Odlewnictwo Współczesne - Polska i Świat

12007MODERN FOUNDRY –

POLAND AND ABROAD

ODLEWNICTWO WSPÓŁCZESNE – POLSKA I ŚWIAT

ISSN 1898-7257

W numerze m.in.:

pomiary dioksyn z elektrycznych pieców łukowych o wykładzinie zasadowej

niektóre normalizacyjne aspekty systemu udzielania zamówień publicznych

odlewy sepulkralne

•

•

•

INSTYTUT ODLEWNICTWA

ODLEWNICTWO WSPÓŁCZESNE – POLSKA I ŚWIAT 1/2007 1

ENVIRONMENTAL PROTECTION

J. Faber, J. Przybylski: Measurement of di-Measurement of di-oxines from basic-lined electric arc furna- ces ................................................................ 4

STANDARDIZATION IN THE FOUNDRY PRACTICE

H. Pawłowska: Some standarisation-rela-ted aspects of the system of giving the public orders ...........................................................11

Information on standards ............................ 13

INFORMATION ON SCIENCE, TECHNOLO-GY AND ECONOMY

Choice of information from scientific and techni-cal journals ................................................. 16

FOUNDRY PUBLICATIONS

New publications ......................................... 43

TRAINING COURSES – CONFERENCES – SEMINARS – MEETINGS

METAL – XIII International Fair of Technology for Foundry Industry .................................... 45

II Scientific Symposium INNOVATIONS FOR FOUNDRY INDUSTRY ............................... 48

FROM THE HISTORY OF FOUNDRY PRACTICE

J. Krokosz, J. Przybylski: Sepulchral ca- stings ........................................................... 54

OCHRONA ŚRODOWISKA

J. Faber, J. Przybylski: Pomiary dioksyn z elek-trycznych pieców łukowych o wykładzinie za-sadowej ....................................................... 4

NORMALIZACJA W ODLEWNICTWIE

H. Pawłowska: Niektóre normalizacyjne aspek-ty systemu udzielania zamówień publicznych ............................................................. 11

Informacje o normach ................................. 13

INFORMACJA NAUKOWO-TECHNICZNA

Wybór informacji z czasopism naukowo-tech-nicznych ...................................................... 16

WYDAWNICTWA ODLEWNICZE

Nowości wydawnicze ................................. 43

SZKOLENIA – KONFERENCJE – SEMINARIA – SPOTKANIA

XIII Międzynarodowe Targi Technologii dla Od-lewnictwa METAL ........................................ 45

II Sympozjum Naukowe INNOWACJE W OD-LEWNICTWIE ............................................. 48

Z HISTORII ODLEWNICTWA

J. Krokosz, J. Przybylski: Odlewy sepulkralne ............................................................... 54

SPIS TREŚCI CONTENTS

ODLEWNICTWO WSPÓŁCZESNE – POLSKA I ŚWIATKwartalnik naukowo-techniczny

Rocznik 1, nr 1/2007

ODLEWNICTWO WSPÓŁCZESNE – POLSKA I ŚWIAT 1/2007 2

Wydawca:

INSTYTUT ODLEWNICTWA

w Krakowie

REDAKTOR NACZELNY:

Andrzej BALIŃSKI

ZESPÓŁ REDAKCYJNY:

Jerzy SOBCZAK, Jerzy TYBULCZUK, Joanna MADEJ, Anna SAMEK-BUGNO, Jacek KROKOSZ

RADA PROGRAMOWA:

Zbigniew RONDUDA (Przewodniczący), Mariusz HOLTZER (Z-ca Przewodniczącego), Tadeusz BOGACZ, Józef DAŃKO, Zbigniew GÓRNY, Adam TABOR,

Andrzej JOPKIEWICZ, Janusz MIKLASZEWSKI, Mariusz URBANOWICZ

ADRES REDAKCJI:

„Odlewnictwo Współczesne – Polska i Świat” 30-418 Kraków, ul. Zakopiańska 73 tel. (012) 261-83-81, fax 261-83-81

http://www.iod.krakow.pl e-mail: [email protected]

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

Żadna część czasopisma nie może być powielana czy rozpowszechniana bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich.

Printed in Poland

ISSN 1898-7257

3

Szanowni Czytelnicy,

Mam zaszczyt i przyjemność przekazać Państwu informację, że na-

sze czasopismo „Odlewnictwo – Nauka i Praktyka”, wydawane od dziewięciu

lat w cyklu dwumiesięcznym, zmieniło zarówno tytuł, jak i formę wydawniczą.

Nowytytuł„OdlewnictwoWspółczesne–Polskaiświat”,sugerujepołożenie

szczególnego akcentu na treści związane z nowoczesnym, interdyscyplinarnym

pojmowaniem odlewnictwa, zarówno w aspekcie naukowym, jak i praktycznym.

Ponadto, obok informacji o charakterze naukowym, pragniemy Państwu prze-

kazywać aktualne zagadnienia związane z organizacją, zarządzaniem, nowymi

rozwiązaniami technicznymi i technologicznymi, ochroną środowiska, ale także

z ważniejszymi wydarzeniami związanymi z działalnością naszego środowiska.

Większość krajów europejskich, w tym także Polska, realizuje od kilkuna-

stu lat zaawansowane programy rozwoju e-Infrastruktury. W dziedzinie groma-

dzeniaiprzetwarzaniawiedzyobserwujemyprawdziwąrewolucjętechnologiczną.

Jednymzistotnychelementówe-Infrastrukturyjestłatwydostępdodanychiwiedzy

gromadzonychwpostacicyfrowej.Elektroniczneźródłainformacjizastępującoraz

częściejczasopismadrukowane.Dlategoteżuznaliśmyzaniezbędnestworzenie

czasopisma „OdlewnictwoWspółczesne–Polska iŚwiat”wpostacielektronicz-

nej,umożliwiającejpowszechny,zintegrowany,trwałyi–cobardzoistotne–szyb-

kidostępdozawartychwnimtreści.Niezależnieodelektronicznejwersjiczaso-

pisma, planujemy coroczne wydawnictwo monograficzne w postaci książkowej.

WzwiązkuzpowyższymizamierzenimiprosimynaszychCzytelnikówoprze-

syłaniemateriałówinteresującychdlabranżyodlewniczejnaadresRedakcji.

AndrzejBaliński

RedaktorNaczelny

4

OCHRONA ŚRODOWISKA

Pomiary dioksyn z elektrycznych pieców łukowych o wykładzinie zasadowej

Janusz Faber, Jacek PrzybylskiInstytut Odlewnictwa, Kraków

Wprowadzenie

Dioksyny, a właściwie polichlorowane dioksy-ny i furany (PCDD/PCDF), to ogólna nazwa całej grupy związków chemicznych zaliczanych do chlo-rowanych węglowodorów aromatycznych. Związ-ki te zbudowane są z dwóch pierścieni benzeno-wych połączonych ze sobą jednym (dibenzofurany – PCDF) lub dwoma (dibenzodioksyny – PCDD) atomami tlenu, przy czym w każdym z pierście-ni benzenowych od 1 do 4 atomów wodoru może być podstawionych chlorem. Wszystkie związki z tej grupy charakteryzuje duża stabilność termiczna i odporność na działanie czynników fizykochemicz-nych. Dioksyny i furany należą do substancji bar-dzo trwałych i odpornych na biodegradację, a jed-nocześnie – ze względu na niską rozpuszczalność w wodzie i bardzo dobrą rozpuszczalność w tłusz-czach – ulegających biokumulacji, tj. gromadzą się w tkance tłuszczowej organizmów. Ze względu na powyższe właściwości dioksyny i furany zaliczane są do tzw. trwałych zanieczyszczeń organicznych.

Dioksyny uważane są za jedne z najsilniej-szych trucizn spośród znanych w tej chwili związ-ków chemicznych. Do grupy tej należy 210 związ-

ków (75 dibenzodioksyn i 135 dibenzofuranów) o bardzo zróżnicowanej toksyczności. Najbardziej toksyczne są związki zawierające 4 atomy chlo-ru podstawione w pozycjach 2,3,7 i 8, takie jak np. 2,3,7,8-tetrachlorodibenzodioksyna (TCDD) i 2,3,7,8-tetradibenzefuran. Dioksyny zawierające od 1 do 3 atomów chloru są stosunkowo mało tok-syczne i uważane za względnie nieszkodliwe. Ze względu na zróżnicowaną toksyczność oraz fakt, że zazwyczaj mamy do czynienia z mieszaninami różnych dioksyn i furanów, opracowano metodę wyrażania sumarycznej toksyczności PCDD/PCDF zawartych w danej próbce przez przyjęcie koncep-cji tzw. międzynarodowego równoważnika toksycz-ności (International Toxic Equivalent – I-TEQ). Dla poszczególnych substancji należących do tej grupy wyznaczono międzynarodowe współczynniki rów-noważnikowe toksyczności (International Toxicity Equivalency Factor – I-TEF). Wartość I-TEF dla 2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioksyny uważanej za najbardziej toksyczną dioksynę wynosi 1, a war-tości I-TEF dla wszystkich pozostałych związków z grupy PCDD/PCDF mieszczą się w przedziale od 0 do 1. Łączną toksyczność dioksyn i furanów oznaczonych w badanej próbce, np. żywności, obli-

STRESZCZENIE

Wpublikacjischarakteryzowanodioksyny i furanypodwzględem ichszkodliwościdlazdrowia iotoczenia.Przedstawionozałożeniarealizowanegowramach6PRUEprojektuoakronimieDIOFURorazpodanoprzykładkampaniipomiarowejiwynikipróbokreśleniazawartościtychszkodliwychsubstancjiwgazachodlotowychorazpylewychwyconymwurządzeniachfiltracyjnychpowstającychwprocesietopieniametaluwelektrycznympiecułukowymowyłożeniuzasadowym.

Słowa kluczowe: dioksyny,pomiary,elektrycznypiecłukowy,emisja,6ProgramRamowyUE,projektDIOFUR

D

5

OCHRONA ŚRODOWISKA

cza się w oparciu o ilość i toksyczność poszczegól-nych związków w niej wykrytych.

Pomimo bardzo wysokiej toksyczności nie-których dioksyn i furanów, trudno porównywać je z innymi silnymi truciznami występującymi w śro-dowisku, ponieważ ich działanie nie jest natych-miastowe w stężeniach z jakimi spotykamy się na co dzień. Szkodliwe działanie PCDD/PCDF polega na zakłócaniu endokrynnych funkcji organizmu, skutkujące zaburzeniami płodności, problemami z utrzymaniem ciąży lub nawet bezpłodnością (bu-dowa chemiczna dioksyn podobna jest do budowy hormonów steroidowych, do których należą także hormony płciowe).

Dioksyny i furany powstają jako niepożądany produkt uboczny w procesach spalania i niektórych produkcyjnych procesach przemysłowych, takich jak spalanie odpadów przemysłowych i komunal-nych, produkcja pestycydów, produkcja papieru i celulozy, a także w hutnictwie żelaza i stali oraz przy produkcji metali nieżelaznych. Jeszcze w latach 70-tych i 80-tych dwudziestego wieku głównym źró-dłem emisji PCDD/PCDF były spalarnie odpadów komunalnych. Obecnie, w wyniku zaostrzenia norm emisji oraz dzięki rozwojowi nowych technologii spalania oraz oczyszczania spalin, sytuacja uległa zmianie, a współczesne spalarnie emitują spaliny zawierające dioksyny i furany w takim stężeniu, ja-kie występuje w zanieczyszczonym powietrzu miej-skim. Wycofanie z produkcji chloroorganicznych środków ochrony roślin i zaprzestanie bielenia pa-pieru chlorem spowodowało znaczne zmniejszenie emisji dioksyn i furanów również z tych procesów.

Poważnym problemem jest nadal niekontrolo-wane spalanie odpadów gospodarczych w piecach domowych, obecnie jest to główne źródło emisji dioksyn do powietrza w Polsce.

Zapobieganie takim praktykom nie jest jed-nak proste ze względu na brak uregulowań praw-nych i możliwości kontroli, a także niską świado-mość ludności co do zagrożeń, jakie niosą ze sobą tego rodzaju działania. Dlatego też konieczne jest podejmowanie działań ukierunkowanych na kontro-

lę i ograniczanie emisji przede wszystkich z tego sektora.

Projekt DIOFUR

W 6 Programie Ramowych Unii Europejskiej realizowany jest w 6 krajach wspólnoty projekt o akronimie DIOFUR dotyczący badania emisji dioksyn pochodzących z procesów topienia wsadu w żeliwiakach, piecach obrotowych oraz elektrycz-nych piecach łukowych.

Zgodnie z założeniami tego projektu jego uczestnicy będą dążyć do osiągnięcia poziomu emisji dioksyn poniżej 0,5 ng TEQ/Nm3 przy wy-korzystaniu zabiegów zarówno organizacyjnych (np. segregacja złomu) jak i technicznych (np. fil-try węglowe). Redukcja do poziomu poniżej 0,1 ng TEQ/Nm3, który jest wartością referencyjną zaleca-ną przez BREF – IPPC, jest drugim celem projektu możliwym do osiągnięcia w małych urządzeniach po zastosowaniu nowych technik wychwytywania dioksyn.

Realizowana przez stronę polską część do-tyczy pomiarów emisji z procesów topienia w elek-trycznych piecach łukowych o wykładzinie zasado-wej i uczestniczą w niej Instytut Odlewnictwa w Kra-kowie oraz odlewnia Z.M. Pomet S.A. w Poznaniu.

W odlewni pracują dwa piece łukowe z wykła-dziną zasadową o pojemności 6 Mg, oczyszczanie gazów odlotowych odbywa się w odpylaczu worko-wym 5-komorowym. Do wytopów stosowany jest złom obiegowy oraz kupny w proporcji 50:50 oraz dodatki: topniki, żelazomangan, żelazokrzem lub inne, fluoryt.

6

Rys. 2. Spust staliwa z pieca w Zakładach Metalurgicznych POMET S.A., Poznań

Rys. 1. Elektryczny piec łukowy firmy DAHA o poj. 6 t

OCHRONA ŚRODOWISKA

7

Rys. 3. Stanowisko pomiarowe emisji zanieczyszczeń w Zakładach Metalurgicznych POMET S.A., Poznań

Rys. 4. Stacja filtrów workowych, wentylatory odciągowe i emitor w Zakładach Metalurgicznych POMET S.A., Poznań

OCHRONA ŚRODOWISKA

8

Wyniki pomiarów

ŹRÓDŁO Elektryczny piec łukowy DAHA 6 Mg

System ochrony powietrza: Filtr workowy

Średnica komina (m): 1,35

Pobór izokinetyczny Wartości średnie

Wartości średnie

Data 24.01.07 24.01.07 21/02/07 21/02/07 24.01.07 21/02/07

Początek pomiaru 12:03 15:03 10:17 13:28 12:03 10:17

Koniec pomiaru 14:11 17:03 12:56 15:57 17:03 15:57

Ciśnienie w przewodzie (mm H2O) -10 -10 1 1 -10 1

Temperatura (°C) 27 29 -7 -8 28 -8

Wilgotność (%) 77 89 73 69 83 71

Prędkość przepływu (m/s) 8,8 8,3 4,48 4,81 8,6 4,7

Strumieńobjętości gazu

Zmierzony (m3/h) 45334 42758 24728 23182 44046 23955

Wilgotny (Nm3/h) 40301 40565 23069 21736 40433 22402

Suchy (Nm3/h) 39936 40167 22699 21386 40052 22043

Współczynnik izokinetyczności (%) 106 104 103,5 105

Pobrana objętość (Nm3) 15,0 20,8

PCDDs & PCDFs pg I-TEQprobe pg I-TEQstackng

I-TEQ /Nm3ng I-TEQ / t

wsadung I-TEQ /

t metalung I-TEQ /t odlewów

Próbka 24.01.07. 32 427.221,33 0,002 392,392 463,169 889,379

Próbka 21.02.07. 789 4132208,51 0,03793 322,576 379,101 657,576

Ślepa próba 7

DIOKSYNY w PYLE Workowy filtr fabryczny

pg I-TEQ/g ng I-TEQ / t wsadu ng I-TEQ /t metalu

ng I-TEQ /t odlewów

Próbka 24.01.07. 1035 483,41 570,61 1095,68

Próbka 21.02.07. 1304 1078,68 1267,7 2198,91

Pomiary i uzyskane wyniki

Pobór prób gazów odlotowych do oznaczenia w nich zawartości dioksyn, metali ciężkich, VOC, PAH, tlenków: węgla, siarki, azotu odbył się zgod-

nie z obowiązującymi normami, a ich analizy zostały przeprowadzone w akredytowanych laboratoriach.

Poniżej w tabelach zestawiono wyniki pomia-rów wykonanych w odstępie miesiąca.

OCHRONA ŚRODOWISKA

9

ZANIECZYSZCZENIA W PRÓBCE

Związek Stężenie [mg/Nm3] Emisja[kg/h]24.01.07 21.02.07 24.01.07 21.02.07

TOC 1,85 1,9 7,4E-02 4,1E-02HCl <1,6 0,85 <6,4E-02 1,8E-02HF 0,22 0,45 8,8E-03 1,0E-02pył 3,9 11 1,6E-01 2,4E-01NOx 93 13 3,7E+00 2,9E-01SO2 2 3 8,0E-02 6,7E-02CO <5 542 <2,1E-01 1,2E+01Cd 1,8E-05 1,8E-03 7,2E-07 4,1E-05Tl <1,0E-04 6,1E-05 4,0E-06 1,4E-06Hg <1,0E-04 0,00010 4,0E-06 2,3E-06Sb 2,5E-04 1,0E-03 1,0E-05 2,3E-05As 7,1E-04 3,5E-04 2,8E-05 7,8E-06Pb 4,2E-02 1,7E-01 1,7E-03 3,7E-03Cr 2,5E-02 9,7E-03 9,8E-04 2,1E-04Co <1,9E-04 4,2E-05 <7,4E-06 9,4E-07Cu 7,2E-03 3,0E-03 2,9E-04 7,1E-05Mn 4,6E-01 1,4E+00 1,9E-02 3,0E-02Ni 6,6E-04 1,8E-03 2,7E-05 3,9E-05V 5,5E-04 1,4E-04 2,2E-05 3,1E-06

Sn 3,9E-03 3,2E-03 1,6E-04 7,1E-05

PAH

PAH24.01.07 21.02.07

µg/Nm3 3,90 8,00

Naphthalene µg/Nm3 0,61 1,8

Acenaphthylene µg/Nm3 1,5 2,2

Acenaphthene µg/Nm3 0,058 0,12

Fluorene µg/Nm3 0,30 0,50

Phenanthrene µg/Nm3 0,79 2,1

Anthracene µg/Nm3 0,049 0,11

Fluoranthene µg/Nm3 0,32 0,67

Pyrene µg/Nm3 0,22 0,37

Benzo(a)anthracene µg/Nm3 0,0011 0,0023

Chrysene µg/Nm3 0,0081 0,016

Benzo(b)fluoranthene+ Benzo(k)fluoranthene µg/Nm3 0,017 0,036

Benzo(a)pyrene µg/Nm3 0,011 0,022

Dibenzo(a,h)anthracene µg/Nm3 0,0025 0,0053

Benzo(g,h,i)perylene µg/Nm3 0,0046 0,0091

Indene(1,2,3,c,d)pyrene µg/Nm3 0,0046 0,013

OCHRONA ŚRODOWISKA

10

Z przeprowadzonych pomiarów wynika, że chociaż zawartości dioksyn w obu wytopach były znacząco różne (o rząd wielkości), to jednak w obu przypadkach nie osiągnęły nie tylko maksymalnego poziomu 0,5 ng/Nm3, ale nawet referencyjnego po-ziomu 0,1 ng/Nm3.

Niektóre inne rodzaje oznaczanych zanie-czyszczeń wykazywały także zróżnicowanie, cho-ciaż w mniejszym stopniu (poza CO, co może świadczyć o zanieczyszczeniu złomu substancjami organicznymi).

Zdecydowanie różne zawartości dioksyn wią-żą się najprawdopodobniej z faktem zastosowania do produkcji zanieczyszczonego złomu kupnego, ponieważ pozostałe parametry pracy pieca oraz wsadu pozostały bez zmian.

Wnioski

1. Możliwe jest zapobieganie bądź ograniczanieMożliwe jest zapobieganie bądź ograniczanie emisji dioksyn z różnych procesów przemy-słowych, w tym odlewnictwa, co jednak wy-maga zabiegów organizacyjno-technicznych albo odpowiednich instalacji ochrony środo-wiska.

2. Generalnie istnieją dwa główne sposoby ogra-Generalnie istnieją dwa główne sposoby ogra-niczenia emisji dioksyn i furanów – stosowa-nie materiałów wsadowych nie zawierających związków, z których mogą w sprzyjających powstawać te toksyny lub też stosowanie różnych urządzeń ochrony środowiska wy-chwytujących lub absorbujących je z gazów odlotowych.

3. Bardziej konkretne konkluzje zostaną sformu-Bardziej konkretne konkluzje zostaną sformu-łowane po próbach z zastosowaniem proto-typowych urządzeń absorbujących, których instalację przewiduje się w wytypowanej odlewni jednego z krajów biorących udział w projekcie.

Literatura

1. D.H. Buckley-Golder – Compilation of EU Di-oxin Exposure and Health Data, Report of ECE (DETR), 1999

2. A. Grochowalski – Results of dioxins emission measurements from thermal processes in Poland 1996 – 2002, Cracow University of Technology

3. A. Grochowalski – Czy możliwy jest monitoringA. Grochowalski – Czy możliwy jest monitoring dioksyn?

4. EUROPEAN COMMISSION (2004) – Ref-erence Document on Best Available Tech-niques in the Smitheries and Foundry Industry, 365 p., http://eippcb.jrc.es

OCHRONA ŚRODOWISKA

11

Normy dotyczące zarządzania jakością i środowiskiem

Spotykane jest dość często odwoływanie się w treści Specyfikacji Istotnych Warunków Zamó-wienia (SIWZ) do norm z serii ISO 9000 lub norm z serii ISO 14000, przy czym niejednokrotnie nie było to w żaden sposób uzasadnione ani przed-miotem zamówienia, ani rzeczywistymi potrzeba-mi zamawiającego. Stanowi to więc często waru-nek ograniczający uczciwą konkurencję, ponieważ posiadanie systemów zarządzania jakością, czy zarządzania środowiskiem wciąż jeszcze nie jest powszechne. Zamawiający może zgodnie z usta-wą żądać od wykonawcy wyłącznie oświadczeń i dokumentów niezbędnych do przeprowadzenia postępowania.

W związku z powyższym pozostają ści-śle skorelowane przepisy rozporządzenia Pre-zesa Rady Ministrów w sprawie rodzaju doku-mentów, jakich może żądać zamawiający od wykonawcy oraz form w jakich te dokumenty mogą być składane (rozporządzenie Preze-sa Rady Ministrów z 19 maja 2006 r. – Dz.U. Nr 87, poz.605).

Zrozumiałe jest, że przedstawionej kwestii nie można uogólniać i twierdzić, że wdrożenie sys-temu zarządzania jakością jest zawsze bezpod-stawne i niepotrzebne. Żądanie wszelkich certyfika-tów musi być przemyślane i sensowne, nieuzasad-nione jest, np. wymaganie certyfikatu przy zakupie materiałów eksploatacyjnych do drukarek.

System udzielania zamówień publicznych w Polsce, zgodnie z przepisami Ustawy „Prawo zamówień publicznych” z 29 stycznia 2004 roku wraz ze zmianą z 07.04.2006 r. art.25 ust.1 i art.26 ust.1 – przewiduje stosowanie Polskich Norm (PN). Oznacza to, że zamawiający zobowiązani do sto-sowania przepisów ustawy muszą poradzić sobie z dokonaniem opisu przedmiotu zamówienia z za-chowaniem PN. Chodzi o precyzyjne określenie przedmiotu zamówienia, tzn. wykorzystanie do jego opisania standardowych określeń technicz-nych, zrozumiałych i jasnych dla wszystkich osób w danej branży.

Zamawiający opisuje przedmiot zamówienia za pomocą cech technicznych i jakościowych z za-chowaniem Polskich Norm, przenoszących normy europejskie (PN-EN) lub norm innych państw człon-kowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego, przenoszących te normy (np. EN-DIN). Oznacza to w praktyce – obowiązek uwzględniania w zamówie-niu parametrów lub innych wymagań przedstawio-nych w danej normie, co pozwala na przestrzega-nie zasady uczciwej konkurencji i zasady równego traktowania wykonawców.

Poniżej przedstawiono niektóre spostrzeże-nia związane z realizacją ww. obowiązku, odniesio-ne do kwestii norm dotyczących:

zarządzania jakością i zarządzania środo-wiskiem,

potwierdzania spełniania wymagań zasad-niczych,

orzecznictwa Zespołu Arbitrów.

Niektóre normalizacyjne aspekty systemu udzielania zamówień publicznych

Halina Pawłowska Instytut Odlewnictwa, Kraków

s


12

Normy dotyczące potwierdzania spełniania wy-magań zasadniczych

Od czasu wstąpienia Polski do Unii Euro-pejskiej istnieje obowiązek znakowania wyrobów znakiem zgodności z dyrektywą – znakiem CE, dotyczy to aktualnie 21 grup produktów (wyrobów) wymienionych w tzw. dyrektywach nowego podej-ścia. Wyroby z tych grup (m.in. maszyny) są bardzo często przedmiotem zamówienia publicznego. Po-nieważ zagadnienia związane z systemem oceny zgodności nie są powszechnie znane, stąd poja-wiają się niejednokrotnie w postępowaniu o udzie-lenie zamówienia publicznego problemy.

Zamawiający w przypadku wyrobów obję-tych obowiązkiem znakowania – znakiem CE powi-nien żądać od wykonawców stosownego potwier-dzenia, że wyrób będący przedmiotem zamówienia spełnia określone w dyrektywie nowego podejścia (NP) – wymagania zasadnicze (wymagania zwią-zane z bezpieczeństwem pracy i ochroną zdrowia) i jest oznakowany znakiem CE.

Polskie Normy w orzecznictwie Zespołu Arbitrów

Wprowadzeniu Polskich Norm (PN) do sys-temu prawnego udzielania zamówień towarzyszy-ła potrzeba rozpatrywania odwołań i wydawania orzeczeń, dotyczących różnych kwestii związanych ze stosowaniem norm przez niezależne Zespoły Arbitrów, działające przy Urzędzie Zamówień Pu-blicznych. Warto przytoczyć niektóre interpretacje Zespołu Arbitrów.

Zgodnie ze sformułowaniem art.30., ust.1 ustawy o zamówieniach publicznych – „przedmiot zamówienia publicznego zamawiający opisuje zapomocą cech technicznych i jakościowych z za-chowaniem norm PN...” użyte przez ustawodaw-cę stwierdzenie sugeruje pomocniczy charakter ww. norm, pewne warunki minimalne lub maksy-malne, którym przedmiot zamówienia powinien odpowiadać. Zapisu tego nie należy utożsamiać z dokonywaniem opisu przedmiotu zamówienia ściśle za pomocą tych norm. Obowiązek opisu przedmiotu zamówienia przy przestrzeganiu ww.

norm nie pozostaje w sprzeczności z określaniem przedmiotu zamówienia w sposób uwzględnia-jący potrzeby zamawiającego. Tak więc możliwe jest postawienie przez zamawiającego wyma-gań nie przewidzianych normą (o ile nie godzi to w zasadę uczciwej konkurencji), jak i niedoprecy-zowanie w Specyfikacji Istotnych Warunków Za-mówienia wszystkich elementów zamawianego wyrobu, które są regulowane odpowiednią normą. Zdaniem Zespołu Arbitrów art.30 prawa zamówień publicznych nie pozwala na określenie wymagań przedmiotu zamówienia w sposób sprzeczny z wła-ściwą normą czy normami.

W orzeczeniach Zespołu Arbitrów pojawia się też kwestia wyjaśnienia hierarchii dokumentów normalizacyjnych, znów odwołując się do art.30 ustawy „Prawo zamówień publicznych” jeśli brak jest Polskich Norm przenoszących europejskie nor-my zharmonizowane (obecnie ustawodawca mówi o normach PN przenoszących normy europejskie), to zamawiający musi uwzględnić europejskie apro-baty techniczne, wspólne specyfikacje techniczne, normy państw członkowskich, Polskie Normy wpro-wadzające normy międzynarodowe lub Polskie Nor-my. Należy zwrócić uwagę na pierwszeństwo norm europejskich (EN) nad Polskimi Normami (sprzecz-nymi z normami europejskimi). Skoro zamawiający ma obowiązek posługiwania się „normami europej-skimi”, to wykonawca nie może oferować wyrobów nie spełniających tych norm, a spełniających Pol-skie Normy.

W podsumowaniu należy podkreślić, że po-mimo istotnego znaczenia norm w procesie udzie-lania zamówień publicznych – wiedza dotycząca normalizacji jest ciągle jeszcze niedostatecznie rozpowszechniona, co staje się niejednokrotnie po-wodem unieważniania postępowania dotyczącego udzielania zamówień publicznych.

Opracowano na podstawie artykułu „Rola PN wprocesieudzielaniazamówieńpublicznych.Wybranezagadnienia”,Normalizacja2007,nr3.

normalizacja w odlewnictwie

13

POLSKIE NORMY OPUBLIKOWANE

PN-EN 10269:2004/A1:2007 – Stale i stopy niklu na elementy złączne o określonych własnościach w podwyższonych i/lub niskich temperaturachData publikacji: 2007-08-10

PN-EN 13098:2007 – Powietrze na stanowiskach pracy – Wytyczne dotyczące pomiaru mikroorgani-zmów i endotoksyn zawieszonych w powietrzu Data publikacji: 2007-08-31 Zastępuje: PN-EN 13098:2002 (U)

PN-EN 14936-2:2007 – Miedź i stopy miedzi – Oznaczanie zawartości glinu – Część 2: Metoda płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej (FAAS)Data publikacji: 2007-08-22 Zastępuje: PN-EN 14936-2:2006 (U)

PN-EN 14939:2007 – Miedź i stopy miedzi – Ozna-czanie zawartości berylu – Metoda płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej (FAAS)Data publikacji: 2007-08-08 Zastępuje: PN-EN 14939:2006 (U)

PN-EN 14940-2:2007 – Miedź i stopy miedzi – Oznaczanie zawartości chromu – Część 2: Metoda płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej (FAAS)Data publikacji: 2007-08-10 Zastępuje: PN-EN 14940-2:2006 (U)

PN-EN 14941:2007 – Miedź i stopy miedzi – Ozna-czanie zawartości kobaltu – Metoda płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej (FAAS)Data publikacji: 2007-08-10 Zastępuje: PN-EN 14941:2006 (U)

PN-EN 14942-2:2007 – Miedź i stopy miedzi – Oznaczanie zawartości arsenu – Część 2: Metoda

płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej (FAAS)Data publikacji: 2007-08-14 Zastępuje: PN-EN 14942-2:2006 (U)

PN-EN 61164:2007 – Wzrost nieuszkadzalności – Testy statystyczne i metody estymacjiData publikacji: 2007-09-21 Zastępuje: PN-EN 61164:2004 (U)

PN-EN ISO 3738-2:2007 – Węgliki spiekane – Po-miar twardości sposobem Rockwella (skala A) – Część 2: Przygotowanie i kalibracja wzorców twardościData publikacji: 2007-09-21 Zastępuje: PN-EN ISO 3738-2:2006 (U)

PN-EN ISO 6507-4:2007 – Metale – Pomiar twar-dości sposobem Vickersa – Część 4: Tablice war-tości twardościData publikacji: 2007-08-14 Zastępuje: PN-EN ISO 6507-4:2006 (U)

PN-EN ISO 6508-1:2007 – Metale – Pomiar twar-dości sposobem Rockwella – Część 1: Metoda ba-dań (skale A, B, C, D, E, F, G, H, K, N, T)Data publikacji: 2007-08-27 Zastępuje: PN-EN ISO 6508-1:2006 (U)

PN-EN ISO 6508-3:2007 – Metale –Pomiar twar-dości sposobem Rockwella – Część 3: Kalibracja wzorców odniesienia (skale A, B, C, D, E, F, G, H, K, N, T)Data publikacji: 2007-08-10 Zastępuje: PN-EN ISO 6508-3:2006 (U)

PN-EN ISO 14556:2003/A1:2007 – Stal – Próba udarności Charpy-V oprzyrządowanym młotem wa-hadłowym – Metoda badaniaData publikacji: 2007-09-05

Informacja o normach


14

PN-ISO 10005:2007 – Systemy zarządzania jako-ścią – Wytyczne dotyczące planów jakościData publikacji: 2007-09-13 Zastępuje: PN-ISO 10005:1998

NORMY EUROPEJSKIE UZNANE ZA POLSKIE NORMY

EN 573-3:2007 – Aluminium and aluminium alloys– Aluminium and aluminium alloysAluminium and aluminium alloys – Chemical composition and form of wrought Chemical composition and form of wrought products – Part 3: Chemical composition and form– Part 3: Chemical composition and form Part 3: Chemical composition and form of products;PN-EN 573-3:2007 (U) – Aluminium i stopy alumi-nium – Skład chemiczny i rodzaje wyrobów przero-bionych plastycznie -- Część 3: Skład chemiczny i rodzaje wyrobówData ogłoszenia: 2007-09-26Zastępuje: PN-EN 573-3:2005, PN-EN 573-4:2005

EN ISO 8062-1:2007 – Geometrical product specifications (GPS) – Dimensional and geometrical tolerances for moulded parts – Part 1: Vocabulary (ISO 8062-1:2007);PN-EN ISO 8062-1:2007 (U) – Specyfikacje geo-metrii wyrobów (GPS) – Tolerancje wymiarowe i geometryczne dla części kształtowanych – Część 1: SłownictwoData ogłoszenia: 2007-09-11

NORMY WYCOFANE

PN-EN 573-4:2005 – Aluminium i stopy aluminium –Skład chemiczny i rodzaje wyrobów przerobionych plastycznie – Część 4: Rodzaje wyrobów Data wycofania: 2007-09-26 Zastąpiona przez: PN-EN 573-3:2007 (U)

PN-EN ISO 6507-4:2006 (U) – Metale – Pomiar twardości sposobem Vickersa – Część 4: Tablice wartości twardości Data wycofania: 2007-08-14 Zastąpiona przez: PN-EN ISO 6507-4:2007

PN-EN ISO 6508-1:2006 (U) – Metale – Pomiar

twardości sposobem Rockwella – Część 1: Metoda badań (skale A, B, C, D, E, F, G, H, K, N, T) Data wycofania: 2007-08-27 Zastąpiona przez: PN-EN ISO 6508-1:2007

PN-EN ISO 6508-3:2006 (U) – Metale – Pomiar twardości sposobem Rockwella – Część 3: Kalibra-cja wzorców twardości (skale A, B, C, D, E, F, G, H, K, N, T) Data wycofania: 2007-08-10 Zastąpiona przez: PN-EN ISO 6508-3:2007

PN-EN ISO 14556:2003/A1:2006 (U) – Stal – Pró-ba udarności Charpy-V oprzyrządowanym młotem wahadłowym – Metoda badania Data wycofania: 2007-09-07

PN-ISO 10005:1998 – Zarządzanie jakością – Wy-tyczne dotyczące planów jakości Data wycofania: 2007-09-13 Zastąpiona przez: PN-ISO 10005:2007

PN-Z-01001-00:1974 – Ochrona czystości powie-trza – Terminologia i jednostki – Postanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23PN-Z-04011-01:1975 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości arsenu i jego związków – Oznaczanie arsenu i jego związków – Postano-wienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04028-00:1981 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości alkoholu metylowego – Postanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04047-00:1974 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości trójchloroetylenu – Po-stanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04057-00:1979 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości acetonu – Postanowie-nia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23


15

Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04117-00:1978 Ochrona czystości powietrza -- Badania zawartości czterochloroetanu -- Posta-nowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04118-00:1978 – Ochrona czystości po-wietrza – Badania zawartości czterochloroetylenu – Postanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04119-00:1978 – Ochrona czystości powie-trza -- Badania zawartości estrów kwasu octowego – Postanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04120-00:1979 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości chlorku etylenu – Posta-nowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04121-00:1979 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości bromku etylu – Postano-wienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04122-00:1979 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości chlorku metylu – Posta-nowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04125-00:1979 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości manganu i jego związ-ków – Postanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04126-00:1979 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości chromu i jego związków – Postanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04131-00:1981 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości izocyjanianów – Posta-nowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

Przygotowała: Agnieszka Fiutowska

PN-Z-04073-00:1978 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości fosforu i jego związków – Postanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04074-00:1975 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości czterochlorku węgla – Postanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04093-00:1974 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości fluoru i jego związków – Postanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04095-00:1974 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości dwutlenku węgla – Po-stanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04098-00:1975 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości naftalenu – Postanowie-nia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04099-00:1975 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości smół i substancji smoli-stych – Postanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04106-00:1977 – Ochrona czystości powie-trza – Oznaczanie miedzi i jej związków – Zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04110-00:1977 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości chlorku metylenu – Za-kres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04115-00:1978 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości toluenu – Postanowienia ogólne i zakres normy Data wycofania: 2007-08-23

PN-Z-04116-00:1978 – Ochrona czystości powie-trza – Badania zawartości ksylenu – Postanowienia ogólne i zakres normy


16

INFORMACJA NAUKOWO-TECHNICZNO-EKONOMICZNA

01. ZAGADNIENIA OGÓLNE

Schmidt T.: 7. Warsztaty konstruktorów w firmie Heidenreich i Harbeck.Giesserei-Praxis 2005, nr 1, s. 15-16.2005, nr 1, s. 15-16.

Artykuł jest sprawozdaniem z przebiegu warsztatów dla konstruktorów, które odbyły się w firmie Heidenreich Harbeck. Uczestnicy warsz-tatów poszerzyli swoją wiedzę na temat ekono-micznego konstruowania pod kątem technologii wytwarzania. Dużym zainteresowaniem wśród słuchaczy cieszyły się metody szybkiego prototy-powania (RP) i ich rozwój prowadzący w konse-kwencji do optymalizacji procesu technologiczne-go. W procesie optymalizacji konstrukcji istotna jest ścisła współpraca konstruktorów i technologów a także producentów urządzeń odlewniczych. Roz-wój RP sprzężony jest z postępem w dziedzinie symulacji i powszechnie stosowanym sterowaniem numerycznym. Podczas warsztatów zwrócono tak-że uwagę na optymalizację kształtu odlewów z wy-korzystaniem bioniki. /A.W./

Martinek L. i in.: Wtórna metalurgia w odlew-niach.Slévárenství 2006, Roč. 54, Čis. 6, s. 218-221.

Wzrastające wymagania klientów w zakre-sie jakości i kosztów wymuszają na producentach staliwa stosowanie procesów wtórnej metalurgii do procesu produkcji odlewów. Wprowadzanie takich zabiegów nie wiąże się z dużym nakładem kosztów. Precyzyjna definicja stawianych wymagań pozwala właściwie ocenić nakłady inwestycyjne. Najlepszą metodą jest stopniowe wprowadzanie nowych in-westycji, od najprostszych do bardziej skompliko-wanych.

Lavalette G.: Badania i rozwój.Fonderie Fond.d’Aujourd. 2005, nr 242, s. 42-45.

Na wstępie podano wybrane informacje o sta-nie francuskiej gospodarki w zakresie tzw. „słabych technologii“, do których zaliczono także odlewnictwo. Podkreślono niebezpieczeństwo wynikające z fak-tu, że zamówienia na odlewy składane są w krajach o niższych niż we Francji kosztach produkcji, przede wszystkim w krajach Dalekiego Wschodu. Autor pod-kreśla, że warunkiem przetrwania małych i średnich odlewni jest wpisanie cyklu R&D (badań i rozwoju) w ramy nowej strategii przedsiębiorstwa. Oma-wiano następujące problemy: 1. cykle R&D i strategia przedsiębiorstwa jako dwa poję-cia ściśle ze sobą związane; 2. wkład strategii w badania i rozwój; 3. jak realizować cykl R&D; 4. wymuszanie działań praktycznych przez cykl R&D; 5. połączenie R&D z przyjętą strategią jako jedyną dziś możliwą drogą przetrwania odlewni. Zaproponowano między innymi utworzenie Agen-cji Rozwoju Innowacyjności w przemyśle. Agencje grupowałyby zakłady, ośrodki badawcze i uniwer-sytety usytuowane w określonej strefie geograficz-nej, a zadaniem ich byłaby realizacja tzw. „wiel-kich programów R&D“. Zastosowanie cykli R&D w małych i średnich zakładach stanowić będzie dźwignie ich rozwoju. Starano się udowodnić, że chodzi tu raczej o działanie przynoszące efekt sy-nergetyczny, kalibrowany poprzez oddziaływania wymuszające rozwój. Dwa środki: „cykle R&D” oraz „Strategia” muszą przyczynić się do rozwoju odlew-ni poprzez wizję ich systematycznego współdziała-nia. Artykuł jest uzupełnieniem seminarium organi-zowanego przez Instytut CTIF pt. „Innowacyjność w celu wzmocnienia pozycji odlewnictwa.“ /M.Z./

Lavalette G.: Czy recykling metali jest szansą dla odlewni wyspecjalizowanych w tej dziedzi-nie?Fonderie Fond.d’Aujourd. 2005, nr 244, s. 44-45.

Podkreślono konieczność prowadzenia

Wybór informacji z czasopism naukowo-technicznych

17


procesu recyklingu metali dla zapewnienia trwałe-go rozwoju kraju. Może przyczynić się on do roz-woju odlewni, która będzie chciała się w nim wy-specjalizować. Pozostaje jednak problem – koszt procesu odzyskiwania stopów. Powinien on być rentowny. Próbowano odpowiedzieć na to pyta-nie w oparciu o przykład przemysłu motoryzacyj-nego. Konieczność recyklingu określa dyrektywa UE 200/53/CE. Podano dane o ilości odzyskiwa-nego metalu ze zużytych samochodów, przed-stawiono schemat procesu recyklingu rzeczywi-ście dzisiaj istniejącego i projekt tego procesu w aspekcie globalnym. Obejmuje on dwa spo-soby odzyskiwania metali: przez zgniatanie i flotacje oraz przez demontaż. Scharakteryzowano zadania stojące przed odlewnią, która chciałaby się wyspecjalizować w procesie odzyskiwania metalu przez jego przetapianie. /M.Z./

Lavalette G.: Pod-wykonawstwo, ale także sprzedaż według katalogu dla konsolidacji od-lewni.Fonderie Fond.d’Aujourd 2005, nr 243, s. 44-47.

Odlewnictwo jest związane często z działalnością dla zakładu, któremu podpo-rządkowana jest odlewnia. W ten sposób od-lewnia nie może produkować samodzielnie i ustalać sama cen na swoje wyroby. Zleceniodaw-cy narzucają podporządkowanym odlewniom swo-ją strategię marketingową, zmuszając niejedno-krotnie do zmiany lokalizacji, nawet w innym kraju. Możliwość produkowania odlewów i wykonywania z nich gotowych wyrobów finalnych wg własnych katalogów danej odlewni pozwala poprawić sytu-ację na rynku zwłaszcza małych i średnich odlew-ni. Omówiono sytuacje takich odlewni, których we Francji jest aktualnie około 120. Zaproponowano, aby odlewnie należące do grupy tzw. małych i śred-nich przedsiębiorstw obok odlewów wykonywanych dla zleceniodawcy produkowały odlewy gotowe sprzedawane jako wyroby finalne lub jako goto-we wyroby sprzedawane wg własnych katalogów. Przedstawiono kolejne etapy procesu usamodziel-nienia części produkcji w odlewni, poprzez wpro-wadzenie działalności marketingowej dla wyrobów.

Autor stwierdza w zakończeniu, że zaproponowane rozwiązanie polegające na rozszerzeniu zakresu działalności odlewni nie jest łatwym zadaniem i wy-maga wprowadzenia nowej kultury pracy. /M.Z./M.Z./

02. ZASTOSOWANIE KOMPUTERÓW W ODLEWNICTWIE

Postęp w zastosowaniu komputerów do inży-nierskich obliczeń przy projektowaniu odlewów. Konstruieren+Giessen 2005, Jg. 30, nr 3, s. 33-35.

Modele matematyczne odzwierciedlające przebieg procesów zachodzących podczas odle-wania to szereg bardzo długich i skomplikowanych obliczeń. Obliczenia te muszą uwzględniać dużą liczbę złożonych procesów zachodzących np. pod-czas krzepnięcia, które w sumie mają wpływ na własności odlewu lub nawet jego wyodrębnione obszary. Muszą one uwzględniać m.in. występo-wanie wtrąceń czy naprężeń. W ramach projektów badawczych firma „Hegerguss” opracowała progra-my wspomagające projektowanie. W projekcie tym chodzi nie o pojedyncze programy lecz ich pakiet, a ich połączenie w zastosowaniu do obliczeń po-zwala na maksymalne zoptymalizowanie odlewu na etapie projektowania. Uwzględniono przy tym sze-reg aspektów: własności tworzywa, obciążenia, na-prężenia, metodę wytwarzania. W artykule podano przykłady praktycznego zastosowania tych progra-mów w konstruowaniu m.in. elementów elektrowni wiatrowych i elementów turbin. /A.W./

Maire du E., Schmidt T.: Uczyć się od natury – nowy sposób nadawania kształtu odlewom w oparciu o przenoszenie sił. Giesserei-Rund. 2005, Jg. 52, H. 5/6, s. 124-128.

Odlewnia HeidenreichHarbeck jest produ-centem elementów części maszyn. Przy opraco-wywaniu konstrukcji dąży się do optymalizacji po-wierzchni i kształtu. W celu zoptymalizowania ww. wielkości na etapie projektowania można zastoso-wać nowoczesne oprogramowanie symulacyjne „bio-cast”, czyli zastosować bionikę w procesie kon-struowania. Bionika jest to nauka wykorzystująca rozwiązania z procesów biologicznych w technice.

18

Zastosowanie takich metod pozwala na dobór kształ-tu elementu, jego powierzchni pod kątem przeno-szonych sił przy zachowaniu optymalnego zużycia tworzywa. Pozwala to na ograniczenie naprężeń. W artykule zwrócono szczególną uwagę na ele-menty nośne, a więc zwrócono uwagę na sztyw-ność konstrukcji i odpowiednią jej strukturę. /A.W./

Lim C.H., Cho S.H., Lee Y.C., Choi J.K.: Podsta-wy tworzenia inteligentnego systemu eksper-towego w oparciu o bazę danych i narzędzia optymalizacji, służącego do projektowania nad-lewów.Cast Metals Res. 2005, Vol.18, nr 4, s.195-201.

Poświecono ostatnio wiele uwagi proceso-wi projektowania przy użyciu symulacji komputero-wej oraz optymalizacji i uzyskano znaczny postęp dzięki badaniom w tym zakresie. Większość badań dotyczy masowej produkcji odlewów bez wad, wy-dajności produkcji i zwiększania niezawodności odlewów. W przemyśle odlewniczym uzyskano również znaczny postęp w jednym z ważniejszych elementów procesów wytwarzania odlewów, ja-kim jest zaprojektowanie optymalnego nadlewu. W tym zakresie niezbędne jest wyraźne określe-nie strategii optymalizacji. Celem opracowania odpowiedniej strategii optymalizacji jest zminima-lizowanie czasu wymaganego przez długie serie i iterację obliczeń, a dzięki temu osiągniecie ocze-kiwanego rezultatu. W tym celu został zbudowa-ny system oparty o bazę danych wykorzystującą metody wyszukiwania obrazów. Autorzy również przestudiowali drogę do automatycznego wska-zywania odpowiedniego miejsca umieszczenia nadlewu, stosując symulację krzepnięcia oraz metody dopuszczania zmodyfikowanego kierun-ku (MMFD), metodę optymalizacji polegającą na poszukiwaniu odpowiedniego gradientu. Zapre-zentowany tu artykuł podaje w zarysie podstawo-wy algorytm inteligentnego systemu eksperckiego (IES) dla projektowania optymalnego nadlewu. Stosuje on symulację krzepnięcia, system oparty o bazę danych oraz metodę dopuszczalnie zmo-dyfikowanego kierunku. Badanie także skierowane

jest na aplikację systemu do wykonywania prostych odlewów.

Kapturkiewicz W., Fras E., Burbelko A.A.: Dla-czego modelowanie komputerowe jest w odlew-nictwie potrzebne?Prz.Odl. 2005, T. 55, nr 1, s. 15-23.

Przedstawiono próbę zdefiniowania pojęcia modelowania komputerowego, pokazano ogranicze-nia związane z modelowaniem (szczególnie w odnie-sieniu do zagadnień krystalizacji i stygnięcia odlewów, a także przepływu metalu w formie), ponadto prze-analizowano znaczenie metod obliczeniowych i języków programowania. Opisano istotę i znacze-nie eksperymentu numerycznego oraz rozważano opłacalność stosowania modelowania komputero-wego w odlewni. Przedstawiono kilka przykładów, ilustrujących użyteczność modelowania kompute-rowego.

03. OCHRONA ŚRODOWISKA I BHP

Rimoux L.: Waloryzacja odpadów odlewniczych. Aspekty prawne na poziomie międzynarodo-wym i perspektywy francuskie.Fonderie Fond.d’Aujourd. 2006, nr 257, s. 43-55.

Pomimo ogólnego przekonania, że prze-mysł odlewniczy jest traktowany jako przemysł odzyskujący swoje odpady metalowe, generuje on jednak średnio 0,6 tony odpadów na tonę gotowych wyrobów. W mieszaninie odpadów odlewniczych z wszystkich procesów metalurgicznych razem wziętych występuje około 71% zużytej masy, 12% pyłów z odpylaczy z procesów filtracyjnych, 8% materiałów ogniotrwałych i 9% innych odpadów. We Francji roczna ilość w 2005 roku zużytych mas formierskich jest oceniana na około 600 000 ton, z czego 70% stanowią odpady z mas wiązanych chemicznie. Opisane w artykule studium na temat przepisów i technik waloryzacji odpadów odlewni-czych na poziomie międzynarodowym wykonano w Instytucie CTIF. Jest to pierwszy artykuł na ten temat. Omówiono w nim zakres prawodawstwa związane-go z gospodarką odpadami i przewidywane przepisy na temat ich reutylizacji, które są przygotowywane


19

w Europie i Ameryce. Dotychczas przepisy o gospo-darce odpadami w krajach unijnych opublikowano tylko w Belgii i Francji.

Albrecht J., Smrz B.: Odpylanie elektrycznych pieców łukowych filtrami FVU o wysokiej efek-tywności.Slévárenství 2006, Roč.54, Čis. 9, s. 346-349.

W artykule opisano wyposażenie do usu-wania pyłów z filtrów materiałowych FVU dla elek-trycznych pieców łukowych, przy których są one zamontowane. Podano istniejące i proponowane granice dopuszczalnych emisji substancji zanie-czyszczających dla pieców łukowych. Opisano fil-try, ich odzyskiwanie i materiały używane na filtry. Praktyczne przykłady odpylania pieców elektrycz-nych łukowych za pomocą filtrów FVU obejmują wyniki pomiarów koncentracji emisji pyłowych wy-ciąganych z filtrów FVU.

Torralba B.: Metodologia badań zagrożeń sani-tarnych w odlewni. Fonderie Fondeur.d’Aujourd. 2005, nr 243, s. 34-39.

Od lat ocena ryzyka sanitarnego oddzia-ływania odlewni stało się podstawowa częścią dokumentów składanych w celu uzyskania auto-ryzacji dla działalności odlewni. Różnorodność oddziaływań odlewni na środowisko wymaga zna-lezienia i sprawdzenia szeregu danych, stosowa-nia różnorodnych narzędzi i metod badawczych (modele i pomiary) z uwzględnieniem wszystkich niepewności z nimi związanych. Instytut CTIF opracował przewodnik, który pomaga odlewnikom w tym postępowaniu. Przewodnik ten umożliwia spojrzenie krytyczne i podaje argumenty do dyskusji z przedstawicielami administracji rządowej. Kon-tekst prawny - oddziaływanie emisji nie było rozpa-trywane w aspekcie szkodliwego wpływu na zdrowie ludzkie. Pojęcie „ocena ryzyka sanitarnego“ zostało opracowane przez Amerykańską Akademię Nauk w latach 80-tych ubiegłego wieku. Pozwoliło to na stworzenie modeli symulujących i tym samym po-moc decydentom w optymalizacji ich decyzji. Opi-sano dwa poziomy ryzyka oddziaływania. Pierwszy

stosujący hipotezy uproszczone i uogólniające, drugi wykonywany w przypadku, gdy hipotezy pierwsze-go poziomu ujawniają możliwości ryzyka i implikują zbieranie dodatkowych danych. W każdym z dwóch poziomów potrzebne są minimum 4 etapy: identyfi-kacja zagrożenia związana z obecnością substan-cji szkodliwych; ocena zależności „doza - reakcja“ z identyfikacją wartości toksykologicznej; ocena ekspozycji łącznie z modelem jej oddziaływania na środowisko; charakterystyka ryzyka i toksycz-ności wyrażona w formie równania jakościowego i ilościowego. Przedstawiając przydatność prze-wodnika dla sektora odlewniczego omawiano kolej-ne etapy ustalenia wytycznych dla oceny zagroże-nia sanitarnego. /M.Z./M.Z./

Żmudzińska M., Latala-Holtzer M.: Odpadowe masy formierskie - możliwości ich utylizacji.Prz.Odl. 2005, T. 55, nr 1, s. 34-36.

W referacie podano krótką charakterystykę odpadowych mas formierskich. Omówiono aktual-ny stan gospodarki tymi odpadami. Przedstawiono wyniki badań dotyczących zastosowania odpado-wych mas pochodzących z procesów odlewniczych w drogownictwie oraz budownictwie. Określenie właściwości fizyko-chemicznych omawianych od-padów pozwoliło na dokonanie oceny możliwości ich wykorzystania.

04. WYTYCZNE PROJEKTOWANIA TECHNOLOGII ODLEWNICZYCH

Kotljarskij F.M. i in.: Zamiana nadlewów infiltra-cją łatwo topliwego metalu.Processy lit’ja 2005, nr 1, s. 56-64.

Na wstępie analizowano straty jakie po-nosi odlewnictwo poprzez niski uzysk metalu. Wyjaśniano m.in. że w procesie zasilania na-stępuje infiltracja metalu z nadlewu do odle-wu o niższej temperaturze niż metal infiltrują-cy. Wydziela się przy tym składnik trudnotopli-wy, który napawa się na istniejące już dendryty i zmniejsza przekroje kanałów dendrytycznych bezpośrednio pod nadlewem. Utrudnia to możli-wość zasilania bardziej oddalonych części odlewu.


20

W opisywanej pracy zastosowano do zasilania odlewów materiał o lepszej topliwości w porów-naniu ze stopem macierzystym i wprowadzano go w obszarze nadlewu. Na przykładzie odlewów o różnym stopniu skomplikowania ze stopów alu-minium wykazano możliwość zwiększenia uzysku ciekłego metalu prawie do 100% poprzez zamianę tradycyjnych nadlewów łatwotopliwym infiltratem przesączającym się poprzez kanały międzydendry-tyczne. Na przekrojach eksperymentalnych odle-wów stwierdzono monolityczną strukturę bez wad skurczowych. Jako najlepsze do infiltracji uznano stopy miedzi i krzemu.

Glass W.: Doświadczenia przemysłowe w sto-sowaniu ochładzalników zewnętrznych. Giesserei-Prax. 2005, nr 2, s. 61-64.

Ochładzalniki są stałym elementem tech-nologii produkcji odlewów. Dzięki nim można kon-trolować i wpływać na proces chłodzenia metalu, a tym samym na powstającą strukturę. Materiały na ochładzalniki powinny posiadać odpowiednie wła-sności. Brana jest tu pod uwagę przede wszystkim zdolność do akumulacji ciepła. Istotna jest także odpowiednia wytrzymałość i odporność na zmiany temperatury. Znaczenie mają też czynniki ekono-miczne: łatwość wykonania, możliwość składowa-nia. Rozróżnia się dwa rodzaje ochładzalników: metalowe (żeliwo i staliwo) oraz ceramiczne, wraż-liwe na uderzenia i szoki cieplne. Na ochładzalni-ki stosuje się także grafit. Omówiono zagadnienie obciążenia cieplnego z uwzględnieniem czynników, od których to obciążenie zależy. Przedstawiono za-gadnienie doboru wymiarów ochładzalników i zasa-dy ich stosowania. /A.W./

Ransing R.S., Savino S., Lewis R.W.: Optymali-zacja liczbowa procesu odlewania ze stopnio-wym przechyleniem formy.Cast Metals Res. 2005, Vol. 18, nr 2, s. 109-118.

Przedstawiono połączony algorytm: wy-pełniania formy i krzepnięcia oparty na metodzie skończonych elementów w odniesieniu do proce-su odlewania ze stopniowym przechyleniem formy. Nieściśliwe równania Navier-Stokesa zostały roz-

wiązane dzięki metodzie skończonych elementów Galerkina; charakterystykę czoła metalu bada się przy pomocy metody pseudo-stężeń, która sta-nowi odmianę metody badania objętości cieczy, z uwzględnieniem ilości utajonego ciepła uwalnia-nego podczas krzepnięcia i określeniem rzeczywi-stej ilości ciepła właściwego. Zastosowano tech-nikę węzłów zbieżnych do symulacji nieciągłości w danym polu temperatury na granicy faz metal – forma. Proces odlewania z przechyleniem formy jest modelowany liczbowo, utrzymując formę w po-zycji stacjonarnej i zmieniając obrotowo położenie wektora siły grawitacyjnej. Zaproponowano wyra-żenie matematyczne, obrazujące współzależności pomiędzy kątem przechylenia formy i szybkości przechylania, dzięki czemu można było określić optymalną wartość szybkości przechylania, co pozwoliło na zminimalizowanie zjawiska rozpry-sku metalu. Przeprowadzono walidację algorytmu, śledzącego zachowanie swobodnej powierzch-ni, z uwzględnieniem szeroko stosowanej metody „przerwanej zapory”. Rezultaty odlewania ze stop-niowym przechyleniem formy zostały porównane z eksperymentalnymi wynikami podanymi w litera-turze.

05. TECHNOLOGIA ODLEWANIA DO FORM PIASKOWYCH

Bast J., Malaschkin A., Kadauw A.: Sterowanie procesem zagęszczania masy w produkcji form z mas wilgotnych.Gisserei-Rund. 2005, Jg. 52, H. 5/6, s. 131-139.

Artykuł dotyczy procesu zagęszczania przy wykonywaniu form z mas wilgotnych. Omówiono problemy dotyczące doboru stosownej technologii formowania. Scharakteryzowano kryteria i czynniki o tym decydujące. W artykule podano informacje dotyczące zastosowania symulacji w procesie for-mowania. Przedstawiono charakterystykę techno-logiczną mas wilgotnych oraz omówiono tradycyjne urządzenia do wyznaczania wskaźników technolo-gicznych i fizycznych, wykorzystywanych do two-rzenia oprogramowania symulacyjnego. Opisano zastosowanie tomografii komputerowej do określa-


21

nia rozkładu gęstości (stopnia zagęszczenia) mas wilgotnych. Opisano zasadę działania i porównano nowoczesne urządzenia sensorowe do pomiaru stopnia zagęszczenia mas. Przedstawiono prak-tyczne zastosowanie tych urządzeń. /A.W./

Volkomich A.A. i in.: Opracowanie i zastosowa-nie pokryć oddzielających dla oprzyrządowania modelowego.Litejsshik Rossii 2006, nr 10, s. 33-38.

Obszernie scharakteryzowano własności jakimi powinny się cechować pokrycia stosowa-ne do oddzielania oprzyrządowania modelowego od połówki formy. W latach 1998-99 prowadzono prace nad stworzeniem drugiej generacji pokryć oddzielających stosowanych do form na wilgotno. W odlewniach były one często przygotowywane wg własnych doświadczeń. Ostatnio odlewnie rosyj-skie zaczęły stosować procesy technologiczne za-granicznych firm takich jak WHS, GF, DISA i inne, które przewidują w swoich procedurach masy o wy-sokim współczynniku tarcia pary masa formierska-model, co utrudnia proces zagęszczania szczegól-nie w wąskich przestrzeniach międzymodelowych. Omówiono własności trybotechniczne i technolo-giczne pokryć składających się z kerosinu, grafitu i mazutu stosowanych w odlewniach. Badano współczynnik tarcia i przylepność masy formier-skiej piaskowo-gliniastej. W wyniku tych badań opracowano nową rodzinę pokryć, które nazwano „Litaparm”. Cechują się one najmniejszym współ-czynnikiem tarcia i zmniejszają przylepność masy formierskiej w całym zakresie realnych techno-logicznych parametrów procesu przygotowania form. Wysokie własności tych pokryć pozwala-ją dwu do trzykrotnie obniżyć normy ich zużycia. Pokrycie to stanowi mieszaninę olejów naftowych i dodatków: przeciwciernych, odpornych na zużycie przez abrazję i antykoroozyjnych. /M.Z./

Popov A., Docenko P.: Zastosowanie technolo-gii Beach-Box do wykonywania rdzeni odlewów armaturowych.Litejshhik Rossii 2006, nr 10, s. 14-17.

Do produkcji rdzeni wysokiej jakości do nie-

których typów odlewów armaturowych zalecono stosowanie nowego procesu wykonywania rdzeni o nazwie Beach-Box. W procesie tym produkuje się rdzenie do głowic cylindrów samochodu Porsche i rdzenie na linii produkcji armatury znanej firmy Grohe. Proces opatentowany jest przez firmę La-empe. Stosuje się tutaj te same rdzeniarki, co dla procesu Hot Box. Istnieje możliwość zamiany tych procesów. W procesie Beach-Box stosuje się spoiwo nieorganiczne o symbolu LK. Omawiano też problemy odlewania armatury dla rurociągów, przedstawiono dane statystyczne tego rynku oraz tendencje wzrostowe i strategię rozwoju. Analizo-wano problemy rozwoju przemysłu odlewniczego w aspekcie wprowadzania nowoczesnych proce-sów wykonywania rdzeni, wymieniono odlewnie, w których zainstalowano już nowoczesne automaty rdzeniowe. Scharakteryzowano nowy zakład, który będzie należał do grupy producentów rurociągów z Czelabińska. Grupa ta mająca obrót około 2 mi-liardy dolarów jest kierowana przez firmę ArkleyCapital z Luksemburga. /M.Z./

Beauvais P.: Trudności z dostawą mas chromi-towych - rozwiązania alternatywne.Fonderie Fond. d’Aujourd. 2005, nr 242, s. 31-39..

Już od szeregu lat znane są kłopoty z do-stawą mas chromitowych. W ostatnim roku ceny za tonę tego piasku wzrosły prawie dwukrotnie, podaż jest ograniczona, a jakość często nieodpo-wiednia. W artykule stanowiącym przegląd litera-tury omówiono tę sytuacje, przypomniano zasady stosowania i własności mas chromitowych, przy produkcji odlewów staliwnych i z nadstopów. Masy chromitowe stosowane w odlewniach stanowią mieszankę minerałów określaną ogólnym mia-nem spineli. Posiadają one wysoką temperaturę topienia - 2180°C. Temperatura ta obniża dodatek serentynitu i sylimanitu. Zdolność do przenosze-nia energii cieplnej w masach chromitowych jest o 25% wyższa niż krzemionki. Krzywa dylata-cyjna pozostaje liniowa do temperatury 1200°C i biegnie powyżej krzywej dla krzemionki. Opisano m.in. zjawiska migracji atomów żelaza w masach chromitowych w wysokiej temperaturze w kierun-


22

ku powierzchni ziaren w warunkach redukcyjnych. Ziarna krzemionki w mieszance z chromitem dają fazę pośrednią o niskiej temperaturze topienia. /M.Z./

Zych J.: Rola zagęszczenia w technologii formy opartej na masach ze szkłem wodnym lub spo-iwem chemicznym.Prz.Odl. 2005, T. 55, nr 2, s. 88-94.

W pracy przedstawiono wyniki badań doty-czących wpływu gęstości pozornej utwardzonych mas ze spoiwami chemicznymi na ich właściwości wytrzymałościowe i technologiczne, w tym wpływ na: wytrzymałość na rozciąganie, ściskanie, prze-puszczalność, wybijalność, chropowatość odlewów. Badania dotyczą głównie mas ze szkłem wodnym. Zależności tych własności od gęstości pozornej przedstawiono w układzie bezwymiarowym, co na-daje im uogólniony charakter. Wskazano na waż-ną rolę zagęszczania w podwyższaniu sztywności form i ich odporności na erozyjne działanie ciekłego metalu. Opisano ultradźwiękową metodę pomiaru gęstości pozornej masy w utwardzonych elemen-tach form i rdzeni. W porozymetrii ultradźwiękowej mas ze spoiwami, wykorzystuje się liniową zależ-ność pomiędzy gęstością pozorną masy i prędko-ścią fali.

06. TECHNOLOGIA ODLEWANIA KOKILOWEGO I NISKOCIŚNIENIOWEGO

Spasskij V.V. i in.: Doświadczenia Zakładu „LAZ PTPA” w zakresie podwyższonej odporności na zużycie łopatek oczyszczarek strumieniowych.Litejshhik Rossii 2006, nr 9, s. 46-48.

Wszechstronna analiza pracy łopatek oczyszczarek strumieniowych i warunków ich pra-cy pozwoliła opracować metodę podwyższenia ich żywotności. Opracowano technologię odlewania ło-patek do kokil. Pozwoliło to usunąć jamę skurczową i porowatość, podwyższyć własności mechaniczne i odporność na zużycie łopatki w efekcie rozdrob-nienia struktury krystalicznej. Przy wypełnianiu ko-kili stop przepływa przez filtr ceramiczny. Obniża to zawartość wtrąceń niemetalicznych i gazowych

i dodatkowo zmniejsza ilość braków ze względu na porowatość. Dodatkowo filtracja żeliwa ułatwia obniżenie zawartości siarki poprzez oddzielenie siarczków i rozdrobnienie wtrąceń fosforowych i siarczkowych. W miejsce tradycyjnych stopów zastosowano na łopatki żeliwo odporne na ściera-nie CzH10G15Ju2 (opatentowane w 1977 roku). Łopatki poddaje się cyklicznej obróbce cieplnej polegającej na dwukrotnym nagrzewaniu do tem-peratury około 880°C i ochładzaniu po pierwszym ogrzewaniu w powietrzu, a po drugim nagrzewaniu w oleju. Trzeci etap obróbki to odpuszczanie w ni-skiej temperaturze przy 270-300°C. Obróbka ta po-woduje usunięcie naprężeń wewnętrznych po od-lewaniu kokilowym i podwyższenie odporności na zużycie, poprzez rozdrobnienie ziaren. Dzięki tym zabiegom żywotność łopatek wzrosła 10-krotnie a czas ich pracy wynosi 390-410 h. /M.Z./

Zhang C., Mucciardi F., Gruzelski J.E.: Wzmoc-nienie chłodzenia przy krystalizacji stopów alu-minium w formach trwałych (kokilach) dzięki za-stosowaniu zaawansowanych rozwiązań układu rurek grzewczych.Cast Metals Res. 2005, Vol. 18, nr 5, s. 286-294.

Celem otrzymania zdrowych odlewów o do-brych własnościach, należy przeprowadzić pewną liczbę prób i pomiarów. Odlewnicy wiedzą, że istot-nym dla kontroli szybkości chłodzenia w kokilach jest przyspieszenie procesu krystalizacji i kontrola modelu krzepnięcia. Każda z tradycyjnych technik kontroli chłodzenia (przepływ powietrza lub wody przez kanały chłodzące lub zakładanie ochładzalni-ków) stwarza pewne niedogodności i nie zapewnia możliwości optymalnego zarządzania przepływem ciepła. Zaproponowano nową metodę chłodzenia dla form kokilowych opartą na technologii rurek cieplnych i opracowaną specjalnie dla chłodzenia form kokilowych przy odlewaniu stopów metali lek-kich, przede wszystkim aluminium. Opisano budo-wę i działanie specjalnych rurek oraz sposób ich zamontowania w kokili. W omawianych rurkach wy-stępują dwie strefy: parowania i kondensacji. Ba-dano wpływ przewodności pokryć formy na krysta-lizację odlewu i odległości ramion dendrytów przy


23

stosowaniu chłodzenia poprzez omawiane rurki cieplne. Przedstawiono wyniki typowych ekspery-mentów. /M.Z./

07. TECHNOLOGIA ODLEWANIA CIŚNIENIOWEGO

Friebe G., Nogowizin B.: Metoda wyznaczania strumienia wymiany ciepła pomiędzy formą ci-śnieniową a otoczeniem.Giessereiforsch. 2005, Jg. 57, H. 4, s. 18-25.2005, Jg. 57, H. 4, s. 18-25.

W artykule przedstawiono metodę przybli-żeń do obliczania strumienia ciepła pomiędzy formą ciśnieniową a otoczeniem, jak i metodę globalnej oceny odpływu ciepła w badanym układzie ciepl-nym. Rozpatrzono najistotniejsze czynniki wpływa-jące na ten proces, które należy uwzględnić przy projektowaniu układu cieplnego. /A.W./

Górecki J., Sawicki J., Łukaszewicz R.: Kom-puterowe wspomaganie procesu odlewania ci-śnieniowego.Inż. mat. 2005, R. 26, nr 5, s. 508-510.

Optymalizacja konstrukcji i technologii formy ciśnieniowej to skomplikowany problem z uwagi na złożony charakter mechanizmów zużycia eksplo-atacyjnego, które obejmuje takie procesy jak: zmę-czenie cieplne, zmęczenie mechaniczne, erozja i kawitacja, roztwarzanie składników materiału for-my przez ciekły metal, adhezyjne przywieranie od-lewu do formy, itd. W niniejszej pracy przedstawio-no wspomaganie procesu odlewania ciśnieniowego przy użyciu metod numerycznych. Przeprowadzona symulacja komputerowa pozwala na analizę zacho-wania się strugi ciekłego stopu metalu wewnątrz for-my odlewniczej. Do przeprowadzenia modelowania komputerowego tych zjawisk został użyty program ANSYS, który wykorzystuje zawansowane techniki obliczeniowe m.in. z dziedziny CFD.

Lismont H., Gibietz V.: Proces odlewania próż-niowego w wielu etapach - Vacu 2 rewolucjoni-zuje odlewnictwo ciśnieniowe.Fonderie Fond.d’Aujourd. 2006, nr 258, s. 21-30. Firmy Pfeiffer Vacuum GmbH i Gli-

mo N.V. przeprowadziły wspólnie projekt roz-woju procesu Vacu 2 przeznaczonego do od-lewania ciśnieniowego w próżni wytwarzanej w wielu etapach. Firma niemiecka uważana jest za światowego lidera odlewania ciśnieniowego z zastosowaniem próżni, a firma Glimo N.V. jest małą firmą doradczą głównie dla odlewnictwa. Za-proponowany proces odlewania ciśnieniowego w próżni usuwa niedogodności procesu, który jest aktualnie stosowany z jednorazowym zastosowa-niem próżni. Przeprowadzone badania doświad-czalne i analityczne pozwalają stwierdzić, że czas cyklu ciśnieniowego odlewania nie pozwala w za-sadzie na osiągnięcie wymaganego poziomu próż-ni. Zwykle poziom ten wynosi od 200 do 500 mbar. Poziom finalnego ciśnienia w formie zależy od sze-regu parametrów. Analizowano zmiany rzeczywi-stego ciśnienia panującego we wnęce formy przy dużych stratach powietrza i po włączeniu zaworu odprowadzającego powietrze. W celu realizacji wy-magań odlewników opracowano koncepcję proce-su, w którym próżnia jest wprowadzana w dwóch etapach. Oba etapy są od siebie niezależne i para-metry są ustalane w zależności od potrzeb. Można osiągnąć dzięki temu wysoki poziom próżni. Omó-wiono poszczególne etapy i podsumowano zalety, które można osiągnąć stosując ten proces, głównie obniżkę kosztów i powtarzalność własności odle-wów. /M.Z./

Hairy P., Longa Y., Elary M.: Wprowadzanie wkła-dek w postaci rurek przy zalewaniu aluminium w odlewni ciśnieniowej.Fonderie Fond.d’Aujourd. 2005, nr 241, s. 30-33.

Podczas gdy w odlewnictwie grawitacyjnym i kokilowym można łatwo odtwarzać wewnętrzne kształty odlewu za pomocą nawet dużych rdzeni, w odlewnictwie ciśnieniowym możliwości takie są znacznie ograniczone i można stosować rdzenie wyciągane po bokach odlewu. Problemy dotyczące odtwarzania wewnętrznych kształtów odlewów ci-śnieniowych są stale rozpatrywane. Dotyczy to od-twarzania kanałów obiegu wody chłodzącej lub oleju. W Instytucie CTIF prowadzono próby mające na celu otrzymanie drogą odlewania kanałów chłodzą-


24

cych wewnątrz odlewów ciśnieniowych. W pierw-szej części artykułu opisano próby przemysłowe z zastosowaniem rdzeni ulegających zniszczeniu, a w drugiej części podano szczegóły badań pro-wadzonych w ramach projektu badawczego, po-legające na wprowadzaniu rurek odtwarzających kształty kanałów chłodzących. Stwierdzono, że w czasie wtrysku istnieje niebezpieczeństwo znisz-czenia takich rurek, dlatego należy je wzmacniać. Dla stopów aluminium rurki mogą być wzmacnia-ne na przykład piaskiem lub solami. W przypadku stopów o niskiej temperaturze topienia na przykład zamaku (stop ZnAl) wymaga to dodatkowych za-biegów związanych z usuwaniem stopu wzmacnia-jącego rurki odtwarzające kanały chłodzące. /M.Z./

08. TECHNOLOGIA ODLEWANIA PRECYZYJNEGO. PRASOWANIE W STANIE

CIEKŁYM. ODLEWANIE W FORMACH SKORUPOWYCH

Bast J., Ruffert M., Martin J.: Projekt sto-łu wibracyjnego o trójosiowym sposo-bie drgań z serwohydraulicznym napędem w urządzeniu do odlewania do form pełnych.Giesserei-Prax. 2005, nr 2, s. 55-60.

Istnieje coraz większa konieczność wykony-wania odlewów skomplikowanych o dużej dokładno-ści i możliwie cienkich ściankach. Do tego celu odpo-wiednia jest technologia odlewania do form pełnych. W artykule opisano tę technologię z uwzględnie-niem znaczenia procesu wibracji. Opisano metody wywoływania wibracji przez zastosowanie różnych rozwiązań napędów. Posiadane wyniki badań wska-zują, że „trójwymiarowa” wibracja gwarantuje lepsze zagęszczanie masy. Dla istniejącego urządzenia odlewniczego opracowano konstrukcję trójosiowe-go napędu serwohydraulicznego dla stołu wibracyj-nego. Opisano podstawy techniczne od strony me-chaniki urządzenia, sposób rozwiązania problemu i działanie nowej konstrukcji w praktyce. Opisano projekt tego rozwiązania. Dokonano analizy pracy stołu wibracyjnego od strony dynamicznej o trójo-siowym sposobie drgań. Zastosowano napęd ser-wohydrauliczny. Opisano badania modelowe i sy-

mulację drgań. W podsumowaniu przedstawiono zalety rozwiązania. /A.W./

Golanov S.P., Efimova L.I., Kuznecova N.D.: Formy ceramiczne z topionego kwarcu do od-lewania wielkogabarytowych pierścieniowych półwyrobów.Litejshhik Rossii 2006, nr 9, s. 38-39.

Przy produkcji wielkogabarytowych odle-wów o średnicy 1000-1200 mm ze stopów żaro-odpornych duży wpływ na jakość odlewu ma przy-gotowanie bloku modelowego i forma ceramiczna. Opisano doświadczenia uzyskane przy odlewaniu powyższych odlewów do form ceramicznych na osnowie syllimanitu (Al2SiO3) z posypką elektro-korundu. Nanoszono 25 warstw. Dla wzmocnienia sztywności formy po 12-tej warstwie wprowadzano niklowo-chromowy drut wzmacniający. Do wyko-nania form zastosowano topiony kwarc o wysokiej czystości o handlowej nazwie „Ekosil-melur”. Okre-ślono wymagania jakie ma spełniać topiony kwarc na formy precyzyjne do odlewania metodą wytapia-nych modeli. Suma domieszek nie powinna prze-kraczać 0,7-0,8%, zawartość krystobalitu powinna być minimalna, skład granulometryczny powinien odpowiadać składowi kwarcu pyłowego, z frakcją dominującą mniejszą niż 10 μm. /M.Z./

Cingi C., Vainola J., Orkas J.: Reakcje forma – metal przy precyzyjnym odlewaniu stopu ma-gnezu AZ91E.Livarski Vest. 2006, Letnik 53, šrút. 2, s. 50-70.

Procesowi precyzyjnego odlewania stopów magnezu towarzyszą reakcje metal-forma. Badania prowadzono w celu poznania stopnia reakcji mię-dzy różnymi materiałami ogniotrwałymi a stopem magnezu AZ91E i znalezienia technik mających na celu obniżenie intensywności tych reakcji. Za-stosowano próbną formę precyzyjną zawierającą wielokrotne próbki o wymiarach 25x25x60 mm. Woskowe modele próbki pokrywano siedmioma różnymi pokryciami ceramicznymi. Do oceny ilo-ściowej obszarów objętych reakcją metal-forma zastosowano analizę obrazu. Najlepiej wobec cie-kłego magnezu zachował się stopiony magnezyt


25

i itr. Następne z kolei były korund i zyrkon. Mo-lochit i tlenek cyrkonowy były średnio odporne. W przypadku stopionej krzemionki występowały sil-ne reakcje. Wykazano, że na przebieg reakcji ma wpływ atmosfera, w której znajduje się zalewana forma skorupowa. /M.Z./

Pomierancev G.V., Vasil’ev V.A.: Odlewnicze wy-roby w stomatologii.Lit.Proiz. 2005, nr 9, s. 20-22.

Stwierdzono, że o sukcesie leczenia stoma-tologicznego decyduje jakość wykonanych odlewów. Przedyskutowano zasadnicze etapy wykonywania odlewów stomatologicznych oraz czynniki wpływa-jące na jakość zębów. Podstawowe metody stoso-wane w tym przypadku to odlewanie z wytapianych modeli, gdzie stosowane są wysokiej jakości woski i masy plastyczne. Omówiono zadania lekarza, technika dentystycznego i odlewnika. Szczególną uwagę zwrócono na pracę odlewnika przy wyko-nywaniu protez zębowych. Odlewnik powinien za-pewnić równomierne wypełnienie odlewu stopem, a odcinki grubościenne należy zaopatrzyć w nadle-wy. Do cienkościennych części odlewu należy do-prowadzić najbardziej gorący metal. Wskazano jak formować wlewy, gdzie je doprowadzić i jak wymia-rować. Dla odlewania stomatologicznego stosuje się także odlewanie odśrodkowe o wysokiej liczbie obrotów, odlewanie próżniowe szczególnie dla ty-tanu i odlewanie za pomocą specjalnych dozowni-ków. /M.Z./

09. INNE TECHNOLOGIE ODLEWANIA

Baranov M.V. i in.: Powstawanie struktury ta-śmowego półwyrobu w warunkach równocze-snego procesu odlewania i walcowania.Litejshhik Rossii 2006, nr 9, s. 40-42.

Opisano połączony proces ciągłego odlewa-nia i deformacji półwyrobów z blachy foliowej. Od-lewa się najpierw blachę, a potem walcuje się ją na grubość 0,006 do 0,050 mm. Przy równoczesnym procesie odlewania i walcowania można otrzymać półwyrób o strukturze i własnościach mechanicz-nych przewyższających własności takich półwyro-

bów otrzymanych po walcowaniu oddzielnie odla-nych wlewków. Badano proces krystalizacji i powsta-wanie struktury dla aluminium marki A0 (0,35% Fe i 0,10% S). Odlewano półwyroby o wymiarach: 7,4 mm grubości i 1050,5 mm szerokości przy różnych warunkach odprowadzania ciepła między stopem i walcami - krystalizatorami. Stopień deformacji wy-nosił 60-65%. Temperaturę odlewania zmieniano w zakresie 680-710°C, a temperatura powierzchni wałków była zmieniana w zakresie 30-70°C dzięki odpowiedniemu ustawieniu ochładzalników. Opisa-no procesy zachodzące w mikrostrukturze blach we wszystkich etapach jej wytwarzania. /M.Z./

Bischofs B., Schuett K.-H.: Formowanie próż-niowe - możliwości i zastosowanie.Konstruieren+Giessen 2005, Jg. 30, nr 3, s. 27-32.

Artykuł dotyczy formowania próżniowego. Przedstawiono krótko historię tej technologii. Opi-sano zasadę formowania tą metodą. Zastosowanie próżni pozwala na stosowanie masy formierskiej bez spoiwa. Podczas zagęszczania zachodzą jedy-nie procesy fizyczne. Zaleca się stosowanie modeli z tworzyw sztucznych. W przypadku wykonywania modeli o skomplikowanym kształcie stosuje się ma-teriał będący połączeniem aluminium i tworzywa sztucznego o dużych porach. Nie zaleca się stoso-wania modeli drewnianych ani metalowych. Do wy-konania modeli wykorzystuje się technikę RP (pa-kiet 3D-CAD). Zaletą tej metody jest to, że uzyskuje się odlewy o bardzo dobrej jakości powierzchni. Odlewy nadają się do malowania i emaliowania bez wstępnego przygotowania. Metoda ta pozwala na wykonanie zarówno odlewów dużych jak i małych, w przypadku żeliwa mogą to być odlewy od 10 do 1000 kg a w przypadku metali lekkich od 100 g do 50 kg. /A.W./

Herfurth K.: Odlewanie żeliwa w sposób ciągły jako innowacyjna metoda wytwarzania odle-wów.Konstruieren+Giessen 2005, Jg. 30, nr 3, s. 2-16.

W artykule w sposób kompleksowy omówio-no stan techniki w dziedzinie odlewania ciągłego że-liwa szarego z grafitem płatkowym i żeliwa sferoidal-


26

nego (wykonywanie półwyrobów). Opisano zasadę odlewania ciągłego przedstawiając poszczególne etapy uzyskiwania półwyrobów Przedstawiono wła-sności żeliwa szarego z wyodrębnieniem żeliwa z grafitem płatkowym. Omówiono także własności żeliwa sferoidalnego. Scharakteryzowano struk-turę i własności mechaniczne, skład chemiczny. Otrzymany metodą odlewania ciągłego półwyrób, podlega dalszej obróbce omówiono więc także kwestię naddatków na obróbkę, których wielkość zależy od długości półwyrobu. W dalszej kolejno-ści omówiono zagadnienie obróbki cieplnej, obróbki termicznej, termochemicznej i termomechanicznej. W artykule umieszczono krótkie informacje na te-mat: powlekania półwyrobów odlewanych w spo-sób ciągły, utwardzania na drodze walcowania, to-czenia, śrutowania. /A.W./

Burdek M.: Odlewanie odśrodkowe końcówek dysz wielkopiecowych.Pr.IMZ. 2006, T. 58, nr 1, s. 45-48.

Omówiono wymagania, które powinny speł-niać dysze wielkopiecowe oraz sposoby wytwarza-nia dysz. Zaproponowano nowy sposób wykonywa-nia końcówek dysz metoda odlewania odśrodkowe-go. Przedstawiono strukture krzepnięcia i jakości powierzchni odlewow. Odlewanie odśrodkowe za-pewnia uzyskanie dobrych jakościowo końcówek dysz wielkopiecowych.

10. TOPIENIE

Chernjavskij V.B., Ladokhin S.V., Gladkov A.C.: Tygle do topienia i krystalizatory z urządzenia-mi do elektromagnetycznego przemieszania.Processy lit’ja 2005, nr 1, s. 48-55.

Podano krótki przegląd rozwiązań kon-strukcyjnych tygli do topienia i zalewania z urządzeniami do elektromagnetycznego miesza-nia stopu przy garnisażowym topieniu metali i sto-pów. Urządzenia te nadają się także do wyposa-żenia krystalizatorów przy kształtowaniu wlewków w piecach elektronowo-łukowych. Przedstawiono także krótki rys historyczny procesy topienia gar-nisażowego i opis jego zalet. Opisywane urządze-

nia to cewki induktorów wykonane z profilowanych rurek miedzianych, umieszczone wokół komory to-pialnej. Rodzaje stosowanych w warunkach prze-mysłowych urządzeń tego typu przedstawiono na schematycznym rysunku. /M.Z./

Bublikov V.B., Berchuk D.N.: Cechy szczególne procesu sferoidyzacji w formie żeliwa zaprawą magnezowo-wapniową.Processy lit’ja 2005, nr 1, s. 20-25.

Uzasadniono celowość stosowania zapra-wy magnezowo-wapniowej do sferoidyzacji w for-mie żeliwa z podwyższoną (do 0,03%) zawartością siarki. Wykazano, że głównymi czynnikami intensy-fikacji procesu rozpuszczania zaprawy magnezo-wo-wapniowej w poziomej, przepływowej komorze reakcyjnej są temperatura zalewania i ilość fluorytu wapnia wprowadzanego celem obniżenia lepkości powstającego żużla. Przedstawiono eksperymen-talne dane na temat wpływu temperatury zalewania i ilości wprowadzanego z zaprawą fluorytu wapnia na powstawanie struktury i własności mechaniczne żeliwa sferoidalnego. Podano zalecenia dla wyboru optymalnego przekroju komory reakcyjnej. /M.Z./

Friebe G.: System kontroli tygla OCP po dłuż-szej eksploatacji.Giesserei-Erfahrungsaust. 2005, nr 4, s. 18.

W artykule omówiono system OCP (Optical Coil Protection System) do kontroli i pomiaru temperatury tygla w piecu indukcyjnym. Układ ten został opracowany przez firmę LIOS we współpracy z firmą OTTO JUNKER. Dla sprawdze-nia układu OCP najpierw przeprowadzono badania laboratoryjne, następnie zastosowano go w piecu indukcyjnym próżniowym o pojemności tygla 2,5 t. System pomiarowy OCP (kabel sensorowy) zo-stał zamocowany w wyłożeniu ogniotrwałym. Jest to bardzo dokładny zespół pomiarowy, którym po-nadto można wykryć pęknięcia tygla. Przy dłuższej eksploatacji układu okazało się, że może on służyć jako wskaźnik zużycia materiału ogniotrwałego. /A.W./

Luzgin V.I. i in.: Indukcyjne stanowiska do to-


27

pienia o szerokich technologicznych możliwo-ściach otrzymywania stopów żelaza i metali nie-żelaznych.Litejshhik Rossii 2006, nr 10, s. 24-27.

Możliwości technologiczne i efektywność topienia w piecach indukcyjnych zależy od zasi-lania pieca prądem elektrycznym i od sterowa-nia parametrami pola magnetycznego w roboczej przestrzeni pieca. Przedstawiono dwuprzetworni-kowy przemiennik częstotliwości, w którym zasi-lanie prądem stałym każdego przetwornika reali-zowane jest z jednego prostownika. Wyjaśniono zasady działania nowoczesnych pieców indukcyj-nych, w których osiąga się niezależne sterowanie składowymi niskiej i średniej częstotliwości prądu z induktora, co pozwala zrealizować szeroką re-gulację parametrów pola elektromagnetycznego w roboczych przestrzeniach pieca. Metoda stre-fowego wzmocnienia mocy pozwala przyspieszyć proces topienia, specjalnie w przypadku, kiedy we wsadzie znajdują się wióry metalu lub odpady z blach. Zwiększenie mocy w dolnej części pieca pozwala na szybkie otrzymanie ciekłego metalu. Przy aktywizacji procesów topienia w górnej części pieca udaje się aktywizować chemiczne procesy między metalem a żużlem, dzięki podgrzaniu tego ostatniego do wyższej temperatury i aktywizowaniu strumieni konwekcyjnych pod żużlem. W stadium podgrzewania metalu przy synchronicznym mode-lowaniu składowych prądu o niskiej częstotliwości w sekcjach induktora pieca z fazowym przesunię-ciem o 120° powstaje biegające pole niskiej czę-stotliwości i siły pociągające wzdłuż pionowej osi tygla co pozwala na aktywne przemieszanie metalu w całej roboczej przestrzeni pieca i zapewnia szyb-kie przyswojenie pierwiastków stopowych. Systemy zasilania pieca prądem elektrycznym oparte na ba-zie półprzewodników dużej mocy pozwalają na roz-szerzenie technologicznych możliwości sterowania procesem topienia metalu stosując metodę dwóch częstotliwości i metodę strefowego zwiększania mocy. Analizowano parametry pracy pieców induk-cyjnych produkcji rosyjskiej i różne reżimy ich pracy przy pojemnościach tygla od 0,6 do 10 ton. /M.Z./

Medved J., Mrvar P.: Utlenianie w wysokiej tem-peraturze stopów magnezu.Livarski Vest. 2006, Letnik 53, št. 3, s. 98-111.

Celem prowadzonych badań było zbada-nie procesu utleniania stopów Mg-Al w atmosferze tlenu w różnych temperaturach oraz wykonanie analizy termodynamicznej stopów magnezu o róż-nej zawartości aluminium. Do badań zastosowano różnicową kalorymetrię skaningową i termograwi-metrię. Ta ostatnia jest oparta o zapis zmian masy próbki jako funkcji temperatury. Proces utleniania był analizowany za pomocą różnicowej kaloryme-trii skaningowej. Otrzymane wyniki wykazują, że warstwa tlenków może chronić metal przeciw pro-gresywnemu utlenianiu lub powodować kompletne zniszczenie przez dezintegrację. Natura warstewki tlenków zależy od warunków zewnętrznych, tzn. od atmosfery, temperatury i rodzaju stopu. Z krzywych termograwitacji obliczano model utleniania stopów Mg-A; podano odpowiednie wzory na utlenianie i na zapobieganie utlenianiu. Przy ogrzewaniu materia-łu, przegrzewaniu wsadu, obróbce cieplnej itp. tem-peratura powinna być niższa niż temperatura, przy której rozpoczyna się topienie fazy eutektycznej, tj. < niż 400°C. Osłonowa warstwa tlenków istnieje do temperatury > 450°C dla stopów bez eutekty-ki. W stopach zawierających fazę eutektyki stabil-ność ochronnej warstwy tlenków ulega zniszczeniu powyżej temperatury eutektyki i następuje wzrost tlenków typu gąbczastego. Ten rodzaj wzrostu jest szkodliwy i prowadzi do zniszczenia materiału. Sto-py Mg-Al (przy różnym udziale Al) wykazują nierów-nomierny przebieg krystalizacji, a pojawienie się eutektyki ma szkodliwy wpływ na stabilność koro-zyjną tych stopów. /M.Z./

Zadera A., Senberger J., Lana I.: Ogrzewanie chemiczne przy produkcji żeliwa sferoidalnegoSlévárenství 2006, Roč.54, Čis. 6, s. 207-212.

Omówiono proces ogrzewania chemicz-nego, który jest skierowany głównie na pod-wyższenie temperatury ciekłego żeliwa przed modyfikacją,. W praktyce może być on za-stosowany do produkcji żeliwa sferoidalnego z zimnym dmuchem. W artykule analizowano wa-


28

runki ogrzewania żeliwa przy wdmuchiwaniu tlenu na powierzchnię ciekłego żeliwa. Źródłem ciepła jest przede wszystkim utlenianie krzemu. Przed-stawiono teoretyczne podstawy procesu. Ponadto przedstawiono zmianę składu chemicznego żeliwa w czasie wdmuchiwania tlenu oraz badano wpływ utleniania kąpieli na strukturę i własności mecha-niczne żeliwa.

Buzek Z.: O intensyfikacji procesu wytapiania stali w piecu łukowym.Slévárenství 2006, Roč.54, Čis. 6, s. 198-207.

Artykuł stanowi przegląd trzynastu po-zycji literatury na podstawie, których opisano problemy intensyfikacji procesu produkcji stali w elektrycznych piecach łukowych i poda-no główne wskaźniki rozwoju tego procesu w świecie w latach 1990-2000. Następnie przed-stawiono dzisiejszy stan procesu topienia w elek-trycznych piecach łukowych i jego intensyfikację w Republice Czeskiej. Analizowano tendencje rozwo-jowe w dziedzinie pozostałych metod produkcji stali i intensyfikację procesu topienia w łukowych pie-cach elektrycznych poprzez zastosowanie proce-su gazowo-tlenowego. Intensyfikacji procesu służą palniki tlenowo-paliwowe. We wnioskach podkre-ślono m.in. rolę procesów wtórnej metalurgii w ka-dzi zwłaszcza wykorzystanie tlenu.

11. OCZYSZCZANIE I WYKAŃCZANIE ODLEWÓW

Kubicek J.: Technologie obróbki powierzchnio-wej odlewów na targach FINTECH.Slévárenství 2006, Roč.54, Čis. 7-8, s. 296-299.

Na Pierwszych Międzynarodowych Targach Obróbki Powierzchniowej, które odbyły się w Brnie, przedstawiono nowe rozwiązania w dziedzinie stru-mieniowej obróbki odlewów, metod lakierowania, emaliowania i nanoszenia powłok plastikowych na odlewy. Przedstawiono ponadto wyposażenie do pneumatycznego oraz wysokociśnieniowego roz-pylania materiałów powłok, wyposażenie do rozpy-lania materiału powłok w wysokich temperaturach. W programie towarzyszącym wystawie odbyło się

specjalne seminarium na temat nowych trendów w procesach technologicznych obróbki wykończe-niowej powierzchni odlewów.

Chevalier R.: Automatyczna obróbka wykańcza-jąca odlewów: technika niedostatecznie jeszcze znana.Homm.e.Fond. 2005, nr 352, s. 20-22.

Dla odlewni zautomatyzowanych wpro-wadzenie automatycznej obróbki wykańczającej odlewów jest procesem nieodzownym i ułatwia przepływ strumienia wyrobów w zakładzie. Za-stosowanie pras obrotowych do wykańczania od-lewów jest znane od dawna ale ich nowe rozwią-zania konstrukcyjne, obejmujące zmodernizowa-ny układ narzędzi tnących i ukształtowania pras w połączeniu z możliwością automatycznego ma-nipulowania odlewami, stworzyły nowoczesną al-ternatywę dla procesu ręcznego wykańczania od-lewów. Prasy stosowane do obcinania zalewek na powierzchni podziału formy w odlewie i do wybija-nia rdzeni mogą być teraz używane do rozcinania kilku odlewów z jednej formy i usuwania układów wlewowych w czasie jednej operacji. Możliwości połączenia tego procesu z transportem automa-tycznym pozwala na utworzenie nowych operacji wykańczania, kontroli i przekazywania odlewów do sfery ekspedycji. Należy jednak uwzględnić kosz-ty wyposażenia i zdolności produkcyjne urządzeń do wykańczania odlewów, które stosuje się przede wszystkim przy odlewach ze stopów aluminium i z żeliwa sferoidalnego. Prowadzone są prace nad ich adaptacją do odlewów z żeliwa szarego. Po-dano przykłady analizy kosztów przeprowadzone w czterech odlewniach, w których zastoso-wano proces automatycznego wykańczania. Na przykład w odlewni produkującej kolekto-ry V8 dla ręcznego wykańczania jednego odle-wu potrzebne jest 30 minut, a przy zastosowa-niu cztero-stanowiskowej prasy jeden operator w ciągu jednej godziny przeprowadzi całkowitą ob-róbkę 350 sztuk odlewów. Innym aspektem wpro-wadzenia tego systemu jest otrzymanie wysokiej jakości odlewów w aspektach tolerancji wymiaro-wych i jakości powierzchni. /M.Z./M.Z./


29

Tirze M.: Procesy spawania w produkcji odle-wów.Giesserei-Erfahrungsaust. 2005, nr 4, s. 32-33.

Omówiono przykłady różnych metod spa-wania odlewów armatury w odlewni żeliwa w Krau-schwitz, gdzie nie tylko naprawia się odlewy ale i spawa konstrukcje żeliwne. Rozróżnia się nastę-pujące rodzaje spawania: spawanie konstrukcyjne (łączenie pojedynczych odlewów w konstrukcję), napawanie (nanoszenie powłok), usuwanie wad odlewów przez spawanie, spawanie sprzężone. /A.W./

12. METALOZNAWSTWO I OBRÓBKA CIEPLNA

Adamiec J., Szczotok A., Cwajna J. : Ilościowa ocena wielkości i kształtu ziaren pierwotnych w odlewanych precyzyjnie elementach z nad-stopu kobaltu MAR-M509.Inz.mat. 2006, R. 27, nr 3, s. 108-111.

W artykule przedstawiono rezultaty prac badawczych nad makrostrukturą powierzchni robo-czej oraz makrostrukturą przekroju poprzecznego żaroodpornego komponentu wykonanego ze stopu MAR-M509. Opisano kolejne etapy postępowania mającego na celu wyznaczenie parametrów cha-rakteryzujących ziarno w przypadku obu rodzajów badanych powierzchni. Efektem tych działań jest opracowanie kompleksowej i powtarzalnej proce-dury oceny ilościowej ziaren pierwotnych badanego komponentu. Ponadto procedura ta może stać się punktem wyjścia przy próbach stworzenia podob-nych procedur w odniesieniu do innych materiałów i innych komponentów.

Verdu C., Adrien J., Reynaud A.: Wpływ dwufa-zowej obróbki cieplnej (α, G, B) na wytrzyma-łość zmęczeniową.Giessereiforsch. 2005, Jg. 57, H. 4, s. 34-41.

Pory i grafit sferoidalny są przyczyną mikro-pęknięć. Różne rodzaje obróbki cieplnej, które prowa-dzą do częściowej austenityzacji osnowy mogą być metodą optymalizacji wytrzymałości zmęczeniowej mikrostruktury. Umożliwiają one wytwarzanie żeliwa

sferoidalnego, którego osnowa składa się z ferrytu, a także fazy stabilnej, w obszarze której powstają mikropęknięcia /A.W./

Woźniak T.Z.: Analiza strukturalna produktów przemiany bainitycznej w zakresie podwójnego rozpadu austenitu.Inż.Mat. 2006, R. 27, nr 2, s. 53-58.

Badania wykonano na stali wysokowęglowej o zawartości 1,1% (wag.). Mikrostruktury badano metodą mikroskopii świetlnej i elektronowej. Zakres podwojonego rozpadu austenitu wyznaczono przy pomocy badań dylatometrycznych. Ocenę stopnia przemiany umożliwiły badania ilościowe, przy po-mocy mikrokomputerowego analizatora mikrostruk-tur, z wykorzystaniem metody siecznych przypad-kowych. Na tej podstawie opracowano krzywe ki-netyczne rozpadu austenitu przechłodzonego oraz krzywe CTPi. Stwierdzono, że począwszy od tem-peratury ok. 220°C krzywe CTPi wykazują systema-tyczne skracanie okresu inkubacji. Przyspieszenie rozpadu jest tym większe, im niższa jest temperatu-ra przemiany. W zakresie przyspieszonego począt-ku przemiany zachodzi podwójny rozpad austenitu metastabilnego. W pierwszym etapie przemiany do-minują grubsze płytki bainitu dolnego, których miej-scami zarodkowania są tzw. midriby. W drugim eta-pie przemiany dominuje typowy bainit dolny, który zarodkuje na granicach ziaren. Potwierdzają to za-równo analizy kinetyczne, obserwacje mikrostruktu-ralne oraz badania rozkładów parametrów geome-trycznych płytek. Zmiany zachodzące w geometrii płytek określono na podstawie rozkładów długości do ich grubości, dla udziałów ilościowych powyżej 50%. Do wyznaczenia rozkładów parametrów geo-metrycznych zastosowano analizator obrazu. Wraz ze wzrostem temperatury przemiany zachodzi roz-drobnienie struktury spowodowane zmniejszeniem udziału ilościowego grubszego bainitu dolnego z midribem. Stwierdzono występowanie efektu wzajemnej stymulacji zarodkowania płytek o morfo-logii motylkowej (butterflay). Efekty autokatalizy wy-wołują tworzenie charakterystycznych elementów strukturalnych typu zygzakowatego lub w kształcie


30

choinki. Wewnątrz płytek bainitu zaobserwowano efekty świadczące o występowaniu midribu.

Krawczyk J., Pacyna J., Rożniata E.: Wpływ szybkości chłodzenia podczas obróbki cieplnej na strukturę staliwa G200CrMoNi4-6-3.Inż.Mat. 2006, R. 27, nr 2, s. 45 –52.

W pracy zaprezentowano nową obróbkę cieplną staliwa nadeutektoidalnego chromowo-ni-klowo-molibdenowego. Staliwo to jest stosowa-ne na walce hutnicze. Obróbka cieplna polegała na nagrzaniu i wytrzymaniu staliwa w temperatu-rze powyżej Accm celem rozpuszczenia w osnowie większości cementytu drugorzędowego oraz sfe-roidyzacji obszarów ledeburycznych. Następnie staliwo było chłodzone aż do temperatury końca przemiany perlitycznej. Chłodzenie było wykona-ne w trzech wariantach różniących się jego szyb-kością (18, 30 oraz 48°C/h). Kolejnym etapem ob-róbki cieplnej było nagrzanie i wytrzymanie staliwa w takiej temperaturze, aby rozpuścić cześć węgli-ków wtórnych oraz doprowadzić do normalizacji ziarna austenitu. Chłodzenie z tej temperatury do temperatury początku przemiany perlitycznej pro-wadzono z wcześniej zastosowanymi szybkościami chłodzenia. W zakresie przemiany perlitycznej dla wszystkich trzech wariantów obróbki cieplnej zasto-sowano taką samą szybkość chłodzenia: 450°C/h. Po zakończeniu przemiany perlitycznej zastosowa-no wygrzewanie. Dalsze chłodzenie do temperatury 200°C wykonano z charakterystyczną dla każdego z wariantów obróbki cieplnej szybkością. Określo-no wpływ szybkości chłodzenia na współczynnik kształtu i kołowości wydzieleń cementytu drugorzę-dowego oraz ledeburytu przemienionego jak i wiel-kość tych wydzieleń. Oceniono również udziały po-szczególnych struktur węglikowych, jak i twardość staliwa po wykonywanych obróbkach cieplnych.

Szczeciński K. i in.: Charakterystyka warstw tle-no-siarko-azotowanych na stali.Inż. mat. 2005, R. 26, nr 5, s. 470-473.

W pracy przedstawiono badania mikrostruk-tury warstw wytworzonych w procesie tleno-siarko-azotowania gazowego na stali węglowej, stopowej

i żeliwie. Zbadano również wpływ budowy warstwy na jej właściwości takie jak twardość i odporność na zużycie. Otrzymane wyniki porównano z warstwami wytworzonymi w procesie azotowania gazowego w analogicznych warunkach. Tleno-siarko-azo-towanie przeprowadzono w amoniaku o składzie 60%NH3 + 1%SO2 + NH3ZDYS, a azotowanie bez SO2

w temperaturze 843 K w czasie od 1 do 4 godz. Skład fazowy warstw określono na drodze dyfrak-cji rentgenowskiej. Skład chemiczny w oparciu o mikroanalizę rentgenowską, a budowę i grubo-ści warstw na podstawie badań mikroskopowych SEM i LMA. Zbadano właściwości otrzymanych warstw takie jak mikrotwardość oraz właściwo-ści trybologiczne metodą „kulka-dysk”. Badania wykazały, iż w wyniku obróbki wytworzone war-stwy charakteryzuje złożona, kompozytowa bu-dowa. Jest ona następstwem, zarówno wnikania do warstwy powierzchniowej azotu, tlenu i siar-ki z atmosfery reakcyjnej, jak również segregacji w podłożu takich pierwiastków, jak krzem i fosfor. Ta złożona budowa, a zwłaszcza tworząca się war-stewka siarczków na powierzchni materiału ma szczególnie korzystne właściwości trybologiczne w porównaniu z warstwą otrzymaną w procesie azotowania.

Major B.: Nanokrystaliczne warstwy uzyskiwa-ne z wykorzystaniem ablacji laserowej.Inż. mat. 2005, R. 26, nr 5, s. 320-324.

Perspektywę rozwoju powłok nowej genera-cji stanowią nanokrystaliczne gradientowe materia-ły funkcjonalne. Metoda osadzania laserem impul-sowym oparta jest o ablację i pozwala uzyskiwać jednorodne powłoki mono- lub wielowarstwowe o budowie nanokrystalicznej praktycznie z dowolne-go materiału. W pracy przedstawiono głównie wy-brane wyniki badań powłok biozgodnych na bazie TiN oraz hydroksyapatytu, a także odniesiono się do wielowarstwowych powłok trybologicznych typu TiN/Ti, CrN/Cr i BN. Analizę strukturalną prowadzo-no metodami AFM, SEM, TEM oraz XRD. Przed-miotem badań był morfologia powierzchni oraz mi-krostruktura przekroju poprzecznego, tekstura kry-stalograficzna i wielkość naprężeń własnych.


31

Mahfoud M., Mucciardi F., Gruzelski J.: Symu-lacja liczbowa procesu krzepnięcia próbki ze stopu aluminium z zastosowaniem analizato-ra temperatury w postaci rurkowego elementu grzewczego.Cast Metals Res. 2005, Vol. 18, nr 3, s. 149-162.

Modelowano nowoczesną technikę prze-prowadzania analizy termicznej z zastosowaniem rurkowego elementu grzewczego. Dzięki zastoso-waniu tej techniki można monitorować i kontrolo-wać jakość odlewów ze stopów aluminium podczas procesu krzepnięcia. Dwuwymiarowy model, ba-zujący na metodzie różnic skończonych i na meto-dzie entalpii, używa współrzędnych cylindrycznych do symulacji przebiegu procesu krzepnięcia prób-ki aluminiowej umieszczonej wewnątrz rurkowego elementu grzewczego. Model jest zdolny zidenty-fikować krytyczne parametry wpływające na pracę systemu. Są to: temperatura topienia ciekłego me-talu, umiejscowienie termopary kontrolnej w prób-ce, temperatura ośrodka w rurkowym elemencie grzewczym i szybkość przepływu powietrza chło-dzącego. Uzyskano dobrą zgodność pomiędzy za-łożonymi a zmierzonymi wartościami parametrów termicznych dla stopów aluminium 319 i 356 stoso-wanych w celu wypróbowania nowo opracowanej technologii.

Celentano D.J.: Termiczna analiza struktury podczas krzepnięcia żeliwa szarego: symulacja i doświadczalna walidacja.Cast Metals Res. 2005, Vol. 18, nr 4, s. 237-247.

W artykule przedstawiono wyniki prac do-tyczące ewolucji obrazu mikrostruktury żeliwa szarego z wykorzystaniem numerycznej symulacji procesu krzepnięcia w oparciu o analizę termiczną. Wykonano trzy testowe odlewy w formach piasko-wych rejestrując krzywe krzepnięcia oraz parame-try mikrostruktury, takie jak gęstość i średnica zia-ren eutektycznych. Termiczne i mikrostrukturalne efekty przemian fazowych podczas krzepnięcia zostały symulowane w oparciu o sprzężony model, uwzględniający bilans cieplny oraz ewolucję mikro-struktury równoosiowej jako efekt przemiany pier-wotnego austenitu i przemiany eutektycznej.

13. ŻELIWO I ODLEWY ŻELIWNE

Becker U.: Odlewanie - lepszy wariant.Konstruieren+Giessen 2005, Jg. 30, nr 3, s. 36-37.

W artykule omówiono problem zamia-ny konstrukcji spawanej na konstrukcję odlewa-ną. Problem dotyczy obudowy oddzielacza oleju w urządzeniach do klimatyzacji. Konstrukcja (odlew) musi wytrzymać duże ciśnienie oleju. Firma „Bitzer“ podjęła się wykonania tego odlewu. Jako tworzy-wo wybrano GJS-400-18LT FEROCAST. Jednym z kryteriów były jego dobre własności tłumiące. Przeprowadzono odpowiednie badania co do moż-liwości wykonania konstrukcji. Przeprowadzono próbę szczelności. /A.W./

Myszka D., Borowski T.: Wymrażanie żeliwa sfe-roidlanego ausferrytycznego.Inż.mat. 2006, R. 27, nr 3, s. 221-224.

W artykule przedstawione zostały właści-wości i mikrostruktura żeliwa sferoidalnego ausfer-rytycznego (ADI) oraz proces jego otrzymywania. Przedstawiono również badania nad dodatkowym zabiegiem wymrażania, który miał na celu przemia-nę austenitu metastabilnego w martenzyt. Cechą podstawową żeliwa sferoidalnego ausferrytyczne-go jest obecność znacznej ilości austenitu w jego mikrostrukturze. Austenit ten w pewnym udziale nie jest stabilny i podlega przemianie w martenzyt podczas obróbki mechanicznej, bądź wymrażania. Badania wykazują, iż taka mikrostruktura żeliwa sferoidalnego i ausferrytycznego bez wymrażania i po wymrażaniu nie różni się zasadniczo od siebie. W przypadku podstawowych obserwacji na mi-kroskopie świetlnym, kontrola twardości, badania dyfrakcji rentgenowskiej oraz obserwacje w ska-ningowym mikroskopie elektronowym wskazują, że w mikrostrukturze zaszły pewne oczekiwane prze-miany.

Chisamera M., Riposan I., Stan S. i in.: Doświad-czenia w zakresie wytwarzania żeliwa z grafitem wermikularnym przez dodatek siarki po sfero-idyzacji.Giesserei-Praxis 2005, nr 1, s. 31-37.


32

Stosując dodatek siarki po sferoidyzacji uzy-skano żeliwo z grafitem wermikularnym bez dodatku domieszek aluminium i tytanu. Ilość dodanej siarki dzięki, której uzyskuje się odpowiedni stosunek sfe-roidów i grafitu wermikularnego zależy od: zawarto-ści magnezu szczątkowego, czasu wytrzymywania przed odlaniem, grubości ścianek odlewu i rodzaju formy. Wyniki pokazują, że możliwa jest zamiana grafitu sferoidalnego żeliwa na grafit wermikularny w seryjnej produkcji przy małej ilości manganu 0,03-0,04 w jednym namiarze przez dodatek siarki w ilości 0,02%. Krytycznymi parametrami w tym przypadku są między innymi: ilość magnezu szczątkowego 0,010%-0,025%, stosunek magnezu do siarki: 0,5 do 2. Wykorzystując wyniki analizy termicznej można kontrolować proces wytwarzania grafitu sferoidalnego względnie wermikularnego. Stopień przechłodzenia DU okazuje się być istot-nym czynnikiem dla powstawania grafitu wermiku-larnego. Przy DU = -40 do 60 powstaje grafit we-rmikularny, przy DU < -60 koralikowy, a przy DU >0 sferoidalny.

Sonsino C.M., Zinke R., Heim R. i in.: Elementy podwozia z EN-GJS-400-15 i EN-GJS-800-8 (ADI) przy obciążeniach eksploatacyjnych o charak-terze udarowym i zmiennym.Giessereiforsch. 2005, Jg. 57, H. 4, s. 26-32.

W ramach eksploatacyjnych badań wytrzy-małościowych wybranych odlewów (obciążenia dynamiczne i zmienne), jak i w wyniku przeprowa-dzonych symulacji wykazano przydatność żeliwa EN-GJS-400-15 i ADI na odlewy motoryzacyjne. Możliwość wykorzystania żeliwa ADI na konstruk-cje lekkie przy obciążeniu eksploatacyjnym może być w pełni wykorzystana jeżeli parametry, takie jak wytrzymałość i ciągliwość zostaną ustalone na poziomie optymalnym, poprzez odpowiedni dobór składu chemicznego i odpowiednie przeprowadze-nie procesu technologicznego, przy zapewnieniu systemu jakości. /A.W./

Podolski P. i in.: Wytwarzanie powłok cynkowo-aluminiowych na odlewach żeliwnych.Inż.mat. 2005, R. 26, nr 5, s. 766-769.

Powłoki cynkowe w warunkach agresyw-nego środowiska korozyjnego lub w wyniku długo-trwałej eksploatacji często okazują się niewystar-czająco skuteczne. Odporność korozyjna powłok cynkowych wzrasta w wyniku wprowadzenia do kąpieli cynkowej aluminium. Otrzymanie powłok cynkowo-aluminiowych bez wad metodą indywi-dualnego zanurzania, w tym również na odlewach żeliwnych, jest możliwe po podniesieniu tempera-tury kąpieli powyżej 520°C. Alternatywą może rów-nież być wytwarzanie powłok cynkowo-aluminio-wych metodą podwójnego zanurzania. W artykule przedstawiono wyniki badań nad otrzymywaniem powłok cynkowo-aluminiowych w procesie podwój-nego zanurzania na wybranych gatunkach żeliwa. Określono kinetykę wzrostu oraz ujawniono struk-turę powłok na żeliwie ciągliwym, sferoidalnym oraz szarym w zależności od parametrów procesu meta-lizacji. Stwierdzono, że zastosowanie metody dwu-stopniowej gwarantuje otrzymanie ciągłych powłok cynkowo aluminiowych, o prawidłowej budowie nie-zależnie od struktury metalizowanego żeliwa.

Ivanov M.A., Shvecov V.I., Kulakov B.A.: Żywot-ność wlewnic z żeliwa sferoidalnego przy odle-waniu cynku.Litejshhik Rossii 2006, nr 9, s. 18-23.

Opisano warunki pracy wlewnic do odlewa-nia cynku. Temperatura cynku wynosi 450-480°C. Wlewnice chłodzone są intensywnie wodą. Wlew-nice wykonane z żeliwa szarego mają grubość ścianek 50 mm. Opracowano matematyczny model zmian temperatury pełnego cyklu pracy wlewnicy i na jego podstawie stworzono program kompute-rowy umożliwiający modelowanie temperaturowej niejednorodności pełnego cyklu pracy wlewnicy. Na jego podstawie stworzono program kompute-rowy umożliwiający modelowanie pól temperatury od zalania wlewnicy cynkiem do wybicia gotowe-go bloku. Przedstawiono gradienty temperatury w ściance wlewnicy i towarzyszące im naprężenia. Porównano także naprężenia w ściance wlewnicy o grubości 30 mm. Na wykresach przedstawiono zależność temperatury wlewnicy od czasu i naprę-żeń w jej dnie dla grubości ścianki 30, 50 i 70 mm.


33

Największy spadek temperatury występuje w czasie 2 minut po zalaniu, a potem nakłada się proces spadku temperatury w wyniku chłodzenia wodą z nagrzewaniem ścianki i naprężenia spadają. Przed-stawiono gradienty temperatury przy 3 grubościach ścianek wlewnicy i naprężenia po 4 i 15 minutach po zalaniu. Nie stwierdzono wyraźnej celowości za-stępowania wlewnic z żeliwa szarego wlewnicami z żeliwa sferoidalnego. /M.Z./

Olsen S.O.: Umacnianie przez wydzielanie perli-tycznego żeliwa sferoidalnego.Livarski Vest. 2006, Letnik 53, št. 3, s. 112-122.

Omawiano metody umożliwiające podwyż-szanie wybranych własności mechanicznych per-litycznego żeliwa sferoidalnego. Skoncentrowa-no się na działaniu wanadu jako pierwiastka sto-powego w przypadku sferoidyzacji w formie oraz przy sferoidyzacji w kadzi. Przedstawiono wyniki badań własności mechanicznych oraz różnice po-między dwoma procesami w porównaniu do żeliwa niestopowego traktowanego tutaj jako punkt od-niesienia. Z przeprowadzonych badań wyciągnię-to następujące wnioski: - wprowadzenie wanadu w małych ilościach daje znaczący efekt wzmoc-nienia żeliwa perlitycznego sferoidalnego w stanie po odlaniu; - wzrost wytrzymałości na rozciąganie może wynosić 830 MPa a granica plastyczności 450 MPa (obecność niklu może nawet podwyższyć te granice); - sferoidyzacja w formie daje wyższe własności wytrzymałościowe niż sferoidyzacja w kadzi; - udarność po wprowadzeniu dodatku wanadu obniża się, ale dla żeliwa perlitycznego nie ma to zbyt dużego znaczenia; - dodatek wa-nadu obniża podatność na obróbkę mechaniczną (w pewnych sytuacjach korzystniejszy jest jednak mały dodatek wanadu niż wprowadzanie większej ilości pierwiastków stopowych). /M.Z./

Jech M., Nova I., Novakova I.: Monitoring własności mechanicznych żeliwa szarego i sferoidalnego.Slévárenství 2006, Roč.54, Čis. 9, s. 340-345.

Żeliwo, zarówno sferoidalne, jak i wermiku-larne należy do ważnych materiałów konstrukcyj-

nych w dziedzinie motoryzacji. Pomimo tego brak jest informacji o zasadach zachowania żeliwa przy jednoosiowym stanie naprężeń. Próbę rozwiązania tego problemu podjął zespół pracowników Uniwer-sytetu Technicznego w Libercu. Zbudowano tam specjalne urządzenie pomiarowe, w którym wy-korzystano laserowy ekstensometr, maszynę do badania wytrzymałości na rozciąganie i komputer. Urządzenie to dało możliwość interpretacji wykre-sów impedancji obciążenia żeliwa w trakcie prób rozciągania. Zastosowano je do bardziej szybkiej i dokładnej obróbki danych z możliwością określe-nia niekonwencjonalnych stanów granicznych. Na podstawie szeregu eksperymentów ustalono zależ-ności pomiędzy Rm, Re i σ1. Potwierdzono, że wła-sności żeliwa sferoidalnego zbliżają się do własno-ści stali konstrukcyjnych. Wyniki badań potwierdza-ją możliwości stosowania części konstrukcyjnych z żeliwa w przemyśle motoryzacyjnym.

Aissat S.: Badanie skutków oddziaływania ści-śle zalecanych warunków hartowania na wła-sności mechaniczne kul do kruszarek.Homm.e.Fond. 2005, nr 352, s. 23-27.

Odlewane kule do kruszarek przeznaczone do produkcji cementu i stosowane do rozgniatania kawałków skał na puder o ziarnistości około 15 mi-kronów podlegają intensywnemu ścieraniu i pękaniu poprzez abrazyjne działanie skał, obudowy komór kruszarek i samych kul między sobą. W artykule opi-sano badania twardości kul o średnicy 50 i 70 mm i ich zużycie w czasie pracy. Interpretacja otrzyma-nych wyników pozwoliła na sprecyzowanie wyma-gań w zakresie odporności na zużycie przez ście-ranie i abrazję oraz udarność. Dzięki odpowiednim warunkom obróbki termicznej, a zwłaszcza ścisłemu dotrzymywaniu warunków procesu hartowania uzy-skano strukturę martenzytyczną odlewów kul i wyż-sze własności użytkowe. Omówiono parametry pro-cesów, które powinny być dotrzymane, zwłaszcza w procesie hartowania, w zależności od średnicy kul. Stosowano hartowanie z temperatury 850-950°C i chłodzenie powietrzem lub w kąpieli olejo-wej. /M.Z./


34

Fraś E., Kopyciński D.: Struktura i właściwości żeliwa wysokoaluminiowego z dodatkiem tyta-nu i chromu.Prz.Odl. 2005, T. 55, nr 1, s. 8-14.

W pracy wykazano możliwość eliminacji nie-pożądanego węglika Al4C3 , ze struktury żeliwa wy-sokoaluminiowego. Wprowadzając do niego tytan, powoduje się przekształcenie żeliwa wysokoalumi-niowego w stop o strukturze FeAl-TiC, który można nazwać kompozytem in-situ. Przy zawartości tytanu ok. 4,5% zostaje całkowicie wyeliminowana obec-ność węglika Al4C3 w tym stopie. W dodatku można wyróżnić dużą odporność na utlenianie otrzymane-go materiału, przewyższająca właściwości żeliwa i staliwa wysokochromowego, a otrzymany stop o strukturze FeAl-TiC z domieszką chromu i boru cechuje dobra plastyczność. Tak opracowany stop ma osnowę, będącą związkiem międzymetalicznym FeAl, umocnionym wydzieleniami węglika tytanu.

14. STALIWO I ODLEWY STALIWNE

Stradomski Z., Stachura S., Pirek A.: Analiza mechanizmu zużycia staliwa wysokowęglowe-go w suchym kontakcie ciernym.Inż. mat. 2005, R. 26, nr 5, s. 593-594.

Przedmiotem badań była analiza mecha-nizmu zużycia wysokowęglowego staliwa stoso-wanego na walce hutnicze. Materiał do badań po-brano z walców hutniczych obrobionych cieplnie. Materiał badawczy charakteryzował się zróżnico-waną zawartością węgla i pierwiastków stopowych. Badania przeprowadzone metodą „rolka-klocek” w warunkach suchego tarcia pozwoliły na ocenę zużycia materiału walców. Przeprowadzono anali-zę metalograficzną, stereologiczną i faktograficzną, które pozwoliły na poznanie mechanizmów zużycia trybologicznego badanego staliwa. Dominującym mechanizmem zużycia jest mikroskrawanie i bruz-dowanie.

Kabała-Trzaskowska A., Budzynowski T.:Analiza metalograficzna tworzenia się war-

stwy azotowanej na staliwach stopowych w stanie surowym.Inż. mat. 2005, R. 26, nr 5, s. 403-404.

W artykule przedstawiono analizę metalo-graficzną warstw azotowanych na staliwach stopo-wych. Badania przeprowadzono na grupie staliw o zróżnicowanej zawartości chromu. Ze względu na wysoka zawartość chromu będą to staliwa o wyj-ściowej strukturze martenzytyczno-bainitycznej. Staliwa te w stanie surowym zostały poddane azo-towaniu w atmosferach regulowanych metodą NI-TREG, przy zachowaniu jednakowych parametrów azotowania niezależnie od składu chemicznego staliwa.

Martinek L. i in.: Wtórna metalurgia w odlew-niach.Slévárenství 2006, Roč.54, Čis. 6, s. 218-221.

Wzrastające wymagania klientów w zakre-sie jakości i kosztów wymuszają na producentach staliwa stosowanie procesów wtórnej metalurgii do procesu produkcji odlewów. Wprowadzanie takich zabiegów nie wiąże się z dużym nakładem kosztów. Precyzyjna definicja stawianych wymagań pozwala właściwie ocenić nakłady inwestycyjne. Najlepszą metodą jest stopniowe wprowadzanie nowych in-westycji, od najprostszych do bardziej skompliko-wanych.

Sochor J., Cech J., Havelkova L.: Ocena wpływu pozapiecowej rafinacji próżniowej na własno-ści mechaniczne odlewu w warunkach odlewni ZDAS.Slévárenství 2006, Roč.54, Čis. 4-5, s. 164-166.

W odlewni staliwa ZDAS w ciągu ostatnich 10 lat przeprowadzono gruntowną modernizację, dzięki której doszło do znacznego rozszerzenia technologicznych możliwości wytopu stali, przede wszystkim w zakresie jakości jak i w świetle produ-kowanych odlewów. Przyczynił się do tego montaż pieców tyglowych i stanowiska do próżniowego od-gazowania (VD) i próżniowo-tlenowego odwęgla-nia (VOD). Opisano własności odlewów ze staliwa GS13MnNi64V i GX5CrNi134. Scharakteryzowano własności mechaniczne otrzymywane przy użyciu


35

zabiegów metalurgii pozapiecowej w warunkach od-lewni ZDAS. Podkreślono, że własności te osiągają wyższy poziom, niż jest to możliwe do otrzymania przy wytopie tylko w piecu łukowym. Z przedstawio-nych wyników stwierdzić można, że przy wytopie w piecu łukowym-piecu tyglowym i dzięki zasto-sowaniu procesu VOD osiągnięto podwyższenie udarności w temperaturze -10°C, obniżenie ilości wad oraz zawartości gazów, co przedstawiono na wykresach.

Chabour S. i in.: Zmiany strukturalne pod wpły-wem wahań temperatury w staliwie stopowym chromoniklowym.Fonderie Fond.d’Aujourd. 2005, nr 244, s. 14-21.

W walcach do walcarek mogą występować wahania temperatury w granicach od temperatury otoczenia do 500°C. Tego typu skoki temperatury powodują zmiany struktury, co sprzyja rozchodzeniu się pęknięć i może prowadzić do zmęczenia ciepl-nego. Przeprowadzono badania zmiany struktury w staliwie chromoniklowym w tym zakresie tempe-ratury, przy czym wahania temperatury były zbliżo-ne do zakresu obliczonego teoretycznie. /A.W./

15. STOPY METALI NIEŻELAZNYCH I ODLEWY Z TYCH STOPÓW

Znamenskij L.G., Ivochkina O.V., Kulakov B.A.: Elektroimpulsowe nanotechnologie w proce-sach odlewniczych.Litejshhik Rossii 2006, nr 9, s. 8-14.

Na podstawie rozważań teoretycznych i ba-dań eksperymentalnych ustalono prawa jakimi rzą-dzi się oddziaływanie nanosekundowych elektro-magnetycznych impulsów. Tworzą one pole magne-tyczne o wysokim napięciu. Rosja jest światowym liderem w dziedzinie ich generowania. Stosowanie tych impulsów daje możliwość realnego sterowania wieloma ważnymi procesami odlewniczymi i stwo-rzenia nowych zaawansowanych technologii wyko-nywania odlewów Najlepszy efekt można otrzymać przy oddziaływaniu na nieodporne termodyna-micznie układy (roztwory koloidalne i stopy metali). W procesach odlewania precyzyjnego odnosi się to

do hydrolizowanych roztworów krzemianu etylu i do szkła wodnego. Pozwala to na intensyfikację pro-cesu hydrolizy krzemianu bez rozpuszczalników or-ganicznych i otrzymanie wysokomodularnego szkła wodnego. Opisano proces aktywacji krzemu w upo-rządkowaniu atomowym. Nanoimpulsy pozwalają na wzrost żywotności suspensji i wytrzymalości form (1,4 do 1,7 razy). Ponadto impulsy te wykorzystano w procesach elektroimpulsowego wprowadzania pierwiastków i do modyfikowania Al trudnotopliwy-mi metalami, jak Mo, Ti, Zr. Opisano proces przygo-towania na specjalnym stanowisku „nano-zaprawy” zastosowanej do wytopu stopu AK7, modyfikowa-nego 0,5 do 1,0% Mo. Analiza mikrostruktury sto-pu wykazuje istotne zmniejszenie wymiarów ziaren i zmianę kształtu wtrąceń Si z płatkowej na zwartą, przy zastosowaniu opracowanej elektroimpulsowej metody przygotowania zapraw typu „aluminium-metal trudnotopliwy”. Umożliwia to otrzymywanie stopów o zespole wysokich własności odlewniczych i fizyko-mechanicznych. /M.Z/

Kretz R., Papakyriacou M.: Rozdrobnienie ziar-na w stopie magnezu AZ 31.Giessereiforsch. 2005, Jg. 57, H. 4, s. 12-17.2005, Jg. 57, H. 4, s. 12-17.

Przeprowadzono badania rozdrobnie-nia ziarna w stopie magnezu. Zastosowano w tym przypadku, zarówno obróbkę chemiczną, jak i ultradźwiękami. Najlepszy efekt rozdrobnienia osiągnięto przez obróbkę ultradźwiękami. Zasto-sowanie środka chemicznego dało także dobre rezultaty. Chemiczny środek do rozdrabniania to cząsteczki SiC i Al4C3 odpowiednio wstępnie przy-gotowane. /A.W./

Dinnis C., Taylor J., Dahle A. i in.: Porowatość stopów Al-Si zawierających żelazo i mangan.Giessereiforsch. 2005, Jg. 57, H. 4, s. 2-10.

Zbadano wpływ żelaza i manganu na poro-watość stopów odlewniczych Al-Si. Wpływ dodatku żelaza i manganu na porowatość jest różny i waha się w zależności od obszaru odlewu. Ze wzrostem zawartości żelaza porowatość rośnie w obszarach węzłów cieplnych bardziej niż w pozostałych. Wpływ dodatku manganu na porowatość zależy od ilości


36

miedzi w stopie a także obszaru odlewu piasko-wego. Główne czynniki za pomocą, których można wyjaśnić ten problem to krzepnięcie eutektyki Al-Si i tworzenie się międzymetalicznej fazy zawierającej żelazo, a także występowanie albo brak faz nisko-topliwych zawierających miedź. /A.W./

Szummer A., Lublińska K.: Wpływ odkształcenia plastycznego na dyfuzję wodoru w odpornych na korozję stopach niklu.Inż.Mat. 2006, R. 27, nr 1, s. 23-28.

Stopy niklu pomimo wyższej odporno-ści na korozję niż stale, wykazują jednak niższą odporność na kruchość wodorową, szczególnie w stanie odkształconym plastycznie stosowanym do umacniania tych stopów. Jedną z przyczyn więk-szej kruchości tych stopów w stanie odkształconym plastycznie może być wzrost szybkości dyfuzji wo-doru, spowodowany wzrostem gęstości dyslokacji, związany z silnym odkształceniem plastycznym. Dane literaturowe dotyczące wpływu odkształcenia plastycznego na szybkość dyfuzji w stopach o sieci RSC są rozbieżne. Przedmiotem badań niniejszej pracy był wysokomolibdenowy stop niklu Hastelloy C-276. W porównawczych badaniach współczyn-nika dyfuzji wodoru w materiale odkształconym plastycznie i w materiale wyżarzonym zastosowa-no metodę pomiaru odkształcania się próbek pod wpływem wnikania wodoru. Zastosowana metoda polega na pomiarze odkształceń próbki metalowej w postaci cienkiej, smukłej płytki, stanowiącej ka-todę, która jest nasycana elektrolitycznie wodorem tylko z jednej strony. Wnikanie wodoru powoduje wzrost parametru sieci krystalicznej metalu, a tym samym wzrost objętości, co jest przyczyną odkształ-ceń, których skutkiem jest wyginanie się płytki. W celu określenia zależności wielkości wygięcia próbki od czasu wodorowania wprowadzono odpo-wiednie zależności matematyczne dla przypadku, gdy rozkład stężenia wodoru w próbce ma charakter dyfuzyjny. Wyniki przeprowadzonych badań wyka-zały, że w przypadku próbek, w których stopień od-kształcenia plastycznego wynosił 505, współczyn-nik dyfuzji wodoru w temperaturze pokojowej jest 2,7 razy większy, aniżeli w przypadku próbek wyża-

rzonych. Wzrost szybkości dyfuzji wodoru, spowo-dowany tzw. dyfuzją kanalikową, powoduje głębszą jego penetrację w materiał uprzednio odkształco-ny, co w efekcie powoduje, że ulega on degradacji w większym stopniu.

Medved J., Mrvar P.: Utlenianie w wysokiej tem-peraturze stopów magnezu.Livarski Vest. 2006, Roč.53, Čis. 3, s. 98-111.

Celem prowadzonych badań było zbada-nie procesu utleniania stopów Mg-Al w atmosferze tlenu w różnych temperaturach oraz wykonanie analizy termodynamicznej stopów magnezu o róż-nej zawartości aluminium. Do badań zastosowano różnicową kalorymetrię skaningową i termograwi-metrię. Ta ostatnia jest oparta o zapis zmian masy próbki jako funkcji temperatury. Proces utleniania był analizowany za pomocą różnicowej kaloryme-trii skaningowej. Otrzymane wyniki wykazują, że warstwa tlenków może chronić metal przed utlenia-niem lub powodować kompletne zniszczenie przez dezintegrację. Natura warstewki tlenków zależy od warunków zewnętrznych, tzn. od atmosfery, tempe-ratury i rodzaju stopu. Z krzywych termograwitacji obliczano model utleniania stopów Mg-Al; podano odpowiednie wzory na utlenianie i na zapobieganie utlenianiu. Przy ogrzewaniu materiału, przegrzewa-niu wsadu, obróbce cieplnej itp., temperatura po-winna być niższa niż temperatura przy której rozpo-czyna się topienie fazy eutektycznej, tj. < niż 400°C. Osłonowa warstwa tlenków istnieje do temperatury > 450°C dla stopów bez eutektyki. W stopach za-wierających fazę eutektyki stabilność ochronnej warstwy tlenków ulega zniszczeniu powyżej tem-peratury eutektyki i następuje wzrost tlenków typu gąbczastego. Ten rodzaj wzrostu jest szkodliwy i prowadzi do zniszczenia materiału. Stopy Mg-Al (przy różnym udziale Al) wykazują nierównomierny przebieg krystalizacji, a pojawienie się eutektyki ma szkodliwy wpływ na stabilność korozyjną tych sto-pów. /M.Z./

Radziszewska A., Kąc S., Kusiński J.: Laserowa powierzchniowa modyfikacja stopu Al-Si.Inż. mat. 2005, R. 26, nr 5, s. 332-334.


37

W artykule omówiono wpływ parametrów la-serowego stopowania na strukturę oraz własności użytkowe otrzymanych warstw wierzchnich (WW) na stopie Al-Si. Mikrostruktura, wymiary wzboga-conej warstwy wierzchniej zależały od grubości nałożonych powłok Cu oraz parametrów obróbki laserowej (np. energii impulsu). Zastosowanie elek-tronowej mikroskopii skaningowej pozwoliło stwier-dzić występowanie w strefie wzbogaconej struktu-ry dendrytycznej. Największą mikrotwardość WW otrzymano stosując najgrubsze powłoki Cu oraz energię impulsu 30 J.

Filip R.: Kształtowanie mikrostruktury warstwy wierzchniej stopu tytanu Ti-6Al-4V poprzez sto-powanie laserowe.Inż. mat. 2005, R. 26, nr 5, s. 317-319.

W artykule przedstawiono wyniki badań warstwy wierzchniej stopu tytanu Ti-6Al-4V po sto-powaniu laserowym. Przetapianie prowadzono przy użyciu lasera ciągłego CO2 po uprzednim nałoże-niu warstwy proszku TaB2 zmieszanego z grafitem. Stosowano atmosferę ochronną argonu. Badano mikrostrukturę strefy przetopienia i strefy wpływu ciepła, określono skład chemiczny i fazowy warstw stopowanych. Przeprowadzono badania twardo-ści faktograficznej oraz pomiary siły termoelek-trycznej na przekroju poprzecznym strefy oddzia-ływania laserowego. Strefa stopowana o grubości 350-956 μm i twardości w zakresie 640-700 HV za-wierała węgliki i borki rozmieszczone w martenzy-tycznej osnowie.

Di Sabatino M., Arnberg L.: Wpływ rozdrobienia struktury ziarnistej i ilości rozpuszczonego wo-doru na lejność stopu A356.Cast Metals Res. 2005, Vol. 18, nr 3, s. 181-186.

Prześledzono wpływ rozdrobnienia struktu-ry ziarnistej i rozpuszczonego wodoru na lejność stopu A356. Niedawno opracowana testowa meto-da odlewania spiralnego została wykorzystana do pomiaru lejności z uzyskaniem powtarzalnych wy-ników. Rozdrobnienie struktury ziarnistej zmniejsza wielkość ziaren w spiralach, zwłaszcza na końcu spirali, ale nie ma znaczącego wpływu na lejność.

Dodatki wodoru do wytopu nie wywarły wpływu na lejność, ale miały istotny wpływ na wzrost porowa-tości.

Fauconnier J.M.: Nowe odlewnicze stopy alumi-nium – ALUSAND 191 i ALUSAND 193.Homm.e.Fond. 2005, nr 351, s. 11-15.

Zastosowanie odlewów ze stopów alu-minium w przemyśle aeronautycznym, trans-porcie szynowym i innych ważnych dziedzinach przemysłu to przede wszystkim stosowanie sto-pów aluminium-krzem typu AS7G03/06 lub A/D 357. Jednak wzrastające wymagania techniczne nowoczesnych technologii związanych z technikami cyfrowymi, symulacją itp. doprowadziły do opraco-wania nowych stopów o ulepszonych własnościach. Dotyczy to własności mechanicznych, statycznych i dynamicznych, przy zachowaniu dobrej odporno-ści na korozję, lejności i spawalności istniejących stopów aluminium. Nowe stopy opracowane przez francuskie ośrodki naukowe noszące nazwy firmo-we ALUSAND 191 i 193 zapewniają podwyższenie omawianych własności o około 20%, poprzez odpo-wiednie utwardzenie struktury. Stopy te nadają się do opracowywania technologii wykonywania odlewów w oparciu o istniejące programy komputerowe pro-jektowania procesu wypełniania formy, krystalizacji, optymalizacji składu chemicznego i przeprowadze-nie specyficznej obróbki cieplnej. Przy opracowy-waniu technologii wykonania tych odlewów stosuje się klasyczny proces zalewania syfonowego typu 1-2-2 z zastosowaniem filtracji i równomiernego pro-cesu wypełniania wnęki formy. Procesy zasilania i krzepnięcia powinny być również poddane kom-puterowej symulacji. Podwyższenie własności me-chanicznych uzyskuje się dzięki dodatkowi miedzi tak, aby uzyskać równowagę pomiędzy Rp0,2 i A%. Dodatek miedzi związany jest z precyzyjnym dobo-rem warunków obróbki cieplnej, którą należy ustalić po wykonaniu próbnych serii. Artykuł jest bardzo bogato ilustrowany wynikami badań własności me-chanicznych stopów ALUSAND przeprowadzonych na próbkach, na odlewach oraz w warunkach pod-wyższonej temperatury po odpuszczaniu w czasie 8 h i w temperaturze 170°C. Przedstawione wyniki


38

porównano z własnościami stopu AS7G. Omówio-no także wyniki badań odporności na korozję pod obciążeniem. Podano przykłady zastosowania od-lewów tych stopów. /M.Z./

Hernandez J.L. i in.: Nowe wyniki badań doty-czące struktury brązów i ich zastosowanie.Fonderie Fond.d’Aujourd. 2005, nr 242, s. 13-22.

Na życzenie odlewni Aizpurua, która zamie-rzała poprawić jakość swoich wyrobów firma INA-SMET zbadała zużywanie się wieńców ze stopu miedzi przy różnym stanie struktury. Wyniki poka-zały różne zużywanie się wieńców w zależności od wielkości ziaren i rodzaju struktury. /A.W./

Hairy P.: Odlewy cienkościenne w odlewni sto-pów nieżelaznych: ciśnieniowej, piaskowej i ko-kilowej.Fonderie Fond.d’Aujourd. 2005, nr 243, s. 23-32.

Na wstępie omówiono pojęcie standardo-wej grubości ścianki odlewu w zależności od pro-cesu odlewania oraz nowe wymagania przemysłu motoryzacyjnego, dla którego przeznaczone jest 90% produkowanych odlewów ze stopów Al. Ko-nieczność obniżenia grubości ścianki odlewów spowodowana jest potrzebą obniżki cen odlewów oraz zmniejszeniem wymiarów i masy pojazdów. W dokonanej syntezie literatury objęto w dziale odlewnictwa ciśnieniowego: stopy magnezu, alu-minium i cynku. W zakresie odlewni grawitacyjnej omówiono odlewanie kokilowe i do form piaskowych. Podano szereg szczegółów technicznych, rysunków i wykresów, a także metod badań nad otrzymaniem ścianek odlewów o coraz mniejszej grubości. Wy-mieniono parametry procesu odlewania, które mają decydujący wpływ na możliwość pocienienia grubo-ści ścianki, a także trudności występujące przy ich wprowadzaniu. /M.Z./

16. KOMPOZYTY

Posmyk A.: Kształtowanie właściwości trybolo-gicznych materiałów kompozytowych na osno-wie aluminium.Inż.Mat. 2006, R. 27, nr 2, s. 69-74.

W pracy omówiono możliwości kształtowa-nia właściwości trybologicznych materiałów kom-pozytowych na osnowie stopów aluminium (AlMC). Opisano wpływ składu chemicznego, kształtu, wielkości i zawartości fazy zbrojącej na właściwo-ści trybologiczne skojarzeń żeliwo/kompozyt. Jako partnera badanych materiałów kompozytowych za-stosowano żeliwo EN-GJL-300 stosowane na pier-ścienie tłokowe firmy Fapit w Łodzi. Na podstawie przeprowadzonych badań trybologicznych, mikro-skopowych, stereologicznych i profilografometrycz-nych stwierdzono, że najlepsze właściwości ślizgo-we mają kompozyty zawierające włókna i sfery, a najgorsze kompozyty z wielościanami nieforem-nymi Al2O3, nazywanymi często cząstkami. Naj-mniejszą intensywność zużywania żeliwa powoduje współpracujący z nim kompozyt zawierający cząst-ki węgla szklistego, następnie Al2O3 w postaci włó-kien i cząstek oraz sfer. Stwierdzono, że podczas współpracy ślizgowej żeliwa z kompozytami docho-dzi do usuwania z osnowy cząstek fazy zbrojącej w większości kompozytów. Przemieszczające się pomiędzy żeliwem a osnową luźne cząstki powodu-ją istotne uszkodzenia powierzchni osnowy. Efek-tem usuwania cząstek zbrojących z osnowy jest wzrost współczynnika tarcia w przypadku kompo-zytu z włóknami i cząstkami w ilości 10%. Badania trybologiczne wykonano na testerze. Ograniczone smarowanie odpowiada warunkom pracy grupy tło-kowej silnika podczas chwilowego niedoboru środ-ka smarnego, występującego w trakcie rozruchu zimnego silnika. Topografie powierzchni badano mikroskopami skaningowym i świetlnym oraz meto-dą profilografowania.

Wendler B. i in.: Wpływ składu chemicznego fazy ceramicznej na kąt zwilżania w układzie Ti-6Al4V/Ti(CxNy).Inż. mat. 2005, R. 26, nr 5, s. 647-649.

Podstawowym wymogiem stawianym mate-riałom kompozytowym jest w szczególności przeno-szenie wymaganych obciążeń. Aby sprostać temu zadaniu, materiały te muszą być spójne w całej ob-jętości. Przy projektowaniu materiałów wielofazo-wych, jakimi są kompozyty, oznacza to konieczność


39

zapewnienia dobrej adhezji międzyfazowej tak, aby naprężenia wywołane przez obciążenia zewnętrz-ne mechaniczne i/lub termiczne były przenoszone w całej objętości kompozytu. W nowoczesnych materiałach kompozytowych w osnowie z metali lekkich, wzmacnianej fazą ceramiczną, koniecz-ne jest w szczególności zapewnienie dobrej ad-hezji na granicy między metalem i ceramiką. Zja-wiskiem fizycznym, które determinuje wzajemną adhezję pomiędzy osnową a zbrojeniem jest zwil-żanie. Niezadowalająca więź pomiędzy osnową i zbrojeniem wynika z faktu, że materiały ceramicz-ne o wiązaniach jonowych i kowalentnych nie są zwilżane przez ciekłe metale i tak zwana granica czysto adhezyjna (bez warstwy pośredniej) nie jest możliwa do utworzenia. W rozpatrywanym przy-padku fazą ceramiczną jest trójskładnikowa faza Ti(CxNy) o mieszanym wiązaniu metaliczno-jono-wo-kowalentnym. Zmieniając skład chemiczny tej fazy (poprzez zmianę stężeń węgla i/lub azotu) można zmienić układ wiązań metalicznych w fazie ceramicznej i tym samym zmieniać jej zwilżalność przez metaliczną osnowę. W pracy wykonanej w interdyscyplinarnym zespole z Politechniki Łódzkiej i Warszawskiej wykonano pomiary kątów zwilżania ceramiki Ti(CxNy) przez stop Ti6Al4V w przedzia-le temperatur 1950 do 2050 K przy wartościach x i y zmieniających się w zakresie (0-1). Wyniki badań mogą mieć istotne znaczenie przy projek-towaniu kompozytów metalowo-ceramicznych, w szczególności w układzie Ti6Al4V/Ti(CxNy), o dużej odporności na ścieranie i zużycie, i zwięk-szonej zdolności przenoszenia naprężeń.

Słoma J. i in.: Struktura i właściwości dyfuzyj-nych warstw kompozytowych na bazie alumi-nidków niklu wytwarzanych na stopach niklu w procesach dwustopniowych.Inż. mat. 2005, R. 26, nr 5, s. 288-290.

W artykule przedstawiono wyniki badań warstw kompozytowych na osnowie faz międzyme-talicznych z układu Ni-Al z zewnętrzną strefą tlenku lub azotku aluminium, wytworzonych na stopie ni-klu Inconel 600. W tym celu zastosowano metodę dwustopniową polegającą na osadzaniu, w pierw-

szej kolejności, powłoki aluminium poprzez rozpy-lenie magnetronowe, a następnie zastosowanie utleniania lub azotowania jarzeniowego. Wytwo-rzone warstwy, o charakterze dyfuzyjnym, cechują się podwyższoną twardością oraz dobrą odporno-ścią na zużycie przez tarcie i korozję. Zastosowa-na metoda dwustopniowa pozwala obrabiać detale o skomplikowanych kształtach.

Myalski J., Śleziona J.: Kompozyty metalowe zbrojone cząstkami węgla szklistego.Prz.Odl. 2005, T. 55, nr 1, s. 24-33.

W pracy przedstawiono wyniki badań kom-pozytów zawierających jako zbrojenie cząstki wę-gla o strukturze amorficznej. Kompozyty te stano-wią ze względu na niestosowany dotychczas rodzaj zbrojenia nową grupę kompozytów przeznaczo-nych do pracy w warunkach tarcia. Przedstawio-no technologie ich wytwarzania oraz podstawowe właściwości mechaniczne i trybologiczne. Wyniki badań wykazały, że kompozyty te charakteryzu-ją się małymi wartościami współczynnika tarcia (poniżej 0,12 podczas tarcia technicznie suchego i 0,04-0,08 podczas tarcia ze smarowaniem).

17. SYSTEMY ZAPEWNIENIA JAKOŚCI, STATYSTYCZNA KONCEPCJA PROCE-SU (SPC), CERTYFIKACJA, KONTROLA

JAKOŚCI, BADANIA ODBIORCZE

Skrbek B.: Zastosowanie ultradźwięków do oce-ny jakości żeliwa. Slévárenství 2006, Roč.54, Čis. 9, s. 334-339.

Na podstawie analizy literatury podano nor-my czeskie opisujące grafit w żeliwie. Stwierdzo-no, że parametry grafitu: kształt i wielkość dobrze oddają akustyczne własności żeliwa. Pierwszą część artykułu poświecono zasadom badań aku-stycznych, podano przykłady zastosowania, m.in. wzory empiryczne dla oceny osnowy metalowej żeliwa, np. obecność ledeburytu, wpływ wielkości i ilości wydzieleń grafitu na własności mechanicz-ne (Rm i Eo) oraz wpływ wyżarzania normalizują-cego. Następnie opisano zasady badań defekto-


40

skopowych, porównując metody ultradźwiękowe i radiograficzne.

Pusch G., Huebner P., Pyttel B.: Dyrektywa FKM – określenie wytrzymałości elementów maszyn za pomocą mechaniki pękania.Konstruieren+Giessen 2005, Jg. 30, nr 3, s. 18-26.

Koncepcja oceny wytrzymałości i poziomu bezpieczeństwa elementów maszyn za pomocą mechaniki pękania zyskuje coraz bardziej na zna-czeniu a dyrektywa FKM jest poszerzeniem zbioru postanowień, dotyczących wytrzymałości elemen-tów maszyn. Ponadto specjalne oprogramowanie „Frac Safe” umożliwia obliczenie wytrzymałości w oparciu o dyrektywę FKM. Struktura ww. opro-gramowania bazuje na dyrektywie. Bieżąca aktuali-zacja dyrektywy obejmuje między innymi: udarowy charakter obciążeń, koncentrację pęknięć wywo-łanych naprężeniami, zbiór wartości wskaźników materiałowych opisujących mechanikę pękania. /A.W./

Koch P., Reiff E.-C.: Zbieranie danych produk-cyjnych w praktyce. Sieć eternetu jako baza ca-łościowego systemu zapewnienia jakości.Giesserei-Praxis 2005, nr 2, s. 52-54.

Artykuł dotyczy systemu do zbiorowej reje-stracji danych urządzeń produkcyjnych i parame-trów technologicznych procesów, co jest konieczne do precyzyjnego planowania produkcji i realizo-wania założeń systemu zapewnienia jakości. Cały system rejestracji funkcjonuje w sieci. Dzięki wy-korzystaniu nowoczesnych technik pomiarowych i automatycznej regulacji urządzeń oraz zdobyczy elektroniki firma IFA GmbH opracowała system do kontroli „śledzenia” poszczególnych etapów produk-cji z uwzględnieniem wymogów ochrony środowi-ska i optymalnego zaopatrzenia w energię. System w ramach kontroli identyfikuje asortyment odlewów i zbiera wyniki kontroli w ten sposób, że informu-je na przykład o konieczności dodatkowej obróbki. Dane w systemie mogą mieć różny format przez co staje się on przyjazny dla użytkownika. /A.W./

Hecht M.: Powstawanie nakłuć w wyniku reakcji między żeliwem szarym a masą na wilgotno.Fonderie Fond.d’Aujourd. 2006, nr 257, s. 16-34.

Niniejszy artykuł stanowi trzecią część ba-dań przeprowadzonych na życzenie grupy odlew-ników francuskich, pracujących dla motoryzacji. Na wstępie podano bibliografię autorów, którzy po-dzielili nakłucia na pięć oddzielnych grup i omówio-no treść tych publikacji. Następnie przedstawiono uwagi i komentarze na temat: krytycznej zawartości aluminium, wpływu temperatury zalewania, ilości wilgoci w masie formierskiej, wpływ obecności do-datków węglowych, początkowej zawartości gazów w żeliwie przed zalewaniem. Omówiono wygląd i miejsca występowania nakłuć, mechanizm po-wstawania nakłuć i zakończono rozdziałem: „Jak zapobiegać powstawaniu nakłuć?”. We wnioskach podkreślono, że główną rolę w powstawaniu na-kłuć odgrywają trzy czynniki: które można określić jako „chemiczne”, a mianowicie: 1. wpływ alumi-nium w żeliwie, 2. zawartość dodatków węglowych w masie formierskiej (zawartość węgla), 3. za-wartość manganu w żeliwie. Krytyczna zawartość aluminium zależy od wielu czynników, zarówno po-chodzących od metalu, jak i od formy. Dla grubości ścianki od 6 do 10 mm może ona dużo przekroczyć cytowaną często wartość minimalną 0,01% i osią-gnąć 0,05%. Zawartość Al, przy której ilość nakłuć jest maksymalna, wynosi pomiędzy 0,02 i 0,15%. Krytyczna zawartość węgla, dla tych samych grubo-ści ścianek, jest rzędu 2% dla zawartości Al w żeliwie pomiędzy 0,03 i 0,13%. Wpływ stopnia wilgotności masy nie był badany. Temperatura zalewania, spo-sób wypełniania wnęki formy i jej kształt stanowią druga grupę ważnych czynników. Kompleksowość ich wpływu uzasadniałaby podjęcie specjalnych badań w tym zakresie. Liczba nakłuć wzrasta ze wzrostem czasu potrzebnego do wypełnienia wnę-ki formy. Wskazano dwie drogi badań, które mogą przyczynić się do lepszego poznania przyczyn po-wstawania tych wad; są to: modelowanie i analiza nakłuć ścianek przy pomocy SEM i spektrometrii rentgenowskiej.


41

Elbel T., Hampl J.: Wady odlewów – wtrącenia tlenków i żużla, warstewki węgla błyszczącego, czarne plamy i flotacje węgla.Slévárenství 2006, Roč.54, Čis. 9, s. 328-334.

Przed ponad dziesięciu laty były opisane w tym czasopiśmie wady z grupy 520: „Niemeta-liczne wtrącenia”. W ostatnim okresie stale spoty-kamy się w odlewniach czeskich i słowackich z wy-stępowaniem wad tej grupy. Wzmianki o wadach, których obecność jest wynikiem różnych procesów o charakterze utleniającym i redukującym spoty-kane są także w literaturze zagranicznej. Powsta-ją przy tym w odlewach wtrącenia makroskopowe. Jest to tym bardziej ważne, że odlewnie zmuszone są do podwyższania jakości swoich wyrobów i ob-niżania nakładów na produkcję. W artykule przypo-mniano niektóre opisy wad, a zwłaszcza te, które uzupełniono poszerzoną charakterystyką. Opisano także nową wadę występującą w odlewach z żeli-wa sferoidalnego, która jest określona jako „flotacja grafitu” i nadano jej liczbę 527.

Opracowanie próbek zawierających wadę sztucznie kontrolowaną.Fonderie Fond.d’Aujourd. 2005, nr 242, s. 40-41.

Konstruktorzy przy stosowaniu reguł obli-czeń przekroju powierzchni struktur przy projekto-waniu odlewów nie uwzględniają „stanu zdrowia”, to znaczy obecności wad w odlewach w warun-kach ich użytkowania zbliżonych do rzeczywistości. W celu optymalizacji kształtu odlewu przydatne mogłyby okazać się próbki zawierające określone wady odlewnicze, na podstawie których można byłoby opracować modele zachowania się mate-riału ,poddanego obciążeniom zmęczeniowym. Zadanie takie postanowiono rozwiązać w Instytu-cie CTIF. Na zamówienie firmy DCN wyproduko-wano próbki ze stopu miedziowo-aluminiowego (CuAl10Fe5Ni5) zawierające wadę typu „makro-jama skurczowa usytuowana osiowo“. Określono wymagania, które miała spełniać wada. W czasie prób wywoływania wady zastosowano trzy metody: kontrolowane krzepnięcie, stworzenie przylanego insertu, umieszczenie tzw. prekursora we wnęce formy dla inicjacji wady. Powstające wady miały we-

wnętrzne powierzchnie gładkie bądź chropowate z dendrytami wychodzącymi na powierzchnie. Opracowana metoda może być stosowana dla wszystkich rodzajów stopów, co będzie miało zna-czenie w coraz bardziej rozwijających się metodach modelowania procesów i zachowania się odlewów. /M.Z./

Dumas C. i in.: Wymiarowanie pokryw łożysk do silników wysokoprężnych z turbodoładowa-niem za pomocą koncepcji niezawodności.Fonderie Fond.d’Aujourd. 2006, nr 257, s. 36-42.

Przy projektowaniu pokryw łożysk do silni-ków wysokoprężnych firma Renault zdecydowała się na rozwiązanie, którego podstawą jest nieza-wodność. Artykuł opisuje jak przebiegał proces pro-jektowania i walidacji. W pierwszej kolejności wy-znaczono granicę zmęczeniową i rozrzut wartości wytrzymałościowych stopu. Ostatecznie wyznaczo-no współczynnik ufności próby jako osiągnięty punkt niezawodności, przy czym uwzględniono przyłożo-ną do pokrywy siłę i związany z tą siłą rozrzut gra-nicy zmęczeniowej. Proces ten zoptymalizowano w celu dokładnego wyznaczenia siły. W zastosowa-nym rozwiązaniu wykorzystano obciążenie i siłę.

18. MASZYNY I URZ�DZENIAMASZYNY I URZ�DZENIA

Janke T.: Nowa idea sprawdziła się. Roboty do zakładania rdzeni ROBOCORE.Giesserei-Erfahrungsaust. 2005, nr 4, s. 24-27.

W artykule omówiono zastosowanie nowo-czesnego urządzenia do zakładania rdzeni ROBO-CORE. Dotychczas roboty do zakładania rdzeni składały się z pneumatycznego zespołu transpor-tującego i układu chwytnego do przenoszenia rdze-ni z zespołu transportującego na linię formierską. W zaproponowanym nowym rozwiązaniu wyelimi-nowano zespół transportowy. Rdzenie przekazywa-ne są bezpośrednio do zespołu chwytnego, który posiada wymienne matryce. Zastosowanie nowego urządzenia pozwoli na ograniczenie ilości braków, poprawi precyzję zakładania rdzeni, poprawi ergo-nomię, ograniczy liczbę personelu obsługującego.


42

Nowy robot do zakładania rdzeni jest bardzo eko-nomiczny i sprawdził się w praktyce. Inwestycja za-mortyzowała się do 1,5 roku. Omówiono ogranicze-nia w zastosowaniu urządzenia. /A.W./

Scheffels G.: Automatyzacja procesu zakłada-nia rdzeni od „strzału” do gotowego odlewu.Giesserei-Erfahrungsaust. 2005, nr 4, s. 20-22.

We w pełni zautomatyzowanej odlewni fir-my +GF+ rozwiązano problem automatycznego zakładania rdzeni w odlewie motoryzacyjnym wa-hacza skośnego do samochodu dostawczego VW. Rdzenie pobierane są automatycznie ze strzelarki do rdzeni, transportowane dalej do linii formierskiej i zakładane do form. W procesie tym zastosowano roboty firmy Robotem Engineering. Rozwiązanie polega na zastosowaniu urządzenia chwytającego specjalnej konstrukcji. Skonstruowano tzw. „chwy-tak ssący”, funkcjonujący pod okapem, nie wyma-gający uszczelniania. Opisano sposób pobierania rdzeni oraz ich zakładanie, a także automatyczną kontrolę procesu. Aby odpowiednio zaplanować proces produkcji, przeprowadzono symulację pracy robota pod kątem dotrzymania czasu trwania po-szczególnych cykli pracy. /A.W./

Vollrath K.: Oczyszczanie strzelarek do rdzeni. Wykorzystanie ultradźwięków do oczyszczania urządzeń precyzyjnego działania.Giesserei-Erfahrungsaust. 2005, nr 4, s. 2-4.

Artykuł dotyczy oczyszczania strzelarek do rdzeni w firmie Rautenbach-Guss w Wernigerode, która produkuje głowice cylindrów ze stopów Al. Rdzenie do głowic wykonywane są metodą cold-box z wykorzystaniem urządzenia „Loramendi”. Po każdym „strzale” w urządzeniu pozostają zanie-czyszczenia masy rdzeniowej, żywicy. Aby otrzy-mać rdzenie o dużej dokładności wykonania, należy oczyścić rdzeniarkę z masy rdzeniowej. Dotychczas oczyszczanie prowadzono metodą śrutowania (śru-tem szklanym). Wymaga to całkowitego rozłożenia urządzenia i zwrócenia uwagi, aby śrut nie pozostał w dyszach powietrznych (odpowietrzających). Zmie-niono metodą oczyszczania na metodę ultradźwię-kową, wykorzystującą zjawisko kawitacji silnych,

modulowanych impulsów ultradźwiękowych. Zaletą tej metody jest to, że strzelarki nie trzeba demon-tować. Samo oczyszczanie trwa około pół godziny. Płukanie odbywa się automatycznie w ługu wodnym. /A.W./

19. HISTORIA ODLEWNICTWA I ODLEWY ARTYSTYCZNE

Budanov E., Noskova T.: Produkcja odlewów z zastosowaniem procesu formowania próżnio-wego - odlewy dla budownictwa Japonii.Litejshhik Rossii 2006, nr 10, s. 18-21.

Scharakteryzowano historię i obecny stan produkcji w japońskiej firmie odlewniczej Asuzac Group, która w 1972 roku zaadaptowała proces próżniowego formowania do wykonywania odle-wów ozdób dla budownictwa miejskiego. Odlewy te mają najczęściej charakter artystyczny. Produk-cja tego rodzaju odlewów, ze względu na jakość powierzchni, minimalną grubość ścianek odlewu, powtarzalność i szereg innych zalet, przewyższa wykonywane dotychczas artystyczne odlewy ar-chitektoniczne, zwłaszcza w warunkach seryjnej produkcji. Dzięki tej technologii architekci i budow-nictwo otrzymali narzędzie, które nie ogranicza ich twórczej fantazji. Opisano poszczególne operacje wykonywania form próżniowych w odlewni Asuzac Group, a na fotografiach przedstawiono liczne przy-kłady tego typu odlewów produkowanych seryjnie. Zakończono opisem stanu rozwoju odlewania próż-niowego w krajach byłego ZSRR. /M.Z./

Przygotowali: Joanna Dziaduś-Rudnicka,Marta Konieczna,

Aleksander Welkens.


Autor: Praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Sobczaka

Tytuł: INNOWACJE W ODLEWNICTWIE. CZĘŚĆ I.

Wydawnictwo: Instytut Odlewnictwa, 2007 r.

Liczba stron: 358

Prezentowana książka stanowi monograficz-ne ujęcie wyników pierwszego roku realizacji projek-tu badawczego zamawianego PBZ-KBN-114/T08/2004 ,,Nowoczesne tworzywa i procesy technologiczne w odlewnictwie”. Otrzymane wyniki usystematyzowano w postaci rozdziałów tematycznych, poświeconych no-woczesnym odlewom monolitycznym o sterowanej mi-krostrukturze i wysokim poziomie właściwości użyt-kowych, odlewom spełniającym wysokie wymagania eksploatacyjne (w tym kompozytowym, gradientowym i warstwowym) oraz o kontrolowanej nanostrukturze, inteligentnym procesom prognozująco-wytwórczym

i nowoczesnym technikom topienia i odlewania. Obiekt badań stanowi-ły tworzywa monolityczne i heterogeniczne z osnową na bazie Al, Co, Cu, Fe, Mg, Ni i Ti, zawierające komponenty ceramiczne na bazie węgla, tlenków, węglików i azotków, poddane testo-waniu na różnych poziomach strukturalnych, łącznie z nanostrukturą. Do wytwarzania wyrobów, przed którymi postawiono wysokie wymagania, stosowano szerokie spektrum specjalnych sposobów od-lewa nia z obszaru metalurgii ciekło-fazowej, łącznie z topieniem lewitacyjnym i prowadzeniem wyto-pów pod wysokim ciśnieniem gazowym. Rozpoczęto prace nad zabiegami i procedurami finalnymi i eksploatacyjnymi gotowych wyrobów odlewanych. W zakresie procesów prognozująco-wytwórczych pro-wadzono prace z zakresu metod sztucznej inteligencji oraz metod uniwersalnej i kompleksowej walidacji eksperymentalnej.

Monografia stanowi pierwszą część planowanego do wydania w trzech tomach zbioru wyników realizacji PBZ, stanowiącego swoisty ,,tryptyk odlewniczy”, poświęcony innowacyjnym materiałom, meto-dom badawczym i wytwórczym, stosowanym we współczesnym odlewnictwie.

Nowości wydawnicze

43

44


Autor: Jerzy Sobczak, Natalia Sobczak, Rajiv Asthana, Andrzej Wojciechowski, Krystyna Pietrzak, Dariusz Rudnik

Tytuł: ATLAS OF CAST METAL-MATRIX COMPOSITES STRUCTURES

Wydawnictwo: Instytut Transportu Samochodowe-go, Instytut Odlewnictwa, 2007 r.

Liczba stron: 144

Atlas zawiera struktury metalowych materiałów kom-pozytowych na bazie aluminium, miedzi, cynku, niklu (aluminidku niklu) oraz magnezu, wytworzonych przez autorów. Kompozyty były zbrojone cząsteczkami (popiołu lotnego, grafitu, węglika krzemu), włóknem krótkim (na bazie tlenku glinu i filcem węglowym) oraz grafitowym i szafirowym włóknem długim. Przedstawiono również ob-razy strukturalne gazarów (nowej grupy kompozytów z gazową ,,fazą zbrojącą”) oraz nanokompozytów alu-

miniowych. Analizę specyfiki strukturalnej każdego rodzaju kompozytu uzupełniono opisem typu kom-ponentów, sposobu wytworzenia oraz właściwości użytkowych, zarówno potwierdzonych eksperymen-talnie jak i potencjalnych. Szczegółowo opisano typowe wady strukturalne kompozytów metalowych. Atlas powstał przy współpracy z wybitnymi uczonymi z NASA Glenn Research Centre, Cleveland (USA): prof. Rajiv Asthana oraz Mrityunjay Singh, autorem wprowadzenia. Atlas został wydany pod egidą World Foundrymen Organization, Comission 8.1, Cast Composites, dzięki pomocy prof. Józefa Szczepa-na Suchego, skarbnika WFO, byłego Prezydenta WFO w 1999 r.

Szanowni Państwo!

Instytut Odlewnictwa po 10 latach przerwy wzna-wia wydawanie periodyku „Prace Instytutu Odlew-nictwa”. Nowe czasopismo będzie ukazywało sie jako kwar-talnik i będzie prezentowało prace naukowo-badawcze naszych pracowników i osób z nimi współpracują-cych. Zachęcamy Państwa do zaprenumerowania „Prac Instytutu Odlewnictwa”.

Cena prenumeraty to 100,- zł + koszty wysylki.

Redakcja

45

W dniach 26-28 września 2007 r. w pawi-lonach wystawowych Targów Kielce odbyły się XIII Międzynarodowe Targi Technologii dla Od-lewnictwa METAL.

Targi te są największą imprezą targową w Polsce, poświęconą branży odlewniczej i jedną z najważniejszych tego typu w Europie. Co roku gromadzą rzeszę wystawców i zwiedzających. W pawilonach targowych prezentowana jest mię-dzynarodowa oferta firm prezentujących nowości dla branży odlewniczej.

W tegorocznych Targach brało udział 380 firm z 27 krajów, prezentując najnowsze dokona-nia w projektowaniu i wytwarzaniu urządzeń odlew-niczych, supernowoczesne maszyny formierskie i rdzeniarskie, urządzenia do sporządzania mas for-mierskich, maszyny do odlewania pod ciśnieniem, piece i materiały wsadowe, maszyny i sprzęt do zalewania form, odlewy żeliwne, staliwne i ze sto-pów metali nieżelaznych, urządzenia i materiały do oczyszczania, spawania i wykańczania powierzch-ni odlewów.

Z ważniejszych wydarzeń, które miało miej-sce po raz pierwszy na Targach, było posiedzenie Komisji 8.1 World Foundrymen Organization (WFO) (Komisja Odlewniczych Kompozytów) prowadzo-ne przez doc. dr hab. inż. Natalię Sobczak. Za-proponowano reaktywowanie sekcji wchodzących w skład komisji wraz z ich liderów z pośród grupy czołowych badaczy i naukowców w dziedzinie kom-pozytów. Uczestnicy spotkania, wśród których byli gości zagraniczni z Portugalii i Bułgarii otrzymali egzemplarze autorskie Atlasu struktur odlewanych kompozytów (”Atlas of cast metal-matrix composi-tes structures”) wydanego pod auspicjami WFO ko-misji 8.1 przez Instytut Transportu Samochodowe-go i Instytut Odlewnictwa autorstwa: Rajiva Ashany, Andrzeja Wojciechowskiego, Krystyny Pietrzak, Dariusza Rudnika, Natalii Sobczak i Jerzego Sob-czaka.

Podobnie jak w latach ubiegłych, wystawcy i goście mieli możliwość uczestniczenia w konfe-rencjach, m.in. „Krzepnięcie i krystalizacja meta-lu”, „Innowacyjność w przetwórstwie metali nieże-laznych” oraz „Odlewnictwo Polskie w roku 2007” organizowaną przez Instytut Odlewnictwa i Instytut Spawalnictwa.

XIII Międzynarodowe Targi Technologii dla Odlewnictwa METAL

Kielce 26-28 IX 2007

W


46

Konferencja „Odlewnictwo Polskie w roku 2007” składała się z 2 bloków tematycznych. W pierwszym bloku prowadzonym przez prof. dr hab. inż. Jerzego Sobczaka i doc. dr inż. Jerzego Tybulczuka przedstawiono dwie prezentacje:

1. „Innowacje w odlewnictwie w świetle PBZ-„Innowacje w odlewnictwie w świetle PBZ-tu” – referujący prof. J. Sobczak,

2. „Ocena stanu polskiego odlewnictwa na tle„Ocena stanu polskiego odlewnictwa na tle rynku globalnego” – referujący doc. dr inż. Jerzy Tybulczuk.

Drugi blok prowadzony przez Dyrektora Instytutu Spawalnictwa, prof. Jana Pilarczyka dotyczył za-gadnienia „Warunków regeneracyjnego napawania wysokowęglowych stopowych walców staliwnych”.

Tegorocznym Targom towarzyszyła także wystawa odlewów przemysłowych i artystycznych – „ODLEWNICTWO DLA WSZYSTKICH”.

Tradycją Targów jest uroczysta gala połą-czona z wręczeniem medali i wyróżnień, której jak zwykle towarzyszyła wspaniała i serdeczna atmos-fera.

Instytut Odlewnictwa otrzymał statuetkę „Współtwórcy naszego sukcesu”, a jako jedyny z instytutów naukowo-badawczych – medal za „Przygotowanie wdrożenia i wykonanie serii pilo-tażowej innowacyjnych odlewów”. To nobilitujące wyróżnienie obejmowało nowoczesne odlewy alu-miniowych tarcz kompozytowych, obudowę skrzyni biegów ze stopu magnezu do samochodu Masse-rati z 1944 r. (rekonstrukcja), odlewy lemieszy z no-woczesnego stopu żeliwa (ADI) oraz odlew wirnika pompy hydraulicznej sztucznego serca.

Ponadto Medale Targów Kielce otrzymali:

• za urządzenie do automatycznego szlifo-za urządzenie do automatycznego szlifo-wania odlewów typu KOYAMA Barinder 400 dla PS AUTOGRINDING Ltd Przedstawiciel techniczny i handlowy w Polsce: GUSS-EX Sp. z o.o. z Warszawy,

• za grupę granulatów dla metali nieżelaznychza grupę granulatów dla metali nieżelaznych i stopów żelaza dla PEDMO S.A. z Tych,

• za technologię i urządzenie do rafinacjiza technologię i urządzenie do rafinacji stopów aluminium dla Nuova PROTECME SRL & PLASTMET,

• za laboratoryjną mieszarkę turbinowąza laboratoryjną mieszarkę turbinową


47

MTL-5 dla PPP TECHNICAL Sp. z o.o. z Nowej Soli,

• za gniazdo do odlewania stopów magnezuza gniazdo do odlewania stopów magnezu metodą zimnej komory dla firmy FRECH POLSKA Sp. z o.o. z Praszki.

Wyróżnienia Targów otrzymali:

• za serię stacjonarnych krat wibracyjnychza serię stacjonarnych krat wibracyjnych typu KW dla firmy FMO Kraków Sp. z o.o.,

• za piec indukcyjny dla żeliwa i metali nie-za piec indukcyjny dla żeliwa i metali nie-żelaznych dla Zakładów Konstrukcji i Wdro-żeń Urządzeń Elektronicznych i Układów Automatyki „ELKON” z Rybnika,

• za odlew kierownicy podajnika dla Przed-za odlew kierownicy podajnika dla Przed-siębiorstwa Innowacyjnego Odlewnictwa SPECODLEW Sp. z o.o. z Krakowa,

• za otuliny egzotermiczne z odkształcalnąza otuliny egzotermiczne z odkształcalną przeponką metalową dla firmy FOSECO POLSKA Sp. z o.o. z Gliwic,

• za elektryczny piec przelotowy do nagrze-za elektryczny piec przelotowy do nagrze-wania form metalowych dla firmy REMIX S.A. ze Świbodzina,

• za specjalistyczny system informatycznyza specjalistyczny system informatyczny INFERRO dla NETSOFT TI z Poznania,

• za piaski powleczone o specjalnych wła-za piaski powleczone o specjalnych wła-ściwościach dla HÜTTENES–ALBERTUS POLSKA Sp. z o.o. z Lublina,

• za aparat do kontroli zagazowania ciekłychza aparat do kontroli zagazowania ciekłych stopów aluminium „APZ-plus” dla INSTYTU-TU METALI NIEŻELAZNYCH w Gliwicach, Oddział Metali Lekkich w Skawinie,

• za odlewniczą maszynę ciśnieniową gorą-za odlewniczą maszynę ciśnieniową gorą-cokomorową WEM H 160 dla firmy NOWO-CZESNE TECHNOLOGIE PRODUKCJI Sp. z o.o. z Kędzierzyna- Koźla.

Medale Targów Kielce za aranżację stoiska otrzymali:

• za nowoczesność prezentacji i styl wystą-za nowoczesność prezentacji i styl wystą-

pienia targowego dla ROPCZYCE Zakłady Magnezytowe z Ropczyc,

• za oryginalną oprawę stoiska dlaza oryginalną oprawę stoiska dla GUSS-EX z Warszawy,

• za przejrzysty sposób prezentacji firmy dlaza przejrzysty sposób prezentacji firmy dla DOZAMET z Nowej Soli.

Wyróżnienia Targów Kielce za anranżację sto-iska

• za nowoczesną aranżację stoiska dlaza nowoczesną aranżację stoiska dla ECO INSTAL – Kościan,

• za wyróżniający się sposób prezentacji dlaza wyróżniający się sposób prezentacji dla HÜTTENES-ALBERTUS POLSKA z Lubli-na,

• za ciekawe rozwiązania przestrzenne sto-za ciekawe rozwiązania przestrzenne sto-iska dla KELVIN z Bielska-Białej,

• za nowoczesną prezentację targową dlaza nowoczesną prezentację targową dla RÖSLER Oberflächentechnik z Niemiec,

• za interesujący sposób prezentacji stoiskaza interesujący sposób prezentacji stoiska dla AIR PRODUCTS z Warszawy,

• za ciekawą prezentację firmy dlaza ciekawą prezentację firmy dla FOSECO POLSKA z Gliwic.

Wystawę zorganizowały Targi Kielce we współpracy z Centrum Polskiego Odlewnictwa, któ-re tworzą trzy instytucje: Odlewnicza Izba Gospo-darcza, Stowarzyszenie Techniczne Odlewników Polskich oraz Instytut Odlewnictwa. Honorowy Pa-tronat nad Targami objęło Ministerstwo Gospodarki. Patronat medialny nad Targami sprawuje „Przegląd Odlewnictwa” – branżowe pismo Stowarzyszenia Technicznego Odlewników Polskich.

Reasumując, tegoroczne targi pokazały, że liczba firm, które pragną zaprezentować swoje wy-roby ciągle wzrasta. Organizowane Targi są więc dobrą okazją do wymiany doświadczeń oraz nawią-zania kontaktów z potencjalnymi klientami.

Przygotowały: Joanna Madej, Agnieszka Fiutowska


48


W dniach 10-12 października br. w ho-telu „Glimar” podczas sympozjum kierowni-cy poszczególnych tematów mieli za zadanie przedstawić sprawozdania z prac wykonanych w roku bieżącym. Sprawozdania oceniane były przez Komitet Naukowy Sympozjum, którego człon-kami byli:

1. Prof. dr hab. inż. Wojciech PrzetakiewiczWojciech Przetakiewicz – Przewodniczący

2. Prof. dr hab. inż. Stefan Wojciechowski, DHC

3. Prof. dr hab. inż. Józef Dańko4. Prof. dr hab. inż. Wojciech Kapturkiewicz5. Prof. dr hab. inż. Paweł ZiębaPaweł Zięba

oraz z ramienia Instytutu Odlewnictwa:

6. Prof. dr hab. inż. Zbigniew Górny, mDHCZbigniew Górny, mDHC

7. Doc. dr hab. inż. Andrzej Baliński, prof. Aka-Andrzej Baliński, prof. Aka-demii Pedagogicznej, Sekretarz Naukowy w Instytucie Odlewnictwa.

Uroczystego otwarcia konferencji oraz powi-tania Komitetu Naukowego, kierowników poszcze-gólnych zadań badawczych, a także zaproszonych przedstawicieli: Departamentu Badań Naukowych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego – mgr inż. Marka Ślęzaka i inż. Haliny Auchimenii, Mini-sterstwa Gospodarki – mgr inż. Jacka Szpotańskie-go (w imieniu dyrektora Departamentu Przemysłu MG, pana Mirosława Guldy), władz lokalnych – pani

Elżbiety Wansacz, uczelni, zaplecza naukowo-ba-dawczego i stowarzyszeń naukowo-technicznych – dr inż. Andrzeja Plewińskiego (Instytut Przeróbki Plastycznej), dr inż. Andrzeja Wojciechowskiego (Instytutu Transportu Samochodowego), prof. dr hab. inż. Michała Szweycera (Politechnika Poznań-ska), prof. dr hab. inż. Romana Wronę (AGH), prof. Antoniego Jankowskiego (prezydent Europejskie-go Towarzystwa Naukowego Napędów i Środków Transportu) oraz reprezentantów przemysłu – pana Piotra Naroga (Metalodlew S.A.), pana Józefa Zbo-rowskiego (Mototechnika) i mgr inż. Stanisława Dzika (WSK-Rzeszów), dokonał dyrektor Instytutu Odlewnictwa, a zarazem kierownik Projektu Ba-dawczego Zamawianego, prof. dr hab. inż. Jerzy Sobczak.

Przypomniał on, że narodziny odlewnic-twa miały miejsce już 7 000 lat temu, stąd zawód odlewnika jest jednym z najstarszych zawodów świata. Obecnie 90% wszystkich dóbr i artykułów przemysłowych w takiej czy innej formie zawiera w sobie odlewy, począwszy od aparatów latających, samochodów poprzez potężne urządzenia energe-tyczne, a skończywszy na telefonach komórkowych i komputerach. Choć priorytetami badawczymi w zakresie rozwoju techniki są kierunki związane

II Sympozjum Naukowe„Innowacje w odlewnictwie”

W W dniach 10-12 października 2007 roku od-było się w Wysowej II Sympozjum Naukowe pt.: „IN-NOWACJE W ODLEWNICTWIE”. Zostało zorgani zowane przez Instytut Odlewnictwa w celu odbioru sprawozdań z realizacji II etapu prac, wykonywa-nych w ramach Projektu Badawczego Zamawiane-go PBZ-KBN-114/T08/2004 „Nowoczesne tworzy-wa i procesy technologiczne w odlewnictwie”.

49


z grupami tematycznymi z zakresu INFO (infor-matyka i telekomunikacja), BIO (biotechnologia, w tym inżynieria genetyczna), NANO (nanotechno-logia i nanomateriały) i TECHNO (nowe technologie materiałowe), to w ostatnim czasie następuje po-wrót do technologii tradycyjnych, w tym zwłaszcza odlewnictwa. Przejawia się to nie tylko boomem w wielkości produkcji odlewniczej i rozkwitem wielu tworzyw odlewniczych, ale również zauważalnym zwrotem ku kierunkom poznawczym, co utwier-dza w przekonaniu, jak potrzebna i słuszna była decyzja o przygotowaniu, zatwierdzeniu i rozpoczę-ciu realizacji projektu badawczego zamawianego PBZ-KBN-114/T08/2004 „Nowoczesne tworzywa i procesy technologiczne w odlewnictwie”.

Następnie głos zabrał mgr inż. Stanisław Dzik (WSK-Rzeszów), reprezentujący przemysł z rekomendacji prof. Krzysztofa Jana Kurzydłow-skiego, Podsekretarza Stanu w MNiSW, który w odczytanym piśmie podziękował Instytutowi Od-lewnictwa za zaproszenie. Dyr. St. Dzik stwierdził, że podjęte inicjatywy w zakresie realizacji Projektu Ba-dawczego Zamawianego przyczynią się do rozwoju polskiej nauki we współpracy z przemysłem oraz do rozwoju technologii. Wyraził nadzieję, że PBZ sta-nie się podstawą do powstania nowych projektów, dotykających też edukacji i szkolnictwa w zakresie odlewnictwa. Dyr. St. Dzik w imieniu swoim oraz prof. K. J. Kurzydłowskiego złożył życzenia udanych i owocnych obrad.

List z pozdrowieniami i życzeniami pomyśl-ności wpłynął również od prorektora Akademii Gór-niczo-Hutniczej, prof. dr hab. inż. Jerzego Lisa oraz Dyrektora Departamentu Jednostek Nadzorowa-nych i Podległych, pana Stanisława Hebdy.

W pierwszym dniu sympozjum zostało wy-głoszonych 13 referatów w czterech sesjach. Każ-dej z nich przewodniczyli bądź brali udział koordy-natorzy poszczególnych tematów głównych.

SESJA I: „Nowoczesne odlewy monolityczne i stopy magnezu” – przewodniczący prof. dr hab. inż. Jerzy Sobczak i doc. dr inż. Jerzy Ty-bulczuk

1. „Nowoczesne odlewy monolityczne o stero-

wanej mikrostrukturze i wysokim poziomie właściwości użytkowych (część II)” – dr inż. Hubert Matysiak, Politechnika Warszaw-ska.

2. „Kształtowanie mikrostruktury i właści-wości odlewniczych stopów magnezu przeznaczonych do pracy w tempera-turze podwyższonej, odlewanych ci-śnieniowo metodą gorąco-komorową” – dr inż. Andrzej Kiełbus, Politechnika Ślą-ska.

SESJA II: „Nowoczesne techniki nagrzewania i topienia” – przewodniczący: dr inż. Zenon Pi-rowski i doc. dr hab. inż. Leszek Zabdyr

1. „Otrzymywanie stopów TiFeNi metodą elektromagnetycznej lewitacji i ich charak-terystyka mikrostrukturalna” – dr inż. Anna Sypień, Instytut Metalurgii i Inżynierii Mate-riałowej PAN Kraków.

2. „Metalurgia pod ciśnieniem” – dr inż. Zenon Pirowski, Instytut Odlewnictwa.

SESJA III: „Inteligentne procesy prognozująco-wytwórcze w zakresie wytwarzania odlewów” – przewodniczący: prof. dr hab. inż. Zenon Igna-szak i prof. dr hab. inż. Stanisława Kluska-Na-warecka

1. „System uczący się, wykorzystujący sieci neuronowe, przeznaczony do wykrywania możliwych przyczyn wad w odlewach na podstawie parametrów procesu produkcyj-

50


nego” – prof. dr hab. inż. Marcin Perzyk, Po-litechnika Warszawska.

2. „Zastosowanie inteligentnych metod kom-puterowych do analizy obrazów mikrostruk-tury żeliwa sferoidalnego w celu oceny wła-sności użytkowych wyrobów” – dr inż. Adam Kowalski, Instytut Odlewnictwa.

3. „CastExpert+ Ekspertowy, dostępny siecio-wo, system wspomagania procesów odlew-niczych, w obszarze diagnostyki oraz podej-mowania decyzji, dostosowany do nowych technologii” – prof. dr hab. inż. Stanisława Kluska-Nawarecka, Instytut Odlewnictwa.

4. „Opracowanie metody uniwersalnej i kom-pleksowej walidacji eksperymentalnej sprzężonych modeli i systemów symulacyj-nych opartych o makro i mikromodelowanie, w celu optymalizowania ich wykorzystania do prognozowania cech użytkowych i kon-kurencyjności wyrobów odlewanych. Za-gadnienie wiarygodności prognozowania jakości i właściwości mechanicznych odle-wów i wrażliwości na parametry pre-proce-singu” – prof. dr hab. inż. Zenon Ignaszak, Politechnika Poznańska.

5. „Kompleksowa baza danych właściwości termofizycznych metali, stopów oraz mate-riałów formierskich i ceramicznych w aspek-cie projektowania odlewów metodą kom-puterowej symulacji procesów (przemian fazowych), zachodzących w stanie ciekłym i stałym w stopach odlewniczych” – dr An-drzej Gazda, Instytut Odlewnictwa.

SESJA IV a: „Odlewy spełniające wysokie wy-magania eksploatacyjne, w tym o kontrolowanej nanostrukturze, poddane obróbce powierzch-niowej, gradientowe i warstwowe” – przewodni-czący: doc. dr hab. inż. Natalia Sobczak i prof. dr hab. inż. Józef Śleziona

1. „Kompozytowe warstwy powierzchniowe na odlewach staliwnych” – prof. dr hab. inż. Jan Szajnar, Politechnika Śląska.

2. „Optymalizacja własności tribologicznych

i nanostrukturalnych warstw wierzchnich wykonanych z nanofazowych materiałów proszkowych dla części konstrukcyjnych pracujących w trudnych warunkach eks-ploatacyjnych, w tym części przeznaczo-nych na implanty” – dr Hanna Wiśniewska- Weinert, Instytut Obróbki Plastycznej.

3. „Technologiczne aspekty badań płynięcia i krzepnięcia kompozytów z cząstkami” – dr hab. inż. Mirosław Cholewa, Politechnika Śląska.

4. „Opracowanie technologii wytwarzania za-wiesin kompozytowych stop Al–cząstki ce-ramiczne. Wytworzenie gąsek i wlewków kompozytowych” – prof. dr hab. inż. Józef Śleziona, Politechnika Śląska.

W drugim dniu sympozjum zostało wygło-szonych 16 referatów w 3 sesjach.

SESJA IV b: „Odlewy spełniające wysokie wy-magania eksploatacyjne, w tym o kontrolowanej nanostrukturze, poddane obróbce powierzch-niowej, gradientowe i warstwowe” – przewodni-czący: doc. dr hab. inż. Natalia Sobczak i prof. dr hab. inż. Józef Śleziona

1. „Opracowanie technologii wytwarzania kompozytów in situ z zastosowaniem reak-cji chemicznych w kąpieli metalowej lub po-między różnorodnymi składnikami” – doc. dr hab. inż. Natalia Sobczak, Instytut Odlew-nictwa.

2. „Optymalizacja ciśnieniowego odlewania kompozytów na osnowie stopu Al z cząstka-mi węglika krzemu” – prof. dr hab. inż. Zbi-gniew Konopka, Politechnika Częstochow-ska.

3. „Wybrane charakterystyki materiałowe no-woczesnych tworzyw z przeznaczeniem dla przemysłu samochodowego” – dr inż. Andrzej Wojciechowski, Instytut Transportu Samochodowego.

4. „Weryfikacja parametrów technologii wytwa-rzania kompozytów. Opracowanie procedur

51


technologicznych wytwarzania odlewów kompozytowych” – prof. dr hab. inż. Józef Śleziona, Politechnika Śląska.

5. „Prowadzenie prób technologicznych wy-twarzania odlewów kompozytowych do-stępnymi technikami odlewniczymi z wyko-naniem oprzyrządowania i urządzeń w IOd., w tym w skali półprzemysłowej” – mgr inż. Paweł Darłak, Instytut Odlewnictwa.

6. „Badania nanostruktury wytworzonych ma-teriałów zaawansowanych za pomocą trans-misyjnej mikroskopii elektronowej” – doc. dr hab. inż. Jerzy Morgiel, Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN Kraków.

7. „Badania podstawowych warunków parame-trów obróbki odlewów, w tym kompozytów metalowo-ceramicznych” – dr inż. Barbara Staniewicz-Brudnik, Instytut Zaawansowa-nych Technologii Wytwarzania.

8. „Analiza warunków recyklingu odlewów i odpadów kompozytowych” – dr hab. inż. Jacek Jackowski, Politechnika Poznańska.

SESJA V: „Odlewy spełniające wysokie wyma-gania eksploatacyjne, w tym o kontrolowanej nanostrukturze, poddane obróbce powierzch-niowej, gradientowe i warstwowe” – przewodni-czący: doc. dr hab. inż. Natalia Sobczak i prof. dr hab. inż. Józef Śleziona

1. „Opracowanie technologii wytwarzania na drodze odlewniczej implantów o specjalnie

rozwiniętej geometrii powierzchni” – dr inż. Aleksander Karwiński, Instytut Odlewnic-twa.

2. „Modyfikacja powierzchni odlewów ze sto-pów tytanu bezpośrednio w formie odlewni-czej” – dr inż. Dawid Myszka, Politechnika Warszawska.

3. „Opracowanie technologii wytwarzania po-rowatych kształtek z ceramiki tlenkowej o zadanej strukturze, w tym gradientowej” – dr inż. Stanisław Traczyk, Instytut Szkła i Ceramiki.

4. „Opracowanie technologii wytwarzania kształtek z ceramiki o osnowie azotków i węglików o zadanej strukturze, w tym gra-dientowej” – prof. dr hab. inż. Lucyna Jawor-ska, Instytut Zaawansowanych Technologii Wytwarzania.

5. „Opracowanie technologii wytwarzania zwartych i porowatych kształtek o osnowie z azotków i węglików o zadanej strukturze” – prof. dr hab. inż. Ludosław Stobierski, Akademia Górniczo-Hutnicza.

6. „Opracowanie technologii otrzymywania gradientowych wyrobów metalowo-cera-micznych z zastosowaniem zaawansowa-nych technik odlewniczych, w tym z wyko-rzystaniem ciśnienia zewnętrznego” – prof. dr hab. inż. Jerzy Sobczak, Instytut Odlew-nictwa.

SESJA VI a: „Nowoczesne odlewy monolityczne o sterowanej mikrostrukturze i wysokim pozio-mie właściwości użytkowych (część I)” – prze-wodniczący: prof. dr hab. inż. Zbigniew Górny i prof. dr hab. inż. Stanisław Pietrowski

1. „Stopy żelaza i niklu – stopy umacniane en-dogenicznie za pomocą azotu” – dr inż. Ze-non Pirowski, Instytut Odlewnictwa.

2. „Bezniklowe, paramagnetyczne staliwo na odpowiedzialne odlewy” – prof. dr hab. inż. Franciszek Binczyk, Politechnika Śląska.

52


SESJA VI b: „Nowoczesne odlewy monolityczne o sterowanej mikrostrukturze i wysokim pozio-mie właściwości użytkowych (część I)” – prze-wodniczący: prof. dr hab. inż. Zbigniew Górny i prof. dr hab. inż. Stanisław Pietrowski

Referaty:

1. „Nowa generacja materiałów na bazie alu-minium i magnezu” – prof. dr hab. inż. An-drzej Białobrzeski, Instytut Odlewnictwa.

2. „Podstawy modyfikacji perytektycznych bezołowiowych stopów miedzi” – prof. dr hab. inż. Andrzej Modrzyński, Politechnika Poznańska.

3. „Siluminy o wysokiej odporności na zuży-cie” – prof. dr hab. inż. Stanisław Pietrowski, Politechnika Łódzka.

4. „Nowe ekologiczne (w tym bezołowiowe) stopy odlewnicze miedzi o szczególnych właściwościach” – doc. dr hab. inż. Ludwik Ciura, Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwi-cach.

Każdej sesji towarzyszyła ożywiona dysku-sja, będąca okazją do wymiany doświadczeń.

Trzeci dzień sympozjum był czasem podsu-mowania wygłoszonych referatów oraz ich oceny. Prof. dr hab. inż. Jerzy Sobczak przedstawił staty-stykę dotyczącą ilości publikacji uczestników pro-jektu w czasopismach polskich i zagranicznych, monografiach oraz uczestnictwa w konferencjach,

a także rozpoczętych w ramach projektu pracach magisterskich i inżynierskich.

Najważniejszym punktem sympozjum było wystąpienie Przewodniczącego Komitetu Nauko-wego, prof. dr hab. inż. Wojciecha Przetakiewicza, który przedstawił wnioski Komitetu Naukowego po wysłuchaniu wszystkich referatów. Większość za-dań jest realizowana zgodnie z harmonogramem projektu, zarówno pod względem treści, jak i termi-nu. Poziom merytoryczny prezentacji był zróżnico-wany, ale kształtował się na poziomie dobrym. Na wyróżnienie zasłużyły prezentacje przedstawione przez: dr hab. inż. M. Cholewę, prof. dr hab. inż. Z. Ignaszaka, prof. dr hab. inż. L. Jaworską, doc. dr hab. inż. J. Morgiela, doc. dr hab. inż. N. Sob-czak, prof. dr hab. inż. J. Sobczaka, prof. dr hab. inż. L. Stobierskiego, mgr inż. W. Wilka i dr inż. H. Wiśniewską-Weinert. Komitet Naukowy pozy-tywnie ocenił rozpowszechnienie wyników prac, jak również nawiązanie i wykorzystanie współpra-cy z przemysłem. Zaproponował, aby w następnej konferencji wzięli udział przedstawiciele firm wyko-rzystujących osiągnięcia wypracowane w ramach PBZ-u. Komitet Naukowy poparł konieczność zaku-pu przez Instytut Odlewnictwa tomografu kompute-rowego ze środków MNiSW.

Sympozjum towarzyszyły miłe akcenty – wspólna fotografia, uroczysta kolacja oraz grill i karaoke. Sympatyczną pamiątkę w postaci odlewu otrzymali referujący i członkowie Komitetu Nauko-wego.

Uroczystego zamknięcia sympozjum oraz pożegnania gości dokonał Kierownik Projektu Ba-dawczego Zamawianego, prof. dr hab. inż. Jerzy Sobczak.

Przygotowała: Anna Samek-Bugno

53


54


Przełom października i listopada to dni szcze-gólne w roku w religii chrześcijańskiej, podczas któ-rych częściej niż zwykle wracamy wspomnieniami do swych najbliższych, przyjaciół, porządkując groby, składając na nich kwiaty i zapalając znicze. Nasuwa się pytanie: czy odlewnictwo jako dziedzina przemy-słu i sztuki ma coś wspólnego z tym okresem czasu?

Otóż tak, bowiem przechodząc obok grobów mijamy takie, gdzie połączenie kamienia z odlewa-

ną rzeźbą nagrobną daje ciekawe efekty wizualne.

Asortyment tego typu odlewów jest bar-dzo szeroki i to zarówno pod względem formy jak i zastosowanych stopów. Możemy tu odnaleźć for-my „płaskie”, takie jak medaliony, plakiety, tablice, jak i rzeźby „pełnoplastyczne” typu popiersi natu-ralnej i ponadnaturalnej wielkości, a także obiekty figuralne przedstawiające osobę zmarłą (rys. 1).

Rys. 1. Przykłady odlewanej rzeźby nagrobnej, Cmentarz Rakowicki w Krakowie

Odlewnictwo sepulkralne

Jacek Krokosz, Jacek PrzybylskiInstytut Odlewnictwa, Kraków

P

55


Osobną grupę odlewów stanowią pomniki okolicznościowe upamiętniające smutne wydarze-nia z przeszłości, tej bliższej i tej dalszej /rys. 2/,

a także elementy wyposażenia grobów, takie jak: uchwyty do podnoszenia płyt nagrobnych, ozdobne gwoździe, głowice kolumn, litery, itp. Wspomniane powyżej odlewy zadziwiają niekiedy swym pięk-nem, jak również precyzją wykonania modelu od-lewniczego i obróbką cyzelerską samego odlewu.

Są też wśród tych odlewów także takie, jak głowy i postacie Chrystusa, ryngrafy z metryką zmarłych, itp., które nie przedstawiają większej wartości artystycznej i historycznej, odlewane np. kokilowo w wielkich seriach ze stopów aluminium.

Szeroki jest też asortyment zastosowanych tworzyw do wykonania odlewów i tak możemy tu odnaleźć eksponaty z brązu, mosiądzu, żeliwa i stopów aluminium. Niektóre z odlewów są sygno-wane nazwiskiem autora rzeźby, a jeszcze rza-dziej informacją o odlewni, która obiekt wykonała.

Na krakowskich cmentarzach wśród wyko-nawców modeli odlewniczych możemy napotkać znanych artystów rzeźbiarzy, np. Tadeusza Błotnic-kiego, Piusa Welońskiego, Karola Hukana, Mariana Koniecznego, zaś wśród warsztatów – wykonawców w metalu zakłady: „Braci Łopieńskich”, Karola Marku-sa, Marcina Petersiema, Leona Dyrka, P. Seipa, itd.

Szczególnym typem odlewów, mających największy związek z wspomnianym powy-żej świętem, są tzw. „dzwonki za konających” i „dzwony za zmarłych” pełniące odrębne funkcje w liturgii chrześcijańskiej, a także krzyże nagrobne.

Te pierwsze z reguły niewielkie dzwonki umieszczano na zewnątrz kościołów i pełniły nie-co inne funkcje niż duże dzwony umieszczane w dzwonnicach przykościelnych lub w wieżach ko-ściołów. Otóż oprócz dzwonienia w czasie pogrze-bu, kiedy można było dzwonić nawet w kilka dużych dzwonów nie tylko kościoła parafialnego, ale także w kościołach sąsiednich parafii, w Kościele Ka-tolickim dozwolonym było używać tych małych dzwonków tylko w czasie agonii i zaraz po śmier-ci człowieka. W czasie dzwonienia pośmiertnego zwanego „Sterbegelaut” wolno było używać tylko jednego dzwonka w odróżnieniu od podzwonne-

Rys. 2. Pomnik i grób upamiętniający smutne wydarzenia z przeszłości, Cmentarz Rakowicki w Krakowie

56

go, tj. podczas wyprowadzania zmarłego z domu lub z kościoła na cmentarz zwanego „Totenge-laut”, gdzie używano jednego lub kilku dzwonów.

Zachowane dowody świadczą, że dzwonienie pośmiertne w jeden mały dzwonek praktykowane było w Norymberdze już w połowie XV w. Od kiedy zwyczaj ten rozpowszechnił się w Polsce niestety trudno jest określić ze względu na brak dokumen-tów z tego zakresu. Smutne chwile kończące ży-cie człowieka były inspiracją do tego, że uderzano w „dzwonki za konających” i modlono się o łagodną śmierć do św. Dyzmy – łotra, którego powieszono na krzyżu po prawej stronie Jezusa na górze Golgocie.

Rys. 3. Dzwonek za konających zawieszony na ścianie Kościoła Reformatów w Krakowie (data na zdjęciu oznacza rok konserwacji).

Rys. 4 Tablica marmurowa umieszczona pod dzwonkiem za konających na zewnątrz Kościoła Reformatów w Krakowie

„ODyzmoświęty,łotrzepokutującynajwy-borniejszyPatroniebądźmiopiekunem,kiedy

konającybiedzićsiębędęprzyzgonie”.

I właśnie, gdy ktoś „biedził się” przy zgo-nie za długo, wtedy zwracano się do kościoła pa-rafialnego lub do klasztoru z prośbą o zadzwo-nienie w „dzwonek za konających” [1].

Nieużywane aczkolwiek zachowane do dziś w Krakowie dzwonki tego typu są rzeczowym do-wodem istniejącego jeszcze w początkach XX w. obyczaju. I tak na ścianie zewnętrznej Kościo-ła Reformatów znajduje się dzwonek (rys. 3) z umieszczoną pod nim tablicą (rys. 4) z napisem:

DZWONEK ZA KONAJĄCYCH Z ODPUSTEM CZTERDZIESTODNIOWYM OD STOLICE SWIE-TEY RZYMSKIEY APOSTOLSKIEY POZWOLO-

NYM WYSTAWIONY R.P. 1750

W Bazylice Mariackiej nieopodal wejścia od strony południowej zawieszony jest dzwo-nek za konających z 1736 r. odlany przez Kaspra Koerbera z Wrocławia i ufundowany przez miesz-czanina krakowskiego Krystiana Jeinglinga, a od 11 lipca 1747 r. burmistrza (proconsul) miasta Kra-kowa (rys. 5).

Rys. 5. Dzwonek za konających umieszczony na ścianie Bazyliki Mariackiej w Krakowie


57

Rys. 6. Dzwonek za konających umieszczony na ścianie Bazyliki Mariackiej w Krakowie

Wspomniane powyżej miejsca zawieszenia dzwonków za konających uzupełnia niejako miej-sce na ścianie Kościoła św. Floriana, gdzie pozo-stał tylko ślad po kiedyś zawieszonym w tym miej-scu dzwonku (rys. 7).

Rys. 7. Kościół św. Floriana. Ślad po kiedyś zawie-szonym w tym miejscu dzwonku.

Drugim typem dzwonków złączonych w sposób szczególny ze Świętem Wszystkich Świętych są tzw. dzwonki za zmarłych, których używano i używa się podczas wyprowadzania trumny z kaplicy cmentarnej na miejsce wieczne-go spoczynku. Z reguły jest to jeden, rzadziej trzy dzwonki umocowane na specjalnej konstrukcji usytuowanej w pobliżu kaplicy. Takim przykładem może być zestaw dzwonków znajdujący się na cmentarzu komunalnym w Darłowie (rys. 8a i b).


Na dzwonku umieszczone są napisy:

GOSS MICH GASPAR KOERBER IN BRESLAV A.D. 1736, LAVDABILE EST PRO

AGONIZANTIBVS ORARE, CHRISTIANVS IEINGLING s.c. 1736

(Odlewał mnie Kasper Koerber we Wrocławiu w roku 1736. Chwalebne jest modlić się za kona-jących Krystian Ieingling ławnik krakowski 1736)

Kolejnym przykładem tego typu obiek-tów jest dzwonek zawieszony na fasadzie Ko-ścioła Dominikanów obok wejścia głównego.

W tym przypadku umieszczenie dzwon-ka ma także charakter symboliczny. Umieszczo-no go obok umierającego Chrystusa na krzyżu. Dzwonek dominikański nie ma żadnych napisów.

a

58

Rys. 8 a i b. Dzwonki za zmarłych na cmentarzu komu nalnym w Darłowie

Drugim typem odlewów mającym silne związ-ki ze Świętem Wszystkich Świętych są krzyże, sym-bol śmierci Jezusa. To one w religii chrześcijańskiej są najbardziej rozpowszechnione na cmentarzach, a ich różnorodność zarówno pod względem wielkości jak i formy – kształtu skłania obserwatora do zadumy.

Rozpatrując związki odlewnictwa ze wspo-mnianym wyżej świętem nie sposób wspomnieć o przemijającym czasie i zagrożeniach, jakie niesie on dla odlewanej rzeźby nagrobnej. Dwa z nich są najgroźniejsze.

Pierwsze to destrukcyjne działanie zanieczysz-czonej atmosfery i działanie jej na odlewy (rys. 9a i b). Pomimo tego, że odlewy są wykonane w więk-szości ze stopów odpornych na korozję to oddziały-wanie otoczenia w połączeniu z praktycznie żadną

Rys. 9a i b. Przykłady powolnego niszczenia cmentarnej rzeźby nagrobnej (Cmentarz Rako-wicki w Krakowie)

Drugie o wiele gorsze zagrożenie to ce-lowa działalność człowieka, który dla chęci zy-sku niszczy dzieła niekiedy nieprzeciętnej war-tości, przeznaczając te odlewy na złom (rys. 10). Takie działanie wynika najczęściej z braku przestrzegania wszelkich wartości moralnych.

Rys. 10. Przykład celowego niszczenia cmentarnej rzeźby nagrobnej (Cmentarz Rakowicki w Krako-wie)


ochroną w postaci osłon czy też powłok ochronnych powoduje, że ulegają one powolnemu niszczeniu.

b

a

b

59

Niekiedy udaje się uratować część zniszczo-nych odlewów i zabezpieczyć je dla przyszłych po-koleń [2].

Przykładem także i w tym przypadku mogą być chociażby zniszczone odlewy na cmentarzu w Darłowie, gdzie tylko dzięki szybkiej interwencji miejscowego proboszcza tutejszego Kościoła Ma-riackiego udało się zachować niewielką część pięk-nych odlewanych krzyży i tablic nagrobnych two-rząc coś na wzór metalowego lapidarium (rys. 11).

Warto również wspomnieć o działaniach po-zytywnych podejmowanych przez niektóre spo-łeczności lokalne odnośnie ratowania wyjątkowej wartości obiektów kamienno – metalowych poprzez tworzenie Społecznych Komitetów Ochrony Pomni-ków Pamięci (Cmentarz Rakowicki, Podgórski, itd.) Zbierane corocznie składki pieniężne pozwoliły już na uratowanie wielu grobowców przywracając im pod okiem konserwatora zabytków dawny wygląd.

Jednym z przykładów jest odrestaurowany grobowiec Rodziny Działyńskich na Cmentarzu Rakowickim (rys. 12a-d), którego konserwację i odtworzenia elementów metalowych (cynk) wy-konał w 1986 r. Instytut Odlewnictwa w Krakowie.


Rys. 11. Metalowe lapidarium przy Kościele Mariac-kim w Darłowie

a

b

60

Rys. 12a-d. Odrestaurowany grobowiec Rodziny Działyńskich na Cmentarzu Rakowickim i jego me-talowe poszczególne elementy

Przedstawione powyżej niektóre przykłady rzeźby nagrobnej są tylko niewielkim wzorem i od-powiedzią na wcześniej postawione pytanie doty-czące związków odlewnictwa ze Świętem Wszyst-kich Świętych.

Literatura

Chmiel A.: Szkice krakowskie, Biblioteka Kra-kowska nr 100, Towarzystwo Miłośników Histo-rii i Zabytków Krakowa 1939-1947, s. 141-146.

Krokosz J.: Pomnik żniwiarza w Bielsku-Białej, Odlewnictwo–Nauka i Praktyka, Kraków 2003, nr 4, s. 81.

Siwecki K., Żółkiewicz Z., Krokosz J., Żółkiewicz M.: Rekonstrukcja i konserwacja latarni nagrob-nej z Cmentarza Rakowickiego w Krakowie. Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce. Odlewnictwo w Polsce, Toruński Oddział Stowa-rzyszenia Historyków Sztuki, Toruń 2007, s. 61.

1.

2.

3.


c

d

Documents

Odlewnictwo Współczesne - Polska i Świat