Σχολικό έτος 2012 -2013

2

Ιστορική ανασκόπηση των βοτάνων

Τα βότανα αποτελούν ένα μεγάλο μέρος του φυτικού βασιλείου, είναι το

σημείο επαφής μας με τη μάνα γη, ένας κόμβος επικοινωνίας ανάμεσα σε δύο

βασίλεια όπου συναντάται η ανθρωπότητα με τη φύση. Η παράδοση της

θεραπευτικής τέχνης των βοτάνων και γενικότερα των φυτών χάνεται στο

αρχέγονο παρελθόν. Σε ένα παρελθόν αχρονολόγητο, όσο αχρονολόγητη

είναι και η σοφία που ενυπάρχει στο ανθρώπινο στοιχείο αλλά και γενικότερα

στον φυσικό κόσμο. Η θεραπευτική δύναµη των βοτάνων και η ικανότητά τους

να καταπραΰνουν τον πόνο είναι γνωστή πριν από την ανακάλυψη της

γραφής.

Οι πρώτοι άνθρωποι ήταν και οι πρώτοι γιατροί στον κόσµο αφού, εκτός από

την εύρεση της κατάλληλης τροφής για να συντηρηθούν, ήταν υποχρεωµένοι

να φροντίζουν και για την καταστολή των διαφόρων ασθενειών και ο φυσικός

χώρος στον οποίο αναζητούσαν τα µέσα για να γιατρευτούν ήταν η φύση.

Εδώ και χιλιάδες χρόνια μια μεγάλη ποικιλία βοτάνων έχουν χρησιμοποιηθεί

από ζώα και ανθρώπους . Από την Κινέζικη ιστορία μαθαίνουμε ότι τα

βότανα χρησιμοποιούνται εδώ και 4700 χρόνια, σαν φάρμακα. Από τους

πρώτους λαούς που βεβαιώνεται ιστορικά ότι έκαναν xρήση ήταν και οι

Σουμέριοι. Οι Αιγύπτιοι του 27ου π.χ .καλλιεργούσαν μέντα, κόλιαντρο, ροδιές

σκόρδα κ .α.

Η Παλαιά ∆ιαθήκη επίσης αναφέρει την χρήση του μανδραγόρα. Ο αρχαίος

πάπυρος που ανακάλυψε ο αιγυπτιολόγος Έμπερς στην νεκρούπολη των

Θηβών, περιέγραφε 700 φυτά, όπως την αλόη, την γεντιανή, τον κρόκο, την

3

αλισφακιά, τα κρεμμύδια κ.α. Οι Σουμέριοι χρησιμοποιούσαν εγχύματα

φυτών, ενώ ο Κώδικας του βασιλιά της Βαβυλωνίας Χαμουραμπί (2250 π.χ.)

είναι μια ενδιαφέρουσα συλλογή νόμων και βοτανοσυνταγών . Ωστόσο, η

ιατρική επιστήμη είχε την αρχή της στην Αίγυπτο. Στην εποχή του Μωϋσή, η

αιγυπτιακή γνώση για την ιατρική επιστήμη ήταν φημισμένη.

Ο Κύρων έφερε αυτή την επιστήμη στην Ελλάδα. Ο μαθητής του Ασκληπιός

συνέχισε την επιστήμη αυτή και αργότερα ήρθε ο Ιπποκράτης που όλες του οι

συνταγές, είναι συνταγές με βότανα και οι βασικότερες συμβουλές του είναι

για υγιεινή ζωή. Με τις θεραπείες του αναγνωρίστηκε ως ο «πατέρας της

Ιατρικής». Από τα αρχαία χρόνια οι Έλληνες ήταν πρωτοπόροι στην

ορθολογική και συστηματική συλλογή και αξιοποίηση των βοτάνων με

κορυφαίο τον Γαληνό που έθεσε τις βάσεις για την χρήση των βοτάνων και τις

ευεργετικές τους ιδιότητες. Φυσικά, τον καιρό εκείνο δεν υπήρχαν χημικοί ούτε

διαφημιστές και ο άνθρωπος έπρεπε να ψάξει γύρω του για τις θεραπείες του.

Έτσι, δοκίμασε πρώτα τις ιδιότητες των βοτάνων και των φυτών που υπήρχαν

στον τόπο του.

Ο Ιπποκράτης απάλλαξε την ιατρική από την δεισιδαιμονία και την μαγεία

και σε μια σειρά βιβλίων του αναφέρει 236 φυτικά φάρμακα. Αλλά στην ίδια

περίοδο έζησε και ο Αριστοτέλης, που έγινε πατέρας της Ζωολογίας και

πρώτος θεμελιωτής των Φυσικών Επιστημών (ανάμεσα στα άλλα βιβλία του

έγραψε και δυο περί Φυτών). Και ο Θεόφραστος, πατέρας της Βοτανικής και

της Ορυκτολογίας, και πρόδρομος της Φαρμακογνωσίας, ο οποίος στα 9

βιβλία του έργου του «Περί φυτών ιστορίες» περιγράφει όχι μόνο τα φυτά

αλλά και τις φαρμακολογικές ιδιότητες τους.

Ύστερα ήρθε ο ∆ιοσκουρίδης από την Κιλικία, που περιόδευσε σε όλο τον

τότε γνωστό κόσμο (40-90 μ.Χ.), για να μελετήσει τα διάφορα φαρμακευτικά

βότανα και φυτά, που τα κατέταξε σε 5 βιβλία, με γενικό τίτλο «περί Ύλης

Ιατρικής» που από τότε αποτελούν το βασικό σύγγραμμα, στο οποίο

βασίστηκαν όλοι όσοι ασχολήθηκαν με την θεραπευτική ως τον 16ο αιώνα.

Στο μεταξύ με την μεγάλη ανάπτυξη του εμπορίου, τα βότανα και τα

καρυκεύματα ήταν τα πρώτα εμπορεύματα που άρχισαν να « κυκλοφορούν»

από τόπο σε τόπο. Μόνο που οι γνώσεις πώς να τα ξεχωρίζουν και πώς να

τα χρησιμοποιούν ήταν προνόμιο των μάγων και των ιερέων, οι οποίοι επειδή

κατόρθωναν μ’ αυτά να γιατρεύουν πολλές αρρώστιες στερέωναν τη θέση

4

τους και την δύναμή τους, απέναντι στους πιστούς. Αυτές οι θεραπείες

άλλωστε έγιναν αιτία να αποδοθούν υπερφυσικές ιδιότητες σε πολλά βότανα,

ενώ από την άλλη μεριά, ο λαός πίστευε ότι οι ιερείς είναι οι ερμηνευτές της

θέλησης των θεών, (αφού μόνο σε αυτούς αποκάλυπταν τα μυστικά τους). Γι’

αυτό και το Μεσαίωνα άλλαξαν τα πράγματα και η Χριστιανική Εκκλησία

άρχισε τότε να αποθαρρύνει την χρήση των βοτάνων στην ιατρική, επειδή

είχαν συνδεθεί με την μαγεία. Προτιμούσε να ενθαρρύνει τον κόσμο στην

άσκηση πίστης για την θεραπεία ασθενειών.

Στα τέλη του Νοέµβρη του 1975 έγινε γνωστή από τα µέσα επικοινωνίας η

ύπαρξη µιας σπηλιάς, η οποία ανακαλύφθηκε κατά τη διάρκεια αρχαιολογικών

εργασιών σε µια αποµακρυσµένη περιοχή της Νότιας Ασίας. Η σπηλιά αυτή,

κατοικήθηκε πριν από εξήντα χιλιάδες χρόνια από τον άνθρωπο του

Νεάτερνταλ. Στους τοίχους της, χαραγµένα στην πέτρα, µπορούσε να

διακρίνει κανείς καθαρά, φυτά, φύλλα και καρπούς πολλά από τα οποία

χρησιµοποιούνται και σήµερα στην ιατρική.

Ο άνθρωπος ανακάλυψε µε τη διαδικασία της «δοκιµής και του λάθους» ποια

από τα τοπικά φυτά ήταν αποτελεσµατικά στη θεραπεία των ασθενειών και η

γνώση αυτή µεταδόθηκε από γενιά σε γενιά τόσο προφορικά όσο και µε

πρακτική διδαχή.

Τεχνουργήµατα από διάφορους πολιτισµούς, όπως τοιχογραφίες από τάφους,

χαµηλά ανάγλυφα, χάλκινα και πινακίδες µε σφηνοειδή γραφή, µαρτυρούν τη

σπουδαιότητα που είχαν τα βότανα για τους αρχαίους λαούς.

Ο άνθρωπος ήταν πληροφορηµένος, από την αρχή του πολιτισµού για τα

αποτελέσµατα των αρωµάτων στο σώµα, στο µυαλό και στα συναισθήµατα.

Τα λουλούδια χρησιµοποιούνταν για να προσελκύσουν αγάπη, φαγητό και

προστασία. Τα αρωµατικά φυτά χρησιµοποιούνταν για να γιατρέψουν το

σώµα. Τα πιο ακριβά λουλούδια προσφέρονταν στους θεούς και τις θεές σαν

θυσία και η χρήση αρωµατικών θυµιαµάτων έχει καταγραφεί από την

αρχαιότητα.

5

Λατρεία και θεοποίηση των φυτών

Υγεία

Η Υγεία ήταν η Θεά της πρόληψης και της διατήρησης της υγείας.

Ήταν κόρη του Θεού Ασκληπιού (Θεού της ιατρικής) και της Ηπιόνης (κόρης

του Μέροπα, βασιλιά της νήσου Κω).

Η Υγεία είχε αδελφές την Ιασώ (Θεά της θεραπείας) την Αίγλη (Θεά της

ευρωστίας μετά την ασθένεια), την Πανάκεια (Θεά ικανή να θεραπεύει κάθε

νόσο. Ακόμα και σήμερα το ιδεατό φάρμακο που θεραπεύει κάθε νόσο το λέμε

πανάκεια) και την Ακεσώ (Θεά της επούλωσης) και τους Ποδαλείριο και

Μαχάωνα που ήταν ένδοξοι γιατροί της θεοηρωϊκής εποχής.

Η Ελληνική Μυθολογία, η οποία ερμηνεύει κοινωνικά και ψυχολογικά

φαινόμενα δια μέσου των μύθων, είναι πλούσια θεματολογικά από μύθους

που έχουν σχέση με τα φυτά και αναδεικνύουν την τάση του ανθρώπου να

ασχολείται και να ερευνά το φυσικό περιβάλλον, τμήμα του οποίου αποτελεί

και ο ίδιος. Αναφέρουμε μερικούς χαρακτηριστικούς μύθους:

• Θεοποίηση της Χλωρίδος, ως θεάς της βλάστησης

• ∆ήμητρα, η θεά της Γεωργίας

• Αρπαγή της Ευρώπης από το ∆ία και η τέλεση του γάμου τους κάτω από

τον πλάτανο της Γόρτυνας

• Ο Προμηθέας μετέφερε την κλεμμένη φωτιά στους ανθρώπους κρυμμένη

μέσα σ' ένα ξερό βλαστό από το φυτό Νάρθηκα.

• Η Κίρκη ήταν δευτερεύουσα θεότητα, κατ' άλλους μάγισσα ή νύμφη.

Πατέρας της ήταν ο θεός Ήλιος και μητέρα της η Πέρση, μία από

τις Ωκεανίδες. Η Κίρκη ζούσε στο νησί στο οποίο ήταν βασίλισσα, την Αιαία

6

και μεταμόρφωνε τους εχθρούς της ή όσους την προσέβαλαν σε ζώα με τη

χρήση μαγικών ποτών, καθώς γνώριζε πολλά για τα βότανα και τη

φαρμακευτική τους επίδραση.

• Η Μίνθη ή Μέντα, νύμφη του Άδη και ερωμένη του Πλούτωνα

Στην τέχνη τα φυτά κατέχουν ξεχωριστή θέση όπως και στη λατρεία.

• Παραστάσεις κρίνων διακοσμούσαν το ανάκτορο της Κνωσσού

• Από μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι η αναπαράσταση της φτώχειας γινόταν από

γυναίκα μέσα σε κουρέλια δίπλα σε ένα βασιλικό.

• Στη χριστιανική λατρεία ο κρίνος είναι σύμβολο της αναγέννησης και

αφιερώνεται στην Παναγία.

Τα Βότανα στην Ιατρική

Από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι και σήμερα, τα βότανα έχουν παίξει και

παίζουν ζωτικό ρόλο στην παραδοσιακή ιατρική πολλών πολιτισμών.

Ο άνθρωπος παρατηρώντας τη φύση και κυρίως τους ζωϊκούς οργανισμούς,

ανακάλυψε ότι πολλά φυτά-βότανα έχουν ιδιότητες που τον βοηθούν, ώστε να

απαλύνει τους πόνους του, να ξεπερνά δύσκολες αρρώστιες ή ακόμη να

προλαβαίνει την εξέλιξή τους.

Αιγυπτιακοί πάπυροι μαρτυρούν ότι γνωστά μας βότανα όπως τα φύλλα

ελιάς, το δεντρολίβανο, ο κέδρος, το σκόρδο, χρησιμοποιούνταν για τις

θεραπευτικές τους ιδιότητες εδώ και 4.000 χρόνια. Για αιώνες η φαρμακευτική

χρήση των βοτάνων περιορίστηκε σχεδόν αποκλειστικά στην θεραπεία

τραυμάτων και πληγών. Την μεγάλη αλλαγή έφερε ο Ιπποκράτης (460-370

π.Χ.) από την Κω, ο οποίος θεωρείται πατέρας της επιστημονικής

ιατρικής. Στα έργα του που σώθηκαν παρουσιάζονται 237 είδη φυτών με τις

θεραπευτικές τους ιδιότητες. Για τον Ιπποκράτη π.χ. η γλιστρίδα

χρησιμοποιείται ως καθαρτικό, ο βασιλικός ως αντιεμετικό, το κυδώνι ως

παυσίπονο στους πόνους της μήτρας, το ρόδι για παθήσεις του συκωτιού, η

μολόχα για καταπλάσματα.

7

Το έργο του Ιπποκράτη συνέχισε ο Θεόφραστος (372-287 π.Χ.) με το έργο

του «Περί Φυτών Ιστορίας», όπου δίνει δεκάδες πληροφορίες για τις

φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες των φυτών.

Μερικούς αιώνες μετά ο ∆ιοσκουρίδης στο έργο του «Περί Ιατρικής»

αναγνωρίζει και περιγράφει μεταξύ άλλων 500 είδη φυτών. Τουλάχιστον 40

από αυτά χρησιμοποιούνται και σήμερα από τη φαρμακοποιία.

Οι ελληνικές καταγραφές φυτών εμπλουτίστηκαν και από τον Κλαύδιο Γαληνό

(131-109 μ.χ.), από την Πέργαμο της Μ. Ασίας, ο οποίος κατέγραψε 304

φάρμακα φτιαγμένα από φυτά.

Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η γνώση περί φαρμακευτικών

βοτάνων μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και στον τότε Αραβικό κόσμο

και αναμείχθηκε με τις ντόπιες λαϊκές παραδόσεις και την Αιγυπτιακή γνώση

που επιζούσε από την αρχαιότητα, ενώ καινούργια υλικά μπαχαρικά και

τσάγια ήρθαν να προστεθούν.

Η προσφυγή λοιπόν στο φαρμακείο της φύσης υπήρξε κοινό γνώρισμα

πολλών πολιτισμών, από τη μια άκρη της γης μέχρι την άλλη.

Σήμερα, σε διάφορα επιστημονικά εργαστήρια του κόσμου, εξετάζονται οι

ιδιότητες εκατοντάδων φυτών και γίνονται προσπάθειες για την παρασκευή

νέων φαρμάκων με βάση τα βότανα.

Ωστόσο εξακολουθεί να αποτελεί αξίωμα της ιατρικής ότι η πρόληψη είναι

προτιμότερη της θεραπείας, και οι παραινέσεις της στρέφονται στην

προσπάθεια του ανθρώπου, να υιοθετήσει ισορροπημένες διατροφικές

συνήθειες. Τα φρούτα και τα λαχανικά μαζί και τα βότανα είναι από εκείνα που

επιβάλλεται να βρίσκονται κάθε μέρα στο τραπέζι μας.

Από το Βυζάντιο και το Μεσαίωνα... στα Νεότερα χρόνια

Στα βυζαντινά χρόνια τα χόρτα και τα λαχανικά θεωρούνταν κατώτερες

τροφές γι’ αυτό οι καλοφαγάδες τα απέφευγαν. Στα τραπέζια των πλουσίων

και των αυτοκρατόρων σπάνια συναντούσες χόρτα και λαχανικά. Αντίθετα ο

απλός λαός αλλά και ο κλήρος εκτιμούσαν ιδιαίτερα τα φρούτα, τα λαχανικά

και τα άγρια χόρτα.

Το Μεσαίωνα μέσα στους κήπους των μοναστηριών «ανθίζει» η

βοτανολογία. Καλλιεργούνταν σε μεγάλη κλίμακα ποικιλία φυτών, παλαιά και

νέα, γνωστά και άγνωστα φυτά. Τα μοναστήρια γίνονται κέντρα

8

βοτανοθεραπείας. Οι μοναχοί έφτιαχναν φαρμακευτικά φυτά, έλαια και

αλοιφές που χρειάζονταν για τη θεραπεία των ασθενών.

Με την έλευση της τυπογραφίας, η κλασική γνώση ξεφεύγει από τους τοίχους

των μοναστηριών. Οι συνταγές που είχαν διασωθεί από αρχαία κείμενα

μεταπλάστηκαν και εμπλουτίστηκαν στο πέρασμα των χρόνων και έρχονται

να συμπληρώσουν τη λαϊκή ιατρική.

Κατά το 16ο και 17ο αιώνα δημοσιεύτηκαν πολλά βοτανολόγια με σκοπό να

βοηθήσουν όσους ασχολούνταν με τη βοτανοθεραπεία.

Στην πατρίδα μας η αφθονία φαρμακευτικών φυτών που συναντούμε σε κάθε

γωνιά της, βοήθησε στην ανάπτυξη της λαϊκής ιατρικής και της

βοτανοσυλλογής. Το μάζεμα των βοτάνων απαιτούσε προσοχή, μυστικότητα

και μαγικές διαδικασίες ώστε να διασφαλίζονται οι θεραπευτικές τους

ιδιότητες. Τα μάζευαν την Πέμπτη ή την Παρασκευή, συνήθως το χάραμα,

αλλά και το καταμεσήμερο ή και μεσάνυχτα, ανάλογα με τις τοπικές συνήθειες.

Αλλού τα μάζευαν παιδιά και αλλού τα ευλογούσαν στην εκκλησία. Έτσι

θρησκευτικές τελετές ήταν συνυφασμένες με μαγικές ενέργειες και ιατρικές

πρακτικές.

Ονομαστοί οι βοτανοσυλλέκτες της Ηπείρου, που μάζευαν τα βότανα στο

φαράγγι του Βίκου και γι’ αυτό ονομάζονταν βικογιατροί.

Οι πρακτικοί λοιπόν γιατροί, οι κομπογιανίτες, όπως τους αποκαλούσε ο λαός

μας, και κυρίως γυναίκες, γνώριζαν τα «μυστικά» των βοτάνων τα οποία

χρησιμοποιούσαν ως γιατροσόφια. Η γνώση αυτή περνά ευλαβικά από γενιά

σε γενιά και φτάνει μέχρι τιςμέρες μας.

Η Αγία των βοτάνων

Η σημασία των βοτάνων για τη θεραπεία του σώματος περνά και στην τέχνη.

Η βυζαντινή αγιογραφία προβάλλει την Αγία Αναστασία τη φαρμακολύτρια, ως

την Αγία γιατρό, να κρατά στο ’να της χέρι βότανα και στ’ άλλο το

φαρμακευτικό μπουκάλι. Σύμφωνα με τους Συναξαριστές της, η Αναστασία

έτρεχε στις φυλακές για να θεραπεύσει τις πληγές των βασανιζόμενων

χριστιανών με βοτάνια. Σήμερα σε ορισμένα χωριά της βόρειας Ελλάδας

συνηθίζουν στη γιορτή της, στις 22 ∆εκεμβρίου, να ζυμώνουν ειδικά ψωμιά με

βότανα ή να στολίζουν την εικόνα της με αυτά.

9

Τα βότανα σήμερα

Τα βότανα διατηρούν και σήμερα, σε κάποιον βαθμό, τη σπουδαιότητα που

είχαν στο παρελθόν. Τα φαρμακευτικά φυτά μπορούν και προκαλούν έντονα

συναισθήματα, καθώς φέρνουν στο νου παιδικές αναμνήσεις κάποιων

ξεχωριστών εκδρομών στην εξοχή, όπου τα χαμομήλια και οι παπαρούνες

παρέα με άλλα αγριόχορτα γίνονταν μπουκέτα προσφοράς σε πρόσωπα

αγαπημένα.

Παρ’ όλα αυτά στην καθημερινή μας ζωή αγνοούμε το ρόλο των φυτών. Το

ψημένο ψωμί που γευόμαστε στο τραπέζι ελάχιστα μας φέρνει στο νου τα

χωράφια με τα στάχυα που κυματίζουν στον αγέρα ή τα ρούχα που φοράμε

σε τίποτα δε μας θυμίζουν τις βαμβακοκαλλιέργειες. Ακόμη λιγότερο τα

έπιπλα μας θυμίζουν τα γιγαντιαία δέντρα του δάσους που κόπηκαν για τις

ανάγκες μας. Έχουμε χάσει την αλλοτινή σχέση με τα φυτά και λησμονούμε

πως ο αέρας που αναπνέουμε και η βροχή που πέφτει ρυθμίζονται από τον

πράσινο κόσμο των φυτών. Σπάνια έχουμε απευθείας επαφή με τα φυτά, τα

βλέπουμε ως διακοσμητικά στοιχεία που στολίζουν το σπιτικό μας ή δίνουν

χρώμα στις διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις.

Η χρησιμοποίηση των βοτάνων με απλούς και πρακτικούς τρόπους μπορεί να

σημάνει την επιστροφή μας σε μια σχέση όπου εκτιμούμε τα «δώρα» της

μάνας γης. ∆ουλεύοντας με τα βότανα, φτιάχνοντας εκχυλίσματα και απλά

αφεψήματα για να φανερωθούν οι ιδιότητές τους, φέρνουμε στο σπίτι μας μια

γνώση που πέρασε μέσα από χιλιάδες χρόνια υπομονετικών δοκιμών και

αποτυχιών.

Η προτροπή του Ιπποκράτη «η τροφή σου να γίνει το φάρμακό σου», ας μας

οδηγήσει σε αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών που σχετίζονται με τη

διατροφή μας και τη σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον.

Χρησιμοποιούμε βότανα:

Για να θεραπεύουμε το σώμα και το νου μας.

Στις πρώτες βοήθειες και στις καθημερινές αδιαθεσίες.

Για να φροντίσουμε τον εαυτό μας και το σπίτι.

Για να απολαύσουμε τη γεύση τους και να αισθανθούμε όμορφα

10

Τρόποι θεραπευτικών χρήσεων των βοτάνων Τα βότανα ενεργούν θεραπευτικά με τις διάφορες φαρμακευτικές ουσίες που

περιέχουν. Τα βότανα μπορούν να χρησιμοποιηθούν με διάφορους τρόπους

για τη θεραπεία μιας ή περισσοτέρων παθήσεων της υγείας του ανθρώπου.

Οι κυριότεροι τρόποι χρήσεις των βοτάνων για θεραπευτικούς σκοπούς είναι

οι παρακάτω:

Αφέψημα: σιγοβράζουμε το βότανο από δέκα λεπτά έως μισή ώρα. Η δόση

συνήθως είναι μια κουταλιά της σούπας βότανο για τρία φλιτζάνια νερό.

Χρησιμοποιούμε τη μέθοδο αυτή για ρίζες, κλαδάκια και φλοιούς.

Έγχυμα: βάζουμε το βότανο μέσα σε ένα δοχείο που κλείνει καλά. Ρίχνουμε

ζεστό νερό, πριν βράσει, γιατί το νερό που κοχλάζει διασκορπίζει τα πολύτιμα

πτητικά έλαια του βοτάνου. Αφήνουμε για δέκα λεπτά να γίνει η έγχυση και

μετά το στραγγίζουμε. Το έγχυμα που τυχόν θα μας περισσεύσει το φυλάμε

σε μια κανάτα σε δροσερό μέρος.

Βάμμα: παίρνουμε το βότανο νωπό (600 γρ.) ή αποξηραμένο (200 γρ.) και το

ρίχνουμε σε 1 λίτρο διαλύματος (25% αλκοόλη σε νερό) και το αφήνουμε για

αρκετό χρόνο. Το βάμμα που προκύπτει είναι μόνο για εξωτερική χρήση.

Κατάπλασμα: διπλώνουμε ένα πανί και ανάμεσα τοποθετούμε νωπά βότανα.

Στη συνέχεια βυθίζουμε για λίγο το πανί σε βραστό νερό. Αφού το

στραγγίσουμε το βάζουμε στο αρρωστημένο μέρος. ∆ιατηρούμε το

κατάπλασμα υγρό βυθίζοντάς το περιοδικά σε ζεστό νερό.

Κομπρέσα: βυθίζουμε ένα καθαρό πανί σε ένα έγχυμα βοτάνων και μετά

τοποθετούμε το βρεγμένο πανί στην αρρωστημένη περιοχή. Η κομπρέσα

μπορεί να είναι κρύα ή ζεστή, ανάλογα με την περίπτωση.

Χρησιμοποιούμε τα βότανα για θεραπεία μόνο σε ελαφριές παθήσεις και εάν

υπάρχει ιατρικό ιστορικό συμβουλευόμαστε πάντα τον γιατρό μας.

Τρόποι παρασκευής ροφήματος ΑΦΕΨΗΜΑ: Για κάθε φλιτζάνι ρίχνουμε ένα κουταλάκι από το βότανο. Το

σκεπάζουμε και το αφήνουμε να βράσει για 10 έως 15 λεπτά. Σουρώνουμε και

το πίνουμε σκέτο, με ζάχαρη ή μέλι.

ΕΓΧΥΜΑ: Σε ένα φλιτζάνι με βραστό νερό ρίχνουμε ένα κουταλάκι από το βό-

11

τανο και το σκεπάζουμε. Το αφήνουμε για 10 έως 15 λεπτά. Σουρώνουμε και

το πίνουμε σκέτο, με ζάχαρη ή μέλι

ΕΜΒΑΠΤΙΖΟΜΕΝΑ: Για κάθε φλιτζάνι χρησιμοποιήστε ένα φακελάκι.

Προσθέστε βραστό νερό και αφήστε το για 3 έως 5 λεπτά. Μπορείτε αν θέλετε

να προσθέσετε ζάχαρη, μέλι ή λεμόνι και να απολαύσετε ένα γευστικό, υγιεινό

και αρωματικό ρόφημα.

ΦΙΛΤΡΟΥ: Τοποθετείστε το φίλτρο στην καφετιέρα, ρίξτε ένα γεμάτο

κουταλάκι από το βότανο στο φίλτρο για κάθε φλιτζάνι ροφήματος. Βάλτε

τόσα φλιτζάνια νερό όσα ροφήματα θα φτιάξετε και ανοίξτε την καφετιέρα.

Αφού σερβίρετε, προσθέστε αν θέλετε ζάχαρη ή μέλι.

Συλλογή βοτάνων

Η συλλογή των βοτάνων γίνεται όταν το φυτό είναι στο κατάλληλο βιολογικό

στάδιο, ώστε τα δραστικά συστατικά του να βρίσκονται στο μεγαλύτερο

δυνατό όριο τους. Αυτό όμως διαφέρει από φυτό σε φυτό συνήθως.

Α) Τα φύλλα συλλέγονται πριν την άνθιση.

Β) Τα ανθισμένα μέρη κατά τη διάρκεια της άνθισης.

Γ) Οι καρποί κατά την διάρκεια της πλήρους ωρίμανσης.

Δ) Οι ρίζες όταν έχει τελειώσει ο κύκλος του φυτού

Τα φυτά δεν πρέπει ποτέ να ξεριζώνονται.

ΑΠΟΞΗΡΑΝΣΗ: Η αποξήρανση των βοτάνων γίνεται σε μέρος σκιερό χωρίς

υγρασία και καλά αεριζόμενο (20ο -30ο )

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ: Η αποθήκευση των βοτάνων γίνεται κατά προτίμηση σε

γυάλινο σκουρόχρωμο δοχείο με αεροστεγές σκέπασμα μακριά από την

υγρασία και το φως. (20ο - 25ο ).

12

Χρήσιμα βότανα

Το µυστικό της οµορφιάς και της υγείας βρίσκεται καλά κρυµµένο στα βότανα.

Στο περιβαλλοντικό μας πρόγραμμα φέτος, συµπεριλαµβάνονται µερικά από

τα πιο γνωστά και ωφέλιµα βότανα µαζί µε πληροφορίες σχετικά µε τα ενεργά

συστατικά, τις δράσεις και τις ιδιότητες του κάθε βοτάνου.

ΑΛΟΗ (Aloe Vera)

Συχνά αποκαλούµενο φυτό θαύµα ή φυσικό θεραπευτικό, η αλόη είναι ένα

φυτό πολλών εκπλήξεων. Το όνοµα Αλόη πιθανόν κατάγεται από την αραβική

λέξη « Alloeh» που σηµαίνει λαµπερή πικρή ουσία. Το Βέρα που σηµαίνει

αληθινό στα λατινικά, προστέθηκε στην ονοµασία αυτού του ιδιαίτερου

δείγµατος προκειµένου να διακριθεί η πρωτοκαθεδρία της µεταξύ των φυτών

Αλόης, που ήταν εξαιρετικά χρήσιµα στην ανθρωπότητα, λόγο των ιαµατικών

ιδιοτήτων που παρουσιάζουν.

Περιγραφή

Η Αλόη Βέρα ανήκει στην οικογένεια των Ληλιιδών. Έχει µακρυά ακιδωτά

φύλλα, είναι χυµώδης και µοιάζει αρκετά µε κάκτο. Τα µέρη που

χρησιµοποιούνται από το φυτό Αλόη και τα οποία το καθιστούν δραστικό,

είναι τα φύλλα του. To ζελέ που βρίσκεται στο εσωτερικό του φύλλου της

αλόης µπορεί να ωφελήσει τον άνθρωπο ως πόσιµος χυµός, µε πολλά

θρεπτικά συστατικά, ενώ µπορεί ακόµα να συνδυαστεί και µε άλλα συστατικά,

για καλλυντικά σε κρέµες και λοσιόν που χρησιµοποιούνται τοπικά, θρέφουν

το δέρµα και βελτιώνουν σηµαντικά την ποιότητά του. Όταν είναι ώριµη, το

13

εσωτερικό ζελέ συλλέγεται, σταθεροποιείται και συσκευάζεται, ώστε να

δηµιουργηθεί ένα προϊόν που είναι όσο πιο κοντά γίνεται στο ζελέ του φυτού.

Εξάπλωση

Ευδοκιµεί στα θερµά και ξηρά κλίµατα, είναι αυτοφυής στην Κούβα, στο

Μεξικό (Yacatan), στη Βραζιλία, στην Αφρική και στα Κανάρια νησιά, χώρες

µε εξαιρετικά ζεστά καλοκαίρια στις οποίες συχνά δεν βρέχει για αρκετούς

µήνες. Για να µπορέσει να επιβιώσει το φυτό αναπτύχθηκαν στα φύλλα του

µεγάλες αποθήκες υγρασίας. Αυτές ανανεώνονται σε µια περίοδο έως και 5

έτη. Το φυτό της αλόης µένει υγρό όπου άλλα φυτά µαραίνονται και

πεθαίνουν, κλείνοντας τους πόρους του για να αποτρέψει την απώλεια

υγρασίας. Αν και είναι τροπικό φυτό, η ρίζα της µπορεί να επιζήσει σε

υπερβολικά χαµηλές θερµοκρασίες και αέρα, εφόσον δεν παγώνει το έδαφος

τη ρίζα. Παρόλο που υπάρχουν περισσότερα από 300 είδη αλόης,µόνο 4 µε 5

ποικιλίες, διαθέτουν θεραπευτικές ιδιότητες. Από αυτές τις ποικιλίες, η Aloe

Barbadensis Miller είναι η πιο ισχυρή ποικιλία αλόης, γνωστή και σαν Aloe

Vera - Αλόη η αληθινή.

Ιστορικά στοιχεία

Τα αρχαία αρχεία δείχνουν ότι τα οφέλη της Αλόης ήταν γνωστά για αιώνες.

Οι αρετές των φυτών Αλόη έχουν καταγραφεί από πολλούς µεγάλους

πολιτισµούς, από εκείνους της Περσίας και της Αιγύπτου στη Μέση Ανατολή,

σε εκείνους της Ελλάδας και της Ιταλίας στην Ευρώπη, σε εκείνους της Ινδίας

και της Αφρικανικής Ηπείρου. Τα φυτά Αλόη είναι ευρέως γνωστά στην Ασία

και τον Ειρηνικό και βρίσκονται στη λαογραφία των Ιαπώνων, των Φιλιππίνων

και των κατοίκων της Χαβάης. Οι Ισπανοί χρησιµοποιούν την Αλόη και τη

µεταφέρουν µαζί µε τις νέες παγκόσµιες αποικίες τους στη Νότια Αµερική και

την Καραϊβική. Τα θεραπευτικά πλεονεκτήµατα και οι θεραπευτικές της

ιδιότητες έχουν επιζήσει περισσότερο από 5.000 χρόνια. Ο George Ebers

πρώτος ανακάλυψε το 1862 , την αρχαία καταγωγή της αλόης, σ' έναν

αιγυπτιακό πάπυρο του 1500 π.Χ., ο οποίος ήταν στην ουσία µια συλλογή

από θεραπείες µε βότανα. Το παρόν έγγραφο δείχνει δώδεκα τύπους για τη

µείξη της Αλόης µε άλλους παράγοντες για να χρησιµοποιηθεί και στις

εσωτερικές και στις εξωτερικές ανθρώπινες διαταραχές.Οι ερευνητές έχουν

βρει επίσης ότι και στους αρχαίους Κινέζικους και Ινδικούς πολιτισµούς

χρησιµοποίησαν Αλόη Βέρα. Οι βασίλισσες της Αιγύπτου, όπως η Νεφερτίτη

14

και η Κλεοπάτρα συνέδεσαν τη χρήση της µε την αναζήτηση τους για φυσική

οµορφιά. Η Αλόη υποστηρίχτηκε µε τέτοιο σεβασµό στην Αίγυπτο ώστε

θεωρήθηκε το "φυτό της αθανασίας". Τα σχέδια των φυτών της Αλόης έχουν

βρεθεί ακόµη και εγγεγραµµένα στους τάφους των Φαραώ.Ο Μέγας

Αλέξανδρος κατέκτησε το νησί Socotra στον Ινδικό Ωκεανό, προκειµένου να

βρει άφθονη ποσότητα φυτών Αλόης, για να γιατρεύει τους τραυµατισµένους

στρατιώτες του.

Κατά τη διάρκεια των θρυλικών ταξιδιών του στην Ανατολή, µεταξύ των

πολλών θαυµάτων που καταγράφηκαν από τον Marco Polo ήταν και οι

περιγραφές των πολλών εφαρµογών των φυτών Αλόη Βέρα. Στους

Αµερικανούς το φυτό χρησιµοποιήθηκε για αιώνες από τους Μάγια του

Yucatan. Οι γυναίκες το χρησιµοποιούσαν για να ενυδατώνουν το δέρµα τους.

Για την πρώτη πραγµατική συγκριτική µέτρηση επιδόσεων για τη γενική

χρήση Αλόης Βέρα, πρέπει να πάµε στα "Ελληνικά Βότανα" από τον Έλληνα

βοτανολόγο ∆ιοσκουρίδη (41 -68µ.Χ.) Αυτός ο δάσκαλος της ρωµαϊκής

φαρµακολογίας ανέπτυξε τη γνώση και την ικανότητα του, καθώς ταξίδεψε µε

τους στρατούς εκείνης της µεγάλης αυτοκρατορίας. Ο ∆ιοσκουρίδης έδωσε

την πρώτη λεπτοµερή περιγραφή του φυτού που καλούµε Αλόη Βέρα. Κατά

τη διάρκεια του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, η χρήση της θεραπευτικής

Αλόη Βέρα διαδόθηκε σε όλο τον κόσµο και προς τα βόρεια της Ευρώπης.

Επειδή ευδοκιµούσε µόνο στα ζεστά κλίµατα, δεν αναπτύχθηκε από τους

βόρειους Ευρωπαίους, αν και αυξήθηκε ευρέως η χρήση της στην Ισπανία,

την Πορτογαλία και την Ιταλία, όπου έτυχε ιδιαίτερης εκτίµησης. Ο Κολόµβος,

κατά τη διάρκεια των ταξιδιών της ανακάλυψης της Αµερικής σηµείωσε τη

χρήση του στην Κούβα και σε άλλα νησιά της Καραϊβικής. Με τα χρόνια οι

άνθρωποι έγιναν όλο και περισσότερο πεπεισµένοι για τις καταπληκτικές

θεραπευτικές δυνάµεις της Αλόης, για τις οποίες είχαν ακούσει απ' τη

λαογραφία και το µύθο και διαπιστώσει στην πραγµατικότητα.

15

∆ΕΝΤΡΟΛΙΒΑΝΟ (Rosemarinus officinalis)

Το δεντρολίβανο συγκεντρώνει τις πιο ενδιαφέρουσες

θεραπευτικές ιδιότητες και επίσης είναι γνωστό µε τα ονόµατα ροσµαρίνος ο

φαρµακευτικός, διοσµαρίνι, λιβανόδεντρο, αρισµαρίκ.α. Το ελληνικό όνοµα

του δεντρολίβανου είναι σύνθετο, από τις λέξεις δέντρο και λιβάνι, διότι µοιάζει

µε δέντρο που µυρίζει σαν λιβάνι. Η λατινική του ονοµασία, rosemarinus, είναι

και αυτή σύνθετη από τις λέξεις ros, που σηµαίνει δροσιά και marinus που

σηµαίνει θαλάσσιος, δηλαδή «δροσιά της θάλασσας», επειδή ευδοκιµεί σε

παράκτιες περιοχές.

Εξάπλωση

Είναι αυτοφυές φυτό που ευδοκιµεί στις Μεσογειακές χώρες, στη µεσηµβρινή

Ευρώπη και στις χέρσες περιοχές της Ελλάδας, στα ίδια εδάφη µε το

φασκόµηλο, το θυµάρι κ.α.. Ανθίζει όλη την χρονιά εφόσον υπάρχει επαρκής

υγρασία στο περιβάλλον.

Ιστορικά στοιχεία

Στην αρχαία Ελλάδα εκτιµούσαν ιδιαίτερα το δεντρολίβανο για τις ιδιότητές

του. Το θεωρούσαν δώρο της θεάς Αφροδίτης προς τους πιστούς της και

επίσηµο σύµβολο οµορφιάς και νεότητας. Αναφέρεται από τον ∆ιοσκουρίδη,

τον Θεόφραστο και τον Οβίδιο σαν φυτό δυναµωτικό της µνήµης και της

σκέψης, για αυτό το χρησιµοποιούσαν µαζί µε τη δάφνη και τη µυρτιά, για να

φτιάχνουν στεφάνια τα οποία φορούσαν οι αρχαίοι Έλληνες µαθητές, όταν

µελετούσαν. Επίσης το χρησιµοποιούσαν σε δηµόσιες και θρησκευτικές

τελετές και το έκαιγαν ως θυµίαµα. Οι Ρωµαίοι το προσέφεραν στις

16

προστάτιδες θεές του οίκου τους και έκαιγαν το δεντρολίβανο για να

εξαγνίσουν τα κοπάδια τους .Οι Άραβες γιατροί το εκτιµούσαν πολύ, καθώς

θεωρούσαν ότι αποκαθιστούσε τη ζωτικότητα, τη µνήµη και την οµιλία. Τον

13ο αιώνα η Ελισάβετ, βασίλισσα της Ουγγαρίας, χρησιµοποιούσε τακτικά µια

λοσιόν από απόσταγµα λουλουδιών από δεντρολίβανο και λευκό κρασί, στο

οποίο, έλεγαν, οφειλόταν η νεανική της εµφάνιση. Οι Γάλλοι πίστευαν ότι τα

άνθη του βοτάνου αναπλήρωναν τη χαµένη ενεργητικότητα και οι Ιταλοί

έφτιαχναν ένα ελιξίριο, για να µένουν πάντα νέοι από άνθη δεντρολίβανου,

απήγανου, φασκόµηλου, µαντζουράνας, µάραθου και κυδωνιάς.

ΘΥΜΑΡΙ (Thymus vulgaris)

Θυµάρι ή θύµος, όπως το ονόµαζαν οι αρχαίοι, προέρχεται από την λέξη

«θύω» η οποία αρχικά είχε την σηµασία «βγάζω καπνούς» και αργότερα

«θυσιάζω». Από την ίδια ρίζα προέρχονται και οι λέξεις θυµίαµα και

θυµιατίζω, ενώ στενή φαίνεται πως είναι και η σχέση µε τον «θυµό» όπου

κατά τους αρχαίους µας δεν σηµαίνει οργή αλλά ζωτική δύναµη και βούληση

(π.χ. εύθυµος, πρόθυµος, κ.α.).Είναι επίσης γνωστό µε τις ονοµασίες σµάρι,

γαϊδουρόθυµος,ερπύλος.

17

Εξάπλωση

Με το όνοµα θυµάρι (Thyme) αναφέρονται τα περίπου 350είδη του γένους

Thymus τα οποία συναντώνται στην Ευρώπη, στη Βόρεια Αφρική και στην

Ασία.

Βρίσκεται στις νότιες και Μεσογειακές χώρες της Ευρώπης, σε διάφορες

περιοχές της Ασίας και καλλιεργείται στη βόρεια Αµερική. Αυτοφύεται σε

λιβάδια και χέρσα µέρη σε όλη την Ελλάδα , ανάµεσα σε φρύγανα και

θάµνους, σε χαµηλά και µεσαία υψόµετρα και ανθίζει από Μάιο µέχρι

Ιούλιο.To κοινό θυµάρι (Thymusvulgaris), απαντάται στη ∆υτική Μεσόγειο, το

οποίο είναι η καλλιεργούµενη µορφή του άγριου θυµαριού.

Ιστορικά στοιχεία

Σύµφωνα µε την βοτανολογική παράδοση, το θυµάρι φύτρωσε από τα δάκρυα

της Ωραίας Ελένης. Στην πραγµατικότητα όµως το βότανο ήταν γνωστό πολύ

πριν από τον Τρωικό πόλεµο. Οι Σουµέριοι πριν από 5000 χρόνια ήταν

οι πρώτοι, από ό,τι λέγεται, που χρησιµοποιούσαν το θυµάρι ως φάρµακο και

καρύκευµα, ενώ οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ανέπτυξαν τις ισχυρές αντισηπτικές,

αρωµατικές και συντηρητικές ιδιότητές του και το χρησιµοποιούσαν για την

ταρίχευση. Ήταν ένα από τα βότανα που έκαιγαν ως θυµίαµα στους βωµούς

των θεών οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωµαίοι καθώς ήταν αφιερωµένο στη θεά

του έρωτα, Αφροδίτη και κανείς δεν αµφισβητούσε πως προκαλούσε και

ενίσχυε τον πόθο. Οι Ρωµαίοι στρατιώτες έκαναν µπάνιο σε νερό

αρωµατισµένο µε θυµάρι για να αποκτήσουν δύναµη, θάρρος και

ενεργητικότητα. Για τους αρχαίους Έλληνες το θυµάρι συµβόλιζε επίσης την

γενναιότητα .Τον Μεσαίωνα, εποχή που αναµασά τις αρχαίες διδαχές, το

θυµάρι φηµίζεται ως σωτήριο φάρµακο για την µελαγχολία, την κατάθλιψη και

την επιληψία. Η πίστη στην ιδιότητα του θυµαριού να χαρίζει θάρρος δεν έχει

υποχωρήσει. Σε µια εποχή γεµάτη πολέµους, εκστρατείες και σφαγές, η τόλµη

αποτελεί περιπόθητη αρετή. Έτσι, οι γυναίκες κεντούν την εικόνα του

θυµαριού πάνω σε µαντήλια, για να τα χαρίσουν στους αναχωρούντες για

τους Αγίους Τόπους σταυροφόρους.

18

ΚΑΛΕΝΤΟΥΛΑ (Calendula officinalis)

Η καλέντουλα είναι το λουλούδι του Οκτώβρη και οφείλει το όνοµά της στη

λατινική λέξη calendulae, που σηµαίνει ηµερολόγιο, καθότι ανθίζει στις αρχές

των περισσότερων µηνών, από την άνοιξη έως τα πρώτα κρύα του χειµώνα.

Είναι επίσης γνωστή και µε τα ονόµατα κατιφές, νεκρολούλουδο, καλενδούλη,

µοσκαρδίνι, αδράχτι της γριάς, πετεινόχορτο.

Περιγραφή

Ανήκει στην ίδια οικογένεια µε τις µαργαρίτες και τα χρυσάνθεµα, στα

Συνανθηρά. Είναι φυτό µονοετές ή διετές, ύψους 20-60 εκ., τα φύλλα της είναι

χνουδωτά, στενόµακρα, σε µορφή σπάτουλας και τα λουλούδια της είναι

µεγάλα µε χρώµατα που ποικίλουν από ανοιχτό κίτρινο έως βαθύ πορτοκαλί

και µοιάζουν µε άνθη µαργαρίτας. Τα µέρη που χρησιµοποιούνται είναι τα

άνθη και τα πέταλα και όσο πιο ζωηρό είναι το χρώµα, τόσο µεγαλύτερη η

περιεκτικότητά τους σε δραστικά συστατικά.

Εξάπλωση

Φύεται κυρίως στις χώρες της Μεσογείου, τη ∆υτική Ασία και την Αµερική.

Αναπτύσσεται µε ταχύτατους ρυθµούς σε περιοχές µε µεγάλη ηλιοφάνεια.

Ιστορικά στοιχεία

Η καλέντουλα συνδέεται στενά µε τον Ινδικό και τον Αραβικό πολιτισµό. Οι

Ινδοί το θεωρούσαν ιερό φυτό και στόλιζαν µε αυτό τους βωµούς των ναών,

τα ιερά, τα αγάλµατα των θεών τους και τις νεκρικές πυρές. Για τους

Ινδουιστές συµβολίζει τη ζωή, την αιωνιότητα και την υγεία και οι αρχαίοι

Αιγύπτιοι θεωρούσαν την καλέντουλα βότανο που ξανάδινε τη νεότητα.Οι

αρχαίοι Έλληνες στολίζονταν µε γιρλάντες απο λουλούδια καλέντουλας στις

γαµήλιες τελετές. Σε πολλές περιοχές υπήρχε πάντα το βοτάνι στο σπίτι, γιατί

19

θεωρούσαν πως έφερνε καλοτυχία και ευηµερία. Πίστευαν ακόµα ότι τα

πέταλά του αντικατόπτριζαν τον ήλιο και γι’ αυτό είχαν προστατευτικές

δυνάµεις. Γιρλάντες απο το φυτό αυτό κρέµονταν στο χερούλι της πόρτας, για

να προστατεύουν από το κακό και ιδίως από τη µόλυνση. Κατά τη διάρκεια

του Μεσαίωνα την χρησιµοποιούσαν σε ερωτικά φίλτρα και φυλακτά. Ένα

βοτανολόγιο του 12ου αιώνα συµβούλευε ότι και µόνο η θέα του λουλουδιού

βελτίωνε την όραση, καθάριζε το µυαλό και δηµιουργούσε ευχάριστη διάθεση.

Τον 16ο αιώνα, η καλέντουλα ήταν ένα συνηθισµένο φυτό του κήπου, που οι

βοτανολόγοι θεωρούσαν ότι ανακουφίζει την καρδιά, καθαρίζει το µυαλό και

ηρεµεί το πνεύµα. Ως νεκρολούλουδο είναι γνωστό και στο Μεξικό, καθώς

πλατιά διαδεδοµένη είναι η πεποίθηση ότι κάθε λουλούδι φύτρωσε από το

αίµα των ιθαγενών, όταν οι Ισπανοί έφτασαν εκεί αναζητώντας χρυσό. Ως

νεκρολούλουδο το αναφέρει επίσης και οΣαίξπηρ.

ΛΕΒΑΝΤΑ (Lavandula Vera)

Η λεβάντα (Lavandula Vera) είναι ένα πολύτιµο «διαµάντι»της φύσης καθώς

έχει το πιο ευγενές άρωµα από τα υπόλοιπα είδη λεβάντας και τις

περισσότερες σχεδόν ευεργετικές ιδιότητες. Το όνοµα της προέρχεται από την

λατινικό ρήµα lavare, που σηµαίνει πλένω, καθαρίζω. Άλλες ονοµασίες της

είναι λαµπρή, χαµολίβανο, λαβάντα.

Περιγραφή

Η λεβάντα ανήκει στην οικογένεια των Χειλανθών. Είναι φυτό πολυετές,

ποώδες και θαµνώδες µε γκριζοπράσινα φύλλα, τα οποία καλύπτονται από

20

λευκό τρίχωµα και µπλε ή µοβ άνθη που βρίσκονται στην κορυφή των

βλαστών διαταγµένα σαν στάχυα. Το πολύ χαρακτηριστικό άρωµά της

οφείλεται στους ελαιοφόρους αδένες, οι οποίοι βρίσκονται «θαµµένοι» στις

πολύ µικρές τρίχες που καλύπτουν τα άνθη και τους βλαστούς.

Εξάπλωση

Υπάρχουν περίπου 28 είδη λεβάντας, ιθαγενή των θερµών εύκρατων

περιοχών, από τις Καναρίους νήσους µέχρι την Ινδία,όµως απαντούν κυρίως

στις χώρες της Μεσογείου. Φυτρώνει σε υψώµατα και βουνά από 700 µέχρι

1800 µέτρα και ανθίζει από τον Ιούλιο µέχρι τον Αύγουστο.

Ιστορικά στοιχεία

Η λεβάντα είναι γνωστή εδώ και πολλούς αιώνες. Λεβάντα καλλιεργούσαν οι

αρχαίοι Αιγύπτιοι στους ιερούς περιστοιχισµένους κήπους στις Θήβες. Από το

βότανο αυτό παρασκεύαζαν ένα θεραπευτικό αρωµατικό βάλσαµο, το οποίο

χρησιµοποιούσαν στο τελετουργικό της µουµιοποίησης. Ακόµη

παρασκεύαζαν από τη λεβάντα ένα πανάκριβο άρωµα για τον αρωµατισµό

ζωντανών και νεκρών. Τοποθετούσαν αγγεία µε άρωµα λεβάντας µέσα στους

τάφους. Κατά τις ανασκαφές στον τάφο του Τουταγχαµών, το άρωµα της

λεβάντας στον σφραγισµένο τάφο ήταν ακόµη έντονο, µετά από 3000 χρόνια.

Στην Ελλάδα των ηρωικών χρόνων, οι παρθένες κοπέλες που θυσιάζονταν

στους θεούς ήταν στολισµένες µε άνθη λεβάντας. Οι εταίρες, επίσης,

χρησιµοποιούσαν αιθέριο έλαιο λεβάντας για να έχουν δροσερή,

αρωµατισµένη αναπνοή. Οι παρθένες κοπέλες που θυσιαζόταν στους θεούς

ήταν στολισμένες με άνθη λεβάντας.

Η λεβάντα ήταν βασικό συστατικό των αποσταγµάτων που χρησιµοποιούσαν

στο λουτρό τους οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωµαίοι και παρασκεύαζαν από αυτή

αρωµατικά σαπούνια και ηρεµιστικά βάλσαµα.

Λαϊκές παραδόσεις αναφέρουν πώς αποκτήθηκε το άρωμα της λεβάντας.

Λέγεται πως ο Αδάμ και η Εύα πήραν την λεβάντα από τον κήπο της Εδέμ.

Εκείνη τη στιγμή η λεβάντα δεν είχε μυρωδιά. Μύθοι λένε πως περίμενε μέχρι

την στιγμή που Παναγία άπλωνε τα φασκιά του βρέφους Ιησού πάνω σ’ ένα

θάμνο λεβάντας. Από θαύμα, όταν τα μετακίνησε από τον θάμνο η λεβάντα

πήρε ένα μεθυστικό άρωμα! Από τότε η Παρθένος Μαρία έπλενε τα φασκιά

του Ιησού με νερό αρωματισμένο με λεβάντα.

21

ΦΑΣΚΟΜΗΛΟ (Salvia)

Το φασκόµηλο είναι γνωστό στον κόσµο µε διάφορα ονόµατα, όπως

ελελίφασκος ή αλισφακιά. Το βοτανολογικό όνοµα του φασκόµηλου είναι

ενδεικτικό της θεραπευτικής του αξίας, το«salvia» προέρχεται από το ρήµα

«salvare», που στα λατινικά σηµαίνει σώζω και µερικές φορές το ονόµαζαν

«Salvia salvatrix»που σηµαίνει σάλβια ο σωτήρ.

Περιγραφή

Η Salvia ανήκει στην οικογένεια των Λαµιίδων ή Χειλανθών(Lamiaceae ή

Labiatae). Πρόκειται για φυτά µε φύλλα ακέραια ή διαιρεµένα, ανάλογα µε το

είδος, τα οποία διατάσσονται αντίθετα και µε άνθη συνήθως κόκκινα, βιολετί ή

µπλε. Το είδος Salviaofficinalis (ή Dalmatian sage), η κοινή φασκοµηλιά,

θεωρείται ως ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά της οικογένειας των

Χειλανθών. Είναι πολυετής και αειθαλής θάµνος, µε πολυάριθµα ανορθωµένα

κλαδιά µέχρι 50 εκ. ύψος, µε έντονη αρωµατική οσµή, ξυλώδη στη βάση τους

και τρυφερά στις κορυφές. Τα φύλλα του είναι λογχοειδή ή επιµήκη, χνουδωτά

και γκριζοπράσινα. Κάθε χειµώνα βγάζει καινούριους τρυφερούς βλαστούς και

στο τέλος της άνοιξης βγαίνουν τα λουλούδια µε χρώµα πολύ ανοιχτό βιολετί.

Το είδος Salvia sclarea (Clary sage), είναι κοινώς γνωστό µε τα ονόµατα

αγιάννης, γοργογιάννης, κ.α. Είναι διετές ποώδες φυτό µε έντονα αρωµατικά

τριχωτά καρδιόσχηµα φύλλα και λευκά άνθη τα οποία έχουν από κάτω ροζ ή

βιολετί αποχρώσεις. Από το είδος αυτό λαµβάνεται αιθέριο έλαιο που

χρησιµοποιείται στην αρωµατοποιία και στην παρασκευή καλλυντικών.

22

Εξάπλωση

Το είδος Salvia officinalis προτιµά ηλιόλουστες περιοχές και πετρώδη, άγονα

εδάφη. Πολλοί το θεωρούν ίδιο µε το τσάι του βουνού, αλλά αυτό είναι ένα

σηµαντικό λάθος καθώς διαφέρουν οι θεραπευτικές ιδιότητές τους αλλά και η

γεύση τους. Απαντάται άφθονο στην λεκάνη της Μεσογείου, καλλιεργείται και

συλλέγεται στη Γιουγκοσλαβία, στην Αλβανία, στην Τουρκία, στην Ιταλία, στην

Ελλάδα, στην ΝΑ Αφρική, στη Νότια και Κεντρική Αµερική. Από τα 900

περίπου είδη που περιλαµβάνει το γένος Salvia, στην Ελλάδα έχουν

εντοπιστεί 23 είδη κοινώς γνωστά ως αγριοσφακιά, αλισφακιά, µηλοσφακιά,

φασκοµηλιά, σπατζιά. Σηµαντικότερα από αυτά είναι :

Salvia glutinosa: φύεται σε δάση στις ορεινές κυρίως περιοχές.

Salvia horminum: φύεται σε ξηρούς βραχώδεις τόπους.

Salvia pomifera: (Cretan sage) κοινώς γνωστό ως πικρή φασκοµηλιά, φύεται

στη Ν. Ελλάδα σε υψόµετρο 0-500m, στην Κρήτη µέχρι τα 1200m, σε

πετρώδεις λοφοπλαγιές.

Salvia sclarea: (Clary sage), φύεται στην Ήπειρο και τη Μακεδονία σε

υψόµετρο 300-900m σε ξηρούς βραχώδεις τόπους και κατά µήκος των

δρόµων. Καλλιεργείται ευρέως στη Γαλλία, τη Βουλγαρία, την πρώην ΕΣΣ∆

και τις ΗΠΑ.

Salvia triloba ή fruticosa: (Greek sage) γνωστό ως αλισφακιά,είναι το

κοινότερο είδος στην Ελλάδα. Φύεται στη Ν. Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου

σε περιοχές χαµηλών υψοµέτρων µε εξαίρεση την Κρήτη, κυρίως σε

θαµνώδεις βραχώδεις τόπους, συχνά σε παραθαλάσσιους γκρεµούς.

Ιστορικά στοιχεία

Για τους αρχαίους το φασκόµηλο ήταν βότανο µε σηµαντικές ευεργετικές

δυνάµεις. Θεωρήθηκε «ιερό βότανο» και «βότανο της αθανασίας» από τους

αρχαίους Έλληνες που το χρησιµοποιούσαν σαν πολυφάρµακο και το

αφιέρωσαν στον ∆ία. Τις ευεργετικές του ιδιότητες εκθείαζαν ιδιαιτέρως ο

∆ιοσκουρίδης, ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός και το χρησιµοποιούσαν ως

τονωτικό του µυαλού και του σώµατος. Στην Κρήτη, όπου το βότανο αφθονεί,

αποτελούσε παράδοση η συλλογή του να γίνεται την 1η ή τη 2η ηµέρα του

Μάη πριν από την ανατολή του ήλιου.

Για τους Αιγύπτιους ήταν ιερό γιατί θεωρούσαν ότι µπορούσε να δώσει ή να

σώσει την ζωή. Οι Ρωµαίοι τόσο πολύ σέβονταν τις ιδιότητές του, ώστε

23

συνόδευαν τη συγκοµιδή του µε ειδικές τελετουργίες. Το φασκόµηλο

µπορούσαν να µαζέψουν µόνο καθαροί, ανυπόδητοι άντρες ντυµένοι στα

λευκά, οι οποίοι χρησιµοποιούσαν µόνο ορειχάλκινα ή ασηµένια εργαλεία. Για

το κοινό αυτό βότανο οι Άραβες λένε πως «δεν πεθαίνει αυτός που έχει στον

κήπο του φασκόµηλο» καθώς θεωρούσαν πως µπορεί να θεραπεύσει τα

πάντα. Ο Καρλοµάγνος βοήθησε σηµαντικά στη διάδοσή του, ενώ ο γιος του

Luis le Pieux συµπεριέλαβε το φασκόµηλο στο διάταγµα De Villis, στο άρθρο

70, του οποίου απαριθµούνται τα φυτά που έπρεπε να καλλιεργούνται στα

βασιλικά κτήµατα και στους κήπους στα µοναστήρια. Το Μεσαίωνα πίστευαν

πως το φυτό αυτό το είχε ευλογήσει η Παρθένος και χρησιµοποιήθηκε για την

αντιµετώπιση πολλών ασθενειών. Για τους λαούς της Γαλικίας ήταν ένα είδος

πανάκειας. Οι ∆ρυίδες συνήθιζαν να το ρίχνουν στην εθνική κελτική «µπίρα»

που έπιναν, για να ενισχύσουν τις προφητικές τουςικανότητες. Η χρήση του

φασκόµηλου ήταν ήδη γνωστή στους Ιάπωνες, αλλά και στους ιθαγενείς

Ινδιάνους της Αµερικής. Για τη δράση του φασκόµηλου συναντάµε επίσης

αναφορές από τα τέλη του 16ου αιώνα από τον βοτανολόγο JohnGerard και

τον Νickolas Culpeper. Απέκτησε φανατικούς θαυµαστές στην Κίνα κατά τον

17ο µε18ο αιώνα. Εκτιµούσαν τόσο πολύ τη φασκοµηλιά σαν βότανο, ώστε

στην ακµή του εµπορίου του κινέζικου τσαγιού µε την ∆ύση, αντάλλασαν δύο

δέσµες κινέζικο τσάι µε µια δέσµη φασκόµηλο. Κατά παράδοξο τρόπο, οι

αρχαίοι πίστευαν πως η υγεία µιας φασκοµηλιάς αντανακλούσε τις

επιχειρηµατικές δραστηριότητες του αφέντη του σπιτιού. Ένα φυτό που

ευδοκιµούσε δήλωνε πως η εργασία του σπιτονοικοκύρη ανθούσε, αλλά το

µαραµένο φυτό µαρτυρούσε οικονοµικές δυσχέρειες. Στην παλαιά «γλώσσα»

των λουλουδιών συµβόλιζε την εκτίµηση, ενώ σήµερα δηλώνει τις

οικογενειακές αρετές.

24

ΧΑΜΟΜΗΛΙ (Matricaria chamomile)

Το χαµοµήλι είναι αρωµατικό και φαρµακευτικό φυτό, κοινότατο στην Ελλάδα.

H ελληνική ονοµασία «χαµόµηλο»οφείλεται στο αρχαίο χαµαίµηλον που

σηµαίνει µήλο της γης, «δια την προς τα µήλα οµοιότητα της οσµής», όπως

λέει ο Γαληνός. Το χαµοµήλι έχει επίσης ονοµαστεί “γιατρός των φυτών”, γιατί

τα ασθενικά φυτά του κήπου δυναµώνουν όταν φυτεύεται γύρω τους

χαµοµήλι.

Περιγραφή

Ανήκει στην οικογένεια των Συνανθηρών (Asteraceae) και είναι µονοετές

ποώδες φυτό µε λείο, όρθιο και πολύκλαδο βλαστό,ύψους µέχρι 35 εκατοστά.

Η ρίζα του είναι σκληρή και τα φύλλα του είναι σκισµένα σε πολλά µέρη. Τα

άνθη µοιάζουν ιδιαίτερα µε αυτά της µαργαρίτας, µε λευκά πέταλα να

περιστοιχίζουν µια κεντρική κιτρινωπή κεφαλή στην οποία είναι

συγκεντρωµένη η γύρη.

Έχει ευχάριστη µυρωδιά και ελαφρώς πικρή γεύση. Το γνήσιο έλαιο

χαµοµηλιού είναι πολύ ακριβό και έχει βαθύ µπλε χρώµα. Άλλο είδος

χαµόµηλου είναι το λεγόµενο ρωµαϊκό, «η ανθεµίδα η ευγενής», πολυετής

πόα, που ανήκει στην ίδια οικογένεια µε τη µατρικάρια. Τα φύλλα είναι

αρωµατικά, ελαφρά χνουδωτά, πολύ σκισµένα. Τα περιφερειακά άνθη των

κεφαλιών είναι λευκά, ενώ της κεφαλής είναι σωληνοειδή κίτρινα. Περιέχει τις

ίδιες φαρµακευτικές ουσίες του κοινού χαµοµηλιού και πολλές από τις

ιδιότητές του.

25

Εξάπλωση

Είναι µεσογειακό φυτό το οποίο αυτοφύεται στα χαντάκια των δρόµων και

στους κήπους, σε χέρσα και καλλιεργηµένα εδάφη, στα λιβάδια και στους

αγρούς σε όλη σχεδόν την Ελλάδα. Η άνθηση και η συλλογή των ανθισµένων

κορυφών του αρχίζει τον Απρίλιο και διαρκεί µέχρι και τον Ιούνιο.

Ιστορικά στοιχεία

Για τους αρχαίους Αιγύπτιους το βότανο αυτό ήταν ιερό και λόγω του

σχήµατός του ήταν αφιερωµένο στον Ήλιο και στους θεούς.Ο πατέρας της

Ιατρικής, ο περίφηµος Ιπποκράτης είναι ο πρώτος που αναφέρει τις

ευεργετικές του δράσεις και ο ίδιος το θεωρούσε θαυµατουργό σε πολλές

περιπτώσεις. Ο ∆ιοσκουρίδης επίσης, αναφέρει πολλές καταπραϋντικές

χρήσεις για το χαµοµήλι. Ένα αγγλοσαξονικό χειρόγραφο αναφέρει το

χαµοµήλι ως ένα από τα εννέα ιερά βότανα των Αγγλοσαξόνων. Σε πολλές

ευρωπαϊκές χώρες αποτελούσε έθιµο να κρεµούν στεφάνι µε χαµοµήλι στις

εξώπορτες την ηµέρα του γενεθλίου του Ιωάννη του Βαπτιστή, ως προστασία

ενάντια στους κεραυνούς και στις καταιγίδες. H χριστιανική παράδοση έχει

αφιερώσει το χαµοµήλι στον Άγιο Γεώργιο, γιατί ανθίζει κοντά στην γιορτή του

(23 Απριλίου).

26

Μύθοι και βότανα

∆εντρολίβανο (Rosmarinum officinalis)

Στην αρχαιότητα το δεντρολίβανο θεωρούνταν ελιξίριο της νεότητας, σύμβολο

ομορφιάς και λέγεται μάλιστα ότι ο θάμνος ήταν το δώρο της θεάς Αφροδίτης

στους ανθρώπους. Οι μαθητές φορούσαν στεφάνια από δεντρολίβανο στο

κεφάλι γιατί έχει διεγερτικές ικανότητες και αυξάνει την κυκλοφορία του

αίματος και γιατί βοηθούσε την συγκέντρωση και την μνήμη.

Οι Ρωμαίοι κρατούσαν πάντα ένα κλαράκι ∆εντρολίβανου κατά την διάρκεια

τελετών και θρησκευτικών εορτών, μιας και θεωρείτο πως εξασφαλίζει

ευτυχισμένη ζωή και ειρήνη μετά θάνατο. Το δεντρολίβανο είναι εξαίρετο

διεγερτικό και τονωτικό. Πολύτιμο σε σωματική και πνευματική υπερκόπωση.

Είναι καλό αποχρεμπτικό και χρησιμοποιείται σε χρόνιες βρογχίτιδες, γρίπη,

κοκίτη και άσθμα.

Σύμφωνα με τη λαογραφία, πήρε το όνομά του από τη Παναγία, η οποία

άφησε το μανδύα της πάνω στο θάμνο. Μέχρι το επόμενο πρωί, τα λουλούδια

του θάμνου είχαν γίνει μπλε και από τότε ονομάστηκε rose of Mary.

Οι αρχαίοι Έλληνες το θεωρούσαν δώρο της Αφροδίτης. Το δεντρολίβανο το

χρησιμοποιούσαν παλιότερα ως λιβάνι γι αυτό λεγόταν και λιβανόδενδρο.

Αναφέρεται ότι αφέψημα δενδρολίβανου, κέδρου και τερβινθίνης ήταν ένα

ελιξίριο νεότητας, που ονομαζόταν το νερό της βασίλισσας της Ουγγαρίας.

27

Στα νοσοκομεία παλιά έκαιγαν δεντρολίβανο για να απολυμάνουν τον αέρα.

Λεβάντα (Lavandula officinalis)

Μύθοι λένε ότι η λεβάντα δεν είχε άρωμα μέχρι την στιγμή που η Παναγία

άπλωσε τα φασκιά του βρέφους Ιησού Χριστού πάνω σ’ ένα θάμνο λεβάντας.

Από θαύμα, όταν τα μετακίνησε από τον θάμνο η λεβάντα πήρε ένα μεθυστικό

άρωμα! Από τότε η Παρθένος Μαρία έπλενε τα φασκιά του Ιησού Χριστού με

νερό αρωματισμένο με λεβάντα. Επίσης λέγεται πως η βασίλισσα Κλεοπάτρα

χρησιμοποιούσε αυτό το μαγευτικό άρωμα για να ξελογιάσει τον Ιούλιο

Καίσαρα και τον Αντώνιο.

Μανδραγόρας ο ανθρωπόμορφος

Ένα από τα βότανα, στο οποίο ο λαός έχει αποδώσει μυστηριώδεις και

μαγικές ιδιότητες, είναι ο περίφημος μανδραγόρας.

Η ανθρώπινη μορφή του μανδραγόρα οφείλεται στη διχαλωτή του ρίζα που

μοιάζει με ανοιχτά πόδια ανθρώπου που στέκεται όρθιος. Ο θρύλος μιλάει για

αυτοτιμωρία κάποιου άντρα που ερωτεύτηκε μια νεράιδα και όταν αυτή έχασε

την ζωή της θέλησε να την ακολουθήσει και ζήτησε να τον θάψουν όρθιο

δίπλα της και όταν κάποιος πάει να τον ξεριζώσει από δίπλα της αυτός βγάζει

μια φωνή-στριγκλιά που σκότωνε ή τρέλαινε όποιον δεν είχε προφυλαγμένα

τα αυτιά του εκείνη την ώρα.

Στους αρχαίους καιρούς πίστευαν ότι ο Μανδραγόρας είχε μαγικές δυνάμεις.

Έπρεπε να ξεριζωθεί νύχτα με πανσέληνο. Για να ξεριζώσουν το μανδραγόρα

28

έπρεπε να το κάνουν μόνο μεσάνυχτα και μετά από απαραίτητες προσευχές

και τελετουργίες. Κάποιος ζωγράφιζε τρεις κύκλους γύρω από το φυτό με ένα

μυτερό κλαδί ιτιάς και μετά έδεναν το πόδι ενός μαύρου σκύλου στο φυτό με

ένα σπάγκο. Ανθρώπινα χέρια δεν έπρεπε να έρθουν σε επαφή με το φυτό. Ο

άνθρωπος έφευγε πιο μακριά και πετούσε ένα κομμάτι κρέας. Ο σκύλος,

προσπαθώντας να το φτάσει, τραβούσε τη ρίζα έξω από το χώμα. Ο σκύλος

μετά από αυτή τη διαδικασία έπρεπε να πεθάνει, γιατί πιστευόταν ότι οι

χθόνιοι δαίμονες ζητούσαν ως αντάλλαγμα μία ζωή για τη ζωή του

μανδραγόρα που πήρε ο άνθρωπος. Πίστευαν πως όταν ο μανδραγόρας

έβγαινε από το έδαφος έβγαζε μια στριγκλιά που σκότωνε ή τρέλαινε όποιον

δεν είχε προφυλαγμένα τα αυτιά του εκείνη την ώρα. Όταν το φυτό είχε πια

αποκοπεί από την γη μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για ευεργετικούς

σκοπούς.

Οι αρχαίοι Έλληνες το ονόμαζαν «μήλο του έρωτα», οι Άραβες «μήλο του

διαβόλου», φυλές του όρους Λίβανος «αυγά των τζίνι» (ότι

πραγματοποιούσαν τα όνειρα του χρήστη), οι Εβραίοι το αποκαλούσαν «τα

μήλα της αγάπης» ως γονιμοποιά για τις γυναίκες, αυτή η παράδοση

διατηρείται μέχρι σήμερα.

Αχιλλέα (Achillea Millefolium)

Αχιλλέα η χιλιόφυλλη το όνομα της το οφείλει στον Αχιλλέα ο οποίος

τραυματισμένος από το δόρυ του Πάρη στον πόλεμο της Τροίας έδεσε την

πληγή του με αυτό το φυτό για να ανακουφιστεί, μετά από συμβουλή της θεάς

Αφροδίτης. Αργότερα στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο το χρησιμοποιούσαν

σαν αιμοστατικό στα τραύματα τους. Άλλες ονομασίες αχιλλέα, αχίλλειος,

29

χιλιόφυλλη, χιλιόφυλλο, αγριαψιθιά. Το όνομα της προέρχεται από τον

Αχιλλέα που χρησιμοποιούσε αυτό το βότανο για να γιατρεύει τα τραύματα

των στρατιωτών. Μ' αυτό είχε γιατρέψει και τον πληγωμένο Τήλεφο.

Θεωρούνταν ιερό φυτό. Τα κοτσάνια της τα χρησιμοποιούσαν οι ∆ρυίδες για

να προλέγουν τον καιρό, ενώ στην Κίνα τα χρησιμοποιούσαν για να

προλέγουν το μέλλον.

Κρόκος ή σαφράν

Ο Κρόκος ήταν φίλος του θεού Ερμή. Μια μέρα και ενώ οι δύο φίλοι έπαιζαν,

ο Ερμής χτύπησε κατά λάθος τον Κρόκο στο κεφάλι και τον σκότωσε. Στον

τόπο του συμβάντος φύτρωσε ένα λουλούδι. Τρεις σταγόνες από το αίμα του

άτυχου νέου που έπεσαν στο κέντρο του λουλουδιού έδωσαν τα στίγματα του

φυτού που από τότε πήρε το όνομα κρόκος. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή

ο Κρόκος ήταν ένας νεαρός, που εξαιτίας ενός άτυχου έρωτα για τη

Νύμφη Σμίλακα μεταμορφώθηκε στο ομώνυμο φυτό. Ταυτόχρονα η Σμίλαξ

έγινε το ομώνυμο αναρριχητικό φυτό(Σμίλαξ Ασπίρα-Ουρβιά).

Εκδοχή 3η: Ο Κρόκος στην απελπισία τους για τον θάνατο του φίλου του

Σμίλακα, μετασχηματίστηκε στο λουλούδι που πήρε το όνομα του.

30

∆άφνη-∆άφνη του Απόλλωνα

Η ∆άφνη ήταν μια νεαρή όμορφη νύμφη, κόρη του ποτάμιου θεού Πηνειού.

Ήταν κυνηγός και είχε αφιερώσει τη ζωή της στην Άρτεμη τη θεά του

κυνηγιού. Όπως η θεά έτσι και αυτή αρνιόταν να παντρευτεί. Την

περιτριγύριζαν πολλοί θαυμαστές αλλά αυτή τους απέρριπτε όλους, ακόμα και

τον ισχυρό γιο του ∆ία τον Απόλλωνα. Ο Απόλλωνας ερωτεύθηκε την ∆άφνη

και όταν αυτή αρνήθηκε τις προτάσεις του την κυνήγησε ανάμεσα στα δέντρα.

Η ∆άφνη φοβήθηκε και προσευχήθηκε στον πατέρα της να την βοηθήσει.

Τότε λοιπόν ο πατέρας της τ είπε ότι θα την προστάτευε μεταμορφώνοντάς

την σε δέντρο που θα ρίζωνε στην όχθη του ποταμού του, (την γνωστή μας

δάφνη).

2η Εκδοχή

Για να γλυτώσει από τον Απόλλωνα η ∆άφνη παρακάλεσε την μητέρα της να

την σώσει και τότε εκείνη άνοιξε τη γη και την πήρε μαζί της. Από το σημείο

εκείνο φύτρωσε το φυτό ∆άφνη. Ο Θεός Απόλλων συνταράχθηκε από την

απώλεια και για να δοξάσει τη χάρη της απεφάσισε να της χαρίσει την υστάτη

τιμή. Απέσπασε ένα ευωδιαστό κλωνάρι και κόσμησε την κεφαλή του. Ο

ομορφότερος των Θεών διάλεξε για στέμμα του το κλαδί της δάφνης το οποίο

είναι το χαρακτηριστικό του σύμβολο και το προσωνύμιό του έγινε το

“∆αφναίος”. Οι Έλληνες τίμησαν τον Απόλλωνα με γιορτές που ονομάστηκαν

“∆αφνηφόρια”. Η Πυθία, Ιέρεια του Μαντείου των ∆ελφών, χρησμοδοτούσε

διφορούμενα πιθανώς και υπό την επήρεια φύλλων δάφνης, ενώ μέχρι

σήμερα χρησιμοποιείται το φυτό σε διάφορες δραστηριότητες όπως η

31

μαγειρική και βοτανοθεραπεία. Ο κλάδος δάφνης καθιερώθηκε από την

Αρχαιότητα σύμβολο φήμης και αναγνωρισμένης δόξας σε πολλές

δραστηριότητες της ζωής. Στις Τέχνες ο μύθος της ∆άφνης και του

Απόλλωνος ανέκαθεν αποτελούσε πηγή έμπνευσης και με την πάροδο των

ετών διαμορφώθηκαν νέοι μύθοι στα χνάρια του πρωτοτύπου. Επίσης, η

επιβολή της χριστιανικής θρησκείας σηματοδότησε τη χρήση της δάφνης σε

θρησκευτικές τελετές.

Αγαύη-Αμάραντος, Αθάνατος.

Η λέξη αγαύη σημαίνει θαυμαστή ή ευγενικής καταγωγής. Το φυτό της

Αγαύης ήρθε στην Ελλάδα από το Μεξικό. Ωστόσο το όνομά του είναι

ελληνικό και πιθανώς του αποδόθηκε επειδή η Ελληνίδα Αγαύη για την οποία

θα μιλήσουμε παρακάτω ήταν και μια από τις δευτερεύουσες θεές του

φεγγαριού, και αυτό σήμαινε πως ότι ήταν μια όψη της αρχαίας Μητέρας γης

της Μεσογείου που θυμίζει το έδαφος του Jalisco του Μεξικό.

Η Αγαύη ήταν κόρη του βασιλιά της Θήβας Κάδμου και αδερφή της Σεμέλης

της μητέρας Του ∆ιόνυσου. Όταν η Σεμέλη κεραυνοβολήθηκε από τον ∆ία τον

εραστή της, η Αγαύη διέδωσε πως ο ∆ίας τιμώρησε την αδερφή της, γιατί τον

συκοφάντησε. Αργότερα ο ∆ιόνυσος εκδικήθηκε για την μητέρα του και

επέβαλε βαριά τιμωρία στην Αγαύη. Όταν ο ∆ιόνυσος επέστρεψε στη Θήβα,

όπου βασίλευε τότε ο Πενθέας ο γιος της Αγαύης, διέταξε όλες τις γυναίκες

της πόλης να πάνε στο βουνό Κιθαιρώνα, για να τελέσουν τα μυστήριά του.

Ο Πενθέας που δεν συμφωνούσε με την εισαγωγή της λατρείας, προσπάθησε

να κατασκοπεύσει τις Βάκχες. Η μητέρα του τον αντιλήφθηκε, τον πήρε για

άγριο ζώο και μέσα στην μανία της τον κατασπάραξε διαμελίζοντάς τον.

32

Αλθαία

Ο μύθος που ακολουθεί δεν έχει καμιά σύνδεση με το φυτό Αλθαία εκτός του

ονόματος. Η Αλθαία ήταν γυναίκα του Οινέα, του βασιλιά της Καλυδώνας και

μητέρα της ∆ηιάνειρας και του Μελέαγρου. Όταν ο γιος της έγινε

εφτά ημερών, οι Μοίρες οι θεές του πεπρωμένου, ήρθαν την βρήκαν και της

είπαν πως το παιδί της θα πέθαινε, αν ο δαυλός που έκαιγε τότε επάνω στην

εστία καιγόταν ολόκληρος. Αμέσως η Αλθαία πήρε το δαυλό, τον έσβησε και

τον έκρυψε μέσα σε μια κασέλα.

Ο Μελέαγρος μεγάλωσε και έγινε διάσημος ήρωας. Στη διάρκεια όμως του

κυνηγιού του κάπρου της Καλυδώνας Ο Μελέαγρος σκότωσε κατά τύχη τους

θείους του τα αδέρφια της Αλθαίας. Εκείνη γεμάτη οργή έριξε τότε στη φωτιά

το δαυλό, από τον οποίο κρεμόταν η ζωή του γιου της. Ο Μελέαγρος πέθανε

αμέσως. Η Αλθαία από απελπισία κρεμάστηκε.

Τέχνη και βότανα

Τα φαρμακευτικά φυτά και οι θεραπευτικές εφαρμογές τους δεν

καταγράφονται μόνο από βοτανικούς, φυσιογνώστες και από γιατρούς.

Αναφορές τους έχουμε και από λογίους, με διαφορετικό βεβαίως τρόπο και

για διαφορετικό λόγο. Η αναλυτική και μεθοδική περιγραφή, ο διδακτικός

χαρακτήρας, η χρήσιμη λεπτομέρεια και η ακρίβεια, αποτελούν προϋποθέσεις

για τους πρώτους. Για τους δεύτερους η ένταξη στοιχείων για τα

φαρμακευτικά φυτά εξυπηρετεί μάλλον σκοπιμότητες του κειμένου και

33

υποστηρίζει τον τόπο ή τον χρόνο της περιγραφόμενης ιστορίας και την

κοινωνική προέλευση των ηρώων.

Αναφορές βοτάνων σε λογοτεχνικά έργα έχουμε ήδη από την αρχαία

γραμματεία μας, αρχίζοντας από τα ομηρικά έπη, περνώντας από τους

κλασικούς και φθάνοντας ως τους μεταχριστιανικούς αιώνες (λ.χ. στα Ορφικά

- Αργοναυτικά). Αναφορές έχουμε και στα έργα της βυζαντινής λογοτεχνίας

και, αργότερα (15ος - 17ος αι.), στην κρητική λογοτεχνική παραγωγή. Σχετικά

σημεία έχουν εντοπισθεί στον «Κρητικό Πόλεμο» του Μαρίνου Τζάνε

Μπουνιαλή, στη «Ριμάτα κόρης και νέου» και τη «Βοσκοπούλα» αγνώστων

ποιητών, βεβαιότατα στον «Ερωτόκριτο» του Βιτσέντζου Κορνάρου, αλλά και

στην «Ερωφίλη» του Χορτάτζη, τον «Φορτουνάτο» του Φώσκολου και τον

(αγνώστου συγγραφέα) «Γύπαρι». Είναι αυτονόητο ότι η συνέχεια θα

ανευρισκόταν τόσο στη δημώδη λογοτεχνική παραγωγή, όσο και στη λογία.

ΜΑΝΤΙΝΑ∆ΕΣ ΓΙΑ ΒΟΤΑΝΑ

ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ

Πλατύφυλλε βασιλικέ και μακροκοντυλάτε

από ΄να μίλι κι από δυο η μυρωδιά γροικάται.

Βασιλικό πρασές – πρασές θα στρώσω να κοιμάσαι

να κόβγεις να μυρίζεσαι και μένα να θυμάσαι.

Σγουρό βασιλικάκι μου εκειά που στέκεις στάσου

να παίρνει ο κόσμος μυρωδιές από τη μυρωδιά σου.

Μαράθηκε ο βασιλικός απού ΄χεις στην ντενέκα

αφού δεν τόνε πότιζες ιδιότροπη γυναίκα.

Μικρή μου την αγάπη μας ήντα θα τηνε κάμω;

να τη βαστώ δεν ημπορώ και θα τη ρίξω χάμω.

Μανε τη ρίξω στη στεριά βασιλικός φυτρώνει

και θα μυρίζει αγάπη μου να μας εφανερώνει!

34

Στον άνθρωπο τον ευγενή ότι κι αν πεις τ΄ αξίζει

σαν το σγουρό βασιλικό που όπου σταθείς μυρίζει.

∆ΙΑΦΟΡΑ

Στολίζεις εικονίσματα μέσα στην εκκλησία

ακόμα και Μυρτιδιώτισσα υπάρχει Παναγία.

Ο δυόσμος είναι κρητικός στα καλιτσούνια μπαίνει

μοσχομυρίζει η γειτονιά και τις καρδιές μαραίνει.

Θυμάρι ολομύριστο που μέλισσες ταΐζεις

ολόγυρα τον τόπο σου τονε μοσχομυρίζεις.

Μαντινάδες υγείας

Το χαμομήλι βράσε το, και δώσε το στο γέρο,

αν είναι και στομαχικός, πηγαίνει και στο θέρος.

Το κυπαρίσσι το ψηλό, φυτρώνει και στην Κρήτη,

τα φύλλα του τα βράζουνε, όσοι ΄χουνε διαβήτη.

Φασκόμηλε, φασκόμηλα που γίνονται το Μάη

ασθματικός απεις τα πιεί, γίνεται παλικάρι.

Φλισκούνια βράσε τα καλά, κι απόης να τα πίνεις,

αν είσαι και στομαχικός και το γιατρό αφήνεις.

Εγώ ΄μια χόρτο του Θεού, με λένε Γοργογιάννη

κι όποιος με βράσει και με πιεί, όπου πονεί θα γιάνει.

Αρίγανη σταλές- σταλές και την κοιλιά γιατρεύγει

35

και να τριφτείς όπου πονείς πάντα σε δροσερεύγει.

Τη μαντζουράνα βράσε την, παντού όπου φυτρώνει

σάψυχο λένε οι παλιοί, τσι καρδιακούς γλιτώνει.

Μαντινάδες ομορφιάς

Εσύ κανέλα δε βαστάς, μόσκο δεν κοπανίζεις,

γαρούφαλα δε λούζεσαι, ήντα ΄χεις και μυρίζεις.

Ψηλής μυρτιάς μυρτόφυλλο, πράσινης δάφνης φύλλο

άσπρη στρογγυλοπρόσωπη και θάμπωσες τον ήλιο.

.

Μαντινάδες αγάπης

Του Ψηλορείτη βότανα θα χρησιμοποιήσω

για την πληγή του έρωτα μήπως και τηνε κλείσω.

Του Ψηλορείτη βότανα θα βάλω στο ποτήρι

να σου τα δώσω να τα πιείς να μου κρατάς χατίρι.

ΠΟΙΗΣΗ

Αναφορές σε βότανα συναντούμε σε διάφορα προδρομικά έργα της

νεοελληνικής λογοτεχνίας, όπως στους στίχους του Σαβόγια Ρούσμελη, του

Ιωάννη Βηλαρά, αλλά ακόμα και του (από αρχοντική οικογένεια καταγόμενου)

Αλεξ. Σούτσου. Κορύφωση όμως έχουμε στους μεταγενέστερους, όπως στον

εθνικό ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και τους αγροτικούς - βουκολικούς

ποιητές Κρυστάλλη, Αθάνα κ.λπ., συνεχιστές του δεκαπεντασύλλαβου των

δημοτικών ποιητικών μας μέτρων(1).

Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879) σκύβει στο έργο του με αγάπη προς

την παράδοση του τόπου, τον λαϊκό πολιτισμό και το περιβάλλον. Οι

ερμηνευτικές σημειώσεις τις οποίες προσθέτει σε επίμετρο των ποιημάτων

του δείχνουν βαθιά γνώση αυτών που γράφει:

Ο έρμος ο αζώηρος, η ποταπή η λαψάνα

36

γλυκαίνει το χαμαίδρυο, στου χαμαιλειού τη ρίζα

αποκοιμιέται ο θάνατος, και το περιπλοκάδι [ ]

αλλού στυλώνει το φτωχό, δυναμωμένο τώρα...

(«Αθανάσιος ∆ιάκος»)

Στα ερμηνευτικά του σχόλια ο ποιητής μάς πληροφορεί ότι ο αζώηρος ή

ανάγυρος είχε κτηνιατρικές εφαρμογές (τυμπανίτης των βοοειδών και των

προβάτων). Η λαψάνα είναι άγριο βρώσιμο λαχανικό, ενώ το χαμαίδρυο

(Tencriom Chamaedrys) είχε θεραπευτικές εφαρμογές σε παθήσεις του

στομάχου. Αντιθέτως, ο χαμαιλειός (Carlina acaolis) είχε δηλητηριώδεις,

κάποτε θανατηφόρες, ιδιότητες. Σε άλλους στίχους του, ο Βαλαωρίτης

αναφέρεται σε αρωματικά - θεραπευτικά φυτά: Το θρούμπι, την αλιφασκιά, το

σφελαχτό, η μυρτούλα και σε άλλους στα θανατηφόρα:

...ολόγυρά του σπλόνοι

και δρακοντιές φαρμακερές...

Κάνει δε ευθείες αναφορές στη θεραπευτική με βότανα. Ο λαϊκός θεραπευτής

...εγιάτρευε του κόσμου

με ξόρκια και με βότανα, τα χίλια μύρια πάθη. ..

Λίγο μεταγενέστερος αλλά καθαρά αγροτικός - βουκολικός ποιητής ο Κώστας

Κρυστάλλης (1868-1894) θα αναφερθεί και αυτός σε φαρμακευτικά φυτά στην

ποίησή του:

Τα δυο τα σταυραδέλφια του τόνε γιατρολογούσαν

με ρίζες, μ' αγριοβότανα, με σταυρωμούς, με ξόρκια...

Κι όχι μόνο τον ανώνυμο βοσκό του τραγουδιού, αλλά ακόμα και φημισμένους

πολεμιστές. Στο ποίημά του «Ο Κατσαντώνης άρρωστος», ο Κρυστάλλης

θέλει τον ήρωα να περιμένει τα γιατρικά που θα φέρουν οι φίλοι και σύντροφοί

του:

...απ' όλα τ' αγριοβότανα κι απ' τα καλά χορτάρια

θε να μου φέρουν για γιατρειά...

Ο Γεώργιος Αθανασιάδης - Νόβας (Γ. Αθάνας) αναφέρεται και αυτός σε

φαρμακευτικά φυτά στους στίχους του. Μνημονεύει τη ρίγανη, τη μέντα, τον

37

απήγανο, την αγράμπελη, τα τριβόλια, τις λαγοκοιμηθειές, το φλισκούνι, τα

σαρκοτρόφια, τον (σ)φλόμο, ακόμα και το πολυθρύλητο βοτάνι της αγάπης:

...σ' όλη τη γη θα τό 'σπερνα, μποστάνι σε μποστάνι

για να το βρίσκουν εύκολα τα νια και να θεριεύουν. ..

Γιάννης Ρίτσος

Το σπίτι είναι ήσυχο, συγυρισμενο καθώς είναι τα μεγάλα ∆ιπλοσέντονα μες το

σεντούκι με λεβάντα. Όλο το σπίτι μας μοσκοβολούσε ρίγανη, κερί λιωμένο και

μπαρούτι Ένα κλωνάρι δυόσμος φύτρωνε μες τη ραγισματιά του τοίχου

Ανηφοριές του Αη-Θεριστή που λιβανίζει μαντζουράνα Αυλόπορτες της

άνοιξης στου δειλινού το μοσκολίβανο Το καφεκούτι,το δαφνόφυλλο,για τι

φακές και το στιφάδο Το χαμομήλι και το μολοχάνθι κι οι βεντούζες για τις

θερμές Τα βάζα με το στρογγυλό νεράντζι,τη μαστίχα και το κίτρο Και τα

ασημένια κουταλάκια της γιαγιάς για όταν μας Έρχονται μουσαφιραίοι τις

σκόλες.

Το παρακάτω ποίημα αυτό λέγεται «Σαρανταβότανο» γιατί έχει μέσα

σαράντα βότανα

Σαν την υγειά σου έχασες και θες να την κερδίσεις

μόνο με βότανα της γης θα την ξαναποχτήσεις.

Φύλλα κιτροπορτοκαλιάς κι άρωμα από λεμόνι

ανεραντζά, μανταρινιά, ξαρρωστικό κυδώνι.

Μάζωξε απ’ τσι ποταμούς τσ΄ ακονιζάς τ΄ αχνάρια

βάτο και τσάι του βουνού και τσ΄ αμπιστιάς κλωνάρια

Μάζωξε έρωντα πολύ απ΄ τα βουνά της Κρήτης

και σφάκα την πικραδερή, δάφνες μυρτιές να βρίσκεις

θύμο, κισσό κι αγκαραθιά και αγκαθοστοιβίδα

τη μυρουδιά βασιλικού φασκομηλιά και θρίμπα

μέντα και δεντρολίβανο όπου μοσκομυρίζει

το λένε και αρισμαρί, που την υγειά χαρίζει.

Πάρε τα γιασεμόφυλλα τη ροδαρά με τ΄ άνθη

γαρεφαλόβιολες πολλές και γαρυφάλου άνθη

απήγανο και βάρσαμο της γης το χαμομήλι

38

τη μυριστή αμπερόρριζα που δένουν στο μαντίλι.

Πάρε το κοκκινόχορτο, βάλε και κουτσουνάδα

που φτιάχνουν κοκκινόλαδο, στου ήλιου την πυράδα.

Φύλλα συκιάς κι αμυγδαλιάς και φύλλα μαντζουράνας

φλισκούνι που μοσκοβολά σαν κόρφος κάθε μάνας

Το μαϊντανό, το σέλινο και την αντωναΐδα

τ΄ αγούδουρα τ΄ αγλακιτού τον κλάδο και τα φύλλα

Όλα ετούτα βράσε τα γέμισε μια σκάφη

και διώξε απ΄ το κορμάκι σου τσι πόνους και τα πάθη».

∆ΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΑ

∆ιάσπαρτοι στίχοι σε δημοτικά τραγούδια όλων των κατηγοριών, αναφέρονται

στα φαρμακευτικά φυτά της εθνικής μας χλωρίδας. Συχνά οι στίχοι

αναφέρονται σε «βοτάνια» ή «γιατρικά», αορίστως:

- Αρρωστημένος του γιατρού πάντα ζητάει βοτάνι...

- Εις του θανάτου τσι πληγές βοτάνια δεν χωράνε...

- Τα βότανα, τα γιατρικά, μόν' το κορμί γιατρεύουν...

Συχνά οι έννοιες βότανα (της γης) και φάρμακα (του φαρμακείου) ταυτίζονται

τόσο, ώστε όλα να λέγονται βότανα, όπως στους στίχους:

Oλα τα βότανα της γης κι όλα της σπετσαρίας

όλα μού τα ποτίσανε, δεν είδα σωτηρία...

«Για ιδέστε τον αμάραντο...»

Ορισμένα τραγούδια αναφέρονται σε συγκεκριμένα βότανα. Το τραγούδι για

τον αμάραντο («Ποιος είδε τον αμάραντο/ σε τι βουνά φυτρώνει...», «Για

ιδέστε τον αμάραντο / σε τι γκρεμό φυτρώνει...» κ.ο.κ.) έχει πανελλήνια

39

διασπορά, αναφέρεται δε αναλυτικά η τοξική - στειρωτική του δράση σε ζώα

ή/και σε ανθρώπους.

Άλλοι στίχοι δημοτικών τραγουδιών αναφέρονται στο υπνοβότανο, την

παπαρούνα του ύπνου που περιέχει το αφιόνι, το οποίο μαζί με κρασί

μπορούσε να οδηγήσει σε κώμα και στον ίδιο τον θάνατο:

...και τον πότισαν αφιόνι μέσα στο γλυκό κρασί. ..

άλλοτε βρίσκουμε αναλυτικά τη σύνθεση δραστικών δηλητηρίων για

φαρμάκωμα:

...να βρεις της δάφνης τον καρπό

της πικρολιάς τα φύλλα

κι αντάμωσέ τα με καπνό

και πιε τα με το ξίδι. ..

Εκτός από τα πραγματικά, η λαϊκή ποίηση «αναγνωρίζει» και ανύπαρκτα

βότανα, με εξωπραγματικές δράσεις: το αθάνατο βοτάνι (βοτάνι της

αθανασίας), το αντίψυχο (κατά του ψυχομαχητού), το αγαποβότανο, το

σερνικοβότανο, το στερφοβότανο:

Τόσα βουνά περπάτησες, ουδέ κι αητός αν ήσουν,

γιατί δεν ηύρες στα βουνά τ' αθάνατο βοτάνι,

που στο σκοτάδι μυριανθεί και την ημέρα κλειέται,

να φας κι εσύ βαριόμοιρε, ποτέ να μην πεθάνεις;

Συχνές είναι οι αναφορές βοτάνων σε μαντινάδες, δίστιχα και άλλα

λιανοτράγουδα:

Πάντοτε τρέχω για να βρω βοτάνι για να γιάνω,

40

μα το βοτάνι τό 'χει οχτρός, που θέλει να πεθάνω...

Ρίγανη, αγριορίγανη,

σφαραγγιά μονόκλωνη

σκόρδο μονοκώλινο,

κι άλλο ένα βότανο,

να τό 'ξερε η μανούλα σου

ποτέ παιδί δεν έχανε...

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Στο πιο αξιόλογο από τα λιγοστά πεζά του («Ο θάνατος του Παλληκαριού»

1891) ο Κωστής Παλαμάς διασώζει πλήθος από ιατρολαογραφικές

πληροφορίες. Για τα αίτια παθολογικών καταστάσεων, για εμπειρικές

θεραπείες, για κομπογιαννίτες και μάγισσες. Ανάμεσα στις καταγραφές αυτές

έχουμε και την περιγραφή βοτάνων που προλάβαιναν ή θεράπευαν τις

αρρώστιες. Το βεντερουγόχορτο «προλάβαινε» τη βεντερούγα ή καμπούρα

(ραχίτιδα). άλλα βότανα ανακούφιζαν τον πόνο:

«και της έδωσε βοτάνια μαγικά, να του δίνει το ζουμί τους όταν τόνε θυμώνει ο

πόνος, να του περνά. Κι έννοιωσεν η ∆ήμαινα πως για παρηγοριά τής τά 'δινε,

κι όχι για γιατρειά».

Ακόμα και ολόκληρες συνταγές σύνθετων παρασκευασμάτων βρίσκουμε στο

πεζογράφημα του Παλαμά:

«Πέντε δράμια σιναμική, δέκα δράμια μαστίχα, οχτώ δράμια ραβέντι, πέντε

δράμια αρσενικό λιβάνι, δυο δράμια πιπερόριζα, δύο δράμια κανέλλα

κοπάνισέ τα. Πάρε μια οκά μέλι. ..» κι άλλα πολλά, για ένα μαντζούνι που θα

δυνάμωνε τον άρρωστο πριν τη θεραπεία.

41

Κείμενα με αναφορές στη λαϊκή θεραπευτική συναντούμε και στα έργα των

δύο κορυφαίων πεζογράφων μας, του Βιζυηνού και του Παπαδιαμάντη. Oμως

του πρώτου οι καταγραφές αναφέρονται κυρίως στο θεουργικό, το μεταφυσικό

και το μαγικό μέρος της λαϊκής ιατρικής. Στου δευτέρου τη «Φόνισσα», εκτός

από το μεταφυσικό υπάρχει και πολύ φυσικό στοιχείο, χειροπρακτικές

δεξιότητες και βότανα. Η Φραγκογιαννού

«Με το καλάθιον υπό τον αγκώνα της αριστεράς χειρός [...] εξήρχετο εις τους

αγρούς, ανέβαινεν εις τα όρη, διέτρεχε φάραγγας, κοιλάδας και ρεύματα,

έψαχνε να εύρη τα βότανα, όσα αυτή εγνώριζε -την αγριοκρομμύδα, τη

δρακοντιά, το τρίμερο και άλλ' ακόμη- τα έκοπτεν ή τα εξερρίζωνεν, εγέμιζε το

καλάθιόν της κι επέστρεφε το βράδυ εις την οικίαν».

Η Χαδούλα η Φράγκισσα ή Φραγκογιαννού, η γιάτρισσα και φόνισσα, γνώριζε

πολλά ακόμα βότανα, το πολυτρίχι για τους πυρετούς των λεχώνων, ακόμα

και το «παλληκαροβότανο» και το «στερφοβότανο»4.

Για όλα αυτά μάς δίνει πολλές πληροφορίες ο Παπαδιαμάντης, που

επικυρώνονται από λαογραφικές και ιατροϊστορικές πηγές ως ακριβείς. Και γι'

αυτό είναι χρήσιμες, πέρα από τη λογοτεχνική τους αξία, ως επικουρική πηγή

για την επιστήμη της λαογραφίας και τη λαογραφία της (ιατρικής) επιστήμης.

Κι ακόμα πιο πέρα: χρήσιμες για τη γλωσσική και την εθνική μας αυτογνωσία.

42

Τα θεραπευτικά φυτά στην αρχαία Ελλάδα

Ραπάνι

Η χρήση του ραπανιού, που στην αρχαιότητα ήταν γνωστό ως ραφανίιδα (Θεόφραστος), αναφέρεται στη θεραπευτική από πολλούς αρχαίους συγγραφείς.

Το συνιστούσαν σαν ορεκτικό, αντιβηχικό, για τη διάλυση νεφρολίθων, χολόλιθων, σαν φάρμακο κατά της υδρωπικίας, του ερυσιπέλατος, της αρθρίτιδας, των ηπατικών παθήσεων,

κτλ. Το όνομα ραφανίς (ραπάνι) είναι πιθανό να προέρχεται από σύντμηση των λέξεων ραδίως -

φαίνεσθαι, εξαιτίας της γρήγορης ανάπτυξης του φυτού.

Ρίγανη

Οι Έλληνες ήξεραν εδώ και χιλιάδες χρόνια τη θεραπευτική αξία της ρίγανης και την χρησιμοποιούσαν εσωτερικά (πίνοντας το αφέψημα της) σε σπασμούς, δηλητηριάσεις, κολικούς και εξωτερικά για να ανακουφίζουν πρηξίματα που πονούσαν. Κατά τους

Ιπποκρατικούς θερμαίνει και αποβάλλει τα χολώδη προϊόντα.

43

Ροδιά

Ο καρπός της ροδιάς με τις άφθονες κόκκινες ρόγες του, ήταν στην αρχαία Ελλάδα το σύμβολο της ζωής και της ευκαρπίας.

Η ροδιά είναι αφιερωμένη στην Ήρα, προστάτιδα του γάμου και της γέννησης. Στο ναό της στο Άργος ο Παυσανίας θαύμασε το χαμένο σήμερα χρυσελεφάντινο άγαλμα της

θεάς που κρατούσε στο χέρι ένα ρόδι. Μ' αυτόν τον συμβολισμό για τη γονιμότητα συνδέεται και ο μύθος της Περσεφόνης.

Οι μύθοι γύρω από τη ροδιά είναι ατέλειωτοι γιατί το δέντρο ήταν αφιερωμένο και στην Αφροδίτη και στην Αθηνά.

Η φλούδα της ρίζας και του καρπού της χρησιμοποιούνταν σαν ταινιοκτόνο και παρασιτοκτόνο των εντέρων.

Σέλινο

Οι αρχαίοι Έλληνες φαίνεται ότι θεωρούσαν το σέλινο φυτό πένθιμο, γιατί στόλιζαν μʼ αυτό τους τάφους.

44

Οι πενθούντες συγγενείς έφτιαχναν στεφάνια από σέλινο όταν συνόδευαν το νεκρό στη τελευταία του κατοικία.

Με σέλινο στέφονταν οι αθλητές των Νεμέων Αγώνων που γίνονταν στη μνήμη του Αρχέμονα, γιου του βασιλιά της Νεμέας επειδή πέθανε δαγκωμένος από φίδι

που ήταν κρυμμένο μέσα στο σέλινο. Το εκτιμούσαν σαν φυτό με ωραία μυρωδιά αλλά και σαν φαρμακευτικό.

Απέδιδαν στο σέλινο πολλές θεραπευτικές ιδιότητες: τονωτικό, διουρητικό και αντιπυρετικό. Επίσης το χρησιμοποιούσαν κατά της δυσπεψίας, της δυσοσμίας του στόματος, της

δυσκοιλιότητας, της εμμηνορραγίας και για την επούλωση των τραυμάτων. Η ρίζα του θεωρείται ερωτικό διεγερτικό.

Σκιλοκρόμυδο ή ασκέλλα

Η κρεμμύδα χρησίμευε από την αρχαιότητα σα φυλαχτό και τη κρεμούσαν πάνω από τις πόρτες των σπιτιών.

Το γιγαντιαίο κρεμμύδι, πού επιζεί στην καλοκαιρινή ξηρασία για να βγάλει το φθινόπωρο τους ψηλούς στάχεις λουλουδιών,

συμβολίζει τη δύναμη πού ήθελαν να περάσουν στα κτήματα και στα σπίτια τους. Για τους Ιπποκρατικούς η ασκέλλα ήταν ένα από τα πιο αρχαία φαρμακευτικά φυτά και το

συνιστούσαν ως διουρητικό, καρδιοτονωτικό, αποχρεμπτικό και επουλωτικό των τραυμάτων.

45

Σκόρδο

Το σκόρδο είναι ιθαγενές στις στέπες της κεντρικής Ασίας, αλλά καλλιεργήθηκε από πολύ νωρίς και στις μεσογειακές χώρες.

Ακόμα και οι Αιγύπτιοι γνώριζαν το τονωτικό αυτό ορεκτικό. Ο Αριστοφάνης έβλεπε στο σκόρδο ένα σύμβολο σωματικής δύναμης. Οι θεοί όμως το

περιφρονούσαν για τη μυρωδιά του και κανένας πιστός δεν μπορούσε να πατήσει σε ναό όταν είχε φάει σκόρδο.

Ο Διοσκουρίδης αναφέρει μια άγρια ποικιλία σκόρδου πού ονομάζει «οφιόσκορδον» και της αποδίδει διάφορες ιδιότητες:

πρόκληση δίψας, αποβολή της ταινίας του εντέρου, θεραπεία για δαγκώματα από σκύλους, φίδια, κλπ.

Σε ανάμιξη με μέλι το σκόρδο χρησιμοποιούνταν για τη λέπρα και τα εκζέματα.

Σπαράγγι

Ο Διοσκουρίδης το ονόμαζε «πετραίο ασπάραγγο». Συνιστούσε αφέψημα ρίζας σπαραγγιού για να βελτιωθεί η ροή των ούρων, για τη θεραπεία

των προβλημάτων των νεφρών, του ίκτερου και της ισχιαλγίας. Οι Ιπποκρατικοί το συνιστούσαν ως συλληπτικό ή ως αντιδιαρροϊκό φάρμακο.

46

Στομαχοβότανο - δίκταμο

Οι γιατροί το έδιναν με ξύδι στους σπληνοπαθείς και με κρασί σ' αυτούς που υπόφεραν από το συκώτι.

Το βότανο κάνει καλό στους πόνους του στομαχιού, εκκενώνει την κύστη και επιδρά στα ερεθισμένα μάτια.

Στη σύγχρονη λαϊκή ιατρική το έγχυμα του φυτού συνιστάται για το έλκος του στομαχιού, γιʼ αυτό και λέγεται «στομαχοβότανο».

Στόρακας

Σαν θυμίαμα είχαν οι αρχαίοι την αρωματική γόμα του στόρακα , ενός θάμνου με χνουδωτά φύλλα και άσπρα λουλούδια σαν της κυδωνιάς.

Ο Ηρόδοτος συνάντησε τη γόμα αυτή στην Αραβία, όπου την έκαιγαν για να διώξουν από τα δέντρα «φτερωτά φίδια». Αυτά τα φτερωτά φίδια ασφαλώς θα ήταν ακρίδες.

Στην αρχαία Ελλάδα το στοράκι χρησιμοποιούνταν σαν φάρμακο για το βήχα και το άσθμα (Διοσκουρίδης).

Στη μυθολογία, ο στόρακας κατάγεται από την Κρήτη. Πρωτοφυτεύτηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα, στην Αλίαρτο, όταν κατάφυγε εκεί ο κρητικός ήρωας Ραδάμανθυς.

47

Σχίνος

Είναι είδος φιστικιάς πού έδινε ακόμα και στα παλιά χρόνια ένα διαφανές ρετσίνι. Στη Χίο, σήμερα παράγεται από μια ποικιλία του φυτού η γνωστή μας μαστίχα.

Στην αρχαιότητα η μαστίχα χρησίμευε για καλλυντικούς σκοπούς, για να κολλούν τα βλέφαρα των ματιών.

Τορδύλιον

Στα κράσπεδα των δρόμων συναντούμε συχνά την καυκαλίδα ή μοσχολάχανο, ένα κοινό μεσογειακό φυτό.

Από τα χρόνια του Διοσκορίδη ήταν γνωστό σαν «τορδύλιον». Οι γιατροί της αρχαιότητας συνιστούσαν το ζουμί του βλαστού, ανακατεμένο με γλυκό κρασί,

για τις αρρώστιες των νεφρών, έπρεπε όμως να παίρνεται για 10 μέρες.

48

Υοσκύαμος

Σύμφωνα με τον μύθο, η ανακάλυψη του υοσκύαμου οφείλεται στον Ηρακλή. Οι Ιπποκρατικοί έδιναν τους σπόρους του παραισθησιογόνου αυτού φυτού, ανακατεμένους με

κρασί, για τον πυρετό, τον τέτανο και για παραλύσεις που παρουσιάζονταν μετά από τοκετό.

Ο Διοσκουρίδης χαρακτηρίζει αυτό το δύσμορφο και υπνωτικό βότανο σαν ακατάλληλο και το δίνει μόνο για παυσίπονο.

49

Χαμολεύκη ή βηχάνι

Σήμερα αποτελεί συστατικό για πολλά αντιβηχικά φάρμακα, και την ταυτίζουμε με το «βήχιον» του Διοσκουρίδη, δηλαδή φάρμακο για το βήχα.

Το φυτό το χρησιμοποιούσαν ακόμα και οι Ιπποκρατικοί σε αρρώστιες του αναπνευστικού συστήματος δίνοντας τη ρίζα του ανακατεμένη με μέλι και γάλα.

Χαμομήλι

Είναι ένα βότανο με πολύπλευρη δράση. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι το χρησιμοποιούσαν ως αντιπυρετικό στους διαλείποντες πυρετούς

(Γαληνός), ο Διοσκουρίδης το θεωρούσε εμμηναγωγικό και ο Ιπποκράτης το συνιστούσε σε υστερίες και λευκόρροια.

Έχει ιδιότητες αντιφλογιστικές και σπασμολυτικές.

50

Χολοκούκι

Είναι ένας μικρός θάμνος με μακρουλά φύλλα, άσπρα λουλούδια, και κόκκινους καρπούς. Ίσως είναι η «χαμελαία» του Διοσκουρίδη, που την ονομάζει και «κνιδικόν κόκκον», γιατί

όπως μας λέει, το άγαλμα της Αφροδίτης της Κνίδου ήταν στολισμένο με στεφάνι από χολοκούκι. Με τους καρπούς του φυτού έφτιαχναν το «κνιδικόν έλαιον», που ήταν καθαρκτικό

51

10 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΡΟΦΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΑΓΩΜΕΝΑ ΠΟΤΑ ΜΕ ΒΟΤΑΝΑ

ΤΣΑΪ ΜΕ ΤΖΙΝΤΖΕΡ ΚΑΙ ΛΕΜΟΝΙ 25gr ρίζα τζίντζερ (πιπερόριζα) 600 ml νερό Λίγες φλούδες λεμονιού Βάλτε τα φυτά σε μια κατσαρόλα με το νερό. Αφήστε τα να βράσουν για 20 λεπτά. Τα σουρώνετε και προσθέτε-τε ζάχαρη ή μέλι.

ΤΣΑΪ ΜΕ ΤΖΙΝΣΕΝΓΚ ΚΑΙ ΚΑΝΕΛΑ 5gr κανέλα ξύλο 1 εκατ. ρίζα τζίνσενγκ 200 ml νερό Βάλτε τα φυτά σε μια κατσαρόλα με το νερό. Αφήστε τα να βράσουν για 20 λεπτά. Τα σουρώνετε και προσθέτετε ζάχαρη ή μέλι.

ΤΣΑΪ ΜΕ ΤΖΙΝΣΕΝΓΚ ΚΑΙ ΚΑΡΔΑΜΟ 8gr ρίζα τζινσενγκ 4gr κάρδαμο σπόρο 500 ml νερό Βάλτε τα φυτά σε μια κατσαρόλα με το νερό. Αφήστε τα να βράσουν για 20 λεπτά. Τα σουρώνετε και προσθέτετε ζάχαρη ή μέλι.

ΡΟΦΗΜΑ ΑΠΟ ΒΑΣΙΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΛΙΣΣΟΧΟΡΤΟ 1 κουταλιά της σούπας βασιλικό 1 κουτ. της σούπας μελισσόχορτο 600 ml νερό Βάλτε τα βότανα σε μια τσαγιέρα, χύστε από πάνω βραστό νερό. Σκεπάστε την και αφήστε την για 10-15 λεπτά. Τα σουρώνετε και προσθέτετε ζάχαρη ή μέλι.

52

ΡΟΦΗΜΑ ΑΠΟ ΤΙΛΙΟ ΚΑΙ ΧΑΜΟΜΗΛΙ

2 κουταλιές τίλιο 2 κουταλιές χαμομήλι 600 ml νερό Βάλτε τα βότανα σε μια τσαγιέρα, χύστε από πάνω βραστό νερό. Σκεπάστε την και αφήστε την για 10-15 λεπτά. Τα σουρώνετε και προσθέτετε ζάχαρη ή μέλι.

ΡΟΦΗΜΑ ΑΠΟ ΧΑΜΟΜΗΛΙ ΚΑΙ ΜΑΡΑΘΟ (τριμμένο) ½ κουταλιά μάραθο ½ κουταλιά χαμομήλι 200 ml νερό Βάλτε τα βότανα σε μια τσαγιέρα, χύστε από πάνω βραστό νερό. Σκεπάστε την και αφήστε την για 10-15 λεπτά. Τα σουρώνετε και προσθέτετε ζάχαρη ή μέλι.

ΡΟΦΗΜΑ ΑΠΟ ΛΕΒΑΝΤΑ ΚΑΙ ΜΕΛΙΣΣΟΧΟΡΤΟ 2 κουταλιές λεβάντα 2 κουταλιές Μελισσόχορτο 600 ml νερό Βάλτε τα βότανα σε μια τσαγιέρα, χύστε από πάνω βραστό νερό. Σκεπάστε την και αφήστε την για 10-15 λεπτά. Τα σουρώνετε και προσθέτετε ζάχαρη ή μέλι.

ΡΟΦΗΜΑ ΜΕ ΒΟΤΑΝΑ ΚΑΙ ΦΡΟΥΤΑ 2 μήλα γκόλντεν 2 ακτινίδια 3 κουταλιές βότανα ανάμικτα (μαντζουράνα, χαμομήλι, δίκταμο, τσάι βουνού) 1 ξυλάκι κανέλα Βράζουμε σε μια κατσαρόλα τα φρούτα (τεμαχισμένα στα 4) σε 5 κούπες νερό μέχρι να μαλακώσουν και έπειτα τα σουρώνουμε. Στο ζουμί αυτό προσθέτουμε τα βότανα και τα βράζουμε για 5 λεπτά και κατόπιν τα σουρώνουμε. Πίνεται ζεστό ή κρύο με ζάχαρη ή μέλι.

ΛΕΜΟΝΑΔΑ ΜΕ ΛΟΥΪΖΑ (παγωμένη) 1 lt νερό ½ κούπα χυμό λεμονιού ½ κούπα ζάχαρη 3 κουταλιές Λουΐζα ψιλοκομμένη Ανακατεύουμε όλα τα υλικά σ' ένα μπολ. Τα βάζουμε για 3 ώρες στο ψυγείο. Στραγγίζουμε τα βότανα και το σερβίρουμε με παγάκια.

ΠΑΓΩΜΕΝΟ ΤΣΑΪ ΜΕ ΜΕΛΙΣΣΟΧΟΡΤΟ ΚΑΙ ΓΙΑΟΥΡΤΙ 2 κούπες τσάι μελισσόχορτου 2 κουταλιές μέλι

53

1 κούπα γιαούρτι στραγγιστό Τα βάζουμε όλα μαζί στο μίξερ, τα κτυπάμε και τα σερβίρουμε με παγάκια.

ΟΔΗΓΟΣ ΥΓΕΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΒΟΤΑΝΟ ΑΓΓΕΛΙΚΗ: Πόνους περιόδου, Αναιμία, Ατονία, Ανορεξία, Θρομβώσεις, Ψωρίαση, Αρθρίτιδα. ΑΓΚΙΝΑΡΑ: Διουρητικό, Ορεκτικό, Συκώτι, Χολή, Χοληστερίνη, Σάκχαρο. ΑΓΡΙΑΔΑ: Διουρητικό, Κυστίτιδα, Ουρηθρίτιδα, Προστάτης, πέτρες στα Νεφρά. ΑΓΡΙΜΟΝΙΟ: Διουρητικό, Διάρροια, Σάκχαρο, Νεφρά, Πονόλαιμος, Λαρυγγίτιδα. ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΦΥΛΛΑ: Δυσκοιλιότητα. ΑΚΟΡΟΣ: Στομαχικές και Εντερικές διαταραχές. ΑΛΘΑΙΑ: Βήχας, Κρυολόγημα, Βρογχίτιδα, Λαρυγγίτιδα, Ουλίτιδα, Άφθες, Έλκος. ΑΛΟΗ: Αυξάνει την όρεξη, Εξωτερική Χρήση: για την περιποίηση του δέρματος από εγκαύματα, αμυχές και πληγές. ΑΛΧΗΜΙΛΛΗ: Πόνους Εμμηνόρροιας και Τοκετού, Αιμορραγίες. ΑΜΥΓΔΑΛΙΑ (φύλλα): Μαλακτικό, Κοκίτης, Προστάτης, Σάκχαρο. ΑΝΕΜΩΝΗ: Κατάθλιψη, Προεμμηνορροϊκό σύνδρομο, Ημικρανίες, Στομαχικά προβλήματα. ΑΝΗΘΟΣ: Στομάχι, προβλήματα ούρησης, Πέτρες, Kολικούς Νεφρών, Δυσπεψία. Για τη μαγειρική: σαλάτες, λαχανικά, ψάρια, θαλασσινά κ.α. ΑΝΤΡΑΚΛΑ: Διουρητικό, πέτρες στη Χολή, Χοληστερίνη, Κολίτιδα. ΑΠΗΓΑΝΟΣ: Υπνωτικό, Βελτίωση όρασης, Διουρητικό, Ορεκτικό, ανωμαλίες περιόδου. ΑΡΚΕΥΘΟΣ: Διουρητικό, Ρευματισμούς, Ατονία, Δύσπνοια, αρωματισμό λικέρ. ΑΡΚΤΟΣΤΑΦΥΛΛΟΣ: Διουρητικό, Κυστίτιδα, Λιθιάσεις Ουροποιητικού. ΑΡΝΙΚΑ: Εξωτερική Χρήση για μώλωπες, τραύματα, αιμορραγίες. ΑΡΠΑΓΟΦΥΤΟ: Αρθρίτιδα, Συκώτι, Χοληδόχο κύστη. ΑΣΠΕΡΟΥΛΑ: Διουρητικό, Χαλαρωτικό, Αϋπνία. ΑΣΠΡΟ ΤΣΑΙ: Χοληστερίνη, Υπέρταση, Αρτηριακή νόσο. ΑΧΙΛΛΕΑ: Ανορεξία, Χωνευτικό, Διάρροια, Επιληψία, Ανεπάρκεια του Ήπατος, Αδυνάτισμα. ΒΑΛΕΡΙΑΝΑ: Αϋπνία, Άγχος, Νεύρα, Υπέρταση, Ταχυπαλμίες. ΒΑΛΛΩΤΗ: Προλαμβάνει τον εμετό, Δυσπεψία, Διεγερτικό. ΒΑΛΣΑΜΟ: Κατάθλιψη, Δερματικές Φλεγμονές, Τραύματα, Εγκαύματα, Δερματικές παθήσεις. ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ: Δυσπεψία, Βήχας, Πυρετός, Δυσεντερία, Πνευμονία, Νεύρα. Για τη μαγειρική: μακαρόνια, σαλάτες, λαχανικά, πουλερικά, θαλασσινά κ.α. ΒΑΤΟΣ: Απαλύνει τους πόνους του τοκετού, Δυσεντερία, Διάρροια, Υπέρταση, Αιμορροΐδες, Άφθες, Ουλίτιδα. ΒΕΛΑΝΙΔΙΑ: Εξωτερική Χρήση για αιμορραγίες, Δερματοπάθειες, Εσωτερική Χρήση για την Αμυγδαλίτιδα, Λαρυγγίτιδα, Φαρυγγίτιδα, Διάρροια. ΒΕΡΒΕΝΑ: Χωνευτικό, Πόνους στομάχου, Διάρροια. ΒΕΡΒΕΡΙΔΑ: Διουρητικό, παθήσεις Ήπατος, Πέτρες Χολής. ΒΕΡΜΠΑΣΚΟ (φλόμος): Διουρητικό, Βήχας, Βρογχίτιδα, Ουρικό Οξύ. ΒΕΡΟΝΙΚΑ: Βήχας, Κρυολόγημα, Στομάχι, Ορεκτικό. ΒΗΧΙΟ: Βήχας, Κρυολόγημα. ΒΙΜΠΟΥΡΝΟ: Πόνους περιόδου, Τονωτικό, Καρδιακό. ΒΙΣΚΟΣ - ΓΚΙ - ΙΞΟΣ: Υπέρταση, Καρδιά αποτρέπει τις θρομβώσεις.

54

ΒΡΩΜΗ: Βήχας, Γρίπη, Άγχος, Κατάθλιψη. ΓΑΪΔΟΥΡΑΓΚΑΘΟ: Τονωτικό, Ορεκτικό, Πέτρες Χολής, Συκώτι. ΓΑΛΛΙΟΝ: Πρησμένους αδένες, Πέτρες στα νεφρά. ΓΕΝΤΙΑΝΗ: Ανορεξία, Δυσπεψία. ΓΕΡΑΝΙΟ: Τονωτικό, Διεγείρει την κυκλοφορία του αίματος Εξωτερική Χρήση για την Ακμή. ΓΛΥΚΑΝΙΣΟ: Βήχας, Άσθμα, Τονωτικό, Στομάχι, Δυσπεψία, Αυξάνει την παραγωγή γάλακτος, Για τη μαγειρική: γλυκά φούρνου, μαρμελάδες κ.α.). ΓΛΥΚΟΡΙΖΑ: Γλυκαντικό Γεύσης, Κρυολόγημα, Βήχας, Άσθμα, Έλκος. ΓΟΜΑ ΑΡΑΒΙΑΣ: Διάρροια. ΔΑΦΝΗ: Ρευματισμούς, Αρθριτικά, Πυρετός. Για τη μαγειρική: όσπρια, στιφάδο κ.α.). ΔΕΝΔΡΟΛΙΒΑΝΟ: Τονωτικό, Κατάθλιψη, Καρδιά, Πονοκέφαλος, Τυμπανισμός, Υπερκόπωση, Εξωτερικά για τριχόπτωση, Πιτυρίδα. ΔΙΚΤΑΜΟ: Στομάχι, Αφροδισιακό, Νεύρα, Επουλωτικό Τραυμάτων (Εξωτερική Χρήση). ΔΡΑΚΟΝΤΙΑ: Βρογχίτιδα, Φλεγμονές στόματος, Μύτης, Λαιμού, Στομάχι (ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ). ΔΥΟΣΜΟΣ: Πόνους στομάχου, Αέρια, Κρυολόγημα, Ναυτία, Άγχος, Ένταση, Πόνους περιόδου, για τη μαγειρική: κεφτέδες, σαλάτες, μπιφτέκια, σούπες κ.α.). ΕΛΕΥΘΕΡΟΚΟΚΚΟΣ: Αυξάνει την αντοχή του οργανισμού, Κατάθλιψη, Εξάντληση, Διεγερτικό κυκλοφορικού, Αγγειοδιασταλτικό. ΕΛΙΑ (φύλλα φρέσκα ή αποξηραμένα): Αρτηριακή πίεση, Χοληστερίνη, Σάκχαρο. ΕΠΙΛΟΒΙΟ: Προστάτης. ΕΡΙΓΚΕΡΟΝ: Διουρητικό, Ρευματισμούς, Παθήσεις κύστεως. ΕΡΥΘΡΑΙΑ (κενταύριο): Ορεκτικό, Πυρετός, Χωνευτικό, Ίκτερος, Συκώτι. ΕΣΤΡΑΓΚΟΝ: Ορεκτικό, Δυσπεψία. Για τη μαγειρική: ομελέτες, ψάρι, κρέας, σαλάτες, κοτόπουλο). ΕΥΚΑΛΥΠΤΟΣ: Αρθρίτιδα, Άσθμα, Βήχας, Κρυολόγημα, Ρευματισμούς, Νευραλγίες, Κυστίτιδα. ΕΥΦΡΑΖΙΑ: Κρυολόγημα, Εξωτερική Χρήση για διαταραχές ματιών. ΕΦΕΔΡΑ: Διουρητικό, Άσθμα. ΕΧΙΝΑΤΣΙΑ: Βήχας, Στομάχι, Πονοκέφαλος, Αδένες, Αυξάνει την φυσική αντίσταση του οργανισμού. ΖΑΜΠΟΥΚΟΣ: Κρυολόγημα, Βήχας, Πονόλαιμος, Πνευμονία. ΘΡΥΜΠΑ: Κρυολόγημα. Για τη μαγειρική: πατάτες, ομελέτες, σάλτσες, κρέατα. ΘΥΜΑΡΙ: Τονωτικό, Διουρητικό, Διεγερτικό, Πέψη, Ευεξία, Κρυολόγημα. Για τη μαγειρική: ψάρι, θαλασσινά, κοτόπουλο, πατάτες κ.α. ΙΒΙΣΚΟΣ: Αντιοξειδωτικό, Εσωτερικές Αιμορραγίες, Πόνους περιόδου. ΙΝΟΥΛΑ: Χωνευτικό, Αναπνευστικά προβλήματα. ΙΡΙΔΑ: Βήχας, Διάρροια, Διουρητικό, Χολή, Κύστη, Σπλήνα. ΙΤΙΑ: Τονωτική, Πυρετός, Αρθρίτιδα, Πονοκέφαλος, Φλεγμονές. ΚΑΛΑΜΠΟΚΙΟΥ ΓΕΝΙΑ: Διουρητικό, πέτρες Νεφρών, Χολής, Ουρική Αρθρίτιδα, Σάκχαρο, Αρτηριοσκλήρυνση, Τονωτικό, Έμμηνος Ρύση . ΚΑΛΕΝΤΟΥΛΑ: Χωνευτικό, Έλκος, πόνοι Περιόδου, για Εξωτερική Χρήση: για εγκαύματα κεντρίσματα εντόμου. Για τη μαγειρική: χρωστική για το βούτυρο, το τυρί κ.α. ΚΑΜΒΑΛΛΑΡΙΑ: Καρδιοτονωτικό, Διουρητικό, Ηρεμιστικό, Εμετός. ΚΑΝΕΛΛΑ: Αναπνευστικά προβλήματα, Βρογχίτιδα, Δυσεντερία, Νεφρών, Ήπαρ, Αφροδισιακό, Θερμαντικό, για τη μαγειρική και τη ζαχαροπλαστική (στα μπισκότα

55

και στο τσάι). ΚΑΡΔΑΜΟ: Διεγερτικό, Ορεκτικό, Δυσπεψία, Ουλίτιδα. ΚΑΡΥΔΟΦΥΛΛΑ: Τονωτικό, Σάκχαρο, Εξωτερική Χρήση για τις Δερματοπάθειες. ΚΑΣΤΑΝΙΑ: Τονωτικό, Πυρετός, Διάρροια, Αρθρίτιδα, Εξωτερική Χρήση για τα μάτια και τις αιμορροΐδες. ΚΑΨΕΛΛΑ: Καθαρισμός αίματος, Αρτηριακή πίεση, Κυκλοφορία Αίματος, Τόνωση Καρδιάς, Μολύνσεις Ουροδόχου Κύστεως, πόνους Περιόδου, Τοκετός. ΚΛΗΜΑΤΟΦΥΛΛΑ: Κυκλοφορικό, Αιμορροΐδες, Διάρροια. ΚΟΚΚΙΝΗ ΠΙΠΕΡΙΑ: Ενισχυτικό γεύσης, Καρδιά, Κυκλοφορικό. ΚΟΛΙΑΝΔΡΟΣ: Χωνευτικό, Διεγερτικό, Αφροδισιακό, Στομάχι, Νευρική Ανορεξία, Κόπωση,Πονοκέφαλος, για τη μαγειρική: γλυκά, κέικ, ψωμί κ.α. ΚΟΛΛΙΤΣΙΔΑ (ΛΑΛΑ ΑΡΚΤΙΟΝ): Αϋπνία, Διουρητικό, Στομάχι, Εξωτερική Χρήση για δερματοπάθειες. ΚΟΥΜΑΡΙΑ (φύλλα): Δυσκοιλιότητα, Προστάτης, Αιμορραγίες της μήτρας. ΚΟΥΡΚΟΥΜΗ (κιτρινόριζα): Διεγερτικό Χοληδόχου Κύστης, Ήπατος, Παγκρέατος, Δυσπεψία, Χρωστική Τροφίμων. ΚΡΑΤΑΙΓΟΣ: Υπόταση, Υπέρταση, Στηθάγχη, Κυκλοφορικό. ΚΡΕΜΜΥΔΙ: Διαβήτης, Τονωτικό, Υπέρταση. Για τη μαγειρική: κρέας, κυνήγι, σαλάτες κ.α. ΚΡΙΘΑΡΙ: Τονωτικό, Έλκος, Στομαχικές Διαταραχές, Φυσική δύναμη, Αντιοξειδωτικό, Χοληστερίνη. ΚΡΟΚΟΣ: Χωνευτικό, Άσθμα, Αναιμία, Κατάθλιψη, Δυσεντερία, Διουρητικό, Εμμηνόπαυση. Για τη μαγειρική: χρωστική σε διάφορα φαγητά). ΚΥΔΩΝΙΑ: Μαλακτικό Βήχα, Πονόλαιμος, Αϋπνία, Αφροδισιακό γυναικών. ΚΥΜΙΝΟ: Αεροφαγία, Ταχυπαλμίες, Ανορεξία, Δυσπεψία, Κολικοί, Συστατικό για συνταγές με χοιρινό και λάχανο, Σούπες Μακαρόνια κ.α. ΛΑΓΟΚΟΙΜΗΘΙΑ: Σάκχαρο, Χωνευτικό, Βήχας. ΛΑΜΙΟΥΜ: Βοηθά στον ύπνο, Κρυολόγημα, Δυσκοιλιότητα. ΛΑΠΑΘΟ: Δερματοπάθειες, Φαγούρες, Χωνευτικό, Ωτίτιδα, Ίκτερος, Φυματίωση. ΛΕΒΑΝΤΑ: Ηρεμιστικό, Ημικρανία, Πονοκέφαλος, Νευρασθένειες, Αϋπνία, Εντομοαπωθητικό αντί για τη χρήση της ναφθαλίνης. ΛΕΜΟΝΙ: Δροσιστικό Αρθρίτιδα, Πυρετός, Ρευματισμοί, Βήχας, Δυσπεψία. ΛΕΟΝΟΥΡΟΣ: Παθήσεις Καρδιάς, Κυκλοφορικό, Θρομβώσεις. ΛΕΥΚΗ: Πυρετός, Διουρητικά, Τονωτικά, Διαταραχή Ουροποιητικών, Ουρική Αρθρίτιδα, Νεύρωση στομάχου. ΛΙΝΑΡΟΣΠΟΡΟΣ: Ίκτερος, Πέτρες Χολής, Ρευματόπονους, Βρογχικά, Πνευμονία. ΛΥΚΙΣΚΟΣ: Ορεκτικό, Χωνευτικό μείωση νευρικής έντασης, Αϋπνία. ΛΥΚΟΠΟΔΙ: Προβλήματα Θυρε-οειδή. ΛΥΝΑΡΙΑ: Δερματοπάθειες, Δηλητηριάσεις, Δαγκώματα, Ηρεμιστικά, Ορεκτικό. ΜΑΙΝΤΑΝΟΣ: Διουρητικό, Υπέρταση, πέτρες στα Νεφρά, Ταχυπαλμία, πόνους Περιόδου. Συστατικό για τη μαγειρική: κοτόπουλου, κρέατος, πουλερικών, ψαριών, λαχανικών πατά-τας και σαλατών. ΜΑΝΔΡΑΓΟΡΑΣ: (ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ. ΕΙΝΑΙ ΤΟΞΙΚΟ). Καταπραϋντικό, Αφροδισιακό, Γονιμοποιητικό, Ήπιο ναρκωτικό ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΑ: Αϋπνίες, Άγχος, Στομαχόπονος, Πονοκέφαλος, Κοιλόπονος. ΜΑΡΑΘΟΣ: Αδυνάτισμα, Διουρητικό, Δυσπεψία, καθαρίζει τα Νεφρά, Ναυτία, Πέψη, Βήχας, Γρίπη, ρυθμίζει την Έμμηνο Ρύση, αυξάνει την ποσότητα γάλακτος. ΜΑΡΟΥΒΙΟ: Διαταραχές Αναπνευστικού, Τονωτικό, Αντιπυρετικό, Ήπαρ, Ηρεμιστικό. ΜΕΛΙΣΣΟΧΟΡΤΟ: Τονωτικό, Μελαγχολία, Αϋπνίες, Ουρικό Οξύ, Ναυτία,

56

Υπέρταση, Ταχυκαρδίες, Νευρική ένταση, Ενοχλήσεις στομάχου, Κρυολόγημα. ΜΕΝΤΑ: Δροσιστική, Κρυολόγημα, Δυσπεψία, Στομαχικούς πόνους, Τονωτικό. ΜΗΝΥΑΝΘΟΣ: Ρευματισμούς, Αρθρίτιδα, Δυσπεψία, Ήπαρ, Χοληδόχος κύστη. ΜΟΛΟΧΑ: Μαλακτικό, Βήχας, Βρογχικά, Φαρυγγίτιδα, Εξωτερικός Καθαρισμός Επιδερμίδας. ΜΟΣΧΟΚΑΡΥΔΟ: Δυσπεψία, Διεγερτικό, Πέτρες Χολής. Για τη μαγειρική: παγωτά, κέικ, κρεατικά. ΜΠΕΛΑΝΤΟΝΑ: Κατά της ακράτειας, Στομάχι, Κολικούς, Δυσκοιλιότητα Αιμορροΐδες. ΜΠΟΛΝΤΟ: Λοιμώξεις ουροποιητικά, Πέτρες χολής. ΜΠΟΡΑΝΤΖΑ: Διουρητικό, Τονωτικά, Κρυολόγημα, Πυρετός, Πνευμονικές Παθήσεις, Επινεφρίδια, Αυξάνει τη ροή του γάλακτος. ΜΥΡΤΙΛΛΟΣ: Σάκχαρο, Τονωτικό, προλαμβάνει τον Πυρετό. ΠΑΙΩΝΙΑ: Βοηθά στον τοκετό. ΠΑΠΑΡΟΥΝΑ: Ηρεμιστικό, Υπνωτικό, Βήχας, Κρυολόγημα, Μαλακτικό, Συστατικό για την παρασκευή ψωμιού, μπισκότων και κέικ. ΠΑΣΙΦΛΩΡΑ: Ηρεμιστικό Καρδιοτονωτικό, Διουρητικό, Άγχος, Νευρική Ένταση, Αϋπνία. ΠΕΝΤΑΝΕΥΡΟ: Μαλακτικό, Διουρητικό, Κρυολόγημα, Εξωτερική Χρήση για την επούλωση πληγών. ΠΕΡΔΙΚΑΚΙ: Προστάτης, Πέτρες, Ουροποιητικά. ΠΕΤΑΣΙΤΗΣ: Βήχας, Σπασμούς στομάχου, Χολή, Πόνοι. ΠΕΥΚΟ: Βρογχίτιδα, Πνευμονία, Βήχας, Ρευματισμοί. ΠΙΠΕΡΟΡΙΖΑ: Δυσπεψία, Ναυτία, Κακή Κυκλοφορία, Κρυολόγημα. ΠΛΑΤΑΓΚΟ (ΨΥΛΛΙΟΝ): Μαλακτικό, Δυσκοιλιότητα, ερεθισμένα έντερα. ΠΟΛΥΚΟΜΠΙ: Διάρροια, Ρευματόπονους, Κολικούς Διουρητικό, Αιμορροΐδες. ΠΟΛΥΤΡΙΧΙ: Τονωτικό Μαλλιών, Κρυολόγημα, Φαρυγγίτιδα, Βρογχίτιδα, Άσθμα. ΠΟΥΛΜΟΥΝΑΡΙΑ: Κρυολόγημα, Βρογχίτιδα, Παθήσεις Αναπνευστικού, Διουρητικό. ΠΡΙΜΟΥΛΑ: Κρυολόγημα, Βήχας, Αμυγδαλίτιδα, Φαρυγγίτιδα, Ουλίτιδα, Κομπρέσες για επούλωση πληγών. ΡΕΒΕΝΤΙ: Διεγερτικό λειτουργίας του Ήπατος και της Πέψης. ΡΕΙΚΙ: Διουρητικό, Ορεκτικό, Τονωτικό, Βήχα, Κρυολόγημα, Νευρικές παθήσεις. ΡΙΓΑΝΗ: Βήχας, Στομαχόπονος, Άσθμα, Διάρροια, Εντερικές Διαταραχές, Ρευματισμούς, Πονόδοντος. Συ-στατικό για την μαγειρική πολλών φαγητών. ΣΑΛΕΠΙ: Μαλακτικό, Θερμαντικό, Τονωτικό, Κρυολόγημα. ΣΕΛΙΝΟ: Διεγερτικό, Αρθρίτιδα, Βρογχίτιδα, Ανορεξία, Ρευματισμούς, Διουρητικό, Τονωτικό, Ουρικό οξύ. Για τη μαγειρική σούπας, σαλάτας, κρεατικών και πουλερικών. ΣΗΜΥΔΑ: Τονωτικό, Διουρητικό, Προβλήματα ουροδόχου κύστεως και νεφρών, Ρευματισμοί. ΣΙΝΑΠΟΣΠΟΡΟΣ: Διεγερτικό, Διουρητικό, Κρυολόγημα, Βρογχίτιδα, Πνευμονία, Ρευματισμούς, Χρόνια Δυσκοιλιότητα, Πονοκέφαλος. Εξωτερική Χρήση για τους μώλωπες. ΣΚΟΡΔΟ: Αρτηριοσκλήρωση, Υπέρταση, Χοληστερίνη, Τριγλυκερίδια, Καρδιακά προβλήματα, Νευραλγίες, για την μαγειρική πολλών φαγητών. ΣΚΟΡΠΙΔΙ: Διουρητικό, Πέτρες στα Νεφρά, Βήχας, Σπλήνα, Στηθικές παθήσεις. ΣΚΟΥΤΕΛΛΑΡΙΑ: Νευρική Εξάντληση, Προεμμηνορροϊκή ένταση, Αϋπνία. ΣΜΥΡΝΑ (ΜΥΡΟ): Γαργάρες, Πονόλαιμος, Μολυσμένα Ούλα, Μυκητιάσεις στόματος και ποδιών.

57

ΣΤΕΛΑΡΙΑ: ∆ερματικές παθήσεις, Λοιμώξεις Ουροποιητικού. ΣΥΚΟΦΥΛΛΑ: Άσθμα, Βήχας, Φαρυγγίτιδα. ΣΥΜΦΥΤΟ: Μαλακτικό, Επουλωτικό πληγών, Ορεκτικό, Χωνευτικό, Κολίτιδα, Έλκος. ΣΙΝΑΜΙΚΗ: ∆υσκοιλιότητα. ΤΑΝΑΣΕΤΟ: Χωνευτικό, Κολίτιδα, προβλήματα Ουροποιητικού, Ήπατος και Χολής, Τριχόπτωση, Έμμηνο Ρύση. ΤΖΙΝΣΕΝΓΚ: Τονωτικό, κατάλληλο για εξασθενημένους οργανισμούς, Αφροδισιακό, Άγχος, Αμνησία, Ανορεξία, ∆ιαβήτης, Κατάθλιψη. ΤΙΛΙΟ: Ελαφρά υπνωτικό, Βήχας, Ρευματισμούς, Αρθρίτιδα, ∆υσκοιλιότητα, ∆υσπεψία, Πέτρες στα Νεφρά, Ημικρανίες. ΤΟΥΓΙΑ: ∆ιουρητικό, Εξωτερική Χρήση για κρεατοελιές, Λιπαρά δέρματα. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟ: ∆ιουρητικό, Τονωτικό, Πυώδη Αμυγδαλίτιδα, Πληγές στο στόμα, Πονοκέφαλος, Ζαλάδες. ΤΡΙΒΟΛΙ: ∆ιεγερτικό της κυκλοφορίας, μειώνει την Πίεση, διεγερτικό του Ήπατος. ΤΡΙΓΩΝΕΛΛΑ: Μαλακτικό, Χωνευτικό, Αντιοξειδωτικό, Αναιμία, Σάκχαρο, Αυξάνει τη ροή γάλακτος, Πόνους περιόδου . ΤΡΙΦΥΛΛΙ: Τονωτικό, Αναιμία, Βρογχίτιδα, Κοκίτης, Βήχας, Εξωτερική Χρήση για πρηξίματα και πληγές. ΤΣΑΪ ΒΟΥΝΟΥ: Αντιοξειδωτικό, Κρυολόγημα, Πεπτικό, ∆ιουρητικό, Βήχας. ΤΣΑΪ ΜΑΥΡΟ: ∆ιεγερτικό, Τονωτικό, ∆ιάρροια, Χωνευτικό, Θερμαντικό, Εφιδρωτικό, Κρυολόγημα, Βήχας, Συνάχι, ∆ιουρητικό, Νταμιάνα. ΤΣΑΪ ΠΡΑΣΙΝΟ: Αντιοξειδωτικό, Τονωτικό, Χοληστερίνη, Υπέρταση, Υπερένταση, Υπερτριγλυκερίδια. ΤΣΙΜΙΤΣΙΦΟΥΓΚΑ: Νευρικοί και μυϊκοί πόνοι. ΤΣΙΝΓΚΟ ΜΠΙΛΟΜΠΑ: Για μακροβιότητα. ΤΣΟΥΚΝΙΔΑ: ∆ιουρητικό, Σάκχαρο, Αφροδισιακό, Ουρικό Οξύ, πέτρες στη Χολή ΥΔΡΑΣΤΙΣ: Βήχας, Αιμορραγίες Μήτρας, Τονωτικό, Εξωτερική Χρήση στα ερεθισμένα δέρματα. ΥΟΣΚΥΑΜΟΣ: Υπνωτικό, Εγκεφαλικές παθήσεις, Βήχα, Κοκίτη, Ακράτεια ούρων, Αιμορροΐδες, Υστερίες, Αιμοπτύσεις, Μητρορραγίες (χρήση με προσοχή). ΥΣΣΩΠΟΣ: Ορεκτικό, Χωνευτικό, Φαρυγγίτιδα, Αμυγδαλίτιδα, Ερεθισμένο λαιμό, Κρυολόγημα, Ηρεμιστικό, Χαλαρωτικό, Κατάθλιψη. ΦΑΣΚΟΜΗΛΟ: Τονωτικό, ∆ιεργετικό, Κατάθλιψη, Εφιδρωτικό, ∆υσπεψία, Γαστρίτιδα, Αρθρίτιδα, Υπερτασικό. ΦΛΙΣΚΟΥΝΙ: Τονωτικό, Κολικούς στομάχου και εντέρων, ∆υσπεψία, ∆ροσιστικό. ΦΟΥΜΑΡΙΑ: ∆ιεγερτικό του Ήπατος και της Χοληδόχου Κύστεως. ΦΡΑΓΚΑΡΙΑ: Γαστρικές φλεγμονές και λοιμώξεις, Ίκτερος, Ορεκτικό. ΦΡΑΟΥΛΙΑ (ΦΥΛΛΑ): ∆ιουρητικό, Ηρεμιστικό, καθαρίζει το Αίμα, Εξάντληση. ΦΤΕΛΙΑ: Κατά των φλεγμονών, Καταπραϋντικό, ∆ιάρροια. ΦΥΚΙΑ: Κρέμες, Πλούσια σε ιώδιο, Αδένες. ΦΥΛΛΑ ΕΛΙΑΣ: ∆ιουρητικό, Υπέρταση, Αρτηριοσκλήρωση, Ζαχαρώδη ∆ιαβήτη. ΦΥΤΟΛΑΚΑ: Ρευματισμούς, Αδενοπάθεια (ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ) ΧΑΜΟΜΗΛΙ: Χαλαρωτικό, Άγχος, ∆υσπεψία, Αϋπνία, Έλκος, Στομάχου, Κολικούς, ∆ιάρροια, Εξωτερική Χρήση για πλύσεις μολυσμένων πληγών. ΧΑΡΟΥΠΙΑ (ΣΠΟΡΟΙ): Οστεοπόρωση. ΧΕΛΙΔΟΝΙΟ: Χοληδόχος Κύστη, Στομάχι, Έντερα. ΧΡΥΣΑΝΘΕΜΟ: Κρυολόγημα, Πυρετός, Πονοκεφάλους. ΧΡΥΣΟΒΕΡΓΑ (ΣΟΛΙΝΤΑΓΚΟ): Ουρολοίμωξη, Παθήσεις Ουροποιητικών ∆ιάρροια, Χωνευτικό, Στομάχι, ∆ιεγερτικό Νεφρών, Χολής και Ήπατος. ΧΡΥΣΟΡΙΖΑ: Τονωτικό, Επουλωτικό, παθήσεις Νεφρών και Κύστεων.

58

ΟΔΗΓΟΣ ΥΓΕΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΑΣΘΕΝΕΙΑ

ΑΓΧΟΣ: Βαλεριάνα, Πασιφλώρα, Χαμομήλι, Τζινσενγκ, Τίλιο, Μελισσόχορτο, Μέντα, Λυκίσκος, Ιξός,

Ανεμώνη, Σκουτελάρια, Βάλσαμο.

ΑΔΥΝΑΜΙΑ (ΑΤΟΝΙΑ): Αγγελική, Τσουκνίδα, Φασκόμηλο.

ΑΔΥΝΑΤΙΣΜΑ: Λουΐζα, Μάραθος, Αψιθιά

ΑΕΡΙΑ: Μαντζουράνα, Λουΐζα, Μάραθος, Θρούμπι

ΑΙΜΟΡΡΟΙΔΕΣ: Αχιλλαία, Λάπαθο, Πολύκομπο, Τσουκνίδα.

ΑΚΡΑΤΕΙΑ ΟΥΡΩΝ: Έφεδρα, Εκουΐζετο.

ΑΚΜΗ: Εχινάκια, Τίλιο, Φυτολάκα, Χαμομήλι

ΑΜΝΗΣΙΑ: Μελισσόχορτο, Τζινσενγκ, Θυμάρι, Μαντζουράνα.

ΑΜΟΙΒΑΔΕΣ: Σκόρδο, Απήγανος

ΑΜΥΓΔΑΛΙΤΙΔΑ: Γάλιο, Μύρο, Εχινάκια, Ύδραστις, Φασκόμηλο, Φυτολάκα, Αγριμόνιο.

ΑΝΑΙΜΙΑ: Τριφύλλι, Τσουκνίδα, Αγγελική, Λάπαθο, Κρόκος.

ΑΝΙΚΑΝΟΤΗΤΑ: Τζινσενγκ, Μελισσόχορτο, ∆ίκταμο, Κάρδαμο σπόρος.

ΑΝΟΡΕΞΙΑ: Αγκινάρα, Αγγελική, Αψιθιά, Γαϊδουράγκαθο, Γεντιανή.

ΑΡΘΡΙΤΙΚΑ: Φασκόμηλο, Τίλιο, Σημύδα, Σπειραία, Κριθάρι, Αγγελική.

ΑΡΡΥΘΜΙΕΣ: Βίσκος, Κράταιγος, Σκόρδο.

ΑΡΤΗΡΙΟΣΚΛΗΡΩΣΗ: Ιξός, Τίλιο, Κράταιγος, Σκόρδο.

ΑΣΘΜΑ: Βάλσαμο, Ευκάλυπτος, Γλυ-κόριζα, Ρίγανη, Λεβάντα, Λομπέλια, Εφέδρα, Ινούλα

ΑΫΠΝΙΑ: Βαλεριάνα, Πασιφλώρα, Τίλιο, Λυκίσκος, Χαμομήλι.

ΑΦΘΕΣ: Αλταία, Βάτος, Τσουκνίδα, Τριαντάφυλλο.

ΒΗΧΑΣ: Βήχιο, Ρίγανη, Τσάϊ Βουνού, Βερμπάσκο, Νεπέτα, Γλυκάνισο, Μαρρούβιο, Πλάταγκο, Πριμούλα,

59

Σύμφυτο, Ύδραστις, Ύσσωπος, Θυμάρι, Αλθαία, Ζαμπούκος, Φασκόμηλο, Πολυτρίχι.

ΒΡΟΓΧΙΤΙΔΑ: Αλθαία, Μολόχα, Βερμπάσκο, Μαρούβιο, Γλυκάνισο, Τουριλάγκο, Γλυκόριζα,

Ευκάλυπτος, Θυμάρι, Κρόκος.

ΓΑΛΑΚΤΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ: Γαϊδουράγκαθο, Άνηθος, Μάραθος, Τριγωνέλλα.

ΓΑΣΤΡΙΤΙΔΑ: Αλθαία, Μολόχα, Γερά-νιο, Φασκόμηλο, Σπειραία, Φτελιά, Σύμφυτο, Υδράστις, Χαμομήλι.

ΓΡΙΠΗ: ∆υόσμος, Αχιλλαία, Εχινάκια, Καγιέν, Τσάι Βουνού, Ζαμπούκος, Σινάπι, Ύδραστις

ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΗ: Βασιλικός.

ΔΙΑΒΗΤΗΣ (ΣΑΚΧΑΡΟ): Αγκινάρα, Αγριμόνιο, Αμυγδαλιά, Καρυδόφυλλα, Αψιθιά, Λαγοκημιθιά,

Τσουκνίδα, Μύρτιλλος, Φύλλα Ελιάς.

ΔΙΟΥΡΗΤΙΚΑ: Αγριάδα, Σκορπίδι, Γένια Καλαμποκιού, Τσουκνίδα, Λουΐζα.

ΔΙΑΡΡΟΙΑ: Σπειραία, Αλχιμίλλα, Γόμα Αραβίας, Αψιθιά, Γεράνιο, Αγριμόνιο, Σύμφυτο, Τριαντάφυλλο.

ΔΥΣΕΝΤΕΡΙΑ: Βασιλικός, Καρυδόφυλλα, Λάπαθο.

ΔΥΣΚΟΙΛΙΟΤΗΤΑ: Φύλλα Αιγύπτου, Αψιθιά, Κόλιανδρος, Χαμομήλι, Μέντα, ∆ίκταμο, ∆υόσμος,

Κάρδαμο, Φασκόμηλο, Μάραθος, Γαϊδουράγκαθο, Τριφύλλι, Μελισσόχορτο, Πιπερόριζα, Άκορος.

ΔΥΣΠΝΟΙΑ: Ευκάλυπτος, Ζαμπούκος, Βασιλικός.

ΕΛΚΗ (ΣΤΟΜΑΧΙΚΑ): Μύρο, Φασκόμηλο, Χαμομήλι.

ΕΛΚΗ (ΔΕΡΜΑΤΟΣ): Καλέντουλα, Εχινάκια, Ύδραστις.

ΕΛΚΗ (ΠΕΠΤΙΚΑ): Αλθαία, Σπειραία, Χαμομήλι, ∆ίκταμο, Λουΐζα.

ΕΓΚΑΥΜΑΤΑ: Αμυγδαλιά, Λυγαριά.

ΕΚΖΕΜΑ: Άρκτιο, Γάλιο, Τίλιο, Ίριδα, Στελάρια, Τριφύλλι, Τσουκνίδα, Ύδραστις, Χαμομήλι.

ΕΜΕΤΟΣ: Βαλλωτή, Γαρύφαλλο, ∆υόσμος, Σπειραία.

60

ΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΗ: Κρόκος, Τσιμιτσιφούγκα, Λυγαριά, Βάλσαμο.

ΕΜΜΗΝΟΡΡΟΙΑ (ΕΠΩΔΥΝΗ): Ανεμώνη, Βαλεριάνα, Τσιμιτσιφούγκα, Πετασίτης, Σκουτελάρια,

Τζινσενγκ.

ΕΜΜΗΝΟΡΡΟΙΑ (ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΗ): Απήγανος, Αχιλλαία, Λυγαριά, Φλισκούνι.

ΕΜΜΗΝΟΡΡΟΙΑ (ΥΠΕΡΒΟΛΙΚΗ ΡΟΗ): Αλχιμίλλη, Γεράνιο, Ύδραστις.

ΕΞΑΣΘΕΝΗΣΗ: Νταμιάνα, Τζίντζερ, Καγιέν, Ταραξάκο.

ΕΠΙΛΗΨΙΑ: Βαλεριάνα, Πασιφλώρα, Σκουτελλάρια, Ύσσωπος.

ΕΠΙΠΕΦΥΚΙΤΙΔΑ: Ευφραγία, Καλέντουλα, Χαμομήλι.

ΕΡΠΗΣ ΖΩΣΤΗΡ: Αχιλλαία, Ζαμπούκος, Ιξός, Πασιφλώρα, Βάλσαμο.

ΕΦΙΔΡΩΣΗ: Φασκόμηλο.

ΖΑΛΑΔΕΣ: Αψιθιά, Τριαντάφυλλο.

ΗΜΙΚΡΑΝΙΕΣ: Λεβάντα, Τίλιο, Χρυσάνθεμο.

ΗΠΑΤΟΣ (ΤΟΝΩΤΙΚΑ): Κενταύριο, Ταράξακο, Ίριδα, Αμυγδαλιά.

ΗΠΑΤΙΤΙΔΑ: Γλυκάνισο, Γλυκόριζα.

ΘΡΟΜΒΩΣΕΙΣ: Αγγελική, Σκόρδο.

ΙΚΤΕΡΟΣ: Βερβένα, Βερβερίδα, Ταρά-ξακο, Λάπαθο, Γαϊδουράγκαθο, Λιναρόσπορος.

ΙΛΑΡΑ: Κολιτσίδα, Συκιά.

ΙΓΜΟΡΙΤΙΔΑ: Ζαμπούκος, Σολιντανγκο, Φυτολάκα, Χαμομήλι.

ΙΣΧΙΑΛΓΙΑ: Τσιμιτσιφούγκα, Βάλσαμο, Αχιλλαία, Μέντα.

ΙΛΙΓΓΟΣ: Μελισσόχορτο, Μαντζουράνα, Θρύμπα, Φασκόμηλο, Λεβάντα.

ΚΑΚΟΣΜΙΑ ΣΤΟΜΑΤΟΣ: Άνηθος, Μοσχοκάρυδο, Μάραθος

ΚΑΟΥΡΕΣ: Αλθαία, Σπειραία, Μολόχα, Σύμφυτο.

ΚΑΡΔΙΑ: Κράταιγος, Σκόρδο, Μελισσόχορτο.

ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ: Τζινσενγκ, Μελισσόχορτο, Βρώμη, Νταμιάνα, Σκουτελλάρια

ΚΙΡΣΟΙ: Κράταιγος, Καστανιά.

ΚΟΚΙΤΗΣ: Λομπέλια, Τουσιλάγκο, Τριφύλλι, Μάραθος, Ρίγανη.

ΚΟΛΙΚΟΙ: Αγγελική, Άνηθος, Βαλεριάνα, Πιπερόριζα, Μέντα, Κάρδαμο.

ΚΟΛΙΤΙΔΑ: Αγριμόνιο, Αλθαία, Σύμφυτο.

ΚΡΥΟΛΟΓΗΜΑ: Τσάϊ Βουνού, Αχιλλαία, Αγγελική, Ζαμπούκος, Ύσσωπος, Πιπερόριζα, Μέντα, Κάρδαμο.

ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΑΙΜΑΤΟΣ: Πιπερόριζα, Καγιέν, Σινάπι.

ΚΥΣΤΙΤΙΔΑ: Αγριάδα, Αρκτοστάφυλλος, Αχιλλαία, Τσουκνίδα.

ΚΥΤΤΑΡΙΤΙΔΑ: Αγριάδα, Μαϊντανός,

Κουμαριά.

ΛΑΡΥΓΓΙΤΙΔΑ: Μολόχα, Βελανιδιά, Θυμάρι, Εχινάκια, Φασκόμηλο, Χαμομήλι, Αλθαία.

ΛΕΙΧΗΝΕΣ: Αχιλλαία, Καρυδόφυλλα.

ΛΕΥΚΟΡΡΟΙΑ: Αλχημίλλη, Μύρο, Ξενέκιο, Ύδραστις, Θυμάρι, Τριαντάφυλλο.

ΜΗΤΡΟΡΡΑΓΙΑ: Αλχημίλλη, Γεράνιο, Ύδραστις.

ΜΥΚΗΤΩΣΕΙΣ: Καλέντουλα, Μύρο.

ΜΥΡΜΗΓΚΙΑ: Χελιδόνιο, Θούγια.

ΜΑΤΙΑ: Μποράντζα.

ΝΑΥΤΙΑ: Βαλλωτή, Μέντα, ∆υόσμος, Μάραθος, Μελισσόχορτο.

ΝΕΥΡΑΛΓΙΑ: Βαλεριάνα, Ιξός, Τσιμιτσιφούγκα, Πασιφλώρα, ∆ενδρολίβανο, Χρυσάνθεμο, Βάλσαμο.

ΝΕΦΡΟΛΙΘΟΙ (ΠΕΤΡΑ): Αγριάδα, Αρκτοστάφυλλο, Σκορπίδι, Γένια Καλαμποκιού, Αγριμόνιο,

61

Πολυκόμπι, Αλθαία.

ΟΙΔΗΜΑ: Ζαμπούκος, Κανέλλα.

ΟΡΑΣΗ: Μάραθος, Καρότο.

ΟΣΦΥΑΛΓΙΑ: Καγιέν, Σενέκιο.

ΟΥΡΗΘΡΙΤΙΔΑ: Αγριάδα, Γένια Καλαμποκιού.

ΟΥΡΙΚΟ ΟΞΥ: Αγριάδα, Βερμπάσκο, Γένια Καλαμποκιού, Τσουκνίδα.

ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ: Χαρούπια Σπόρος.

ΟΥΛΙΤΙΔΑ: Μύρο, Φασκόμηλο, Φυτολάκα, Εχινάκια.

ΠΟΝΟΔΟΝΤΟΣ: Γαρύφαλλο, ∆ίκταμο, Γλυκάνισο.

ΠΟΝΟΚΕΦΑΛΟΣ: ∆ενδρολίβανο, Ρί-γανη, Μέντα, Πράσινο Τσάϊ, Κολιανδρο, Σινάπι, Τριαντάφυλλο.

ΠΡΟΕΜΜΗΝΟΡΡΟΙΚΗ ΕΝΤΑΣΗ: Βαλεριάνα, Λυγαριά, Σκουτελάρια, Τίλιο.

ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ: Αγριάδα, Νταμιάνα, Περδικάκι, Γένια Καλαμποκιού, Πολυτρίχι, Υδράγγεια, Σερενόα,

Επιλάβιο, Αμυγδαλιά.

ΠΥΡΕΤΟΣ: Αγγελική, Πιπερόριζα, Νεπέτα, Αχιλλαία, Τριφύλλι, Αγριμόνιο, Χαμομήλι.

ΠΟΝΟΛΑΙΜΟΣ: Αγριμόνιο, Αχιλλαία, Ζαμπούκος.

ΠΙΤΥΡΙΔΑ: ∆ενδρολίβανο, Καρυδόφυλλα, Τσουκνίδα.

ΡΕΥΜΑΤΙΣΜΟΙ: Αγγελική, Άρκτιο, Άρνικα, Αχιλλαία, Ζαμπούκος, Σπειραία, Τίλιο, Τσουκνίδα, Τριφύλλι,

Χρυσάνθεμα.

ΡΙΝΟΡΡΑΓΙΑ: Αλχιμίλλη, Καλέντουλα.

ΣΚΩΛΗΚΟΕΙΔΙΤΙΔΑ: Αγριμόνιο, Γεράνιο.

ΣΤΗΘΑΓΧΗ: Κράταιγος, Λεόνουρος.

ΣΥΚΩΤΙ: Αγκινάρα, Γαϊδουράγκαθο, Αψιθιά.

ΣΤΟΜΑΧΙ: ∆ίκταμο, Χαμομήλι, Μέντα, Λουΐζα, Γλυκάνισο, Κόλιανδρος, ∆υόσμος, Κρόκος, Λουΐζα,

Μάραθος.

ΣΤΡΕΣ: Ιξός, Χαμομήλι, Τίλιο, Σκουτελάρια, Πράσινο Τσάι.

ΤΑΧΥΠΑΛΜΙΑ: Βαλεριάνα, Λεόνουρος, Λεβάντα, Μελισσόχορτο.

ΤΡΙΧΟΠΤΩΣΗ: ∆άφνη, ∆ενδρολίβανο, Καρυδιά, Τσουκνίδα, Φασκόμηλο, Κρεμμύδι.

ΤΥΜΠΑΝΙΣΜΟΙ: Γλυκάνισο, ∆ενδρολίβανο, Κάρδαμο, Κόλιανδρος, Μάραθος, Μέντα, Φλισκούνι.

ΤΡΑΥΜΑΤΑ: Καλέντουλα, ∆ίκταμο, Χαμομήλι, Ζαμπούκος, Σύμφυτο.

ΥΠΕΡΚΟΠΩΣΗ: Τζινσενγκ, Μελισσόχορτο, Θυμάρι, ∆ενδρολίβανο.

ΥΠΕΡΤΑΣΗ: Κράταιγος, Ιξός, Βαλεριάνα, Τίλιο, Φύλλα Ελιάς, Μελισσόχορτο, Σκόρδο.

ΥΠΟΤΑΣΗ: Κράταιγος, Πιπερόριζα, Κόκκινη Πιπεριά.

ΥΠΕΡΤΡΙΓΛΥΚΕΡΙΔΙΑ: Πράσινο Τσάϊ, Σκόρδο.

ΦΛΕΒΙΤΙΔΑ: Καστανιά, Ιξός, Κράταιγος, Τίλιο.

ΦΑΡΥΓΓΙΤΙΔΑ: Αγριμόνιο. Φασκόμηλο, Αλθαία, Ζαμπούκος

ΦΥΜΑΤΙΩΣΗ: Καρυδόφυλλα, Λεβάντα, Ρίγανη, Λάπαθο.

ΧΟΛΗ: Γαϊδουράγκαθο, Αγκινάρα, Λινάρι, Βερβένα, Ταράξακο.

ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ: Αγκινάρα, Ταράξακο, Φύλλα Ελιάς, Πράσινο Τσάϊ, Σκόρδο, Αντράκλα, Κιτρινόριζα.

ΨΩΡΑ: Γλυκάνισο, Λάπαθο, Κανέλα.

ΨΩΡΙΑΣΗ: Γαϊδουράγκαθο, Γάλιο, Ίριδα, Τριφύλλι, Άρκτιο, Λιναρόσπορος.

ΨΕΙΡΕΣ / ΨΥΛΛΟΙ: Σάσσαφρας.

ΩΤΙΤΙΔΑ: Αγκινάρα, Κισσός.

ΩΟΘΗΚΕΣ (ΠΟΝΟΙ): Ανεμώνη, Βαλεριάνα, Πασιφλώρα, Βάλσαμο

62

Φαρμακευτικές ιδιότητες βοτάνων

Φέτος στα πλαίσια της περιβαλλοντικής μας δημιουργήσαμε και

ένα ημερολόγιο του 2013, με τις φαρμακευτικές ιδιότητες των

βοτάνων. Επειδή όπως καταλαβαίνετε δεν ήταν δυνατόν να

συμπεριληφθούν όλα τα βότανα και δεδομένου ότι και οι μήνες του

χρόνου είναι δώδεκα, ενδεικτικά επιλέξαμε τα παρακάτω.

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

Φωτογραφικό υλικό και βίντεο της δουλειάς μας μπορείτε να βρείτε στο:

75

Βιβλιογραφία

http://fysikaproionta.blogspot.gr/2008/12/blog-post.html http://balsamo.forumup.gr/login.php?redirect=viewforum.php&f=23&start=0&mforum=balsamo www.ekke.gr www.valentine.gr www.kastoria.gr http://giatroithsfyshs.blogspot.gr http://www.valentine.gr/herbs_gr.php http://magises.blogspot.gr/2012/02/blog-post_07.html http://www.votana-ygeia.com http://anakalipto.blogspot.gr/2013/02/10-4.html#.UTEGmB3TxzU http://13lyk-peiraia.att.sch.gr/foto/project_a11.pdf http://www.amra.gr/forum/index.php?topic=2655.0;wap2 http://www.alekati.gr/ http://www.archaiologia.gr http://books.matia.gr/meletes-ke-erevnes/ta-votana-ine-thavmatourga-tis-zan-karper-miracle-cures-by-jean-carper.html http://www.heracles.gr/afrodisiaka.html http://alttherapy.blogspot.gr/ http://www.incrediblecrete.gr http://www.scribd.com http://kpe-kastor.kas.sch.gr/biod_net/schools2/6-gymnasio-iraklio-programme.htm http://www.phyto.gr/ http://kpe-kastor.kas.sch.gr/biod_net/schools2/dim-paranesti-programme.htm http://www.koutipandoras.gr/26626/%CE%AD%CE%BD%CE%B1-%CF%84%CF%81%CE%B1%CE%B3%CE%BF%CF%8D%CE%B4%CE%B9-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CF%83%CF%80%CF%8C.html

76

http://www.biosecrets.gr/index.php?option=24 http://gkdata.gr/2011/06/05/%CE%BC%CF%8E%CE%BB%CF%85-%CF%84%CE%BF-%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BC%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%B2%CF%8C%CF%84%CE%B1%CE%BD%CE%BF-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CF%89%CE%BD/ http://www.agrigate.gr/index.php/component/content/article/48-herbs-a-history/292-votana-apo-tin-arxaiotita-eos-simera http://www.tmth.edu.gr/aet/thematic_areas/p331.html http://www.karaberopoulos.gr/karaberopoulos/ergasies/51.asp http://www.vita.gr/html/ent/497/ent.20497.asp http://www.inout.gr/showthread.php?t=36327

Αρχοντάκη Ζ., Φιλίππου ∆. (2003): «205 βιωματικές ασκήσεις για εμψύχωση ομάδων», εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα. Βιτζηλαίου Ελ. (1995): «∆ημιουργώ στον ελεύθερο χρόνο μου», εκδ. Περιβολάκι, Αθήνα. ∆εληγιαννάκη Μ. (2001): «Το αλφαβητάρι των βοτάνων», εκδ. ∆ίαυλος,

Αθήνα.

Ζαχαρόπουλος Ιγνάτιος, «Σύγχρονη πλήρης θεραπευτική με τα βότανα»,

δεύτερη έκδοση, εκδ. Ψυχάλου, Αθήνα.

Κανδύλη Αναστασία, (1997): «Τα φυτά της Ερκύνας στην μυθολογία, στη

βίβλο στην ιστορία» εκδ. ∆ημόσια κεντρική βιβλιοθήκη Λιβαδειάς.

Λαμπράκη Μυρσίνη (2000): «Τα χόρτα», Γ΄ Έκδοση, Εκδ. ελληνικά γράμματα,

Αθήνα.

Λιζάκ Φ., Περτιζέ Ζ-Κ. (2004): «∆ραστηριότητες για να ανακαλύψω τη φύση»,

εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα.

Mabey Richard (1999): «Πλήρης οδηγός για τα βότανα», εκδ. Ψύχαλου

Αθήνα.

Μπάουμαν Έλμουτ (1984): «Η ελληνική χλωρίδα στο μύθο, στην τέχνη, στη

λογοτεχνία», εκδ. Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φύσης, Αθήνα.

77

Ody Penelope (1994-1998): «Πλήρης οδηγός φαρμακευτικών βοτάνων», εκδ.

Γιαλλελή, Αθήνα.

Παπούλιας Θ. (1999): «Τα Άγρια Φαγώσιμα Χόρτα», εκδ. Ψύχαλος, Αθήνα.

Σκοτεινιώτη-Νάνου Απ. (1998): «Η Μακρινίτσα του Πηλίου», τόμ. Β΄, εκδ.

Κοινότητα Μακρινίτσας, Μακρινίτσα.

Σφήκας Γιώργιος (1999): «Τα φαρμακευτικά φυτά της Ελλάδας», εκδ.

Eυσταθιάδης group A.E. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων-

Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, (1993):

«Θεατρική Αγωγή, βιβλίο για το δάσκαλο», Οργανισμός Εκδόσεων ∆ιδακτικών

Βιβλίων, Αθήνα.

Φιλιππάκη Μ.: «Κοινωνικό Θέατρο», εκδ. Λευκό Αερόστατο, Χανιά.

«Θεραπευτικά Βότανα και Υγεία», εκδ. Ντουντούμη, Αθήνα.

«Οδηγός για Μικρούς Ροβινσώνες στην εξοχή» (1997), εκδ. Καστανιώτης,

Αθήνα.

«75 Τρόφιμα Κλειδιά για τα Καθημερινά Προβλήματα Υγείας, η Πρακτική

Βιβλιοθήκη του Vita», τ. 60, Απρίλιος 2002.