar sözlər: Məhsəti, gender bərabərsizliyi, qadın hüquqsuzluğu, intibah dövrü, şairə Keywords: Mahsati, gender inequality, female lawlessness, Renaissance, poetess Ключевые слова: Мехсети, гендерное неравенство, женское бесправие, Ренессанс, женщина-

поэт Azərbaycan mədəni həyatının inkişafında müstəsna rol oynamış XII əsrin intibah

dövründə Azərbaycanın bir sıra iri şəhərlərində elmi-ədəbi mərkəzlər yarandı. Tarixi mənbələrə istinadən demək olar ki, o dövrün güclü dövlətləri olan Şirvanşahlar və Eldəgizlər dövlətləri elm və ədəbiyyatın inkişafına daha çox diqqət ayırmaqla bərabər, riyaziyyat, təbiət elmləri, məntiq, astronomiya, fars və ərəb ədəbiyyatı və s. bu kimi sahələrdə böyük uğur qazanmış alimləri öz sarayına toplamışdı. Azərbaycan klassik şeirinin inkişafına böyük töhfələr vermiş şairlərdən Nizami Gəncəvi, Əbül-üla Gəncəvi, Əfzələddin Xəqani, Fələki Şirvani poeziya məktəbinin tərəqqisində müstəsna rola malik olan şəxsiyyətlər idi. İntibah dövrü ədəbiyyatının nümayəndələrindən olan şairlər sosial vəziyyətlərinə və statuslarına görə iki yerə ayrılırdılar. Bunlardan bir qismi saray şairləri olmaqla o dövrün hakimiyyətdə olan hökmdarlarını mədh edərək, əsərlərini onlara həsr edirdilər. Digər bir qismi isə, saraya dəvət edilsələr, də xalqın icərisində yaşamağı daha üstün tuturdular. XII əsr intibah dövründə təlim dili kimi daha çox istifadə edilən fars dilinin inkişafı və təkmilləşdirilməsində böyük rol oynamış Nizami Gəncəvi ömrünü daha çox xalq içərisində keçirmiş və Şərq intibahının zirvəsi sayılan “Xəmsə”si ilə dünya ədəbiyyatına misilsiz ədəbi incilər bəxş etmişdir. İntibah dövrü ədəbiyyatında öz dəsti-xətti, məntiqi təfəkkürü ilə seçilən şairlər arasında qadın şairəmiz Məhsəti Gəncəvi dövrünün qadına münasibətini öz əsərlərində poetik dillə, ürək ağrısı ilə vermişdir. Bu barədə prof. R.Hüseynov yazır: ”Gəncəli şairənin poetik irsində nəzəri cəlb edən böyük bir silsilə şeirdə qadın, onun mənəvi hüquqları, cəmiyyətdəki yeri, qadının hiss, arzu və ideyaları probleminə toxunulur. Yaşadığı dövr, onun daxilindəki sosial çırpıntılar, günün ağlı-qaralı hadisələri, insan təbiətinin gözəl və eybəcər tərəfləri də Məhsəti şeirindən kənarda qalmayıb” (4, 203). Yaxın və Orta Şərq mədəniyyətində ədəbi aləmə gəlişi ilə Qərbin Şərq qadını haqqında mühavizəkar baxışlarını darmadağın edən şairəmiz Məhsəti Gəncəvi (XII əsr) öz dövrü üçün fenomenal hadisə idi. O, məhəbbət poeziyasına içtimai çalarlar gətirməklə zəmanəsinin qadın azadlığını boğan qanunlarına qarşı üsyan edir, rübailərilə aləmə car çə- kir ki, mən qadınam, və mənim də sevib-sevilmək, öz sözümü demək hüququm var. Məh-

UOT № 378

184

E.Ə.Mollayeva

səti rübailəri o dövrün gender mənzərəsindəki qadını dörd divar arasında deyil, zəmanəsi ilə ayaqlaşmağı bacaran, öz düşüncə tərzi olan, həyatı dərindən dərk edən bir varlıq kimi təsvir və təsdiq edir. Məhsəti poeziyasını oxuyarkən əvvəldən axıradək qadının azadlıq eşqi ilə döyünən qəlbinin səsini eşidir və hüquqları tapdalanan qadınların iç dünyasını duyuruq. Qadın haqqında daha mühavizəkar baxışlara malik olan Şərq dünyasında qələmi ilə dünyaya səs salacaq Məhsəti şəxsiyyətinin yetişməsi yəqin ki, məhz qadının uzun illər əsarətdə yaşaması ilə bağlı idi. Onun ictimai-əxlaqi ideyaları öz zəmanəsini o qədər qabaqlayırdı ki, hətta Qərbin özündə Məhsəti irsini tədqiq edən alimlər onun qadın olması faktına şübhə ilə yanaşırdılar. Çünki Şərq qadınından belə dərin məna calarları olan fəlsəfi-əxlaqi fikirləri eşitməyi təsəvvürlərinə belə gətirməyən qərb alimləri Məhsətinin şəxsində Şərqə yeni qadın tipinin gəlməsini qısqanclıqla qarşılayırdılar. Bu bəlkə də ona görə aydın sezilir ki, Qərbin özündə hələ XI-XII əsrlərdə Məhsəti qədər qadın azadlığını təbliğ və təqdir edən, Məhsəti səviyyəsinə qalxa biləcək qadın şairə yox idi. Həmişə Şərqi mühavizəkar qəbul edən Qərb üçün Şərq qadınından azadfikirlilik və qadın hüquqları haqqında belə cəsarətli fikirlər eşitmək yenilik idi. Cəsarətlə deyə bilərik ki, hələ XVIII əsr Fransa burjua inqilabı dövründə qadınların azadlığı və hüquqları uğrunda mübarizə aparan və inqilab tarixində dərin iz qoyan Olimpiya Quju altı əsr qabaqlayan Məhsətinin fikirləri öz zəmanəsindən cox-cox qabağa gedirdi. Təsadüfi deyil ki, Məhsəti irsini öyrənən və tədqiq edən bir sıra Avropa alimləri onun yaradıcılığında məhz azadfikirliyi və dövrünə qarşı qorxmadan apardığı mənəvi mübarizəni ön plana çəkirlər. Məsələn, Məhsətini tarixi şəxsiyyət səviyyəsinə qaldıran Avstriya şərqşünası F.Mayer yazırdı: “...onun bəzi rübailəri ruhanilərin daxili çirki və zahiri itaətinə qarşıdır”. F.Mayerin Məhsətinin həyat və yaradıcılığını dəqiqi təsvir edən “Füsunkar Məhsəti” əsərini yazması alimin şairənin şəxsiyyətinə pərəstişindən irəli gəlirdi. Məhsəti öz rübailərində qaldırdığı qadın əsarətini sosial bəla səviyyəsinə qaldırıb onu bütün çılpaqlığı ilə göstərməyə çalışır. Müsəlman Şərqində gender asimmetriyasının başlıca göstəricisi olan ailə-nikah münasibətləri onun dililə əxlaqi və sosial cəhətdən təhlil edilir. Onun rübailərində yaşlı kişiyə ərə verilməklə ömrünün sonuna qədər mənəvi əzablara məhkum edilmiş, qeyri-bərabər nikahda yaşamağa məcbur edilmiş bicarə qadının qəmli səsini eşidir, onun içindən gələn naləni duyuruq. Bu nalə, həzin kədər Məhsətinin dilində daha inandırıcı görünür, çünki o dövrün qadınlarını qadından yaxşı kim başa düşə bilərdi? Qadını alqı-satqı əşyasına cevirib, onun mənəvi azadlığına zərbə vuran patriarxal qanun-qaydalarını Məhsəti cəmiyyətin əl-ayağına vurulmuş buxova bənzətməklə bərabər, onlara qarşı özünəməxsus şəkildə mübarizə aparır. Onun sətirlərində bu əsarətdən cana doymuş qadının göz yaşları deyil, zəmanəsinin ehkamlarını lağa qoyan insanın acı istehzasını duyuruq. Bəzən bu istehzalarda qadın əxlaqına o dövrün qanunları ilə qadağa qoyulmasına baxmayaraq elə çılpaq məqamlara rast gəlirik ki, bu zaman Məhsətinin cəsarətinə heyran oluruq. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, o qadınla bağlı bütün problemlərə gender prizmasından yanaşmaqla, qadın və cəmiyyət probleminin ən müxtəlif tərəflərini əks etdirirdi və bunu özünə borc bilirdi. Yaşadığı mühitin hakim dini-idealist və çürük əxlaqına qarşı mübarizə aparan şairə, insanları real dünyada zövqlə, azad düşüncə və sevgi dolu ürəklə yaşamağa çağırır və bu çağırış hər iki cinsə ünvanlanmışdır. Tədqiqatçı R.Mirzəzadə yazır: “Məhsəti dünyagörüşündəki nikbin ruh, qələmə aldığı sosial problemlər, qadın azadfikirliyi, qadın mübarizliyi Azərbaycanın və Şərqin mədəni-elmi mühitinin, o cümlədən gələcək gender ideyasının formalaşması idi” (5, 146-147).

185

E.Ə.Mollayeva

Məhsətinin şerlərindəki üsyankarlıq, mübarizlik gələcək nəsillərə ünvanlanmış bir çağırış idi. O, Şərq qadınının nə zamansa çürük ehkam zəncirini qırıb atmasına və aləmə öz ağlı, zəkası ilə işıq saçacağına inanırdı:

Bizi qocanın yanında saxlamaq olmaz Ürək sıxan hücrədə saxlamaq olmaz. Başının tükü zəncir kimi olanı

Evdə zəncirlə də saxlamaq olmaz (3, 45). Qadın problemini yüksək poetik səviyyədə verməklə zəmanəsinin buz bağlamış sxolastik düşüncələrinə vəlvələ salmış Məhsəti, Şərqdə qadın azadlığının ilk təbliğatçısı idi. “Mənim kəbinim bircə rübaidir” deyən Məhsəti, qadını cəhalət və istismar məngənəsində boğan mühitə qarşı üsyan edir, qadın və cəmiyyət, kişi və qadın arasındakı tərs mütənasibliyi pozmağa can atır. Tədqiqatçı R.Mirzəzadənin Məhsəti şəxsiyyətini gender baxımından qiymətləndirməsi onun gender tarixində oynadığı rolu bir daha dəqiqləşdirir: “Cins problemlərinin əhatəli, daha məzmunlu təsviri Məhsətinin etik-əxlaqi görüşlərinin əsasıdır...Qadın Məhsəti fəlsəfəsində görünən, danışan, içtimai bəlalara üsyan edən insanlığın zirvəsidir... ” (5, 146-147). Sevib-sevilmək arzusu ilə yaşayan gənc qadının qoca bir kişiyə zorla verilməsini dövrünün əxlaqi bəlası kimi qiymətləndirən Məhsətinin rübailərində duyğuları, mənliyi hər addımbaşı tapdalanan şərq qadınının nifrəti, qəzəbi gizlənib. Və ya cəmiyyətdəki qadını aşağılayan münasibətlərdən cana doyan şairənin öz hüquqzusluğundan yeganə çıxış yolunu bu cəmiyyətdən birdəfəlik getməklə bədbin fikirlərə qapılması onun bəzən mücadilədən yorulduğunu göstərir:

Ey sarvan, səfərə vermisən qərar, Məni qoyub getmə, üzgün canım var.

Sənin dəvələrin adi yük çəkir, Qəm yükü çəkirəm, məni də apar (3, 123).

Ömər Xəyyamla bərabər rübai ustası kimi şöhrət qazanmış Məhsəti, qadının mənəvi azadlığından və bu azadlıqla bağlı problemlərdən elə danışmağa başladı ki, onun bu addımı yaşadığı çəmiyyətdə birmənalı qarşılanmadı. Qadın namus və ləyaqəti çox yüksək qiymətləndirilən Şərqdə qadının mənəvi dünyasını bu qədər çılpaqlığı ilə göstərən şairəyə öz dövründə “əxlaqsız” damğası belə vuruldu. Çünki hələ Şərq, qadın və kişi arasında mövcud ola biləcək gender bərabərliyinə, qadına veriləcək mənəvi azadlığa ideoloji cəhətdən hazır deyildi. “Mən də deməsəm, kim deyəcək?” misralarını həyat kredosuna çevirən Məhsəti ona ünvanlanmış tənə və qaxınclara sinə gərməklə öz zəmanəsinə qarşı üsyan qaldırdı. O, şərq ədəbi aləminə qadın arzularının ifadəçisi kimi daxil oldu və onun fikirləri öz dövrünün içtimai düşüncəsində əsil inqilabi dönüş idi. Prof. R.Hüseynov “Məhsəti necə varsa” əsərində bu xüsusda yazır: “ ...Məhsəti kimi şairlərin dünyagörüşündən, sosial ziddiyyətlərə qarşı mübarizəsindən söz açmaq, əslində əski dövrün inqilabi ruhlu ziyalı təbəqəsinin ümumi ovqatından danışmaq deməkdir“ (4, 226).

Çox sonralar Məhsəti Gəncəvi haqqında yazılan bir çox bədii əsərlərdə həmin əsərlərin müəllifləri məhz şairənin gender bərabərliyi ilə bağlı fikirlərini digər sosial problemlərlə bərabər qabarıq göstərmişlər. Belə əsərlərdən M.S Ordubadinin “Qılınc və qələm” romanını, M.Hüseynin “Nizami” pyesini, M.Dilbazinin “Məhsəti” poemasını, K.Ağayevanın “Məhsəti” mənzum faciəsini misal gətirmək olar. Bu əsərlərin hər biri gen-

186

E.Ə.Mollayeva

der baxımından cox maraqlı məqamlarla zəngindir. Məhsəti haqqında ilk müstəqil geniş həcmli bədıı əsərin müəllifi olan xalq şairi M.Dilbazi özünün “Məhsəti” poemasında şairənin qadın azadlığını buxovlayan, onun arzularını qara torpaqlara gömən zəmanəsindən şıkayətini, cinslər arasında mövcud olan qeyri-bərabərliyin eybəcərliyini özünəməxsus şəkildə vermişdir. Məhsəti ilə özünün, yəni müəllifin arasında gedən kiçik bir dialoq XI-XII əsrlərin gender mənzərəsini tam ifadə edir:

Dedim: nə yaraşır sən kimi cana Gecələr şam kimi sübhədək yana?!

Aç mənə bu sirri, söylə görüm bir Sən kimsən, etdiyin bu fəryad nədir? ...Dedi: əsir olmuş mən də bir quşam

Yaman bir əymyamda qız doğulmuşam... Susdurmaq istəyir zəmanə məni... (2, 175).

Zəmanəsinin etik-əxlaqi dəyərlərini gender süzgəcindən keçirən Məhsətinin fəlsəfi-pedaqoji fikirləri Şərqdə qədimdən bu günədək uzun yol keçmiş gender dünyagörüşünü özündə ehtiva edir və aktuallığını bu gün də saxlayır.

Ədəbiyyat

1. Gender: tarix, cəmiyyət, mədəniyyət. Qərb universiteti Gender araşdırmaları mərkəzi, Bakı, 2003, səh.191 2. Dilbazi M. “Məhsəti”. Seçilmiş əsərləri, II cild, Bakı, 1968 3. Gəncəvi M. Rübailəri. Bakı, Azərnəşr, 1975 4. Hüseynov R. Məhsəti necə varsa. Bakı, Yazıçı, 1989 5. Mirzəzadə R. Gender: cəmiyyət, insan hüququ, siyasət (tarixi, fəlsəfi və siyasi-hüquqi istiqamətlər). Bakı, Adiloğlu, 2003

PEDAGOGICAL IMPORTANCE OF USING LITERARY HERITAGE OF MAHSATI GANJAVI IN TEACHING GENDER EQUALITY

E.A.Mollayeva

SUMMARY

Azeri poetess Mahsati Ganjavi who lived in the 12th Century and destroyed

Western mythes of Eastern woman, was a phenomenal personality of those times. Her rubais (four lines poetries) described a woman not like a prisoner of four walls, but like a person able to keep up with the times, with her own way of thinking. When you read Mahsati poetry, you seem to hear the voices of women from begining to the end and to feel the inner world of women struggling for their rights.

187

E.Ə.Mollayeva

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ВАЖНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЛИТЕРАТУРНОГО НАСЛЕДИЯ МЕСХЕТИ ГЯНДЖАВИ

В ПРЕПОДАВАНИИ ГЕНДЕРНОГО РАВЕНСТВА

Э.А.Моллаева

РЕЗЮМЕ

Азербайджанская поэтесса XII века Мехсети Гянджеви, развеявшая западные стереотипы о женщинах Востока, явилась феноменом своего времени. Ее рубаи описывают женщин того времени не как пленниц, запертых в четырех стенах, а как личности, обладающее собственным мышлением и своими познаниями жизни. Читатель, окунувшийся в море Месхетинской поэзии, с самого начала и до конца как бы слышит женский голос и чувствует внутренний мир женщины, борющейся за свои попранные права.

Məqalə Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun”Pedaqogika” kafedrasının 8 aprel 2013 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 15) Məqalə redaksiyaya 16 yanvar 2014 tarixində daxil olmuşdur

188


2014 - № 39

YARIŞ DÖVRÜNDƏ MƏŞQ PROSESİNİN İDARƏ EDİLMƏ METODİKASI

F.C.Hüseynov Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası

Bakı AZ1110, Fətəli xan Xoyski küçəsi 98a e-mail: [email protected]

Açar sözlər: göstərici, model, hazırlıq, məşq prosesi, idarə olunma Keywords: indicator, model, preparation, training process, management Ключевые слова: показатель, модель, подготовка, тренировочный процесс, управление Müasir dövrdə yüksək səviyyəli idmançıların hazırlıq prosesinin təşkilinin ənənəvi

pedaqoji və nəzəri-metodiki tələbləri hazırlıq sistemində tədbiq olunur. Belə ki, son illər idmanda qazanılan yüksək nailiyyətlərdə peşəkarlığa və kommersializasiyaya meyllər müşahidə olunur. İdmanın peşəkarlaşması və biznesə çevrilməsi yüksək səviyyəli idmançıların həm milli, həm də beynəlxalq səviyyədə yarış təcrübəsinin yüksəlməsində ifadə olunur. Lakin bununla yanaşı, yarışların sıxlığı hazırlıq vaxtının azalmasına gətirib çıxarır, son nəticədə isə idmançıların hazırlıq səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Yüksək səviyyəli basketbolçu hazırlığının başlıca problemi illik dövrlərin təşkilinin hər bir formasında, yarış dövründə ayrı-ayrı oyunlarda oyunçuların və komandanın optimal idman hazırlığı səviyyəsinə vaxtında çatması və qorunub saxlanılmasıdır. Superliqanın basketbol klublarında bu dövr 7-8 ay təşkil edir.

Komanda idman növlərində inkişafın idarə olunmasının çətinliyi, ayrılan vaxtda fərdi və komanda hazırlığına “uyğunlaşması” və idman nailiyyətlərinin qazanılması problemi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Komanda üçün ən əhəmiyyətli yarış (oyunlar, turnirlər) vaxtına komandanın ümumi idman hazırlığının formalaşdırılması məşqçini illik dövrdə oyunçuların potensial qabiliyyətindən daha səmərəli istifadə etmək üçün elmi- pedaqoji və metotiki prinsipləri əldə rəhbər tutmaqla imkanlar axtarmasına və hər bir idmançının fərdi hazırlığının inkişafını optimal idarə etməyə məcbur edir (1).

Bu səbəbdən, bu işdə yüksək səviyyəli basketbolçuların məşq prosesi ilə idarə olunmasına təsir göstərən amillər müəyyənləşdirilmişdir.

Müasir basketbol, digər idman növləri kimi, yüksək səviyyəli basketbolçuların hazırlıq sisteminin daim təkmilləşdirilməsini tələb edir. Bu, basketbolçuların məşq və yarışın səmərəliliyini yüksəldən amil kimi özündə hazırlıq və yarış sistemini cəmləşdirən hərtərəfli prosesdir. Yarışın keçirilmə sistemi əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalır, onlardan ən başlıcası yarış təqviminin genişlənməsidir. Bu meyllər basketbolda oyunçuların və komandaların idman səviyyəsindən asılı olmayaraq mövcuddur ki, bu da yarış mərhələsinin uzadılmasına səbəb olur, yarışarası və mövsümün əvvəlində hazırlıq mərhələsinin qısalmasına gətirib çıxarır. Müasir dövrdə yüksək səviyyəli basketbolçuların yarış mərhələsinin müddəti 7-8 ay təşkil edir. Bu vaxt ərzində basketbolçular Azərbaycan çempionatında, beynəlxalq yarışlarda, Avropa kuboklarında, milli komanda tərkibində yüksək nailiyyətlər əldə etməyə çalışırlar.

İdman məşqinin idarə olunması baxımından nəticə fəaliyyətin məqsədi sayılır.

UOT № 796/799

189

F.C.Hüseynov

Məqsəd yarış prosesində birinciliyə nail olmaqdır. İdmançılar və komandalar mümkün qədər yüksək nəticələrin əldə olunmasına, xüsusən, həlledici yarışlara – Azərbaycan çempionatı və Avropa Kubokunun finalına öz funksional imkanlarını tam səfərbər etməyə yönəldirlər. Yarışlar zamanı basketbolçuların imkanları, onların hazırlıq səviyyəsi aşkarlanır, hazırlığın keçmiş mərhələsinin səmərəliliyi yoxlanılır və bu nəticələr əsasında gələcək məşqin proqramı işlənilir. Məlumdur ki, kəskin idman mübarizəsinə əldə edilən hazırlıq, maksimal nəticə nümayişində psixoloji göstərişlər, nəzəri biliklər – idman ustalığının başqa tərkib hissələri və onu əhatə edən məşq hazırlığı ilə yanaşı idman hazırlıq sisteminin nəticəsi olaraq əldə edilən idman nailiyyətləri də idmançının hazırlıq səviyyəsindən asılıdır (2). Hazırlığın bünövrəsiillik tsikldəhazırlıq mərhələsində qoyulur. Yarış mərhələsində yarış fəaliyyətin məqsədyönlü hazırlıq, oyunçuların hazırlıq səviyyəsinin idarəetmə problemləri ilə də əlaqədardır.

Çoxillik hazırlığının müxtəlif mərhələlərində yüksək dərəcəli basketbolçuların tədqiq olunan idman hazırlığı nöqteyi-nəzərindən yarış mərhələsi aralıq mərhələlərə bölünərək, özündə beş yarış mərhələsini əhatə edən mürəkkəb quruluşlu idman növlərinə aiddir. Yarış mərhələləri davamlığına və keçirilən oyunların miqdarına görə müxtəlifdir, aralıq oyunarası intervallarıda davamlığına görə qeyri-bərabərdir. Hazırlığın idarə edilməsi konkret olaraq əvvəlcə verilən mövcüd xarakteristikaların real dinamikasının müqayisəsinə əsaslanır (3). Tədqiqatımızınsonunda makrotsiklin müxtəlif mərhələlərində komandanın yarışlarda iştirakı üçünməqsədli tapşırıqlar: müvafiq nəticələrə nail olmasını şərtləndirən quruluşun səciyyəsi; məşq və yarış yüklərinin təsiri altında məqsədli idman nəticələrinə nail olmasını təmin edən oyunçuların durumu və hazırlığının göstəriciləri (fiziki, texniki-taktiki, funksional) ilə çıxış edirdilər. 2002-2003-cü illərdən 2006-2007-ci illərə qədərki mərhələlərdə basketbolçuların hazırlığının elmi-metodiki əsaslarla idarə olunmasının blok-sxemi təqdim edilmişdir. Sxemdən göründüyü kimi, basketbolçuların məşq prosesinin gedişi ilə idarəolunma texnologiyasına əsas əməliyyətlər daxil edilmişdir. Qeyd olunduğu kimi, yarışda iştirakın müxtəlif mərhələlərində yarış fəaliyyətinin keyfiyyət və kəmiyyət xüsusiyyətləri əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. Basketbolçuların orqanizmindəki irəliləyişlər əhəmiyyət- li, hazırlığın səviyyəsi dəyişkən olmuşdur. Bununla əlaqədar uzunmüddətli yarış dövründə hazırlığın məşq-yarış prosesinin səmərəliliyinə köməklik edən metodiki göstərişlərin və proqramların işlənilməsinə ehtiyac yaranır.

Müxtəlif mövsümlərdə “Qala” BK-nun hazırlığının planlaşdırılmasında əməli fəaliyyəti Azərbaycan Çempionatında və Beynəlxalq yarışlarında iştirak edən komandanın idarə olunmasında meydana çıxan vəzifələrin həlli başlıca vəzifə kimi qarşıya qoyulmuş- dur. Yarış dövrünün 2003-2004-cü illərdəki mövsümündə məşq prosesi ilə idarəetmə zamanı yarış dövrünün təşkili xüsusiyyətləri də nəzərə alınmışdır. Məlumdur ki, məşqçilərin əksəriyyəti öz işini yarış dövründə basketbolçuların hazırlığının idarə olunması zamanı keçirilən oyunların göstəricilərinin təhlili, eyni zamanda əsasən empirik yolla alınan bilik əsasında yarışlararası intervallarda planlaşdırırlar. Lakin belə yanaşma həmişə səmərəli sayıla bilməz. Belə ki, basketbolçuların hazırlıq səviyyəsində istifadə olunan məşqin vasitə və metodların müvafiqliyini əvvəlcədən görmək qeyri mümkündür. Yarış dövrünün konkret mərhələlərində basketbolçuların hazırlığı haqqında konkret məlumatların hazırlıq prosesindənəzərə alınması vacib məsələ- lərdən sayılır. Lakin bu amilin nəzərə alınması məşq prosesinin səmərəliliyini aşağı salır

190

F.C.Hüseynov

Sxem. Çoxillik eksperiment prosesində “Qala” BK basketbolçularının hazırlığının idarə olunmasının pedaqoji sistemi

Komandanın və ayrı-ayrı

oyunçuların real fiziki hazırlığı

Növbəti mövsümdə komandanın imkanlarının

və rəqib haqqında məlumatların müqayisəli

proqnozu

Amplua üzrə oyunçuların idman

hazırlığı və peşəkarlığın inkişaf

meylləri

İllik makrotsikldə məqsəd və vəzifələrin həlli üçün tapşırıqlar

Plan üzrə oyun fəaliyyətinin və yükləmə

quruluşunun modelləşdirilməsi

Funksiyalar üzrə oyunçular və komandanın yarış fəaliyyəti-

nin model xarakteristikalarının toplanılması

İllik tsikldə komanda və oyunçuların hazırlıq

dinamikasının modeli

Makrotsikl mərhələləri üzrə oyunçuların hazırlıq

dinamikasının modelləşdirilməsi

Makrotsikldə məşqlərin quruluş və məzmun

formalarının modelləşdirilməsi

Makrotsikl dövrünün mərhələlərində məşq planının

və illik tsiklin quruluşunun tərtibi

Korreksiya

Müqayisə

İllik makrotsikl planının həyata keçirilməsi

Plan üzrə nəzərə alınan yüklərin, yarış

fəaliyyətinin və hazırlığın təhlili və kompleks

nəzarət

Oyunçuların hazırlıq durumu və yarış fəaliyyətində toplanan

göstəricilər

191

F.C.Hüseynov

və arzu olunmayan nəticələrə gətirib çıxarır. Müasir dövrdə yüksək dərəcəli basketbolçuların hazırlığıonların gələcək oyunlarda nail olunacaq hazırlıq səviyyəsinin reallaşdırılmasına yönəldilən təlim-məşq prosesinin təkmilləşdirilməsinin müxtəlif nəzarət metodu və müvafiqmetodların seçilməsi vasitəsilə basketbolçuların xüsusi hazırlığına dair obyektiv məlumatların alınması, daha səmərəli və təkmil yanaşmalar əsasında təşkil edilməlidir.

Yarış və məşq yüklərin ardıcıllığının spesifikasının nəzərə alınmasıkompleksli nəzarət vəzifə olaraq, xüsusi hazırlığın dinamikasını və yarış dövrünün beş mərhələsində komandanın və oyunçuların yarış fəaliyyəti izlənmişdir. Eyni zamanda, xüsusi hazırlığın səviyyəsi basketbolçuların durumu haqqında məlumatın operativötürülməsinə imkan verən, saniyəölçən ilə xüsusi işlənilmiş testlərin köməyi ilə müəyyən olunmuşdur. Bu yoxlamalar hər yarış dövründən sonra, növbəti yarış dövrünün əvvəlində, oyunarası intervallarda və məşqin sonunda aparılmışdır. Basketbolçuların həm cari, həm də mərhələli funksional durumu “Omeqa-sport” kompyuter proqramının köməyilə müəyyən olunmuşdur. Beləliklə, basketbolçuların idarə olunması üçün aşağıdakı bütün tələblər nəzərə alınmışdır:

1) Məşq və yarış şəraitində basketbolçuların durumu haqqında dəqiq məlumatların toplanması;

2) Məlumatın təhlili: - yüklərin həcmi və istiqaməti haqqında; - yarış fəaliyyətinin göstəriciləri haqqında; - basketbolçuların xüsusi fiziki keyfiyyətləri və funksional hazırlığının testləşmə

göstəriciləri haqqında; 3) idarəedici qərarın işnənilməsi və basketbolçuların hazırlığı xüsusiyyətlərinin

nəzərə alınması ilə məşq prosesinə tədbiq edilməsi; 4) planın həyata keçirilməsinə nəzarət və yeni plana düzəlişlərin edilməsi.

İşdə alınan məlumatların tənqidi dərk olunması nəticəsində məşq prosesinə müvafiq düzəlişlər etməklə və xüsusi işlənilmiş texnologiyasından istifadə həyata keçirilmişdir. Oyunarası intervallarda baketbolçuların hazırlığı ilə idarəetmə texnologiya- sının proqramlaşdırılması aşağıdakı məqsədli-proqram metodu ilə həyata keçirilmişdir:

- gələcəkdə təşkil ediləcək yarış dövrü üçün oyunlarda idman nəticələrinin aralıq proqnozu və məqsədi müəyyənləşmişdir;

- basketbolçuların hazırlıq səviyyəsi yarış fəaliyyəti göstəricilərininsəviyyəsi müəyyən edilmişdir;

- məşq planı və proqramları, o cümlədən hazırlığın modeli hazırlanmışdır. Keçirilən nəzarətin nəticələrinə əsasən ilk dəfə tərəfimizdənoyunarası intervalın 19

günlük iş proqramınıhazırlanmışdır. Cəmi: iş günləri – 15 , məşq miqdarı – 30, iş saatları – 60; orta hesabla hazırlıq növləri üzrə yüklərin % nisbəti: ümumi və xüsusi fiziki hazırlığa – 24%, texniki – 25%, taktiki – 28%, oyun – 23%. Göründüyü kimi, fiziki hazırlığa kifayət qədər çox vaxt ayrılır. Bu,oyunçuların atletik və funksional hazırlığının artırılmasının davam etdirilməsi və basketbolçuların yarışının növbəti mərhələsinə texniki-taktiki hazırlığın bünövrəsinin artırılması məqsədilə edilmişdir. Oyunarası intervalın əvvəlində basketbolçuların yoxlamalar üzrə məlumatları ilə əlaqədar hoppanma göstəricilərin enməsi, eyni zamanda qüvvə, sürət keyfiyyətlərin və dözümlüyünün inkişafı və qorunmasının vacibliyini nəzərə aldıqda, xüsusi işlənilmiş hərəkətlər blokundan istifadə

192

F.C.Hüseynov

olunmuşdur:

- yerdəyişmə cəldliyi üçün, xüsusən müdafiə duruşunda və kiçik məsafələrdə hərəkətin istiqamətini dəyişməklə;

- hoppanma üçün; - koordinasiya üçün.

Texniki-taktiki və oyun hazırlığı ümümi qəbul olunmuş metodika üzrə aparılmışdır.

Ədəbiyyat

1. Сахарова М.В. Концептуальные положения и технология проектирования спортивных макроциклов в игровых видах спорта (многолетний аспект). Автореф.дис….д-ра пед.наук, М., 2005, 62 с. 2. Платонов В.А. Состояние и перспективы оптимизации построения тренировочного процесса в течение года // Построение и содержание тренировочного процесса высококвалифицированных спортсменов на различных этапах спортивной тренировки. Сб.науч.тр. / под ред. Б.Н.Шустина. М., 1998, с.4-22 3. Платонов В.А. Структура многолетнего и годичного построения подготовки // Современ- ная система спортивной подготовки. М.: СААМ, 1995, с.389-407 4. Верхошанский Ю.В. Програмирование и организация тренировочного процесса. М.: Физкультура и спорт, 1985, 176 с.

METHODOLOGY OF MANAGING THE TRAINING PROCESS

DURING THE COMPETITION PERIOD

F.J.Huseynov

SUMMARY

Modern basketball requires improved training process to yield high-level basketball players. This work presents testing results of top players of BC Qala (Azerbaijan) during various stages of competition period. The height of the jump and the speed of players were the testing criteria.

МЕТОДИКА УПРАВЛЕНИЯ ТРЕНИРОВОЧНЫМ ПРОЦЕССОМ В СОРЕВНОВАТЕЛЬНОМ ПЕРИОДЕ

Ф.Дж.Гусейнов

РЕЗЮМЕ

Современный баскетбол требует совершенствования системы подготовки

высококвалифицированных баскетболистов. В работе проводилось тестирование высококвалифицированных баскетболистов БК «Гала» (Азербайджан) в различных межигровых циклах. Регистрировались показатели высоты прыжка, быстроты пробегания отрезка. Məqalə AzərbDBTİA-nın “İdman Oyunları” Fakültəsinin Elmi Şurasının 21 fevral 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 5) Məqalə redaksiyaya 16 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

193


2014 - № 39

S İ Y A S Ə T Ş Ü N A S L I Q B Ö L M Ə S İ

МОЛОДЕЖНЫЕ ОРГАНИЗАЦИИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДИАСПОРЫ

Ф.Ю.Гулиев

Институт истории им. А.Бакиханова Национальной Академии Наук Азербайджана Баку AZ1143, пр.Г.Джавида, 31

e-mail: [email protected] Açar sözlər: Dünya azərbaycanlılar gənclər İttifaqı, Azərbaycan tələbə gəncləri, Dünya azərbaycan-

lı gənclərinin I Konqresi Keywords: The World Union of Azeri youth, Azeri student youth, 1st Youth Congress of World

Azeris Ключевые слова: Союз азербайджанской молодежи мира, студенческая молодежь Азербай-

джана, I Конгресс молодежи азербайджанцев мира Приоритетным направлением в молодежной политике Азербайджана являет-

ся работа с молодежью, обучающейся за рубежом. В апреле 2002 года был принят «Закон Азербайджанской Республики «О

молодежной политике», который устанавливает цели, принципы, направления, организационно-правовые основы молодежной политики в Азербайджанской Республике и регулирует возникающие в этой области отношения.

В статье 3 «Цели и принципы молодежной политики» настоящего Закона записаны основные принципы молодежной политики, к которой относятся «3.2.1. воспитание молодежи на основе принципов патриотизма, азербайджанства, государственности, светскости, в духе уважения к истории, культурному наследию, обычаям и традициям, государственному языку и символам азербайджанского народа, к национально-нравственным и общечеловеческим ценностям (1).

Указом Президента Азербайджанской Республики Ильхама Алиева была утверждена Государственная программа «Молодёжь Азербайджана (2005-2009 гг.)».

В 2007 году началась реализация «Государственной программы об образовании азербайджанской молодежи за рубежом 2007–2015 гг.». В рамках программы определены приоритетные учебные заведения в 24 странах Америки, Европы и Азии. На данный момент около 200 студентов уже обучаются в 12 государствах. Всего по программе предусмотрено обучение 5000 специалистов.

Азербайджанская студенческая молодежь за рубежом объединяется в клубы, землячества, союзы.

Одной из форм становления азербайджанской диаспоры с середины XX века было обучение азербайджанской молодежи в ведущих вузах СССР.

В советский период вопросы обучения азербайджанцев в ведущих вузах Советского Союза наиболее остро встали на повестку дня в конце 60-х годов XX ве-

Ф.Ю.Гулиев

UOT № 329.78

194

ка. Дефицит специальностей, столь необходимых для экономического развития рес- публики в вузах Азербайджана выдвинул на передний план проблемы в подготовке специалистов в вузах страны. Руководитель Азербайджана Гейдар Алиев ходатайствует перед руководством страны об увеличении лимита по внеконкурсному приему в ведущие вузы азербайджанской молодежи.

Гейдар Алиев всегда уделял большое внимание подготовке высококвалифи-цированных кадров для народного хозяйства республики, способствовал попол-нению рядов научной интеллигенции путем направления азербайджанской молодежи в иногородние вузы. Благодаря этому, многие получили возможность обучаться в самых авторитетных учебных заведениях СССР.

На встрече со специалистами, получившими высшее образование за пределами Азербайджана в 1970-1987 годах Гейдар Алиев отмечал: «инициатива прежде всего исходила только и только из того, что я хотел, чтобы мы, плодотворно используя возможности высших учебных заведений нашей республики, а также возможности центральных, более высоких по уровню высших учебных заведений страны, в которой мы тогда жили, подготовили необходимые кадры для будущего Азербайджана…, я хотел выхода молодежи Азербайджана на путь более широкого взгляда на мир» (2). В этот период по линии Министерства образования СССР каждой из союзных республик выделялся лимит по внеконкурсному приему в ведущие вузы страны. С 70-х годов лимит по подготовке специалистов для респуб-лики вырос от 50 до 700 и более человек. По данным статистического управления г. Москвы только на начало 1974/1975 учебного года в московских вузах обучалось 2.415 человек из Азербайджана (3).

Так, более 15 тысяч человек из числа азербайджанской молодежи получили образование по 250 специальностям, охватывающим сферы науки, экономики, культуры, производства, в которых ощущалась особая необходимость. Эти специалисты были подготовлены в более чем 170 высших учебных заведениях 50 крупных городов бывшего СССР.

Уехавшие учиться в Украину, в области России, сохранив присущие азербайджанскому народу культуру, традиции, вместе с тем знакомились с традициями России, Украины, Узбекистана, Латвии, Литвы, других республик, перенимали наиболее интересные из них.

Таким образом, зачатки молодой азербайджанской диаспоры уже на пространстве СНГ были заложены в 70-80-е гг. студентами, аспирантами и докторантами, направленными на обучение Гейдаром Алиевым.

Самой многочисленной молодежной организацией являются российские диаспорные организации.

В Московском Государственном Институте Международных Отношений Министерства Иностранных Дел Российской Федерации (МГИМО) создан Азербайджанский клуб. Азербайджанский клуб был создан в 2004 году по инициативе азербайджанских студентов и при поддержке руководства МГИМО. Основными задачами клуба являются координация действий азербайджанских студентов, обучающихся в России, расширение связей с землячествами и клубами МГИМО, информирование студентов о событиях, происходящих в Азербайджане, ознакомление студентов других национальностей с историей, культурой, традиция- ми азербайджанского народа, проблемой оккупации армянскими агрессорами азер-

Ф.Ю.Гулиев

195

байджанских земель и т.д. Азербайджанское студенчество активно участвует в жиз- ни диаспоры, в укреплении двусторонних связей между Россией и Азербайджаном. Так, силами студентов был проведен круглый стол «Итоги и перспективы двусторонних отношений России и Азербайджана». Президентом азербайджанского клуба избрана Лейла Алиева (4).

Региональная общественная молодёжная организация «Вэтэн» - организация, созданная для объединения азербайджанской молодёжи. Целью организации являются: сохранение и развитие национальных традиций, самобытности и языка, культурного наследия азербайджанцев Российской Федерации; укрепление межнациональных отношений и дружбы между молодёжью Российской Федерации и Азербайджанской Республики, участие в реализации национально-культурных программ, развитие национальной культуры и традиций азербайджанцев; содействие повышению творческого и интеллектуального потенциала азербайджанской молодёжи; содействие привлечению азербайджанской молодёжи к занятиям физической культурой и спортом (5).

В ноябре 2007 года была организована Азербайджанская Молодежная организация России – АМОР. Основные цели и задачи стоящие перед Азербайджанской Молодежной организации России – АМОР сформулировала ее президент Лейла Алиева: «Мы сегодня с помощью азербайджанской молодёжи формируем на российской земле важную общественную структуру под знаковым названием «АМОР» (Азербайджанская молодёжная организация России). Это добровольное и доступное для всех общественное объединение ставит перед собой важные цели – консолидацию сверстников для совместного решения ряда задач, стоящих перед молодыми российскими азербайджанцами, содействие в воспитании у них чувства патриотизма и в то же время толерантного отношения ко всем людям независимо от их национальной и конфессиональной принадлежности, социального положения и возраста. Одно из направлений деятельности АМОР – помощь азербайджанской молодёжи в более активном участии в общественной жизни многонациональной России, в столь необходимом в цивилизованном обществе процессе взаимообогащения различных культур и традиций. При этом важно, чтобы контакты наших молодых соотечественников с российскими сверстниками всегда и везде носили позитивный, созидательный, оптимистический характер, чтобы они придавали жизнеутверждающий, полезный, добрый настрой всем окружающим людям. Мы – сыновья и дочери очень древнего, мужественного и при этом толерантного по своей природе народа, имеющего богатую национальную культуру, высокую духовность, славные традиции. Наш долг – не забывать собственные корни, вероисповедание предков, милый с детства родной азербайджанский язык. Поэтому я призываю моих российских соотечественников оставаться азербайджанцами по крови и менталитету, но при этом уважать российское законодательство, обычаи и традиции, многонациональную культуру этой страны. Интегрируясь в российское общество, достойно представлять в нем азербайджанский народ, постоянно укреплять положительный имидж нашей исторической родины, завоевывающей с каждым днем все более прочные, надежные позиции на мировой арене». АМОР зарегистрировала свою Интернет-страницу www.amor.az. Сайт откры- вается цитатой общенационального лидера Гейдара Алиева «Я всегда гордился, и

Ф.Ю.Гулиев

196

сегодня горжусь тем, что я Азербайджанец» (6). Национальный совет молодежных организаций Азербайджана (НСМОА) и Министерство молодежи и спорта Азербайджана провели церемонию награждения лиц и организаций, способствующих развитию молодежной политики в стране, призом «Почетная молодежь».

В номинации «Наиболее поддерживающая молодежь местная неправительст- венная организация» награда была присуждена Фонду Гейдара Алиева. Фонд удостоился награды за воспитание молодежи, преданной национальным моральным ценностям, за создание условий для молодежи по реализации своих знаний и способностей, а также устранения социальных проблем.В номинации «За вклад в развитии международных связей молодежи и в межкультурном диалоге» награда была присуждена главе Российского представительства Фонда Гейдара Алиева, председателю Азербайджанской молодежной организации России Лейле Алиевой. Л.Алиева удостоена награды за инициативу создания платформы молодежной организации в России, объединяющую тысячи представителей молодежи, инициативу проведения кампании «Справедливость к Ходжалы», которая успешно продолжается в более 30 странах мира (7).

24 апреля 2010 года по инициативе Конгресса Азербайджанцев Украины был созван Первый Всеукраинский Форум Азербайджанской Молодежи. Цель Всеукраинского Форума - наладить более тесное сотрудничество между азербайджанской молодежью и способствовать передаче традиций и обычаев азербайджанского народа от поколения к поколению. В мероприятии приняли участие азербайджанцы из 15 регионов Украины, кроме того на конгресс были приглашены представители других национальных общин.

Руководителем КСАМ Украины был избран Анар Тахиров. А.Тахиров - выпускник Киевского института социальных наук и международных отношений имени Гейдара Алиева, аспирантом Украинской НАН. В своем выступлении на Форуме А.Тахиров подчеркнул, что: «Сегодня мы должны мобилизовать все свои силы в борьбе против армянской идеологии, пытающийся нанести вред международному имиджу Азербайджана. Принципиальная позиция президента Ильхама Алиева в решении Нагорно-Карабахской проблемы, достойно продолжаю- щего политический курс национального лидера Гейдара Алиева, позиция, которая превращает Азербайджан во влиятельную страну в мире, - источник гордости каждого представителя азербайджанской молодежи, проживающей за рубежом. С этой точки зрения, десятки тысяч молодых людей, проживающих в Украине, должны чувствовать ответственность миссии, возложенной на них, и сделать все возможное для достойного выполнения своего долга перед исторической родиной».

От имени форума были приняты обращения к президентам Украины и Азербайджана» (8). В марте 2010 года в Брюсселе прошел съезд азербайджанской молодежи и студентов Европы. На повестке дня съезда были вопросы интеграции азербайджанской молодежи и студентов в европейское общество, проблемы и перспективы деятельности молодежных организаций (9).

В Великобритании создана Общественная организация азербайджанских сту- дентов и выпускников, обучающихся за рубежом - ASAIF. Возглавляет организацию Орхан Акберов. ASAIF охватывает молодежь, обучающуюся и уже получившую об-

Ф.Ю.Гулиев

197

разование за рубежом. Деятельность организации в основном фокусируется на зарубежных мероприятиях. ASAIF обеспечивает азербайджанскую молодежь промопакетами, куда входят разные информационные книги, диски, брошюры об истории, культуре, традициях, экономике, географии, достопримечательностях Азербайджана. В совет правления, а также в меджлис организации входят кандидаты наук, специалисты по международным отношениям, юристы, доктора, психологи, экономисты, инженеры, генетики. Одной из важнейших задач организации – осуществление деятельности ASAIF на концептуальном и научном уровнях (10).

В Лондоне действует «Общество Европа-Азербайджан». Возглавляет общество Тале Гейдаров. Офисы Общества функционируют в Лондоне, Берлине, Брюсселе, Баку. Главной целью организации является ознакомление Европы с Азербайджаном с точки зрения политических, экономических и культурных аспектов. Общество издало книгу «100 вопросов и 100 ответов об Азербайджане», книгу о Ходжалинском геноциде, выпускает журнал «Vizions of Azerbaijan». Книга о трагедии в Ходжалах была разослана в парламенты и университета европейских стран. На Учредительном Конгрессе Молодежи азербайджанцев мира Тале Гейдаров заявил о подготовке к печати трехтомного издания о переселении армян на Кавказ на основе материалов, хранящихся в российских архивах. «Общество» создало в Британском парламенте группу «Консервативные друзья Азербайджана». В ходе кампании по признанию Ходжалинского геноцида было собрано свыше 30 подписей (11). За последние годы в Брюсселе, в Вене, в Берлине, в Париже, в Лондоне, в Афинах, в Лос-Анжелесе прошли форумы Азербайджанских студентов, обучающихся за рубежом. На этих форумах активно обсуждались вопросы участия студентов в развитии Азербайджанского государства, активного привлечения студентов в интеграционные проекты Азербайджана в Европу.

С целью претворения в жизнь задач, которые поставила перед собой молодежная азербайджанская диаспора на последнем форуме азербайджанских студентов, обучающихся за рубежом и в соответствии с утвержденной Президентом Азербайджана «Государственной программой азербайджанской молодежи» было принято решение о проведении Первого Конгресса молодежи азербайджанцев мира.

Первый Конгресс молодежи азербайджанцев мира прошел в ноябре 2010 года. В работе Конгресса приняли участие представители 131 молодежной организации, работающих и получающих образование в 23 странах мира, руководители 41 диаспорской организации из 25 стран. Самой представительной делегацией была делегация Азербайджанской Молодежной Организации России –АМОР, в составе 23 человек . На Конгрессе были проведены обсуждения по панелям «Интеграция в общество азербайджанской молодежи, проживающей за рубежом» и «Защита прав человека и свободы в деятельности молодежных организаций».

С докладами выступили руководитель Центра стратегического анализа и международных связей Турции С.Охган; Председатель Ассоциации регионального развития молодежи Н.Мехдиев; исполнительный декан Дипломатической Академии Ф.Исмаилзаде; выпускник Йоркского университета Великобритании С.Рзаев, пред-

Ф.Ю.Гулиев

198

седатель Евро-Атлантической Организации Азербайджанской Молодежи З.Газиев; докторант Готингенского университета Германии В.Мамедов; Председатель Союза Студенческой Молодежи Азербайджана Ш.Исмаилов; Председатель Азербайджан- ского европейского Общества Тале Гейдаров; исполнительный директор сети USAN в Лос-Анджелесе и Калифорнии Дж.Гусейнов; Председатель Ассоциации Азербайджанских студентов Норвегии Р.Алиев и др. (12). Участники конгресса выступили с различными предложениями. Среди них – создание энциклопедии диаспоры, центра диаспоры и лобби, идея создания художественного фильма об армяно-азербайджанском, Нагорно-Карабахском конфликте и показать его на мировых экранах и др.

Участники конгресса приняли обращение к Президенту Азербайджана Ильхаму Алиеву. В обращении говорится: «Представители конгресса высоко оценивают важность проводимых азербайджанским государством работ по развитию и прогрессу в стране, а также по созданию диаспоры и работе с молодежью. Помимо этого, мы считаем, что азербайджанская молодежь должна активно поддерживать эту политику, высокими темпами участвовать в решении вопросов, вытекающих из общенациональных интересов. Мы, участники I Конгресса азербайджанской молодежи мира, уверяем Вас, что не зависимо от проживания в какой бы то ни было стране, азербайджанская молодежь со всей силой будет бороться во имя защиты национальных интересов азербайджанского народа, проявлять решимость в оказании постоянной поддержки президенту Азербайджана».

Участники Конгресса также приняли обращение к мировой общественности, международным организациям, парламентам, главам государств и правительств зарубежных стран в связи с армяно-азербайджанским, Нагорно-Карабахским конфликтом. В документе говорится: «Мы – участники I Конгресса азербайджан- ской молодежи мира, обратившись к мировой общественности, международным организациям, парламентам, главам всех государств и правительств стран, являющихся сторонниками мира и дружбы, призываем приложить усилия для урегулирования армяно-азербайджанского Нагорно-Карабахского конфликта во имя мира в южно-кавказском регионе, безопасности людей, проживающих в этом регионе, будущего детей. Мы уверены, что справедливая, категорическая и принципиальная позиция мировой общественности является ключом к безопасности южно-кавказского региона». Также была принята резолюция I Конгресса азербайджанской молодежи мира. В этом документе была поддержана идея создания Союза азербайджанской молодежи мира для координации действий по пропаганде культурного наследия. Была создана инициативная группа для создания Союза азербайджанской молодежи мира (13).

Таким образом, азербайджанская молодежь, обучающаяся за рубежом, является важным фактором в развитии азербайджанской диаспоры.


1. Закон Азербайджанской Республики «О молодежной политике». Баку, 9 апреля 2002 2. Речь Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева на общереспуб- ликанском собрании специалистов, получивших высшее образование за пределами

Ф.Ю.Гулиев

199

Азербайджана в 1970-1978 гг. Газета «Бакинский рабочий», 3 сентября 1998 3. Москва в цифрах (1971-1975 гг.), с.160. Краткий статистический сборник. М.: Статистика, 1976, 223 с. 4. Об азербайджанском землячестве. Азербайджан. Совет землячеств МГИМО. www.sovzem.mqimo.ru/ 5. Региональная общественная молодёжная организация «Вэтэн». www.vatan.org.ru 6. Азербайджанская Молодежная Организация России – АМОР. www.amor.az 7. В Азербайджане прошла церемония награждения лиц и организаций, способст- вующих развитию молодежной политики в стране. 11.03.2010. Trend.az 8. 24 апреля прошел I Всеукраинский Форум Азербайджанской Молодежи. Конгресс Азербайджанцев Украины Днепропетровской области. www.savalan.org.ua; I Всеукраинский Форум Азербайджанской Молодежи. www.dok-az.org/ 9. www.1news.az 10. Орхан Акберов, председатель общественного объединения ASAIF: «Наша цель - повышение позитивного имиджа Азербайджана». 24/11/2010. Азербайджанские Известия. www.azerizv.az 11. В британском парламенте азербайджанское лобби обладает большей силой, чем армянское. www.kavkaz-news.info 12. Dünya Azərbaycanlı gənclərin I Kongresi başa çatdı - II hissə. Xəbərlər. www.diaspora.az 13. Завершился I Конгресс азербайджанской молодежи мира, принята резолюция Конгресса. www.apa.az

AZƏRBAYCAN DİASPORUNUN GƏNCLİK TƏŞKİLATLARI

F.Y.Quliyev

XÜLASƏ

Gənclərin diaspor hərəkatının inkişafı Azərbaycanın məqsədyönlü dövlət

siyasətinin nəticəsidir. Xaricdə yaşayan və MDB, Avropa, Amerika və Asiya ölkələrinin ali məktəblərində təhsil alan azərbaycanlı gənclər Rusiya Azərbaycanlı Gənclər Təşkilatı, Azərbaycanlı Gənclərin I Ümumukrayna Forumu, Xaricdə Təhsil alan Azərbaycanlı Tələbələrin və Məzunların İctimai Təşkilatı və s. kimi diaspor təşkilatlarında birləşmişlər. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə Rusiya Azərbaycanlı Gənclər Təşkilatının və "Avropa-Azərbaycan Cəmiyyəti"nin sədri Leyla Əliyeva xaricdə yaşayan həmvətənlərimizin təşkilatlanması sahəsində və Azərbaycan reallıqlarının dünyaya çatdırılmasındakı xidmətlərinə gorə "Şöhrət" ordeni ilə təltif edilmişdir.

Ф.Ю.Гулиев

200

YOUTH ORGANIZATIONS OF AZERI DIASPORA

F.Y.Guliyev

SUMMARY

Development of youth movement is a result of purposeful policy by Azeri

government. Azeri young men living abroad and being educated in the universities in the CIS, Europe, America and Asia are united in various youth diaspora organizations such as Azeri youth organization of Russia (AMOR), First All-Ukrainian Forum of Azeri Youth, Public Union of Azeri Students and Graduates Studying Abroad (ASAIF), etc.

For her services in the formation of Azeri organizations abroad and the propagation of truth about Azerbaijan worldwide, Leyla Alieva, the Head of AMOR and the Chairwoman of the Europe-Azerbaijan Society has been awarded a Shohrat order (Order of Glory) by the Decree of Ilham Aliyev, the President of the Republic of Azerbaijan. Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin Hüquq fakültəsinin 31 mart 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 3) Məqalə redaksiyaya 12 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

201


2014 - № 39

ВНЕШНЕПОЛИТИЧЕСКИЕ ДОКТРИНЫ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

З.В.Мамедов

Воронежский Государственный Университет Университетская пл., д. 1, Воронеж, Воронежская область, Россия

e-mail: [email protected] Açar sözlər: milli təhlükəsizlik konsepsiyası, hərbi doktrina, konstitusiya Keywords: national security concept, military doctrine, constitution Ключевые слова: концепция национальной безопасности, военная доктринa, конституция Каждое государство для претворения в жизнь задач, стоящих перед его

внешней политикой, разрабатывает долговременную стратегическую и оперативную программы. Программа долгосрочной стратегической деятельности в зависимости от силы, могущества, ресурсов, роли и места государства в мировой политике строится на основе определенных целей и задач.

В число наиболее важных и имеющих жизненное значение задач входят: защита независимости страны, успешная интеграция в общемировые структуры и завоевание достойного места в системе международных отношений, обеспечение территориальной целостности и суверенных прав, использование возможностей внешнего мира для обеспечения благополучия своих граждан.

Долгосрочная внешнеполитическая стратегия требует подготовки государством, в соответствии с конкретным временем, местом и условиями, текущей внешнеполитической программы и определения приоритетов политики и предстоящих дел (первостепенные задачи, осуществляемые в реальном времени, пространстве, условиях). По существу, приоритеты в области внешней политики – это составная часть долговременной внешней деятельности государства, это наиболее уточненная, сгруппированная, склассифицированная, выдвинутая на передний план в рамках определенного времени и пространства часть задач, стоящих перед ним.

В статье 10 Конституции Азербайджанской Республики указывается, что Азербайджан строит свои отношения с другими государствами и внешним миром на основе принципов, учитывающих международные правовые нормы и интересы страны. Начиная со второй половины 1993 года, суть взятого Азербайджаном внешнеполитического курса характеризуется именно этими принципами. В 7-ой статье Конституции страны указывается, что Азербайджанское государство является демократической, правовой, светской, унитарной республикой [1, c.5]. Таким образом, его внешняя политика также должна отражать эти принципы и быть направленной на создание международных отношений на демократических основах. В Конституции Азербайджана указано, что «Азербайджанская Республика строит свои взаимоотношения с другими государствами в соответствии с общепри- нятыми международными правовыми нормами».

UOT № 327

202


Основным институтом, координирующим внешнеполитические приоритеты,

считается Министерство иностранных дел [2, c.5]. Эта структура в рамках существующих времени, пространства и условий изучает, обобщает общественные требования государства, готовит программу их реализации в контакте с внешним миром, представляет ее высшему руководству государства и обеспечивает претворение в жизнь. Основные задачи и приоритеты Азербайджанской Республики нашли свое отражение в Конституции Азербайджанского государства. Исходя из требований Конституции, глава государства в рамках времени, пространства и условий определяет внешнеполитические приоритеты, обеспечивает их реализацию [3, c.30]. В 2007 г. Президентом Азербайджана И.Алиевым была утверждена «Концепция национальной безопасности Азербайджанской Республики». В пункте 3.3 отмечается, что Азербайджанская Республика заинтересована в построении взаимовыгодных отношений с другими странами в рамках происходящих на между- народной арене интеграционных процессов и стремления к сотрудничеству [4, c.3]. В связи с этим, попадание Азербайджанской Республики во внешнеполитическую, экономическую либо военную зависимость в международных отношениях может создать угрозу обеспечению ее национальных интересов. Одну из главных целей политики национального развития и безопасности Азербайджана составляет задача достижения разрешения нагорно-карабахского конфликта между Арменией и Азербайджаном мирным путём. Решение этого конфликта и достижение мира открывает перспективы не только для национального развития и безопасности Азербайджана, но оказывает значительное влияние на социально-экономическое развитие всего региона и дальнейшее укрепление мира и безопасности как здесь, так и во всём мире. Согласно «Концепции национальной безопасности Азербайджанской Респуб- лики», следующие направления являются основными во внешнеполитической дея- тельности Азербайджана: 1. Восстановление территориальной целостности Азербайджанской Республики; 2. Интеграция в европейские и евро-атлантические структуры; 3. Вклад в международную безопасность; 4. Сотрудничество с международными организациями; 5. Региональное сотрудничество и двусторонние отношения; 6. Сотрудничество с региональными странами; 7. Сотрудничество с нерегиональными странами; 8. Усиление обороноспособности [4, c.3]. 8 июня 2010 года Парламент Азербайджана утвердила «военную доктрину» Азербайджанской Республики [5]. Доктрина, состоящая из семи основных разделов и 75 пунктов, носит оборонительный характер. В Военной доктрине сказано, что Азербайджан вправе, "используя все необходимые средства, включая и военную силу, освободить захваченные территории и восстановить территориальную целостность" [5]. Оборонная политика Азербайджана придерживается норм и прин- ципов международного права и направлена на мирное сосуществование со всеми го- сударствами.

203


Азербайджан не собирается начинать военные операции против кого-либо, за исключением случаев, когда он стал жертвой агрессии. Оборонная политика Азер- байджана исключает войну, как метод давления на независимость других государств и решения международных конфликтов [5]. Военная доктрина не позволяет размещать на территории страны зарубежные военные базы, исключая случаи, предусмотренные международными соглашения- ми, ратифицированными Азербайджаном. В случае коренных перемен военно-политической ситуации, Азербайджан оставляет за собой право на временное размещение на своей территории зарубежных военных баз или же другой формы зарубежного военного участия. Третья статья обобщает внешние и внутренние угрозы военной безопасности страны. В качестве внешних угроз указывается: продолжение оккупации азербайджанских территорий со стороны вооруженных сил Армении; возможное внешнее военное вмешательство во внутренние дела Азербайджана; территориальные претензии со стороны соседних государств; деятельность, направленная на дестабилизацию внутренней политической и социально-экономической ситуации, в том числе поддержка сепаратистских и религиозно-экстремистских движений, засылка незаконных вооруженных группировок и подготовка террористов для засылки на территорию Азербайджана со стороны других стран; нарушение регионального военного баланса или превышение уровня оборонной достаточности, а также создание военных баз, концентрация группировок войск, оружия и усиление иных форм военного присутствия непосредственно вблизи государственных границ и территориальных вод Азербайджана; обострение пограничных споров или же конфликтов; распространение средств массового уничтожения и новейших технологий военного производства [5]. В документы не названы союзнические и не дружественные страны Республики. Азербайджан "не является участником какого-либо военного блока". Отметив Турцию как союзника, Азербайджан нарушит проводимую им политику.

Анализируя данный документ, можно прийти к выводу, что в доктрине существенная роль отведена политике снабжения, формированию и развитию военно-промышленного комплекса Азербайджана. В качестве основных направлений развития ВПК отмечаются обеспечение максимально возможной независимости в удовлетворении потребностей вооруженных сил в оборонной продукции, а также обеспечение конкурентоспособности местного ВПК на внешних рынках.

Подводя итоги данной cтатьи, отмечу, что осуществление грамотной внешней политики позволило Азербайджанской Республике стать ведущим государством в регионе, а также заложить фундамент важной для Европы и Азии транспортной инфраструктуры, новых энергетических процессов.

Проанализировав основные внешнеполитические доктрины Азербайджан- ской Республики, приходим к выводу, что курс ориентирован на укрепление и развитие международных связей на принципах соблюдения прав человека, равноправного партнерства, взаимной помощи в решении глобальных проблем, неукоснительного следования взятым обязательствам. Благодаря взвешенной и про- думанной внешней политике, Азербайджан был признан полноправным участником

204


международных отношений и стал одним из лидеров на региональном уровне. Этот факт является результатом многолетних усилий по реализации поставленных внешнеполитических целей, опирающихся на стабильную внутриполитическую обстановку.


1. Конституция Азербайджанской Республики. – Баку: Qanun, 1998 2. Концепция национальной безопасности Азербайджанской Республики // Газета

«Азербайджан». – 2007. 24 мая. № 112 3. Конституция Азербайджанской Республики. – Баку: Qanun, 2005 4. Концепция национальной безопасности Азербайджанской Республики // Газета Азербайджан. – 2007. – № 112 (24 мая) 5. Официальный сайт Министерства обороны Азербайджана. http://www.mod.gov.az/

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ XARİCİ SİYASƏT DOKTRİNALARI

Z.V.Məmmədov

XÜLASƏ

Məqalədə Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət doktrinası, Konstitusiya,

Hərbi Doktrina, Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası və digər sənədlər təhlil olunur. Həmçinin ölkənin xarici siyasətinin əsas məqsədləri, prinsipləri və istiqamətləri tədqiq edilir.

FOREIGN POLICY DOCTRINES OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN

Z.V.Mamedov

SUMMARY

This article analyzes the foreign policy doctrine of the Azerbaijan Republic, the provisions of the Constitution, the Military Doctrine, National Security Concept and other documents. Main objectives, principles and directions of national foreign policy are also discussed.

Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin Hüquq fakültəsinin 31 mart 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 3) Məqalə redaksiyaya 21 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

205


2014 - № 39

Ə D Ə B İ Y Y A T Ş Ü N A S L I Q B Ö L M Ə S İ

NAMİQ KAMAL YARADICILIĞINDA İCTİMAİ-SİYASİ İDEYALAR

H.M.Karahan Bakı Slavyan Universiteti

Bakı AZ1014, S.Rüstəm küçəsi 25 e-mail: [email protected] Açar sözlər: Namiq Kamal, İbrahim Şinasi, Şəmsəddin Sami, Əhməd Midhət, hürriyyət,

vətənpərvərlik, Avropa maarifçiliyi Keywords: Namik Kemal, İbrahim Şinasi, Semseddin Sami, Ahmed Midhat, liberty, patriotism, the

European Enlightenment Ключевые слова: Намик Кемаль, Ибрахим Шинаси, Шемседдин Сами, Ахмед Мидхат,

свобода, патриотизм, европейское Просвещение XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri Türk ədəbiyyatında milli şüurun oyanması və

Türk ədəbiyyatının formalaşması kimi xarakterizə olunmuşdur. Tənzimat ədəbiyyatı Avrоpa ədəbi mоdеlinin Türkiyədə qəbulu və inkişafı dеmək idi. Türkiyədə Tənzimat ədəbiyyatı 1860-cı ildə Şinasi ilə başlamış və 1895-ci ildə “Sərvəti-fünun” ədəbi məktəbinin yaranması ilə başa çatmışdır. Tənzimat ədəbiyyatı dövründə ədəbiyyat yеni prоblеmlərlə qarşılaşmış və tamamilə yеni bir səpkidə inkişaf еtmişdir. Tənzimat dövründə feodal mədəniyyəti tərəfdarları və klassik poeziya təqlidçiləri ilə mübarizədə yazıçı və şairlər burjua maarifçilik ideyalarını təbliğ edir, real həyata, insana, cəmiyyətə müraciət etmək kimi yeni vəzifələr irəli sürürdülər. Bu dövrün ədəbiyyatı həm də köhnədən yeniliyə, müasirliyə keçid ədəbiyyatı kimi də xarakterizə oluna bilər. Türk oxucuları fransız ədəbiyyatı ilə tanış olur, yeni ədəbi janrlar (epistolyar, dramatik) yaranır, bədii nəsrin ilk nümunələri - novella, tarixi, sosial-məişət, macəra romanları yazılıb oxucuların ixtiyarına verilirdi. Despot feodal-müsəlman ənənələri ədəbiyyatın qınağına çevrilirdi. Tənzimat dövrü ədəbiyyatının İbrahim Şinasi, Namiq Kamal, Şəmsəddin Sami, Əhməd Midhət kimi ən görkəmli nümayəndələri türk ədəbi dilini sadələşdirib xalqın başa düşəcəyi şəklə salmağa çalışırdılar. Bu dövrün ən tanınmış maarifpərvər yazıçılarından olan Namiq Kamalın (1840-1888) əsərlərində XIX əsr Türkiyəsinin həyatı realistcəsinə əks olunmuşdur. Məişətin, xarakterlərin təsviri, axtarış metodları, şəxsi hiss və düşüncələrin ifadəsi baxımından Türk ədəbiyyatında Namiq Kamala bənzər digər qələm ustası yoxdur. Bədii-təsviri sənət sahəsində Namiq Kamalın yaradıcılığını böyük nailiyyət hesab etmək mümkündür. O, “Yеni Оsmanlılar Cəmiyyəti”nin fəal üzvü olmuş, əsərlərində хalqa azadlıq, vətən, millət sеvgisi aşılamışdır. Erkən yaşlarında ailə quran Namiq Kamal, 1856-cı ildə İstanbula köçmüşdür. İstanbulda Tərcümə mərkəzində işə düzələn Namiq Kamal 10 il burada çalışmışdır. İstan- bulda оlarkən Namiq Kamal Şərq ədəbiyyatı və tariхinə dair biliklərini də artırmağa səy

H.M.Karahan

UOT № 821.512.161

206

göstərmiş, Qars və Sоfiyada yazdığı şеirlər əsasında divanını tərtib еtmişdir. Şərq dillərini bilməklə yanaşı, о, Qərb dillərini və mədəniyyətini də öyrənməyə maraq göstərmiş, Tərcümə mərkəzində Mеhmеd Mansur əfəndinin köməyi ilə fransız dilini öyrənə bilmişdir (4, s.35). İlk yazıları əvvəlcə əməkdaşı, sonra isə redaktoru olduğu (1865-1867) “Təsviri-əfkar” qəzetində dərc olunmuşdur. Namiq Kamal yaradıcılığı özünün siyasi tutumuna görə daha zəngindir. Həmin dövrdə İstambulda iki ədəbi cərəyan mövcud idi. Birinci qrupun nümayəndələri sırasına klassik ərəb və fars ədəbiyyatını dərindən öyrənmiş tanınmış yazıçılar və şairlər daxil idisə, ikinci ədəbi cərəyan-gənclərin təşkilatı yenicə dirçəlməyə başlayırdı. Bu cərəyan Türkiyəyə qərb ideyaları və təsirinin daxil olması nəticəsində meydana gəlmişdi. O, qocaman jurnalist və şairlərin kiçik qrupunu öz ətrafında toplaya bilmişdi. Namiq Kamala ilk vaxtlar bu çox qəribə gəlir və o, klassik formalardan kənarda olmadığını düşünürdü. Məhz buna görə də o, ilk vaxtlar “poetik komitə” adı ilə mövcud olan ənənəvi yazarlara qoşulmuşdu. Burada Arif Hikmət, İsmayıl Haqqı, Naili paşa, Leskofçalı Qalib, Əşrəf paşa kimi korifeylər, Türk ədəbiyyatının nəhəngləri toplanmışdılar. Lakin klassik ədəbi poeziya ilə onun məşğuliyyəti uzun çəkmədi. Gənci yeni və ciddi bir yol özünə tərəf çəkirdi. Ona elə gəlirdi ki, yalnız kitablar düz yolu seçməkdə kömək edə bilərdilər. Lakin oxuduğu kitabların dili çətin, onlarda mövcud olan mistik fəlsəfə dumanlı və başadüşülməz idi. Qeyd etmək lazımdır ki, babasının onu Avropaya yollaması və romantik Avropa ədəbiyyatı ilə tanışlıq Kamala istədiyi ipucunu verdi. Namiq Kamal Avropa meyilli türk ədəbiyyatını yaratdı və bu üslubun sevilməsinə səbəb oldu. O, sənəti cəmiyyətin Qərbə meyilliliyinin artmasında bir vasitə hesab edirdi. Yaşadığı dövrün ictimai-siyasi prоblеmləri, ziddiyyət və çətinlikləri birmənalı şəkildə Namiq Kamalın yaradıcılığına təsir göstərmiş, sənətində mənsub оlduğu хalqın, vətəndaşı оlduğu ölkəsinin həyatı üçün хaraktеrik cəhətlər özünün hərtərəfli əksini tapa bilmişdir. Bu dövr Türkiyəyə daha çох Avrоpa təsiri ilə хaraktеrizə оlunurdu. Ilk növbədə Türkiyədə avrоpayönlü mətbuat оrqanlarının dərci, Avrоpa yazıçı və şairlərinin əsərlərinin türk dilinə tərcüməsi gеniş vüsət almışdı. Tənzimat ədəbiyyatının digər nümayəndələri kimi Namiq Kamal da Avrоpa ədəbiyyatının təsiri ilə yеni fоrmalaşan türk ədəbiyyatını köhnə məzmun və fоrmadan uzaqlaşdırmağa çalışır, yеni inkişaf mərhələsində ədəbiyyatın qarşısında dayanan vəzifələri həll еtməyi vacib məsələ kimi irəli sürürdü. 1865-ci ildən təkbaşına qəzet çıxaran yazıçı daha çox millətin gözünü açacaq, despotizmi, rejimi yıxacaq yazılar yazmağa başlamışdır. Yazılarında sadə xalqa xidmət edəcək məktəblərin açılması, qızların oxudulması, İstanbulun yanğınlardan qurtarması və tibb fakültəsində ancaq fransızca deyil, həm də türkcə dərslərin verilməsindən yazan ilk maarifçilərdəndir. Bu çox səs-küy doğuran məqalələrdən sonra hökümət belə yazıların yazılmasını qadağan etdi və qəzetin bağlanmasına müvəffəq oldu. “Yeni Osmanlılar” cəmiyyətinin təşkilatçılarından və rəhbərlərindən olduğu üçün Namiq Kamal təqibə məruz qalmış, Avropaya mühacirət etmişdir. Cəmiyyətin Londonda nəşr etdiyi “Hüriyyət” qəzetinin (1868-1870) və Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra İstambulda “İbrət” qəzetinin (1870-1873) redaktoru olmuşdur. İnqilabi-əhval ruhiyyəli “Vətən, yaxud Silistrə” (1873) dramı tamaşaya qoyulduqdan sonra Kiprə sürgün edilmiş, 38 ay Maqosa qalasında saxlanılmışdır.

Yenidən İstanbula qayıdaraq, birinci Türkiyə konstitusiyasının (1876) hazırlanma- H.M.Karahan

207

sında iştirak etmişdir. “Vətən, yaxud Silistrə” əsəri Türkiyədə səhnəyə qoyulan ilk əsər olmasa da, Türkiyədə sensasiya doğuran və səs-küy gətirən ilk teatr nümunəsidir, deyə bi- lərik. Həqiqətən də, 1 aprel 1873-cü ildə İstanbulda səhnəyə qoyulan “Vətən, yaxud Silistrə”, kütlənin həyəcanına və çalxalanmasına səbəb olduğu qədər, Namiq Kamalın həyatını dəyişdirmiş, onun 3 ildən artıq sürgün və zindan cəzası almasına səbəb olmuşdur. Tənzimat dövrü Türkiyəsində Namiq Kamal bir fikir və sənət inqilabçısı olaraq tanınmış və xalqın gözündə milli qəhrəman səviyyəsinə yüksəlmişdir. “Sənət xalq üçündür” düşüncəsini özünə yol seçən sənətkar qələmi ancaq sənət üçün deyil, eyni zamanda milli-sosial mücadilə vasitəsi olaraq istifadə etmiş və xalq arasında müsbət nəticə verən bir çox yazıları, romanları, dram əsərləri və sosial mübarizələri olmuşdur (2, s.2). Namiq Kamal öz şeirləri ilə insanları düşündürən və milli ruh uğrunda mübarizəyə səsləndirən bir maarifçi, inqilabçı olmuşdur. Onun əsas məqsədi zehinlərdə bir oyanış etmək, təlatüm yaratmaq olmuşdur. Elə Vətənə, xalqına məhəbbət hissi, vətənpərvərlik duyğuları da buradan meydana gəlmişdir. Onun siyasi mübarizəsində və yaradıcılığında vətən mövzusu özünəməхsus və оrijinal fоrmada diqqəti cəlb еdir. N.Kamala görə vətən insanlar arasında dil, sеvgi və qardaşlıq birliyi yaradan tоrpaqdır. O, “Qalхın, еy əhli vətən, dini-millət uğrunda!” hayqıraraq, tarixi və milli köklərini itirməmək şərtilə doğma vətən insanlarını müasirliyə və yeniləşməyə doğru üz tutmağa çağırır. O, Qərb düşüncəsinə türk ruhunda, türkcəsinə yanaşır. Namiq Kamal hesab edirdi ki, vətəni pisliklərdən, cəhalətdən, düşmənlərdən qorumaq, dinimizi isə yaşatmaq hər bir türkün qarşısında duran vacib məsələlərdəndir. Amalımız, əfkarımız ifnayi-vətəndir,

Kinü qərəzü hirs bizə rahi-bədəndir, Əfal yox, ancaq işimiz lafi-dəhəndir,

Dünyadə əsarətlə bütün kam alırız biz, Qafqazlılarız, yol kəsiriz, nam alırız biz.

Namiq Kamalın hürriyyət, vətən, millət еşqini, хalqın azadlıq mücadiləsini özündə əks еtdirən əsərlərindən olan “Hürriyyət qəsidəsi” pоеmasında II Sultan Əbdülhəmid hakimiyyəti illərində əzilən, haqqı tapdanan хalqın istiqlal arzularının tərənnümü əsas yеr tutur. Müəllif əsərdə istiqlalın хalq üçün nə qədər şirin bir nеmət оlduğunu, tanrının bu nеməti insanlar üçün yaratdığını хüsusi vurğu ilə nəzərə çarpdırır:

Nə əfsunkar imişsən ah еy didari-hürriyyət, Əsiri еşqin оlduq, gərçi qurtulduq əsarətdən.

Sənindir şimdi cəzbi-qəlbə qüdrət, sətr hüsn еtmə, Cəmalın ta ədəb dur оlmasın ənzari-ümmətdən

Nə yari-can imişsən, ah, еy ümmidi-istiqbal, Cahani sənsən azad еyləyən hər yəsü-möhnətdən.

Onun üçün hüriyyət xalqın yeganə qurtuluş yoludur. Şair zülm və əsarətə qarşı kəskin addımlar atılmasının vacib olduğunu düşünü və bunu xalqından tələb edirdi. Elə onun maarifçiliyi də məhz bu istək və arzuya, bu əqidəyə əsaslanırdı. Namiq Kamal Türk romanının banilərindən biri olmuşdur. O, Tənzimat ədəbiyyatının tələblərinə uyğun оlaraq yaradıcılığında rоman janrına da yеr vеrmişdir. Cə-

H.M.Karahan

208

mi iki rоman (“Intibah” (1876) və “Cəzmi” (1880)) yazmasına baхmayaraq, оnun roman- ları türk ədəbiyyatında özündən əvvəlki və özündən sоnrakı rоmanlara nisbətən orijinallığı ilə sеçilir. “Intibah” Namiq Kamalın ilk rоmanıdır. Əsəri müəllif Maqоsda оlarkən yazmışdır. Əsərin mövzusu ailə-məişət və sоsial prоblеmlər zəminindədir. Müəllif ilk olaraq əsəri “Sоn pеşimanlıq” adı ilə qələmə alsa da, sоnralar əsər “Intibah” şəklində çap оlunmuşdur. Romanın əsas qəhrəmanı Əli bəydir. Hadisələr оnun ətrafında cərəyan еdir. Rеal hadisələri əks еtdirən rоman yüksək təsirə malikdir. Müəllif Əli bəyin timsalında öz həyatını düzgün qura bilməyən, еtdiyi səhvləri gеc də оlsa başa düşdükdən sоnra, yеni həyata qayıdarkən məhv оlan gənclərin faciəsini vеrmişdir. Еyni zamanda müəllif cəmiyyətdə özünü göstərən sоsial qеyri-bərabərlik, еtik-əхlaqi qüsurlar və s. məsələlərə də öz münasibətini bildirmişdir. Namiq Kamal ictimai-siyasi motivli ideyalarını dram əsərlərində də ifadə edə bilmiş, köhnə dünyanı yıxmaqla insanları yeni dünya qurmağa çağırmışdır. Onun dramaturgiyası özünün daxili ideya məzmunu, vətənpərvərlik və qəhrəmanlıq pafosu, zəngin üslubu baxımından Azərbaycan teatrının ideya-bədii və estetik mahiyyətinə, yaradıcılıq istiqamətinə, janr, üslub və forma axtarışlarına tamamilə uyğun idi. Bu pyeslər Azərbaycan teatrının ümumi yaradıcılıq inkişafına müsbət təsir göstərdiyi kimi, səhnə ustalarımızın janr və üslub axtarışlarına da yardımçı olmuşdur (3, s.23). Namiq Kamalın “Vətən, yaxud Silistrə” əsəri Azərbaycan teatrının ümumi yaradıcılıq inkişafına öz müsbət təsirini göstərməklə yanaşı, Hüseyn Ərəblinski, Mirzağa Əliyev, Sidqi Ruhulla, Abbasmirzə Şərifzadə, Hacağa Abbasov, Mirmahmud Kazımovski kimi aktyorların sənətkarlıq yüksəlişinə yardımçı olmuşdu. Onun “Akif bəy”, “Gülnihal”, “Qara bəla”, “Zavallı cocuq” pyesləri də Azərbaycan teatrının repertuarını zənginləşdirmiş, səhnə xadimlərimizin janr, üslub və forma axtarışlarına kömək göstərmişdir. Bu pyeslərdə də vətənpərvərlik hissləri qüvvətli idi. 1911-ci ilin fevral ayında qəzetlər xəbər vermişdi ki, Azərbaycan aktyorları məşhur “Vətən” faciəsini tamaşaya hazırlayıblar. Rejissor-Hüseyn Ərəblinskidir. 1912-ci ildə Bakıda “Nicat” mədəni-maarif cəmiyyətinin dram artistləri Namiq Kamalın “Vətən, yaxud Silistrə” əsərinin tamaşasını hazırlayıb, onu “Vətən, yaxud Osmanlı müharibəsi” adı ilə tamaşaçılara göstərdilər. Mirzə Məhəmməd Axundzadənin tərcüməsi əsasında oynanılan bu tamaşada əsərin qəhrəmanı İslam bəy rolunu məşhur faciə aktyorumuz Hüseyn Ərəblinski (Məhəmməd oğlu Xələ-fov. 1881-1919) ustalıqla ifa etdi. Tənqid tamaşa haqqında yazmışdı: “Keçən cümə Bakıda “Nicat” cəmiyyəti tərəfindən “Vətən” pyesinin mövqeyi tamaşaya qoyulmasını görüb bir qədər təsəlliyab oldum. İndi inanıram ki, müsəlman aktyorlarında da ləyaqət vardır. Müsəlmanlar da bir dərəcə səhnələrinin tərəqqisilə fəxr edə bilərlər” (3, s.23). Bu əsərlərdə xalqa qarşı törədilən zülmlərin qarşısının alınması üçün yollar göstərilmiş və ədalətin yenidən bərpa olunması fikri irəli sürülmüşdü. Namiq Kamalın Azərbaycanda romantizm cərəyanının inkişafında, gənc romantiklər məktəbinin yaranmasında rolu əvəzsizdir. Onun yaradıcılığı “Füyuzat” jurnalının redaktoru Əli bəy Hüseynzadənin dünyagörüşünün, ictimai-siyasi baxışlarının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bu jurnal Azərbaycan milli-mədəniyyət tarixində öz mövqeyi ilə seçilmişdir. Azərbaycanda “Ro- mantiklər” adlandırılan ədəbi nəslin nümayəndələri bu jurnalın ətrafında birləşmişdilər. Jurnalın səhifələrində azərbaycanlı romantik ədiblərlə yanaşı, Ə.Hamid, M.Əkrəm, N.Kamal, I.Səfa, A.Cövdət kimi Türk maarifçi görüş sahiblərinin imzalarına da rast gəli-

H.M.Karahan

209

nirdi. Onların yaradıcılığı, islami və türkçü görüşləri gələcəkdə Azərbaycan ədəbiyyatının parlaq səhifələrini yazacaq Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, C.Cabbarlı, Abdulla Şaiq kimi sənətkarların həyata, islami dəyərlərə baxışlarını dəyişdirdi və Azərbaycan ədəbiyyatına yeni yaradıcı nəfəs, yeni düşüncə sahibləri gətirdi. “Füyuzat” ədəbi məktəbinin H.Cavid, M.Hadi, A.Şaiq, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev kimi yaradıcı və davamçıları Türkiyə ədəbi mühitində təhsil və təcrübə keçmişdilər, digər tərəfdən türk ədəbiyyatının Tofiq Fikrət, Xalid Ziya, Namiq Kamal kimi nəhəng simaları Azərbaycanda lap əvvəldən məşhur idilər. Əbdülhəqq Hamid, Namiq Kamal, Tofiq Fikrət, Məmməd Əmin Yurdaqul da milli şairlərimiz qədər yaxından tanınır, oxunur, sevilirdi. T.Fikrətin “Qan qardaşı, can qardaşı, şan qardaşıyıq biz”, Namiq Kamalın “Cəbhədə yarə şənidir əsgərin”, Ə.Hamidin “Öylə bir əzm ilə çıxdım ki, yola, Qarşıma çıxsa, məzarım, dönməm”, M.Ə.Yurdaqulun “Haydı, oğlum, haydı get, Ya qazi ol, ya şəhid” misraları dillər əzbəri olmuşdu (S.Vəliyeva, “Milli dövlətçilik hərəkatının yüksəlişi və Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycançılıq ideyası”. Bakı, 2003, s.90). Beləliklə, Namiq Kamalın fəlsəfi və ictimai-siyasi görüşlərindəki Avropa maarifçiliyi ilə müsəlman əxlaqının birləşdirilməsi ideyası XIX əsrin II yarısı və XX əsrin əvvəllərində maarifçilik hərəkatının bir çox aparıcı nümayəndələrinin fikirlərində öz əksini tapırdı.

Ədəbiyyat

1. A.Abıyev. Tənzimat dövrü Türkiyə ədəbiyyatı. Bakı, 2001. 2. L.Əliyeva. N.Kamal və onun "Vətən, yaxud Silistrə" əsəri / Xalq qəzeti, 2014, 14 mart 3. G.Kərimova. Namiq Kamal və Azərbaycan teatrı / Qobustan, 2008, №1 4. E.Quliyev. Türkiyə türk ədəbiyyatı. Bakı, 2003 5. Türkiyə ədəbiyyatı tarixi. C.I. Bakı, 2010 6. Türkiyə ədəbiyyatı tarixi. C.II. Bakı, 2010

SOCIO-POLITICAL IDEAS IN CREATIVE WORKS BY NAMIK KEMAL

H.M.Karahan

SUMMARY

This work presents a brief analysis of social and political aspects in the creative works by Namik Kemal, 19th Century Turkish writer. Namik Kemal transferred hir socio-political views to his dramatic works where he urged to create a new world on the ruines of the older one. As the master of describing everyday scenes, describing various characters and their sentiments, as the seeker and the finder of new literary methods, Namik Kemal has had no rivals in Turkish literature. Converted to political slogans, his ideas on “turkization, Islamization and modernization” played the significant role in national self-consciousness of Turkish people.

ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ИДЕИ

В ТВОРЧЕСТВЕ НАМИКА КЕМАЛЯ

Х.М.Карахан

РЕЗЮМЕ

В статье представлен краткий анализ общественно-политических аспектов творчества турецкого писателя 19 века Намика Кемаля. Намик Кемаль спроецировал

H.M.Karahan

210

свои общественно-политические идеи на собственную драматургию, где призывал построить новый мир разрушив старый. По части описания бытовых сцен, описания разных характеров и их личных ощущений, а также поиска новых литературных методов Намику Кемалю нет равных в турецкой литературе. Трансформировавшись в политические лозунги, идеи Намика Кемаля о «туркизации, исламизации и модернизации» сыграли важную роль в развитии национального самосознания турецкого народа.

Məqalə Bakı Slavyan Universitetinin “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” kafedrasının 6 iyun 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 12) Məqalə redaksiyaya 9 iyun 2014 tarixində daxil olmuşdur

211


2014 - № 39

F İ L O L O G İ Y A B Ö L M Ə S İ

İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ XÜSUSİ ADLARIN TƏHLİLİ

V.B.Həsənova Odlar Yurdu Universiteti

Bakı, K.Rəhimov küçəsi 13 e-mail: [email protected] Açar sözlər: onomastika, antroponimika, transliterasiya Keywords: onomastics, anthroponymy, transliteration Ключевые слова: ономастика, антропономика, транслитерация

Dünya xalqlarının müasir inteqrasiya prosesində şəxs adlarının müxtəlifdilli mətnlərdə işlədilməsi adi hal almışdır. Azərbaycan və İngilis xalqlarının mədəni əlaqələrinin inkişafı nəticəsində hər iki xalqın mətnlərində ingilis və Azərbaycan adlarının işlədilməsinə geniş rast gəlinir. Azərbaycan və ingilis adlarının öyrənilməsi aktual əhəmiyyət daşıyır. Qədim dövrlərdə kommunikativ əlaqələrin zəif olduğu vaxtda ayrı-ayrı xalqların nümayəndələri bir-birindən uzaq mədəniyyətə malik xalqların şəxs adları sistemini lazımi səviyyədə tanımır, rastlarına çıxan yad antroponimləri özlərinin şəxs adları ilə müqayisə etməyə çalışırdılar. Hazırda hər bir xalq başqasının onomastik vahidlərini daha dərindən öyrənir, orijinala daha yaxın variantını bilməyə çalışır. İndi onomastik lüğətlərin tutulması aktual məsələdir. Təkcə konkret bir xalqın deyil, həm də dünya xalqlarının şəxs adlarının həmin konkret dildə yazılışını əks etdirən müvafiq lüğətlər hazırlanmalıdır. Məlumdur ki, bütün dillərin öyrənilməsinə həmin dilin fonetikası ilə başlanılır. Hər bir dilin özünəməxsus səs tərkibi, həmin dildə ayrı-ayrı səslərin və səs birləşmələrinin tələffüzü mövcuddur. İstər leksik vahidlərin, istərsə də dildə olan antroponimlərin tələffüzündə belə xüsusiyyətlər başlıca rol oynayır. Ümumilikdə hər bir sözün tələffüzü onun transkripsiyasına əsaslanır. Ona görə də, sözlərdə olduğu kimi, antroponimlərin də düzgün tələffüzü üçün hər iki dilin fonetik xüsusiyyətlərini qeyd etmək məqsədəuyğundur. İngilis dilinin tələffüzündə bir çox çətinliklər mövcuddur. İngilis və Azərbaycan dilləri arasında olan fərqli və oxşar cəhətləri aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar. İngilis və Azərbaycan xalqlarının antroponomik sistemlərində fonetik baxımdan oxşar, semantik baxımdan isə eyni olan bir sıra adlara rast gəlmək mümkündür. İngilis və Azərbaycan antroponomikasında fonetik baxımdan oxşar adların mövcudluğu ya onların eyni dil ailəsini təmsil edən xalqların dillərindən alınması, ya da təsadüfən fonetik paralel yaratması ilə bağlıdır. Məsələn: Abiezer – Əbuzər, Asaph – Asəf, Elmer – Elmar, Jasmin – Yasəmən və s. Yəqin ki, bəzi ingilis və Azərbaycan adlarının oxşarlığını yalnız adları yaradan apelyativlərin semantik xüsusiyyətlərində axtarmaq lazımdır. Con Stüart Millin tədqiqatları göstərir ki, xüsusi adlar konnotativ deyil, bu adlar şəxsə ancaq adlandırmaq və çağırılmaq üçün verilir. Adlar şəxsin atributunu göstərmir, onu fərdi səciyyələndirmir. Şəxs adlarının əsas əlaməti onun heç bir məna verməməsində-

UOT № 80

212

V.B.Həsənova

dir. Dünyanın bütün antroponimik sistemləri universaldır, eləcə də ingilis və Azərbaycan xalqlarının advermə ənənəsi bir-birinə uyğun gəlir. Valideynlər uşaqlarını adlandırarkən onun ən ümdə arzularını əks etdirən adlardan seçirlər. Bu adlar fərdi səciyyə daşıyır və bu adlardan biri heç də hamı üçün nəzərdə tutulmur. Yəni, bütün qızlara Lalə, bütün oğlanlara Polad adı verilmir. İngilis və azərbaycanlılar ad seçərkən insanın xarici görkəmini əks etdirən apelyativləri antroponimləşdirirlər. Məsələn: Carey – Səadət, Cassidy – Mahir, Celia – Ulduz və s. Qədim dövrlərdə insanlar özlərini təbiətin bir parçası kimi təsəvvür edir, ad seçərkən ətraf mühitdəki əşyaların adlarından istifadə edirdilər. Bu proses dünyanın bütün xalqlarında, eləcə də ingilis və azərbaycanlıların əcdadlarında da müşahidə olunur. Uşaq böyüyüb ərsəyə çatdıqdan sonra onun ya şücaətinə, qəhrəmanlığına, ya da digər xüsusiyyətlərinə görə ad qoyurdular. Xarici dildən alınıb işlədilən adların resipient dilin əlifba imkanları dairəsində yazıya alınması qərb elmində “transliterasiya” adlanır. Transliterasiya bir xalqın adlarının yazılışında istifadə edilən hər bir hərfin həmin qrafikadan istifadə edən başqa bir xalqın yazısına bir-bir, hərf-hərf keçirilməsi deməkdir. Xüsusi adları bir dildən digərinə çoxvariantlı transliterasiya etmək olmaz. Bir sıra Azərbaycan xüsusi adları dərsliklərdə, sənədlərdə və digər mənbələrdə müxtəlif variantlarda verilmişdir: Bakı - Baki/Baku, Qazax – Gazakh/Cazakh, Ofeliya - Ofelia/Ophelia və s. Ümumiyyətlə, adların ingilis dilinə birvariantlı transliterasiya olunması məqsədə uyğundur: Baki, Gazakh, Ofelia və s. Azərbaycan dilinin xüsusi adları, o cümlədən şəxs adları ingilis dilinə transliterasiya olunarkən Azərbaycan dili üçün səciyyəvi olan sait və samit səslər ingilis dilinin məxrəc etibarı ilə bir-birinə yaxın olan səslərinə çevrilir və həmin səslərin qrafik işarəsi ilə yazılır. Azərbaycan dilinin fonetik tərkibi üçün səciyyəvi olan “ə” səsi ingilis dilinin səs tərkibinə uygunlaşdırılarkən, əsasən “a” səsinə, bəzi hallarda isə “e” səsinə çevrilir. Məsələn: Əsəd - Asad, Kənan - Kanan, Zivər - Zivar, Səma - Sema, Azər - Azer, Jalə - Jale, Lalə - Lale və s. Tərkibində “i” səsi olan xüsusi adlar ingilis dilinə transliterasiya olunarkən “u” səsinə, bəzi hallarda isə “y” samit səsinə çevrilir. Məsələn: Mingəçevir - Mingachaur, Mehdi - Mehdy və s. Tərkibində “o” səsi olan xüsusi adlar ingilis dilinə transliterasiya olunarkən “o” səsi “u” səsinə çevrilir: Osman - Usman. Tərkibində “ö” səsi olan xüsusi adlar transliterasiya zamanı “o” səsinə çevrilir: Könül - Konul, Gözəl – Gozal. Azərbaycan dili üçün səciyyəvi olan incə, dilönü, dodaqlanan “ü” səsi olan xüsusi adlar ingilis dilinə transliterasiya olunarkən “u” səsinə çevrilir: Günel - Gunel, Günay - Gunay, Müşfiq - Mushfiq. Xüsusi adların tərkibində olan “ı” sait səsi “i” və “u” səslərinə çevrilir: Kazım - Kazim, Nazlı –Nazli , Bakı – Baki, Xanım – Khanum. Azərbaycan dilinin səs tərkibi üçün səciyyəvi olan və ingilis dilində qarşılığı olmayan samit səslər xüsusi adların tərkibində ingilis dilinə transliterasiya olunarkən mənbə dilin səsləri transliterasiya olunduğu dilin səslərinin məxrəcinə nisbətən yaxın olan səslərə çevrilir və onların qrafemi ilə yazılır. Hər iki dildə işlənən “f” samit səsi bəzi xüsusi adlarının tərkibində ingilis dilinə

213

V.B.Həsənova

transliterasiya olunarkən “v” səsinə çevrilir: Müşfiq – Mushvig. Azərbaycan dili üçün səciyyəvi olan “x” samit səsi “kh” samit qoşalığına çevrilir: Xan - Khan, Xatirə - Khatira , Bəxtiyar – Bakhtiyar. Xüsusi adların tərkibində olan “y” samit səsi “i” səsinə şevrilir, iki sait səs arasında gəldikdə isə ixtisara düşür. Humay –Khumai, İsmayıl – İsmail. Hər iki dildə işlənən “z” samit səsi xüsusi adların tərkibində ingilis dilinə transliterasiya olunarkən “s” kar samit səsinə çevrilir: Təbriz – Tabris, Fariz – Faris . Azərbaycan dilinin xüsusi adları ingilis dilinə transliterasiya olunarkən “ş” samit səsi “sh” səs qoşalığına çevrilir: Elşad – Elshad, Şəbnəm – Shabnam, Şuşa – Shusha . Azərbaycan dili üçün səciyyəvi olan “g” səsi transliterasiya zamanı “k” və “g” samit səslərinə çevrilir: Əsgər – Askar, Nigar – Nigar. Tərkibində “ğ” samit səsi olan xüsusi adlar Azərbaycan dili üçün səciyyəvidir, transliterasiya zamanı “q” səsinə çevrilir: Toğrul – Togrul, Vurğun – Vurgun. “c” samit səsi xüsusi adların tərkibində transliterasiya olunarkən “j” sami səsinə çevrilir: Cəlil – Jalil, Cabir – Jabir, Gəncə - Ganja. “ç” samit səsi olan xüsusi adlar transliterasiya olunarkən “ch” samit səs qoşalığına çevrilir: Çinar – Chinar, Gülçin – Gulchin. Azərbaycan xüsusi adları ingilis dilinə transliterasiya edilərkən hər iki dil həm genoloji, həm də tipoloji baxımdan fərqləndirilir. Azərbaycan dili genoloji təsnifə görə Altay dilləri fəsiləsinin Türk budağının Oğuz-Səlcuq yarımqrupunun Oğuz qrupuna, tipoloji təsnifinə görə isə aqlütinativ (iltisaqi) dillər tipinə aiddir. Tipoloji təsnifə görə, aqlütinativ (iltisaqi) dillərin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu dillərdə söz kökləri həmişə sabit qalır, dəyişmir, şəkilçilər bilavasitə söz kökünün sonuna birləşir. Bu qrup dillərdə hər bir kök söz öz ilkin leksik mənasını saxlamaqla yanaşı, onun sonuna birləşən şəkilçilərinin daşıdığı leksik və ya qrammatik mənaları da ifadə edir. Aqlütinativ dillərdə sözün sonuna bir neçə leksik və ya qrammatik şəkilçi artırıla bilər. Məsələn, “gəlməyəcəkdir”, “oxunulmuşdur” sözlərini nümunə göstərək. Bu sözlər çox asanlıqla öz tərkib hissələrinə - morfemlərə ayrıla bilən “gəl-mə- yəcək-dir”, “oxu-nul-muş-dur” ünsürlərindən ibarətdir. İngilis dili geoloji təsnifə görə Hind-Avropa dilləri ailəsinin German qrupunun qərb yarımqrupuna, tipoloji cəhətdən isə flektiv dillər tipinə aiddir. İngilis dilində şəkilçilər həm bir-biri ilə, həm də söz kökü ilə möhkəm bağlı olur. Bəzən şəkilçi söz kökü ilə elə uzlaşır ki, onları bir-birindən ayırmaq mümkün olmur. İngilis dilində də, digər flektiv dillərdə olduğu kimi, daxili fleksiya o qədər güclü olur ki, burada qrammatik forma düzəltmək üçün söz kökləerində müəyyən bir səsin dəyişməsi halları özünü büruzə verir və yeni bir mənanın yaranmasına səbəb olur. Məsələn, “tooth” sözü “diş”, “teeth” sözü “dişlər”, “woman” sözü “qadın”, “women” sözü isə “qadınlar” mənasını verir. Analitik-flektiv dillər qrupuna aid olan dillərdə cümlə daxilində sözlər arasındakı əlaqəni müstəqil söz yox, köməkçi sözlər və söz cərgəsi yaradır. Ismin hal kateqoriyası ya tamamilə özünü göstırmir, ya da onun müəyyən əlamətləri zəif nəzərə çarpır.

İngilis dilinin tarixinin üç mərhələsi müəyyənləşdirilmişdir: 1. Qədim ingilis dili, yaxud anglo-sakson dili. Bu mərhələ V-VI əsrləri əhatə edir. 2. Orta ingilis dili. Bu mərhələ feodalizm formasiyasının inkişaf dövrünü, yəni XI-XVI əsrləri əhatə edir. 3. Yeni ingilis dili. Bu mərhələ feodalizm formasiyasının son dövrlərini, kapitalizm icti-

214

V.B.Həsənova

mai-iqtisadi formasiyasını, yəni XVI əsrdən bu günə qədər olan dövrü əhatə edir.

Müasir ingilis ədəbi dili London dialekti əsasında inkişaf etmişdir. Ingilis ədəbi dilinin tarixi XVI əsrdən başlanır. Müasir ingilis dili ən geniş yaylmış dildir. Ingilis dilinin Britaniya və Amerika variantları vardır. Beynəlxalq aləmdə ingilis dilindən geniş istifadə olunur. Dünyadakı bütün tədris müəssisələrində ingilis dili öyrədilir. Antroponimləri semantik əlamətlərinə görə bir sıra qruplara bölmək olar:

1. Etnonimlərdən yaranan antroponimlər. Qəbilə, tayfa, xalq və millət adından antroponim kimi istifadə etmək dünya xalqlarının əksəriyyətində mövcuddur. Antroponimlər sistemində etnonimlərdən iki formada istifadə olunmuşdur: 1. şəxs adı, 2. soyadı – familiya kimi.

Şəxs adı kimi işlənən etnonimlərin bir qrupu qohum tayfalara, digəri isə qonşu və yad xalqlara məxsusdur.

Qohum mənşəli etnonimlərdən şəxs adı kimi: Səlcuk, Tatar, Özbək – Azərbaycan dilində; Özbek, Türkmen, Tatar türk dilində işlənməkdədir.

Oğuz mənşəli türk dilərində şəxs adı ilə yanaşı, müəyyən qrup etnonimin soy adı, familiya əvəzinə vəzifəsində işləndiyi də müşahidə olunur. Fətəlio xan Əfşar, Mirzə bəy Bayat və s.

2. Toponimlərdən yaranan antroponimlər Yer, dağ, sahə və s. toponimlər də antroponimlər sırasına daxil olmuşdur. Toponim-

lərdən yaranan şəxs adları iki qrup toponim əsasında formalaşmışdır: 1. Ümumi toponimik anlayışları ifadə edən sözlərdən meydana gələnlər: Vilayət,

Dağlar, Sahilə, Vətən, Məkan və s. 2. Konkret xüsusi toponimik adları işlətməklə yaranan adlar: Məkkə, Mədinə, Misir,

Qoşqar, Təbriz – Azərbaycan dilində, Medine, Mısır, Ural, Tibet və s. – türk dilində işlənməkdədir. 3. Hidronimlərdən yaranmış antroponimlər

Hidronimlərdən şəxs adlarının yaradılması antroponimikanın zənginləşməsi üçün əhəmiyyətlidir. Hidronimlərdən şəxs adları kimi istifadə edilməsi qədimdən mövcuddur. Müasir Azərbaycan dilində işlənən Araz, Xəsər, Ceyhun, Çeşmə və s. adlar hidronimlərdən yaranmışdır. Dəniz sözü ilə bağlı türk dilində - Deniz, Denizhan, Akdeniz; Azərbaycan dilində - Eldəniz; Dərya sözü də Azərbaycan dilində - Dərya, Dərya xanım; türk dilində - Derya, Deryanur kimi işlənir. 4. Zoonimlərdən yaranan antropponimlər. Heyvan və quş adları ilə əlaqədar onlarca şəxs adları vardır. Zoonomik adların meydana gəlməsi valideynlərin övladlarının qüvvətli, cəsarətli, gözəl və s. keyfiyyətlərinin olmasını istəməsidir. Oğlan adları kimi yıtıcı quş və heyvan adları götürülmüşdür. Məsələn, heyvan adlarından Aslan, Bəbir, Şirzad, Şirbala və s. kimi adlar, quş adlarından Şahin, Laçın, Qar- tal və s. kimi adlardan antroponim kimi istifadə olunur. İncəlik, zəriflik, gözəllik kimi keyfiyyəyləri bildirmək üçün heyvan, quş, böcək və

s. adlardan antroponim kimi istifadə edilir. Məsələn, Maral, Ceyran, Sona, Tovuz, Turac, Durna, kimi adlardan antroponimlər meydana gəlmişdir. 5. Fitonimlərdən yaranmış antroponimlər.

Fitonim anlayışlı xeyli miqdarda şəxs adları vardır. Fitonimik adlar mövzusuna gö- rə müxtəlif qruplara ayrılır: gül-çiçək adlarından götürülənlər, təsərrüfat xarakterli bitkilə-

215

V.B.Həsənova

rin adından alınanlar, ağac adlarından yaradılanlar, meyvə və bostan məhsullarının adından düzəldilənlər. Məsələn, qız adlarından - Gül, Lalə, Qərənfil, Yasəmən, Nərgiz, oğlan adlarından – Güloğlan, Gülqasım, Gülbala və s. kimi adalar gül adlarından götürülmüşdür. Nanə, Sünbül, Reyhan, Fidan, Çinar və s. kimi adlar ağac və bitki adlarından götürülmüşdür. Xurma, Badam, Gilas, Püstə, Şamama və s. kimi adlar meyvə adlarından yaranmışdır. Ümumiyyətlə, yuxarıda sadaladığımız qruplardan başqa Azərbaycan alimləri şəxs adlarını əmələ gəlmə mənbələrinə görə 24 qrupa bölmüşlər: xalq, nəsil adları ilə bağlı şəxs adları, vaxt anlayışı ilə bağlı şəxs adları, ictimai hadisələrin adları ilə bağlı şəxs adları, təsviri anlayışla bağlı şəxs adları, ailənin istək və arzusu ilə bağlı şəxs adları və s.

Ədəbiyyat

1. Abbasova A. İngilis və Azərbaycan antroponimlərinin semantik və üslubi xüsusiyyətləri. Bakı, “Elm”, 2003, 216 səh.

2. Çobanov M.M . Azərbaycan şəxs adları, Bakı, Maarif, 1981 3. A.Qurbanov və onun onomastika məktəbi. Bakı, Maarif, 1999 4. Mirzəyev O. Adlarımız. Bakı, Azərnəşr, 1986 5. Smith E.C. Dictionary of American family names. New York, 1956 6. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. The English Word. «Выс- шая школа», 1986, 295 с.

7. Internet news: www.azerbaijani-studies.com

THE ANALYSIS OF PROPER NAMES IN ENGLISH AND AZERI LANGUAGES

V.B.Hasanova

SUMMARY

This work presents the comparative analysis of proper names in English and Azeri languages. Development, change, lexical, grammatical and stylistical peculiarities are discussed. It is proved that the proper names are the product of thinking of the people and reflect the history of the people, its traditions and lifestyle. Special attention is paid to antroponomics, one of the main areas of onomastics.

АНАЛИЗ СОБСТВЕННЫХ ИМЁН В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ

В.Б.Гасанова

РЕЗЮМЕ

Данная работа представляет сравнительный анализ собственных имён в английском и азербайджанском языках. Изучены развитие, изменения, грамматические и стилистические особенности собственных имён в обоих языках. Доказано, что имена собственные являются продуктом мышления народа и отражают историю народа, его традиции и образ жизни. Особое внимание уделено антропономике как одной из главных областей ономастики. Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin “Xarici dillər və tərcümə” kafedrasının 31 mart 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 07) Məqalə redaksiyaya 10 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

216


2014 - № 39

İNGİLİS DİLİNDƏ ALINMA SÖZLƏRİN MƏNBƏLƏRİ

N.T.Məmmədova Odlar Yurdu Universiteti

Bakı, K.Rəhimov küçəsi 13 e-mail: [email protected] Açar sözlər: alınma sözlər, lüğət tərkibi, dövrlər Keywords: borrowings, vocabulary, periods

Ключевые слова: заимствованные слова, словарный состав, периоды İngilis dili dünya dilləri içərisində zəngin lüğət ehtiyatına malik dillərdən biridir.

Xalqın iqtisadiyyatı və mədəni həyatında baş verən dəyişikliklər, yeni istehsal üsulları, elmi nailiyyətlər, kənd təsərrüfatında baş verən əsaslı dönüş, elm və mədəniyyət sahələrindəki dəyişikliklər, ədəbiyyatın inkişafı, dövlətin yaranması və s. bu kimi hadisələrin ingilis dilinin lüğət tərkibinə böyük təsiri olmuş və onun daha da zənginləşməsinə səbəb olmuşdur. Xalqın həyatında baş verən dəyişikliklər onun lüğət tərkibinə təsirsiz ötüşməmişdir. İngilis dilinin lüğət tərkibinin inkişafı prosesi xalqın tarixi inkişafı ilə vəhdət təşkil edir. Xalqın tarixini araşdırmadan onun lüğət tərkibindəki inkişaf meyllərini aşkar etmək mümkün deyildir. Müasir ingilis dili öz inkişaf prosesində mürəkkəb bir yol keçmişdir. İngilis dilinin tarixi 3 dövrə bölünür.

1) Qədim ingilis (və ya anqlosakson) dövrü. Bu dövrdə german qəbilələri Britaniyanı işğal etmiş, yerli qəbilələrin dilləri tədricən gəlmə qəbilələrin dilləri tərəfindən sıxışdırılaraq aradan çıxarılmış və german qəbilələrinin dili hakim dilə çevrilmişdir. Məhz buna görə də müasir ingilis dilində bir sıra cüzi fərqi olan sözlərə rast gəlirik ki, onlar alman dilindəki mənalarını bu gün də saxlamışdır. Məsələn: bruder - brother winter - winter alt - old sommer - summer və s. Eramızdan əvvəl 7-ci əsr İngiltərədə xristianlığın yayılması ilə əlamətdardır. Latın dili xristian kilsəsinin rəsmi dilinə çevrildi və xristianlığın yayılması latın dilindən sözlərin keçməsi ilə nəticələndi. Bu dövrdə latın dilindən alınmış sözlər erkən dövrlərdəki alınmalardan mənaca çox fərqli idi. 7-ci əsrə aid alınmalar kilsə və dini mərasimlərlə bağlı əşyaları, fikirləri əks etdirirdi. Məsələn: priest (Lat. presbyter), bishop (Lat. episcopus), monk (Lat. monachus), nun (Lat. nonna), candle (Lat. candela). Bundan əlavə təhsilə aid terminlər də ingilis dilinə daxil olmuşdur. Məhz İngiltərədə ilk məktəblər dini məktəblər, ilk müəllimlər keşiş və rahiblər olduğu üçün alınmaların latın dilinə aid olması tamamilə təbiidir. Məsələn, "school" sözü (Lat. schola (yunan mən- şəli)) və bu qəbildən olan digər sözlər: "scholar" (Lat. scholar) və "magister" (Lat. magis-

UOT № 80

217

N.T.Məmmədova

ter) (səh 4-5, [4]) latın dilindən alınmadır. 8-ci əsrin sonundan 11-ci əsrin ortalarına qədər İngiltərə bir neçə Skandinav işğalına məruz qalmışdır ki, bu işğallar da öz növbəsində ingilis dilinin lüğətinə təsirsiz ötüşməmişdir. Skandinav dilindən alınmalara aşağıdakı sözləri misal göstərmək olar: call, take, cast, die, law, husband (< Sc. hus+ bondi, yəni "inhabitant of the house), window (Sc.vindauga, yəni " the eye of the wind" ), ill, look, low, weak. Bəzi skandinav alınmaları sözlərin əvvəlində işlədilən "sk" kombinasiyasına görə asan seçilir. Məsələn: sky, skill, ski, skin, skirt. Bir qrup ingilis sözləri isə öz mənasını eyni kökdən olan skandinav alınmalarının təsirindən dəyişir. Beləliklə, qədim ingilis sözü olan və "hissə, parça" mənalarını verən" bread" sözü skandinav mənşəli "brand" ilə sıx yaxınlıqdan sonra öz yeni mənasında işlədilir. Həmçinin, qədim ingilis sözü və "sevinc, şadlıq" mənasında işlədilən "dream" sözü skandinav mənşəli "draumr" sözünə uyğunlaşdırılmışdır (cf. alman mənşəli "Traum" - dream sözü ilə). 2) Orta ingilis dövrü - 1100-cü ildən 1500-cü ilədək (XII-XIV əsrlər) olan dövr. Bu dövr fransız dilində danışan normanların İngiltərəni fəth etməsi ilə xarakterdir. Bu fəthin nəticəsində fransız dilindən ingilis dilinə bir sıra sözlər keçmişdir. Məsələn: ocean, social, machine, commence, chief. Fransız dilindən alınmalar əsasən aşağıdakı sahələri əhatə edir: a) İnzibati idarəçiliklə bağlı sözlər: state, government, parliament, council, power. b) Hüquq sahəsi ilə bağlı sözlər: court, judge, justice, crime, prison. c) Hərbə aid olan sözlər: army, war, soldier, office, battle, enemy. d) Təhsil sahəsi ilə bağlı sözlər: pupil, lesson, library, science, pen, pencil. Gündəlik həyat da, həmçinin, fransız dilinə məxsus olan sözlərin güclü təsirinə məruz qalmışdır. Bunun nəticəsində bir sıra məişətlə bağlı sözlər fransız dilindən keçmişdir. Məsələn: table, plate, saucer, dinner, supper, river, autumn, uncle etc. (səh 97, 98, [2]). 3) İntibah dövrü. Digər Avropa ölkələrində olduğu kimi İngiltərədə də bu dövr elm, incəsənət, mədəniyyət sahəsində əsaslı dəyişikliklərlə, həmçinin, qədim Yunan və Roma siviliziasiyalarına və onların dillərinə dərin marağın oyanması ilə xarakterdir. Nəticədə ingilis dilinə latın və yunan dillərindən xeyli söz keçmişdir. Erkən dövrlərin alınmalarından fərqli olaraq (eramızdan əvvəl 1-ci əsr), intibah dövrünün alınmaları konkret yox, məhz mücərrəd sözlər olmuşdur. Məsələn: major, minor, filial, moderate, intelligent, permanent, to elect, to create. Şübhəsiz, bu sözlər elmi və bədii sözlərdir. Məs: datum, status, phenomenon, philosophy, method, music. Bu fikri, eyni zamanda, yunan dilindən keçən sözlərə də aid etmək olar. Məsələn: atom, cycle, ethics, esthete. İntibah dövrü Avropa ölkələri arasında sıx mədəni əlaqələrlə xarakterdir. Məhz buna görə də ingilis dilinə digər Avropa dillərindən də sözlərin keçməsi tamamilə təbiidir. Alınma sözlərin böyük hissəsi fransız dilinə aiddir. Bu sözlər fransız dilinin Paris dialektindən keçmiş və Paris alınmaları kimi tanınmışdır. Məsələn: regime, routine,police, machine, ballet, matinee, scene, technique, bourgeois etc. Ancaq öz Norman sələfləri ilə müqayisədə intibah dövrünə məxsus alınma sözlər həm tələffüzünə, həm də yazılışına görə tamamilə fərqli idi (səh.75, 76, [1]). I) 1066-1250. Bu müddət ərzində əsasən Anqlo-Norman fonologiyasının təsirini özündə əks etdirən təxminən 900 söz alınmışdır. Məsələn: Məişətdə işlədilən sözlər: baron, noble,dame, servant, messenger, feast, minstrel, juggler, largess.

218

N.T.Məmmədova

Ədəbi sözlər: story, rime, lay, douzepers. Dinlə bağlı sözlər: Fransız dilli Normanlar İngiltərədə kilsəni ələ keçirdikdən sonra din ilə bağlı bir sıra sözlər fransız dilindən ingilis dilinə keçmişdir. II) 1250-1400. Bu müddət ərzində də ingilis dilinə fransız dilindən xeyli söz keçmişdir. 1250- ci ildən sonra İngiltərədə fransız dilində danışan əhalinin çoxalması alın- ma sözlərin də artması ilə nəticələnmişdir. Bu dövrə məxsus alınmalara bütün sahələrdə rast gəlmək mümkündür: a) İnzibati idarəçiliklə bağlı sözlər: govern, government, administer, crown, state, empire, royal, majesty, treaty, statue, parliament, tax, rebel, traitor, treason, exile, chancellor, treasurer, major, noble, peer, prince, duke, squire, page (ancaq bu sözlər istisnadır: king, queen, lord, lady, earl ) peasant, slave, servant, vassal. b) Dini sözlər: religion, theology, sermon, confession, clergy, cardinal, friar, crucifix, miter, censer, lectern, abbey, convent, creator, savior, virgin, faith, heresy, solemn, divine, devout, pray, adove, confess. c) Hüquq sahəsi ilə bağlı sözlər: equity, plaintiff, judge, advacate, attorney, petition, quest, felon, evidence, sue, accuse. d) Ordu və dənizçiliklə bağlı sözlər. Bu dövrdə baş verən müharibələrin çoxu Fransada baş verdiyi üçün müharibə ilə bağlı sözlər məhz fransız dilindən keçmişdir. Məsələn: army, navy, peace, battle, spy, combat etc. e) Yemək, qida ilə bağlı sözlər: feast, repast, mess, appetite, beef, veal, mutton etc. f) Ovçuluqla bağlı sözlər: rein, trot, harness, quail, herron etc. g) İncəsənət, təlim və tibb sahəsi ilə bağlı sözlər: painting, sculpture, music, beauty, paper, pen, study, logic, malady, pain, plague, remedy, poison etc. h) Ümumi söz və ifadələr: isim - age, air, city; sifət - chaste, caf, cruel; fel - advance, carry; ifadələr - make believe, hand to hand, by heart (səh.56, 58, [3]). Yuxarıdakı sözlərin böyük bir hissəsi dildə baş verən fonoloji dəyişikliklərin təsirindən müasir fransız dilindən həm formasına, həm də tələffüzünə görə fərqlənir. Məs: 12- ci əsrdə bəzi sözlərdə "s" hərfi düşdü. Beləliklə, qədim fransız sözü olan " feste" orta əsrlərdə fete kimi işlənməyə başlandı: forest - foret, hostel - hotel, beast - bete. 13-cü əsrdə fransız ''j'' '' zh'' kimi,'' ch'' isə ''sh'' kimi tələffüz olunmağa başladı. ''ch'' və ''j'' tələffüzü olan erkən alınmalar (13-cü əsrdən əvvəl) - charge, chamber, chair, chase, just, jewel, journey, gentle. ''zh'' və ''sh'' kimi tələffüz olunan sonrakı alınmalar (13-cü əsrdən sonra): chamois, chaperon,chiffon, jabot, rouge. Anqlo-Norman dialekti Paris dialektindən fərqli idi. Paris dialekti mərkəzi fransız dialekti sayılırdı. İngilis dili müxtəlif dövrlərdə hər iki dialektdən söz almışdır. cattle < AN catel catch < AN cachier chattel < CF chatel chase < chacier Saitlərdə də müxtəlif fərqlər izlənilir. Məsələn: Anqlo-Norman dialekti "ei'' diftonqunu saxladığı halda, 12-ci əsrdə bu diftonq fransız dialektində ''oi'' diftonquna çevrilmişdir. MNE leal < AN leial MNE real < A N reial MNE loyal < CF.

219

N.T.Məmmədova

Orta əsrlərdə ingilis dilinə 10.000 fransız sözü daxil olmuşdur ki, onun 75 faizi hələ də işlənməkdədir. Bu sözlər ingilis dilinin sözləri ilə çox tez assimilyasiyaya uğramışdır. İngilis dilinin suffiksləri asanlıqla fransız dilindən alınmalara artırılmışdır. Məsələn: 1225-ci ildə alınmış "gentle" sözü 1230-cu ildə artıq ingilis sözü ilə birləşərək, mürəkkəb isim yaratmışdır: gentlewoman. Bu alınma sözlərin ingilis dilinə böyük təsiri olmuşdur: 1) OE here - F noble OE campa - F army OE sibb - F peace 2) İngilis və fransız sözləri mənaca bir-birindən fərqlənsə də, hər ikisi dildə qorunub saxlanılmışdır. hearty - cordial swine - pork ox - beef calf - veal sheep - mutton house - mansion 3) 3-cü qrupa isə latın dilindən keçən sözlər aiddir. Məsələn: allegory, index, magnify, mechanical, private, secular, zenith. Aurete terms - birbaşa latın dilindən keçən sözlər. Bu sözlərin bəziləri ingilis dilindən çıxmış, bəziləri isə dildə qorunub saxlanılmışdır. Məsələn: diurnal (daily və yaxud daytime), tenebrous laureate, mediation, oriental, prolixity. Beləliklə, fransız və latın dilindən keçən sözlərin təsiri nəticəsində yaranan yeni sözləri müasir ingilis dilində 3 səviyyəyə ayırmaq olar - Popular (English), literary (French) və learned (Latın): rise - mount - ascend; ask - question- interrogate; fire – flame - conflagration; holy – sacred - consecrated (səh.87, 88, [5]).

Ədəbiyyat

1. Ф.Б.Антрушина, О.В.Афанасьева, Н.Н.Морозова. "Еnglish Lexicology". Дрофа, 1999 2. А.Liberman. "Word origins and how we know them". Oxford University Press, 2009 3. Bopно, М.А.Кашина, Е.В.Машиневская, В.А.Поторова. "Лексикология англий- ского языка". 1955 4. T.Məmmədova. "Müxtəlif dövrlərdə ingilis dilinə daxil olan sözlər". Bakı, ADU, 2011 5. Т.А.Расторгуева, И.Ф.Жданова. "History of the English language". Высшая шко- ла, 1972

THE SOURCES OF BORROWINGS IN ENGLISH

N.T.Mamedova

SUMMARY

This article deals with the problems of borrowings in the English vocabulary. The etimological analysis of the English vocabulary reveals its heterogeneity. There are many foreign elements in the modern English vocabulary. The reason for it lies in the history of the English people who had come across with many other people and their languages. The

220

N.T.Məmmədova

vocabulary of English is particularly responsive to every change in the life of speaking community, to direct linguistic contacts, political, economic and cultural relationships between nations. The development of English vocabulary was mainly due to borrowings from foreign sources. ИСТОЧНИКИ ЗАИМСТВОВАННЫХ СЛОВ В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ

Н.Т.Мамедова

РЕЗЮМЕ

Статья посвящена заимствованным словам в английском языке. При этимологическом анализе словарного состава английского языка привлекает внимание его смешанность. В словаре этого языка много заимствованных с других языков слов. Это результат исторически тесной связи английского народа с другими народами и воздействием языков этих народов на английский язык. Словарный состав английского языка очень чувствителен к любым изменениям в общественной жизни, к политическим, экономическим и культурным связям между народами. Обогащение словарного состава английского языка происходило во многом за счёт заимствованных из других языков слов.

Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin “Xarici dillər və Tərcümə” kafedrasının 31 mart 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 07) Məqalə redaksiyaya 10 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

221


2014 - № 39

ŞEKSPİRİN SONETLƏRİNDƏ BƏDİİ İFADƏ VASİTƏLƏRİ

N.R.İsmayılova

Odlar Yurdu Universiteti Bakı, K.Rəhimov küçəsi 13 e-mail: [email protected] Açar sözlər: ifadə vasitələri, sonetlər, bədii ədəbiyyat Keywords: literary devices, sonnets, fiction Ключевые слова: художественные средства, сонеты, художественная литература

Şekspir adının dünyada nə qədər məşhur olduğunu söyləmək artıqdır. Bu ad altında Şekspir hər şeydən əvvəl dahi bir dramaturq, teatr sənətinin ən qüdrətli bir ustası kimi tanınmışdır. Bununla belə, dramaturq Şekspirin özü də çox zaman “şair Şekspir” deyə tərif edilmişdir. Şekspirin dram əsərlərinin əksəriyyəti şerlə yazılmışdır. İlk dram əsərlərində vəznli-qafiyəli şerə rast gəldiyimiz halda, sonrakı səhnə əsərlərində Şekspir əsasən vəznsiz və qafiyəsiz şerdən, bir növ sərbəst şerdən (bəyaz şerdən) istifadə etmişdir. Şekspirin qəhrəmanları ümumiyyətlə şairanə olmaqla bərabər, sözün əsil mənasında şairdirlər, öz fikir və hisslərini lirik şerlər, sonetlər vasitəsilə ifadə edirlər. Bütün bunlarla bərabər, Şekspir eyni zamanda başqa janrlarda yazılmış əsərlərin də müəllifidir. Bu əsərlər şer, nəğmə və sonetlərdən ibarətdir. İntibah dövründə mədəniyyət, sənət və ədəbiyyat əksər halda yuxarı təbəqələrlə, yüksək dairələrlə, aristokrat mühitlə bağlı idi. İntibah dövrü mədəniyyəti üçün müəyyən bir aristokratizm əlaməti səciyyəvi idi. Bu dövrdə şer əsərləri – sonetlər, nəğmələr, poemalar daha çox üstünlük qazanır, şair ən yüksək hörmət sahibi sayılırdı. Məhz bu səbəbə görə Şekspir öz şer yaradıcılığına, əsasən də ilk illərdə, laqeyd yanaşa bilməzdi. O bəyənilməyə, sevilməyə çalışmalı idi.

İstər ədəbiyyatşünaslıqda, istərsə də tarixşünaslıqda XVII əsr Qərbi Avropa ölkələrinin tarixində keçid İntibah kimi səciyyələnir. Intibah və ya Renessans (fr. Renaissance, ital. Rinascimento) “yenidən doğulma” deməkdir. Bu dövrün estetikası optimist xarakter daşıyır. İntibah dövrü bədii yaradıcılığın müxtəlif janrlarının yaranmasına və inkişafına səbəb olur. Bütün sənət növləri misli görünməmiş inkişaf dövrü keçirir. İntibah dövrünün ilkin mərhələsində insanın zahiri gözəlliyini təsvir etmək tələbi zühur etdikdə, ələlxüsus İtaliyada rəssamlığa və xüsusən portret janrına üstünlük verilirdi. Daha sonralar isə insanın daxili aləminə nüfuz edib, onu bütün ziddiyyəti ilə göstərmək arzusu ön plana çıxanda İngiltərə və bir sıra digər Avropa ölkələrində teatr janrı ad-san qazanır. İntibah dövrü üçün xarakterik olan ideyalar öz başlanğıcını XIII əsrin sonlarında Dante Aliqyeri (1265-1321), Françesko Petrarkanın (1304-1374), Covanni Bokkaççonun (1313-1375) yazılarından, Cotto di Bondonenin (1267-1337) rəsmlərindən götürür. İntibah terminini hələ italiyan humanistləri işlətsələr də (məsələn, Corco Vazari), özünün indiki müasir mənasında bu termin ilk dəfə olaraq XIX əsr fransız tarixçisi Jül Mişle tərəfindən istifadəyə olunmuşdur. Adam Mets qeyd edir ki, Avropa İntibah Dövrü

UOT № 801.673

222

N.R.İsmayılova

anlayışı ilə birgə Müsəlman İntibah dövrü anlayışı da mütləq istifadə olunmalıdır. Alimin qeydinə görə, Müsəlman İntibah dövrü X-XII əsrləri əhatə edərək, Avropa İntibahına zəmin yaratmışdır. İntibah dövrü ingilis ədəbiyyatını 3 əsas mərhələyə bölmək olar. Birinci mərhələ 15-ci əsrin sonu və 16-cı əsrin birinci yarısına qədər olan bir dövrü əhatə edir. İkinci mərhələ isə 16-cı əsrin ikinci yarısından 17-ci əsrin başlanğıcını əhatə edir və Elizabet dövrü adlanır. Bu dövr ingilis ədəbiyyatını çiçəklənməsi dövrüdür. Şekspirin şah əsərləri məhz bu dövrdə meydana gəlmişdir. Üçüncü mərhələ isə Şekspirin ölümündən başlayır və 17-ci əsrin birinci yarısına qədər olan bir dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə İntibah dövrü İngilis ədəbiyyatı artıq tənəzzül edir. Şekspirin şer yaradıcılığında onun sonetləri mühüm yer tutur. Onun lirik dühası sonetlərdə daha qüvvətli bir şəkildə meydana çıxmışdır. Məzmun və fikir etibarilə sonetlər Şekspirin digər şer əsərləri ilə səslənsə də, poetik gözəllik etibarilə, görünür, onlardan üstün tutulmalıdır. Sonet – lirik şer janrlarından biridir, orta əsrlərdə meydana çıxmış, öz klassik şəklini isə XIII əsrdə İtaliyada almışdır. Sonet iki dörd misralıq və iki üç misralıq bəndə ayrılan 14 misralıq bir şerdir. Misralar müəyyən qayda əsasında qafiyələnir. Lakin İtalyan soneti başqa ölkələrə yayıldıqda bəzi dəyişikliklərə uğramışdır. Bəndlərin quruluşu başqa şəkil almışdır. İngiltərədə, əsasən də Şekspir yaradıcılığında , sonet 4+4+4+2 qaydası üzrə bəndlərə ayrılmışdır. Sonet janrı ilə əlaqədar olaraq bir də “Sonet əklili” məfhumu mövcuddur.Bu əklil biri birilə bağlı olan 15 sonetdən təşkil edilir ki, axırıncı sonet əvvəlki on dörd sonetin birinci misralarından düzəlir. Lakin bütün bunlar sonetin yalnız zahiri əlamətləridir.Həm də bu əlamətlər özü özlüyündə heç biri şeyi həll etmir və lirik şerin bu növü haqqında lazım olan təsəvvür yaratmır. Deyildiyi kimi, sonet İtaliyada XIII əsrin axırlarına doğru meydana çıxmışdır və burada ilk böyük sonet ustası olan Danteni göstərmək olar. Dante isə, Engelsin təbirincə, köhnə dünyanın sonu və yeni dünyanın birinci şairi idi. Onun sonetlərində lirik məzmun bir qədər ilahi, platonik olsa da həyata, hissə, ehtirasa biganəlikdən, küskünlükdən, zahidlikdən də uzaqdır. Danteden bir müddət sonra yaşamış və italyan renessansının ən qüdrətli nümayəndələrindən biri olan Petrarka yaradıcılığında sonet daha həyatiləşmiş, real məzmunla zənginləşdirilməmişdir. Belə ki, Petrarkanın sonetlərində təsvir edilən gözəl hər cür fəzilət rəmzi olan mücərrəd bir varlıqdan daha çox, şairin sevdiyi, həsrətilə çırpındığı, yolunda iztirablara dözdüyü bir qadındır ki, hətta adı da məlumdur. Petrarkanın vəsf və tərənnüm etdiyi gözəlin adı Lauradır. İtaliyada olduğu kimi, İngiltərədə də sonet janrı çox yayılmışdı. Lakin İtaliyadan fərqli olaraq, İngiltərədə sonet yaradıcılığı xeyli gec, yəni XVI əsrin ikinci yarısında inkişaf etməyə başlayır. XVI əsrin axırlarına doğru İngiltərədə sonet ən çox yayılmış şer formasına çevrilir. Minlərlə sonet yazılır. Bir məlumata görə yalnız 1592-97-ci illərdə iki min beş yüz sonet çap edilmişdi. Sonetdə əksər halda iki mövzu qarşı-qarşıya qoyulur və nəticədə ümumi bir fikir hasil olunur. Son zamanlara qədər şekspirşünaslar belə bir əqidədə idilər ki, Şekspir sonetlərində vahid bir sujet duyulmaqdadır ki, bu sujeti təşkil və idarə edən üç qəhrəmandır. Bunlardan birisi şair özü, digəri onun dostu, üçüncüsü “qara bəniz xanımdır”. Şeksprin sonetlərində zamanın ruhu duyulmaqdadır. Buna görədir ki, Şekspir sonetlərində tərənnüm edilən gözəl uydurma deyildir. Məhəbbətin obyekti real varlıq olduğu kimi, sözün də əsli, bünövrəsi təbiətdir.

223

N.R.İsmayılova

Beləliklə, Şekspirin sonetləri məzmunca, fikir və hissiyyatca çox müxtəlif, çox əlvandır. Onların bədii xüsusiyyətləri də buna müvafiq olaraq çox rəngarəngdir. Hər sonetin öz rəngi, öz ahəngi, öz musiqisi vardır. Sonetlər Şekspir lirikasının ən dəyərli nümunələri olmaqla bərabər poemalardan ayrı bir şey deyildir. Onlar nəinki motiv etibarilə, hətta təsvir vasitələri nöqteyi nəzərindən də xeyli yaxındırlar. Bu üslubi fiqur leksik-semantik vahidlərin və əksmənalı sintaktik tərkiblərin sayəsində ortaya çıxan qüvvətli ifadə vasitəsidir. Antitezanın əsasında təzad durur. Antonimlər vasitəsilə yaranan antiteza bir-birindən fərqləndirməklə yanaşı, üslubi effekt yaratmaq üçün də istifadə edilir. Antiteza yalnız antonim sözlərin əsasında, həm də obraz və hadisələrin müqayisəsi zamanı yaranır. Antiteza iki dil strukturunun leksikologiya və sintaksisin bir-biri ilə sıx əlaqəsi nəticəsində meydana çıxır. Bədii söz sənətkarların ayrı-ayrı fərdlərin bir-birilə olan ziddiyyətli münasibətlərini antiteza vasitəsiylə qarşılaşdırıb fərqləndirir. 146 Then soul, live thou upon thy servant’s loss, And let that pine to aggravate thy store; Buy terms divine in selling hours of dross; Within be fed, without be rich no more. (Within be fed, without be rich no more) Mənən bu dövləti artır hünərlə, İztirab oduyla az yan, az qovrul. Əbədiyyət qazan qalan günlərlə, Daxilən varlı ol, zahirən yoxsul. (Varlı, yoxsul) Sintaktik-üslubi fiqurları təhlil edərkən bədii ədəbiyyatda öz üslubi əhəmiyyəti ilə fərqlənən bədii ifadə vasitələrindən biri də ritorik sualdır. Bu sintaktik-üslubi fiqurun əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o sual-cavab üçün deyil, bu və ya digər hadisəyə oxucu və ya dinləyicinin diqqətini cəlb etmək məqsədi ilə verilir. Ona gorə də bu tipli suallar qüvvətli ekspressiyaya malik olur və fikrin mənalı ifadəsinə kömək edir. Belə ki, ritorik sual bədii üslubun, demək olar ki, bütün janrlarında işlənir: həm nəsrdə, həm dramaturgiyada, həm də poeziyada istifadə olunur. Ritorik sual harada işlənirsə- işlənsin, hər dəfə fikrin qüvvətli emosional-ekspressiv şəkildə ifadəsini təmin edir. Ritorik sual əsasən iki üslubi funksiyada işlənir: 1) Ritorik sual cavab almaq məqsədilə verilməsə də, bu sualı verən şəxsin onu nə məq- sədlə ortaya atdığı sonradan aşkarlanır; 2) Ritorik sual cavab üçün deyil, fikrin daha mənalı və obrazlı ifadəsini təmin etmək, oxucu və ya dinləyicinin düşüncə və hisslərini bu və ya digər məsələyə yönəltmək, diqqə- tini cəmləşdirmək, ekspressiyanı daha da gücləndirmək, hiss-həyəcanı bir qədər də artır- maq məqsədilə istifadə edilir. Şekspirin sonetlərindəki ritorik suala aid nümunəyə diqqət yetirək: 125 Were’t aught to me I bore the canopy, With my extern the outward honouring,

224

N.R.İsmayılova

Or laid great bases for eternity, Which prove more short than waste or ruining? (Which prove more short than waste or ruining) Taxtını çiynimdə tutmaram, yəqin, Hörmətli olmaqçün şahın yanında. Qoyub özülünü əbədiyyətin Viran eylərəmmi onu bir anda? (Viran eylərəmmi onu bir anda)

Ədəbiyyat

1.Vilyam Şekspir. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. II cild. "Öndər nəşriyyat", Bakı, 2004, 304 səh. 2. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. The English Word. Высшая школа, 1986, 295 с. 3. Гуревич В.В. English Stylistics / Стилистика английского языка. Флинта, Наука, 2007, 72 с. 4. Sonnets by William Shakespeare. 1609 © 2001, Global Language Resources, Inc. 5. Gözəlova K.M. İngilis dilinin leksikologiyası fənninin semasiologiyası bölməsi üzrə mühazirə mətnləri və silsilə tapşırıqlar. Bakı, Mütərcim, 2005, 56 səh.

LITERARY DEVICES IN SHAKESPEARE’S SONNETS

N.R.Ismayilova

SUMMARY

This paper studies the means of speech expression in Shakespeare's sonnets. These means are in close relationship with the personal perception of the world around. They shape a literary fabric which creates an image which excites us and emotionally influence us. Words gain additional values, stylistic coloring, they create a special world into which we plunge reading the fiction. That is why over the centuries Shakespeare's sonnets have been estimated by literary critics as the masterpieces of the world of literature.

ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ СРЕДСТВА В СОНЕТАХ ШЕКСПИРА

Н.Р.Исмайылова

РЕЗЮМЕ

В этой статье исследуется использование выразительных средств речи в сонетах Шекспира. Выразительные средства речи в художественном тексте связаны с выражением индивидуального восприятия окружающего мира. Из них сплетается литературная ткань, которая создает волнующий нас и эмоционально воздействую- щий на нас образ художественного произведения. Слова приобретают дополнитель- ное значение, стилистическую окраску, они создают особенный мир, в который мы погружаемся, читая художественную литературу. Именно поэтому сонеты Шекспи-

225

N.R.İsmayılova

ра уже на протяжении нескольких столетий оцениваются литературоведами как шедевры художественного слова.

Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin “Xarici dillər və tərcümə” kafedrasının 31 mart 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 07) Məqalə redaksiyaya 15 aprel 2014 tarixində daxil olmuşdur

226


2014 - № 39

NİTQİN MƏDƏNİYYƏTLƏ QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ

S.S.Səmədova Odlar Yurdu Universiteti

Bakı, K.Rəhimov küçəsi 13 e-mail: [email protected] Açar sözlər: nitq, mədəniyyət, nitq mədəniyyəti Keywords: speech, culture, speech culture Ключевые слова: речь, культура, культура речи Dünya dilləri arasında mühüm və aparıcı mövqe tutan ingilis dili Hind-Avropa

dilləri ailəsinin German dilləri qrupunun Qərbi German dilləri bölməsinə aiddir. 309-400 milyon dünya əhalisi bu dildən əsas ünsiyyət vasitəsi kimi, 199-1400 milyondan artıq əhali isə ikinci dil kimi istifadə edir. Ümumilikdə istifadəçilərinin sayı 2 milyarda yaxın olan ingilis dili 53 ölkənin və BMT başda olmaqla əksər beynəlxalq təşkilatların rəsmi dilidir. Yer kürəsinin ən güclü dövləti ABŞ başda olmaqla, Avstraliya, Böyük Britaniya, Kanada, CAR, Yeni Zelandiya, İrlandiya və Sinqapur kimi inkişaf etmiş ölkələrin dövlət dilidir. Nitq hadisəsini akademik L.V.Şerba danışıq və anlaşma mexanizmi kimi başa düşürdü və bunu psixoloji hadisə kimi qiymətləndirirdi. Dil və nitqin bir-birindən fərqləndirilməsi 19-cu əsrdə dilçilər tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu dövrə qədər bu iki termin eyniləşdirilmiş, biri digərinin əvəzində işlədilmişdir. İlk düzgün fikir İsveçrə dilçisi Ferdinand de Sössür tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onun nəzəriyyələri, izahları tələbələri tərəfindən ölümündən sonra 1916-cı ildə “Ümumi dilçilik kursu” adlı əsər kimi çap edilmişdir. O qeyd edirdi: “Nitq adamların danışıqlarının cəmidir və fərdi xarakter daşıyır. Dil isə bir xəzinədir ki, nitq təcrübəsi vasitəsilə ictimai kollektivə mənsub olanlara çökdürülür. Bu hər bir beyində mövcud olan qrammatik sistemdir. Ferdinand de Sössür iki anlayışı bir-birindən fərqləndirərkən onların qarşılıqlı əlaqəsindən də bəhs edir: “Nitqin aydın olması və özünün bütün təsirini göstərməsi üçün dil vacibdir, nitq öz növbəsində dilin bərqərar olması üçün vacibdir. Tarixən nitq mövcudluğu dildən əvvəl olur” [5, s.10].

Mədəniyyət mücərrəd bir anlayış olduğundan, onu təsəvvür etmək olduqca çətindir. Bir sıra alimlər, o cümlədən G.Hofstede, E.Hall, C.Kluckhohn, F.Strodtbeck və başqaları onu təsnif etməyə cəhd göstərmişlər.

E.Hall mədəniyyəti ”monoxron və polixron” mədəniyyətlərə bölür. Monoxron mədəniyyətdə (ABŞ, İngiltərə, Skandinaviya ölkələri və s.) zaman dəqiqliklə müəyyənləşdirilir, işlər ardıcıl olaraq yerinə yetirilir. Polixron mədəniyyətlərdə (Latın Amerikası ölkələri, ərəb dövlətləri və s) insanlar eyni zamanda bir neçə işi ardıcıl yerinə yetirə bilirlər. Alimlər Azərbaycan mədəniyyətini polixron xarakterli monoxron davranışa aid etmişlər. Məsələn, Azərbaycan mədəniyyətində məsul işçi telefonla danışarkən, ona təqdim olunmuş sənədləri imzalayır, içəri daxil olan qonağa əyləşməyi təklif edir. İngilislər isə belə bir situasiyada özlərini narahat hiss edirlər.

UOT № 808

227

S.S.Səmədova

Səyahət və ünsiyyət texnologiyaları hansısa məlumatı bir mədəniyyətdən digərinə

ötürülməsinə təkan verir. İngilis dilində işlədilən ”melting pot”, “world community”,və “global village” ifadələri qarşılıqlı mədəni təsir və dəyişilikliyin məcmusu kimi başa düşülür [4, s.8]. Mədəni dəyərlər insanların davranışında, onların həyat tərzində əks olunur. Qeyri- verbal ünsiyyət vasitələri mədəni səciyyə daşıdığından mədəniyyətlərarası ünsiyyətdə çətinlik yaradır, bəzən də o anlaşılmazlığa, gərginliyə səbəb ola bilər. Azərbaycan və ingilis mədəniyyətlərində bir neçə qeyri-verbal ünsiyyət xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək. Qeyri-verbal davranışa proksem davranış(ünsiyyət zamanı məsafədən istifadə etmə, kinetik davranış (xüsusi jestlər və onlardan tez-tez istifadə, üz ifadəsi, pozalar, bədən hərəkətləri aiddir. Buraya həm də paraverbal xüsusiyyətləri (nitq tempi, yüksəklik, tonallıq, fasilənin uzunluğu, susma və s.) aid etmək olar. İnsanların ünsiyyəti bir-birindən müəyyən məsafədə baş verir. İngilis və azərbaycanlıların məsafə saxlamasında olan fərqlər birincinin ikinciyə nisbətən daha böyük məsafədə özünü rahat hiss etməsidir. İngilislər azərbaycanlılara nisbətən daha uzaq məsafədə oturmağa üstünlük verirlər. Cinsi fərqi gözləməklə tərəfdaşın boyunun ucalığı da diqqətdən yayınmamalıdır. Misal üçün, ABŞ-da kişi-kişi ilə danışarkən aralarındakı məsafə təqribən 18-20 düyüm (2,5 sm) olmalıdır. Kişi qadınla danışarkən isə bu məsafə 24 düyüm nəzərdə tutulur. Latın Amerikası ölkələrində və Fransada isə bu məsafə daha az - 13 düyüm həddindədir. Bunun nəticəsidir ki, fransız amerikalı qadınla danışarkən yaxın durmağa cəhd edir, qadın isə bu ədəbsizlikdən can qurtarmaq üçün geri çəkilmək məcburiyyətində qalır [6, s.20]. Ünsiyyət məsafəsi taktil ünsiyyət işarələrinin işlənməsi ilə sıx bağlıdır. İngilislər ünsiyyət zamanı fiziki cəhətdən əlaqə saxlamaqdan uzaqlaşırlar. Həmsöhbətə toxunmaq, onun kürəyinə vuraraq onu tərifləmək qəbul edilməz hesab olunur. İngilislər bunu praktik olaraq etmirlər. Hətta salamlaşma jesti olaraq, əl sıxmaqdan yalnız həmsöhbətlər tanış olduqda istifadə olunur. Belə ki, ingilislərdə əl sıxmanın davamlığı çox qısa və ani olur. İngilis xalqına xas olan mədəni dəyərlər həmin xalqın atalar sözlərində öz əksini tapır. Atalar sözləri nəsildən-nəslə ötürüldüyündən qorunub saxlanılır və gələcək nəslə ötürülür. Onlar həyat tərzi, cəmiyyətin düçüncə tərzini güzgü kimi özündə əks etdirir. Məsələn: Custom is a second nature - Öyrənmişə tövbə olmaz Cut your coat according to your cloth - Ayağını yorğanına görə uzat First think, then speak - Əvvəl düşün, sonra danış İngilis dilini bəzəyən bəzi atalar sözləri mədəniyyətlərarası əlaqənin nəticəsi olaraq başqa xalqlardan alınmışdır. Məsələn: “Per aspera ad astra” ingilis dilinə fransızlardan keçib. Bu atalar sözlərinin ingilis ekvivalenti belədir: “Through hardships to the stars”. ABŞ-Azərbaycan əlaqələrinin inkişafı məhz Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ümumilli lider H.Əliyevin ABŞ səfəri və onların bir- biri ilə ünsiyyəti böyük səylərin davamı kimi çox əhəmiyyətli oldu. ABŞ prezidenti Corc Buş prezident İlham Əliyevi Müstəqillik Günü münasibətilə təbrik etməsi: “Birləşmiş Ştatlar Azərbaycan xalqının demokratik, firavan və dinc gələcəyini qurmaq üçün ölkənizin gös-

228

S.S.Səmədova

tərdiyi səyləri dəstəkləməkdə davam edir”. 1995-ci il oktyabrın 7-də H.Əliyev ABŞ-ın Bakıda işgüzar səfərdə olan “Americans” humanitar təşkilatının fəxri sədri olan siyasi xadim Z.Bjezinskini qəbul edə- rək demişdir: “Biz istəyirik ki, Azərbaycan və ABŞ arasındakı əlaqələr dostluq fonunda inkişaf etsin”. Bu nitq iki ölkə arasındakı mədəni əlaqələrdən xəbər verir. Şübhəsiz, müxtəlif mədəniyyətdən olan insanların bir-birilə ünsiyyətə girə bilməsi üçün dünyada olan bütün dillərə yiyələnməsi mümkün deyildir. Ona görə də istər-istəməz tərcüməyə və tərcüməçilərə geniş ehtiyac duyulur. Tərcümə həm böyük coğrafi məkanda, ölkələr və xalqlar arasında, həm də keçmişlə bu gün arasında əsas ünsiyyət vasitəsidir, gediş-gəlişi təmin edən körpüdür. Tərcümə insan mədəni fəaliyyətinin ən qədim növlərindən biridir. Cəmiyyətin inkişaf etdiyi hazırki dövrdə ölkələr arasında elmi, texniki, mədəni əlaqələr məhz tərcümə vasitəsilə yaradılır. Hər hansı bir ölkənin xalqı digər bir ölkənin xalqının məişəti, adət və ənənəsi, tarixi, elmi nailiyyətləri ilə məhz tərcümə vasitəsilə tanış olur. Puşkin gözəl demişdir: "tərcüməçilər maarifin poçt atlarıdır". M.F.Axundov özünün «Puşkinin ölümünə Şərq poeması»nı rus dilinə çevirmişdir. Əlbəttə ki, Azərbaycan ədəbiyyatının xarici dillərə tərcümə olunmasından bəhs edərkən xalqımızın ən böyük ədəbi abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un əcnəbi dillərə tərcüməsini xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır. 1881-ci ildə Nizaminin daha bir poeması - "İs-gəndərnamə" ingilis dilinə çevrilərək Londonda çapdan çıxmışdır. Bu əsər ingilis dilinə nəsrlə tərcümə edilmişdir. XVIII əsrin sonu, XX əsrin 60-cı illərinə qədər olan dövr tədqiqatçılarından N.V.Klark, Y.Braun, V.Modig, M.Houtsuman, S.Vilson, Q.Dorab, A.İ.Arberri, Y.Ripka, M.V.Medonald, Ç.Çarlz və başqaları ingilis nizamişünaslığının inkişafına təkan vermiş, bu barədə müəyyən fikirlər söyləmişlər. Şairin "Leyli və Məcnun" əsəri dörd dəfə ingilis dilinə tərcümə edilmişdir. İngilis şərqşünası Gibb Füzulinin bir sıra əsərlərini ingilis dilinə çevirərək "Osmanlı ədəbiyyatı tarixi" əsərinə daxil etmişdir. Bunlar Füzuli şeirinin ingilis dilinə ən yaxşı elmi və bədii tərcümələri hesab olunur. Gibb Qazi Bürhanəddinin altı qəzə-lini, səkkiz rübaisini və doqquz tuyuğunu ingilis dilinə çevirmişdir. Görkəmli Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin əsərləri də ingilis alimlərinin diqqətini cəlb etmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, müxtəlif illərdə Sahib Təbrizi, Fələki Şirvani, M.P.Vaqif, M.Ş.Vazeh və başqa klassik Azərbaycan şairlərinin ayrı-ayrı əsərləri və ya bu əsərlərdən parçalar ingilis dilinə tərcümə edilmişdir. XX əsr Azərbaycan ədəbi prosesində Şekspirin “Hamlet” əsərinin C.Cabbarlı, Puşkinin “Yevgeni Onegin”in S.Vurğun tərəfindən edilmiş tərcümələri mədəni əlaqələrin formalaşmasından xəbər verir.

Ədəbiyyat

1. N.Abdullayev, Z.Əzimov. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2005 2. Edward T.Hall. Understanding Cultural Differences. 1990 3. F. de Saussure. Course in General Linguistics. London, 1986 4. A.Pennycook. The cultural politics of English as an International Language. Longman Group Ltd, 1994 5. D.Crystal. English as a global language. Longman Cup, 2003 6. R.Railey. Images of the English culture. University of Michigan Press, 1993

229

S.S.Səmədova

RELATIONSHIP BETWEEN SPEECH AND CULTURE

S.S.Samadova

SUMMARY

This article is about speech and culture which play an important role in linguistics.

The article is focused on the spoken speech and its various kinds, proverbs, cultures. Translations, proverbs and dictionaries are important for the relationship between different cultures. Intonation, gestures and mimicry are also the factors to be taken into account.

ВЗАИМОСВЯЗЬ МЕЖДУ РЕЧЬЮ И КУЛЬТУРОЙ

С.С.Самедова

РЕЗЮМЕ

Статья посвящена взаимосвязи между речью и культурой, играющих важную роль в лингвистике. В статье говорится о разных типах речи, пословицах, культуре. Отмечается важность переводов, словарей и пословиц в развитии межкультурных отношений, где также должно быть уделено внимание интонации, жестам и мимике. Məqalə Odlar Yurdu Universitetinin “Xarici dillər və Tərcümə” kafedrasının 26 may 2014 tarixli iclasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (Protokol № 09) Məqalə redaksiyaya 28 may 2014 tarixində daxil olmuşdur

230

M Ü N D Ə R İ C A T

İ Q T İ S A D İ Y Y A T B Ö L M Ə S İ

V.H.Səlimov, L.A.Qardaşova, E.S.Əliyev. Microsoft SQL 2008 Data Mining Add-ins proqram vasitəsinin analizi və assosiativ qaydaların çıxarılması.......................................... 4V.I.Ismayilov, S.R.Farajova. Algorithmization of the agromarketing process and the use of technology in practice................................................................................................. 11L.H.İsmayılova. Yeni Sənaye Ölkələrinin təcrübəsi: “İqtisadi möcüzənin” aparıcı qüvvə- ləri və xüsusiyyətləri……………………………………………………………………….. 15Ç.Ş.Hacıyeva. Geoiqtisadi yanaşmanın sərhəd müəyyənliyi problemləri............................ 21И.Н.Мамедов. Риски при инвестировании в недвижимость и их диверсификация… 30Р.Н.Азизов. Пути интегрирования экономики Азербайджана в мировое хозяйство.. 34A.B.Sultanova, O.H.Hüseynov, R.F.Hacıyeva. Qeyri-müəyyənlik şəraitində kombinə edilmiş vəziyyətlər üsulu ilə investorun davranışının modelləşdirilməsi.............................. 40Дж.А.Керимова. Процессинговые центры национальной платежной системы Азер- байджанской Республики………………………………………………………………… 49C.R.Vəliyev. Azərbaycanda maliyyə sabitliyinin təminatında pul siyasətinin rolu............. 58

H Ü Q U Q Ş Ü N A S L I Q B Ö L M Ə S İ

F.N.Səfərov. Cinayət mühakimə icraatında məhkəmənin prosessual funksiyaları barədə... 66V.V.Nəsirov. Vətəndaşların konstitusion hüquqlarının notariat tərəfindən qorunması........ 72S.O.Əliyev. Qanunsuz kredit alma cinayətinin cinayət-hüquqi xarakteristikası................... 79S.O.Əliyev. Kreditor borclarını ödəməkdən qəsdən yayınma əməlinin cinayət-hüquqi xa- rakteristikası........................................................................................................................... 87L.İ.Məmmədova. Yetkinlik yaşına çatmayanlar barədə cinayət işlərinə məhkəmədə ba- xılmasının bəzi problemləri................................................................................................... 94A.E.Həmidova. Azərbaycan SSR 1969-cu il Nikah və Ailə Məcəlləsində ər-arvadın əm- lak münasibətlərinin tənzimlənməsi...................................................................................... 101Л.М.Нагиева. Источники гражданского права Азербайджанской Республики…….. 106N.Ə.Baxşiyeva. İngiltərə təcrübəsində inzibati ədliyyənin anqlosakson modeli.................. 111S.M.Məmmədzadə. XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan qanunvericiliyində övladlığa götürmə məsələləri................................................................................................................ 116Ü.A.Əkbərli. Əmək hüququnda hüquqi faktlar.................................................................... 121Л.В.Мехтиева. Некоторые вопросы квалификации убийства, сопряженного с ины- ми преступлениями………………………………………………………………………. 126E.A.Qocayev. Dünyada rəqabət (antiinhisar) qanunvericiliyinin yaranması və inkişafı tarixi.......................................................................................................................................... 131R.N.Rzayev. Cinayət prosesində ittihamın dəyişdirilməsinə dair bəzi qeydlər.................... 143M.S.Qəfərov, M.A.Paşazadə. Cinayət-prosessual formanın müəyyən edilməsində Kons- titusiya Məhkəməsinin roluna dair........................................................................................ 147В.С.Баладжаев. Проблемы реализации уголовно-процессуальной ответственности. 160Ş.M.Yusifov. Əqli mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsinin bəzi problemləri......................... 167

231

P E D A Q O G İ K A B Ö L M Ə S İG.Arslan. Azərbaycan və Türk folklorunda Novruz bayramı ənənələrinin uşaqların əx- laq tərbiyəsinin inkişafinda rolu........................................................................................... 176E.Ə.Mollayeva. Gender bərabərliyinin aşılanmasında Məhsəti Gəncəvinin ədəbi irsin- dən istifadənin pedaqoji əhəmiyyəti.................................................................................... 183F.C.Hüseynov. Yarış dövründə məşq prosesinin idarə edilmə metodikası........................ 188

S İ Y A S Ə T Ş Ü N A S L I Q B Ö L M Ə S İФ.Ю.Гулиев. Молодежные организации азербайджанской диаспоры……………... 193З.В.Мамедов. Внешнеполитические доктрины Азербайджанской Республики……. 201

Ə D Ə B İ Y Y A T Ş Ü N A S L I Q B Ö L M Ə S İ H.M.Karahan. Namiq Kamal yaradıcılığında ictimai-siyasi ideyalar............................... 205

F İ L O L O G İ Y A B Ö L M Ə S İV.B.Həsənova. İngilis və Azərbaycan dillərində xüsusi adların təhlili............................. 211N.T.Məmmədova. İngilis dilində alınma sözlərin mənbələri............................................. 216N.R.İsmayılova. Şekspirin sonetlərində bədii ifadə vasitələri............................................ 221S.S.Səmədova. Nitqin mədəniyyətlə qarşılıqlı əlaqəsi........................................................ 226

232

C O N T E N T S

S E C T I O N O F E C O N O M I C S

V.H.Salimov, L.A.Gardashova , E.S.Aliyev. The analysis and extraction of associative rules on the basis of Microsoft SQL 2008 Data Mining Add-ins (in Azeri)........................... 4V.I.Ismayilov, S.R.Farajova. Algorithmization of the agromarketing process and the use of technology in practice................................................................................................. 11L.H.Ismayilova. The experience of the New Industrial Countries: dynamics and particularities of “Economic miracle” (in Azeri)............................................................................... 15Ch.Sh.Hajiyeva. The problem of determining the boundaries of the geo-economic approach (in Azeri).……….............................................................................................................. 21I.N.Mamedov. Risks of real estate investment and diversification of them (in Russian)..... 30R.N.Azizov. The ways of integration of Azeri economy into the world economy (in Russi-an)........................................................................................................................................... 34A.B.Sultanova, O.H.Huseynov, R.F.Hajiyeva. Modeling of investor behavior under uncertainty by using combined states-based approach (in Azeri)............................................... 40J.A.Kerimova. National payment processing centers in the Republic of Azerbaijan (in Russian)................................................................................................................................... 49J.R.Veliyev. The role of monetary policy in securing financial stability in Azerbaijan (in Azeri)....................................................................................................................................... 58

S E C T I O N O F J U R I S P R U D E N C E

F.N.Safarov. On procedure functions of court in criminal proceedings (in Azeri).………... 66V.V.Nasirov. Protection of constitutional rights by notaries (in Azeri).……….................... 72S.O.Aliyev. Criminal legal characteristics of the illegal reception of the credit (in Azeri).... 79S.O.Aliyev. Criminal legal characteristics of deliberate credit debt evasion (in Azeri)......... 87L.I.Mamedova. Some problems of juvenile proceedings (in Azeri)..................................... 94A.E.Hamidova. Regulation of property relations between spouses in the 1969 Code of marriage and family of the Soviet Socialist Republic of Azerbaijan (in Azeri)..................... 101L.M.Naghiyeva. Sources of civil law in the Republic of Azerbaijan (in Russian)............... 106N.A.Bakhshiyeva. Anglo-Saxon model of administrative justice in England (in Azeri)...... 111S.M.Mammadzadeh. Adoption issues in Azeri legislation in the second half of the 20th Century (in Azeri)................................................................................................................... 116U.A.Akberli. Legal facts in labor law (in Azeri).................................................................... 121L.V.Mehdiyeva. Some problems of characterization of murder coupled with other crimes (in Russian)............................................................................................................................. 126E.A.Gojayev. World history of competition (antimonopoly) legislation (in Azeri).............. 131R.N.Rzayev. Some notes on the changes to indictment in criminal process (in Azeri)......... 143M.S.Gafarov, M.A.Pashazadeh. About the role of the Constitutional Court in establishing criminal-procedural form (in Azeri).............................................................................. 147V.S.Balajayev. Realization problems of criminal responsibility (in Russian)....................... 160Sh.M.Yusifov. Some problems of the protection of intellectual property rights (in Azeri)... 167

233

S E C T I O N O F P E D A G O G Y

G.Arslan. The role of Nevruz traditions of Azeri and Turkish folklore in children’s moral education (in Azeri)…………………………………………………………………………. 176E.A.Mollayeva. Pedagogical importance of using literary heritage of Mahsati Ganjavi in teaching gender equality (in Azeri)…………………………………….…………………… 183F.J.Huseynov. Methodology of managing the training process during the competition period (in Azeri)…………………………………….…………………………………………. 188

S E C T I O N O F P O L I T I C A L S C I E N C E

F.Y.Guliyev. Youth organizations of Azeri diaspora (in Russian)………………………… 193Z.V.Mamedov. Foreign policy doctrines of the Republic of Azerbaijan (in Russian)…….. 201

S E C T I O N O F L I T E R A R Y C R I T I C I S M H.M.Karahan. Socio-political ideas in creative works by Namik Kemal (in Azeri)............ 205

S E C T I O N O F P H I L O L O G YV.B.Hasanova. The analysis of proper names in English and Azeri languages (in Azeri).... 211N.T.Mamedova. The sources of borrowings in English (in Azeri)....................................... 216N.R.Ismayilova. Literary devices in Shakespeare’s sonnets (in Azeri)................................. 221S.S.Samadova. Relationship between speech and culture (in Azeri)..................................... 226

234

“ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ” JURNALINA TƏQDİM OLUNAN MƏQALƏLƏRİN

TƏRTİBAT QAYDALARI

1. Elmlər doktorları və professorlar istisna olmaqla, hər məqalə üçün müvafiq elm sahəsi üzrə elmlər doktorunun rəyi və məqaləni çapa tövsiyə etmiş qurumun (tarix və protokol nömrəsi göstərilməklə) müvafiq iclasından çıxarış təqdim edilməlidir.

2. Jurnala təqdim olunan məqalənin strukturu ümumdünya miqyasında elmi məqalələrə şamil edilən tələblərə cavab verməlidir. Yəni, məqalədə toxunulan problem ümumi şəkildə müəyyənləşdirilməli, onun mühüm elmi və praktiki məsələlərlə olan əlaqəsi göstərilməli, müəllifin bu problem üzrə istinad etdiyi ən son işlərin təhlili verilməli, məqalənin həsr olunduğu problemin həll olunmamış hissələri, habelə alınan nəticələr və onların perspektivləri göstərilməlidir.

3. Mövzusunun səthi və tezissayağı olduğu, elmi baxımdan kifayət qədər əsaslandırılmadığı məqalələr qəbul edilmir.

4. Məqalənin başlığı qısa olmalı, məzmunu əks etdirməli və 100 işarədən artıq olmamalıdır. Məqaləyə üç dildə (Azərbaycan, ingilis və rus dillərində) açar sözlər və UOT indeksi əlavə olunmalıdır. Azərbaycan dilində təqdim olunan məqalənin sonunda ingilis və rus dillərində, ingilis dilində təqdim olunan məqalənin sonunda Azərbaycan və rus dillərində, rus dilində təqdim olunan məqalənin sonunda Azərbaycan və ingilis dillərində eyni məzmunlu xülasələr verilməlidir.

5. Məqalə jurnalın redaksiyasına bir nüsxədə printerdən çıxarılmış şəkildə (A4 formatda) və elektron variantda (kompakt diskdə) təqdim olunmalı, nüsxə müəllif tərəfindən imzalanmalıdır.

6. Məqalənun mətni Microsoft Word proqramında Times New Roman şrifti ilə yığılmalıdır. Şriftin ölçüsü 12, sətirlərarası interval 1 olmalıdır. Sol və sağ tərəfdən məsafə 2,8 sm, yuxarı və aşağıdan isə 3 sm olmalıdır. Birinci sətirdəki boşluq 1,25 sm, düstur, rəsm və cədvəllərdə interval məsafələri (yuxarı və aşağıdan) 6 punkt olmalıdır. Şəkillər (rəsmlər) 11 ölçülü rəsmaltı yazılarla müşayiət olunmalı və mətnə skan edilmiş şəkildə (yəni skannerdən keçirilmiş şəkildə) daxil edilməlidir. Cədvəllərdə şriftin ölçüsü 11 olmalıdır. Düsturlar Word Equation redaktorunda yığılmalıdır.

7. Təqdim olunun məqalə 5-15 səhifə həcmində olmalıdır (9000-27000 işarə). Həcmi 15 səhifəni aşan məqalə yalnız redaksiya heyətinin razılığı ilə qəbul olunur. Mətnin qrammatik cəhətdən düzgünlüyü müəllif tərəfindən yoxlanılmalıdır.

8. Qoşma səhifədə müəllifin adı, soyadı, atasının adı, elmi dərəcəsi (varsa), iş yeri, iş yerinin ünvanı, müəllifin e-mail ünvanı və əlaqə telefonları göstərilməli, habelə əlyazmanın əvvəllər heç bir elmi nəşrdə dərc olunmadığı qeyd olunmalıdır.

əlaqə telefonu: (050) 645-13-58 email: [email protected] ünvan: Bakı AZ1072, Koroğlu Rəhimov küçəsi 13, Odlar Yurdu Universiteti, otaq №384 http://www.oyu.edu.az/index.php?newsid=39

235

GUIDE FOR AUTHORS

1. All the submitted articles must be peer-reviewed. The peer-reviewers name and affiliation must be included as part of the article to be located at the end after the References. It should be on a separate line 2 lines below the last reference and start with the words “Reviewed by…”.

2. The contents of an article must meet generally accepted international scientific norms. The aim and the purpose of the article as well as its feasibility must be clearly indicated. It should deal with innovative ideas, developments, directions, misdirections, areas which need to be explored, future outlook, prior errors, problems, personnel, funding, or trends in the chosen field.

3. The manuscript with incomplete coverage of the subject will not be accepted. 4. The title of the article must be concise not to exceed 100 characters and be in

full conformity with the contents. The article should include keywords and subject index (UDC). Also, an abstract is required consisting of: 1. 50-100 words; 2. author affiliations; and 3. date of submission.

5. Overseas authors are expected to submit their articles electronically to [email protected]. Local contributors should submit a hard copy (in A4 format) and electronic version of their articles (in a compact disk) directly to the editorial office (see contact addresses at the bottom of this page).

6. Microsoft Word is the only preferred input program. The font used should be Times New Roman of 12 points. Text must be single spaced with 2.8 cm left/right margins and 3 cm top/bottom margins. Figures must be scanned and captioned in 11-points Times New Roman. Formulae should be input using Word Equation. And tabular data should be input using 11-points Times New Roman.

7. Authors are encouraged to submit articles ranging from 5-15 pages (including appendixes, references, figures and tables). Sanction of editorial board is required for the acceptance of manuscripts exceeding 15 pages. The author should check the text for grammar.

8. Each article should include title, name, patronymic, current affiliation, postal address, e-mail and phone numbers of the author who should also provide a written evidence that the presented manuscript has been never published before.

Tel.: (+994 50) 645 13 58 email: [email protected] Postal address: Room 384, Odlar Yurdu University, 13 K.Rahimov St., Baku AZ1072, Azerbaijan http://www.oyu.edu.az/index.php?newsid=39

236

ПРАВИЛА ДЛЯ АВТОРОВ

1. За исключением докторов наук и профессоров, каждая статья должна иметь рецензию доктора наук в соответствующей области науки или же утвердительную выписку из заседания ученого совета соответствующей организации c указанием даты заседания и номера протокола.

2. Структура представляемой в журнал статьи должна отвечать общемировым требованиям к научным статьям. То есть, статья должна включать определение проблемы в общем виде, её связь с важными научными и практическими задачами; анализ последних достижений и публикаций по данной проблеме, на которые опирается автор; выделение нерешённых частей проблемы, которым посвящается данная статья; формирование целей статьи (постановка задачи); содержание основного исследования с полным обоснованием полученных научных результатов; выводы из проведенного исследования и перспективы в данном направлении.

3. Рукопись, в которой материал изложен поверхностно, тезисно, без достаточного научного обоснования - не принимается.

4. Заголовок должен быть кратким, отражать содержание статьи и не превышать 100 знаков. Статья должна содержать ключевые слова на трёх языках (азербайджанском, английском и русском) и индекс УДК. Если язык статьи – азербайджанский, в конце приводятся идентичные по содержанию резюме на английском и русском языках. Аналогично, англоязычная статья сопровождается азербайджанским и русским, а русскоязычная – азербайджанским и английским резюме (идентичного содержания).

5. Рукопись представляется в редакцию журнала в одном экземпляре хорошего качества формата А4 вместе с электронным вариантом (на компактном диске). Экземпляр подписывается автором.

6. Текст статьи должен быть набран в программе Microsoft Word шрифтом Times New Roman 12 размера с одиночным междустрочным интервалом. Верхние и нижние поля – 3 см, левые и правые – 2.8 см. Отступы: первой строки (абзац) – 1,25 см, интервалы (выше и ниже) от формул, рисунков, таблиц – 6 п.т. Рисунки и фото сопровождаются подрисуночными текстами в шрифте Times New Roman 11 размера и вставляются в текст в отсканированном виде. Формулы набираются в редакторе Word Equation с полуторным междустрочным интервалом.

7. Объём представляемой статьи должен быть в пределах 5 - 15 страниц (9000 – 27000 знаков без пропусков). Статьи большего объема принимаются только по согласованию с редколлегией журнала. Текст должен быть проверен на грамматические ошибки, вычитан и просмотрен автором.

8. На отдельной странице указываются фамилии, инициалы автора, учёная степень (если имеется), место работы, почтовый адрес места работы, а также электронный адрес и контактные телефоны автора. В сопроводительном письме следует указать, что рукопись ранее нигде не публиковалась. контактный телефон редакции: (+994 50) 645 13 58 email: [email protected] адрес: Баку AZ1072, ул.Кёроглу Рахимова 13, Университет Одлар Юрду, комната №384 http://www.oyu.edu.az/index.php?newsid=39

Jurnal Azərbaycan Respublikası Mətbuat və İnformasiya Nazirliyində qeydiyyatdan keçmişdir

This Journal is registered at the Ministry of Press and Information of the Republic of Azerbaijan

Lisenziya №138 10 fevral 1999-cu il

******** License No. 138

February 10, 1999

Yığılmağa verilmişdir: 23.06.2014. Çapa imzalanmışdır: 28.06.2014 Formatı: 60х84 1/8. Həcmi: 30 ç.v. Ofset çap üsulu. Tiraj: 500

Sent for print: 23.06.2014. Authorized for printing: 28.06.2014 Format: 60x84 1/8. Volume: 30 p.l. Offset printing. 500 copies.

Documents

Odlar Yurdu Universitetinin "Elmi və Pedoqoji Xəbərlər"