237
О.Б.Султанов, Т.Ф.Искяндяров, Г.И.Бяширов, Р.З.Хялилов, С.Я.Аьайев ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ (Дидактик материаллар) ВЫ синиф цчцн дярс вясаити Бакы – 2010

ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

О.Б.Султанов, Т.Ф.Искяндяров,

Г.И.Бяширов, Р.З.Хялилов, С.Я.Аьайев

ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ

(Дидактик материаллар)

ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

Бакы – 2010

Page 2: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

2

Redaktor: Mais İsrail oğlu Əmrahov

tarix elmləri doktoru, professor

Rəyçilər: Vəli Hüseyn oğlu Əliyev

AMEA-nın müxbir üzvü,

tarix elmləri doktoru, professor

Pərviz Şahin oğlu Səfərov

tarix elmləri namizədi, dosent О.Б.Султанов, Т.Ф.Искяндяров, Г.И.Бяширов, Р.З.Хялилов, С.Аьайев. Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити. Bakı, “Nurlan”, 2010, 208 s.

2010098

4702000000

N Грифли няшр

© «Нурлан», 2010

Page 3: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

3

ÖN SÖZ azırda ölkəmizdə uğurla həyata keçirilən təhsil islahatında yeni tədris resurslarının yaradılması istiqamətində mühüm tədbirlərin görülməsinə

xüsusi önəm verilir. Çünki müasir tələblərə cavab verən tədris resursları olmadan məktəbliləri dövrün standartlarına uyğun bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələndirmək, milli və ümumbəşəri dəyərlər zəmnində formalaşan demokratik düşüncəli gənclər yetişdirmək mümkün deyil. Bu işdə ağırlıq mərkəzi dərsliyin

üzərinə düşsə də digər təlim vasitələrinin, o cümlədən dərs vəsaitlərinin də mühüm rolu vardır. İnteraktiv təlim texnologiyası ilə aparılan dərslərdə dərslik əsas bilik mənbəyi funksiyasını tam şəkildə saxlaya bilmədiyi, təlimdə tədqiqat metodlarına (şagird – tədqiqatçı, müəllim – bələdçi) üstünlük verildiyi bir şəraitdə əlavə informasiya mənbələrinə ciddi ehtiyac yaranır. Bunlardan lazımi materialların axtarılıb-tapılması və təlim prosesində olnlardan məqsədyönlü şəkildə istifadə olunması məsuliyyəti isə müəlimin üzərinə düşür. Bu

işdə müəllimin işini yüngülləşdirmək və şagirdlərin alternativ tədris materiallarına olan ehtiyacını müəyyən qədər ödəmək məqsədilə ayrı-ayrı siniflər üçün müxtəlif məzmunlu didaktik materiallardan ibarət dərs vəsaitləri hazırlamağı qərara aldıq. Bu həmin istiqamətdə atılmış üçüncü addımdır (Birinci vəsait 2008-ci ildə VII sinif üçün buraxılmış “Orta əsrlər tarixi”, ikinci vəsait isə 2009-cu ildə V sinif üçün buraxılmış “Ata yurdu” adlı didaktik materiallardır).

Vəsait hazırlanarkən VI sinfin qüvvədə olan tarix proqramı əsas götürülərək oradakı mövzuların hər birinə aid ayrı-ayrı mənbələrdən götürülmüş məzmunca fərqli bir neçə mətn verilmişdir. Bu mətnlər seçilərkən səy edilmişdir ki, aşağıdakı kimi təlim məqsədlərini həyata keçirlmək mümkün olsun:

H

Page 4: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

4

insanın təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsini, qədim cəmiyyətlərin

iqtisadi inkişafını, sosial və siyasi quruluşlarının müxtəlif formalarını işıqlandırmaq;

qədim dövrün görkəmli şəxsiyyətlərinin tarixdəki rollarını göstərmək;

şagirdlərdə despotik idarə formaları, qanunlar, demokratiya, respublika, dini inanclar və bu kimi anlayışlar barədə aydın təsəvvürlər yaratmaq;

qədim xalqların hər birinin bəşər tarixinin gedişində müəyyən pozitiv izlər qoyduğunu konkret materiallar əsaında

açmaq, şagirdlərdə toleriantlıq, geniş dünyagörüşü, humanist hisslər formalaşdırmaq.

Vəsaitin quruluşu həmçinin imkan verir ki, şagirdlərin aşağıda göstərilən bacarıqlarının formalaşdırılması sahəsində iş aparılsın:

müxtəlif məzmunlu illüstrativ materiallardan bilik mənbəyi kimi istifadə etmək, onların məzmununu açmaq;

müxtəlif ölkələrdəki tarixi təzahürləri müqayisə etmək, onların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirmək;

tarixi təzahürləri, hadisələri, şəxsiyyətləri dəyərləndirmək, onlara münasibət bildirmək;

mübahisə etmək və öz fikrində qalmaq;

tarixi mənbələri analiz və sintez etmək, ümumiləşdirmələr aparmaq;

hadisələri zamanca və məkanca hüdudlandırmaq, tarixi-coğrafi obyektlərin yerləşdiyi əraziləri müəyyənləşdirmək.

Page 5: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

5

1. ИБТИДАИ ЙЫЬЫМЛА МЯШЬУЛ ОЛАНЛАР ВЯ ОВЧУЛАР

1. Шякилдя эюрдцйцнцз инсанлар щарада йашайырлар? Фикринизи ня

иля сцбут едя билярсиниз? 2. Маьарада бир оъаьын йанмасы няйи эюстярир? 3. Шякилдя эюрдцйнцз цч кишинин овчу олдуьу нядян эюрünür? 4. Овчулугда щансы силащдан истифадя едирдиляр? 5. Шякилдяки гадынлар ня иля мяшьулдурлар? 6. Ушаглар ня едирляр? 7. Шякля ясасян кимин аьсаггал олдуьуну нядян билмяк олар? 8. Шякля ясасян бцтцн иъма цзвляринин ямякля мяшьул

олдуьуну сцбут един. 9. Инсанларын щансы ямяк нювляри иля мяшьул олдуьуну

садалайын. 10. Шякилдяки инсан коллективинин неъя адландыьыны вя онун

инсан сцрцсцндян ня иля фяргляндийини эюстярин.

Page 6: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

6

Айы ову

Комперасийайа аид сual və tapşırıqlar:

1. Эюрдцйцнцз сящняни сюзля тясвир един. 2. Инсан ня цчцн илдырымын гаршысында яйилмишдир? 3. Инсан илдырымын ону юлдцрмясини ня иля изащ едя биляр? 4. Sağdakı şəklə əsasən dinin meydana gəlməsini sübut edin.

1. Инсанлар айыны неъя овлайырлар? 2. Бу айыны тяк адам юлдцря билярдими? Cavabınızı əsaslandırın.

Page 7: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

7

Инсанларын хариъи эюркями

1. Şəkildəki insanın kəllələrini bir-birilə ardıcıllıqla müqayisə

edlin. Onların zahiri görkəmindəki dəyişiklikləri təsvir edin və bunların səbəbini göstərin.

1. Шякилдя тясвир олунан сящняни нягл един. 2. Бизонун йараландыьы нядян эюрцнцр? 3. Овчу бизону ня иля йараламышдыр?

Бир милйон ил (1), 100 мин ил бундан яввяля йахын (2),

30 мин ил бундан яввял (3) йашамыш инсанlarын башlarы

1 2 3

Бизон вя онун юлдцрдцйц овчу (Алтамир маьарасындакы шякиллярдян)

Page 8: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

8

2. ИБТИДАИ ЯКИНЧИЛИК ВЯ МАLДАРЛЫГ. ИЖТИМАИ ЯМЯК БЮЛЭЦСЦ

Малдарлыьын башланмасы

Итляр камчадалларын1 йеэаня ев щейванлары иди… вя онлар

чохлу ит сахлайырдылар. Онлары балыг сцмцкляри вя балыьын, еляъя дя ов щейванларынын галыглары иля йемляйирдиляр… онлардан гышда гошгу щейваны кими дя истифадя едирдиляр. Бир ит тяхминян ики пуд йцкц апарыр. Онлар хизякляря адятян дюрд ъцтдян сяккиз ъцтя гядяр ит гошурлар. Итляр дайанмадан гачараг 15 саат ярзиндя 100 верст йол эедирляр.

Хрестоматия по истории

древнего мира, Москва,

1987, стр. 13

Sual və tapşırıqlar:

1. Инсанларын илк олараг ня цчцн ити ящилляшдирдиклярини изащ

един. 2. Гядим инсанларын итлярдян щансы мягсядлярля истифадя

етдиклярини эюстярин. 3. Камчадаллар диэяр инсанлардан фяргли олараг итлярдян

даща щансы мягсядлярля истифадя едирдиляр? 4. Камчадалларын итлярдян гошгу васитяси кими истифадя

етмялярини ня иля изащ едя билярсиниз? 5. Инсанларын итдян сонра щансы щейванлары – хырдабуйнузлу,

йохса ирибуйнузлу щейванлары ящилляшдирдиклярини дейин вя буну изащ един, ясасландырын.

6. Мянтиги ардыъыллыьы мцяййяншляшдирин: 1) ятя олан тялябатын даща дольун юдянилмяси; 2) ох вя каманын ихтирасы; 3) ири щейван балаларынын тутулуб сахланылмасы; 4) малдарлыьын мейдана эялмяси.

1 Камчадаллар – Камчатканын гядим ящалиси.

Page 9: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

9

Якинчилийин башланмасы

Тарла бу йахынларда ямяля эялмишди…. Чяпярлянмиш бю-йцк яразини чарпаз чыьырлар сащяляря бюлмцшдц. Бу сащялярдя чох сялигяли йерляшдирилмиш йарымдаиряви хейли щцндцр лякляр узанырды… Щяр бир лякдя мцхтялиф биткиляр якилмишди… Мян эюрдцм ки, бцтцн бунлар чох садя, ян примитив ямяк алятляри иля бюйцк зящмятля ялдя едилир: 2 узунлуьунда олан узун сиври пайа.. вя 1 узунлуьунда олан дар белля. Торпаьын беъярилмяси просеси беля иди: ики, цч, йахуд даща чох киши сырайа дуруб пайалары бир дяфяйя имкан дахилиндя даща чох дяриня санъырлар, сонра ися торпаьын узунсов гаймасыны бир дяфяйя галдырырлар, даща сонра бцтцн сыралар гайманы белля чевирирляр. Бир нечя адам пайаларла бу гаймалары даща хырда щиссяляря бюлцрляр. Онларын далынъа эялян гадынлар ляк дцзялдирляр вя щятта торпаьы ялляри иля тоз щалына салырлар.

Хрестоматия по истории

древнего мира, Москва,

1987, стр.16

Sual və tapşırıqlar:

1. Тарланын илк якинчилик дюврцня йох, нисбятян сонракы дювря аид олдуьуну неъя мцяййянляшдиря билярсиниз?

2. Торпаьы чевирмяк цчцн кишилярин истифадя етдийи пайа иля инсанларын илк ямяк алятляри арасындакы охшарлыьы тапын.

3. Нийя йени тясяррцфат сащясини – якинъилийи гадынлар кяшф етдиляр? Бу тясадцф иди, йохса бурада ня ися бир ганунауйьунлуг варды?

4. Илк якинчилик нийя тоха якинчилийи адланырды вя ня цчцн онунла гадынлар мяшьул олурдулар?

5. Ибтидаи якинчилярин щяйатына аид кичик очерк (щекайя) йазын.

6. Якинчилийин ня цчцн йыьыъылыгдан мейдана эялдийини изащ един.

7. Якинчилийин мейдана эялмяси иля даими отураг щяйата

Page 10: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

10

тоха иля ишляйян гадын

кечид арасындакы ялагяни ачыглайын.

Sual və tapşırıqlar:

1. Бу алятлярин щяр бириндян ня мяг-сядля истифадя едилдийини дейин.

2. Тоха иля хышын охшар вя фяргли ъящят-лярини эюстярин.

3. Хыш якинчилийи щансы дювря аиддир?

Тохуъулуг

…Отдан…. халча, йапынъы, кися вя башга ев яшйалары тохуйурлар…тор цчцн сап яйиряндя гадынлар даща чох зящмят чякирляр. Онларын щямин иши еля узундур ки, бир гадын йайда яриня тор цчцн кифайят едяъяк сапы зорла яйирир…

Бир нечя ъаван оьлан вя гыз йердя отуруб щиндгозу аьаъынын йарпагларындан щясир тохуйурлар вя онлары дам дцзялдян адамлара верирляр.

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр16

Sual və tapşırıqlar:

1. Сянядя ясасян тохуъулугла даща чох кимлярин мяшьул олдуьуну мцяййянляшдирин.

2. Дейя билярсинизми, тор кишиляря ня цчцн лазым иди? 3. Щаггында сющбят эедян адамларын мяшьулиййят нювлярини, тях-

минян щарада йашадыгларыны, дянизя, чайа, йахуд эюля йахын вя йа узаг олдугларыны мцяййянляшдирин, эялдийиниз нятиъяни

Аьаъ хыш Даш дишли

сцмцк ораг

буйнуздан дцзялдилмиш тоха уълуьу

Page 11: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

11

ясасландырын. 4. Малдарлыьын инкишафы иля тохуъулуьун инкишафы арасындакы

ялагяни эюстярин.

У.Л.Г.Морган гябиля вя тайфа щаггында

…Гябиля мейдана эялдикдя гощумлар бир-бири иля ана

хятти цзря баьлы олдулар. Гядим гябилядя тюряйянлярин сайы гадын хятти иля мящдудлашырды…

Нясил киши хятти иля щесаблананда гябиля бцтцн шяхсляри ящатя еляди…

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.18

Sual və tapşırıqlar:

1. Няслин киши хятти иля щесабланмасы ня вахт баш верди вя буна ня

сябяб олду? 2. Тунъдан истифадя иля биринъи вя икинъи бюйцк иътимаи ямяк

бюлэцсц арасындакы ялагяни ачын. 3. Мянтиги ардыъыллыьы мцяййняляшдирин: 1) хыш якинчилийинин мей-

дана эялмяси; 2) гоншулуг иъмасынын йаранмасы; 3) гошгу ва-ситяси кими щейванлардан истифадя олунмасы; 4) пай торпагларынын мейдана эялмяси.

Sual və tapşırıqlar:

1. Бу шякиллярин щансында гоншулуг иъмасы тясвир олунуб? 2. Шякилляря ясасян гябиля иъмасы иля гоншулуг иъмасынын охшар вя

Page 12: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

12

фяргли ъящятлярини эюстярин.

3. ИБТИДАИ ИЖМАДАН МЯДЯНИЙЙЯТЯ

Ибтидаи иъмаларын дини тясяввцрляри

Австралийалылар овдан габаг

1. Австралийалы овчуларын щярякятлярини тясвир един. 2. Сизъя, бу мярасим овдан сонра, йохса яввял иъра едилирди? Ня

цчцн? 3. Овчуларын бу щярякятляри иля мяшьулиййятляри арасындакы

ялагяни тапын. 4. Овчуларын рягсинин мянасыны изащ един. 5. Овчуларын силащларыны тясвир един. Бу силащларла овчуларын

рягси арасындакы ялагяни изащ един.

Page 13: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

13

4. ИЛ ЩЕСАБЫ

или виммцасир тяг62233

ил гямяrи щиъри iл гямяри Щиъри

Мясялян: 199962233

14201420 .

Милади тягвим илини щиъри тягвим илиня чевирмяк

цчцн формул

ил гямяри щиъри32

622-илi виммцасир тяг622 - или вимМцасир тяг

Мясялян: 142132

62220006222000

Щиъри эцняш тягвим илини милади тягвим

илиня чевирмяк цчцн формул

Щиъри эцняш или + 622 (йахуд 621)1 = мцасир тягвим или Мясялян: 1342+621=1963 йахуд: 1342+622=1464

Sual və tapşırıqlar:

1. Щиъри тягвим или ня демякдир? Бу тягвим или щансы тарихи щадися иля ялагядардыр?

2. 2003-ъц илин щиъри тягвимля нечянъи ил олдуьуну тапын. 3. 750-ъи ил щиъри тягвимля нечянъи ил олмушдур? 4. Щиъри 1280-ъи или милади тягвим илиня чевирин.

1 21 мартдан 31 декабрадяк щиъри эцняш тягвими илиня 621 рягями, 1 йанвардан 20 мартадяк ися щямин тягвим илиня 622 рягями ялавя едилир.

Page 14: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

14

Хроноложи тарихлярин щесабланмасы

1. Гядим Мисирдя Шимал вя Ъянуб чарлыгларынын бирляшмяси нечя ил бундан габаг баш вериб?

2. «Бир щадися диэяриндян», мясялян, илк Олимпийа ойунлары Рома шящяринин ясасынын гойулмасындан нечя ил яввял баш вериб?

Е.я.776-ъы ил – е.я. 753-ъц ил = 23 ил

3. Нювбяти щадися, мясялян, Мисир фирону Ъосерин илк пилляли пирамидасынын тикилмяси 4650 ил яввял баш вермишся, бу нечянъи иля тясадцф едир?

е.я. 3000-ъи ил б.е. башланьыъы 2002-ъи ил

б.е. башланьыъы 2002-ъи ил

Page 15: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

15

5. ГЯДИМ МИСИР ДЮВЛЯТИНИН ЙАРАНМАСЫ

Щеродот Гядим Мисирин ъоьрафи мювгейи щаггында 6. Мисирин юзцнцн дяниз сащилинин узунлуьу 60 схендир.

Мян Плинфин кюрфязиндян тутмуш Каси даьынын бирляшдийи Сербонида эюлцня гядяр бцтцн сащил бойуну Мисир сайырам, 60 схени бурадан саймаг лазымдыр. Ахы, торпаьы аз олан халглар юз торпагларыны орэийаларла1, торпаьы хейли чох оланлар стадийаларла2, даща чох торпаглылар – парасангларла (фярсянэлярля)3, ян чох торпаьы оланлар ися схенлярля4 юлчцрляр. Парасанг 30 стадийайа, (Мисир юлчцсц) олан схен ися 60 стадийайа бярабярдир. Буна эюря дя Мисир сащилляринин узунлуьу 3600 стадийайа бярабярдир.

8. Мисир Щелиполдан башламыш юлкянин ичяриляриня доьру даралыр. О, бурада бир тяряфдян шималдан ъянуба далбадал Гырмызы дянизя доьру узанан Ярябистан даьлары иля щямсярщяддир. Бу даьларда даш карханасы вар ки, Мемфис пирамидалары цчцн дашы орадан йарыб апармышлар. Орада даьлар гуртарыр вя дейилдийи кими, Гырмызы дянизя бурулур. Ешитдийимя эюря бу даьлары ян эениш йериндян ашыб гярбя доьру эетмяк цчцн ики ай лазымдыр. Дейирляр ки, даьларын шярг сярщядляриндя бухур битир. Щямин даьлар бу ъцрдцр. О бири, Ливийа тяряфиндя гайалы вя «мющкям олмайан гумлара басдырылмыш» даьлар узаныр. Бу даьлар да Ярябистан даьлары кими шималдан ъянуба доьру узанырлар. Беляликля, (бу йерляр Мисиря мяхсус олдуьундан) Мисир Щелиополдан башламыш даща эениш дейил, амма, (Нилин) ахары бойу он дюрд эцнлцк йолдан ибарят дар бир юлкядир. Хатырладылан даьларын арасындакы ярази дцзянликдир вя мяним юлчцмя эюря, ян дар йердя Ярябистан даьлары иля Ливийа даьлары арасындакы мясафя 200 стадийадан артыг дейил. Мисир бурадан башлайараг йеня эенишлянир. Бу юлкянин тябии хцсусиййятляри дедийим кимидир.

1 Бир орэийа – 1,776 м-дир 2 Бир Аттика стадийасы – 177,6 м-дир 3 Бир Парсонг (фярсянэ) – 5549 м-дир 4 Бир Мисир схени – 445,20 м-дир

Page 16: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

16

10. Беляликля, кащинлярин мяни инандырдыглары, юзцмцн дя дцшцндцйцм кими, ады чякилян бу яразинин бюйцк щиссяси анъаг (йахын вахтларда ямяля эялмялидир) вя ахыдылыб эятирилмиш торпаг-дан ибарятдир. Доьурдан да, мяндя беля тясяввцр ямяля эялди ки, Мемфисдян ъянуба доьру адлары чякилян даьларын архасында йерляшян дцзянлик вахты иля дяниз кюрфязи олмушдур. (Нящянэ Мисир дцзянлийини инди адыны чякяъяйим хырдаъа дярялярля мцгайися етмяк мцмкцнся), Илион бюлэясиндяки вадиляр, Ефес йахынлыьындакы Тевфранийа вя Иеандр дяряси кими Мемфисдян ъянуба доьру хатырладыьым даьлар арасында йерляшян дцзянлик дя вахты иля ейнян дяниз кюрфязи олмушдур. Ахы, эятирдийи торпагла юзцня вади ачан бу чайларын щеч бирини ениня эюря Нил мянсябинин тяк биръя голу иля мцгайися етмяк олмаз (амма онун беш беля голу вардыр).

Щеродот. Тарих. Ы щисся, Б., Азярняшр. 1998, сящ. 96-97

Sual və tapşırıqlar:

1. Щеродотун тясвир етдийи Мисири хяритядя эюстярин. 2. Мисирин бюйцк бир щиссясинин неъя ямяля эялдийи щаггында

Щеродотун сюйлядийи фикрин доьрулуьуну тясдиг етмяк цчцн дярслийиниздя факт вармы? Варса, эюстярин?

3. Мятндяки юлчц ващидлярини мцасир юлчц ващидляри иля мцгайися етмякля ян гядим Мисирин яразиси щаггында йетярли тясяввцр ялдя етмяйя сяй эюстярин.

Метенанын тяръцмейи-щалындан

Метенанын тяръцмейи-щалы гядим падшащлыьын сонунда

эениш тяшяккцл тапмыш мцвафиг гябилдян олан илк сянядлярдян бири кими, щабеля Мисир дювлятинин йаранмасынын илк дюврляриндя йазылы абидяляр аз олдуьундан горунуб сахланылан тарихи мянбя кими зяруридир. Метена цчцнъц сцлалянин щакимиййятинин сону – дюрдцнъц сцлалянин щакимиййятинин яввялляриндя (е.я. 2900-ъу иля йахын) йашамышдыр. Онун мязарынын цстцндяки щероглиф йазыларында онун иш фяалиййятиндян данышылыр вя саьлыьында

Page 17: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

17

газандыьы ямлакы садаланыр. Бу да дювлят апаратынын структурунун мцяййянляшдирилмясини, еляъя дя игтисади-сосиал вязиййятин бир сыра хцсусиййятлярини ашкара чыхардыр. Характерик щалдыр ки, щаким тябягядян чыхан бу яйанын вар-дювлятинин ясас мянбяйини фирон тяряфиндян верилян торпаг мцлкляри вя бяхшишляр тяшкил едирди.

Метенанын алдыьы мирас:

Она атасы щаким вя мирзя Инпуеманханын ямлакы мирас верилмишдир: ня тахыл вардыр, ня дя щяр ъцр ев ямлакы, йалныз инсанлар варды, хырда мал-гара варды.

Метенанын карйерасы: о, йейинти анбарларынын илк мирзяляриндян олуб. (?), Ямлак йейинти анбарларынын ряиси. (?), (о), юкцз номархынын щакими оландан сонра юкцз

номунун номархы олуб1, о, бцтцн падшащ мащудунун ряиси олуб, о, Перкет2 мяскунларынын щакими олуб… о, Деп3 номархы олуб, Перм вя Персепанын мющкямляндирилмиш бюйцк щакими, Саисанын4 номархы…

Метенанын топладыьы ямлак:

Чохсайлы чар адамлары иля 200 арур сащя: рущлар мябядиндян мцгяддясляря щяр эцнлцк йцз чюряк гурбан верилирди. Чар анасы Енмаатхара: узунлуьу 200 дирсяк, ени 200 дирсяк олан тяъщиз олунмуш ев тикилиб. Йанында эюзял аьаълар якилиб. Орада бюйцк эюлмячя салыныб. Эюлмячянин ятрафында янъир вя цзцмлцк салыныб. О, бурада чар сянядляриндя олдуьу кими йазылыб; бурдакы адлар да чар сянядляриндяки кимидир. Аьаълар вя нящянэ цзцмлцк салыныб ки, бурада чохлу шяраб щазырланыр. О, диварларын ичярисиндя 2000 арур цзцмлцк салдырыб, аьаълар якдириб. 1 Ашаьы Мисирин ВЫ ному (Ксоисски) 2 Яразинин ады 3 Яввялляр ашаьы Мисирин ВЫ номуна дахил олуб; щямин дюврдя мцстягил ном олмушдур 4 Ашаьы Мисирин В ному (Саисски)

Page 18: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

18

Хрестоматия по истории Древнего

Востока. М., 1963, стр.32-33

Sual və tapşırıqlar:

1. Метенанын тяръцмейи-щалына ясасян гядим Мисир дювлятинин тарихиндян няйи юйряндиниз?

а) онун мязарынын цстцндяки щероглиф йазылара вя Метенанын алдыьы мирасын щяъминя эюря. б) Метенанын вязифя пилляляриня уйьун сурятдя она мяхсус олан ямлакын артмасына эюря.

Щеродот гядим Мисир щюкмдарлары щаггында

99. Кащинлярин дедикляриня эюря, Мисирин биринъи щюкмдары Мин Мемфисин мцдафия бяндини чякдирмишдир. Ахы, яввялляр бцтцн чай гумлу даьларын ятяйи иля Ливийа тяряфя ахырды. Мин ися Нил дюнэясиндя бянд гуруб, ону Мемфисдян тяхминян 100 стадийа йцксялтмяйи ямр етмишдир. О, кющня мяъраны гурутмуш, чайы даьлар арасындан (дцзянлийин) ортасына кечиртдирмишдир. Мисирин биринъи щюкмдары Мин бянд сайясиндя гурудулмуш торпагда инди Мемфис адланан шящярин ясасыны гоймушдур… Щюкмдар шящярдя Щефестин бюйцк вя сон дяряъя диггятялайиг ибадятэащыны уъалтдырмышдыр.

100. Минин ардынъа 330 щюкмдар эялир ки, кащинляр онларын адларыны мяня юз китабларына ясасян садаладылар.

101. Кащинлярин дедийиня эюря, сонунъу щюкмдар Мериддян

Гядим Мисир тарихини якс етдирян даш цзяриндя щероглиф йазы (Гащиря – Мисир музейи)

Page 19: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

19

башга галан Мисир щюкмдарларынын щеч бири юзцня шющрят газандыра билян щеч бир (диггятялайиг) иш эюрмямишдир. Щюкмдар Мерид ися Щефестин шимала бахан астанасыны тикдириб, эюл цчцн хяндяк газылмасыны буйуруб, бу эюлдя пирамида уъалтдырараг юзцндян йадиэар гоймушдур.

102. Буна эюря дя мян щямин щюкмдарлар щаггында сусуб, онларын вариси олан Сесострис адлы щюкмдара кечирям. Кащинляр беля дейирляр ки, Сеострис щярби эямилярдя Ярябистан кюрфязиндян кечиб мцщарибяйя эетмиш вя Гырмызы дяниздя йашайан халглары табе етмишдир. О, суйун дайазлашмасы нятиъясиндя эямилярин кечмяси мцмкцн олмайан йерляря чатана гядяр ирялилямишдир. Кащинлярин дедийиня эюря, о, Мисиря гайыданда гуру йолда гаршысына чыхан бцтцн халглары табе етмишдир. Сесострис онларын торпаьында щюкм-дардан, онун вятяниндян, юзцнцн бу халглары силащ эцъцня неъя табе етмясиндян бящс едян цстц китабяли хатиря дирякляри гоймушдур.

103. Сесострис Асийадан Авропайа аддайыб, искитляри вя фракийалылары табе едяня гядяр материкдян бу ъцр кечиб эетмишдир. Мян билян, Мисир гошуну бундан о йана дейил, еля бу йерляря гядяр эедиб чыхмышдыр, чцнки бу юлкялярдя щямин диряклярдян инди дя вардыр, даща узаг юлкялярдя ися беля дирякляр йохдур. Сесострис бурадан эерийя, ъянуба дюнмцш вя Фасис чайына чатанда гошунун бир щиссясини орада гойуб эетмишдир. Мян мящз Сесострисин юзцнцнмц гошун щиссялярини бурада гойдуьуну, йохса узун сцрян щярби йцрцшлярдян йорулмуш олан щярбичилярин юзляринин кюнцллц олараг Фасис чайы ятрафында мяскунлашдыгларыны дягиг сюйляйя билмирям.

Щеродот. Тарих. 99.100.101.102.103. Б., Азярняшр. 1998. сящ. 127-128

Sual və tapşırıqlar:

1. Мисрилилярин юз тарихлярини севдиклярини вя она гайьы эюстярдиклярини сцбут един: азы ики-цч фактла.

2. Мисирин гадын щюкмдары Нитокрисин вя Меридин фяалиййятиндя диггяти чякян щансы щадисяляр олмушдур?

Page 20: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

20

3. Щюкмдар Сесострисин истила етдийи йерляри хяритядя эюстярин. 4. Бу истилаларын Мисирин игтисади щяйатына эюстярдийи тясири ачыглайын.

Page 21: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

21

6. ГЯДИМ МИСИР ДЮВЛЯТИНИН ЙЦКСЯЛИШИ ВЯ ТЯНЯЗЗЦЛЦ

Болеслав Прус ХЫЫ Рамсес вя онун аиляси щаггында

ХЫЫ Ромсесин1 фираван шащлыьынын отуз цчцнъц илиндя Мисир

юз тябяяляринин цряйини ифтихар вя фярящ щиссийля долдуран ики тянтяняли щадисяни байрам едирди.

Мехир (декабр) айында лял-ъяващиратла бязянмиш Хонсу2

аллащы Фивайа3 гайытды. О, цч ил доггуз ай Бехтен4 торпаьында сяфярдя олмуш, Бехтереш адлы бир шащ гызыны саьалтмышдыр, юзц дя тякъя шащ аилясинин дейил, щям дя Бехтен галасыны яъинялярдян хилас етмишдир.

Фармути (феврал) айында ися Йухары вя Ашаьы Мисир щакими, Финикийа вя доггуз щюкмдары ХЫЫ Мери-Амон-Ромсес5 аллащларла (онун юзц дя аллаща бярабярди) мяслящятляшяндян сонра ийирми ики йашлы оьлу Хем Сем-мерер-Амон-Рамсеси тахт-таъ вариси елан етди.

Бу хябяр диндар кащинлярин, адлы-санлы номархларын6, ряшадятли ойунун вя вяфалы халгын цряйиндян олду, мямлякятдя щамы буна севинирди. Чцнки фиронун Щет7 падшащынын гызындан олан бюйцк оьланларыны ъин вурмушдур. Ийирми йедди йашында олан биринъи оьлу йеткинлик йашына гядям гойанда айаглары тутулмуш, икинъи оьлу венасыны кясиб юлмцш, яййашлыьа гуршанмыш цчцнъц оьлу ися аьлыны итирмишди, юзцнц меймуна бянзядиб, бцтцн аьаъларда эязирди.

Йалныз шащын дюрдцнъц оьлу, баш кащин Аменщотепин гызы, мяликя Никотрисанын доьдуьу Рамсес Апис юкцзц8 кими эцълц,

1 ХЫЫ Ромсес – ХХ сцлалянин (е.я. 1206-1071-ъи илляр) ахырынъы фирону 2 Хонсу – Фивада бюйцк щюрмяти олан ай аллащы вя Мут илащясинин оьлу сайылырды 3 Фива – Орта вя йени шащлыг дюврцндя Мисирин пайтахты 4 Бехтен – Шимали Сурийа яйалятляриндян бири 5 Хем-Семмерер-Амон-Рамсес – ХЫЫ Ромсесин шащлыг адынын кющня йазылыш формасы 6 Номархлар – йунанъа Мисирин бюлцндцйц номлар вя вилайятлярин щакимляри 7 Щетляр – е.я. ЫЫ-Ы минилликдя Кичик Асийа вя Шимали Сурийанын мяркязи вилайятляриндян йашамыш халг 8 Апис юкцзц – Мемфисин баш аллащы олан Птащ аллащы мябядиндяки мцгяддяс юкцз. Птащ сянят вя сяняткарлыьын щимайячиси щесаб олунурду

Page 22: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

22

шир кими горхмаз вя кащинляр кими мцдрик иди. Ушаг вахтларындан щярбчилярля ящатя олунмуш Рамсес щяля шящзадя икян дейярди:

- Яэяр аллащларын истяйинъя мян шащын кичик оьлу дейил, фирон олсайдым, онда Бюйцк Рамсес1 кими щяля Мисиря мялум олмайан доггуз рам фятщ едярдим. Фиванын юзцндян дя бюйцк бир мябяд тикярдим, юзцм цчцнся еля бир ещрам уъалдардым ки, щцндцр бир палма аьаъы йанында гызылэцл колу неъя эюрцнярся, Хеопс2 мягбяряси дя онун йанында еля эюрцнярди.

Ъаван шащзадя вялиящд ады кими мютябяр бир ад аландан сонра мярщямятли атасындан хащиш етди ки, ону Менфи3 корпусуна командир тяйин етсин. Ялащязрят ХЫЫ Рамсес аллащларла – онун юзц дя аллаща бярабярди – мяслящятляшиб деди ки, разыдыр, бу шяртля ки, тахт-таъ вариси щярби шяраитдя бюйцк гцввяляря команданлыг етмяк баъарыьыны сцбута йетирсин.

Бу мцнасибятля Фивадакы мющтяшям Амон мябядинин баш кащини олан щярби назир Сен-Амон-Щерщорун сядирлийи иля шура чаьырылды.

Шура гярара алды: Тахт-таъ вариси месоре (ийунун яввяли) айынын йарысында

Себеннит4 кюрфязи йанында Мемфис шящяри иля Буто шящяри арасында йерляшян гошундан он алай йыьсын… Дюйцшя щазыр вязиййятя эятирилмиш, мцщасиря топлары вя араба карваны иля тяъщиз олунмуш бу он минлик корпусла вялиящд Гошен5 торпаьы вя Мисир Мисир сящрасы сярщяди бойунъа Мемфисдян Хетемяъян узанан бюйцк карван йолу иля шяргя доьру эетсин.

Щямин вахтда ойунун баш команданы, Мисири Асийа халг-ларынын щямляляриндян горуйан эенерал Нитогар Аъы эюлляр6

1 Бюйцк Рамсес, даща доьрусу ЫЫ Рамсес (е.я. 1317-1251-ъи илляр) ХЫХ сцлалянин фирону – щетлярля апарылан уьурлу мцщарибялярдя шющрят тапан ахырынъы ишьалчы шащлардан бири 2 Хеопс (гядим Мисир дилиндя Хуфу) – е.я. тяхминян 2800 ил щюкмранлыг етмиш ЫВ сцлалянин фирону. Мягбяряси Эизедядир, нящянэ ещрам шяклиндя тикилиб, щцндцрлцйц 146 метря чатыр 3 Менфи – эюрцнцр, Мемфис корпусу нязярдя тутулур. Бу корпуса Мемфисин баш аллащы Птащын ады верилмишди 4 Себеннит кюрфязи делтанын шималында йерляшир. Нилин Себеннит голу бу кюрфязя тюкцлцрдц 5 Гошен – Нилин мянсябиндя ъянуб-шярг тяряфдя йерляшян вилайят 6 Аъы эюлляр Сцвейш бярзяхиндя йерляшир. Сцвейш каналы щямин эюллярин арасындан кечир

Page 23: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

23

тяряфдян вялищяди гаршыламалы иди. Щяр ики орду – Асийа вя гярб ордулары Пи-Баилос1 шящяри йахынлыьындакы сящрада эюрцшмяли иди ки, Гошен торпаьынын фядакар якинчиляринин чюл ишляриня манечилик тюрятсинляр.

Тахт-таъ вариси о заман галиб щесаб олунарды ки, Нитагар ону гяфилдян йахалайа билмясин, башга сюзля, десяк, вялищяд бцтцн алайлары иряли чякиб, дцшмяни там щазыр вязиййятдя гаршыламалы иди.

Щярби назир Щерщод шащзадя Рамсесин дцшярэясиндя олмалы вя мяшгин эедиши барядя фирона шяхсян юзц мялумат вермяли иди.

Сящраны Гошен торпаьындан айыран сярщяд ики рабитя хятти – Мемфисдян Тимса эюлцняъян2 олан эямичилик каналы вя бюйцк карван йолу бойунъа давам едирди. Канал щям дя Гошен торпаьындан, карван йолу иля сящрадан кечирди – щяр ики сящраны гова шяклиндя ъызырды.

Болеслав Прус. Фирон. 3 китабдан ибарят роман. Б., Йазычы, 1986, сящ.15-17

Sual və tapşırıqlar:

1. Сянядя ясасян Ай аллащына олан щюрмятин сябябини эюстярин. 2. Мятня ясасян Мисирдя дини мцяййянляшдирин. 3. Фива ня вахт Мисир дювлятинин пайтахты олмушдур? 4. ХЫЫ Мери-Амон-Рамсесин аллащлара бярабяр тутулмасы няйя

ишарядир? 5. ХЫЫ Мери-Амон-Рамсесин фирон елан олунмасынын Мисир халгынын

цряйиндян олмасынын сябяблярини ачыглайын. 6. Мятндя фирон ХЫЫ Рамсесин аиляси неъя тясвир олунур? Щансы

фактлары фирон аиляси щаггында йетярли щесаб едирсиниз? 7. Вялиящд Рамсесин щярби ишя мейилли олмасы вя атасынын да ону

1 Пи-Баилос (щягигятдя Пер-Баст, мцасир Белбет) Буто шящяри тяряфиндяки шящяр 2 Тимса эюлц – Гошен вилайятинин шярг щиссясиндя, Мисирля Сяна йармадасы арасындакы сярщяддя эюл. Мисири Асийа тайфаларынын щцъумларындан горуйан гала мцдафияси хятти бурадан кечирди

Page 24: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

24

сяркярдялик сынагларындан кечирмясинин сябяблярини эюстярин.

Page 25: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

25

Гядим Мисир дювлятинин йаранмасы Щеродот гядим Мисир вя мисирлиляр щаггында

4… Мисирлиляр дцнйада илк адамлардырлар ки, или фясилляр

ясасында он ики щиссяйя бюляряк, онун мцддятини мцяййянляшдир-мишляр1. Кащинлярин дедикляриня эюря мисирлиляр буну эюй сяййаря-ляринин мцшащидяси сайясиндя кяшф едя билмишляр. Мяня еля эялир ки, онларын айлары щесаблама цсулу еллинлярин щесабламаларындан даща дягигдир, ахы еллинляр (тябии илин) заман тянасцбцнц сахламаг цчцн щяр цч иля бир аз артырырлар. Мисирлиляр ися 12 айын щярясини 30 эцн щесаб едирляр вя щяр илин (ахырында) бу сайдан ялавя 5 эцн артырырлар, юзц дя онларда илкин доланма мцддяти (щямишя) ейни вахта дцшцр. Онлар играр едирляр ки, он ики аллащ адыны мисирлиляр вермишляр, еллинляр дя онлардан эютцрмцшляр. Еляъя дя, илк дяфя мисирлиляр аллащлара мещраблар тикиб, щейкялляр вя мябядляр уъалдараг, онларын шякиллярини дашлара щякк етмишляр. Бунун беля олдуьуну мян чох вахт эюзцмля эюрцб инанмышам. Мисирдя ян гядим заманларда щюкмдар олмуш адамлардан бири Миндир. Онун дюврцндя Фива бюлэясиндян башга бцтцн (ашаьы) Мисир батаглыг олмушдур вя инди Мейида эюлцндян ашаьыда йерляшян торпаглары су басмышдыр. Дяниздян чай бойу йухарыйа – эюля доьру индики вахтла йедди эцнлцк йолдур.

5. Юлкя щаггындакы бу щекайятляр мяня тамамиля доьру эю-рцнцр. Доьрудан да, щяр щансы саьлам дцшцнъяли адам (щятта бу щагда яввялляр щеч ня ешитмямиш олса беля), илк бахышдаъа еллинлярин эямилярля цзцб эетдикляри (Ашаьы) Мисирин (Нилин) тющфяси олуб, сон заманларда няшят етдийиня инаныр. Юлкянин эюлдян йухарылара доьру цч эцнлцк йолдан сонракы щиссяси барядя бу мялумата бянзяр щеч ня данышылмаса да, оранын юзц дя еля (Ашаьы) Мисир кимидир. Ахы, Мисир торпаьынын хцсусиййяти белядир: эями иля Мисиря эедяряк, сащилдян щятта бир эцн узаглыьы мясафядя лот салынса 11 орэийа дяринликдя лил чыхарыла биляр. Бу (чай) чюкцнтцляринин ня гядяр дяриня эетдийини эюстярир.

Щеродот. Тарих.4.5 Б.,

1 Мисирин вятяндашлыг или ийунун 19-да Сирус (мисирлилярдя Соднет, Сотме) улдузу доьанда Нилин дашмасы иля башлайыб, онун нювбяти дашмасы вахтына гядяр давам етмишдир. Ил цч дювря – дашма, стин вя бичин мющлятиня бюлцнмцшдцр

Page 26: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

26

Азярняшр. 1998. сящ. 95-96 Sual və tapşırıqlar:

1. Мисирдя астрономийа елминин инкишаф сявиййяси щаггында

ясасландырылмыш фикир сюйляйин. 2. Дцнйада илк дяфя он ики аллащ адынын мисирлиляр тяряфиндян верилдийини

ня иля тясдиг едя билярсиниз? 3. Сизъя, ня цчцн Щеродот Мисири Нилин тющфяси адландырыр?

Баркалдан ЫЫЫ Тутмосун ялйазмалары Бцтцн хариъи юлкялярин сащибкары Тутмос Ашаьы вя Йухары

Мисирин чары Менхеперра Ранын доьма оьлу, онун севимлиси, нур йаьан Горанлы щакимиййятинин 47-ъи илинин 3-ъц айынын 10-да сел – дашгын… баш верди.

Митаннанын дармадаьын едилмяси щаггында сярэцзяшт Йухары вя Ашаьы Мисирин чары Менхеперра дюйцшлярля бюйцк

эцъц иля юзбашына щамыдан чохлу мейитляр тюрядян ядалятли Аллащ бир саат ичярисиндя Митаннанын1 чохсайлы ордусуну дармадаьын етди, санки о щеч ким олмамышды… О – Гор, юз гцввятли голлары иля ордусуна гала, щакимиййяти алтында оланлара сыьынаъаг олан, бцтцн юлкяляри истила едян… (Мисири?) тамащкарлардан дюйцш мейданларында горхмадан хилас вя мцдафия едян. Мян Нахаринанын шящяр вя кяндлярини дармадаьын етдим, онлары йандырдым, мяним щюкмцм бу йерляри виран гойду ки, орада йашайыш олмайаъаг. Мян онларын бцтцн адамларыны ясир етдим, сайсыз-щесабсыз мал-гараларыны яля кечиртдим. Мян онларын тахылыны, арпасыны, бар верян аьаъларыны вя баьларыны мящв етдим. Онларын яразиси, онлар вардыр… мяним щюкмцм ону дармадаьын етди. Будур, мяним щюкмцм Асийанын шимал гуртараъаьынадяк узанды. Мян торпаг Аллащынын2 даьларына сидр аьаъындан чохлу эямиляр дцзялтмяйи ямр етдим.

1 Сурийа вя Месопатамийанын шималы 2 «Эебаланын сащибкары» - финикийалы Эебала шящяринин Аллащы

Page 27: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

27

Митаннанын дармадаьын едилмясиндян сонра

фиронун ъясядляринин йени мядщи

Мяним ъянуб юлкяляриндя ялейщдарларым йохдур. Шималлылар мяним ъясядлярим юнцндя дя баш яйиб эялирляр. Буну Ра мяня дейиб. О мяня ениня вя узунуна торпаглар верди. Мян доггуз луку баьладым, дяниз ортасында адалары, йунан адаларыны, цсйан едян юлкяляря мян ялими (щисс елятдирдим?).

Фил ову

Ра тяряфиндян мяня верилян диэяр галибиййятли иш: Ни1

суватынын йанында о мяня бюйцк мярдлийини тякрар етмяйя имкан йаратды. О мяня ямр етди ки, филляри говуб салмаг цчцн йери щазырлайым. 120 (баш) фил сцрцсцнц салмаг цчцн щюкмцм чох язиййятя гатлашды. Аь таъ Аллащы (танынандан бяри) беля иши щеч бир (Мисир) чары эюрмямишди.

Фиронун щекайянин щягигилийи барядя яминлийи. Мян буну шиширтмядян дедим; бунда йалан йохдур; мян Амон – Ранын разылыьы иля буну етдим. Щансы ки, мяни юз файдалы фикирляри иля ядалятли йола чякмишдир. О, мяним цчцн Мисирля хариъи торпаглары бирляшдирди; мяним овъумун ичиндя (щяр шейи) эцняш алтында йерляшдирди.

Меэиддойа йцрцш

Бир даща тякрар едирям: гулаг асын инсанлар! О мяня биринъи йцрцшдя Сурийанын юлкялярини верди. Щансылар ки, йад юлкялярин минлярля, милйонларла ян йахшы нцмайяндяляри 330 сащибкар щяр бири юз гошуну иля йцйяндя мянимля эюрцшя эялмишдиляр. Будур, онлар Кина дцзянлийиндя дцшярэя салыб… (дурурдулар) вя мяним цчцн… йахшы бир вязиййят йаранды. Мян онларын цзяриня атылдым вя онлар щямин саатда гачдылар. Мян онлары мящв етдим. Онлар Меэиддойа сохулдулар вя мян онлары йедди ай баьлы зинданда

1 Ни – Сурийанын шималында Фярат сащилиндя шящяр

Page 28: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

28

сахладым. Мян ашаьыдакы сюзлярля йалварана гядяр онлары байыра чыхмаьа гоймадым: «Ей сащибкарымыз, бизя юз няфясини вер. Сурийанын юлкяляри бир даща сянин цзяриня щцъума кечмязляр». Онлар юз диварлары юнцндя мяня тязим едяряк дурурдулар ки, мян онлара щяйат верим. Онда мян онлары ашаьыдакы ифадялярдя анд ичмяйя мяъбур етдим: биз Менхеперрайа мцхяннятлик ет-мяйяъяйик – гой о даим йашасын! Она эюря ки, биз онун – сащиб-карымызын гцввясини, онун бизя арзуладыьы щяйат няфясини эюрдцк. Буну онун атасы (2 торпаг сащясинин сащиби Амон - Ра) едиб, щягигятян щеч бир инсан яли буну едя билмяз. Онда мян ямр етдим ки, онлар шящяря бурахылсынлар. Онлар щамысы ешшяк цстцндя эетдиляр, чцнки атларыны ялляриндян алмышдылар. Мян онларын ящалисини вя ямлакыны Мисиря гатдым.

Хрестоматия по истории

Древнего Востока. М., 1963.

стр. 77-78, 81-82

Sual və tapşırıqlar:

1. Мятндя Митаннанын дармадаьын едилмяси неъя тясвир едилиб? 2. Мятндя чар Менхенеппанын шцъаяти неъя якс етдирилиб? 3. Митаннанын дармадаьын едилмясиндян сонра фирону неъя

мядщ етмишляр? 4. Фил ову щаггында данышын. Онун щягигят, йохса шиширтмя

олмасына ясасландырылмыш мцнасибят билдирин. 5. Мегиддойа йцрцшц мятндян юйрянин, сонра юз сюзляринизля

нягл един.

Page 29: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

29

7. ГЯДИМ МИСИР МЯДЯНИЙЙЯТИ

Делтада ЫЫ Рамзесин иэамятэащынын мядщи

Салнамячи Пабес юз аьасы салнамячи Аменомонейя

щяйатда ъансаьлыьы, хошбяхтлик арзу едир! Бу мялумат – аьамы

хябярдар етмяк цчцндцр. Аьама башга мялумат: «Мян Пер-

Рамзес-Мериамона эялдим. Ону тамамиля саь-саламат вя

чичяклянян эюрдцм. Бу эюзял вилайятдир. Буна бянзяри йохдур,

бу Фиваны хатырладыр, ону (Ра юзц)» йарадыб. Щяйат цчцн

ялверишли пайтахтдыр, онун торпаглары щяр ъцр сярвятля зянэиндир

вя (юзц дя) щяр эцн ярзагла тямин олунур. Онун сцни эюлц

(эюлъцк) балыгла..., чюлляри гушларла долудур. Онун якин сащяляри

отларла йашыллашыр вя онларын бойу 0,5 метря бярабярдир –

голаъдыр. Баьларда мейвяляр бал дадлы, анбарлары буьда вя

арпайла долудур вя онлар эюйя гядяр галхыр. ...Чямянликдя

эцлляр, мейвя баьларында нар, алма, зейтун, янъир...

Канкеманын1 шярабынын ширинлийи балы да ютцб кечир.

«Гора сулары»2 дуз вя «пехер» натре верир; онун эямиляри

эялир, эедир вя онда щяр эцн бол ярзаг олур.

Сюзля дейилмяйяъяк дяряъядя пайтахда олмаг

севиндириъидир, кичикляр юзцнц бюйцк щесаб едир. Эедяк, сяма

байрамларыны вя илин эялишини байрам едяк! – Папируслу коллуглар,

«Гора сулары» шосесиндя, баьчалардан «себер» биткиси,

цзцмлярдян чялянэляр... пайтахта гядяр узаныр.

«Бюйцк гялябя»нин3 эянъляри щяр эцн байрам эейиминдя,

йени ширин зейтун йаьы чякилмиш сач дцзцмцндя. Онлар юз

гапыларынын гаршысында дурур, онларын ялляри Хатоп4 Аллащынын

1 Пер – Рамзесдян бир гядяр аралыда йерляшян, тез-тез йада салынан цзцмлцк 2 Эцман ки, Нилин Пелресий голу, даща доьрусу онун йаратдыьы сащил эюлц 3 Пер – Рамзесин тяхяллцсц 4 Мящяббят, саьлыг вя сяма Аллащы.Дяндяр вя Афродитополда она тязим едирдиляр. Ону юкцз буйнузлары иля тясвир едирдиляр, чцнки юкцз мцгяддяс щейван сайылырды.

Page 30: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

30

мябядинин йашыллыглары, будагларла, «пехер суйу» букетляри иля долу

иди...

О, Усер Мат Ра, Сотеп-ен Ра1, Мисирин Монту2, Рамзес,

Амонун севэилиси Аллащ, эял, хошбяхт ол, эяз (амма) бураны тярк

етмя.

Хрестоматия по истории

Древнего Востока, М., 1963,

стр. 105-106.

Sual və tapşırıqlar:

1. Сялнамячи ЫЫ Рамзесин иэамятэащыны неъя тясвир едир? 2. Мятндя Мериамона вилайяти неъя тяряннцм едилир? 3. Шящярин вар-дювляти, ящалисинин ящвал-рущиййяси мятндя неъя якс

етдирилиб?

Гядим Мисирдя «Юлцляр Китабы»нда йер алан дини сящнялярдян бири (Тарино Мисир музейи)

1 Рамзесин тахт ады 2 Бах: 7 гейд. «ЫЫЫ Тутмосун анналлары». Рамзес Монт кими хатырланыр

Page 31: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

31

Гядим Мисир аллащлары Нефтис, Щарус, Осирис

Page 32: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

32

Щеродот гядим мисирлилярин адятляри щаггында

35. Нил щаггында кифайят гядяр дейилди. Инди мян Мисирдян ятрафлы данышмаг истяйирям, чцнки башга юлкяляря нисбятян бу юлкянин яъаиб вя диггятялайиг шейляри даща чохдур. Буна эюря мян онлары даща дягиг тясвир етмялийям. Мисирин эюйц щяр щансы башга юлкялярин эюйляриня нисбятян башга ъцр олдуьу, оранын чайы да юзэя юлкя чайларындан бир гисм тябии хцсусиййятляри иля сечилдийи кими мисирлилярин адят вя мярасимляри дя башга халгларын адят вя мярасимляринин щяр ъящятдян там яксинядир. Беля ки, мисал цчцн, онларда арвадлар базара эедиб алвер едирляр, кишиляр ися евдя галыб тохуъулугла мяшьул олурлар. Башга халглар тохума заманы арьаъы йухары итялядикляри щалда мисирлиляр ашаьы итяляйирляр. (Онларда) кишиляр йцкц башларында апарырлар, арвадлар – чийинляриндя. Гадынлар айаг цстя ишляйирляр, кишиляр чюмбялмиш вязиййятдя. Тябии ифразларыны юз евляриндя едирляр, амма йемяклярини кцчядя йейирляр. Сябяби дя будур ки, ифраз ядябсизлик олдуьу цчцн эизли йердя етмяк, о шей ки, ядябсизлик дейил, ону да ашкарда эюрмяк лазымдыр. (Онларда) щеч бир гадын ня аллащларын, ня дя илащялярин кащини ола билмяз, кишиляр ися бцтцн аллащ вя илащялярин (кащини ола билярляр). Онларын оьланлары гоъалмыш ата-анасыны сахламаьа мяъбур дейиlляр, гызлары ися истямясяляр дя буну йериня йетирмялидирляр.

36. Башга юлкялярдя аллащларын кащинляри сач узадырлар, Мисирдя ися онлар сачларыны вурдурурлар. Башга халгларда ян йахын гощумлар йас яламяти олараг сачларыны кясдириляр, мисирлиляр ися яксиня, гощумларындан бири юляндя сач вя саггал узадырлар, щалбуки, адятян сач кясилмялидир. Башга халглар щейванлардан айры йердя йашайырлар, мисирлиляр ися щейванларла бирликдя, бир дамын алтында олурлар; башгалары буьда вя арпа иля доланырлар, Мисирдя ися бу тахылdan йем кими истифадя етмяк ян бюйцк ейиб сайылыр. Орада чюряйи пяринъдян биширирляр ки, бязиляри она зейя дейир. Онларда хямири айагла, эили ися ялля йоьурмаг дябдир. Онлар пейини дя йыьырлар. Башга халглар тянасцл органыны доьулушдан неъя варса, еляъя дя сахлайырлар, биръя мисирлиляр, бир дя бу адяти онлардан эютцрян халглар, сцннят едирляр. Онларда

Page 33: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

33

щяр киши ики палтар эейинир, арвадлар ися биръя палтар. Йелкянли щалгалары вя кяндирляри башга халглар эяминин диварынa байыр тяряфдян баьлайырлар, мисирлиляр ися ичяри. Еллинляр юз ялифбаларыны солдан саьа доьру йазырлар вя щесабламаны да бу истигамятдя апарырлар, мисирлиляр ися щярфляри дя, сайлары да саьдан сола йазырлар. Буна бахмайараг, мисирлиляр дейирляр ки, онлар саьа еллинляр ися сола доьру йазырлар. Бурасы да вар ки, онлар ики нюв йазыдан истифадя едирляр: бунларын бирини мцгяддяс (кащин йазысы), о бирини демотик (цмумхалг йазысы) адландырырлар.

37. Мисирлиляр бцтцн халглар ичярисиндя аллащдан даща чох горхан халгдыр вя адятляри дя бах белядир: онлар тунъ пийалялярдя ичирляр вя ону щяр эцн йуйурлар, юзц дя тяк-тяк адамлар дейил, щамы беля едир. Онлар щямишя тязя йуйулмуш кятан палтар эейирляр вя бу эейимя хцсуси гайьы эюстярирляр. Онлар сялигяни эюйчякликдян цстцн тутараг, тянасцл органынын тямизлийи цчцн сцннят едирляр. Кащинляр щяр цч эцндян бир бядянин органыны гырхырлар ки, аллаща хидмят заманы бит вя щяшярат ямяля эялмясин. Кащинляр йалныз кятан палтар, (папирус) лыьындан айаггабы эейирляр. Онлара башга палтар вя айаггабы эейинмяйя иъазя верилмир. Ики дяфя эцндцз, ики дяфя эеъя сойуг суда йуйунурлар, бир сюзля, даща башга, чохлуъа адятляря риайят едирляр. Кащинляр, ялбяття, чохлуъа да, эялир ялдя едирляр. Онлар юз вясаитляриндян щеч ня хярълямяли олмурлар, чцнки, «мцгяддяс» чюряйин (бир щиссясини) онлар алырлар, онлара, еляъя дя щяр эцн чохлу ъюнэя, юрдяк яти вя чахыры дцшцр. Яксиня, балыг йемяк, онлара гадаьан олунмушдур. Пахланы ися мисирлиляр юз юлкяляриндя щеч якмирляр, щятта йабаны биткиляри ня биширилмиш, ня дя чий йемязляр. Кащинляр пахланы эюрмяк беля истямирляр. Чцнки ону натямиз щесаб едирляр. Орада щяр аллащын, ейни заманда, бир нечя кащини вар. Онлардан бири баш кащин сайылыр. Кащинлярдян бири юляндя йери ирсян оьлуна кечир.

Щеродот. Тарих, 35, 36, 37. Бакы, Азярняшр 1998, с. 107-108.

Sual və tapşırıqlar:

Page 34: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

34

1. Дцнйанын бир чох халгларындан фяргли олараг Мисирдя киши вя гадынларын ямяк бюлэцсцндя olan тязадлар нядян ибарятдир?

2. Мисир адятляриня эюря гоъалмыш валидейнляри ким сахламалыдыр? 3. Мисирлиляр йас мярасимлярини неъя кечирирляр? Мисирлиляря мяхсус

хцсусиййятляри шярщ един. 4. Верилян мятндя мисирлилярин щяйат тярзи, мятбяхляри, эейимляри

щаггында ня дейилир? 5. Мисирлилярин тямизкар халг олмалары иля динляри арасында олан

ялагяни ачын. 6. Кащинлярин щяйат тярзи щаггында ня билирсиниз? Онлар щансы

адятляря ямял етмяйя борълу идиляр? 7. Мисирлилярин адят-яняняляри, щяйат тярзи вя дини иля юлкянин тябии

шяраити арасында ня кими уйьунлуг эюрцрсцнцз?

Гядим Мисир мядяниййяти

Щеродот пирамидаларын тикилмяси щаггында

124. Кащинляр, бах буну да данышырлар ки, щюкмдар Рамп-синитинин вахтындакы йахшы ганунлар ясасында Мисир бюйцк инкишаф мярщялясиня чатмышдыр. О яввялъя бцтцн ибадятэащларын баьланмасына ямр вериб, гурбан кясилмясиня гадаьан гоймушдур. Сонра, бцтцн мисирлиляри онларын юзцня ишлямяйя мяъбур етмишдир. Беля ки, бязиляри Ярябистан даьларындан Ниля нящянэ гайалар эятирмяйя (дашлары чай васитяси иля эямилярдя дашыйырдылар), башгалары ися бу дашлары Ливийа даьлары дейилян йеря гядяр дашыйыб апармаьа мящкум олунмушдур. Бу иши цч айдан бир йцз мин адам арамсыз олараг йериня йетирмишдир. Ялдян дцшян халг бу гайаларын дашыныб апарылдыьы йеря он ил ярзиндя йол чякмяли олмушдур. Мяня еля эялир ки, бу иш пирамиданын юзцнцн тикинтисиндя эюрцлян ишдян щеч дя кичик дейил. Ахы, йолун ян йцксяк йери сяккиз орэийа щцндцрлцйцндя олмагла, узунлуьу беш стадийа, ени 10 орэийа щяъминдя йонулмуш дашлардан дцзя-либ цстцня фигурлар щякк едилмишдир. Пирамидаларын йерляшдийи йеря гядяр эедян йолун чякилмяси вя тяпяляриндяки йералты ара-мэащларын тикинтиси он ил сцрмцшдцр. Щюкмдар Хеопс ичярисиндя юзцня тцрбя тикдирдийи арамэащын йерляшдийи даьа Нилдян канал чякдириб ону адайа чевирмишдир. Пирамиданын юзцнцн тикилмяси

Page 35: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

35

ися 20 ил чякмишдир. О, дюрдкцнъдцр, щяр тяряфинин ени вя узуну 8 плефрадыр, йонулуб, чох диггятля бир-бирinя битишдирилмиш дашлардан щюрцшмцшдцр. Щяр дашын аьырлыьы тяхминян 30 футдур.

125. Бу пирамида, бах, беля тикилмишдир: о, яввялъя бязиляри-нин мейданча вя йа пилля адландырдыьы чыхынтылы пиллякянлярдян башлайыр. (Юзцлцн) илк дашларыны гойандан сонра (мейданчаны долдурмаг цчцн) галан дашлары эюдяк тирлярдян гурашдырылмыш кюрпцляр васитяси иля галдырмышлар. Дашлары торпагдан биринъи пилляйя беля галдырмышлар. Орада дашы башга кюрпцйя гоймушлар; дашы биринъи пиллядян икинъи кюрпцйя чякиб, ону бу кюрпц васитяси иля икинъи пилляйя галдырмышлар. Пиллякян нечя ъярэя олмушса, о гядяр дя галдырыъы васитяляр олмушдур. Амма, беля дя ола билярди ки, биръя галдырыъы васитя вармыш вя дашы бунун цстцня галдырандан сонра нювбяти пилляйя асанлыгла апармаг мцмкцнмцш. Ахы, мяня бу цсулун икисини данышыблар, она эюря мян дя щяр ики цсулу эюстярирям. Беляликля, пирамиданын яввялъя йухары щиссяси щазырланмыш, сонра орта щиссясини, ахырда торпагдакы лап ашаьы пиллялярини дцзмцшляр. Пирамиданын цстцндя Мисир йазысы иля ишчилярин ня гядяр турп, соьан, сармысаг йедийи гейд олунмушдур. Чох йахшы йадымдадыр, йазыны мяня охуйан тяръцмячи изащ етди ки, бцтцн бу шейляря 1600 талант эцмцш хяръ-лянмишдир. Бу доьрудурса, онда дямир алятляря, чюряйя, ишчилярин палтарына да йягин ки, еля бу гядяр хярълянмиш олар, беля ки, бцтцн бу гурьуларын тикинтиси 20 ил сцрмцшдцр. Щяля цстялик дашларын гырылмасына вя дашынмасына, (тцрбя цчцн) йералты арамэащларын тикилмясиня хейли вахт лазым эялмишдир.

Щеродот. Тарих. 124, 125. Б. Азярняшр, 1998, с.138-139

Sual və tapşırıqlar:

1. Сизъя, нийя ибадятэащларын баьланмасы вя гурбан кясилмясинин гадаьан едилмяси юлкянин инкишафына сябяб олду?

2. Пирамиданын тикилмяси цчцн дашлары щарадан эятирирдиляр? Бу ишин эюрцлмяси цчцн ня гядяр инсан ямяйиндян истифадя олунурду?

3. Мятндя Хеопсuн пирамидасы неъя тясвир едилмишдир? 4. Щеродот пирамидаларын тикилмяси вя онларын мемарлыг цслубу

щаггында ня йазмышдыр?

Page 36: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

36

5. Пирамиданын цстцндяки йазıларда ня цчцн ишчилярин йедийи турп, соьан, сарымсаг щаггында йазылыб?

6. Пирамидаларын мин иллярля юз мювъулудлугларыны горуйуб сахлама-ларыны ня иля изащ едя билярсиниз?

8. ГЯДИМ ШУМЕРЛЯР

«Каинатын вя инсанларын йаранмасы» щаггында Шумер рявайяти

«Башланьыъда каинатын бцтцн варлыьы бюйцк Океанын долу

суйундан ибарят олмуш. Онун ня яввяли, ня дя сону вармыш. Щеч ким йаратмамыш, о ябяди мювъуд олмуш вя ондан башга чох, мин-мин илляр щеч ня мювъуд олмамыш…

Ан1 вя Кинин2 ниэащындан Енлил3 танры доьулду… Енлилин далынъа илк яр-арваддан бцтцн йени-йени ювладлар тюряди. Йедди бюйцк танры вя илащянин ян аьыллысы вя ян гцдрятлиси бцтцн каинаты идаряйя вя ящалинин талейини мцяййян етмяйя башлады… Танры вя илащяляр бюйцдц, евлянди, онларын ювладлары тюряди вя онлар цчцн ян мютябяри, ян йахын дярк едиляни эюйляр атасы Ан вя торпаг анасы Ки олду. Онлар эенишлийя чыхдылар вя бюйцк гардашы Енлилдян кюмяк дилядиляр ки, щяр эцн йох, щяр саат бюйцсцнляр вя щамысы ян эцълц вя йенилмяз олсун. Бунунла Енлил бюйцк иш эюрдц. Мис бычагла о, эюй гцббясини чяртди, Эюй танрысы Ан инилти иля юз арвады илащя йер Кидян айрылды. Бюйцк дцнйанын даьлары эурулту иля парчаланды. Илащə Йерин йаратдыьы йасты даиря онун ятрафыны йуйан илк йаранmыш океандан йухарыда галды, дцнйанын юртдцйц нящянэ галайлы йарымкцря ися щавадан асылы галды…

Илк гоша яр-арвад беля айрылды. Улу баба Эюй вя ана Йер бир-бириндян ябяди олараг араланды. Улу Ан йухарыда галайлы эюй гцббясиндя галыб йашады вя артыг щеч вахт ашаьы – юз арвадынын йанына енмяди. Йерин сащиби Енлил олду. О, Йерин тян орта даиря-синдя Ниппур шящярини салды вя орада танры вя илащяляри йерляшдирди. Эюйля Йер арасында йаранмыш чох бюйцк бошлуг

1 Ан – эюй аллащы 2 Ки – торпаг илащяси 3 Енлил – щава аллащы

Page 37: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

37

онлара тягдим олунду… Енлилин азад етдийи Йерин ъаны ращат олду. Орда-бурда щцндцр

даьлар уъалды вя онларын йамаъларында шиддятли селляр из бурахды. Арат торпаг отлар вя аьаълар эюйяртди. Танрылар аиляси чохалды вя Енлилнин рящбярлийи иля чох бюйцк сащянин ящалиси низама салынды, танры Ан ися йухарыдан сяссиз-сямирсиз юз ювладлары вя нявяляриня бахырды…

Енлилин баш кюмякчиси вя мяслящятчиси онун гардашы – танрыларын ян мудрики, щамыны ешидян, ящали арасында вя дцнйанын бцтцн нюгтяляриндя ня щадисяляр баш вердийини билян гардашы Енки1 олду… Енлил Йери идаря етди; гардашы Енки ися даьлары вя орманлары, чайлары вя дянизляри юз щцдудсуз йарадыъылыьы иля юз йолуна гойду…

Ана китабяляр (Тяртиб едяни Е.Ялибяйзадя). Бакы, 1996, сящ.9-10

Sual və tapşırıqlar:

1. Рявайятя ясасян шумерлярин дцнйанын йаранмасы щаггындакы тясяввцрлярини изащ един.

2. Рявайятя ясасян шумерлярин йер щаггындакы тясяввцрляриня гиймят верин.

3. Ан кимдир? 4. Ки кимдир? 5. Енлилин юз гардашлары гаршысында хидмяти нядян ибарят олду? 6. Неъя олду ки, йерля эюй бир-бириндян айрылды? 7. Йерин илк сащиби ким олду? 8. Енки ким иди? 9. Йухарыда ады гейд едилян рявайятля «Билгамыс» дастаны арасында

щансы охшарлыглары мцяййянляшдирмяк олар?

1 Енки – йералты сулар аллащы

Page 38: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

38

Sual və tapşırıqlar:

1. Илк сивлизасийалар щансы гитялярдя мейдана эялмишдир? 2. Ян гядим сивилизасийа щарада йаранмышдыр вя ня цчцн? 3. Шумер сивлизасийасы Крит сивлизасийасындан нечя яср тез

йаранмышдыр? 4. Шумер сивлизасийасындан сонра щансы сивлизасийа йаранмышдыр? 5. Сивилизасийалар арасында бир ялагя, йахынлыг эюрцрсцнцзмц?

Ур-Намму1 ганунлары

Сащибинин йанындан гачмыш гул яэяр юз шящяринин

сярщяддини кечирся, щансыса (адам) ону эери гайтарырса, гулун сащиби гулу она гайтарана эцмцш пул вермялидир2.

Яэяр бир шяхс диэяринин ялини, (йахуд) айаьыны алятля зядяля-йирся, 10 сикл3 эцмцш вермялидир.

Яэяр кимся диэяриня алятля зярбя ендирирся вя онун сцмц-

1 Ур-Намму – Ур щюкмдары. Ганунлар е.я. ЫЫЫ миниллийин сонунда тяртиб едилмишдир 2 Мятндя пулун мябляьи эюстярилмямишдир 3 Сикл – чяки юлчцсц вя пул щесабы, 8,4 грама бярабярдир

Илк сивлизасийалар

1. Шумер – е. 3500 ил яввял 2. Щерат чайы 3. Щинд чайы 4. Щиндистан - е. 2500 ил яввял 5. Чин – е. 1500 ил яввял 6. Крит – е. 2000 ил яввял 7. Мисир – е. 3400 ил яввял 8. Нил чайы 9. Олтековйе – е. 800 ил яввял

Page 39: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

39

Шумер ордусу дюйцшдя (е.я. ЫЫЫ миниллийин орталарында)

йцнц сындырырса, 1 мина1 эцмцш вермялидир. Яэяр кимся диэяринин цзцнц [щансыса алятля] зядяляйирся,

2/3 мина эцмцш вермялидир. Хрестоматия по истории Древнего

Востока. М., 1963, стр. 189

Sual və tapşırıqlar:

1. Сащибинин йанындан гачмыш гулу тутуб гул сащибиня гайтарана неъя мцнасибят эюстярилмялидир?

2. Алятля башгасынын ялини, йахуд айа-ьыны зядяляйяня гаршы щансы тядбир эюрцлцр?

3. Алятля башгасынын сцмцйцнц сын-дыран ня гядяр эцмцш вермялидир?

4. Ганунларын щансы дювлятя мяхсус олдуьуну мцяййянляшдирин.

Sual və tapşırıqlar:

1. Шумер ордусунун силащлары барясиндя ня дейя билярсиниз? 2. Орду щансы щиссяляря бюлцнцрдц? 3. Дюйцш арабаларындан истифадя едилмясинин цстцнлцкляри ня иди? 4. Шумер ордусунда щансы щейванлардан истифадя олунурду? 5. Дюйцшчцлярин эейими барясиндя ня дейя билярсиниз? 6. Шякилдя тясвир едилмиш дюйцшчцлярин защири эюркяминдяки охшар вя

фяргли ъящятляри садалайын. 7. Шумер ордусунун сявиййясиня, дюйцш габилиййятиня гиймят верин.

Билалама2 ганунларындан

Яэяр сарай гул гадыны юз оьлуну, йахуд гызыны

1 1 мина – 60 сикл 2 Билалама – Ешнуни дювлятинин щюкмдары. Ганунлар е.я. ХХ ясрин башланьыъында тяртиб едилиб

Page 40: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

40

мушкенума1 тярбийя етмяйя верибся, сарай щямин оьланы, йахуд гызы юзцня эютцря биляр.

Сарай гул гадынынын оьлуну тярбийя етмяйя эютцрмцш шяхс ися онун гиймятиня бярабяр ъяримя юдямялидир.

Яэяр бир адам гул, гул гадын, юкцз… алырса вя сатыъыны эюстяря билмирся, о, оьрудур.

Яэяр бир шяхс оьурланмыш гул киши, йахуд оьурланмыш гул гадынла тутулурса, онларын щяр бириня эюря даща бир гул верилмялидир.

Ешнуннадан олан гул вя гул гадын юз сащибляринин иъазяси олмадан шящяр гапыларындан чыхмамалыдырлар.

Хрестоматия по истории

древнего мира. М., 1956,

стр. 35

Sual və tapşırıqlar:

1. Сяняддяки маддяляр ящалинин щансы групуна аиддир? 2. Алдыьы шейя эюря сатыъыны эюстяря билмяйянляря неъя мцнасибят эюс-

тярилир? 3. Гуллар щансы щалда шящяр гапыларындан чыха билярдиляр? 4. Оьурланмыш гулла тутулмуш шяхс неъя ъязаландырылырды? 5. Ганунлар кимин мянафейини мцдафия едирди?

1 Мушкенум – итаятя эятирилмиш халгын, йахуд тайфанын гула чеврилмямиш нцмайяндяси

Page 41: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

41

Sual və tapşırıqlar:

1. Месопотамийа яразисиндяки щансы чайларын адларыны дейя билярсиниз?

2. ЫЫЫ Ур сцлаляси дюврцндя Шумер дювлятинин пайтахты щансы шящяр иди?

1. Дяъля 2. Зуби каналы 3. Канал 4. Фярат 5. Абгал каналы 6. Ешнуна 7. Керх 8. Идиэин каналы 9. Бабил

10. Киш 11. Канал 12. Арахту каналы 13. Марад 14. Ниппур 15. Пузриш-Даган 16. Итуренъел каналы 17. Кеш 18. Адаб 19. Иссин 20. Шуруппак 21. Дяъля 22. Умма 23. Нгирсу 24. Лагаш 25. Нина-Сирабан 26. Гуаба 27. Кинунир 28. Бад-Тибир 29. Ларса 30. Фярат 31. Ур 32. Ереду 33. Дурун

Дювлятин пайтахты

Ъанишинлийин игамятэащы

¥ Локаллашдырылмыш йашайыш

мянтягяляри

……………………….

Мартулара (аморейляря) гаршы

мцдафия сядди ЫЫЫ Ур сцлаляси дюврцндя Ъянуби Месопотамийада ирригасийа системи

Page 42: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

42

3. Ян бюйцк каналлардан бир нечясинин адыны сюйляйин. 4. Ирригасийа системи Шумерин щансы щиссясиндя даща чох иди вя ня

цчцн? 5. Шумер ъанишинляринин гярарэащлары щансы шящярлярдя йерляширди? 6. Аморейлярин щцъумунун гаршысыны алмаг цчцн щансы тядбир

эюрцлмцшдц? 7. Шумер яразисиндя чохсайлы каналларын олмасы ня иля баьлы иди?

Америка алимляри К.Ламберг-Карловски вя Ъ.Саблов Шумер сивилизасийасы щаггында

Ящлиляшдирилмиш бир чох ев щейавнларынын вя мядяни

биткилярин вятяни Нил вадиси дейил, Гярби Асийа олмушдур. Бу битки вя щейванларын Йахын Шяргдя мядяниляшдирилмяси беля бир фикир сюйлямяйя имкан верир ки, Мисирин ян гядим якинчиляри бу тясяррцфаты Йахын Шяргдян мянимсямишляр.

Яэяр бу, Мисирдя якинчилийин инкишафында мцяййян рол ойнамышдырса, онда, о Мисир дювлятинин йаранмасына шяраит йартмыш амиллярдян бири дя ола билярди. Мисирдя дювлятин йарандыьы е.я.ЫВ миниллик щям дя Шумер шящяр – дювлятляринин йцксялиш дюврц иди. Бу ики просес арасында сых ялагя вардыр: онлар яввялки минилликлярдя Йахын Шяргин вя Шимали-Шярги Африканын инкишафыны харктеризя едян эениш мядяни еволйусийанын нятиъяsiдир.

Шумер сивилизасийасынын беш башлыъа мяркязляриндян1 бири Урук олмушдур. Урук мядяниййятинин ян ящямиййятли наилиййятляри бунлардыр: язямятли мябядлярин тикилмяси, силиндрик мющцрлярин щазырланмасы, йазынын иъад едилмяси. Илк йазылы абидяляр е.я. ЫВ миниллийин сонунда Урукун гядим мябядляриндя юзцнц эюстяриб. Бу, пиктографик йазы иди. Сонракы йцзилликлярдя йазы техникасы инкишаф едирди. Е.я. ЫЫЫ миниллийин орталарына доьру еволйусийа михи йазынын йарадылмасы иля баша чатыр. Беля щесаб едилир ки, йазы Месопотамийада Мисирдян 100-200 ил яввял йаранмышдыр, ейни заманда мисирлилярин йазыны Шумердян мянимсямяляринин мцмкцн ола билмяси дя инкар

1 Урук, Ниппур, Киш, Еред, Ур

Page 43: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

43

едилмир. К.Ламберг-Карловски, Дж.Саблов.

Древние цивилизации. Ближний

Восток и Мезеоамерика. М.,1992,

стр. 125-128, 133, 139, 144-149

Sual və tapşırıqlar:

1. Якинчилик вя щейвандарлыьын вятянинин Йахын Шярг олдуьуну ясасландыра билярсинизми?

2. Шумер сивилизасийасынын ясас мяркязляри щансы шящярляр олмушдур? 3. Шумер сивилизасийасында Урукун йерини мцяййянляшдирин. 4. Фикирляшин, сяняддяки щансы факта сюйкяняряк сивилизасийанын

мяркязини шумер щесаб етмяк олар?

Шумер зиккуратларынын тикилмяси щаггында

Гядим шумерляр дцзянликляря даьлардан ениб эялмишляр вя еля буна эюря дя онлар дцзянликлярдя сцни даьлар йарадыр вя бу сцни даьларын тяпясиндя мябядляр тикирдиляр. Даьлар ися йандырылмыш кярпиъдян йарадылырды. Бу тикинтиляр зиккурат адландырылырды. Шумерлярин ясас аллащы Ай аллащы – Нанна сайылырды вя онун шяряфиня чар Урнамму е.я. ХХЫЫЫ ясрдя нящянэ бир зиккурат тикдирмишди. Бу зиккурат цч мяртябяли пирамида формасындадыр. Зиккуратын биринъи вя даьылмамыш мяртябяси 15 метр щцндцрлцйцндя олуб 60х45 м дцзбуъаглы юлчцдядир.

Page 44: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

44

Зиккуратын шимал-шярг тяряфиндян ялавя олараг щяр бири 100 пилляси олан ики пиллякян вардыр. Щяр цч пиллякян биринъи вя икикнъи террасын арасындакы гапыда бирляшир вя бурада нювбяти терраса ясас, баш пиллякян галхыр. Зиккуратын 100 м. щцндцрлцйцндя ятраф чюллцйя, гумла юртцлц дцзянлийя сонсуз панорама ачылыр. Ъянуб-шярг тяряфдя цфиг хятти бойу йахын вя айдын щавада шумерлярин Урдан да гядим шящярляри, мцгяддяс Ерида бцръляринин учуб галмыш харабалыглары, шимал-гярб тяряфдя ися неолит дюврцня аид инсан галыглары тапылмыш тяпяляр эюрсянир. Еля бурадаъа Вулли1 тяряфиндян тапылмыш чар гябристанлыьы вардыр. Вахты иля чичяклянмиш шящярдян – «гарабашлар халгы» (шумерляр юзлярини беля адландырырдылар) шящяриндян амансыз заман йалныз бунлары сахламышдыр…

О.Эерасимов. Месопотамийанын гядим шящярляриндя. Хязяр журналы, 2000-ъи ил, №1, сящ. 144-157

Sual və tapşırıqlar:

1. Шумерляр тяряфиндян сцни даьлар неъя вя ня цчцн йарадылырды? 2. Зиккурат ня демякдир? 3. Шумерляр щансы аллащы юзляринин баш аллащы щесаб едирдиляр? 4. Нанна шяряфиня зиккурат ня вахт тикилмишдир? 5. Бу зиккурат нечя мяртябяли олмушдур?

Шумердя мяктяб

Месопотамийа яразисиндяки археоложи газынтылар заманы ашкар

едилян, ерамыздан 2 мин ил яввял тяртиб едилян вя сизя тягдим едилян сяняд шаэирдля мцяллим арсындакы мцнасибятляри якс етдирир. Гейд етмяк лазымдыр ки, бу сяняд педагоэика тарихиндя илк уникал сяняд щесаб едилир.

Мцяллим: «Шаэирд, сян еркян йашдан щара эетмишдин?»

1 Л.Вулли – инэилс археологу. Онун рящбярлик етдийи АБШ-Инэилтяря експедисийасы 12 ил (1922-1934) Урда газынтылар апармышдыр

Page 45: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

45

Шаэирд: «Мян мяктябя эетмишдим». Мцяллим: «Мяктябдя сян ня етдин?» Шаэирд: «…Мян йазмаьа башладым, мян ону гуртардым.

Сонра мяня йазылы тапшырыг вердиляр. Мян мяктябдян евя гайытдым, атамын отурдуьу отаьа дахил олдум. Атама йазылы тапшырыьым щаггында данышдым, атам севинди… Мян сящяр тездян йухудан ойанаркян анама мцраъият етдим вя она дедим: «Мяним сящяр йемяйими вер, мяня мяктябя эетмяк лазымдыр!». Анам мяня ики кюкя верди вя мян мяктябя йолландым. Мяктябдя мцяллим мяня деди: «Сян ня цчцн эеъикдин?… Мян мцяллим гаршысында щяйаъанла дайандым вя онун гаршысында ещтирамла тязим етдим»…

Крамер Н. История

начинается в Шумере. М.,

1965, стр.23-24

Sual və tapşırıqlar:

1. Шумер мяктяблиси мяктябдя щансы ишляри йериня йетирмишди? 2. Шаэирдин атасынын севинмясинин сябяби ня иди? 3. Мцяллим гаршысында шаэирдин щяйаъанла дайанмасынын сябяби ня

иди? 4. Сизъя, Шумер мяктяблисинин режими иля мцасир мяктяблинин иш режими

арасындакы охшар вя фяргли ъящятляр вармы?

Эил китабяляр щаггында

Икичайарасында ня цчцн эил цзяриндя йазырдылар? Сябяб чох садя иди: Чцнки йазмаг цчцн Месопотамийада эилдян башга йарарлы ола биляъяк башга материал йох иди.

Икичайарасында эил чох йахшы иди. Гядим дюврдя ондан няляр щазырланмырды? Тямтяраглы сарайлар вя йохсул комалар, тахыл анбарлары, назик боьазлы бязякли вазалар, шяраб чяллякляри, ушаг ойунъаглары. Чох гядим заманларда эилдян, щям дя китабяляр – эил лювщяъикляр щазырламаьа башламышдылар.

Бир гядяр эил эютцрцрдцляр, гаты сувашган материал алмаг цчцн ону йахшыъа тапдалайырдылар. Она истянилян форма, о ъцмлядян дцзбуъаглы лювщя формасы вермяк олурду, онун

Page 46: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

46

узунлуьу ениндян бир нечя дяфя чох олурду. Эил бир гядяр гуруйурду вя «каьыз» щазыр иди…

«Карандашлар» вя «гялям уълары» да чох иди. Гамыш чу-буглар индики йазы алятлярини явяз едирди. Онлар арасы кясик цчбуъаг ∆ формасында олурду… «карандашлар» мющкям вя да-вамлы иди…

Липин Л., Белов А. Глиняные

книги. Л., 1956, стр.173-174

Sual və tapşırıqlar:

1. Месопотамийада ня цчцн эил цзяриндя йазырдылар? 2. Эилдян щансы ишлярдя истифадя едилирди? 3. Эил китабяляр неъя щазырланырды? 4. Йазы алятляри нядян ибарят иди?

Дашгын яфсаняси

Утнапишти1 сюз ачыб Билгамыса сюйляйир: «Билгамыс, ешит, сяня сещирли сюз дейяъям.

1 Утнаписти – Шуруппаk шящяринин сакини

Page 47: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

47

Танрыларын сиррини сяня аэащ едяъям. Фяратын сащилиндя ябяди мяскян салан, Шуруппак шящярини сян йахшы таныйырсан. Щямин гядим шящяря танрылар йахындырлар. Туфан истяди кюнлц, црякляри онларын. Истядиляр ки, гопсун туфаны танрыларын.

Онларын аталары Ануда1 ора эялиб, О гящряман Еллил2 дя онлара мяслящятчи. Чапарлары Нинурта3, мираблары Еннуки Эялиб йыьышмышдылар, мяшвярят етмишдиляр, Сяма эюзлц Ейа4 да онларла анд ичмишди.

Лакин Ейа сирляри данышмышды дахмайа, «Ей дахма, дахма, дахма! Ей дивар, дивар, дивар!» Ешит, а дахма! Дивар, йадда сахла ня ки вар. Шуруппак шящяриндя, Убар-Тутунун оьлу! Сюкяряк мцлклярини, онлардан эями дцзялт… Сян бцтцн ъанлылары йыьыб эяминя йцкля…

Мяним няйим вардыса о эямийя йцклядим… Ня щейваным вардыса о эямийя йцклядим Кцлфятими, няслими йыьышдырдым эямийя. Чюл щейванларыны да йерляшдирдим эямийя… Эюйдян щеч эюрцнмямиш эцълц лейсан йаьды, Мян щавайа бойландым, эюрдцм эюйцн цзцндян Санки дящшят тюкцлцр, чятиндир эюрмяк ону Эямийя миндим, сонра гатранладым гапыны. Биринъи эцн ъянубдан дяли кцлякляр ясди, Даьлары гярг еляди, зирвяляря тялясди…

1 Ану – эюй аллащы 2 Еллил – щава аллащы 3 Нинурта – мцщарибя аллащы 4 Ейа – мцдрикляр аллащы

Page 48: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

48

Алты эцн йедди эеъя дяли кцлякляр ясир, Туфанлар йер цзцнц дашгынлара бцрцйцр. Бу ъцря говьа иля эялиб йедди эцн олду, Дашгын тамам дайанды, гасырьалар совушду, Мян няфяслйи ачдым, цзцмя ишыг дцшдц. Бахдым сакит дянизя, эюрдцм гязяби сюнцб, Йерля йексан олмушду, дцнйа дцмдцз дам кими. …Бахырдым сащилляря, эюрцм ня вар орда, Он ики мянзилликдя эюрцнцрдц бир ада. Щямин Нисир даьында дайанды бизим эями. Даь эямини сахлайыб тутмушду дайаг кими… Беш-алты эцн дя кечди эямини бурахмады. Йеддинъи эцн эяляндя Мян эюйярчин чыхарыб ону бурахдым эюйя… Эюйярчин учду, учду, эедиб дюндц эерийя, Гонмаьа йер тапмады бир дя эери гайытды. Гарангуш учду, эедиб дюндц эерийя, Гонмаьа йер тапмады.. эери гайытды, Мян гузьуну чыхарыб, ону бурахдым эюйя, Гузьун йол эедиб тапды суйу чякилмиш йери. Галхыб даьын башына эюйляря тяриф дедим. Мян орда йедди дяфя, йедди бухурдан дцздцм, Бухурдана тюкмякчцн мярсин, сидр, гамыш яздим Танрылар бухурданын бухарыны дуйдулар. Хош ятри таныдылар, ора гядям гойдулар. Танрылар гурбанларын башына йыьышдылар. Еллил ора эялиб артды гязяби, кини;

Page 49: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

49

Иşıг танрыларына артды гязяби, киnи; «Бу неъя рущдур, эюрян, саламат галыб щяля. Эяряк саь чыхмайайды туфандан бир кяс беля»… Ейа да сющбят ачыб Еллиля беля деди: «Сян мцдрик гящрямансан, танрыларын ичиндя. Нийя дашгын йаратмаг фикри йаранды сяндя?»… Мян ися танрыларын сиррини вермямишям, Ян чох мцдрик олана вагия эюндярмишям, О да вагиф олубдур танрыларын сирриня. Индися мяслящят вер, гой гулаг ассын сяня, Гящряман Еллил дурду, галхыб эямийя эирди. Мяним ялимдян тутуб эюйяртяйя эятирди, Йанымда дизи цстя отуртдуrар арваdымы, Бизя бюйцк гялбийля хейир-дуа верирди о: «Утнапишти адам иди. Индидян беля танрылара тай олаъаг! О ябяди саь галаъаг, Улу-улу чайлар цстдя йурд салаъаг»! Сонра мяни узаглара апардылар, Чай аьзында йурд салдылар.

Гядим Шярг ядябиййаты, Бакы, 1999, сящ.160-165 (Тяръцмя едяни И.Вялийев)

Sual və tapşırıqlar:

1. Туфан гопармаг фикриня дцшмцш танрылар щансы шящяря топлашдылар? 2. Фярат сащилиндя йерляшмиш щансы шящярин адыны дейя билярсиниз? 3. Ейа туфан нятиъясиндя инсан няслинин кясилмямяси цчцн ня етди? 4. Утнапиштинин эямиси щансы даьда дайанды? 5. Утнапишти щансы хцсусиййятиня эюря аллащларын диггятини ъялб

етмишди?

Page 50: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

50

«Билгамыс» дастаны. Билгамысын ябяди щяйат ахтармасы

Билгамыс язиз досту Енкидудан ютяри Аъы-аъы аьлайыб, эязир чюлц-дцзяни: Мян дя юляъяйямми бир эцн Енкиду кими, Горху ъанымы алыр, гцсся йейир ичими. Юлцмцн горхусундан гачырам сящралара Убар Тутунун оьлу Унтапиштим щардадыр? Онун щюкцмц алтына кечмяк цчцн тялясиб Инди эедирям ора. Утнапишти сюз ачыб Билгамыса сюйляйир: «Нийя йанаьын батыб, башын ениб синяня, Гялбини гямляр алыб, цзцн нийя саралыб»? Билгамыс … Утнапиштийя дейир: … «Мяня ябяди щяйат гисмят олаъагдымы»? Утнапишти сюз ачыб, Билгамыса сюйляйир:… «Билмирсянми, бяс сяня щяйат щядди гойулуб?»… Утнапиşти… беля дейир Билгамыса

… Сяня бир сирр ачаъаьам, Чичяйин эизли сиррини сяня мян данышаъаьам,

Бу чичяк дяниз дибиндя, Эюйямтяк битиб батыр,…

Чичяк сяня гисмят олса, Яэяр эедиб она варсан.

Бах, о эянълик чичяйидир, Эянълийиня гайыдарсан.

Билгамыс … ъумду дярйанын дибиня… О чичякдян бярк-бярк тутду,… Сулар ону галдырараг, сащиля цзя чыхартды. Билгамыс бяйан едиб эямичийя сюйляйир:

Page 51: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

51

«Уршанаби»1, бил, о чичяк чох мяшщурдур, сещирлидир, Чцнки адамлар онунла сонсуз щяйат ялдя едир.. Ону мцтляг мян щасарлы Урука чатдырмалыйам. Отуз мянзил гят еляйиб

Бир йол дцшярэя салдылар, Билгамыс суйу сяпсярин

Тяртямиз бир дярйаъа эюрдц? …галхыб о суйа баш вурду. Илан чичяк ятри дуйуб, Йувасындан баш чыхартды О, чичяйи оьурлайыб сакитъя чякиб апарды… Йаман сарсылды Билгамыс…

Гядим Шярг ядябиййаты, Бакы, 1999, сящ.147, 157-159, 168-169 (Тяръцмя едяни И.Вялийев)

Sual və tapşırıqlar:

1. Енкиду кимдир? 2. Билгамыс ня цчцн Утнапиштини ахтарырды? 3. Утнапишти сонсуз щяйат ялдя етмяк цчцн Билгамыса ня мяслящят

эюрдц? 4. Билгамысын сонсуз щяйат чичяйини ялдя етмясини вя итирмясини тясвир

един. Сиз ондан неъя нятиъя чыхарардыныз?

Шумер аталар сюзляри

Йохсула йашамагдан юлмяк йахшыдыр. Онун чюряйи оланда дузу олмур, Дузу оланда чюряйи олмур. Яти оланда гузусу олмур,

1 Уршанаби –Билгамысы дярйалардан кечирян эямичи

Page 52: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

52

Гузусу оланда яти олмур.

История древнего мира в

художественно

исторических образах. М.,

1968, стр.82

Sual və tapşırıqlar:

1. Сизъя, бурада сющбят ящалинин щансы групундан эедир? 2. Икинъи мисранын мянасыны неъя ачмаг олар? 3. Йохсул ящалинин хырда буйнузлу щейвандан ярзаг мящсулу кими

истифадя едиб-етмямясинин мцмкцнлцйцнц неъя мцяййян етмяк олар?

Page 53: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

53

9. ГЯДИМ БАБИЛ ПАДШАЩЛЫЬЫ

Исина вя Ларса сцлаляляринин щакимиййяти дюврцнцн Шумер гануну (гачаг гуллар щаггында)

5. Яэяр гул вя йа гул гадын кимдянся гачырдыса, шящяр

кянарында вя ай ярзиндя киминся евиндя олмасы мялум олардыса, онда (ону щимайя едян) 1 гул вермяли иди.

(Ушаг салмаьа эюря ъяза). 1. Яэяр кимся (билмядян) яринин гызына тохунардыса вя о юз

ушаьыны итирирдися, онда о 10 эцмцш сикл юдямяли иди. 2. Яэяр кимся ярин гызыны вурурдуса вя о ушаьы итирирдися,

онда о мисин 1/4-ни юдямяли иди. (Ювладлыьа эютцрцлмцш ушаьын ъязасы). 3. Яэяр ювладлыьа эютцрцлмцш ушаг юз ата-анасына деся ки,

«сян мяним атам, анам дейилсян, онда о, еви, торпаьы, баьы, гуллары, бцтцн мцлкиййяти гойуб чыхмалыдыр».

Хрестоматия по истории

Древнего Востока, М., 1963,

стр. 148

Sual və tapşırıqlar:

1. Бабил падшащлыьында Исина вя Ларса сцлаляляринин щакимиййяти дюврцндя гачаг гуллар щаггында ганунун мязмунуну шярщ един.

2. Гядим Шумер ганунлары ушаг салмаьа эюря щансы ъяза тядбирлярини нязярдя тутурду?

3. Гядим Шумер ганунларына эюря ювладлыьа эютцрцлмцш ушаглар валидейнлярдян имтина етдикдя онлара верилмиш ъяза тядбирляриня ясасландырылмыш мцнасибят билдирин?

Page 54: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

54

Аккад чарларынын китабяляриндя

Ниппурда цмуми шумер мцгяддяс Енлилинин Екурда дуран щейкялинин йазыларынын гядим нцсхяси. Эил лювщяляр е.я. 2000-ъи иля йахындыр. Бу мятнляр ону сцбут едир ки, Аккад чарларынын щакимиййяти алтында олан Икичайарасы бирлик там мющкям бирлик дейилди. Хцсусиля шумердя Аккад падшащы Саргонун варисляри даим юлкядя цсйанлары йатырмагла мяшьул идиляр. (Тяръцмя мятнинин публикасийаларындан эютцрцлцб:) А.Поебел Публиъатионс оф тще Бабйлониан Сеътион оф тще Университй оф Пеннсйлваниа ЫВ ъилд сящ. 173.

(Аккад дилиндя Римушун китабяси: Бош йерляр о бири китабя иля тамамланыб:)

Римуш1 бцтцн дцнйанын чары Ур2 вя Убме3 дюйцшцндя 8040 дюйцшчц юлдцрдц: 5460 ясир яля кечирди: вя Ур чары Какуганы яля кечириб; вя (щяр шейи) онун елчиляри (патесиляри) яля кечириб; вя (...) Ашаьы4 дянизя гядяр; шумер шящярляриндян 5700 киши апарды вя онлары юлцмя верди; (?) шящярляри мящв етди; онун диварларыны дармадаьын етди.

Эери – юз Казалла5 шящяриня гайыдаркян о, мцгавимят эюстярдикдя, ону мящв етди...

(Сону йохдур. Ондан сонра Римушун пис горунуб галан бир нечя китабяси. Даща сонра бир аккад китабяси:).

Казалла дюйцшцндя дцнйанын чары Римуш 12650 киши юлдцрдц; 5864 ясир яля кечирди; вя Елам вилайятинин (бцтцн) шящярлярини яля кечирди; вя онун шящярлярини дармадаьын етди. (Аккад дилиндя Римушун китабяси. Мятня ялавя олунур.

Тщуреан – Данэин, Ревуе д Ассйриолоэие, 1911, п. 136). Бцтцн дцнйанын чары Римуш Барахси6 вя Сидгаунун чары

Абалганиасаны дюйцшдя мяьлуб етди, ишьал етди; вя ...Запшалини

1 Аккад сцлалясини йарадан саргонун оьлу вя баниси 2300-ъц иля йахын 2 Иран кюрфязинин сащилиндя (мцасир Мукайар) ян эюркямли шумер шящярляриндян бири 3 Убме (йа да Умма) Лагашдан шимал-шяргдя йерляшян шящяр (мцасир Иоха). Ъоха дцзэцн дейил 4 Иран кюрфязи 5 Йери мялум дейил 6 Еламда вилайят

Page 55: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

55

Аккад щюкмдары Саргон

сярдарыны яля кечирди. Аван1 вя Сус2… шящярлярини нящянэ дашлара (?) чевирди; елам шящярини даьытды вя онун диварларыны мящв етди; Елам гябилясиндян Барахсинин кюкцнц кясди; беляликля, дцнйанын чары Римуш Елама сащиб олду вя Енлил (цчцн) ону сахлады (?), Уту3 вя Забаланы4 ... щядиййя (??) етди.

Хрестоматия по истории

Древнего Востока. М., 1963.

стр. 148-149.

Sual və tapşırıqlar:

1. Аккад чарларынын китабясиндян эюрцндцйц кими Икичай арасында мющкям бирлийин олмамасынын ясас сябяблярини мцяййянляшдирин.

2. Мятндя щюкмдар Римушун гялябяляри – Еламын ишьалы неъя тясвир олунуб?

3. Казалла дюйцшц щаггында данышын. 4. Аккад чары Римушун дюйцш мцвяффягий-

йятини фактларла шярщ един.

Шумер – Ур щюкмдарынын газандыьы гялябяни якс етдирян шякил

1 Еламда шящяр 2 Уння чайында йерляшян Еламын пайтахты (мцасир Керха) 3 Уту – Шумер эцняш Аллащы Шамашы хатырладан (Щаммурапинин кодексинин 7-ъи гейди) 4 Щаммурапинин кодексинин 20-ъи гейдиня бах

Page 56: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

56

Щеродот Бабилин тябии шяраити, ящалиси, адятляри вя зянэинликляри щаггында

192. Бабилин ня гядяр бюйцк сярвяти олдуьуну мян бир чох

нцмуняляр ясасында эюстяря билярям, лакин ашаьыдакыларла кифа-йятлянирям. Шащяншаща табе олан бцтцн юлкя ади верэидян башга, шащы вя онун ордусуну сахламаьа борълу иди. Беляликля, илин он ики айынын дюрд айында Бабил торпаьы, галан сяккиз айда ися бцтцн Асийа шаща ярзаг тядарцкц эюрцр. Бу юлкядя фарсларын сатраплыг адландырдыглары сярдарлыг, шцбщясиз, бцтцн ъанишинликляриндян даща эялирли олмушдур. Шащын бу бюлэяни идаря ишиня тяйин етдийи Артабаз оьлу Тритянтящм орадан щяр эцн бцтцн бир артаба эцмцш топламышдыр (фарс юлчцсц олан артаба Ы Аттика медимни вя 3 Аттика хеники гядярдир). Тритянтящмин юзцнцн дюйцш атларындан башга 800 айьыры, 16000 мадйаны варды. О, щям дя щинд ъинсиндян о гядяр ит сахлайырды ки, дцзянликдя йерляшмиш дюрд бюйцк кянд бу итляря йем эятирмяли олмушдулар вя буна эюря дя онлар башга верэилярдян азад едилмишдиляр. Бабил щюкмдары беля варлы олмушдур.

193. Ассурийа торпаьына аз йаьыш йаьыр, лакин еля бу азаъыг йаьыш да дянли биткилярин ъцъярмяси вя бюйцмяси цчцн бяс едир. Якинляр щям дя, чай суйу иля суварылыр, дянли биткиляр эюйярир вя бюйцйцр. Лакин Мисирдя олдуьу кими, бурада чай дашыб зямиляри басмыр, суварма иши су эютцрян гурьулар (манъанаглар) сайясиндя ялля эюрцлцр. Бцтцн Бабил торпаьы да Мисир кими каналларла газыг-газыг едилмишдир. Бу каналларын ян бюйцйц эями щярякяти цчцн ялверишлидир: бу канал Фяратдан ъянуб-шярг истигамятиндя сащилиндя Нин шящяри йершялян о бири чайа – Дяъляйя (Тигря)тюкцлцр. Дцнйанын таныдыьым бцтцн юлкяляриня нисбятян бу торпаг, шцбщясиз, ян йахшы Деметра немятляри йетирир. Бунун яксиня, орада мейвя аьаълары – ня янъир, ня цзцм мейняси, ня дя зейтун битир. Деметра мейвясиня эялдикдя, торпаг бу мейвядян о гядяр бол йетирир ки, бурада мящсул, цмумян, ики йцз гат (йахшы эялян иллярдя), щятта, цч йцз гат олур. Буьда вя арпа сачаглары там дюрд бармаг ениня эялиб чатыр. Дары вя кцнъцт орада аьаъ щцндцрлцйцндя олур. Буну мян

Page 57: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

57

йахшы билирям, амма бу барядя данышмайаъаьам. Мцхтялиф тахыл биткиляринин мящсулдарлыьы барядя сюйляйяъякляримин Бабилдя олмайан адамларда неъя инамсызлыг доьураъаьыны билирям. Бабиллиляр ялиф йаьыны щеч ишлятмирляр, анъаг кцнъцт йаьындан истифадя едирляр. Оранын бцтцн дцзянликляриндя бол мящсул верян хурма аьаълары битир. Хурма аьаъы мейвясиндян чюряк, чахыр вя бал щазырлайырлар. Бабиллиляр хурма аьаъыны да ейни иля янъир аьаъларынын бяслянилдийи цсулла бясляйирляр. Онлар еллинлярин «еркяк» адландырдыглары хурма аьаъы чилийини бар верян аьаъа ъалайырлар ки, онун йетишмясиня вя вахтындан яввял тюкцлмямясиня кюмяк етсин. Ахы, гыш янъирляриндяки кими тумтюрядянляр «еркяк» хурма тохумунун цстцндя олур.

194. Инди мян (Бабил шящяринин юзцндян башга) бу юлкядя олан ян щейратямиз шейлярдян сющбят ачаъаьам. Чайла ашаьыйа, Бабиля цзцб эялян йцк эямиляри эирдя олуб тамам эюндян гайрылыр. Ассурийадан йухарыда йерляшян Ярмяндя бабиллиляр эяминин эювдяси цчцн сюйцд чубуглары кясирляр. Эяминин (эирдя) дибиня она охшар шякилдя эирдя эюн чякдикляри кими, эями (эювдясинин) байырына да тарым эюн чякирляр. Онлар эяминин ня эюйяртя щиссясини эенишляндирирляр, ня дя бурнуну ити едирляр, бялкя галхан сайаьы дяйирми эями гайырырлар. Сонра (йцкц бцрцмяк цчцн) эямини кцляшля долдурурлар вя йцкляйиб суйун ахары иля ашаьылара цзцб эетмяк цчцн ону чайа салырлар. Чай васитяси иля ашаьыйа, ясасян, эил габларда Финикийа чахыры дашыйырлар. Эямини айаг цстя дурмуш ики адам ики авар чякмякля идаря едир. Онлардан бири эямини аварла юзцня тяряф чякир, о бириси авара диряняряк эямини габаьа итяляйир. Беля эямиляри чох бюйцк щяъмдя дя гайырырлар, кичик щяъмдя дя. Ян бюйцк эямиляр 5000 таланта гядяр йцк эютцрцр. Щяр йцк эямисиндя дири ешшяк, даща ири эямилярдя бир нечя ешшяк олур. Таъырляр Бабиля чатараг юз малларыны сатмаьа башлайырлар. Ачыг сатышдан сонра (щюрцлмцш) эями эювдясини дя, бцтцн кювшяни дя бошалдырлар. Сонра да дяриляри ешшякляря йцкляйиб Ярмяня гайыдырлар. Ахы, суйун сцрятли ахынына эюря чай йухары цзмяк гятиййян мцмкцн олмур. Она эюря дя, эямиляри аьаъдан дейил, дяридян гайырырлар. Таъирляр юз ешшякляриня миниб Ярмяня

Page 58: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

58

чатандан сонра, дедийимиз тярздя тязя эямиляр дцзялдирляр. Онларын чай эямиляри беля олур.

195. Бабиллилярин эейимляри ися бах белядир. Бабиллиляр (яйинляриня) айаьа гядяр узанан кятан хитон, онун да цстцндян йун хитон эейинирляр. Бунларын цстцндян бир дя назик аь хланида салырлар. Айаггабылары (бу юлкядя) щамынын гябул етдийи вя Беотийа чякмяляриня охшар айаггабылардыр, бабиллиляр сачларыны узадараг, башларына чалма долайырлар вя бцтцн бядянляриня ятирли гятран сцртцрляр. Щяр бир бабиллинин мющцрлц цзцйц вя мящарятля ишлянмиш ясасы вар. Щяр ясада алма, гызыл эцл, замбаг, гартал вя йа башга бир шей ойулмушдур. Беля шякилли оймасы олмайан яса эяздирмяк онларда дяб дейил. Бабиллилярин защири симасы белядир. Онларын адятляри барядя мян бах бунлары демялийям.

196. Билдийимя эюря, ейни заманда, Иллирийа енетляриндя дя олан вя мяним фикримъя, ян аьыллы сайылан адятляри бах бунлардан ибарятдир. Илдя бир дяфя щяр кянддя адятян беля едирляр: ярэян йашына чатмыш бцтцн гызлары дявят едиб бир йеря йыьырлар. Онлары эянъ оьланлар ящатя едяр, ъарчы ися щяр гызы бир-бир габаьа дурмаьа мяъбур едяр, сонра эялин сатышы башланар. Яввялъя щамыдан эюзял гызы сатыша гойарлар. Ону бюйцк мябляья сатандан сонра, (гызлар рясми яр цчцн сатылырлар), ъарчы йердя галан гызлардан йеня дя ян эюзялини чаьырар. Чох варлы олан Бабил оьланлары бир-биринин сюзцнц кясяряк гиймяти артырар вя даща эюзял гызлары аларлар. Садя ъамаат ичиндян чыхыб, эюзяллийя о гядяр дя гиймят гоймайан оьланлар ися эюзял олмайан гызлары, цстялик дя пул аларлар. Ян эюзял гызлар сатыландан сонра ъарчы ян кифир, йа да шикяст гызын айаьа дурмасыны буйурар вя ону цстцндя ян аз пул верилмяк шярти иля юзцня арвад етмяйи оьланлара тяклиф едяр вя буна гане олан адам орталыьа чыхана гядяр тяклифи давам етдиряр. Беля гызларын цстцндя верилян ялавя пул эюзял гызларын сатышындан йыьылан пулдан юдянилярди, беляликля дя эюзял гызлар чиркин вя шикяст гызлары яря верярдиляр. Щяр кясин юз гызыны истядийи адама яря вермяси гадаьан иди вя еляъя дя сатын алынмыш гызы ону тящвил верян адамсыз евя апармаг олмазды. Тящвил верян адам гыз алмыш оьланын онунла щягигятян йашамаг истядийини мцяййянляшдиряндян сонра гызы евя апармаг

Page 59: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

59

оларды. Яэяр ким алдыьы гызла уйьунлашмасаймыш, гануна эюря пулу эери гайтармаг тяляб олунармыш. Ейни заманда, гоншу кяндлярдян дя нишанлы оьланларын эялмясиня вя гыз алмасына иъазя верилярди. Бу чох эюзял адят онларда инди йашамыр.

Page 60: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

60

197. Бабиллилярдя чох аьыллы бир адят дя вар. Щяр щансы бир хястяликдян язаб чякян адамы онлар базара чыхарырлар (ахы, онларда щяким йохдур). Базардан кечиб эедянлярдян (щяр кяс юзц бу хястялийи кечирибся, йа да ону башгаларында эюрцбся, хястялик барядя) она мяслящятляр верирляр. Сонра бу адамлар юзляринин щямин хястяликдян неъя саьалдыгларыны, йахуд эюрдцкляри хястяликлярин неъя саьалдыгларыны изащ едирляр. Онларда хястянин йанындан сяссиз-сямирсиз ютцб эетмяк гадаьан олунмушдур: щяр кяс онун хястялийини сорушмалыдыр.

Щередот. Тарих. 192, 194, 195, 196, 197. Бакы, Азярняшр, 1998. с. 85, 86, 87.

Sual və tapşırıqlar:

1. Бабилин зянэинлийини Щеродот неъя тяряннцм едир? Мятня ясасланараг буну фактларла шярщ един.

2. Бабил падшащлыьы фарслара ил ярзиндя ня гядяр верэи верирди. Верилян верэинин щяъми Бабилин зянэинлийини неъя якс етдирирди?

3. Мятндяки сцни суварманын инкишафыны якс етдирян фактлар щаггында данышын.

4. Щеродот Бабилистанда кянд тясяррцфатынын инкишафыны неъя якс етдириб.

5. Бабиллиляр хурмадан щансы мящсулларын щазырланмасында истифадя едирдиляр?

6. Мятндя гоншу дювлятлярин Бабилля тиъарят ялагяляри неъя якс олунуб?

7. Щеродот гядим бабиллилярин эейимлярини неъя тясвир едирди? 8. Эянълярин аиля гурмасы Бабилстанда неъя щяйата кечирилирди? 9. Бабилстанда хястяликлярин мцалиъяси щансы цсулларла щяйата кечи-

рилирди? 10. Бабиллилярин гызлары яря вермяси адятиня вя хястяляри мцалиъя етмяк

гайдасына мцнасибят билдирин.

Page 61: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

61

Бабилстанда е.я. ВЫ ясрдя чини габ цзяриндя аслан шякли

Е.я. ХЫВ ясрдя Месопотaмийада даш цзяриндя габартма цсулу иля

щазырланмышдыр

Sual və tapşırıqlar:

1. Икинъи шякилдя верилянляри тясвир един. 2. Бу шякилляря ясасян Бабилистанда сяняткарлыьын сявиййяси

щаггында фикир сюйляйя билярсинизми?

Page 62: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

62

10. ФИНИККИЙА. АШШУР

Ассур щюкмдары Ы Тиглатпаласарын1 Урартуйа йцрцшц Бюйцк аллащлар Ашшур, Шамаш вя Ададын кюмяйи иля мян,

Ассурийа чары Ы Тиглатпаласар… Наирийя2 йцрцш етдим. Вестник древней

истории, 1951, № 2,

стр. 280 (Перевод

И.М.Дьяконова)

Sual və tapşırıqlar:

1. Щансы Ассур аллащларынын адларыны дейя билярсиниз? 2. Ы Тиглатпаласар щансы иллярдя Ассурийаны идаря етмишдир? 1. Ы Тиглатпаласар – Ассурийа чары (е.я. 1115-1077-ъи илляр) 2. Наири юлкяси – Ван эюлц ятрафындакы вилайятлярdən бири

Ассурийа чары ЫЫЫ Тиглатпаласарын (е.я.744-727) Урартуйа щцъумu

Урарту чары Сардур1 мяня гаршы гийам етди… Мян ону

мяьлуб етдим. Онун ордуэащыны яля кечиртдим, щяйатыны хилас етмяк цчцн о, ялчатмаз Сибак даьына гачды. Мян Сардуру пайтахты Тушпа шящяриндя мцщасиряйя алдым, шящяр гапылары гаршысында бюйцк бир дюйцшя эирдим, … дцшмяня аьыр зярбя ендирдим…

Вестник древней

истории, 1951, №2,

стр. 296 (Перевод

1 ЫЫ Сардур – Урарту чары (е.я. 744-727-ъи илляр)

Page 63: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

63

И.М.Дьяконова)

Sual və tapşırıqlar:

1. Щансы щадися Ы Тиглатпаласарын Урартуйа щцъум етмясиня сябяб

олду? 2. Урарту иля Ассурийа арасында мцщарибя неъя гуртарды?

Sual və tapşırıqlar:

1. Шякилдя эюрдцкляринизи сюзля тясвир един. 2. Шякли щиссяляря бюлцн. Ону нечя мцстягил щиссяйя бюлмяк мцмкцн-

дцр? 3. Бу щиссяляр арасында ялагяляр тапын.

Ашшурда дивар цзяриндя тясвир

Page 64: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

64

Sual və tapşırıqlar:

1. Балтанын эюрцнцшцнц тясвир един. 2. Балтанын йцксяк сяняткарлыгла щазырландыьыны ня иля сцбут едя

билярсиниз? 3. Бу яшйаларын гызылдан щазырланмасы няйи эюстярир?

4. Шякилдя хянъярин щансы щиссяси тясвир едилмишдир?

Финикийа силащлары: гызылдан щазырланмыш мярасим балтасы; гызыл хянъяр, гайчы

Page 65: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

65

11. УРАРТУ

Ишпуинин оьлу Минуанын китабяси (е.я 810-781)

Ишпуинин оьлу Менуа Щалди аллащынын (яввялъядян1) кюмяйи иля йола дцшдц. Минуа дейир: - мян верэи гойдум. Мян китабя уъалтдым. Бюйцк Бцелмер2 юкясинин 4 (?) юлкя иля бирликдя ... (?). Атауни шящяри иля.. мян Урмийа юлкясиня эетдим, китабянин ясасыны гойдум.

Архийа юлкясиня ... Менуа дейир: Мян яля кечирдийим Шашили шящяриндя Халди

Аллащына абидя уъалтдым. Щалди аллащынын гцдряти алтында Ишпуинин оьлу, язямятли чар Биаина3 юлкясинин чары (Тушпаграт шящяринин кнйазы)4 Менуа дейир: бу юлкяни ким даьыдар...

Хрестоматия по

истории Древнего

Востока. М., 1963,

стр. 214

Sual və tapşırıqlar:

1. Урарту щюкмдары Ишпунин оьлу Менуанын китабяси нечянъи илляри

ящатя едир? 2. Мятндя щюкмдар Менуанын истилачы йцрцшляри неъя тясвир олунур? 3. Урарту тарихинин юйрянилмясиндя китабянин ящямиййяти щаггында

данышын.

Менуанын оьлу чар Арэиштинин сяфяри (е.я 781-760-ъы илlər)

«Арэиштинин анналары» 4-ъц сятiр сящ. 30-41. Менуанын оьлу Арэишти дейир: Hалдi Аллащы язямятлидир.

Халдованын гошунлары язямятлидир. Hалдi Аллащынын кюмяйи иля

1 Шярти тяръцмя 2 Бу сюз академик И.С.Мешшаниновун тяръцмясиндя верилиб 3 Ван эюлц сащилиндя йерляшян Урартунун мяркязи щиссяси 4 Урартунун пайтахты

Page 66: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

66

мян Мана1 юлкясиня гаршы чыхдым вя Иркеум юлкясини тутдум. Ассурийайа гядяр ирялилядим. Даь юлкяляриндя 6471 адам юлдцрдцм. Башгаларыны дири апардым, 236 атлы, 2251 юкцз, 8205 гойун сцрцсц. Арэишти деди: - Hалдi Аллащынын гцдряти иля бир илдя эюзял ишиляри щяйата кечирир.

Хрестоматия по

истории Древнего

Востока. М., 1963

стр. 214, 215.

Sual və tapşırıqlar:

1. Мятндя Менуанын оьлу Арэиштинин Манnа юлкясиня щцъуму неъя

тясвир олунуб? 2. Мятндя Урарту щюкмдарынын Манnаya щцъуму нятиъясиндя ялдя

едилмиш гянимятлярин щяъми щаггында ня дейилир?

Арэиштинин оьлу чар Сардурун Ассурийайа йцрцшц

(е.я. 760-730-ъу иля йахын) Сардур дейир: Мян Бабилистана2 - бцтцн юлкялярин цстцня

галхдым; мян Бабил юлкялярини ишьал етдим, мян гянимят цчцн бцтцн Бармат юлкясиня йолландым… Hалди аллащынын язямяти иля Сардур дейир: - Мян яввялляр эцълц олан цч сарайы алдым, мян щцъумла (щягиги мянада эцъля) бир эцндя 23 шящяри алдым, сарайлары тутuб талан етдим. Шящярляри йандырдым, юлкяляри бирляш-дирдим: киши вя онларын арвадларыны говдум; 8135 эянъи говдум. 25000 халгдан башга 600 гошуну, 2500 аты зябт етдим; 12300 ири буйнузлу мал-гараны, 32100 гойуну яля кечирдим; мян гошунлара яля кечирдийи юлкя иля мяшьул олмаьы ямр етдим.

Хрестоматия по

истории Древнего

Востока. М., 1963

1 Манна дювляти Урартудан шяргдя йерляшиrди 2 Шцбщясиз урартулулар Ассурийа дювлятинин бязи щиссялярини Бабилистан адландырырдылар

Page 67: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

67

стр. 214-215.

Sual və tapşırıqlar:

1. Урарту щюкмдары щансы аллаща ситайиш едирди? 2. Щюкмдар Сардур нечя шящяри алмышдыр? 3. Урарту щюкмдары дюйцш просесиндя ня гядяр дюйцшчцнц, ня гядяр

ящалини юз истиласы алтына кечирмишдир? 4. Sardurun Babilistanda ələ keçirdiyi qənimətə əsasən Babilistanın

necə ölkə olduğunu göstərin.

Урарту ялейщиня Ассурийанын кяшфиййаты

Ашшуррисуидян1 (?) чар ЫЫ Саргона2 мяктубу

(Мяним аьама, дцнйанын чарына). (Урартунун) 5 ъанишини Уасийя3 эялдиляр… О щалда ки, мяним аьам чар йазырды: «лазутчиекляр эетдиляр.

Мян онлары 3 щиссядя эюндярдим. Онларыn бир щиссяси эялиб чатдылар вя бу мялуматлары сюйлядиляр; башгалары ися щяля (Урартудан) чыхмамышдылар».

Чар Синахерибанын чар ЫЫ Саргона кяшфиййатчы мялуматы. Чара, мяним аьама – сянин гулун Синахерип4. Дцнйа мяним аьама, чара нясиб олаъаг. Ассурийа бцтцнлцкля, кился мябядляри, галаларын щамысы, чара; мяним аьамын – чарын цряйи онда тамам ращат олаъаг.

Уккийсилар5 мяня йазырдылар: «Урарту чары Гамир6 юлкясиня эедян кими, онун ордусу тамамиля дармадаьын едилди.

Онларда бюйцк гырьын олду. Инди юлкя сакитляшиб. Онун рящбярляринин щяр бири юз юлкясиня эетди. Баккодану7, онун Туртаны8 да тутулуб. Урарту чарынын юзц Уазанун1

1 Ассурийа чарынын аэенти 2 Ассурийа чары (722-705-ъи илляр е.я) 3 Урартунун ъянуб сярщяддиндя шящяр 4 Яввялляр Ассурийа чары ЫЫ Саргону явяз етмишdir 5 Бах: 5-ъи гейдя 6 Щямчинин Киммерлярин юлкяси, бу заман шярги Каппадокийада мяскунлашmışdılar 7 Бах: 4-ъц гейдя 8 Велможа адландырылан бюйцкляр; Туртан баш командан

Page 68: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

68

(вилайятиндяндир). Ашшурисинин мялуматы белядир. Халсу2 шящяринин ъанишини Набу-ли мяня йазды: «Мян Урарту чары щаг-гында мялуматла баьлы сярщяддя олан гала гарнизонларына йазырдым. О, Гамир юлкясиня дахил олан кими онун ордусу тамамиля дармадаьын едилди. 3 ян бюйцк орду рящбяри иля бирликдя дармадаьын едилди. Юзц ися юз юлкясиня гачыб, ишьалчылар щяля онун дцшярэясиня эялмяйибляр». Набу-линин мялуматы беля-дир. Мцасир (щюкмдар)3, онун гардашы вя онун оьлу Урарту чарыны саламламаьа эетдиляр. Хубушкийскинин4 (щюкмдарлар) чапары да ону гаршыламаьа эетди. Сярщяддя олан бцтцн гала гарнизонлары мяня беля хябяр вердиляр.

Ахат – Абиши5 евинин ряиси. Набу-линин Табаладан6 эятирдийи мяктубу мян юз аьама, чара эюндярдим.

Ассуррисуидян ЫЫ Саргона мяктуб

Чара, мяним аьама, – сянин гулун Ассурисуа. Дцнйа

мяним аьама, чара нясиб олаъаг. Дяниз сащилиндяки вилайятдя, Урарту торпаглары арасында (чар) Маннер7 цсйан галдырдылар, таладылар (вя) галхдылар (даьлара). Алусасиранын8 ъанишини Абалукуну вя Туннайы, Карсипара9 (мцщафизя) хидмяти цчцн Маннейевлярин сярщяд юлкясиня йола дцшдцляр. Урарту (чары) – Турушпедя10 тяляфата уьрадылар. Бцтцн ъанишинляр – онун йанында.

Ъанишинин ЫЫ Саргона мяктубу

1 Уаси шящяринин вилайяти 2 Халсу мющкямляндирилмиш шящяри ифадя едир 3 ЫЫ Саргона Ашшур Аллащынын мяктубу. Ялавя 26 4 Урартунун ъянуб шящяриди 5 ЫЫ Саргонун гызы Ахат-Абиша, Табала чарына Амбарися яря верилмиш. Амбарис е.я. 713-ъц илдя цсйан галдырмыш, лакин Саргон тяряфиндян мяьлуб едиляряк ясир алынмышдыр 6 Бах: 1-ъи гейд 7 Маннейалылар щаггында бах. Ашшур Аллащы ЫЫ Саргонун мяктубу 8 Бах: 26-ъы гейд Ашшур Аллащы ЫЫ Саргонун мяктубу 9 Мялум олмайан йер ады 10 Бах: 9-ъу гейдя

Page 69: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

69

Чара, мяним аьама, сянин гулун Ассурисиа1 дцнйа мяним аьама, чара гисмят олаъаг.

Мяним чара, юз аьама йаздыьым, щярби ряися, Нарачыйа аиддир: чарын ялейщиня данышан 20 командир тутулмушдур. Инди Урарту чары Турушпада чыхыш етди вя онлары щябс етди (йахуд баьлады) (?) галан адамлар, щансы ки, онларла бирликдя иди, талан едилдиляр. Ветеранларла2 бирликдя ъями 100 адам юлдцрмцшдцр.

ЫЫ баш командан3 Урсине, Аблиукнумун гардашы (иди) Турушпада йахаланды. Аблиукнум онун йанына Турушпайа эялди, юз гардашынын йанына. О, онлардан хянъяри сорушду. Щеч кяс бир сюз демяди. О галдырды (хянъяри) вя онлар ону бурахдылар.

Мяним аьам чарын Исийаува аид оланлар барядя йазырдылар. Бу щагда щеч ким щеч ня билмир. О юз евини тярк етди (?). Мян дяфялярля сорушдум. Амма щеч ким дейя билмяз. О саьдыр, йохса юлцб. Гонес, щансы ки, мян Биткийя эюндярдим (...) (?) - о йохдур. Мян ону эюрмядим. О дяфялярля сорушду, лакин щеч ким она дейя билмяди. Инди мян йазырам – онлар сорушмалыдырлар. Мян юйряниб чара йазаъаьам.

Чарын аэентинин чар ЫЫ Саргона мяктубу Чара, мяним аьама – сянин гулун Габбу-ана-ашур4

мяним аьамын, чарын мяня вердийи ямрляря аид, хидмятя аид; беля ки, Урарту чары Курбане шящяриндя (?)5 евя (мябядя) дахил олду. Мяним атлыларым щансы ки, эетмяли идиляр, Набирлийя, Ассурбелдану Ассуррисуейя6 эедяъякляр. Биз дяфялярля ашаьыдакылары ешитдик: Урарту (чары) Турушпа7 шящяриндян чыхмырды, чарын бизя вердийи хидмят ямрини биз дашыйырыг, (онунла) горунмуруг. Дууза айынын 16-ъы эцнцндя (?) мян Курбана чатдым, аба айынын 20-ъи эцнцндя мян аьама, чара

1 Бах: 1-ъи гейдя 2 Щягигятян ветеранлар, йени эялянлярдян сечилянляр 3 Бах: 17-ъи гейдя 4 Ассурийа чарынын аэенти 5 Е.я. 8-ъи ясрин яввялляриндя Ассурийайа аид олан шящяр – Курбан 6 Бах: 1-ъи гейдя 7 Бах: 9-ъу гейдя

Page 70: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

70

мяктуб йаздым).

Ассурисуидян чар ЫЫ Саргона мяктуб Мяним аьама, чара сянин гулун Ассурисуа. Дцнйа мяним

аьама, чара нясиб олаъаг. Чарын юлкяляри бцтцнлцкля, мющкям-лянмиш шящярляр, щяр шей бцтцнлцкля чара гисмят олаъаг.

Гурианийя юлкяси (вя) Наэиу юлкяси Урарту вя Гамир арасында йерляшир. Сонунъулар Урарту халгына тюйъц юдяйирляр. Урарту халгы Гамир юлкяси ялейщиня щярякят едяндя Урарту халгы мяьлуб олду. Орадан беля сайда дюйцшчц... 8 мин адам...

Хрестоматия по истории

Древнего Востока. М., 1963

стр. 215, 216, 217, 219, 220.

Sual və tapşırıqlar:

1. Мятндя Урарту падшащлыьынын щансы яйалятляринин адлары чякилир. 2. Ассурийа чары ня мягсядля Урарту ялейщиня кяшфиййат материаллары

топлайырды? 3. Ассурийалыларын топладыьы кяшфиййат материалларна эюря Урартунун

орду щиссяляриндя вя иътимаи щяйатында вязиййят неъя иди? 4. Кяшфиййат материалларында Урартунун щансы яйалятиндя чара гаршы

цсйан щаггында мялумат верилир? 5. Урартуда щярби щисся ряисляри чара гаршы чыхыш етмишляр? 6. Ассурийа щюкмдарынын аэентинин мялуматына эюря Урарту

щюкмдары щансы шящярдя иди? 7. Ассурийа чарынын аэенти Урартунун даща щансы яйалятинин адларыны

ачыглайыр? 8. Ассурийа зяифлямиш Урартуну истила етмяк цчцн ня кими щазырлыг

ишляри щяйата кечирир?

Урартуда фил дишиндян щазырланмыш аслан щейкяли (Алтунтяпя-Ярзинъан)

Page 71: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

71

Page 72: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

72

12. ИСКИТЛЯР

Фукидид скифлярин дювлятинин щярби гцдряти щаггында

…Авропанын Ионий кюрфязи1 иля Евкинск Понту арасында йерляшян бцтцн чарлыгларындан одрислярин чарлыьы2 эялирляринин мябляьиня вя цмумиййятля йашайыш сявиййясиня эюря ян гцдрятлисидир; лакин щярби гцввя ъящятдян вя ордунун сайына эюря, о, скифлярин чарлыьындан чох эери галыр. Сонунъу иля няинки Авропада, щям дя Асийада щеч бир халг мцгайися едиля билмяз; щеч бир халг юзц скифляря гаршы дурмаг гцввясиндя дейил, яэяр скифляр юз араларында йекдиллик шяраитиндя йашасалар.

Фукидид. История

СПб, 1999, стр.126

Sual və tapşırıqlar:

1. Адриатик дянизи иля Понт арасында йерляшян Авропа дювлятляриндян щансы даща варлы вя зянэин иди?

2. Гейд едилян яразидяки дювлятлярдян щансы щярби гцдрятиня эюря биринъи йердя дурурду?

3. Скифляр щансы щалда юз мяьлубедилмязликлярини горуйуб-сахлайа билярди?

1 Ионий кюрфязи – Адриатик дянизи 2 Одрисляр-фракийа тайфасы

Page 73: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

73

Щеродот искитлярин мяскунлашдыьы яразиляр щаггында

1. Андрофаглар 2. Меланхлар 3. Будинляр 4. Неврляр 5. Якинчи скифляр 6. Якинчи скифляр 7. Щипанис 8. Борисфен 9. Агафирсляр

10. Порат 11. Тирас 12. Каллипидляр 13. Олвийа 14. Кючяри скифляр 15. Щеррас

16. Танаис 17. Танаис 18. Чар скифляри 19. Меот 20. Пантикапей 21. Меотлар 22. Щипанис 23. Неапол 24. Таврлар 25. Евксин Понту 26. Щерсонес 27. Тир 28. Истр 29. Фракийалылар

Page 74: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

74

Борисфеншлярин Понтйанын искит торпагларынын тяхминян ортасында йерляшян тиъарят лиманы йахынлыьында еллин искитляри – каллипидляр йашайыр; онлардан сонра ализон адланан башга гябиля эялир. Онлар каллипидлярля бирликдя галан искитлярля ейни щяйат тярзи кечирирляр, амма буьда, соьан, сарымсаг, мяръи, дары якир вя бунларла доланырлар. Ализонлардан шимала доьру якинчи искитляр йашайыр. Онлар юзляри йемяк цчцн дейил, сатлыг тахыл якирляр. Нящайят, онлардан даща йухарыда неврляр йашайырлар…

Дяниз тяряфдян Борисфенин архасынъа юнъя Щилейа узаныб эедир, ондан шималда якинчи искитляр йашайырлар. Щипаис чайы гыраьында йашайан еллинляр онлары борисфенлиляр, юзлярини ися олвиополитляр адландырырлар…

Бу якинчи искитлярдян шяргя доьру, Пантикап чайынын о бири тяряфиндя кючяри искитляр йашайырлар, онлар щеч ня якиб, щеч ня дя бичмирляр. Щилейадан башга, бцтцн Искит Елиндя аьаъа раст эялмязсян. Бу кючяриляр ися шяргя доьру Щерр чайына гядяр он эцнлцк йолу олан бир бюлэяни тутурлар.

Щерр чайынын архасынъа щюкмдар торпаглары дейилян бюлэя эялир. Орада ян ряшадятли вя чох сайлы искит гябиляси йашайыр. Бунлар башга искитляри юз щакимиййяти алтында олан гябиляляр сайырлар…

Таврлар Искит Елинин бир щиссясиндя … йерляширляр… Таврлардан сонра гисмян шяргя доьру дяниз гыраьында, гисмян дя Киммерийа Боспорунун гярбиндя вя Меотида эюлцндян башламыш бу эюлцн лап узаг кцнъцндя она тюкцлян Танаис чайына гядяр йеня дя искитляр йашайырлар. Искит Елинин Истрин йухары ахарында материкин ичярисиня узанан шимал щиссяси юнъя агафирслярля, сонра неврлярля, даща сонра андрофагларла вя нящайят меланхенлярля сынырланыр.

Щеродот. Тарих. Ы щисся. Бакы, 1998, сящ.222-223; 245-246.

Sual və tapşırıqlar:

1. Щансы Искит гябиляляринин адларыны дейя билярсиниз? 2. Еллин искитляри иля ализон гябиляси арасында щансы фяргляр вардыр? 3. Мяшьулиййятиня эюря искитляр щансы груплара бюлцнцр?

Page 75: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

75

4. Щеродот искитлярин щансы щиссясини щюкмдар искитляри адландырыр? 5. Искитлярин бу групунун щюкмдар искитляри адландырылмасыны сиз ня

иля ялагяляндирярдиниз?

Щеродот искитлярин мяьлубедилмязлийи щаггында

…бцтцн танынмыш халглар ичярисиндя йалныз истикляр биръя сянятя, амма инсан щяйаты цчцн ян ваъиб сянятя йийялянибляр. Бу да одур ки, истикляр онларын йурдуна щцъум етмиш биръя дцшмяня дя хилас олмаг имканы вермирляр, щям дя искитляр юзляри йол вермясяляр, щеч кяс онлары йахалайа билмяз. Ахы искитлярин ня шящярляри, ня дя мющкямляндирилмиш галалары вар; онлар евлярини дя юзляри иля апарырлар. Онларын щамысы сцвари охатанлар олуб, якинчиликля дейил, щейвандарлыгла мяшьул олурлар1. Онлар алачыгларда йашайырлар. Беля бир халг неъя дя йенилмяз вя басылмаз олмасын?

Щеродот. Тарих. Ы щисся, Бакы, 1998, сящ.230

Sual və tapşırıqlar:

1. Искитляр диэяр халглардан щансы хцсусиййятляриня эюря фярглянирдиляр?

2. Мятндяки щансы фикир искитлярин юз елляриндя мяьлуб олмамасыны эюстярир?

3. Йухарыда верилмиш сянядя вя тарих дярсляриндя ялдя етдийимиз биликляря ясасян дейин: искитляр тясяррцфатын щансы сащяляри иля мяшьул олурдулар; щейвандарлыгла мяшьул олмаг искитлярин физики щазырлыьына вя дюйцшкянлийиня неъя тясир эюстяря билярди?

Щеродот искит адят-яняняляри барясиндя

…гурбанлыг щейванын габаг айагларыны баьлы сахлайырлар.

Гурбан эятирян адам щейванын архасында дайаныб баьын уъундан чякир, сонра щейваны йеря йыхырлар… Сонра илэяйи щейванын бойнуна кечириб илэяйя салынмыш чубуьу бурараг

1 Бурада Щеродот яслиндя щейвандар искитлярдян сющбят ачыр. Еля бу мцяллифин юзц искитлярин бир щиссясинин якинчиликля мяшьул олмасы барясиндя мялумат верир

Page 76: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

76

щейваны боьурлар… Даща сонра щейванын дярисини сойур вя яти биширмяйя башлайырлар.

…Искитляр … донузлары гурбан кясмирляр вя цмумян бу щейванлары юз юлкяляриндя йетишдирмяк истямирляр.

Андла мцгяддясляшян достлуг мцгавиляляри искитлярдя беля щяйата кечирилир: мцгавиля иштиракчыларынын ганы гатышмыш шярабы бюйцк эил габа тюкцрляр… сонра гылынъы, охлары, дюйцш балтасыны вя сцнэцнц габын ичиня салырлар. Бу мярасимдян сонра узун-узады овсунлар охуйур, даща сонра щям мцгавиля иштиракчыларынын юзляри, щям дя бурада олан даща щюрмятли адамлар габдан чахыр ичирляр.

…Искит хаганы юляндя … бюйцк дюрдкцнъ хяндяк газырлар. Хяндяйи щазырлайыб, ъясяди арабайа галдырыр вя мумлайырлар, сонра мярщумун гарныны йарыб ону тямизляйирляр вя дюйцлмцш (киперля), ятирлярля (селерейа) тохумлары вя ъиря иля долдурурлар. Бундан сонра гарны тикирляр вя мярщуму арабада бюлэяляря апарырлар. Бцтцн бюлэяляри… эяздирирляр… мейиди саман дюшякдя гября саллайырлар, щяр ики тяряфиндя йеря низя санъырлар, гябрин цстцня тахталар дюшяйир, онлары да гамыш щясiрлярля юртцрляр. Гябрин галан эениш сащясиндя хаганын яввялъядян боьулмуш кянизляриндян бирини, еляъя дя сагисини, ашнасыны, мещтярини, эюзятчисини, ъарчысыны, атларыны, щяр ъцр ев щейванынын илкинини дяфн едирляр; бурайа … гызыл ъамлар … гойурлар. Бцтцн бунлардан сонра щамылыгла гябирин цстцня торпаг тюкцб бюйцк тяпя (курган) дцзялдирляр …

…Башга искитляр юляндя онларын ян йахын гощумлары юлцнцн ъясядини арабайа гойуб бцтцн бюлэя бойу достларынын йанына апарыр… достлары да мярщуму гябул едир, ону эятирянляря гонаглыг верирляр… Ади адамларын мейидини бюлэядя … бу ъцр эяздиряндян сонра дяфн едирляр. Дяфндян сонра искитляр юзлярини беля паклайырлар: яввялъя башларына ятирли йаь чякиб йуйурлар, бядянлярини ися (щамамда буьла пак едирляр).

Щеродот. Тарих. Ы щисся, Бакы, 1998, сящ.233-238 (Тяръцмя едяни П.Хялиов).

Sual və tapşırıqlar:

1. Искитлярдя гурбанлыг щейваны кясяркян щансыы гайдайа ямял етмяк

Page 77: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

77

лазым эялирди? 2. Достлуг мцгавиляляри баьлайан искитляр ону даща да мющкямлян-

дирмяк цчцн щансы гайдадан истифадя едирдиляр? 3. Искит хаганынын дяфн едилмяси заманы хаганла бирликдя онун

хидмятчиляринин дя басдырылмасы, сизъя, ня иля баьлы олмушдур? 4. Искит хаганлары иля садя искитлярин дяфн едилмя гайдалары арасындакы

охшар вя фяргли ъящятляри эюстярин.

Щеродот искитлярин юз адят-яняняляриня садиг галмалары барясиндя

Искитляр… яъняби адятляриндян инадла чякинирляр, юзц дя

башга халгларын дейил, мящз еллинлярин адятляриндян гачырлар. Буну Анахарсисин1, сонра ися Скилин талейи айдын эюстярир. Ана-харсис чохлу юлкя эюрмцш, ораларда юз мцдриклийини эюстярмишдир. Эери дюняндя о, искит сынырларында Щеллеспонтдан цзяряк Кизикдя2 дайанмалы олмушдур. Кизиклиляр еля бу вахт Аллащлар Анасы байрамыны тянтяня иля кечирирмишляр. Анахарсис илащяйя беля бир ящд еляйиб: о, евя саь-саламат дюнярся, кизиклилярдя эюрдцйц мярасим цзря гурбан веряъяк. Искит Елиня дюнян Анахарсис эизлинъя… Кизикдя эюрдцйц байрам мярасимини там йериня йетирмишдир. Бир няфяр искит Анахарсисин бу мярасими йериня йетирдийини эюрцб буну хаган Савлийа чатдырмышдыр. Хаган юзц щадися йериня эялиб Анахарсисин бу байрамы кечирдийини эюрян кими йайы чякиб, охла ону юлдцрмцшдцр. Щяля индинин юзцндя дя Анахарсис щаггында суал веряндя дейирляр ки, ону танымырлар, чцнкц о, Елладада олуб, йаделиллярин адятини эютцрмцшдцр.

…Илляр кечяндян сонра беля бир агибят… Искит хаганы Ариапифин… Скил адлы оьлунун да гисмятиня дцшмцшдцр. О, искит олмайан истрийалы бир гадындан доьулмушдур. Анасы она еллинъя данышмаьы вя йазмаьы юйрятмишдир… Ариапифин юлцмцндян сонра тахт-таъ … Скиля кечмишдир… Скил бу халгын щяйат тярзини щеч севмирмиш. Алдыьы тярбийянин тясири иля хаган Еллин адятляриня даща чох мейл эюстярирмиш… Искитляр она гаршы цсйан

1 Анахарсис – Искит хаганы Савлинин гардашы. Йунанларын дцнйанын йедди мцдрики сырасына дахил етдийи адамлардан бири 2 Кизик – Мярмяря дянизинин ъянуб сащилиндя йунан колонийасы

Page 78: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

78

галдырырлар, Терейанын1 гызынын оьлу Октамасады чар гойурлар. Скил… Фракийайа гачыр. Октамасад… фракийалыларын цстцня эедир. О, Истря йахынлашаркян фракийалылар она гаршы чыхырлар: дюйцш яряфясиндя Ситалк2 беля тяклифля Октамасадын йанына адам эюндярир: «Ня цчцн биз бир-биримизя щцъум етмялийик? Сян мяним баъым оьлусан, мяним гардашым сянин ялиндядир, ону мяня вер, мян ися Скили сяня верярям; … Ситалкын гардашы доьрудан да ондан гачараг Октамасадын йанында эизлянирди. Октамасад онун тяклифини гябул едир вя юз дайысыны Ситалка верир, гардашы Скили алыр… Скилин башыны вурмаьы ямр едир…».

Хрестоматия по истории древнего

мира. т.2. Греция и Эллинизм. М.,

1951, стр 303-304

Sual və tapşırıqlar:

1. Искит хаганы ня цчцн юз гардашы Анахарсиси юлдцрцр? 2. Искитляр Анахарсисин еллин адятляриня ямял етмясиндян неъя хябяр

тутурлар? 3. Скилин еллин адятляриня мейл эюстярмясиндя кимин тясири олмушдур? 4. Скил ня цчцн Фракийайа гачмышды? 5. Скилин яля кечирилмясини вя юлдцрцлмясини тясвир един. 6. Искитлярин яъняби адятляриндян инадла чякинмяляриня мцнасибятинизи

эюстярин.

1 Терейа – Одрисляр тайфасынын чары 2 Ситалк – Терейанын оьлу

Page 79: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

79

Скифлярин дюйцш сящняси.

Е.я. ЫВ яср

Page 80: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

80

Скиф охатанлары. Е.я. ЫВ яср

Sual və tapşırıqlar:

1. Илк шякилдяки дюйцшчцляри щансы груплара бюлмяк олар? 2. Дюйцшчцлярин эейимлярини тясвир един.

Гызыл бойунбаьы. Е.я. ЫВ яср

Page 81: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

81

Гызыл сырьалар. Е.я. ЫВ яср

Sual və tapşırıqlar: 1. Бязяк яшйаларынын гызылдан щазырланмасы сизъя, няйи

эюстярирди? 2. Сырьаларын формасы барядя ня дейя билярсиниз?

Page 82: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

82

13. МИДИЙА

Щеродот Мидийа дювлятинин йаранмасы щаггында

…Йухары Асийа цзяриндя Ассурийа щюкмдарлыьы 520 ил сцрмцшдцр. Ассурийалылардан илк дяфя мидийалылар гопуб айрылмышлар. Мяня еля эялир ки, онлар азадлыг мцбаризясиндя иэидлик эюстярмишляр вя кюлялийи йыхыб, азадлыг ялдя етмишляр. Сонра мидийалылар башга халглара да юрняк олмушлар.

96. Лакин бу материкин бцтцн халглары тязяъя азадлыг ялдя едян кими, йенидян ясарят алытан салынмышлар. Бу да бах беля баш вермишдир: Мидийада Фряюртянин оьлу Дейок дейилян мцдрик адам йашайырмыш. Щямин бу Дейок щюкмдар олмаг щявясиня дцшцр вя юз арзусуну бах беля щяйата кечирир: о вахт лидийалылар кяндлярдя йашайырмыш. Дейок юзцнцн (доьма) кяндиндя щяля яввяллярдя щюрмят газаныбмыш, сонра ися мящкямя ишляриня бахараг даща сяйля щагг-ядаляти эюзляйирмиш. Бцтцн Мидийада бюйцк ганунсузлуг щюкм сцрся беля, Дейок яйрилийин дцзлцйя щямишя дцшмян олдуьуну биля-биля йеня ядалятли щярякят едирмиш. Щямкяндлиляри онун бу габилиййятини эюрцб ону юзляриня мящкямя щакими сечмишляр. Дейок ися щюкмдарлыьа чатмаг ниййяти иля мящз бу ъцр тямиз вя щагпяряст щаким олмушдур. Бунунла да юз щямкяндлиляринин кифайят гядяр тягдирини газанмыш, щятта (яввялляр ядалятсизлик гурбаны олмуш) башга кянд сакинляри дя Дейокун йеэаня ядалятли щаким олдуьуну ешидиб, юз чякишмялярини щялл етмяк цчцн онун йанына эялирмишляр вя беля-беля ахырда анъаг она етибар эюстярмяйя башламышлар.

97. Беляликля Дейокун йанына эялян адамларын (сайы) эетдикъя чохалырмыш, чцнки онлар Дейокун ядалятли щюкмляр чыхардыьыны ешидирмишляр. Онда Дейок гярара эялир ки, (инди) щяр шей онун ялиндядир вя яввялляр ъамаата мящкямя гурдуьу (кцрсцдя) яйляшмякдян имтина еляйир. О билдирир ки, даща бундан сонра мящкямя гурмайаъагдыр. Беля ки, юз ишляриня биэаня галараг, эцнлярля юзэялярин чякишмялярини щялл

Page 83: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

83

етмяк онун цчцн ялверишли дейил. Бу вахт кяндлярдяки ганунсузлуг яввялкиндян дя бетярляшир. Онда мидийалылар вязиййяти мцзакиря етмяк цчцн бир йеря топлашырлар. Бу заман, мяним дцшцндцйцмя эюря, Дейокун тяряфдарлары тяхминян бах беля дейирляр: «Бундан сонра биз яввялляр йашадыьымыз кими йашайа билмярик. Эялин юзцмцзя щюкмдар сечяк. Онда торпаьымызда ганун вя гайда щюкм сцряр, юзцмцз дя ади ишляримизя гайыда билярик вя ганунсузлуг вятянимизи бурахыб эетмяйя бизи мяъбур едя билмяз». Онлар бу ъцр сюзлярля, цмумян, бир-бирини инандырырлар вя щюкмдар сечмяк гярарына эялирляр.

98. Еля ки, мидийалылар кими щюкмдар сечмяк щаггында мяслящятляшмяйя башлайырлар, онда щамы Дейоку тярифляйиб ону тяклиф едир, ахырда ону бир сясля щюкмдар сечирляр. Онда Дейок да юз щюкмдарлыьына лайигли бир сарай тикдирмяйи ямр едир. Мидийалылар ися итаят едяряк онун юзцнцн эюстярдийи йердя бюйцк вя алынмаз бир сарай (гяср) тикдирирляр. Щюкмдара бцтцн Мидийадан шяхси кешикчиляр топламасына иъазя верирляр. Дейок тахта чыхандан сонра (тязя) бир шящяр тикдириб ону горумаьы, галан башга шящярляри талейин цмидиня бурахмаьы мидийалылара буйурду. Мидийалылар онун бу буйуруьуну да йериня йетирирляр вя Дейок мющкямляндирилмиш бюйцк бир шящяр – индики Акбатананы салдырыр. Онун щасарлары щалгалама олуб бири о бирини ящатя едирмиш. Гала диварлары еля тикилибмиш ки, санки бир дивар даиряси галанын щцндцрлцйцня эюря о бири дивар щалгасынын цстцндя дайанырмыш. Шящярин тяпяляр цстцндя салынмасы бу вязиййят цчцн ялверишли олмагла бярабяр, йерин юзц дя сцни шякилдя бир гядяр дяйишдирилибмиш. Бцтцн щасар даиряси йеддидир, ахырынъы даирянин ичиндя щюкмдарын сарайы вя хязиняси йерляшир. Ян бюйцк щасар даирясинин узунлуьу тяхминян Афинанын щасар даиряляри гядярдир. Биринъи щасар даирясинин бцръц – аь, икинъисинinки – гара, цчцнъцсцнünкц – чящрайы, дюрдцнъцсцнünкц – тцнд эюй, бешинъисинinки – сяндял рянэиндядир. Беляликля, бцтцн бу беш даирянин бцръц ялван рянэлянмишдир. Ахырынъы ики даиряйя эяляндя, онун бир

Page 84: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

84

бцръц – эцмцшя, о бири – гызыла тутулмушдур. 99. Дейок юз сарайынын ятрафына беля щасарлар чякдир-

мишдир. Башга халглара ися бу щасар ятрафында йерляшмяйи бу-йурмушдур. Тикинти (сарай) гуртаранда Дейок щяр шейдян яввял бах беля бир гайда (сарай тяшрифаты) гоймушдур: Щеч кяс бирбаша щюкмдар щцзуруна эетмямяли, амма бцтцн ишляр цчцн нюкярляр (мцждячиляр) васитясиля эедиш-эялиш йаран-малыдыр, щюкмдарын цзцня бахмаьа ися щеч кяся иъазя верилмямялидир. Бундан башга, щюкмдарын щцзурунда эцлмяк, йа да тцпцрмяк истинасыз олараг щамы цчцн ядябсизлик сайылмалыдыр. Дейок она эюря юзцня беля бир ъялал дцзялдир ки, кцбар аилялярдян чыхыб, иэидликдя ондан эери гал-майан эянълик достларындан вя йашыдларындан юзцнц горусун. Бунлар ону эюря билмясяляр, ня она щясяд апарарлар, ня дя щяйатына гясд едярляр, яксиня, Дейокун тясяввцрцня эюря, ону йцксяк мяхлуг сайарлар.

100. Дейок беля гайдалар гойараг юз щакимиййятини мющкямляндирдикдян сонра ганунчулуьа ъидди ямял еляйир. Шикайятляр щюкмдара йазылы шякилдя верилир. О, бунлара бахыб эери гайтарыр. Дейок шикайятляря беля мцнасибят бясляйир. Бязи щалларда ися щюкмдар беля гайда гойур: Дейок щяр щансы бир ъинайят щаггында ешидиб, мцгяссирляри юз йанына чаьырыр вя онлары тутдуглары ишя эюря ъязаландырыр. Онун бцтцн юлкядя хяфиййяляри вя хябярчиляри вармыш.

101. Ня ися, Дейок Мидийа халгыны бирляшдирир вя бцтцн Мидийада щюкмдарлыг едир. Мидийалыларын тайфалары бунлардыр: буслар1, паретакенляр, струхатлар, аризантлар, будиляр вя маьлар. Мидийа тайфалары2 бах, бу гядярдир.

102. Дейокун Фряюртя адлы оьлу варды. Дейок 53 иллик щюкмдарлыгдан сонра вяфат едир, щюкмдарлыг ися Фряюртяйя кечир. Фряюртя щакимиййяти яля алыб мидийалылара щюкмдарлыг етмякля кифайятлянмяйяряк, фарсларын цстцня мцщарибяйя эедир. Онун илк щцъумуна фарслар мяруз галырлар вя мидийалылара илк

1 Ф.Г. Мишшенконун изащатында «буслар» йунан ялифбасы транскрипсийасына эюря

«боусиляр» шяклиндя йазылыр 2 Щеродотун мидийалылары гябиляляря бюлмяси юзцнц доьрултмур

Page 85: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

85

дяфя онлар табе олурлар. Фряюртя бу ики, юзц дя гцдрятли халга щаким кясиляряк, сонра Асийа халгларыны далбадал юзцня табе етмяйя башлайыр. Нящайят, о ассурларын цзяриня йцрцш едир (Мящз щямин ассурлар ки, онлар Ниня сащиб олуб, яввялляр бцтцн Асийайа аьалыг едирдиляр, инди ися мцттяфигляринин гопуб айрылмасындан сонра тяк галмышдылар, амма бунунла беля, юз евляриндя щяля дя кифайят гядяр эцълц идиляр). Фряюртя юзц 22 иллик щюкмранлыгдан сонра бу йцрцшдя щялак олур вя ордусунун да бюйцк щиссяси мящв едилир.

103. Фряюртянин юлцмцндян сонра щюкмранлыг онун оьлуна, Дейокун нявяси Киаксара кечир. Данышыланлара эюря бу Киаксар юз сяляфляриндян даща йахшы щярбичи олмушдур. Асийа ордусуну илк дяфя силащ нювляриня эюря ясэяри щиссяляря о бюлмцш, щяр щиссяйя – низячиляря, каманчылара вя сцвариляря сярбяст щярякят етмяк ямри вермишдир. О вахта гядяр бцтцн орду интизамсызъасына гарышыг олмушдур. Бу щямин Киаксардыр ки, лидийалыларла вурушунда эцндцз гяфлятян эеъяйя дюнмцшдц. Киаксар Галисин о тяряфи бойу Бцтцн Асийаны юз щакимиййятиня бирляшдирир. О, атасынын интигамыны алмаг вя Нин шящярини даьытмаг цчцн табелийиндя олан бцтцн халгларла бирликдя Ниня гаршы йцрцш едир. Киаксар ассурлары йениб Нини мцщасиряйя алмаьа башлайан заман башда Протофиейин оьлу щюкмдар Мадиес олмагла искитлярин бюйцк гошуну онун щюкмдарлыьынын сярщядляриня сохулур. Искитляр киммериляри Авропадан сыхышдырараг онлары Асийада изляйирдиляр, инди дя Мидийа торпаьына сохулмушдулар.

104. Меотида1 эюлцндя Фасис чайына вя колхлар юлкясиня гядяр айагла 30 эцня асанлыгла эетмяк олар. Колхидадан Мидийайа да мясафя узаг дейил – бу юлкяляр арасында саспирляр дейилян биръя халг йашайыр. Онлардан ютцб Мидийайа чатмаг олар. искитляр ися Мидийайа, щяр щалда, бу йолла йцрцш елямямишляр, бялкя, дцз йолдан бурулуб, Гафгаз даьларыны саь тяряфдя гойараг даща узаг олан йолла эетмишляр. Мидийалыларын искитлярля вурушмасы да еля бурада башламышдыр. Бу вурушмада

1 Меотида – индики Азов дянизи

Page 86: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

86

мидийалылар басылмыш вя онларын гцдряти сарсыдылмышдыр1. Искитляр ися бцтцн Асийа цзяриндя щаким олмушлар.

Щеродот. Тарих. 95, 96, 97, 98, 99, 100, 102, 103, 104. Бакы, Азярняшр, 1988, с.51, 52, 53, 54.

Sual və tapşırıqlar: 1. Щеродот Мидийанын йаранмасыны Ассурийанын парчаланмасы

иля ялагяляндирмякля ня демяк истйяирди? 2. Мятндя Дейок вя онун шяхсиййяти, еляъя дя иътимаи фяалиййяти

щаггында ня дейилир? 3. Ядалятли щаким олан Дейок щансы мягсядля яйалят

щакимлийиндян имтина едир? 4. Мидийалылар ня цчцн Дейоку юзляриня щюкмдар сечдиляр? 5. Акбатан шящяринин салынмасы тарихчясини данышын. 6. Дейокун сарайынын архитектура вя мемарлыг цслубу щаггында

мятндя ня дейилир? 7. Дейок щюкмдарын гябулуна дцшмяйи мцряккябляшдирмякля,

щансы мягсяди эцдцрдц? 8. Дейок мидийалылары бирляшдиряряк гцдрятли дювляти неъя йарада

билди? 9. Дейокун оьлу Фряюртя фарслары Мидийайа бирляшдирмякля

реэионда ня кими рола малик олду? 10. Фряюртянин юлцмцндян сонра Мидийада щакимиййятя эялян

онун оьлу Киаксар щансы щярби ислащатлары кечирмишдир? 11. Искитлярлярин мидийалылар цзяриндяки гялябяси Щеродотун

искитляр щаггында дедийи щансы тярифи бир даща тясдиг едир?

1 Бу мялумат Мидийайa даир бязи мянбялярдя Мидийа дювлятинин мящв едилмяси

кими изащ едилмишдир. Бу йанлыш фикирдир

Page 87: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

87

14. ИРАН

Щеродот Иран дювлятинин йаранмасы щаггында

130. Беляликля Астиаг 35 иллик щюкмдарлыгдан сонра щакимиййятдян мящрум олур. Онун сяртлийи уъундан мидийалылар фарслара табечилик етмяли олурлар. Галисин о тайы бойунъа мидийалыларын Асийа цзяриндя щакимиййяти, искитлярин щакимиййятини истина етмякля, 128 ил сцрмцшдцр. Сонралар мидийалылар фарслара тяслим олмаларындан пешман олур вя Дара ялейщиня цсйан еляйирляр. Лакин вурушмада мяьлубиййятя уьрайыб, йенидян табе олмаьа мяъбур галырлар. Астиаг заманында мидийалылардан гопуб айрылан фарслар ися щямин вахтдан етибарян Курушун башчылыьы иля Асийайа щаким кясилирляр. Бундан сонра Куруш Астиага щеч бир пислик етмяйиб, юляня гядяр ону юз йанында сахлайыр. Курушун анадан олмасы, ушаглыьы вя тахта чыхмасы тарихи белядир. Сонра артыг Курушу дедийим кими, онун цстцня йцрцшя эетмиш Крезя дя галиб эялир. Крезя чалдыьы гялябядян сонра Куруш Асийанын щакими олур.

131. Фарсларын адятиня эяляндя бу барядя мян буну дейя билярям. Фарсларда (аллащлара) щейкялляр, мябядляр вя сяъдяэащлар уъалтмаг адят дейил. Бу ъцр иш эюрянляри онлар ахмаг сайырлар, чцнки мяним фикримъя, еллинляр аллащлары инсан шяклиндя тясяввцр етдикляри щалда, фарслар онлары инсаниляшдирмирляр. Беля ки, онлар даь зирвясиндя Зевся гурбан кясиб бцтцн эюйц Зевс адландырырлар. Онлар ейни заманда эцняшя, айа, ода, суйа вя кцлякляря гурбан верирляр. Яввялляр анъаг бу аллащлара гурбан верирмишлярся, сонра Уранийа Афродитасына сяъдя етмяйи ассурлардан вя яряблярдян юйрянмишляр (ассурлар Афродитайа Милитта, ярябляр Алилат, фарслар ися Митра дейирляр).

141. Фраслар Мидийаны истила едян кими ионлар вя еолиляр Сардайа, Курушун щцзуруна елчиляр эюндярирляр. Онлар елчиляря тапшырдылар ки, Крезля баьланмыш яввялки шяртляр ясасында Куруша табе олмаг истядиклярини билдирсинляр. Куруш онларын тяклифиня гулаг асыб беля бир тямсил данышыр: «Бир флейтачалан дяниздя балыг

Page 88: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

88

эюрцб, онун гуруйа чыхаъаьы цмидиля флейта чалмаьа башлайыр. Амма цмидиндя йанылдыьыны эюрцб тор атыр вя чохлу балыг тутуб сащиля чыхарыр. Балыгларын торда чабаладыгларыны эюрцб дейир «Даща дайандырын рягсинизи! Ахы, сиз мяним флейтамын сясиня чыхыб сащилдя рягс етмяк истямирдиниз!»». Бу тямсили ионлара вя еолиляря, ялбяття, она эюря данышыб ки, онлар Крездян айрылмаг барядя Курушун тяклифини яввялляр рядд етмишдиляр, амма щяр шей битяндян сонра Куруша табе олмаьа щазыр олдугларыны билдирирдиляр. Гязяблянмиш Курушун ъавабы беля имиш. Бу хябяр Ионийа шящяриня чатанда ионлар щяр шящяря щасар чякмишляр вя милетлилярдян башга щамы Панионийя топлашмышды (ахы, Куруш тякъя милетлилярля Мидийа щюкмдары дюврцндяки шяртляр ясасында иттифаг баьламышды). Галан ионлар Спартадан кюмяк хащиш етмяк цчцн елчиляр эюндярмяк щаггында йекдилликля гярара эялмишдиляр.

189. Куруш Бабиля щярякят едиб Эинд (сонракы Дийала) чайына чатыр. Бу чай мянбяйини Матйеена даьларындан алыб, дарданлар торпаьындан ахараг башга бир чайа – Дяъля (Тигря) тюкцлцр. Дяъля чайы ися Опида шящяринин йанындан кечиб Гырмызы дянизя тюкцлцр. Куруш эями йолу олан бу Эинд чайыны кечмяк истяйяндя онун мцгяддяс аь атларындан бири щарынлыьы цзцндян чайа атылыр. Ат чайда батыр вя ахыб эедир. Куруш чайа о гядяр гязяблянир ки, ону… арвадларын беля дизлярини ислатмадан кечя биляъякляри хырда щиссяляря бюлдцрцр. Беля тящлцкядян сонра Куруш Бабиля йцрцшц щялялик тяхиря салыр. Ашщ гошуну ики щиссяйя бюляряк щяр ики сащил бойу чайа доьру эедян ох кими дцз арх цчцн ъязяг чякдирир. Сонра ясэярляри ъярэяйя дцзцб арх газмаг ямрини верир. Ишчилярин чохлуьу сайясиндя арх тез баша эялир, амма, щяр щалда, бцтцн йай айлары буна сярф олунур.

190. Куруш Эинди 360 канала бюляряк чайы беляъя рам едир. Йаз йенидян эяляндя шащ Бабиля йцрцш еляйир. Бабиллиляр шящярдян чыхыб Курушу эюзляйирляр. Шащ шящяря йахынлашанда бабиллиляр дюйцшя атылырлар. Лакин мяьлубиййятя уьрайыб шящяря сыхышдырылырлар. Бабиллиляр яввялъядян билирдиляр ки, Куруш инди фараьат дурмайаъаг: ахы бир-биринин ардынъа нечя халга щцъум етдийини эюрмцшдцляр. Она эюря дя бир чох илляр цчцн ещтийат эюрдцкляриндян мцщасиряйя гяти ящямиййят вермирляр. Бу вахт

Page 89: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

89

Курушун юзц чятин вязиййятя дцшцр, чцнки хейли вахт кечмясиня бахмайараг мцщасирядя щеч бир ирялиляйиш эюрцнмцр.

191. Нящайят, чятинликдян чыхмаг цчцн она юзэясими мяслящят верир, йохса неъя щярякят етмяк лазым олдуьуну юзцмц баша дцшцр, нядянся, беля бир иш эюрцр: О, гошунун бир щиссясини чайын шящяря эирян йериндя, бир щиссясини дя шящярдян чыхан йериндя гойур. Бундан сонра дюйцшчцляря ямр едир ки, чайын кечиля биляъяк гядяр дайазлашдыьыны эюрян кими мяъра бойу шящяря доьру щярякят етсинляр. Сонра да юзц гошунун гейри-низами щиссяси иля бирликдя эери чякилир. Куруш йухарыда хатырладылан эюля чатанда вахты иля Бабил щюкмдары чайла ялагядар ня иш эюрмцшдцся, о да тяхминян буна охшар бир иш тутур. Фарс шащы чайы канал васитялсиля яслиндя батаглыгдан ибарят олан эюля дюндярир. Беляликля дя кющня мяъра дайазлашыб кечилмяли олур. Чайын суйу тяхминян дизя гядяр азаланда фарслар кющня мяъра иля Бабиля эирирляр. Яэяр бабиллиляр Курушун ниййятини яввялъядян билсяйдиляр, йа да онун щярякятини вахтында эюрсяйдиляр, онда, ялбяття, фарсларын няинки шящяря сохулмасына имкан вермяздиляр, щятта дцшмяни тамам мящв едярдиляр. Ахы, онлар садяъя олараг, чайа ачылан бцтцн дарвазалары баьлайар, щяр ики сащил щасарынын цстцня чыхыб фарслары тяляйя дцшмцш адамлар кими тутардылар. Бабил ися еля бюйцк шящярдир ки, оранын адамларынын данышыьына эюря, мяркяздя йашайан шящярлиляр фарсларын кянарлары тутмаларындан хябярсиз галмышлармыш. Бу вахт онлар (юзляринин дящшятли вязиййятини ямялли-башлы биляня гядяр) байрам мцнасибяти иля ойнайыб шадлыг кечирярмиш. Бабил о вахт илк дяфя беля алынмышдыр.

Щеродот. Тарих. 130, 131, 141, 189, 190, 191. Бакы, Азярняшр, 1998, с.64-67.

Sual və tapşırıqlar:

1. Мятндя фарсларын щакимиййятя эялмяси неъя тясвир едилир? 2. Мятндя фарсларын дини инанълары неъя якс олунуб? 3. Фарслар Мидийаны истила етдикдян сонра щансы халглары ясарят алтына

салдылар?

Page 90: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

90

4. Мятндя Курушун Бабилистана йцрцшц неъя тясвир олунур? 5. Куруш Эинди чайыны неъя рам етмишдир? 6. Фарсларын Бабилистаны алмасы мятндя неъя тясвир олунуб? 7. Мидийалыларын фарсларын табечилийиня кечмяси ня иля нятиъялянди?

Тякъя фарслара табе олдулар, йохса? …

Искитляря аид эцмцш ваза

Иранда гызылдан щазырланмыш дюйцш атлы арабалар (Македонийалы Искяндярин щцъумларындан яввялки дюврлярдя

щазырланмыш сянят ясяри)

Сасаниляря аид эцмцш табаг. Табагда дюймя цсулу иля щюкмдарын асланлары

юлдцрмяси сящняси верилмишдир

Page 91: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

91

Сузда сарайын салынмасы Торпаьы, сяманы, инсанлар цчцн наз-немяти йарадан,

Дараны башга чарлар цзяриндя ващид чар едян бюйцк Аллащ Ащурамязда.

Мян – Дара, бюйцк чар, чарлар чары ядалятлярин чары, бу торпаьын чары, Виштаспанын оьлу Ящямянид.

Чар Дара дейир: Аллащлардан ян бюйцйц Ащурамязда мяни йаратды, мяни

чар етди, мяня атлар вя сяркярдялярля (бол) бу чарлыьы баьышлады… Бу (сарайы) мян Сузда тикдирмишям. Бунун цчцн бяр-бязяк

узаглардан эятирилмишдир. Торпаг даш сцтунларына чатана гядяр газылды. (Юзцл цчцн йер) газыланда орайа бир йердя 40 гулаъ, диэяриндя 20 гулаъ щцндцрлцйцндя чынгыл тюкцлдц. Бу чынгыл цстцндя мян сарай салдым. (Бцтцн иши) топаьын газылмасы, чынгылын долдурулмасы, кярпиъин гырылмасыны бабиллиляр йериня йетирдиляр. Сидр аьаъы Лабнана1 адландырылан даьдан эятирилиб. Ашур халгы Бабилистана чатдырды. Бабилистандан киликийалылар (? Карка)2 вя ионийалылар ону Сузайа чатдырдылар. Уака3 аьаъы Тандар вя Кермандан4 эятирилмишдир. Бурада истифадя олунан гызыл ися Сард5 вя Бактрийадан6 эятирилирди. Бурада истифадя олунан бцтцн рянэли дашлар лазурит, сердолик – ягиг (?) Согдианадан7 эятирилирди. Бурада ишлянян тцнд рянэли даш (фирузя) Харязмдян8 эятирилирди. Бурада ишлянян тунъ вя эцмцш ися Мисирдян эятирилирди. Диварлара щякк олунан бяр-бязяк Ионийадан9 эятирилирди. Бурада ишлянян фил сцмцйц Ефиопийадан, Щиндистан вя Арахозидян10 эятирилирди. Бурада ишлянян даш

1 Фялястин вя Ливийада ливан силсиляси 2 Йахуд (карилиляр) 3 Эцман ки, тик – щинд палыды 4 Бах: «Ы Даранын щакимиййятя башламасы» Гейд 6; Бах: Гейд 63; «Фарс дювлятинин йаранмасы» 5 Кичик Асийанын гярбиндя мцасир Сарт, Лидийанын пайтахты 6 Мцасир Яфганыстанда Бялх 7 Мцасир Таъикистанда щансы ки, инди дя (Бядяхшан вилайятиндя) орада лазурит чыхарылыр… 8 Орта Асийада (мцасир Юзбякистан) 9 Йахуд кичик Асийанын гярб сащилиндя 10 Бах: гейд 6. «Ы.Даранын щакимиййятя башламасы»

Page 92: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

92

калонлар Удъада1 йерляшян Аберадус адландырылан кянддян эятирилирди.

Чар Дара дейир: мян тямтəраглы сарай тикмяйи ямр етдим вя бу чох парлаг алынды.

Ащурамязда мяни, мяним атам Виштаспы, мяним юлкями горусун.

Хрестоматия по истории

Древнего Востоко. М., 1963,

стр.274-275-276

Sual və tapşırıqlar: 1. Мятндя фарсларын ситайиш етдикляри бюйцк аллащын адыны тапын. 2. Иран шащы Дара неъя тясвир олунур? 3. Мятндя Даранын атасы вя бабасы щаггында ня дейилир? 4. Сузда сарайын тикилмяси неъя тясвир олунур? 5. Сузда сарайын тикилмяси цчцн тикинти вя бязяк материаллары щансы

юлкялярдян эятирилирди? 6. Фикирляшин, Суздакы сарайын тикинтисиндя ня цчцн гоншу юлкялярин

ящалисиндян истифадя олунурмуш? 7. Суздакы сарайын мющтяшямлийини вя эюзяллийини тясвир един.

1 Бу вилайятлярин дягиг йерляри эюстярилмяйиб

Page 93: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

93

15. ГЯДИМ ТЦРКЛЯР

Ъейтун мядяниййяти

Мяркязи Асийанын дцнйанын ян гядим мядяниййят районлары сырасына дахил олан ъянуб щиссясиндя неолит вя енеолит дюврляриня аид абидяляр ашкар едилмишдир. Тцркмянистанын ъянуб щиссясиндя – Ъейтун гясябясиндя е.я. ВЫЫ-ВЫ минилликлярдя якинчиликля мяшьул олан тайфалар йашамышдыр. Бурада ораг вя гашовлар, даш балталар, чякиъляр, щявянэдястяляр, ярзаг сахламаг цчцн истифадя едилян ири кцпяляр ашкар едилмишдир. Бу мядяниййят сащибляри арпа-буьда якмякля мяшьул олмушдулар. Ъейтун мядяниййяти сонралар Мяркязи Асийанын ъянубунда якинчилик мядяниййятинин тяряггиси цчцн зямин йаратмышдыр. Ъейтун тяпясиндяки евлярин гурулушу да бюйцк мараг доьурур. Чий кярпиъдян тикилмиш биналар дцзбуъаглы формада олмуш, бязи евлярин диварлары зянэин нахышларла бязядилмишдир.

Гядим якинчилик тайфалары Тцркмянистанын Анау вя Намазга тяпяляриндя дя мювъуд олмушдур.

Массон. В. Поселение Джейтун.

Проблемы становления

производяшей экономики. Л.,

1971, стр. 26-28, 78-101

Sual və tapşırıqlar: 1. Мяркязи Асийанын ян гядим якинчилик мяскянляриндян щансылары

дейя билярсиниз? 2. Ъейтун гясябясиндя щансы якинчилик алятляри ашкар едилмишдир? 3. Бязи евлярин диварларынын нахышларла бязядилмяси, сизъя, няйи эюстярирди? 4. Ъейтун сакинляринин евляринин гурулушу барясиндя ня дейя

билярсиниз? 5. Ня цчцн Мяркязи Асийанын ъянуб щиссяси ян гядим мядяниййят

районларындан бири сайылыр?

Афанасйев мядяниййяти

Даьлыг Алтайын енеолит мядяниййяти е.я. ЫЫЫ миниллийя аиддир.

Бу мядяниййят юз адыны Йенисей сащилиндя, Афанасйев даьы ятя-

Page 94: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

94

йиндяки гядим гябиристанлыгдан эютцрмцшдцр. 26 гябирдян ибарят олан Афанасйев гябиристанлыьы даиряви даш щасарла ящатя едилмишдир. Е.я. ЫЫЫ миниллийин башланьыъында Даьлыг Алтайда, сонра ися Минусинск чюлляриндя, Тувада вя Шимали-Гярби Монголустанын даьлыг вадиляриндя Афанасйев мядяниййяти йайылыр. Афанасйев мядяниййяти сащибляринин Сибиря Волгабойу чюллярдян эялмяси фикри елмдя иряли сцрцлмцшдцр. Онлар Авропа иргиня мянсуб, щцндцр бойлу, ири бядянли олмушдулар.

Мадди-мядяниййят абидяляри Афанасйев ящалисинин тясяррцфат вя мяишятини юйрянмяйя, бу мядяниййятин мювъудлуьу дюврцндя сосиал-игтисади инкишафын хцсусиййятлярини излямяйя имкан верир.

«Афанасйевлиляр» Сибирин металла таныш олмуш илк сакинляри олмушлар. Метал йерли мядянлярдя ялдя едилирди.

Щейвандарлыг тясяррцфаты хейли ин-кишаф етмишди вя ола билсин ки, кючяри ха-рактер дашыйырды, буну мяскянлярин ики типи: мцвяггяти йай дайанаъаглары вя узунмцддятли гыш мяскянляри эюстярир. Ири вя хырда буйнузлу гарамал, атлар сахлайан ящали щям дя овчулугла мяшьул олурду. Дулусчулуг вя даш емалы юзцнцн ян йцксяк инкишаф ся-виййясиня чатмышды. Иъма цзвляри ара-сында сосиал бярабярсизлик мювъуд иди, буну бязи гябирлярин аваданлыьы, гябирцстц абидяляр дя эюстярир.

История Алтая. Т.1.

Барнаул, 1983, стр.15-18

Sual və tapşırıqlar: 1. Афанасйев мядяниййяти юз адыны щарадан эютцрмцшдцр? 2. Сибирдя бу мядяниййят ня вахт йайылмышдыр? 3. Афанасйев мядяниййяти сащибляри щансы иргя аид едилир?

Page 95: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

95

4. Сибирин металла таныш олмуш илк сакинляри кимлярдир? 5. Щейвандарлыьын хейли дяряъядя инкишаф етмясини нядян эюрмяк

олар? 6. Афанасйев мядянийятинин йайылдыьы яразиляри хяритядя эюстярин. 7. Ящали даща щансы ишлярля мяшьул олурду? 8. Сосиал бярабярсизлийин мювъуд олмасыны ясасландырмаьа чалышын.

Андронов мядяниййяти

Бу мядяниййят юз адыны Йенисей чайы сащилиндя Андронов кяндиндя А.Тугаринов тяряфиндян 1914-ъц илдя ашкар едилмиш гябирдян эютцрмцшдцр. Андронов мядяниййяти е.я. ЫЫ миниллийин Ы йарысында Ъянуби Урал архасында формалашмышдыр. Бу тайфаларын тясяррцфатынын ясасыны щейвандарлыг тяшкил едирди. Е.я. ЫЫ миниллийин орталарында дахили сосиал-игтсади инкишаф вя щярби кючяри тайфаларын тязйиги нятиъясиндя Андронов тайфалары шяргя вя ъянуби-шяргя доьру щярякят етмяйя башлaйырлар. Тезликля онлар шяргдя Ъянуби Урал архасындан Минусинск вадисиня, шималда Алтайа, ъянубда Газахстана кими йайылырлар.

Андронов тайфаларына мяхсус гябирлярдя ев щейванларынын – иняк, гойун вя атларын сцмцкляри тапылмышдыр. Андронов дюврцндя атларын йалныз ятиндян истифадя едилмирди, щям дя онлар няглиййат ещтийаъларыны юдямяк цчцн ишлядилирди.

Андроновлуларын дяфнетмя адятляри дя диггяти ъялб едир. Онлар юлянляри чох да дярин олмайан торпаг гябирлярдя, бюйрц цстя, башы ъянуб-гярбя, йахуд гярбя доьру басдырырдылар, онлар гября ямяк алятляри, силащ вя бязяк шейляри гойурдулар. Бу да андроновлуларын ахирят дцнйасына инандыгларыны эюстярирди. Андроновлулар эцндялик щяйатда лазым олан бцрцнъ, даш вя сцмцк ямяк алятлярини, силащ вя бязяк шейлярини, йун парчалы палтарлары, эил габлары юзляри щазырлайырдылар.

Эил габлар юз форма вя нахышларына эюря ики група бюлцнцр. Биринъи група йасты дибли банкалар дахилдир. Онлар кобуд щалда щазырланмышдыр. Диварлары галындыр, йахшы биширилмямишдир, нахышлары аздыр. Икинъи група нахышларла бязядилмиш бардаглар дахилдир. Онлар зяриф формалыдыр, диварларынын галынлыьы бярабяр, онларын сятщи щамардыр.

Page 96: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

96

История Алтая. Т.1.

Барнаул, 1983, стр.21-25 Sual və tapşırıqlar:

1. Андронов мядяниййяти ня вахт формалашмышдыр? 2. Андронов мядяниййяти щансы яразилярдя йайылмышдыр? 3. Андронов тайфаларынын тясяррцфат щяйатыны характеризя един. 4. Андронов тайфаларынын дяфнетмя гайдалары барясиндя ня дейя

билярсиниз? 5. Андронов мядяниййят сащяləриндя дулузчулуьун инкишаф етдийини

ясасландырмаьа чалышын.

Андронов мядяниййятиня

аид габлар

Sual və tapşırıqlar:

1. Тясвир едилян габлары защири эюрнцшцня эюря щансы груплара бюлмяк олар?

2. Бу габлардан щансы ишлярдя истифадя етмяк оларды? 3. Габларын щазырланмасы барясиндя ня дейя билярсиниз? 4. Габларын нахышларла бязядилмясини неъя изащ едярдиниз?

Page 97: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

97

5. Мяишят габларынын кейфиййятъя бир-бириндян фярглянмясиня юз мцнасибятинизи билдирин вя бу заман шякилдя тясвир едилян нцмунялярдян истифадя един.

Андронов мядяниййяти нцмуняляри

Sual və tapşırıqlar: 1. Истифадя едилдийи сащяляря эюря яшйалары щансы груплара бюлмяк

мцмкцндцр? 2. Сизъя, Андронов мядяниййятиня мяхсус хянъяр щансы материалдан

щазырлана билярди? 3. Хянъярин формасыны тясвир един вя буну айдынлашдырмаьа чалышын:

беля формалы хянъярляря сонракы дюврлярdə щансы халгларда раст

Page 98: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

98

эялинирди? (Андронов мядяниййятинин мювъуд олдуьу яразиляри нязярдя тутмагла).

4. Бязяк яшйаларынын формалары барясиндя юз фикринизи сюйляйин.

Page 99: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

99

16. ГЯДИМ ЩУНЛАР

Сыма Сйан щунларын тясяррцфат щяйаты щаггында

…Ев щейванларындан даща чох ат, ири вя хырда буйнузлу гарамал сахлайырлар, гисмян дявя, ешшяк, гатыр да бясляйирляр. Су вя отлагларын боллуьу иля ялагядар бир йердян диэяр йеря кюч едирляр… Якинчиликля мяшьул олмурлар, лакин щяр биринин айрыъа торпаг сащяси вар… Юз гарамалларынын ардынъа эедяркян чюл овчулуьу иля мяшьул олурлар вя онларла гидаланырлар; ещтийаъ дуйулдугда щяр бири щярби ишлярля мяшьул олур… Ев щейванларынын яти иля гидаланырлар… Сцдцнц ичирляр, дярисиндян палтар кими истифадя едирляр, йун вя хяз палтарлар эейирляр.

Бичурин Н. Собрание сведений о

народах, обитавших в Средней

Азии в древние времена. т.1. М-Л.,

1950, стр.39-40, 58

Sual və tapşırıqlar:

1. Щунлар даща чох щансы ев щейванларыны сахлайырдылар? 2. Щунлар щейвандарлыгдан башга даща щансы ишлярля мяшьул

олурдулар? 3. Щунларын палтарлары щансы материаллардан щазырланырды? 4. Мятня ясасян ашаьыдакы мясяляйя мцнасибятинизи билдирин:

щунларын якинчиликля мяшьул олмамалары барясиндя мянбянин мялуматы зиддиййятлидир; щунларын якинчиликля мяшьул олмасыны мятн инкар етмир.

Сыма Сйан щунларын дюйцшкянлийи

вя дюйцш тактикасы щаггында

...Щунлар фитрятян щярбчи, атлы оймаглардан тяшкил едилмиш вя ох атмаьын устасы олан бир халг иди… Ушаглар гойунлара миниб гушлара вя сичовуллара ох атардылар… Дюйцшчцлярин эцъ вя баъарыглары йайчякмя усталыглары иля юлчцлярди… Исадан яввялки ЫВ йцзилликдян щунлар йаделли халглар ичярисиндя ян дюйцшкян вя

Page 100: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

100

ян йахшы силащлананлар иди. Бу бир щягигят иди. Щунлар… Сары чайын щяр истигамятиня йахшыъа чыхмыш вя шимал-гярб истигамятиндян Чиня эялян бюйцк эириш йолларыны да тутмушдулар. Буна эюря хариъи алямдян дахиля бу йолларла щеч бир хябяр чатмырды… Кишиляр щярби тялим кечярдиляр. Ясэярлярин баъарыглары ох атмагда газандыглары уьурларла юлчцлцрдц… Щунлар узагдан апарылан дюйцшлярдя ох вя йай ишлядирдиляр. Йахындан вя дюш-дюшя олан дюйцшлярдя ися гылынъ вя гыса низялярдян истифадя едирдиляр… Онлар … эери чякилмякдян утанмырдылар. Бу тактика онларын щярби тялими иля йахындан баьлы иди. Искитлярдя олдуьу кими… онлар бу сцни эери чякилмялярдя гаршыларындакылары алдадыр вя дцшмянлярин эцъцнц тцкяндирмяйя чалышырдылар…

Бащаяддин Юэял. Бюйцк Щун империйасы. Ы китаб, Б.,1992, сящ.92, 118, 130;

Бичурин Н. Собрание сведений о

народах, обитавших в Средней

Азии в древние времена. т.1. М-

Л., 1950, стр.40

Sual və tapşırıqlar:

1. Щун дюйцшчцляринин усталыьы щансы хцсусиййятлярля мцяййянляш-дирилирди?

2. Е.яввялки ЫВ йцзцлликдян башлайараг щунларын йцксяк дюйцш габилиййятиня малик олмаларыны щунларын рягиби олан чинлилярин етираф етмяси сизъя ня иля баьлы ола билярди?

3. Щунларын дюйцш тактикасы неъя иди? 4. Щунларла искитлярин дюйцш тактикасы арасындакы цмумилик нядян

ибарятдир? 5. Щунларда дюйцш инъясянятинин инкишаф етмяси вя тякмилляшмяси

просесини тясвир един.

Чин тарихчиляри Сыма Сйан вя Бан Гу Моденин

щакимиййятя эялмяси щаггында

Page 101: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

101

Щунларда Шанйуй1 Тцмян2 адланырды… Шанйуйун Моде адлы вялиящди вар иди, сонра севимли арвады Йанчжы онун цчцн балаъа бир оьлан доьду; Шанйуй бюйцк оьлуну арадан эютцрмяк, щакимиййятя кичик оьлуну эятирмяк истяйирди; буна эюря дя Модени йуеъиляря эиров верди. Моде йуеъилярин йанына эялян кими Тцмян йуеъиляря щцъум етди, онлар Модени юлдцрмяк истядиляр, лакин Моде… гачды вя йурдуна гайытды. Тцмян ону он мин няфярлик атлы дястяйя башчы тяйин етди. Моде фит чалан бир ох дцзялтди вя юз адамларына ат цстцндя ох атмагла мяшьул олмаларыны хцсуси бир сярянъамла ямр етди: фит чалан ох щара атыларса, щяр кяс охуну щямин щядяфя атмалыдыр, охуну щямин щядяфя атмайанларын башы вурулаъагдыр. Моде фит чалан охуну юз атына атды. Онун йахын адамларындан бязиляри Моденин атына ох атмаьа ъясарят етмядиляр вя Моде дярщал онларын башыны вурду. Бир мцддят кечяндян сонра Моде фит чалан охуну севимли арвадына атды, йахын адамларындан бязиляри дящшятя эялди вя ох атмаьа ъясарят етмядиляр. Моде онларын да башыны кясди. Даща бир мцддят кечяндян сонра Моде ова чыхды вя фит чалан охуну Шанйуйун атына атды. Йахын адамларынын щамысы охларыны ора атдылар. Моде эюрдц ки, юз адамларыны ишлятмяйи баъарыр. Юз атасынын ардынъа ова эедян Моде фит чалан охуну Тцмяня атды, йахын адамлары да охларыны Тцмяня атдылар. Беляликля, Тцмяни юлдцряндян сонра Моде юэей анасыны вя кичик гардашыны, она табе олмаг истямяйян аьсаггаллары да юлдцрдц, юзцнц Шанйуй елан етди3.

Бичурин Н. Собрание сведений о

народах, обитавших в Средней

Азии в древние времена. т.1. М-Л.,

1950, стр.46-47, 114

Sual və tapşırıqlar:

1 Шанйуй – язямятли, бюйцк мянасыны билдирир 2 Тцмян – мянбялярдян мялум олур ки, щунларда 10 мин атлыдан ибарят дястяляр вар иди, щямин дястя башчысы да Тцмян адланырды 3 Бу щадися е.я. 209-ъу илдя олмушдур

Page 102: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

102

1. Щунларда атадан сонра щакимиййятя онун щансы оьлу эялмяли иди? 2. Тцмян ня цчцн Модени йцеъиляря верди? 3. Моденин юз атасына гязяблянмясинин сябяби ня иди? 4. Моде юзцня табе олан адамларын онун щяр бир ямрини сюзсцз

йериня йетирмяляриня наил олмаг цчцн ня етди?

Page 103: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

103

Шисзи1 вя Сйанханшу2 Моденин Вятян торпаьыны мцгяддяс вя тохунулмаз щесаб етмяси барясиндя

…Моденин атасыны юлдцрмясини вя щакимиййятя эялмясини

ешидян дунхулар онун йанына елчи эюндяриб Моденин бир эцн ярзиндя мин mil мясафяни гят едян атыны истядиляр. Моде юз яйанларындан мяслящят истяди. Яйанлар она дедиляр: мин мил гача билян ат щунлар цчцн гиймятлидир. Вермяк лазым дейил. Моде онлара беля ъаваб верди ки, бир аты гоншу йашадыьы адамлара неъя вермяйя биляр? Бундан сонра мин мил гача билян аты дунхулара вердиляр. Моденин горхмасы фикриня дцшян дунхулар бир мцддят кечяндян сонра елчи эюндяриб Моденин арвадларындан бирини тяляб етдиляр. Моде йеня юз адамларыны мяслящят цчцн чаьырды. Йахын адамлары щирсля дедиляр: Дунхулар яхлагсыз адамлардыр. Онларла мцщарибя етмяк лазымдыр. Моде онлара деди: Бир гадыны гоншу дювлятдян неъя цстцн тута билярик? Бундан сонра севимли арвадыны дунхуларын йанына эюндярди. Дунхуларын щюкмдары даща да гцррялянди.

Щунларла дунхулар арасында истифадя едилмяйян вя щунлара мяхсус олан мин ли торпаг сащяси вар иди. Дунхулар Моденин йанына елчи эюндяриб щямин сащяни истядиляр. Моде юз мямурларынын фикирини сорушду, онлар ися дедиляр; бу, ялверишсиз бир сащядир; буну вермяк дя, вермямяк дя олар. Моде щиддятляняряк деди: торпаг дювлятин тямялидир; ону неъя вермяк олар? Торпаьы вермяк тяряфдары оланларын щамысынын башы вурулду… Бундан сонра Моде гяфлятян дунхулара басгын етди… Галиб эялди…

Бичурин Н. Собрание сведений о

народах, обитавших в Средней

Азии в древние времена. т.1. М-Л.,

1950, стр.47-48

Sual və tapşırıqlar:

1 Шисзи – Тарихи гейдляр, ясярин мцяллифи Сыма Сйандыр 2 Сйанханшу – Екян хан сцлалясинин, йахуд Хан сцлалясинин тарихи. Мцяллифи Бан Гудур

Page 104: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

104

1. Щунларла гоншулугда йашайан дунху тайфасы щансы щадисядян сонра Моденин йанына елчи эюндярди?

2. Моденин юз атыны вя арвадларындан бирини дунхулара вермясинин сябяби ня иди? Сиз буна неъя мцнасибят бясляйирсиниз?

3. Моде щунлара мяхсус торпаг сащясинин дунхулара верилмясиня разы олан мямурларыны ня цчцн едам етди?

4. Фикринизи билдирин: яэяр Моде дунхуларын истядийи торпаг сащясини онлара вермиш олсайды, бундан сонра дунхулар неъя щярякят етмиш олардылар?

Бюйцк Щун империйасы

Sual və tapşırıqlar: 1. Бюйцк Щун империйасынын сярщядлярини мцяййянляшдирин. 2. Империйанын яразисиндяки шящярлярдян щансыларынын адларыны дейя

билярсиниз? 3. Е.я. ЫЫ ясрдя Бюйцк Щун империйасы щансы бюйцк дювлятля щямсяр-

щяд иди? 4. Империйанын сярщядлярини нязяря алмаг ясасында е.я. 174-ъц илдя

Щун дювлятинин ярази ъящятдян дцнйанын ян бюйцк дювлятляриндян бири олмасыны ясасландырын.

5. Сизъя, Бюйцк Чин сядди щансы мягсядля чякилмишдир?

Page 105: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

105

Чин салнамяляри Чин империйасынын щунларла мцбаризя цсуллары барясиндя

…Моде тез-тез Чиня басгынлар едирди вя бу да Хан сцлаля-

сини наращат едирди1. Бу дюврдя… сяркярдя Лйу Кин деди: импе-рийада сакитлик йениъя бярпа едилмишдир, орду мцщарибядян йорулмушдур, силащла щунлары табе етмяк мцмкцн дейил. Моде атасыны юлдцрмцш, аналыьы иля евлянмишдир, гцввяси иля щамыны горхуйа салмышдыр… Вязиййяти щийляэярликля, щятта онун варислярини вассал етмякля дцзялтмяк олар. Яэяр император бюйцк гызыны Модейя верярся, Моде ону севяъяк, ондан доьулан оьлан ися вялиящд олаъаг… Беляликля, мцщарибя олмадан онлары итаятя эятирмяк олар. Император деди: йахшы вя бюйцк гызыны эюндярмяк истяди, лакин гызы разы олмады. Сарай яйанларындан биринин гызы «принсесса» титулу иля Шанйуйа верилди. Лйу Кин сцлщ вя гощумлуг щаггында мцгавиля имзаламаг цчцн эюндярилди (е.я. 198-ъи ил). Шанйуйа щяр ил мцяййян мигдарда ипяк вя памбыг парча, дцйц… верилмяли иди… Бу ися Моденин щцъумларыны бир мцддят дайандырды.

Бичурин Н. Собрание сведений о

народах, обитавших в Средней

Азии в древние времена. т.1. М-Л.,

1950, стр.52

Sual və tapşırıqlar: 1. Хан сцлалясинин наращатлыьынын сябяби ня иди? 2. Лйу Кин ким иди? 3. Щунларла мцнасибятляри гайдайа салмаг цчцн Чин ня цчцн щийляйя

ял атмалы олду? 4. Моденин Чиня щцъумуну дайандырмаг цчцн щансы тядбирляр эю-

рцлдц?

1 Е.я. 201-ъи илдян щунлар Чиня эцълц зярбяляр вурмаьа башлайырлар. Бязи Чин сяркярдяляри дя щунларын тяряфиня кечмишди. Моденин эцъц сцрятля артырды

Page 106: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

106

Щун империйасында гуллуг етмиш чинлинин щун хаганына мяслящятляри

...Е.я. 174-ъц илдя Моде вяфат етди. Онун оьлу Лаошан щакимиййятя эялди… Хаган тахта чыхар-чыхмаз Чин императору юз аилясиндян бир шащзадя гызы Шанйуйа эюндярди, хаъя Чжунхин Йуйя дя онунла эетмяйи ямр етди… Йуйе эетмяк истямирди. Лакин император ону эцъля эюндярди. Йуйе деди: мян Хан Еви цчцн дярд эятирян бир адам олаъаьам. Йуйе эялян кими щунларын тяряфиня кечди, Шанйуй ону севди. Щунлар яввялляр Чинин ипяк вя памбыг парчаларындан хошланмышдылар. Йуйе Шанйуйа деди: щунларын сайы Чинин бир вилайятинин ящалисинин сайы гядяр ола билмяз, лакин щунлар онун цчцн эцълцдцрляр ки, юз палтарлары, йцксяк кейфийятли ярзаглары вар вя бу ъящятдян Чиндян асылы дейилляр. Лакин сиз, Шанйуй, инди адятляри дяйиширсиниз, Чин шейляриня мейл эюстярирсиниз… беля палтарлар юз кейфиййятиня эюря йун вя дяри палтарлардан эери галыр. Чин палтарлары щяйат тярзи цчцн ялверишли дейилди. Яэяр Чин шейляринин онда бири Щун торпагларына дахил олса, щунларын щамысы Хан Евинин тяряфиндя олаъаглар. Чиндян ипяк… парчалар алмыш олсаныз беля… эюстярин ки, ипяк палтарлар юз мющкямлийиня эюпя йун вя дяри палтарлардан эери галыр… Чиндян ярзаг алсаныз да ондан истифадя етмяйин вя бунунла да пендир вя сцдя цстцнлцк вердийинизи сцбут един…

Бичурин Н. Собрание сведений о

народах, обитавших в Средней

Азии в древние времена. т.1. М-Л.,

1950, стр.57-58; Бащаяддин Юэял. Бюйцк Щун империйасы. Ы китаб, Б.,1992, сящ.280-281

Sual və tapşırıqlar:

1. Моде ня вахт вяфат етди? 2. Чин императорунун юз аилясиндяки шащзадя ханымлардан бирини

Щун хаганына эюндярмякдя мягсяди ня иди? 3. Щунларын йанына эюндярмиш чинли ня цчцн Хан сцлалясиня зяряр

вурмаг фикриня дцшдц? 4. Щун адят-яняняляринин дяйишдирилмясинин щунларын мяняви щяйаты

Page 107: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

107

цчцн мянфи нятиъяляри щансылар ола билярди? 5. Щунларын палтар вя ярзаг мящсулларыны Чиндян алмаларынын игтисади

зийаны нядян ибарят иди?

Ъиъи хан вя Гярби Щун дювляти

Ъиъи хан щярби тактиканы чох йахшы билян, ъясур, халг тяряфиндян горунан хаган иди. Дювлятин шяргини вя гярбини мющкям бир интизамла идаряси алтына алмышды… Дцнйаэюрцшц дя эениш иди… Ъиъи хан е.я. 49-ъу илдян «икинъи бир Мете кими» щярякят етмяйя башлады. Ъиъи хан ордусу иля гярбя йюнялди. Онун бу гярб йцрцшцндя яля кечирдийи йерляр вя тайфаларын адларынын Метенин гярб ахынындакы йер вя тайфа адларына бянзярлийи вар иди… Мете щарайа эетмиш вя ня етмишся, о да еля едирди… вя щяр тутдуьу йердя юзц цчцн эюйтцрклярин «ел еви» дедикляри йурд йери вя йа бир «дювлят сарайы» тикдирирди… Гырьыз, Тинглинг вя уйьурлары юзцня табе етди. Сямяргянд щюкмдары да Ъиъи ханла ялагя йаратмаг цчцн елчилярини Гырьыз йурдуна эюндярмишди…

Лакин Ъиъи хан сон дяряъя залым иди… эяляъяйи дя чох йахшы эюрмцрдц. Е.я. 44-ъц илдя оьлуну Чиндян онлара эятирян елчиляри юл-дцртмцшдц. Ъиъи хан даща яввялляр оьлуну Чин сарайына эиров эюндярмишди. Сонрадан Чин бу шащзадянин йанына бир елчилик гошуб оьлуну йеня дя юзцня гайтармышды… Биля-биля едилян бу елчи юлдцрмя иши щун тарихиндя эюрцнмямишди. Чин дювлят янянясиня эюря, беля бир шей явязсиз гала билмязди… Ъиъи хан… Сямяргянд щюкмдарлыьында оларкян, бу щюкмдарлыьын бязи щюрмятли яйанларыны да чайа атдырмышды… Ъиъи ханын сярт ирадяси халгын вя бяйлярин чохуну юзцндян сойутмушду. Еля Чин ордусу эяляр-эялмяз юзцня садиг ъясуслардан тяряфдар тапмасы да буну сцбут едирди… Е.я.36-ъы илдя Ъиъи ханла вурушмаг цчцн эялян Чин сяркярдяси… дейирди ки… щунлар Сямяргянд вя Фярганяни юз щюкмц алтына аlмаг истяйир, буну едя бился… Иран …, Щерат вя Щиндистанын шималындакы йцеъиляр таб эятирмяйяъякдиляр. Бир нечя ил сонра да Чинин тясири алтында олан Шярги Тцркцстандакы диварларла ящатяли шящяр дювлятляри цчцн тящлцкяли бир вязиййят йаранаъагды…

Бизъя, Ъиъи ханын нящс агибятини щазырлайан йеэаня сябяб

Page 108: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

108

юзцня бир гала тикдириб1 Чин ордуларына гаршы бу гала ичиндя мцдафияйя кечмясидир. Щунлар вя эюйтцрклярдя гала тикмяк вя гала мцдафиясиня кечмяк йасагдыр. «Отураг щяйата кечмяк дя Ъиъи ханы мящв едян сябяблярдян биридир. Ъиъи хан вя халгы щейвандар иди. Мяскунлашдырманын мящдуд олмасы мцмкцн иди. Лакин Ъиъи хан еля етмир. Кичик бир гала тикдирир. Галанын байыры «аварларын вя диэяр тцрклярин етдикляри кими, щцндцр аьаъ щасарлар вя аьаъ гцллялярля дюврялянмишди»… Ъиъи хан тикдирдийи галасына чох эцвянмишди… Дюйцшдя Ъиъи ханын галасы цзяриндя беш рянэли бир байраг дальаланырды. Щунларда беш рянэля беш сайынын хошбяхтлик олмасына даир щяр щансы бир мялумат йохдур. Йалныз Сямяргянд щюкмдарлыьынын беш елини вя йа беш йабгулуьунун олмасыны гяти билмирик. Байраьын Сямяргянд щюкмдарлыьыны тямсил етмяси дцшцнцля биляр. «Беш рянэ» Чиндя ися хошбяхтлик иди. Моде е.я. 202-ъи илдя Чин императоруну мцщасиря едяркян атлы дястялярини дюрд рянэ вя дюрд буъаг гайдасы иля дцзмцшдц. Анъаг бешинъи рянэ йохдур. Чин ясэяр вя забитляри … щцъума кечдиляр, зянэ вя тябил сясляриндян йер-эюй инляди… Ъиъи хан йараланды вя юлдц.

Бащаяддин Юэял. Бюйцк Щун

империйасы.

ЫЫ китаб, Б.,1992, сящ.80, 84, 86-87, 91, 97-101, 106-107

Sual və tapşırıqlar:

1. Ъиъи ханын мягсяди ня иди? 2. Ъиъи ханын табе етдийи халгларын вя юлкялярин адларыны сюйляйин. 3. Ъиъи ханын щансы ишиндян Чин даща чох наращат иди? 4. Ъиъинин мянфи ъящятляри ня иди?

1 Ъиъи хан Чин елчилярини юлдцрмясиндян вя Щущанйещин эетдикъя эцълянмясиндян наращат иди вя она щцъум едиляъяйиндян горхурду. Бу дюврдя Сямяргянд дя вусунларын щцъумуна мяруз галырды. Сямяргяндлиляр тящлцкя иля цзляшян Ъиъини юз йанларына дявят етмяк вя вусунлара гаршы бирэя мцбаризя апармаг истяйирдиляр. Сямяргянд щюкмдарлыьына эялян Ъиъи бурада гала тикдирмишди.

Page 109: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

109

5. Ъиъи хан вя Чин арасында сон дюйцш ня вахт олду? 6. Ъиъи ханын мящв олмасынын ясас сябябини онун галайа

сыьынмасында эюрян мцяллифин фикриня юз мцнасибятинизи билдирин.

Page 110: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

110

17. МЯРКЯЗИ АСИЙА – ГЯДИМ ТЦРКЦСТАН ДЮВЛЯТЛЯРИ

Бисцтун абидяси Мяркязи Асийа халгларынын Ящямяниляря гаршы мцбаризяси щаггында

….Парфийа… мяндян (йяни Дарадан – Б.Г.) айрылды… Мяним атам Виштапс Парфийада иди. Халг ону тярк етди вя гийам галдырды. Онда Виштапс она садиг (галан) орду иля щярякятя башлады… парфийалыларла дюйцшдц… Виштапс цсйанчы ордуну язди. Дюйцш 521-ъи илин февралында олду…

…Марэиана адланан юлкя мяндян (йяни Ы Дарадан-Б.Г.) айрылды. Фрада адлы марэианалы онларын щакими елан едилди. Онда мян …. мяним табелийимдя олан Бактрийа сатрапына дедим: «Эет (вя) мяни танымайан ордуну яз». О, орду иля щярякят етди (вя) марэианалыларла дюйцшдц…мяним ордум цсйанчы ордуну мяьлуб етди. Бу дюйцш 521-ъи илин декабрында олду. Бундан сонра юлкя мяним олду.

Хрестоматя по истории Древнего

Востока. М., 1997, стр. 274-275.

Sual və tapşırıqlar:

1. Парфийа вя Марэианада Ящямяниляря гаршы цсйанлар ня вахт баш вермишди?

2. Цсйанлар неъя гуртармышды? 3. Тарихдян ялдя етдикляриниз биликляря ясасланыб Мяркязи Асийа халг-

ларынын Ящямяни чары Ы Дарайа гаршы гийам галдырмаларынын сябяблярини мцяййянляшдирин.

Йунан тарихчиси Арриан Исэяндярин Мяркязи Асийайа йцрцшц щаггында

…фарслар Исэяндярин йанына эяляряк хябяр вердиляр ки, …Бесс дейир ки, о, Асийанын чарыдыр. Бактрийайа гачмыш фарслар, чохлу бактрийалы онун йанында топлашмышлар вя о мцттяфиги скифлярин эялмясини эюзляйир.

…Исэяндяр Бактрийайа Бесся гаршы эетди… Даранын юлдцрцлмясиндя иштирак етмиш фарслар, тяхминян 7 мин бактрийалы

Page 111: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

111

вя Танаис архасында йашайан дайлар Бессин йанында идиляр… Исэяндярин йахынлашмасыны ешидян Бесс … Согдийа торпагларына эетди. Снитамен, Согдийа сцвариляри иля Оксиарт вя дайлар да онун архасынъа эетдиляр. Бессин гачмаг фикриня дцшмясини ешидян бактрийалы сцвариляр юз евляриня эетдиляр.

….Птоломей Бесси яля кечиртди вя эерийя гайытды… Бесси эюрян Исэяндяр ондан ня цчцн юз чарыны, щям дя гощуму… Да-раны.. юлдцрмясини сорушду. Бесс ъаваб верди ки, тяк о дейил, Да-ранын бцтцн мяиййяти беля щярякят етмяйи гярара алды. Бунунла онлар Исэяндярин мярщямятиня наил олмаг истяйирдиляр… Бесси едам етмяк цчцн Бактра эюндярдиляр… Исэяндярин йанына скиф тайфаларындан олан абилярдян (Щомер юз поемасында онлары ядалятли адамлар кими тярифляйир, онлар Асийада йашайыр). Еляъя дя Асийа скифляриндян сяфирлик эялди. Исэяндяр сцлщ баьламаг бящаняси иля юз «достларындан» бязи адамлары онларла эюндярди, сяфирлийин щягиги мягсяди ися скиф торпаглары иля таныш олмаг, ящалинин сайыны, адятлярини вя онларын дюйцшя щансы силащларла эетмясини юйрянмяк иди.

О юзц Танаис чайы сащилиндя шящяр салмаг гярарына эялди вя она юз адыны верди… Бу дюврдя чайла гоншулугда йашайан бар-барлар онларын шящярляриндя олан Македонийа гарнизонларыны яля кечириб ясэярляри гырдылар… Исэяндяр.. вя онун сяркярдяляри барбарларын цзяриня йола дцшдц.. Исэяндяр онларын ян бюйцк шящяри олан Киря1 йахынлашды… барбарлар Исэяндярин вя онун ясэярляринин цстцня атылдылар. Кяскин дюйцш башланды. Исэяндяр юзц дашла башындан вя бойнундан йараланды, бир чох сяркярдяляр охла йараланды. Лакин… барбарлар мяьлуб едилди.

…Исэяндяр Зариаспа (Бактра) эялди… Бесс дя бурайа эяти-рилди… Бурада Исэяндяр… Бесси Дарайа хяйанят етмякдя тягсирляндирди, онун бурнунун вя гулаьынын уъларынын кясилмясини вя Екбатанайа2 апарылмасыны вя орада мидийалыларын вя фарсларын эюзц гаршысында едам едилмясини ямр етди.

(Маракандайа) Исэяндярин йанына йенидян Авропа скифляри-нин сяфирлийи эялди. Исэяндярин скифлярин йанына эюндярдийи сяфирляр дя

1 Кир шящяри - Согдианада олан бу шящяри Ящямяни чары Кир салдырмышды 2 Мидийанын баш шящяри, фарс чарынын йай игамятэащы

Page 112: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

112

онларла иди. Сяфирлик хябяр вермяли иди ки, скиф чары достлуг иттифагыны мющкямляндирмяк наминя юз гызыны Исэяндяря вермяйя щазырдыр. Яэяр Исэяндяр скиф шащзадясиня евлянмяк истямирся, онда чар скиф сатрапларынын вя скиф торпаьынын диэяр гцдрятли адамларынын гызларыны Исэяндярин ян садиг достларына вермяйя щазырдыр… Бу дюврдя харязмлилярин чары Фарасман да 1500 сцварисиля Исэяндярин йанына эялди…

Исэяндяр скиф сяфирлийи иля нявазишля давранды, чцнки бу, о дюврдя она лазым иди, лакин скиф эялинляриндян имтина етди. Фарас-мана тяшяккцр етди, онунла достлуг иттифагы йаратды.

Исэяндяр Согдийана гясриня йахынлашды, она хябяр вермиш-диляр ки, бурада чохлу согдийалы топлашмышдыр… Бактрийалы Оксиартын арвады вя гызы да бурайа гачмышдыр… яэяр бу йер тутулмуш оларса цсйан етмяк фикриня дцшян согдийалылар сонунъу сыьынаъагдан да мящрум едилмиш оларлар.

Исэяндяр юзц гясря йахынлашды… гяср македонийалылар тяряфин-дян яля кечирилди… чохлу гадын вя ушаг, о ъцмлядян Оксиартын ар-вады вя ушаглары ясир эютцрцлдц. Оксиартын Роксана адлы гызы да вар иди. Исэяндярин дюйцшчцляри данышырдылар ки, Даранын арвадындан сонра Асийада беля эюзял гадын эюрмямишляр. Исэяндяр ону эюрдц вя ашиг олду. О, гадыны ясир кими инъитмяк истямирди вя онунла евлянди.

…Сонра Исэяндяр… алынмаз щесаб едилян Хориен гясриня доьру ирялиляди… Мцщасиря ишляриня эцндцзляр Исэяндяр юзц рящ-бярлик едирди, эеъяляр ися ону нювбя иля мцщафизячиляри Пердикка вя Птоломей явяз едирдиляр… Исэяндяр Оксиарты гясря эюндярди вя о билдирди ки, Исэяндярин вя онун ордусунун яля кечиря билмяйяъяйи йер йохдур. Оксиарт Хориени тяслим олмаьа вя галаны вермяйя разы сала билди… Хориен гощумларынын вя достларынын мцшайияти иля Исэяндярин йанына эялди. Исэяндяр… бу галайа нязарят едилмясини она тапшырды… Бундан сонра Исэяндяр юзц Бактрийайа йола дцшдц. Кратери1 ися Катана2 ….гаршы эюндярди. Амансыз дюйцш башланды; Кратерин ясэярляри галиб эялди. Катан дюйцшдя юлдцрцлдц…

1 Кратер – Исэяндярин сяркярдяси 2 Катан – Мяркязи Асийанын ъянубунда йунанлара гаршы апарылан мцбаризянин тяшкилатчы-ларындан бири

Page 113: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

113

История Узбекистана в источниках.

Древняя история. Ташкент.1984,

стр.91-102, 104-107

Page 114: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

114

Sual və tapşırıqlar:

1. Исэяндяря гаршы мцбаризядя Бесся кимляр кюмяк едирди? 2. Бактрийа сцвариляри ня цчцн Бессдян узаглашдылар? 3. Скифлярля Исэяндяр арасындакы сяфирликляр мцбадилясиндя мягсяд ня

иди? 4. Скифлярин дюйцшкянлийини вя ъясурлуьуну нядян эюрмяк олар? 5. Исэяндярин скиф елчилярини мещрибанлыгла гаршылашмасы няйи эюстярир? 6. Исэяндяр Согдианада щансы эцълц галалары тутду? 7. Бесси едам етдирмякля, сизъя, Искяндяр ядалятли щярякят етмишдир?

Ъавабынызы ясасландырын.

Арриан Спитамен цсйаны барясиндя

… Маракандада сахланылмыш Македонийа гарнизону Спитаменин щцъумунун…гаршысыны алды. Исэяндярин кюмяк цчцн эюндярдийи гцввянин Маракандайа йахынлашмасыны ешидян Спитамен мцщасиряни дайандырды вя Согдиананын пайтахтына эетди. Фарнух1 вя онунла олан сяркярдяляр ону тамамиля Согдиана щцдудларындан говмаьа тялясдиляр… тягиб заманы эюзлянилмядян кючяри скифлярля цзляшдиляр. О вахт Спитамен 600 скиф сцварисини юз дястяляриня дахил етди… македонийалыларын щцъумуну эюзлямяйи гярара алды…

Мараканда йахынлыьында… скифляр вя Спитаменин сцвариляри онлары мцщасиряйя алдылар… ордунун бюйцк щиссяси мящв едилди, беля ки, скифляр мешялярдя эизлянмишдиляр вя дюйцш заманы орадан македонийалылара басгын етдиляр… Бу хябяр Исэяндяря чатанда … о, Спитаменя гаршы эетмяйи гярара алды… Исэяндярин йахын-лашдыьыны ешидян Спитамен гачды. Исэяндяр ара вермядян ону тягиб едирди…. Спитаменин скифлярин йанына гаçмасыны ешидян Исэяндяр Кен вя Артабазы скифлярин йанына эюндярди… Массаэетляр адландырылан сикфлярин юлкясиня гачмыш Спитамен вя онунла олан согдийалылар 600-я гядяр массаэет сцвариси топлайараг Бактрийада олан истещкамлардан бириня щцъум етдиляр… Бу истещкамын тутулмасы онлары рущландырды вя онлар бир нечя эцндян

1 Фарнух – Исэяндярин йахын адамларындан бири

Page 115: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

115

сонра Зариаспа1 йахынлашдылар…. Бу щагда ешидян Кратер2 тялясик массаэетляря гаршы эетди…

Дюйцш олду вя македонийалылар галиб эялди… …Согдианада олан Кен3 вя онун адамлары Спитаменин сц-

вариляринин йахынлашдыьыны ешидиб она гагшы эетдиляр. Кяскин дюйцш баш верди, македонийалылар галиб эялди… Спитаменин йанында олан согдийалылар вя бактрийалылар ону тярк едяряк Кенин йанына эялиб тяслим олдулар. Скифляр-массаэетляр ися… Спитаменля сящрайа гачдылар. Лакин Исэяндярин онларын торпагларына сохулмаг истямяси хябярини ешидиб тящлцкяни юзляриндян узаглашдырмаг цчцн Спитаменин башыны кясдиляр вя Исэяндяря эюндярдиляр4.

Древние авторы о Средней Азии (VI

в. до н.э. III в н.э.) Хрестоматия.

Ташкент. 1940, стр. 52, 54, 55

Sual və tapşırıqlar:

1. Спитаменин Мараканданын мцщасирясиндян ял чякмясинин сябяби ня иди?

2. Мараканда йахынлыьында Македонийа ордусунун дармадаьын едилмясинин сябяблярини изащ един.

3. Македонийалылара гаршы мцбаризядя скифляр кимя кюмяк едирдиляр? 4. Спитаменин зяифлямясинин сябяблярини мцяййянляшдирин.

Е.я. 329-ъу илдя Йаксарт (Сыр-Дярйа чайы – Б.Г.) сащилиндя скифлярля македонийалылар арасында дюйцш

1 Зариасп – Бактрийанын гядим пайтахты Бактр 2 Кратер – Исэяндярин сяркярдяsи 3 Кен – Исэяндярин сяркярдяляриндян 4 Бязи мцяллифляр Спитаменин юз арвады тяряфиндян юлдцрцлдцйцнц йазырлар

Page 116: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

116

Page 117: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

117

Sual və tapşırıqlar: 1. Биринъи шякилдя щансы дюйцш техникасы тясвир едилмишдир? 2. Бу дюйцш техникасындан щансы мягсядлярля истифадя олунурду? 3. Дюйцшдя иштирак едян тяряфлярин ордуларынын тяркиби кимлярдян

ибарят иди? 4. Тарихдян скифлярин дюйцш тактикасы барясиндя ялдя етдийиниз мялу-

матлара ясасланыб айдынлашдырын: скифляр бу дюйцшдя щансы тактикадан истифадя етмяк истяйирдиляр?

5. Македонийа ордусунун дюзцмлцлцйц барясиндя ня дейя билярсиниз?

6. Македонийа ордусу яввялъя чайын щансы сащилиндя дурмушдулар? 7. Исэндярин ордусунун чайын диэяр сащилиня кечмясиня кюмяк етмяк

цчцн щансы кюмякчи тядбирляр эюрцлмяли иди?

Помпей Трог Скифлярин гцдряти щаггында

Скифляр цч дяфя Асийада аьалыг етмяйя наил олмушар, онларын

юзляри ися башгаларынын торпагларында йа тохунулмаз галмышлар, йахуд мяьлуб едилмямишляр. Онлар фарсларын чары Дараны Скифийадан биабыръасына говмушлар, Бюйцк Исэяндярин сяркярдяси Зопириону да

Page 118: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

118

бцтцн ордусу иля мящв етмишляр. Рома силащы щаггында онлар йалныз ешитмишляр, лакин ону юз цзярляриндя щисс етмямишляр. Парфийа вя Бактрийа дювлятлярини дя онлар йаратмышлар…

История Узбекистана в источниках.

Ташкент, 1984, стр. 155.

Sual və tapşırıqlar: 1. Скифляр щансы танынмыш щюкмдар вя сяркярдяляри мяьлуб етмишляр? 2. Тарихдян ялдя етдикляриниз биликляря ясасланыб скифлярин Асийада илк

дяфя ня вахт щюкмранлыг етмясини сюйляйин. 3. Парфийа вя Бактрийа дювлятлярини щансы халг йаратмышдыр?

Страбон Бактрийа щаггында

… Бактрийа эениш яразийя маликдир, зейтун йаьы истисна ол-магла ъцрбяъцр мящсуллар щазырланыр… Бурайа йийялянян йунанлар ону сатраплыглара бюлдцляр. Онлар Согдианайа да йийяляндиляр…

Дейирляр ки, Исэяндяр Бактрийа вя Согдианада 8 шящярин ясасыны гойду, бязи шящярляри даьытды. Сонунъулар ичярисиндя Бактрийадакы Кариат, Согдианада Мараканда… шящярляри вар иди… Исэяндяр… ики эцълц галайа да йийялянди: бунлардан бири Бактрийадакы Сисимтр галасы иди, Оксиартын гызы Роксана бурада йашайырды, диэяри Согдианадакы Окс галасы иди… Исэяндяр Сисимитрдя Оксиартын гызы Роксана иля тойуну етди…

История Узбекистана в

источниках. Древняя история.

Ташкент, 1984, стр. 178-179.

Sual və tapşırıqlar: 1. Македонийалы Исэяндярин Бактрийа вя Согдиана мядяниййятиня

тясири барясиндя ня дейя билярсиниз? 2. Исэяндярин Бактрийа чары Оксиартын гызы иля евлянмяси сизъя ня иля

баьлы ола билярди? 3. Исэяндяр тяряфиндян даьыдылмыш щансы шящярлярин адыны дейя

билярсиниз?

Page 119: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

119

18. ГЯДИМ ЧИН

Ван Манын ислащатлары

«Ы хан сцлалясинин тарихи» Ван Вйао, Ван Гу вя Ван Сао, 25 сцлаля тарихи, Ы ъилд, Шанхай, 1935.

…. Ван Ман деди: гядимдякиляр 8 аиля цчцн гуйу якин системи йаратмышдылар …. яр-арвада 100 му торпаг сащяси дцшцрдц. Мящсулун 1/16-ни тюйъц кими верирдиляр. Дювлят зянэин иди, халг варлы вя тох иди, щимн охуйурдулар… Тсин сцлаляси юз хейриня верэи вя тюйъцнц артырыб, бунунла да ифрат тамащкарлыьы иля халг кцтлялялрини даща да истисмар етдиляр. Мцдриклярин йаратдыьы гуйу якин системини торпаьы яля кечирмяк цчцн даьытдылар, бунунла да тамащкарлыг вя сатгынлыг башлады. Эцълцляр минлярля сащяни яля кечирир, касыблара ийня санъмаг цчцн йер гоймамышдылар. Иняк вя атларла бирликдя гул базарлары тяшкил едилди. Онлар табелийиндя олан адамларын талейи иля ойнайыр, инсанлыгдан чыхан ъинайяткар адамлар бундан газанырдылар. Иш о йеря эялиб чыхды ки, Аллащдан горхмайараг, адамлары тутуб, онларын арвад вя ушагларыны сатыб, инсанлар ара-сында олан бярабярлийи мящв етдиляр…. хан сцлаляси торпаг верэи-сини мящсулун 1/30-ня гядяр азалтды, щярби мцкялляфиййяти (щярби хидмятя эюря) ися щятта гоъалар да верирдиляр. Эцълцляр эцъля вя йаланла: сюздя 1/30-я, щяйатда ися мящсулун йарысыны алмагла торпаглары тутурдулар. Аталар, ушаглар, ярляр вя аналар торпагда бцтцн или ишляйирдиляр, ня алырдыларса, щеч доланмаьа беля чатмырды. Буна эюря дя варлыларын габаьында чохлу чюряк вя нохуд олурду, касыблара ися тюр-тюкцнтц вя кяпяк дя чатмырды. Йохсуллугдан онлар ъинайятляр тюрядирдиляр. Беляликля щям касыблар, щям дя варлылар ъинайятя ъялб олундулар, амма ъяза тятбиг олунмурду. Щяля тахт-таъа сащиб олана гядяр мян фярман вердим ки, якин сащяляри цмуми олсун, …якин гуйу системи мцяййянляшдирилди. Бу заман хошбяхт бир щал иди ки, бол мящсул олду. Лакин бу сойьунчулуг, хяйанят нятиъячиндя дайандырылды.

Инди ися мян башлыьы ашаьыдакы кими дяйиширям: империйанын

Page 120: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

120

бцтцн сащяляри чар шящярляри адланаъаг, гуллар тящкимли асылы. Бцтцн бунлары (торпаг вя гуллар) ня сатмаг, ня дя алмаг олар. Яэяр кишиляр 8-дян аз оларса, торпаг ися гуйу якин системиндян чох оларса, артыг сащя онларын гощум-ягрябаларына, гоншуларына, щабеля щямкяндлиляриня верилирди. Бцтцн торпагсызлара ганунла торпаг вермяли иди. Мцдрик гуйу якин системиня гаршы ким чыхырдыса, онлар кцтляви шякилдя даь яждащаларындан мцдафия олунмаг цчцн сярщядляря эюндярилирдиляр.

…2-ъи илдя (е.я. 10-ъу илдя) ким ганун ялейщиня олараг пул сиккяляри бурахмагла мяшьул олурдуса,… онларын ямлакы мцсадиря олунур вя онлар юзляри вя бу щагда билиб хябяр вермяйянляр 4 гоншу иля бирликдя дювлятин гулуна чеврилирдиляр.

«… пул сиккяляринин бурахылмасынын гадаьан едилмясини позан адамлар, о ъцмлядян 5 гоншу аиляви дювлятин гулуна чеврилир вя ямлакы мцсадиря едилир. 100 минлярля киши ъинайяткарлар гяфяслярдя, онларын гадын вя ушаглары бойунларындакы ъинэилдяйян зянъирлярля пийада эедир... Онлар ора чатана гядяг гадын вя кишиляр дяйишир, 10 няфярдян 5-7-си щясрят вя язиййятдян юлцрдц…..».

Ван Манын игтисади ислащатлары

«Ы хан сцлалясинин тарихи» Ван Вио, Ван Гу вя Ван Ъуао.

«25 сцлаля тарихи», Ы ъилд Шанхай, 1935. «… щяр илин орта айында базары идаря едянляр истещсал етдик-

ляри маллар цзяриня йцксяк, орта вя ашаьы гиймятляр гойурдулар. Онлардан щяр бири юз базарларында башга шящярляря гарышмайараг уйьун гиймятляр тятбиг едирдиляр. Халг тяряфиндян чох ишлянян 5 нювдя тахыл, кятан, ипяк парча, тохуъулуг вя диэяр маллар сатылмазса, онунла мяшьул олан мямурлар онларын щягиги сатыш гиймятини юйряниб, гиймяти ашаьы салмаьа иъазя вермирляр. Яэяр малларын гиймяти щятта 1 тсйан галдырылса, онда да ону халга орта гиймятя сатаъаглар. Малларын гиймяти орта гиймятдян ашаьы олардыса онда о, халга малын йыьылыб галмамамсы вя бащалашмамасы цчцн ону бир-бириля дяйишмяйя иъазя верирди.

Page 121: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

121

Яэяр гурбан вермяк вя йа дяфн цчцн халгда щеч ня олмаздыса, онда таъир вя сяняткарлардан эялян верэилярдян фаизсиз суда верилирди. Гурбан цчцн суда он эцндян аз олмамагла, дяфн üçün 3 айдан чох олмамагла айрылырды. Яэяр халг ичярисиндя кимся ещтийаъа дцшярдися вя юз ишини гайдайа салмаг цчцн суда эютцрмяк истярдися, онда ону щяр кяс ала билярди. Онун тямини цчцн лазым олан вясаитдян башга, галан щиссяйя бир илдя 10%-дян чох олмамаг шярти иля верэи гойулурду….».

«…. Кяндлиляр вя таъирляр ишсиз галанда ярзаг вя мящсуллар тцкянди; халг базарларда вя йолларда наращат олду. Якин сащялярини, гул вя мел сиккялярини сатан щаким тябягянин, гуллугчу адамларын вя садя халгын ъязаландырыланларынын сайы-щесабы йох иди….».

«Цч илдян сонра император фярман верди: верэи юдямяк цчцн олан чар торпаглары вя тящкимли асылылар (гуллар) ганунла мящдудлашмадан сатыла вя алына билярди…»

Хрестоматя по истории Древнего

Востока. М., 1963. стр. 326, 327,

328.

Sual və tapşırıqlar: 1. Мятндя ящалинин мадди рифащы неъя тясвир олунур? 2. Мятндя дювлятин мадди дуруму щаггында ня дейилир? 3. Хан сцлаляси верэи вя торпаг сащясиндя ня кими ислащатлар кечирди? 4. Мятндя мямурларын вя варлы адамларын ящалини истисмар етмяси

неъя тясвир олунур? 5. Император Ван Макин бцтцн торпаг сащяляринин цмуми олмасы

вя якин гуйу системиня кечмяк барядя фярманынын ящямиййяти нядян ибарят иди?

6. Торпагсызлара торпаьын верилмясинин ящямиййяти нядян ибарят иди? 7. Ганунсуз пул сиккяляри кясянляри щансы ъяза эюзляйирди? 8. Ван Манын игтисади ислащатына эюря чох ишлянян малларын

гиймятинин ашаьы салынмасына иъазя верилмирди. Бу тядбир юлкянин игтисади вязиййятиня неъя тясир эюстярирди?

9. Тящкимли кяндлилярин вя гулларын алыныб-сатылмасы Чин дювлятинин

Page 122: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

122

щяйатында ня кими дяйишикликляр етди? 10. Хан сцлалясинин ислащатлары щансы мягсяди эцдцрдц?

Шан Йанын ислащатлары1

Чин тарихинин атасы Сма Тсйанын «Тсин кнйазлыьынын хрони-касы», «Тарихи гейдляр»inдян чыхарылыб. Бу илк ишдир ки, дювлятин ян гядим заманлардан тарихи там вя ардыъыл верилмишдир. Е.я. 104-ъц илдя тамамланмышдыр.

Шан Йанын ислащатлары гядим Чин аграр мцнасибятляриндя чеврилиши якс етдирирди. О, торпаьы хцсуси мцлкиййятя чевирди, онун алгы-сатгысы мцлклярин гейри-мящдуд артмасына сябяб олду; йени торпаг верэиляри иля ярази яламятиня эюря ящалинин бюлцшдцрцлмяси иъманын тяняззцлцня, айры-айры аилялярин йаранмасына эятириб чы-харды; азад торпаг сащяляринин щесабына гулларын аиляликля асылы вязиййятя салынмасыны гануниляшдирдиляр, бу ися Чиндя ишчи гцввя-синин артырылмасы мянбяйи олду. «25 сцлаля тарихи, Ы ъилд, Шанхай, 1935».

Тсин кнйазы Сианонун2 щакимиййятинин 12-ъи илиндя (е.я. 350-ъи ил)…бцтцн кичик кяндляр ири яйалятдя бирляшди. Яйалятин башында ряис дурурду. Ъями 41 яйалят варды. Якин сащяляриндя кющня бюлэцляр арадан галдырылды. Ислащат кечирилмяси цчцн ясаснамя тяйин едилди: ямр едирям халг 5-6 аиля иля мяскунлашсын ки, онлар да бир-бири иля еллик зяманятля баьлансынлар. Мящкямя олдугда щамы иштиркчы кими ъязаландырылмалыдыр. Ким ганун позьунлуьу щаггында мялумат эятирмирдися, йарыйа бюлцнцрдц. Ъинайяткар щаггында мялумат эятиряня ъинайяткарын башыны эятирян ясэяр кими ейни мцкафат верилирди. Эизлянян ъинайяткар ися сатгынла ейни ъязайа мящкум едилирди. Яэяр аилядя 2 вя даща артыг киши вардырса вя араларында тясяррцфат бюлцшдцрцлмямишся, онда щярясиндян ики дяфя артыг верэи алынырды. Щярби мцкялляfиййяти олан адама она мцвафиг титул верилирди. Вурушанлар ъинайятин аьырлыьына эюря ъязаландырылырдылар. Торпаг

1 Сиао кнйазлыьында олан Тсин кнйазлыьы е.я. 4-3 ясрлярдя аграр мцнасибятлярдя чеврилиш етди вя Тсин кнйазлыьынын мющкямлянмясиня сябяб олду 2 Сиао кнйазынын щакимиййяти (е.я. 361-338-ъи илляр) дюврцндя Тсин кнйазлыьынын тярягги дюврц иди

Page 123: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

123

вя тохуъулугла мяшьул оланлар чохлу тахыл вя ипяк алараг верэилярдян азад едилирдиляр; тянбялликляриня эюря эялир алмайанлар аиляликъя гула чевирилирдиляр. Щярби мцкялляфиййяти олмайан кюклц аиляляр щаким тябягя ола билмязляр.

Якин сащяляри, хидмятчи вя гуллугчуларынын сайына вя эейим-ляриня эюря варлы вя касыб аиляляр арасында фяргляр гойулурду. Тялтифляри оланлара баш яйилир, олмайанлара ися тямтяраглы варлы вя варлы олмаларына да иъазя верилмир. Ямр щазыр олса да гор-хуларындан ону елан етмяйя чякинирдиляр ки, халг она инанмаз. Онда пайтахтын ъянуб дарвазаларынын йахынлыьында 3 саженлик кютцк гойдулар вя халга мцраъият етдиляр ки, ким кютцйц дарвазайа чатдырса, она 10 гызыл вериляъяк. Халг тяяъъцблянди. Лакин эютцрмяйя ъящд етмяди. Сонра 50 гызыл вяд етдиляр. Ону кечирян бир адам тапылды вя она о дягигя 50 гызыл верилди ки, эуйа халгы алдатмырлар. Бундн сонра ясаснамя елан едилди вя халга чатдырылды.

Хрестоматя по истории Древнего

Востока. М., 1963. стр. 326, 327,

328.

Sual və tapşırıqlar:

1. Шан-Йанин ислащатлары гядим Чинин аграр сащяляриндя ня кими йениликляр йаратды?

2. Шан-Йанын ислащатлары Чиндя ишчи гцввясини ня цчцн артырды? 3. Тсин кнйазы Сианонун щакимиййяти дюврцндя кичик кяндлярин

бирляшдирилмяси ня иля нятиъялянди? 4. Шан-Йанын ислащатларына эюря торпагла вя тохуъулугла мяшьул

оланлар ня цчцн верэидян азад олурдулар? 5. Ящалинин тябягяляшмяси щансы ъящятлярля мцряккябляшдирилирди? 6. Шан-Йанын ислащаты халга щансы цсулла чатдырылды? 7. Сянядя ясасян халгын дювлятя инамы щаггында ня дейя билярсиниз?

Е.я. ЫЫ-Ы ясрлярдя кяндлилярин вязиййяти

«Ы хан сцлалясинин тарихи» Ван Вио, Ван Гу вя Ван Ъуао. «25 сцлаля тарихи», Ы ъилд, Шанхай, 1935.

Page 124: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

124

… Дун Чун Шу1 ашаьыдакы нитгля императора2 мцраъият етди: «… Тсин сцлалясинин дюврцндя щяр шей дяйишди. Онда Шан-Йанын ислащатларыны ишлятдиляр. Гядим щюкмдар системини дяйишдирдиляр. Якин сащяляринин3 гуйу системини ляьв етдиляр. Халг торпаьы щям сата, щям дя ала билярди. Варлыларын якин сащяляри ениня вя узунуна эенишляндирилди. Йохсулларын ися йери йох иди ки, ийня батырсынлар. Бундан башга варлыларын чай вя эюллярдян эялирляри, даь вя мешялярдян немятляри вардыр. Бяс беля оланда йохсуллар неъя, язиййят чякмязляр?…щярби вя ямяк мцкялляфиййятляри гядим дюврлярдякиндян 30 дяфя артыг; торпаг, ъан верэиси, дуз вя дямир тюйъцсц гядим дюврдякиндян 20 дяфя чох иди; бязиляри варлы сащибукарларын сащяляринин мящсулуну йарыйа беъярирдиляр. Она эюря ки, халг даим щейван дяриси эейир, ит вя донуз йедийини йейирди. Бу бир дя онунла эцълянирди ки, хясис вя тамащкар мямурлар халгы юзбашына мцщакимя едир, онлары юлдцрцрляр. Дайаьы олмайан зцлмкарлыгла юлянляр гулдур олмаг цчцн даьлара вя мешяляря гачырдылар. Йары чылпаглары йолун йарысында тутуб щябсханайа салырдылар. Бир илдя онларын сайы бирдян он минляря гядяр атрды. Хан сцлаляси щакимиййяти заманы онларын сайы дяйишмяз галды. Бахмайараг ки, гядим тарла тюйъц системиня щямин дягигя кечмяк чятин иди, она тядриъян йахынлашмаг лазым иди. Хцсуси торпаг мцлкиййятини мящдудлашдырмаг, торпаьы кифайят гядяр олмайанларла бярабярляшдирмяк. Торпагларын тутулмасыны дайандырмаг. Дуз вя дямир вермяк. Гулдарлыьы ляьв етмяк. Гуллары юлдцрмяк щцгугунун ляьви. Халгын вязиййятини йахшылашдырмаг цчцн верэиляри йцнэцлляшдирмяк, мцкялляфиййятляри азалтмаг. Йалныз онда йахшы идаря етмяк олар».

Хрестоматя по истории Древнего

Востока. М., 1963. стр. 320.

Sual və tapşırıqlar:

1 Дун Ъун Шу (е.я. ЫЫ яср) – дювлят хадими вя эюркямли конфутсийасы алим 2 Император Уди (е.я. 140-87-ъи илляр) 3 Гуйу якин сащяси – яняняйя эюря иъма торпаг системидир. Орада якин торпаг сащяси бир гуйу ятрафында йерляшир

Page 125: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

125

1. Мятня ясасян е.я. ЫЫ-Ы ясрлярдя Чиндя кяндлилярин вязиййятини тясвир един.

2. Хан сцлалясинин щакимиййяти дюврцндя щаким тябягя ня цчцн юзбашыналыг едир, йохсулларын истисмарыны эцъляндирирдиляр?

3. Е.я. ЫЫ-Ы ясрлярдя кяндлилярин вязиййятини писляшдирян верэи вя аграр сащядяки ганунлар Чиндя щаким тябягянин даща да зянэинляшмя-синя неъя тясир эюстярирди?

4. Истисмар олунан халг даща щансы зоракылыгларла цзляширди? 5. Халгы йахшы идаря етмяк цчцн сяняддя тяклиф олунанлара

мцнасибят билдирин.

19. ПАРФИЙА

Йунан тарихчиси вя ъоьрафийачысы Страбон1 Парфийа щаггында

…Парфийа … фарс аьалыьы дюврцндя хяраъ юдяйирди,

сонра… бурада узун мцддят македонийалылар аьалыг етмишди… Скиф Арсак… Парфийайа щцъум етди вя она йийялянди, яввялъя Арсак чох да гцввятли дейилди… Сонра онун юзц вя варисляри дя гоншу вилайятлярин ишьал едилмяси нятиъясиндя чох эцъляндиляр… Онлар Бактрийанын да бир щиссясини тутдулар… Щал-щазырда онлар еля бюйцк юлкяйя вя чохсайлы тайфалара сащибдирляр ки, бу дювлят мцяййян гядяр ромалыларын рягибиня чеврилмишдир.

Дейирляр ки, Арсак скифлярин даи няслиндяндир; диэярляри ися ону бактрийалы щесаб едирляр, о, эуйа Диодат вя онун варисляринин эетдикъя артан гцввясиндян хилас олмаг цчцн Парфийада цсйан галдырды2… Парфийада али шура ики щиссядян ибарятдир: бир щиссясиня чарын гощумлары, диэяриня ися мцдрикляр вя кащинляр дахилдир...

История Узбекистана в источниках.

Ташкент,

1984, стр. 178-179

1 Страбон е.я. 64\63-ъц илдя доьулмуш вя бизим еранын 23\24-ъц илиндя вяфат етмишдир 2 Мянбялярин мялуматына ясасян Аршак (Арсак) вя онун гардашы Тридат Селевки сатрапы Андрагор тяряфиндян тящгир едилмишдиляр. Гардашлар ону олдцряряк гийам галдырмышдылар. Парфийанын сонракы чарлары юз адлары иля дейил, «арсаклар» (аршаклар) ады иля чаьрылмышды, сцлаля ися «Арсакиляр» (Аршакиляр) адланырды

Page 126: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

126

Sual və tapşırıqlar:

1. Мцстягил Парфийа дювлятинин йаранмасына кими парфийалылар

кимляря хяраъ верирдиляр? 2. Парфийа дювляти ким тяряфиндян йарадылмышдыр? 3. Парфийа дювляти неъя идаря олунурду?

Page 127: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

127

Рома тарихчиси Помпей Трой Парфийа щаггында

… Парфийа1 вя Бактрийа дювлятлярини онлар (скифляр – Б.Г.) йаратмышлар. Скиф халгы ямякдя вя мцщарибядя чох ъиддидир, физики ъящятдян чох эцълцдцр… Исэяндяр Парфийада оларкян (ЫЫЫ Даранын мяьлуб едилмясиндян сонра)… мцщарибянин артыг гуртармасыны дцшцнян вя вятяня гайытмаларыны эюзляйян ясэярляри топлады вя онлара деди: яэяр шяргин барбар тайфалары итаятя эятирилмязся, бу гядяр ящямиййятли мцщарибяляр щеч бир шейя эятириб чыхармайаъаг…

Парфийаны зябт едян Исэяндяр фарс яйанларындан олан Ан-драгору сатрап тяйин етди… Парфийалылар цч дяфя мяшщур Рома сяркярдяляринин щцъумуна мяруз галды – Рома щямин дюврдя юзцнцн гцдрятли дюврцнц йашайырды, бцтцн халглардан йалныз онлар (йяни парфийалылар) ромалылара няинки бярабяр олдулар, щям дя онлары мяьлуб етдиляр2… Онлар скифлярин дя ардыъыл щцъумларына мяруз галырдылар, диэяр гоншулары иля дя мцщарибяляр апарырдылар; онлары щяр тяряфдян тящлцкя щядяляйирди… Сонра онлар юз мцлклярини эенишляндирмяйя башладылар….

Парфийалылар Македонийа дювлятиндян айрыландан сонра бу хал-гы щямишя чарлар идаря едирди… Бир вахтлар онларын юзляриня мяхсус палтарлары олмушдур. Лакин, варланараг мидийалылар кими узун вя ачыг палтарлар эеймяйя башладылар. Парфийалыларын силащлары юз ата-бабаларынын вя скифлярин силащлары кимидир. Онларын ордусу яксяр халгларда олдуьу кими азад адамлардан дейил, ясасян гуллардан ибарятдир. Щеч кимя гулу азад етмяйя иъазя верилмир, гулларын ушаг-лары да гул олур… Парфийалылар гулларын ушагларына юз ушаглары кими гайьы эюстярирляр, онлара ат цстцндя эетмяйи вя ох атмаьы юй-рядирляр… Гызыл вя эцмцшдян парфийалылар йалныз силащы бязямяк цчцн истифадя едирляр… Азад адамларын гуллардан защири фярги ондан ибарятдир ки, гуллар пийада, азад адамлар ися ат цстцндя щярякят

1 Парфийа дювлятинин ясасы е.я. 250-ъи илдя Мяркязи Асийада гойулмушдур. Щямин дюврдя онун пайтахты Нис шящяри (Ашгабад йахынлыьында) иди. Бу шящяр б. еранын 20-ъи илляриня кими йашайыб 2 Бурада е.я. 53-ъц илдя П.Красс, е.я. 70-ъи илдя Д.Сакс, е.я.я 36-ъы илдя М.Антони иля дюйцшляр нязярдя тутулур

Page 128: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

128

едирляр. …Селевкин Асийада мяьлуб олмасыны ешидян Арсак… парфи-

йалылара щцъум етди, онларын щакими Андрагора галиб эялди, ону юлдцрцб щакимиййяти яля кечиртди… Бир мцддят сонра Арсак пар-фийалылары ъязаландырмаг цчцн эялмиш чар Селевкля дюйцшдц вя галиб эялди.

Сонра Селевк йенидян баш верян гийамларла ялагядар Асийайа гачмаьа мяъбур олду. Динълик ялдя едян Арсак Парфийа чарлыьында гайда-ганун йаратмаьа, орду топламаьа, галалар тикмяйя, шящярляри мющкямляндирмяйя башлады…

Арсакын Арсак адлы оьлу вя вариси Селевкин оьлу Антиохла ъясарятля дюйцшдц, сон нятиъядя Антиох Арсакы юз мцттяфиги кими таныды.

Парфийалыларла мидийалылар арасында мцщарибялярдя… эащ бу, эащ да диэяр тяряф галиб эялирди, лакин сон гялябя парфийалылара нясиб олду… Митридат1 Вагасиси Мидийайа щаким тяйин етди… Митридат… парфийалыларын аьалыьыны Гафгаз даьларындан Фярат чайына кими йайды…

История Узбекистана в

источниках. Древняя история.

Ташкент, 1984, стр. 155-162.

Sual və tapşırıqlar:ы

1. Парфийа дювлятинин яасыны щансы халг гоймушду? 2. Парфийанын чох эцълц дювлят олмасыны сцбут един. 3. Йунанлардан башга парфийалылар даща кимлярля дюйцшцрдцляр? 4. Парфийалыларын адят-яняняляри барясиндя ня дейя билярсниз? 5. Парфийанын азад адамлары гуллара мцнасибятдя диэяр халглардан

неъя фярглянирдиляр? 6. Арсак Парфийа дювлятини эцъляндирмяк цчцн щансы тядбирляри эюрдц?

Помпей Трог Парфийа щюкмдары Фраат щаггында

Парфийа чары Митридатын юлцмцндян сонра онун оьлу Фраат

1 Ы Митридат – е.я. 170-138\7-ъи иллярдя Парфийа чары олуб, онун мидийалыларла дюйцшц е.я. 161-155-ъи илдя аиддир

Page 129: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

129

чар олду1. О, Парфийа чарлыьыны яля кечирмяйя ъящд едян Антиох-дан2 гисас алмаг цчцн Сурийайа гаршы мцщарибяйя башламаьы гярара алды. Лакин бу дюврдя скифляр арасында баш верян гийам ону юз дювлятини мцдафия етмяк цчцн эери гайытмаьа мяъбур етди. Мясяля бурасында иди ки, скифляр Сурийа чары Антиоха гаршы мцщарибядя парфийалылара кюмяк етмяли вя буна эюря дя щагг алмалы идиляр, лакин яслиндя мцщарибя гуртаранда эялиб чыхдылар. Онлары… (йяни скифляри – Б.Г.) кюмяйя эеъ эялмякдя эцнащландырдылар вя разылашдырылмыш мябляьи онлара вермядиляр. Наразы галан скифляр… щаггын юдянилмясини тяляб етдиляр…рядд ъавабы алан скифляр Парфийа сярщядлярини талан етмяйя башладылар. Буна эюря дя Фраат онлара гаршы йцрцшя чыхды… Антиохла мцщарибя дюврцндя ясир дцшмцш йунан ордусуну юзц иля апарды… Йунанлар парфийалыларын дюйцш ъярэясинин позулдуьуну эюряндя дцшмян тяряфиня кечдиляр,… Парфийа ордусуну вя Фраатын юзцнц мящв етдиляр.

Фраатын йериня ямиси Артабан чар гойулду. Скифляр ися… Парфийаны талан едяряк вятянляриня гайытдылар. Лакин Артабан щцъум етдийи тохарларла мцщарибя заманы … йараланды вя тезликля юлдц. Щакимиййят онун оьлу Митридата3 кечди. О, гоншуларла бир чох мцщарибяляр апарды, чохлу халгы Парфийа дювлятиня табе етди. Бир нечя дяфя о, скифлярля дя уьурла дюйцшдц…

Материалы по истории СССР. Вып.

1. М, 1985, стр.120-128.

Sual və tapşırıqlar:

1. Фраатын Сурийайа йцрцшцнцн сябяби ня иди? 2. Скифляр ня цчцн Парфийа ялейщиня гийам гадырдылар? 3. Сизъя, Фраатын скифлярля мцщарибядя яввялляр ясир эютцрдцйц йунан

дюйцшчцляриня етибар етмяси дцзэцн идими? 4. Фраатын скифлярля дюйцшц неъя гуртаrды? 5. ЫЫ Митридатын скифлярля бир нечя дяфя дюйцшмясинин сябябини сиз неъя

1 ЫЫ Фраат – Парфийа щюкмдары (е.я. 138\7-128-ъи илляр) 2 ВЫЫ Антиох е.я. 135-129-ъу иллярдя Сурийаны идаря етмишдир 3 ЫЫ Митридат Парфийаны е.я. 123-88\7-ъи иллярдя идаря етмишдир

Page 130: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

130

изащ едярдиниз?

Page 131: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

131

Рома ордусунун Парфийайа басгыны вя е.я. 53-ъц илдя Карра дюйцшц1

1 Дюйцш парфийалыларын гялябяси иля баша чатмышды, ъями беш мин ромалы саламат эери гайыда билмишди. Крассын юзц дя юлдцрцлмцшдц

24. Марк Лисини Красс 25. Бероейа 26. Карра 27. Ихна 28. Тапсак 29. Ярябистан 30. Никефорн 31. Фярат 32-33. Дяъля 34. Саппе 35. Чар Ород 36. Нисибис 37. Тигранакерт 38. Тела 39-40. Хабр 41. Парфийа 42. Парфийанын пайтахты

Ктесифона 43. Сингара 44. Шярти ишаряляр 45. Крассын Ы йцрцшц 46. Крассын ЫЫ йцрцшц 47. Парфийа ордусу

1. Цмуми мянзяря 2. Каппадокийа 3. Фярат 4. Самосата 5. Едесса 6. Балисс 7. Чар Артавазд 8. Амид 9. Дюйцшцн эедиши 10. Красс 11. Крассын оьлу 12. Киликийа 13. Пирам 14. Исс 15. Исэяндярийя 16. Аралыг дянизи 17. Селевкийа 18. Антиохийа 19. Сурийа 20. Оронт 21. 40 мин пийада, 4

мин атлы 22. Зевгма 23. Апамейа

Page 132: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

132

Sual və tapşırıqlar:

1. Рома ордусуна ким рящбярлик едирди? 2. Парфийалылар ромалылара щарада зярбя ендирдиляр? 3. Крассын биринъи йцрцшц заманы баш верян дюйцш йерлярини эюстярин. 4. Ромалыларын икинъи йцрцшц заманы ясас зярбя истигамяти щара

сечилмишди? 5. Парфийалылар дцшмяня зярбя вурмаг цчцн сизъя, щансы тактикадан

истифадя едирди?

Шисзи1, Сйанханшу2 вя Хоуханшу3 Парфийа дювляти щаггында

Парфийа (Чин салнамяляриндя Анси – Б.Г.) шималда Сямяр-гянд щюкмдарлыьы, шяргдя Исэяндяриййя, гярбдя ися Ираг вя Сурийа иля щямсярщяддир… Чох эениш бир юлкядир. Пайтахты Фан-то шящяридир. Чин пайтахтындан 16 мин мил мясафядядир. Император Ву-ди (е.я. 140-87) илк дяфя Парфийайа елчи эюндяряркян Парфийа щюкмдары елчини шярг сярщяддиндя гаршыламаг цчцн 20 мин атлы эюндярмишди. Елчи йол бойу онларла шящяр кечмишди. Шящярлярин ящалиси дя щяддиндян артыг чохдур. Чин елчиси эери гайыдаркян Парфийа щюкмдары да юз елчисини эюндярмишди. О, Чин сяфирлийинин ардынъа Чиня эялмишди ки, Чинля баьлы мялуматлар ялдя етсин.

Ящалиси отураг щяйат кечирир вя якинчиликля мяшьул олур, чялтик вя дары якирляр, цзцмдян шяраб щазырлайырлар… Бир нечя йцз бюйцк вя кичик шящяр Парфийадан асылыдыр. Мцхтялиф базарлар вар. Таъирляр гоншу дювлятлярля гуру вя су йоллары иля тиъарят едирляр… Тиъарятдя баъарыглыдырлар… Эцмцш пуллар зярб едирляр. Пулун бир цзцндя щюкмдарын, диэяр цзцндя ися щюкмдарын арва-дынын рясми вардыр. Щюкмдар юляркян йенидян пул зярб едилир. Дяри цзяриндя йазырлар… Саьдан сола йазырлар. Чин йазысы йухарыдан ашаьыйа йазылыр…

Б.Юэял. Бюйцк Щун империйасы Бакы, 1992, Ы китаб, с. 362-363,381; ЫЫ китаб, с. 8, 10;

Бичурин Н. Собрание сведений о

1 Шисзи – Тарихи гейдляр. Мцяллифи Сима Сйандыр 2 Сйанханшу – Хан тарихи. Мцяллифи Баг Гудур 3 Хоуханшу – Кичик хан сцлалясинин тарихи. Мцяллифи Фан Хуадыр

Page 133: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

133

народах, обитавших в Средней Азии

в древние времена. Т.2. М-Л, 1950,

стр. 151, 160, 182-183; 225. Sual və tapşırıqlar:

1. Чин салнамяляриндя Парфийа дювляти щансы адла верилир? 2. Парфийанын чох эениш яразили вя нцфузлу дювлят олмасыны неъя сцбут

едярдиниз? 3. Парфийайа илк Чин елчиси ня вахт эялмишдир? 4. Мцяллифлярин Чинин нцфузуну галдырмаьа ъящд етмялярини неъя

сцбут етмяк олар? 5. Парфийа ящалисинин тясяррцфат щяйатыны тящлил един. 6. Парфийа таъирляри диэяр юлкялярля щансы йолларла тиъарят ялагяляриня

малик идиляр? 7. Парфийа йазы гайдасы Чин йазы гайдасындан неъя фярглянирdi?

Рома вя Парфийа атлылары

Page 134: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

134

Page 135: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

135

Sual və tapşırıqlar: 1. Рома дюйцшчцсц иля Парфийа атлысынын geyim və силащлары арасында

фяргли вя охшар ъящятляри сюйляйин. 2. Силащланма мясялясиндя сизъя, Парфийа атлысы щансы цстцн ъящятляря

малик ола билярди? 3. Парфийа дюйцшчцсцнцн миндийи атын зирещини тясвир един. 4. Атын бядянинин зирещля юртцлмяси сизъя, дюйцш заманы онун

щярякятиня щансыса бир тясир эюстяря билярдими?

Парфийа габлары

Sual və tapşırıqlar: 1. Илк габын адыны мцяййянляшдирин вя онун формасыны тясвир един. 2. Биринъи габ цзяриндя кимляр тясвир едилмишдир, онларын эейими

барясиндя ня дейя билярсиниз? 3. Икинъи габ цзяриндя щансы сящня тясвир едилмишдир? 4. Габлары мцгайися един. Щансы нятиъяляри чыхармаг олар?

Page 136: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

136

20. ГЯДИМ ЩИНДИСТАН

Арилярин Щиндистана щцъуму

…Щяйятлярдя сяс-кцй ешидилди. Адамлар юз йатагларындан галхдылар. Итляр гязябля щцрсяляр дя, ящали бядбяхтлик баш вердийини аьылларына эятирмирдиляр. Лакин онлар пенъярядян бахараг эюрдцкляриндян щейрятляндиляр.

Гярибя эюркямли йад адамлар ятрафда олан щяр шейи йандырырдылар. Онлар аьаълар арасында эизлянир, сцрятля бир евдян диэяриня гачырдылар… Йаньын евляри юз аьушуна алырды. Адамлар горху ичярисиндя юзлярини ора-бура вурурдулар. Евлярдян чыхан адамлары эялмяляр охла вурурдулар. Гуъаьында ушаг олан бир гадын гачмаг истяди, лакин дярщал охла вурулду. Ев учду, ушаг гышгырды, лакин тезликля щямишялик сусду. Дравидляр дящшятдян аьылларыны итирмишдиляр, онлар тялаш ичярсиндя бир-бирлярини итяляйяряк цзляри цстя торпаьа йыхылырдылар. Йаньын сцрятля йайылырды. Йалныз юлцмц эюзлямяк галырды…

Дравидлярдян щеч ким эялмялярин данышыьындан щеч ня баша дцшмцрдц. Яввялляр щеч ким беля гярибя, узун голлу вя щцндцр алынлы адамлары эюрмямишдиляр….

Сящяр ачыланда галанын мцдафиячиляри эялмялярин азсайлы олдуьуну эюрдцляр… Дравидляр эялмялярин цзяриня атылдылар... Гязяб онларын гцввясини бир аз да артырмышды. Аь дярили барбарлар онларын тязйигинин гаршысыны эцъля сахламышдылар. Лакин дюйцш йериндя бирдян дюйцш тябили сяслянди вя бу сящв бир фикрин йаранмасына эятириб чыхарды. Дравидляр еля билдиляр ки, онларын щюкмдары юлдцрцлмцшдцр, силащларыны атараг гачмаьа башладылар. Щалбуки тябили бир аь дярили атлы дюйяряк кюмяк истяйирди…. Эялмяляр галайа сохулдулар, …. дравидлярин щюкмдарыны ясир тутдулар.

История древнего мира в

художественно-исторических

образах. М., 1968, стр. 98-99.

Page 137: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

137

Sual və tapşırıqlar:

1. Дравидлярин юз йатагларындан галхмасынын сябяби ня иди? 2. Пянъярялярдян щяйятя бахан дравидляр ня эюрдцляр? 3. Эялмялярин йерли ящали иля амансыз ряфтар етмясиня аид нцмуняляр

эюстярин. 4. Эялмялярин защири эюркями барясиндя ня дейя билярсиниз? 5. Дюйцшцн сон анларыны тясвир един.

Касталар, онларын вязифяляри вя мяшьулиййяти

Касталар дюрддцр: бращманлар, кшатриляр, вайшляр, шудралар. Диэяр касталара хидмят етмяк шудраларын (боръудур).

Шудранын (вязифяляри): дцзлцк, итаят,сямимиййят; дяфн адятлярини йериня йетирмяк; юз ющдясиндя оланлары сахламаг; йалныз юз арвады иля йашамаг;

Йухары категорийалара хидмят етмяк; Йашайыш цчцн онлардан лазым олан шейляри ялдя етмяйя ъан

атмаг. Бу касталарын цзвляринин артыг истифадя едя билмядийи

айаггабылар, чятирляр, палтар вя щясирляр; Онларын йемяйинин галыьыны йемяк; Сяняткарлыьын щесабына йашамаг. Бращмана мцнасиб олан мяшьулиййят: юйрянмяк,

юйрятмяк, юзц вя диэярляри цчцн гурбан кясмяк, щядиййяляр вермяк вя алмаг, тарлаларда мящсул йыьмаг.

Кшатриляря (мцнасиб мяшьулиййят): … юйрянмяк, башгалары цчцн гурбан кясмяк, щядиййяляри гябул етмяк, щярби хидмят.

Вайшлара (мцнасиб мяшьулиййят): … юйрянмяк, диэярляри цчцн гурбан вермяк… якинчилик, щейвандарлыг вя тиъарят.

Эялирляр вя верэиляр

Бращман цчцн ялавя эялир – щядиййялярин гябулу. Кшатриляр цчцн – щярби хидмят. Вайш вя шудралар цчцн – музд. Якинчиляр верэи кими чара (мящсулун) онда бирини, онда

сяккизини, йахуд онда алтысыны верирляр.

Page 138: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

138

Бязиляри беля щесаб едир ки, гарамалын вя гызылын 1/15 (верэи кими) алыныр. Тиъарятдя – 1/12.

Щяр бир сяняткар айда бир (эцн) чара ишлямялидир. Бу щям дя юз ямяйи щесабына йашайанлар щаггында да

дейилиб. Бу, эями вя араба сащибляриня дя аиддир. Таъирляр юз мящсулларынын нювляриндян бирини (чара)

базарда олдуьундан уъуз сатмалыдыр. Хрестоматия по истории древнего

мира. М., 1956, стр. 79-80.

Sual və tapşırıqlar:

1. Сяняддя щансы касталарын ады чякилир? 2. Шудраларын вязифяляри щансылардыр? 3. Бращманлар щансы ишляри йериня йетирмяли идиляр? 4. Кшатрилярин мяшьулиййяти нядян ибарят иди? 5. Вайшлар ня ишля мяшьул олмалы идиляр? 6. Щяр бир кастанын ялавя эялир мянбяйини мцяййянляшдирин. 7. Щиндистанда щансы верэиляр вар иди?

Плутарх Исэяндярин щинд шащы Порла мцщарибяси щаггында

Порла мцщарибя барядя Исэяндярин юзц мяктубларында мцфяссял данышыр. О, йазыр ки, дцшмян тяряфлярин арасында Эидасп чайы ахырды. Пор филляри габаьа веряряк даима чайын кечилмяйиня эюз гойурду… Македонийалылар сал дцзялдиб ялляриндя йараг, синяляриня гядяр суйун ичиндя чайын дайаз йерляриня щярякят едир-диляр. Сащиля чыхан Исэяндяр пийадалары габаглайыб сцварилярля иряли йцйцрцрдц… Пор… бцтцн гошунуйла онун цстцня йериди, йалныз кичик бир дястя гойду ки, галан македонийалыларын кечмя-йиня мане олсунлар… Цстцнлцк эащ о, эащ да бу тяряфя кечирди. Йалныз дюйцшцн сяккизинъи саатында дцшмянлярин мцгавимяти гырылды. Пор ясир алынанда Исэяндяр сорушду ки, онунла неъя ряфтар едилсин. Пор деди: “Шаща лайиг”. Исэяндяр сорушду ки, о даща ня ися ялавя етмяк истямир ки? Пор ъаваб верди: “Щяр шей ики кялмя сюздя ифадя олунуб: шаща лайиг”, Пору сатрап тяйин едян Исэяндяр няинки ону юз вилайятиндя щаким сахлады, щям дя

Page 139: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

139

она йени торпаглар вериб яввялляр мцстягил олан щиндлиляри дя она табе етди. Дейирляр ки, он беш халгын сакин олдуьу щямин йерлярдя беш мин бюйцк шящяр вя чохлу мигдарда кянд варды.

Плутарх. Исэяндяр Зцлгярнейн (Тяръцмя едяни Я.Ниъат) Бакы, 1993, с.53-55.

Sual və tapşırıqlar:

1. Порла мцщарибя бярасиндя мялуматлары Плутарх кимдян эютцрмцшдцр? 2. Дцшмянляр арасында дюйцш щансы чайын сащилиндя баш верди?

3. Тяряфлярин щярби гцввялярини мцгайися един. 4. Дюйцш кимин гялябяси иля баша чатды? 5. Исэяндяр дюйцшдян сонра Пора неъя мцнасибят эюстярди? 6. Сяняддяки фактлара ясасланыб Щиндистанын ящалиси вя яразиси

щаггында ня дейя билярсиниз?

Page 140: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

140

Плутарх Исэяндярин Щиндистандан эери чякилмяси щаггында

Порла1 мцщарибя македонийалыларын дюйцш ешгини сюндцр-мцш, онлары Щиндистанын ичяриляриня эирмяк щявясиндян салмышды. Йалныз ики мин атлы вя ийирми мин пийада чыхаран бу шащы чох чятинликля мяьлуб етмяк мцмкцн олмушду. Македонийалылар гятиййятля Исэяндярин Гангы цзцб кечмяк ниййятиня гаршы чыхдылар. Онлар ешитмишдиляр ки, бу чайын 32 стади ени, йцз орги дяринлийи вар вя онун гаршы сащили башдан-баша атлар, филляр вя йараглы адамларла долудур. Сюз эязирди ки, о бири сащилдя онлары гамдаритлярин вя пресилярин сяксян мин няфярлик пийадасы, ики йцзминлик атлысы вя алты мин дюйцш фили эюзляйир. Вя бцтцн бунлар шиширтмя дейилди. Аз сонра тахта чыхан Андракотун Селевкя баьышладыьы беш йцз фил вя алты йцз мин гошун иля о, бцтцн Щиндистаны фятщ етди.

Яввял Исэяндяр чадырына гапанараг узун заман орада ачыг изтираб ичиндя узаныб галды. Баша дцшяндя ки, Гангы кечмяк она нясиб олмайаъаг, о эюстярдийи щцнярляря эюря даща севинмир вя эерийя дюнмяйи юзцнцн мяьлубиййятинин ачыг етирафы щесаб едирди. Амма достларынын аьыллы дялилляр эятирмяси вя дюйцшчцлярин чадырын аьзында дайаныб аьламасы Исэяндяри йумшалтды вя о, чадырдан чыхмаьы гярара алды. Ейни заманда яв-вялъя шющрят наминя беля бир щийляйя ял атды. Онун ямри иля гейри ади дяряъядя бюйцк юлчцдя силащлар вя ат ъиловлары щазырлайыб ятрафа сяпялядиляр. Аллащлар цчцн мещраблар дцзялдилди ки, щяля индийя кими пресилярин шащлары эялиб тязим едир, йунан мярасимляриня уйьун гурбан верир.

Щямин дюврдя щяля чох эянъ олан вя Исэяндяри тез-тез эюрян Сандрокот сонралар… дейирди ки, бу юлкяйя йийялянмяк цчцн Исэяндяря ъящдляр эюстярмяк щеч дя лазым дейилди, чцнки щямин вахт бу юлкяйя гяддарлыьына вя ашаьы мяншяли олдуьуна эюря севилмяйян чар башчылыг едирди2.

Хрестоматя по истории Древнего

Востока. М., 1963, стр. 406-407.

1 Пор-Щинд чары 2 Бурада Магадха чары Ъана Нанд нязярдя тутулур

Page 141: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

141

Sual və tapşırıqlar:.

1. Щинд шащы Порла мцщарибя ня цчцн македонийалыларын дюйцш рущуну ашаьы салмышды?

2. Македонийалылар ня цчцн Исэяндярин Ганг чайыны кечмясини истя-мирдиляр?

3. Исэяндяр ня цчцн эери дюнмяйи юзцня рява билмирди? 4. Юз шющрятини сахламаг цчцн Исэяндяр щансы щийляйя ял атды? 5. Бунун щийля олмасыны неъя изащ етмяк олар?

Сиъилийалы Диодор Щиндитстан щаггында

…Щинд торпагларынын чоху суварылыр вя буна эюря дя илдя

ики дяфя мящсул верир. Щиндистан щям дя … мцхтялиф щейванларла зянэиндир… Щиндлиляр чохлу фили щярби ямялиййатларда иштирак етмяйя щазырлайырлар, онлар гялябянин тямин едилмясиня бюйцк тясир эюстярирляр.

…Онларын торпагларында … чохлу металлар: эцмцш, гызыл, мис вя дямир, еляъя дя галай… вардыр.

…Щиндистанда чохлу дары, мцхтялиф пахлалар, еляъя дя дцйц… беъярилир.

Щиндистанда щям дя щейванлары йемлямяк цчцн йарарлы олан диэяр йем мящсуллары да вардыр, онлары тясвир етмяк чох чякярди.

Буна эюря дя дейирляр ки, Щиндистанда щеч вахт аълыг, йахуд гидаланмаг цчцн зярури олан шейлярин чатышмазлыьы олмамышдыр. Бурада щяр ил ики йаьмурлу мювсцм олур – гышда буьда, йайда ися дцйц, еляъя дя кцнъцд вя дары якирляр.

Щиндлилярдя ганунлар да ярзаг чатышмазлыьына имкан вермир. Диэяр адамлар да “дцшмянляр” кянд йерляриня зийан вурараг ону якинчилик цчцн йарарсыз щала салырлар. Щиндлилярдя якинчилик мцгяддяс вя тохунулмаз щесаб едилдийи цчцн … онлар тящлцкя дуймадан юз ишляри иля мяшьул олурлар.

Вурушан щяр ики тяряф дюйцшлярдя бир-бирлярини юлдцрцрляр, якинчиликля мяшьул оланлара ися зийан вурмурлар, чцнки онлары цмуми рифащ цчцн чалышанлар кими гябул едирляр вя рягибин торпагларыны одла йарарсыз щала салмырлар, аьаълары гырмырлар.

Page 142: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

142

Щиндлилярин торпагларында чохлу бюйцк вя эямичилик цчцн ялверишли олан чайлар вардыр… Ганг чайынын шяргиндя чохсайлы вя чохлу филляри олан гангаридляр тайфасы йашайыр. Буна эюря дя щямин торпаьа щеч бир йад чар сащиб ола билмямишдир… Щятта бцтцн Асийаны ишьал едян Македонийалы Исэяндяр … гангаридляри юзцня табе едя билмямишдир…

…Диэяр бир чай – Щинд чайы Нилдян сонра чайлардан ян бюйцйцдцр. Щинд чайынын эямичилик цчцн йарарлы чохлу голлары вар…

Хрестоматия по истории древнего

Востока часть 2. М., 1980, стр.123-

125

Sual və tapşırıqlar:

1. Якилян сащялярин мящсулдар олмасыны мцяллиф нядя эюрцрдц? 2. Щиндистанда щансы файдалы газынтылар вар иди? 3. Щиндлиляр щансы мящсуллары йетишдирирдиляр? 4. Диодор Щиндистанда аълыьын олмамасыны неъя изащ едир? 5. Щиндистанда щансы бюйцк чайлар вар иди? 6. Гангаридлярин мяьлуб олмамасына щансы амилляр кюмяк едирди? 7. Щиндистанда эямичилийин инкишаф етмясини неъя ясасландырардыныз? 8. Сянядя ясасян щиндлилярин доланаъаьы, игтисади вязиййяти щагында

ессе йазын.

Чин салнамяляри Щиндистан щаггында

…Щиндистанда йцзлярля шящяр вардыр. Щяр шящярин дя айры

бир идаря цсулу вар. Беляликля, дцжцн-дцжцн айры дювлятляр мейдана эялмишдир. Щяр дювлятин дя кралы вар. Бу краллар арасында ня гядяр айрылыглар олса да, бу щюкмдарлыгларын щамысы Щиндистан ады алтында топланмышдылар… Вима Кадфиз (Кушан щюкмдары – Б.Г.) Щиндистаны зябт етди вя ораны идаря етмяк цчцн хцсуси бир вали тяйин етди… (125-ъи илдя).

Бу мямлякятин башлыъа щейван вя диэяр шейляри ашаьыдакылардыр: филляр, эярэяданлар, дяниз тысбаьасы вя йа буна бянзяр щейванларын

Page 143: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

143

гиймятли дяриляри, гызыл, эцмцш, мис, дямир, гурьушун вя галай. Гярбдя Сурийа вя Фялястинля ялагяляри вар. Буна эюря дя

мямлякятлярин ян дяйярли яшйалары (Щиндистанда да) тапылыр. Хцсусиля зяриф тцлляр, ян йахшы йун халылар, щяр нюв ятирляр, шякярляр, истиот, зянъяфил, гара дуз кими шейляр дя вардыр.

Бащаяддин Юэял. Бюйцк Щун империйасы. Бакы, 1992, ЫЫ китаб, сящ.230-231

Sual və tapşırıqlar:

1. Сянядин мязмунуна ясасян Щиндистанын дахили сийаси щяйатынын хцсусиййятлярини мцяййянляшдирин.

2. Кушан дювляти ня вахт Щиндистаны юзцня табе етди? 3. Щиндистанда щансы щейванлар вар иди? 4. Щиндистан щансы юлкялярля тиъарят ялагяляриня малик иди? 5. Щиндистанын тябии сярвятляр юлкяси олдуьуну гысаъа шярщ един.

Дашгын щаггында яфсаня

1. Сящяр йуйунмаг цчцн Мануйа су эятирдиляр… О, йуйунаркян ялинин ичярисиня балыг дцшдц.

2. Балыг она беля деди: «Мяни бюйцт, мян сяни хилас едярям». - Ману сорушду: «Сян мяни нядян хилас едярсян?» «Бцтцн ъанлылар дашгынла мящв едиляъяк, мян сяни ондан хилас едярям». – Ману сорушду: «Мян сяни неъя бюйцдцм?»

3. Балыг деди: «Ня гядяр ки, биз (балыглар) кичийик, бизи бюйцк тящлцкя эюзляйир, чцнки балыг балыьы йейир. Яввялъя сян мяни бардагда сахла, мян… бюйцк оланда дянизя апар, чцнки щямин вахт мян артыг тящлцкядя олмайаъаьам».

4. Тезликля о бюйцк балыг олду … Мануйа деди: «Филан илдя дашгын олаъаг. Буна эюря дя мяним мяслящятимя гулаг ас вя эями гайыр, бу дашгын башлананда эямийя мин вя мян сяни хилас едярям».

5. Балыьы бюйцдян Ману ону дянизя апарды. Балыьын дедийи илдя Ману … эями дцзялтди, дашгын башлайанда ися она минди. Балыг она доьру цзяряк эяминин ипини юз бойнуна баьлады вя сцрятля шимал даьына цздц.

Page 144: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

144

6. Орада Мануйа деди: «Бах, мян сяни хилас етдим. Ня гядяр ки, сян даьдасан, эямини аьаъа баьла ки, су ону апармасын. Еля ки, су чякилмяйя башлады, сян тядриъян ашаьы дцшя билярсян». Беляликля, о тядриъян енмяйя башлады. Щямин дюврдян шимал

даьынын щямин йамаъы «Ману йамаъы» адланыр. Дашгын щямин дюврдя бцтцн ъанлылары мящв етди, йалныз Ману орада саь галды.

Хрестоматия по истории

древнего Востока. М., 1963, стр.382-383

Sual və tapşırıqlar: 1. Ману йуйунаркян ялиня дцшян балыг она ня деди? 2. Балыг Мануну щансы тящлцкядян хилас едяъяйини билдирди? 3. Ману балыьы дянизя бураханда балыг она ня деди? 4. Балыг Мануну неъя хилас етди? 5. Йадыныза салын: даща щансы халгларда беля яфсаняляр олмушдур?

« Мащабщарата» дастанындан - Аьлы неъя газанмаг олар? - Мцдриклярля сющбят етмякля. - Дюйцшчц цчцн ян гиймятли шей нядир? - Онун йараьы. - Ъцтчц цчцн ян гиймятли шей нядир? - Йаьыш - Бяс якинчи цчцн? - Тохум - Сямадан йцксяк нядир? - Ата - Бяс кцлякдян йцйряк? - Фикир - О нядир ки, эюзляри ачыг йатыр? - Балыг - Доьуландан сонра тярпянмяйян?

Page 145: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

145

- Йумурта. - Сойугдан ня мцалиъя едир? - Исти - Атанын рущу кимдя олур? - Оьлунда - Ян йахшы дост кимдир? - Арвад - Ян йахшы сярвят щансыдыр? - Билик - Дцнйа няйя бцрцнцб? - Зцлмятя - Ясл ращатлыг нядядир? - Кюнцл динълийиндя. - Щансы мярязин дярманы йохдур? - Тамащын.

Гядим Шярг ядябиййаты. Бакы, 1999, сящ.375 (Тяръцмя едяни Я.Вялийев).

Sual və tapşırıqlar:

1. Дастандан верилмиш бу парчада якинчиликля баьлы фикирляри тапыб

айырын. 2. Щиндлилярин аьыла, билийя вердийи гиймяти дяйярляндирин. 3. Верилмиш бу парчайа ясасян щиндлилярин аиля щяйаты щаггында ня

дейя билярсиниз?

Page 146: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

146

21. ИЛК ЙУНАН ДЮВЛЯТИ

Sual və tapşırıqlar:

1. Хяритяйя ясасян Йунаныстанын тябиятини тясвир едя билярсинизми? (Бу заман ъоьрафийадан алдыьыныз биликлярдян истифадя един).

2. Хяритядя Шимали, Орта вя Ъянуби Йунаныстаны эюстярин. 3. Хяритяйя ясасян йунанларын мяшьул олдуьу тясяррцфат сащялярини

мцяййянляшдиря билярсинизми? 4. Хяритяйя ясасян Йунаныстанын эямичилик цчцн ялверишли олдуьуну

Page 147: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

147

изащ един. 5. Йунаныстанын тябияти иля онун ящалисинин мяшьулиййяти арасындакы

ялагяни ачын. 6. Йунанларын арпа якдиклярини вя хырдабуйнузлу мал-гара – гойун

вя кечи сахлаmalары ня иля баьлы иди?

Дидорун Крит дювлятинин тарихи

Критин ящалиси дейир ки, аданын ян гядим вя йерли сакинляри

етеокритлиляр адланырдылар, Крит адлы чар юз адасында бцтцн адамларын цмуми щяйаты цчцн чох мцщцм ящямиййяти олан чохлу ихтиралар етди…

… Беля ки, онлар (критлиляр) фярасятляри, дцшцнъяляри иля сечилирдиляр, онлар башгаларына бир чох файдалы шейляр юйрядирляр: биринъи дяфя онлар гойун сцрцляри вя диэяр вящши щейванларын сцрцлярини ящилляшдирмяйя башладылар... онлар башгаларына камандан ох атмаьы, итля ов етмяйи юйрятдиляр...

Сонралар, чох ясрляр сонра Критдя аллащларын нясилляри вя гящряманлар чох иди. Онларын лап эюркямлиляри Минос, Радамант вя Сарпедон иди. Онлар Зевсин … ювладлары иди… Аджада щюкмдарлыг едян Минос бир чох шящярлярин ясасыны гойду; бу шящярлярдян цчц даща чох мяшщур иди: Кносс аданын о бири сащилиндя, Асийайа тяряф иди, Фест… ъянуба, Киндонийа … гярбя бахырды… Минос критлиляр цчцн бир чох ганунлар мцяййян етди.

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.38-39

Sual və tapşırıqlar:

1. Сянядя ясасян сющбятин щзансы дюврдян эетдийини тяхминян мцяййян едя билярсинизми? Ъавабларынызы ясасландырын.

2. Сянядя ясасян Критин инкишаф сявиййясини дяйярляндирин. 3. Сянядя ясасян критлилярин мяшьулиййят сащялярини мцяййянляшдирин. 4. Мцяллифин мювгейиня мцнасибятинизи билдирин вя ряйинизи ясасланды-

рын: сизъя, мцяллиф критлилярин фярасятдя, дцшцнъядя башгаларындан сечилмясини йазмагда ня дяряъядя щаглыдыр? Критдяки йцксяк инкиршаф онларын фярасятинин, дцшцнъясинин нятиъяси иди, йохса бунун башга сябябляри вардыр?

Page 148: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

148

5. Сизъя, Миносун дюврцндя Критдя дювлят йаранмышдыmı? Фикринизи ясасландырын.

Миносун дяниз дювляти щаггында Фукдидин хатиряляри

Бизя мялум олан рявайятя эюря щамыдан яввял Минос юзцня донанма дцзялтди, Еллин дянизи адланан дянизин чох щиссясиня йи-йялянди… Миносун донанмасынын йаранмасы иля дяниздя гаршы-лыглы сурятдя ялагя она эюря эцълянди ки, Минос аданы гулдурлардан тямизляди вя щямин вахт орада колонистляри йерляшдирди. Бундан башга, дяниз сащилиндя йашайан ящали бюйцк вясаитя малик иди вя буна эюря дя йерляриндя мющкям дурмушдулар. Асан газанъа ъан атмаг она эятириб чыхарды ки, даща чох зяифляр даща чох эцълцлярин гулу олдулар, онда даща чох эцълцляр юз варына сюйкяняряк кичик шящярляри юзляриня табе етдиляр.

Хрестоматия по истории

древнего мира, Москва,

1987, стр.38

Sual və tapşırıqlar: 1. Крит адасыны хяритядя эюстярин. 2. Донанмайа малик илк адамын Минос олмасы щаггындакы рявайят

сизъя, аьлабатандырmı? Бу щансы юлкя цчцн доьру сайыла билярди? 3. Изащ едя билярсинизми ки, асан газанъа ъан атмаг ня цчцн зяифляри

эцълцлярин гулу етди? 4. Шящяр-дювлятлярин неъя мейдана эялдийини шярщ един. 5. Критлиляри кимлярля вя неъя мцгайися едя билярсиниз? 6. Изащ едя билярсинизми, ня цчцн Авропада ян гядим дювлят Крит

адасында йаранмышды? 7. Изащ един: ня цчцн щяр бир юлкянин, халгын тарихини юйрянмяйя

щямин халгын йашадыьы яразинин тябиятини юйрянмякдян башлайырыг?

Бешинъи китаб Терпсихора

Елладайа эялмиш бу финикийалылар… бу торпагларда

мяскунлашараг, мяним фикримъя, яввялляр еллинляря бялли олмайан

Page 149: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

149

чохлу елм вя инъясянят, щятта йазы эятирмишляр. Сонралар дилин дяйишмяси нятиъясиндя щярифлярин шякли дя тядриъян дяйишмишдир… Онлар финикийалылардан йазыны эютцрцб, щярифлярин шяклини юзляриня уйьун олараг азъа дяйишмиш вя буну Финикийа йазысы адландырмышлар (бу, тамамиля ядалятлидир, чцнки йазыны Елладайа финикийалылар эятирмишляр).

Щеродот, Тарих, Ы щисся, Бакы, 1998, сящ.294-295

Sual və tapşırıqlar:

1. Мцяллифин фикриня мцнасибятиниз? Она ня иля щагг газандыра биляр-синиз?

2. Дидорла Щеродотун финикийалыларла баьлы фикирлярини мцгайися един. Сизъя, ким щаглыдыр? Кимин щаглы олдуьуну ясасландырын.

3. Сизъя, финикийалылара гядяр критлилярин йазысы олмушдурму? Критлилярдя йазынын олмасы фикрини ня иля ясасландыра билярсиниз?

4. Тиъарят тез-тез йазмаьы тяляб едирдися, йазы яввял щансы юлкядя – Финикийада йаранар, йохса Елладада?

Sual və tapşırıqlar:

1. Щюкмдар сарайына ясасян Критдя сяняткарлыьын инкишафы щаггында фикир сюйляйин. Фикринизи ясасландырын.

2. Шякилдяки сарайын мющтя-шямлийини ня иля изащ едя би-лярсиниз?

3. Крит мядяниййятинин мящз Микена вя Афина шящярляриня бюйцк тясир эюстярдийини изащ един.

4. Дярслийя вя хяритяйя ясасла-нараг Крит мядяниййятинин ня вахта аид олдуьуну мцяййянляшдирин.

5. Ахей-йунан тайфаларынын Крит мядяниййятиндян чох

Page 150: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

150

шей юйряндикляри онларын хцсуси истедады, баъарыьы иля ялагядар иди, йохса?…

6. Дори-йунан тайфаларынын Микена мядяниййятини мящв етмясинин сябябини изащ едя билярсинизми?

Page 151: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

151

22. ЙУНАН ШЯЩЯР ДЮВЛЯТЛЯРИ

Sual və tapşırıqlar: 1. Йунаныстанда вя онун колонийаларында йаранан илк шящяр-

дювлятляри хяритядя эюстярин. 2. Изащ едя билярсинизми: Ня цчцн Йунаныстанда тясяррцфат, сяняткар-

лыг вя тиъарятдя бюйцк инкишаф б.е.я. ХЫ-ЫХ ясрлярдя олмушдур? 3. Б.е.я. ХЫ-ЫХ ясрлярдя Йунаныстанда тясяррцфат, сяняткарлыг вя

тиъарятдя олан бюйцк дяйишикликляри вя шящяр-дювлятлярин йаранмасы просесини сябяб-нятиъя ялагяляри ясасында изащ един.

4. Изащ едя билярсинизми, бу шящяр-дювлятляр нийя Орта вя Ъянуби Йунаныстанда, Еэей вя Аралыг дянизи сащилляриндя йаранмышдыр?

Page 152: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

152

Йунанларын щярби Шурасы

Щяр щансы мцщцм бир мясяляни халг йыьынъаьына чыхармамышдан яввял ону яйанлар ондан ютрц мцзщакиря едирдиляр ки, халг йыьынъаьындан кечмяси ваъиб олан гярар гябул етсинляр.

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.111

Sual və tapşırıqlar:

1. Сянядя ясасян бу халг йыьынъаьынын щансы дювря аид олдуьуну мцяййянляшдирин.

2. Сизъя, халг йыьынъаьында яввялляр дя, йахуд щямишя ясас ролу яйанларmı ойнайырды?

3. Яйанлар ня цчцн халг йыьынъаьындан кечмяси ваъиб олан гярары яввялъядян мцзакиря едирдиляр? Дейя билярсинизми, гябул едиляъяк бу гярар кимин мянафейини güdürdü?

Икинъи няьмя

Йалныз биръя йаншаг Ферсит1 щярзя-щярзя дейинирди. …Щям Одиссей, щям Пелидля ганлыбычаг дцшмян иди; Онлары щей писляйярди, - инди ися баьырараг, Баш щюкмдар Атреидя щцъум едиб дейинирди. Ахейлиляр юзляри дя наразыйды Атреиддян, Ферсит ися ону сюйцб – йаманлайыб баьырырды: «Сян, ей Атреид, йеня нядян наразысан, гясдин нядир? Дцшярэяндя мисин бол-бол,…. ….Йеня гызыл истяйирсян? Мян, йа башга бир гящряман Тройалы бир няфяри голу баьлы версин сяня, Сян дя онун явязиндя атасындан пул аласан?… Сиз ей горхаг заваллылар!… Эялин миниб эямиляря чыхыб эедяк! Гой тяк галсын! Гой бурда тяк ютцрсцн о гясб етдийи гянимяти…» …Анъаг бирдян мярд Одиссей ъумду бирбаша она сары….

1 Ферсит – Терсит

Page 153: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

153

«Ей Ферсит, бу ня щай-кцйдцр! Сян ахмаг бир чярянчисян!… Кяс сясини! Бющтан атма щюкмцряван щакимляря!… Яэяр сяни бир дя беля сарсаглайан эюрсям бурда… Юзцнц дя рцсвай едиб, дюйя-дюйя говламасам,

….бир дя мяня щеч заман …мярд Одиссей демясинляр!»

Беля дейиб чякди онун кцряйиня, йанбызына, Ферсит дюндц бир йумаьа, сел тяк ахды эюз йашлары.

Щомер, «Илиада», Бакы - 1978, сящ.45-47

Sual və tapşırıqlar:

1. «Яйанларын щярби шцрасын»дакы халг йыьынъаьы иля бурадакы халг йыьынъаьынын охшар ъящятлярини эюстярин.

2. «Илиада»дан верилмиш бу парчайа ясасян халг йыьынъаьында мцщцм мясялялярин кимляр тяряфиндян щялл едилдийини дейя билярсинизми?

3. Одиссей вя Атреиддян тякъя Ферситин йох, ахейлярин щамысынын наразы олмасы няйи эюстярир, бу наразылыг ня иля ялагядар иди?

4. Сянядя ясасян халг йыьынъаьынын тарихи йерини мцяййянляшдиря билярсинизми?

5. Сизъя, Ферсит Атреиди щаглы тянгид едирди, йохса нащаг йеря? Фикринизи ясасландырын.

6. Ферситин халг йыьынъаьындакы чыхышына эюря онун Одиссей тяряфиндян дюйцлмясиня ясасян халг йыьынъаьыны тящлил едя, она гиймят веря билярсинизми?

7. Щомерин «Илиада» поемасындан верилмиш бу парчайа ясасян Йунаныстанда ибтидаи иъма гурулушунун даьылмасы вя синифли ъямиййятин йаранмаьа башламасы фикрини фактларла ясасландырын.

…Бол мящсуллу эениш бир зями, Ону муздур бичинчиляр бичир ити орагла. Галын тахыл бичилдикъя, дальа-дальа йатыр йеря. Цч няфяр дя далъа эялир тахылы дярз баьламаьа. Ардларынъа ушаглар да топлайараг сцнбцлляри, Верирляр дярз баьламаьа дястя-дястя, гуъаг-гуъаг. Йер сащиби, ялиндя бир аьаъ, дуруб орда бахыр, Сакит-сакит сейр еляйир, фярящ йаьыр эюзляриндян.

Page 154: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

154

Щомер, «Илиада», Бакы - 1978, сящ.12

Sual və tapşırıqlar:

1. Поемадан верилмиш бу сящнянин щансы дювря аид олдуьуну мцяййянляшдирин: а) яввялляр адлы-санлы адамларын торпаг сащялярини кимляр беъярирди? б) йер сащиби ня цчцн ялиндя аьаъ анъаг ишин – бичинин неъя эетдийини сейр едир вя фярящлянир? ч) кимляр муздур ишчиляр адланырды?

2. Дярслийиниздяки «Ишчи гцввясиня олан ещтийаъ йени мцнасибятляр йарадырды» (сящ. 155) ифадясини ачын, сябяб-нятиъя ялагяляри ясасында ону изащ един.

3. Пойемадан верилмиш бу парчада йени мцнасибятляри тапын вя онун нядян ибарят олдуьуну дейин.

Солонун ислащатлары

Аристотел. Афина сийасяти

2. …Яйанларла халг арасында узун мцддят ядавят эетди. Нязяря алмаг лазымдыр ки, цмумиййятля, дювлят гурулушу олигархийа1 иди, лакин башлыъасы о иди ки, йохсулларын анъаг юзляри йох, ушаглары вя арвадлары да кюля вязиййятиндя иди… Бцтцн торпаг ися азларын ялиндя иди… яэяр йохсуллар иъаря щаггыны вермясяйдиляр оnларын юзлярини вя ушагларыны кюля кими апара билярдиляр. Бяли, Солонун вахтына кими щамынын боръу шяхси гябаля2 иля тямин едилирди.

5. ….Халгын чоху яйанларын ясаряти алтында иди, халг яйанлара гаршы галхмышды. Ядавят эцълц иди вя узун мцддят бири о бириня гаршы мцбаризя апарырды; нящайят онлар бирликдя Солону архонт3 сечдиляр вя дювлятин гурулмасыны она тапшырдылар.

6. Солон ишляри юз ялиня алараг индики вя эяляъкдя гябаля боръунун тямин олунмасыны гадаьан едяряк халгы азад етди. Сонра о, ганунлар верди вя боръларын ляьв олунмасыны ямр етди.

1 Олигархийа – азларын щакимиййяти 2 Гябаля – хцсуси мцгавиляйя ясасян щямишялик кюлялик 3 Архонт – Гядим Йунаныстанда щюкумятин баш мямуру

Page 155: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

155

7. Солонун мцяййян етдийи дювлят гурулушу вя вердийи ганунлар йени иди; юлцм щаггында ганун истисна олмагла Драконун ганунларынын тятбиги дайандырылды…

Солон бу ганунлары йцз ил цчцн вермишди…. 8. Йцксяк вязифяляри Солон пцшк атма йолу иля сечкили етди… 9. ….Солонун дювлят гурулушунда цч бянд даща чох демок-

ратикдир; биринъиси вя ян мцщцмц – боръун юдянилмясиндя гябалянин ляьв едилмяси; сонра, исятяйян щяр ъцр адама чякдийи зяряря эюря иддиачы кими чыхыш етмяк имканы верилмяси; цчцнъц, халг кцтляси халг мящкямясиня апеллйасиа вермяк ялдя етди…

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.129-130,

132

Sual və tapşırıqlar:

1. Азларын щакимиййяти ня демякдир? 2. Яйанларла халг арасында узун мцддят давам едян мцбаризянин

сябябяи ня иди? Хаплг ня истяйирди? 3. Дярслийинизя ясасланараг демосла аристократлар арасында эедян

мцбаризянин тарихини мцяййянляшдирин. 4. Изащ един: ня цчцн Солонун мцяййян етдийи дювлят гурулушу вя

вердийи ганунлар йени иди? 5. Солонун дювлят гурулушунда щансы ъящятляр даща чох демократик

иди вя ня цчцн? 6. Солонун ислащатларына сизин мцнасибятиниз? Онун дювлят

гурулушуну, вердийи ганунлары демократик щесаб етмяк олармы? Фикринизи ясасландырын.

7. Драконун ганунлары иля Солонун ганунларыны мцгайися един. Солонун ганунларынын ядалятли олдуьуну сцбут един.

8. Солонун ислащатларыны Йунаныстанын тарихиндя йени мярщяля, дюнцш нюгтяси адландырмаг оларmı? Оларса, ня цчцн?

9. Солонун ислащатлары тякъя демосун аристократлар цзяриндя гялябяси иди, йохса бунун сяняткарлыьын, тиъарятин инкишафыnda rolu вя бир чох диэяр ящямиййятли ъящятляри дя вар idi? Бу ъящятлярин нядян ибарят олдуьуну дейя билярсинизми?

Page 156: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

156

Биринъи китаб

Клио

О, (Солон) афиналыларын арзусу иля онлара ганунлар тяртиб етмиш, сонра да ил мцддятиня юлкядян чыхмышды. Солон эцйа дцнйаны эюрмяк мягсяди иля эями иля йола дцшмцшдц, амма, яслиндя юлкядян она эюря чыхыб эетмишди ки, ону юз ганунларыны дяйишмяйя мяъбур етмясинляр. Ахы, Солонун вердийи ганунлары ил ярзиндя сахлайаъагларына тянтяняли анд ичмиш афиналыларын юзляри онлары дяйишя билмяздиляр.

Щеродот, Тарих, Ы щисся. Бакы -1998, сящ.23

Sual və tapşırıqlar:

1. Аристотелля Щеродотун Солонун ганунларынын фяалиййят мцддяти щаггындакы фикирлярини мцгайися един. Бурада зиддиййят вармы? Варса, бу зиддиййят нядян ибарятдир?

2. Аристотел йазыр ки, Солон бу ганунлары йцз ил цчцн тяртиб етмишдир. Щередот ися йазыр ки, Солон юлкядян она эюря чыхыб эетди ки, ону вердийи ганунлары дяйишмяйя мяъбур етмясинляр. Афиналылар анд ичдикляриня эюря юзляри бу ганунлары дяйишя билмяздиляр. Щеродотун фикриня мцнасибятиниз?

3. Щеродот щаглыдырса, Солон нядян ещтийат едирди ки, онун вердийи ганунлары дяйишмяйя мяъбур едя билярляр?

4. Ящалинин яксяриййятинин – демосун мянафейиня уйьун ганунлары кимляр, ня цчцн вя неъя дяйишя билярди? Ъавабларынызы дялиллярля ясасладырмаьа чалышын.

Илотларын мяншяйи Ефор1 хябяр верир ки, Щераклидляр2 – Йеврисфен вя Прокл

Лакониканы тутараг ону алты щиссяйя бюлдцляр вя бу вилайятдя шящяр вя дювлят щяйатынын ясасыны гойдулар… Бцтцн периекиляр спарталылара табе олдулар, амма цмуми ганунлардан истифадя едирдиляр, дювлят ишляриндя

1 Ефор – б.е.я.в ясрин мяшщур тарихчиси 2 Щераклидляр – дори гябиляси, яфсаняйя эюря гящряман Щераклидин тюрямяляри

Page 157: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

157

вя тяшкилатларында иштирак едирдиляр. Йеврисфенин оьлу Агис1 онларын щцгуг бярабярлийини ляьв етди вя онлара Спартайа верэи вермяйи ямр етди. Бцтцн периекиляр бу ямря табе олдулар… гелляр ися цсйан галдырдылар; онлары тутуб гула чевирдиляр, доьрусу бязи мящдудиййятля … Илотлуьу Агыс вя онун силащдашлары мцяййянляшдирдиляр.

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.134

Sual və tapşırıqlar:

1. Спарталылар кимляр иди? 2. Дейя билярсинизми, спарталылар ня цчцн юзлярини Щераклидин

тюрямяляри щесаб едирдиляр? Сизъя, онлар бу ада лайиг идилярmi?

3. Сянядя ясасян Спарта дювлятинин тяхминян ня вахт йарандыьыны дейя билярсинизми?

4. Илотлар кимляр иди? Сянядя ясасян онларын мяншяйини мцяййянляшдирин.

Ликургун2 ислащатлары

Ликургун чохсайлы йениликляринин биринъиси вя ян башлыъасы Аьсаггаллар шурасы иди. Бу шура ямин-аманлыьын, аьылын тяминатчысы иди. Дювлят эащ бу тяряфя, эащ да о тяряфя чякилиб апарылырды; гялябяни щюкмдарлар газананда о тиранлыьа, кцтля цстцн эяляндя ися там демократийайа мейил эюстярирди… аьсаггаллар шурасы таразлыг, сабитлик, гайда йаратды.

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.134-135

Sual və tapşırıqlar:

1. Спарта дювлятинин неъя идаря олундуьуну тясвир един. 2. Ликургу дювлят хадими вя ганунвериъи бир шяхсиййят кими

характеризя един. 3. Тиранлыгла демокраийаны мцгайися един, онларын фяргли ъящятлярини

эюстярин. Сиз бунладан щансына цстцнлцк верярдиниз вя ня цчцн?

1 Агис – Мифик Спарта щюкмдары, б.е.я. тяхминян ВЫЫЫ-ВЫЫ ясрлярдя щакимиййятдя олмушдур 2 Ликург – Спартанын дювлят хадими вя ганунвериъиси

Page 158: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

158

4. Аьсаггаллар шурасынын идаря етдийи дювлятдя, щансы форма – тиранлыг, йохса демократийа цстцнлцк тяшкил едирди? Ъавабларынызы ясасландырын.

Спарталыларын тярбийяси

Дайяляр гайьыкеш вя баъарыглы идиляр, ушаглары гундагламыр-дылар ки, бядян цзвляриня сярбястлик версинляр, онлары ъидди вя аз йемяйя гане олан, гаранлыгдан вя тянщалыгдан горхмайан, юз-башыналыьын вя аьламаьын ня олдуьуну билмяйянляр кими бюйцдцрдцляр… Ушаглар йедди йашына чатан кими Ликург онлары валидейнляриндян алырды вя дястяляря бюлцрдц ки, бирликдя йашасынлар, йесинляр, бир-биринин йанында ойнамаьа, зящмят чякмяйя юйрянсинляр. О, дястянин башына щамыдан дярракяли вя бцтцн дюйцшлярдя щамыдан гочаг оланы гойурду. Галанлар… онун ямрлярини йериня йетирирдиляр вя ъязалара сакитъя дюзцрдцляр,… бу ъцр щяйат тярзинин нятиъяси табе олмаьа юйрянмяк иди. Ушагларын ойунларына гоъалар тез-тез тамаша едирдиляр вя онлары даим далашдырмаьа чалышараг, сонра щяр бири-нин тябии кейфиййятини диггятля мцшащидя едирдиляр: о, иэид оьлан-дырмы вя дюйцшдя инадкардырмы? Онлара савады о дяряъядя юйря-дидиляр ки, бунсуз кечинмяк олмазды, галан бцтцн тярбийя тялябляря сюзсцз табе олмаьа, мящдудиййятляря мятанятля дюзмяйя вя дцшмян цзяриндя цстцнлцк газанмаьа йюнялдилмишдир.

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.135-136

Sual və tapşırıqlar: 1. Спарталылар ушаглары сизъя, нийя беля сярт – дюзцмлц, горхмаз

мцяййян мящдудиййятляр дахилиндя тярбийя едирдиляр? 2. Йедди йашына чатан оьлан ушагларыны нийя валидейнляриндян алыб

дястяляря бюлцрдцляр? 3. Гоъалар ушагларын ойунларыны ня мягсядля мцшащидя едирдиляр вя

ня цчцн онлары далашдырмаьа чалышырдылар? Сиз буна неъя бахырсыныз?

Page 159: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

159

4. Спарталылар савада ящямиййят вермямякдя щаглы идилярми? 5. Сянядя ясасян спарталыларын башлыъа мяшьулиййятини мцяййянляшди-

рин. 6. Афина дювляти иля Спарта дювлятини мцгайися един. 7. Сиз бц дювлятлярдян щансына даща йахшы мцнасибят бясляйирсиниз вя

ня цчцн?

Page 160: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

160

23. ЙУНАН-ИРАН МЦЩАРИБЯЛЯРИ

Sual və tapşırıqlar: 1. Сизъя, йунанлары тяърцбяли эямигайыралар адландырмаг олармы?

Оларса, буну ня иля изащ едя билярсиниз? 2. Тяърцбяли дянизчиляр кими йунанлары кимлярля мцгайися етмяк олар? 3. Йунаныстаны ящатя едян дянизлярин адларыны дейин вя хяритядя

эюстярин.

Дяниз сащилляринин йунанлар тяряфиндян

мяскунлашдырылмасы

Бюйцк йунан колонийаларынын салынмасы б.е.я. ВЫЫЫ-ВЫ ясрлярдя баш вериб…

Адятян, тязя йеря эетмяк истяйян адамлар бирляширдиляр вя рящбяр сечирдиляр, эямилярля колонийа салмаьа йолланырдылар… Салынан колонийа мцстягил шящяр-дювлят олурду.

Колонийаларын салынмасы яввялъя Аралыг дянизинин сащилляри бойунъа – Пиреней йармадасына, Африканын шимал сащилляриня доьру башлады, даща сонра Еэей дянизинин, Мярмяря вя Гара дянизин шимал сащилляриня доьру давам етди. Гара дянизин шимал сащилляриндя чохлу йунан колонийалары: Тира, Олвийа, Керкинитида, Херсонес, Пантикапей; Гафгаз сащилбойунда – Фанагорийа… Патрей, Гаргиппийа, Баты, Питиус, Диоскуриада вя Фасис салынды.

Колонийаларын салынмасы мцхтялиф гябилялярдя вя халгларда еллин мядяниййятинин йайылмасына кюмяк едирди.

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.137

Sual və tapşırıqlar:

1. Чохлу колонийа салдыгларына эюря Йунаныстаны щансы юлкя иля мцгайися етмяк олар?

2. Б.е.я. ВЫЫЫ-ВЫ ясрлярдяки йунанлары б.е.я. ХВЫ ясрдяки финикийалыларла мцгайися един; онларын охшар ъящятлярини эюстярин.

3. Йунан колонийаларынын мейдана эялмя сябяблярини эюстярин.

Page 161: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

161

Йунан колонийалары

Sual və tapşırıqlar: 1. Хяритядя йунан колонийаларынын salıндыьы йерляри эюстярин. 2. Дейя билярсинизми, тязя йерляря эялмяк истяйянляр – колонийа

салмаьа йоллананлар кимляр ола билярди? 3. Б.е.я. ХВЫ ясрдя Финикийа, б.е.я. ВЫЫЫ-ВЫ ясрлярдя йунан

колонийаларынын салындыьы ейни яразиляри хяритядя тапын. Бунун сябябини ня иля изащ етмяк олар?

4. Вахтиля финикийалыларын колонийалар салмадыьы щансы яразилярдя йунан колонийалары йарадылмышды? Щямин йерляри хяритядя эюстярин.

5. Йунан колонийаларынын ня цчцн дяниз сащилляриндя салындыьыны изащ един.

6. Сизъя, колонийаларын йаранмасы Йунаныстанда тясяррцфатын, хцсусиля сянятякарлыьын вя тиъарятин инкишафына неъя тясир эюстяря билярди? Ъавабларынызы ясасландырын.

7. Мцхтялиф яразилярдя йунан колонийаларынын салынмасыны йунанларын йерли ящалийя эюстярдийи мядяни тясирин нятиъяси щесаб етмяк олармы?

Page 162: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

162

Фукдид еллин колонийаларынын салынмасынын сябябляри щаггында

Узун мцддят Аттикада вятяндашлар арасында ядавят цчцн

зяиф зямин олдуьундан бурада ящали арасында дахили мцщарибя олмамышдыр вя юлкядя еля ейни ящали йашамышды. Елладанын диэяр районларына нисбятян Аттикада ящалинин сайынын гейри-бярабяр артмасынын ясас сябяби бу иди: бцтцн Еллададан эцълə говуланлар Аттикада топланырды, бурада онлар юзлярини тящлцкясиз щисс едирдиляр. Бу эялмяляр гядим дюврлярдя ящалинин сайыны о гядяр артырдылар ки, нятиъядя афиналылар ящалини щятта Ионийайа сцрэцн етдиляр, Аттика юзц о гядяр эениш дейилди ки, беля бюйцк сайда ящалини йерляшдиря билсин.

Амма, узун мцддят ярзиндя тядриъян сакитлик бярпа олунду, эцъля кючцрцлмя дайандырылды вя елlинляр колонийалары дянизархасы юлкяляря эюндярмяйя башладылар…

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.137-138

Sual və tapşırıqlar:

1. Мцяллифин фикриня мцнасибятиниз? 2. Колонийаларын салынмасы сарыдан яввялки сянядля бу сяняд

арасындакы охшарлыг нядян ибарятдир? 3. Сизъя, ящалинин сайынын Аттикада щяддиндян чох артмасы иля

колонийаларын салынмасы арасында бир əlaqə вармы? 4. Сяняддя зиддиййятли фикир йохдур ки? Варса дейин вя ясасландырын. 5. Сакитлик бярпа олунандан, эцъля кючцрцлмя дайандырыландан

сонра йунанларын дянизархасы юлкяляря колонийалар эюндярмясиня мынасибятиниз? Мцнасибятинизи ачыглайын вя ясасландырмаьа чалышын.

Марафон дюйцшц

Щеродот. Тарих, ВЫ

102. … Фарслар Аттикайа доьру йола дцшдцляр… Сцварилярин йахшы щярякят етмяси цчцн Аттикада даща мцнасиб йер Марафон

Page 163: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

163

иди. Онлары Щиппи1… ора апарды. 103. Буну билян афиналылар да Марафона доьру щярякят етдиляр.

Онларын гошунунун башында стратег дурурду. Онунъусу Милтиад иди.

108. Платеилиляр2 афиналылара… кюмяйя эялдиляр… 109. Бу дямдя афиналы стратегляр арасында фикир айрылыьы вар-

ды: бязиляри Мидийа гошуну иля дюйцшцн ялейщиня идиляр; диэярляри ися (о ъцмлядян Милтиад) яксиня, дюйцшц гябул етмяйи мяслящят билирдиляр.

102. Афиналылар щярби дцзцлцшц гуртарыб…. верилмиш сигнала эюря ити аддымларла барбарларын цзяриня йеридиляр…

113. Марафон дюйцшц чох узанды. Дюйцш хяттинин мяр-кязиндя дуран фарсларын юзляри вя саклар3 …. бурада афиналыларын сыраларыны йардылар вя онлары юлкянин ичяриляриня доьру тягиб етмяйя башладылар. Лакин щяр ики ъинащда афиналылар вя платеилиляр цстцнлцк газандылар. Гялябядян сонра афиналылар гачмаьа башлайан дцшмяни тягиб етмядиляр, щяр ики ъинащы бирляшдириб мяркяздя мцдафия хяттини йаран дцшмянля дюйцшдцляр. Бурада да афиналылар галиб эялдиляр… Онлар эямиляря щцъум едяряк онлары йандырдылар….

115. Беляликля, афиналылар йедди эями яля кечирдиляр… Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.139-140

Sual və tapşırıqlar:

1. Йунаныстана щцъум единъя Иран щансы йерляри юзцня табе етмишди?

О йерляри хяритядя эюстярин. 2. Йунан-Иран мцщарибясинин сябяби ня иди? 3. Бу дювлятлярдян щансы даща эцълц, гцдрятли иди? 4. Марафон дюйцшцндя йунанлар ня цчцн галиб эялдиляр? 5. Йунан вя Иран гошунларынын дюйцш тактикасыны тящлил един: кимин

1 Щиппи – фарслара сатылмыш, щакимиййятдян салынмыш Афина тираны 2 Плателиляр – Платеи шящяринин ящалиси – Марафон дюйцшцндя афиналылара кюмяк едян йеэаня йунанлар 3 Саклар – Орта Асийа халгларындан бири

Page 164: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

164

вя ня цчцн цстцн олдуьуну эюстярин.

Page 165: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

165

Йунан-Иран мцщарибяляри

Sual və tapşırıqlar: 1. Б.е.я. 480-ъи илдя Иран торпагларыны вя ондан асылы олан юлкяляри

эюстярин. 2. Иран вя она табе олан юлкялярля Йунаныстанын яразисини мцгайися

един, Иранын Йунаныстандан гат-гат гцввятли олдуьуну хяритяйя ясасян мцяййянляшдирин.

3. Иран гошунларынын щцъум истигамятлярини эюстярин. 4. Ксеркся гаршы мцщарибядя иштирак едян йунан дювлятлярини

эюстярин.

5. Йунан-Иран мцщарибяси заманы олмуш ян мцщцм дюйцшлярин йерлярини эюстярин.

Фермопилдя дюйцш

Щеродот. Тарих, ВЫЫ

212. Данышырлар ки, бу дюйцшляр заманы шащ вурушмалары горху ичиндя мцшащидя едирди…

213. Шащ билмирди ки, ня етсин. Бу заман онун йанына Епиалт адлы бириси эялир вя бюйцк шащ мцкафатына цмид едяряк, даьдан кечяряк Фермопиля эедян йолу фарслара эюстярир…

219. Бундан сонра гошун парчаланды: бир щиссяси эетди вя щяр кяс юз шящяриня гайытды; диэярляри ися Леонидля бурада

Page 166: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

166

галмаьы гярара алдылар. 222. ….Еллинляр ялбяйаха дюйцшя атылдылар,… бу дюйцшдя

минлярля барбар юлдцрцлдц… Еллинляр онлары щядяляйян юлцмцн лабцдлцйцнц билирдиляр… Онлар щялак олдуглары йердяъя дяфн олундулар... Бу йазы щялак олмуш дюйцшчцляря, хцсусиля лакедемонлулара щяср олунуб…

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.141-142

Sual və tapşırıqlar:

1. Фермопил дюйцшцнц горху ичиндя мцшащидя едян Иран шащы ким иди

вя онун ня цчцн горхдуьуну ясасландыра билярсинизми? 2. Хаинин – Епиалтын Фермопиля эедян йолу фарслара эюстярмясиндян

сонра нийя еллинлярин гошуну парчаланды? Дюйцшчцляр ня цчцн юз шящярляриня гайытдылар?

3. Леонидля бирликдя Фермопил кечидиндя галан дюйцшчцлярин гящряманлыгларына гиймят верин.

4. Онлар ня цчцн Фермопил кечидини тярк етмядиляр? 5. Фермопилдя щялак олан дюйцшчцляря гойулмуш йазылы дашда сизъя,

ня цчцн лакедемонлулар хцсуси гейд олунуб? 6. Лакедемонлулар кимляр иди вя ня цчцн онлар юз гящряманлыглары

иля диэяр йунан тайфаларындан фярглянирдиляр?

Саламиндя дюйцш мцасиринин поетик iфадясиндя Есхил. Фарслар

Бярк гышгырыг олду: «Еллада оьуллары, иряли! Юз Вятянинизи,

арвадларынызы, ушагларынызы, …улу бабаларынызын гябирлярини хилас един: инди дюйцш щяр шей уьрундадыр!»

Онлара доьру да фарсларын гышгырыьы эялди, артыг лянэимяк олмазды. Бир эями мис бурнu иля о бирини вурду вя еллин эямиляри дюйцшя башлады, финикийалыларын эямилярини вуруб сырадан чыхарыр-дылар… Щяр йердя дюйцш гайнайырды. Яввялъя фарсларын гошуну мющкям дурмушду; кюрфяздя дарысгаллыг йарананда бир-бириня кюмяк едя билмядиляр вя мис бурунлары иля бир-бирилярини мящв етдиляр – онларын щамысы мящв олду, еллинляр ися щяр тяряфдя онлары дармадаьын етди вя эямиляри батырдылар… Гайалар, сащилляр

Page 167: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

167

юлцлярин ъясядляри иля юртцлдц… Барбарларын гошунунун щамысы даьыныг щалда цзцб узаглашмаьа башладылар…

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.142-143

Sual və tapşırıqlar: 1. Саламин дюйцшц иля бундан яввялки йунан-Иран дюйцшляри

арасындакы охшар ъящятляри эюстярин. 2. Йунан сяркярдясиня хас олан цмуми ъящятлярдян щансыны эюстяря

билярсиниз ки, дюйцшлярин гялябя иля баша чатмасында бу ъящят щялледиъи рол ойнайырды?

3. Йунан-Иран мцщарибясинин Йунаныстанын тарихиндя гящряманлыг епопейасы олдуьуну сцбут един.

4. Изащ едя билярсинизми: бцтцн Кичик Асийаны мяьлуб етмиш гцдрятли фарс дювляти кичик Йунаныстана ня цчцн галиб эяля билмяди?

5. Йунанларын гялябясини онларын иътимаи вя дювлят гурулушунун фарсларын иътимаи вя дювлят гурулушу цзяриндяки гялябяси кими изащ един.

6. Йунанларын тяшкилатчылыьынын фарслардан цстцнлцйцня сябяб ня иди? 7. Йунан гошунлары даща щансы ъящятляриня эюря фарс гошунларындан

цстцн иди?

Фарслара гаршы мцщарибядя афиналыларын

ролу щаггында1

Яэяр афиналылар онлары щядяляйян тящлцкя гаршысында

горхудан юз юлкялярини тярк етсяйдиляр, йахуд онлары Ксеркся версяйдиляр, щеч ким дяниздя шаща гаршы чыхмаьа ъясарят етмязди… Бах. Буна эюря дя щягигятин яксиня эетмяйяряк, афиналылары хиласкарлар адландырмаг олар.

Хрестоматия по истории древнего

мира, том 1, Москва, 1951, стр.13

Sual və tapşırıqlar:

1 Верилян мятн Щеродота аиддир

Page 168: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

168

1. Сянядя ясасян сющбятин йунан-Иран мцщарибясинин щансы дюврцндян эетдийини мцяййянляшдирин.

2. Мцяллифин фикриня мцнасибятинизи билдирин: онун щаглы олдуьуну тясдиг едя билярсинизми?

3. Йунан-Иран мцщарибяляринин тарихини ким йазыб вя онун ясяри necə adlanır?

4. Дейя билярсинизми, мцяллиф афиналылары Афинанын хиласкары адландырыр, йохса бцтцн Йунаныстанын?

Page 169: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

169

24. ЙУНАНЫСТАНДА ГУЛДАРЛЫЬЫН ИНКИШАФЫ

Кюлялийин нязяри ясасы Аристотел. Сийасят

1253 а. Бцтцн емалатханаларда…лазыми алятлярин олмасы

ваъибдир,.. бу алятлярдян бязиляри ъансыздыр, диэярляри ъанлыдыр,... гул ися мцлкиййятин ъанлы щиссясидир…

1254. Ким тябиятиня эюря юзцня йох, башгасына мяхсус-дурса, щяр неъя олса да о, щямин щалда гулдур. Адам башгасына мяхсусдурса, бу щалда о, адам олараг галса да, мцлкиййят олур…

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.144

Sual və tapşırıqlar:

1. Ямяк аляти нядир? 2. Адам ня вахт гул олур, гула чеврилир? 3. Сянядя ясасян гула тяриф верин. 4. Мцяллифин фикирляриня мцнасибятиниз? 5. Йунан-Иран мцщарибяляриндя йунанларын гялябяси, сизъя, гулларын

сайынын артмасына неъя тясир эюстярмиш олар? Яэяр гулларын сайы артыбса, бунун сябяблярини изащ един.

Мядянлярдя гул ямяйи

Ксенофонт. Эялирляр щаггында

Никий1, Никератин оьлу мядянлярдя мин гула сащиб иди. О, онлары муздла ишлямяйя верди,… она щяр ил щяр бир гула эюря бир обол2 … пул верирдиляр… Щиппонникин 600 гулу варды, о да онлары бу шяртля муздла ишлямяйя верди; онун гуллары щяр ил она

1 Никий – Афина стратеги, б.е.я. 413-ъц илдя ясир дцшцб вя едам олунуб 2 Обол – хырда пул

Page 170: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

170

бир мина1 тямиз эялир эятирирди. Филомонидин ися она йарым мина эялир эятирян 300 гулу варды, щабеля, башгаларынын да беля гуллары варды…

Хрестоматия по истории древнего

мира, том 1, Москва,

1951,стр.191

Sual və tapşırıqlar: 1. Сянядин щансы дюврдян бящс етдийини мцяййянляшдирин. 2. Йунаныстанда гулдарлыг юзцнцн ян йцксяк инкишаф сявиййясиня ня

вахт чатмышды? 3. Ишляйян гуллар олдуьу щалда ня цчцн музд онлара йох, гулдарлара

верилирди? 4. Сянядя ясасян гул ямяйиндян ян ох щарада истифадя олундуьуну

дейя билярсинизми? 5. Нийя гул ямяйиндян ян чох мядянлярдя истифадя олунурду?

Гулларын гиймяти

1. Фракийалы гадын - 165 дращма 2. Фракийалы гадын - 135 дращма 3. Фракийалы гадын - 220 дращма 4. Фракийалы киши - 170 дращма 5. Фракийалы киши - 115 дращма 6. Карийалы - 105 дращма 7. Сурийалы - 301 дращма 8. Лидийалы гадын - 60 дращма 9. Скиф - 144 дращма

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.146

1 Мина – пул ващидидир – 100 Аттика дращмасы. Дращма яввялляр 4,37 грам эцмцшя, сонра 4,26 грам эцмцшя бярабяр олуб

Page 171: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

171

Sual və tapşırıqlar:

1. Гулларын гиймятляринин мцхтялиф олмасы ня иля ялагядардыр? 2. Ян бащалы гулун щансы юлкядян олдуьуну мцяййянляшдирин. 3. Бязи гадын гулларын гиймятляринин киши гулларын гиймятляриндян

баща олмасыны ня иля изащ етмяк олар? 4. Лювщя цзяриндя гулларын гиймятляринин йазылмасына ясасян

гулдарлыг ъямиййятиня вя гула олан мцнасибятя гиймят верин.

Б.е.я. 464-459-ъу иллярдя илотларын цсйаны

Дидор

Спартада эцълц зялзяля олду вя лакедемонлуларын евляри тамамиля даьылды,… ийирми миндян чох адам юлдц… Лакеде-монлулара дцшмян мцнасибят бясляйян илотлар вя мессенийалылар1… эюряндя ки, зялзяля Спартанын бюйцк щиссясини даьыдыб,…бирляшиб лакедемонлулара гаршы мцщарибяйя башладылар. Лакин лакедемонлуларын щюкмдары Архидамын тядбирли олмасы сайясиндя чохлу вятяндаш учгунун алтындан хилас едилди вя щцъум едянляря гаршы ъясарятля мцщарибяйя башлады. Шящяр зялзялянин дящшятиня мяруз галанда Архидам бцтцн лакедемонлулар ичярисиндя биринъи олараг там силащланыб шящярдян ачыг йеря гачды вя вятяндашлара да беля етмяйи ямр еляди.

Мессенийалылар ешидяндя ки, зялзялядян хилас оланлар щюкм-дар Архидам иля щярби гайдада вятян уьрунда мцбаризяйя ща-зырдырлар, илк ниййятляриндян ял чякдиляр... Лакин Лаконикайа щцъум етмяйя, ону даьытмаьа башладылар. Спарталылар кюмяк цчцн афиналылара мцраъият етдиляр вя онлардан кюмякчи гошун алдылар. Бу йолла башга мцттяфиглярдян дя щярби кюмяк алдылар,… еля ки, онларда афиналыларын мессенийалылара мейiл етдикляри щагда шцбщя йаранды, онларын гцввяляриндян имтина етдиляр… Беляликля, лакедемонлулар юз мцттяфигляри иля бирликдя

1 Мессенийалылар – Пелопоннесин Лаконикадан гярбдяки вилайятиндя йашайан, илотлар кими кюля вязиййятиндя олан ящали

Page 172: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

172

Мессенийайа сохулдулар… Онда илотлар там тяркибдя спарталылардан узаглашдылар вя мессенийалыларла там иттифага эирдиляр вя мцщарибядя эащ гялябя чалдылар, эащ уьурсузлуьа дцчар олдулар… Дцшмянляр он ил ярзиндя мцщарибяни гуртара билмядиляр.

Хрестоматия по истории древнего

мира, том II, Москва, 1951,

стр.147-148

Sual və tapşırıqlar: 1. Ня цчцн илотлар цсйан етдиляр? Цмумиййятля, гул цсйанларынын

сябяби нядир? 2. Зялзялянин бящаня олдуьуну, илотларын цсйанынын лацбцдлцйцнц

sübut един. 3. Ня цчцн мцттяфигляр цсйаны йатырмагда спарталылара кюмяк

етдиляр? 4. Афиналыларын щям цсйаны йатырмагда спарталылара кюмяк

эюстярмяси, щям дя цсйанда иштирак едян мессенийалылара мейiл етмяси зиддиййятли эюрцнмцрмц? Буну ня иля изащ едя билярсиниз?

5. Цсйанын бu гядяр узун сцрмяси няйи эюстярирди, бу ня иля ялагядар иди?

6. Сизъя, спарталыларын анъаг щярби ишля мяшьул олмалары цсйанчыларын дяф едилмясиня юз тясирини эюстяря билдими?

7. Илотларын узун сцрян бу цсйанынын гулдарлыг гурулушуна, юлкянин тясяррцфатына, щярби эцъцня эюстярдийи тясир щаггында ряй сюйляйя билярсинизми?

Аристотел. Аифина демократийасы щаггында

27. Бундан сонра демогогун1 башчысы кими Перикл чыхыш

етди. О, илк дяфя эянълийиндя Кимон стратег кими онлара щесабат верян вахт ону эцнащландыранда шющрят газанмышды. О вахтдан дювлят гурулушу даща демократик олмаьа башлады.

1 Демогог – щярфян демосуn башчысы, халгын рящбяри мянасында ишлянян сюз

Page 173: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

173

Щямчинин эямилярдя шикайяти дя,… щакимлярдян шикайяти дя илк дяфя Перикл тятбиг етди.

28. Ня гядяр ки, халгын башында Перикл дурурду, дювлят ишляри нисбятян йахшы эедирди, о, юлян кими ишляр хейли писляшди.

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.149-150

Page 174: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

174

Sual və tapşırıqlar: 1. Сянядя ясасян Периклын вязифясини мцяййянляшдирин. 2. Периклын дюврцндя дювлятин даща демократик олдуьуну сцбут

един. 3. Периклын юмрцнцн сонуна кими далбадал стратег сечилмясиня

мцнасибяти bildirin. 4. Периклын дюврцндя Афина дювлятинин даща чох демократик олмасы

иля Периклын далбадал стратег сечилмяси арасындакы сябяб-нятиъя ялагялярини эюстярин.

Фукдидин Афина демократийасына характеристикасы Fукдид. Тарих, ЫЫ, 36-41

ЫЫ. 37. Бизим дювлят гурулушумуз цчцн биз щеч бир яъняби

идаряни ясас эютцрмямишик. Яксиня, биз юзцмцз тезликля башгаларына нцмуня олуруг… вя беляликля биздя шящяри бир овуъ адам йох, халгын чоху идаря едир, бизим дювлят гурулушумуз демократийа адланыр,… щяр бир адамы ляйагятиня эюря мютябяр дювлят вязифясиня иряли чякирляр… Яэяр о, дювлятя хидмят эюстярмяйя габился, йохсуллуг вя намялум мяншя, йахуд ашаьы иътимаи вязиййят мютябяр дювлят вязифяси тутмагда адама щеч бир мане олмур.

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.151

Sual və tapşırıqlar:

1. Сяняддя сющбят щансы шящярин идарясиндян эедир? 2. Дювлятин щансы идаря формасы демократийа адланыр? Демократик

дювляти ким идаря едир? 3. Сянядя ясасян Афинанын идаря олунмасы формасынын демократийа

олдуьуну сцбут един. 4. Мцяллифин «дювлят гурулушумуз цчцн щеч бир яъняби идаряни

юзцмцз цчцн ясас эютцрмямишик» фикриня мцнасибятиниз? О, щаглыдырмы? Bunu сцбут едя билярсинизми?

5. Диэяр гулдарлыг дювлятляриндя халг йыьынъаьынын чаьрылмасыны

Page 175: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

175

охумусунузму, ешитмисинизми? 6. Гулдарлыг гурулушунун беля бир йцксяк инкишаф сявиййясиндя халг

йыьынъаьынын чаьырылмасыны, ян мцщцм мясяляляря орада бахылмасыны сизъя, гулдарлыг дюврц цчцн ян йцксяк демократийа – гулдарлыг деморкратийасы щесаб етмяк олармы? Оларса, ня цчцн?

Афинанын дювлят гурулушуна олигархийа ящвал-рущиййяли мцяллифин вердийи гиймят

Псевдо-Ксенофон. Афина дювляти

Афинанын дювлят гурулушуна эялинъя… мян ону бяйянми-рям, … онлар беля гайданы ондан ютрц сечибляр ки, ясилзадяляря нисбятян садя халг йахшы йашасын. Бах, еля буна эюря дя мян ону бяйянмирям.

…Яэяр бязиляри тяяъъцблянсяляр ки, афиналылар бцтцн мцнасибятлярдя варлылара нисбятян цстцнлцйц садя вя йохсуллара, цмумиййятля демократлара верирляр,… айдынлашар ки, онлар бунунла демократийаны горуйурлар. Щяр йердя ян йахшы елемент демократийанын дцшмяни олур, она эюря ки, йахшы адамлар чох сейряк щалларда позьунлуг вя ядябсизлик едирляр… Щягигятян йохсуллуг садя адамлары биабырчы ишляря сцрятля итяляйир, савадсызлыг вя ядябсизлик кейфиййятляри бязиляриндя вясаитин чатышмадыьы цзцндян баш верир.

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.152-153

Sual və tapşırıqlar:

1. Аристотелля Псевдо-Ксенофонун Афина демократийасына мцнаси-

бятлярини müqayisə един. Ким щаглыдыр, ня цчцн? 2. Аристотелин вя Псевдо-Ксенофонун щансынын демосун, щансынын

олигархийанын тяряфдары олдуьуну мцяййянляшдирин. 3. Псевдо-Ксенофонун садя адамлар щаггында дедикляриня дялилли-

сцбутлу мцнасибят билдирин. 4. Варлы адамларdа вясаитин щарадан олдуьуну, онларын буну неъя

ялдя етдийини эюстярмякля варлыларын щеч дя няъиб, ляйагятли олмадыгларыны, садя, йохсул адамларын ися позьун, ядябсиз

Page 176: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

176

олмадыгларыны сцбут един.

Page 177: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

177

25. ЙУНАНЫСТАНЫН МЯДЯНИЙЙЯТИ

Гядим Йунан яфсаныси

Гядим йунан яфсаняляри б.е.я. ЫЫ-Ы миниллиин щцдудларында Йунаныстанын мцхтялиф yerляриндя мейдана эялмишди. Яфсаняви наьыллар Щомерин бизя эялиб чатмыш («Илиада», «Одиссейа») поемаларында горунуб сахланылмышдыр…

Хрестоматия по истории древнего

мира, Москва, 1987, стр.114

Sual və tapşırıqlar:

1. Гядим йунан яфсаняляриня гядяр щансы юлкянин яфсаняси щаггында ешитмисиниз?

2. Гядим йунан яфсаняляринин б.е.я. ЫЫ-Ы миниллийин щцдудларында мейдана эялмясини ня иля изащ етмяк олар?

«Илиада» вя «Одиссейа»да Крит-Микена

дюврц щаггында хатиряляр

Щомерин б.е.я. Х-ВЫЫЫ ясрлярдя йарадылмыш «Илиада» вя «Одиссейа» поемалары… мифоложи формада Микена дюврц щадисяляри щаггында данышыр… Мараглыдыр ки, газынтылар заманы Щомерин епосунда ады хатырланан йерлярин яксяриййятиндя Крит-Микена мядяниййятинин изляри ашкар едилмишдир, ады чякилмяйян йерлярин чохунда археоложи изляр тапылмамышдыр.

Хрестоматия по истории древнего

мира, том II, Москва, 1951, стр.35

Sual və tapşırıqlar:

1. Дярслийиниздяки мятня ясасян Щомерин «Илиада» вя «Одиссейа» дастанларында нядян бящс едилдийиндян данышын.

2. Щомеря гядяр Тройа мцщарибяси иля ялагядар яфсаняляр йаранмыш-дырмы?

3. Верилмиш бу ики сяняди мцгайися един вя онларын охшарлыьыны эюстярин.

Page 178: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

178

4. Сизъя, бу сянядя ясасян гядим Йунан яфсанялярини Йунаныстанын гядим тарихини юйрянмяк цчцн мянбя щесаб етмяк олармы?

5. Сянядя ясасян «Илиада» вя «Одиссейа»да нягл едилян щадисялярин баш вердийи дюврц мцяййян един.

Щомер. «Илиада»

Неъя ки, бир йаьлы-пийли йекя юкцз дярисини Дювря вуруб, щяр тяряфдян тутуб бярк-бярк чякян заман Нями-йаьы ахыб эедяр, щям узанар, щям эеняляр…

Щомер, Илиада, Бакы, 1978, сящ.11

Цч йол йахшы шумланмыш бир бярякятли йумшаг зями, Якинчиляр о баш-бу баш сцрцр гоша котанлары. Шумлайанлар о тарланын сярщяддиня йетишяндя, Щярясиня бир гядяр ал шяраб верир бир хидмятчи.

Щомер, Илиада, Бакы, 1978, сящ.12

Sual və tapşırıqlar:

1. «Илиада»дан верилмиш биринъи парчада сющбятин щансы сянятдян эетдийини дейин.

2. Поемадан верилмиш икинъи парчайа ясасян гядим йунанларын мяшьул олдуьу тясяррцфат сащясини мцяййянляшдирин.

Щомер. «Илиада»

«Илиада»… йунанларын щяйатыны бцтцн зянэинлийи вя бцтюв-лцйц иля ифадя едир.

Щомер, Илиада, Бакы, 1978, сящ.6

Щомерин….., бу яфсаняви кор озанын вятяни олмаг уьрунда Йунаныстанын йедди шящяри: Измир, Родос, Колофон, Соламин, Хиос, Аргос, Афина бири-бириля бящс едир.

Щомер, Илиада, Бакы, 1978, сящ.7

Sual və tapşırıqlar:

Page 179: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

179

1. Сизъя, «Илиада» поемасы гядим йунанларын щяйат вя мяишятини юйрянмяк цчцн бир мянбя ролу ойнайа билярmi? Ъавабларынызы ясасландырын.

2. Сиз юзлцйцнцздя бу шящярлярдян щансыны вя ня цчцн Щомерин вятяни щесаб edirsiniz?

Щомер. «Илиада»

Посейдон дейир: Крон иля Рейадан биз цч гардаш доьулмушуг: Зевсля мян, бир дя Аид – йер алтынын щюкмдары. Цчя бюлдцк щяр бир шейи, – юз пайыны алды щяря. Гцря атдыг, - боз дянизляр ябядилик мяня дцшдц, Аидяся, гисмят олду йерин алты, гара зцлмят, Зевся дцшдц фязаларла, булудларла эениш сяма. Йерля уъа Олимпя дя щяр цчцмцз ортаьыг биз…

Щомер, Илиада, Бакы, 1978, сящ.8

Sual və tapşırıqlar:

1. Гядим инсанларын дини эюрцшляри неъя формалашмышды? Ня цчцн о дюврдя чохаллащлыг иди?

2. Сянядя ясасян дцнйанын цч аллащ тяряфиндян неъя бюлцшдцрцлдцйцнц, кимя ня дцшдцйцнц айдынлашдырын.

3. Йухарыда «Илиада»дан верилмиш парчайа ясасян йунанларын баш аллащыны эюстярин.

4. Йунанларын даща щансы аллащлары олдугларыны вя онларын няйя бахдыгларыны дярслийиниздяки мятня ясасян мцяййянляшдирин.

5. Гядим йунанларын дини тясяввцрляринин онларын щяйат тярзинин мцхтялиф сащяляри иля баьлы инкишаф етдийини сцбут един.

6. Ня цчцн дямирчилик аллащы Щефест вя тиъарят аллащы Щермес сонра мейдана эялмишди? Бунун сябябини ня иля изащ едя билярсиниз?

7. Гядим мисирлилярин вя йунанларын аллащларыны мцгайися един: онларын охшар вя фяргли ъящятлярини эюстярин.

Page 180: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

180

Биринъи няьмя

Гырьын. Гязяб

Эцмцш охлу Аполлан да гябул едиб нийазыны, Щиддят иля дцшдц йола тез Олимпин зирвясиндян, Чийниндя йай, садаьында ити охлар, йол эедяндя, Бир-бириня тохунараг сяслянирди пярли охлар. Йеришиндя горхунъ эеъя ващимяси варды онун.

Щомер, Илиада, Бакы, 1978, сящ.20-21

Sual və tapşırıqlar:

1. Аполлан ня аллащы иди? 2. Верилмиш парчайа ясасян йунанларын аллащлара ня мягсядля нийаз

вердиклярини ясасландыра билярсинизми? 3. Щомер няйя эюря беля тясяввцр едирди ки, аллащлар Олимпдя

йашайырлар? Сизъя, йунанлар нийя беля дцшцня билярдиляр? 4. Верилмиш парчайа ясасян дейя билярсинизми йунанлар юз аллащларыны

неъя, ня шяклиндя тясвир едирдиляр?

Биринъи няьмя

Гырьын. Гязяб Фетида (Ахиллесин анасы) оьлунун хащиши иля Зевся

йалварыр: «….Сян ей мцдрик Зевс, оьлумун гисасыны йердя гойма. Ахейлиляр мярд оьлума щюрмят-иззят етмяйинъя, Тройанын гошунуна галибиййят гцдряти вер!» Зевс дейир: «….Йахшы, сянин дедийини дцзялтмяйя чалышарам. Будур, яйдим башымы ки, инанасан бу ящдимя. Бу ишаря ящдя ямял етмяйимин бир рящнидир….»

Щомер, Илиада, Бакы,

Page 181: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

181

1978, сящ.34-35

Page 182: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

182

Sual və tapşırıqlar:

1. Дярслийиниздяки материала ясасян Фетиданын Зевсдян ня цчцн Тройанын гошунуна галибиййят гцдряти вермяси, ахейлярдян оьлунун гисасыны алмасы цчцн йалвардыьыны юзцнцз цчцн айдынлашдырын.

2. Верилмиш парчайа ясасян аллащларын неъя тясвир едилдийини изащ един. 3. Изащ едя билярсинизми, Щомер аллащлары нийя тамамиля инсанлашдыр-

мышдыр? Аллащлар ня цчцн инсанлар кими кимяся кюмяк едирляр, кимяся гаршы чыхырлар?

Есхилин «Зянъирлянмиш Прометей» фаъиясиндян парча

Бащадыр Прометей аллащларын атасы Зевсин ирадяси ялейщиня олараг оду адамлара верди. Гязяблянмиш Зевс дямирчи аллащы Щефестя Прометейи гайайа зянъирлямяйи ямр едир. Зевс Прометейи дящшятли ъязайа мяруз гойур: щяр сящяр гартал учуб эялир вя Прометейин гара ъийярини дидир, щяр ахшам гартал учуб эедир. Эеъя Прометейин ъийяри йенидян бярпа олур.

Прометей

…. Мяним талейим щаггында сусмаг да, данышмаг да аьырдыр. Ахы, мян бядбяхтям. Инсанлара йахшылыг етдийим цчцн язиййят чякирям. Мян аллащ одуну оьурламышам… Мян йахшылыгларымын мянасыны сизя изащ етмяк истяйирям. Яввялляр инсанлар бахырдылар, эюрмцрдцляр вя ешитмирдиляр… Щяйат сцрцрдцляр,… кярпиъдян ев тикмирдиляр, йералты маьараларын дяринлийиндя далдаланырдылар…. Мян онлары аьыллы, дярракяли етдим, дцшцнмяйи юйрятдим. Мян онлара щесаб елми, савад юйрятдим….

Sual və tapşırıqlar:

1. Нийя Прометей инсанларын ян севимли аллащларындан биридир? 2. Сизъя, Зевс Прометейи ня цчцн беля дящшятли ъязайа мяруз гойур?

О, ня цчцн одун инсанлара верилмясини истямир? 3. Прометейин дили иля мян исанлары аьыллы, дярракяли етдим дейян

мцяллиф, сизъя, ня дяряъядя щаглыдыр?

Page 183: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

183

4. Одун ялдя едилмяси иля инсанын аьлынын, идракынын инкишафы арасындакы ялагяни ачын.

Икинъи китаб

Йевтерпа Эянъляр гоъаларла цз-цзя эяляндя йа бир йана чякиляряк

гоъалара йол верирляр, йахуд гоъалар йахынлашанда эянъляр отурдуглары йердян айаьа галхырлар.

Щеродот, Тарих, Икинъи китаб, Йевтерпа, Бакы-1998, сящ.121

Sual və tapşırıqlar:

1. Щередотун бу фикри иля дярслийиниздяки мятнин охшар эялдийи йери

тапын. 2. Сизъя, эянълярин бу щярякятини йунан мяктябляриндяки ъидди низам-

интизамын нятиъяси щесаб етмяк олармы? 3. Йунан эянъляринин бу щярякятиня гиймят верин.

Еврипидин «Ифиэенийа Аллидада» траэедийасындан парча

Башда Агамемнон олмагла Алвидадан эямилярля Тройайа

эедян йунан гошунуна кцляк имкан вермир. Йунанлар илащя Артемидайа Агамемнонун гызы Ифиэенийаны гурбан вермяли олурлар.

Ифиэенийа дейир: ….ана, гулаг ас. Мян юляъяйям – мцбащися етмяк лазым

дейил… Инди мяня Еллада, бцтцн бюйцк Еллада щявясля бахыр… Щяр шей бизимкиляр цчцн… Мяэяр сян мяни юзцн цчцн бяслями-сян, вятян цчцн йох?

Хрестоматия по истории

древнего мира, Москва,

1987, стр.155-156

Page 184: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

184

Sual və tapşırıqlar:

1. Ахейлярин гошуну Тройайа ня цчцн эедирди? 2. Ифиэенийа няйин хатириня гурбан эетмяйя щазырдыр? 3. Ифиэенийанын юзцнц гурбан етмясиня гиймят веририн. Онун вятян

йолунда, халгын шяряфи, намусу йолунда гурбан эетдийини сцбут един.

4. Траэедийадан верилмиш бу парчайа ясасян ясярин идейасыны мцяй-йянляшдирин.

Парфенонда Фидинин йаратдыьы Афина щейкяли (бярпа)

Sual və tapşırıqlar: 1. Щейкяли тясвир един. 2. Афина щейкялиня ясасян Фидинин бюйцк сяняткар олдуьуну дейя

Page 185: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

185

билярсинизми? 3. Афина мцдриклик вя мцщарибя аллащы кими тясвир олунур. Сизъя,

мцдриклик вя мцщарибя сюзляри зиддиййят тяшкил етмирми? 4. Гулларын сайынын артмасы, гулдарлыг демократийасынын инкишафы,

эениш тябягяляря мядяни сярвятлярин йарадылмасында иштирак етмяк имканынын ачылмасыны вя йунан мядяниййятинин чичяклянмясини сябяб-нятиъя ялагяляри ясасында изащ един.

5. Йунаныставнда инъясянятин ян йцксяк инкишаф сявиййясиня б.е.я. В-ЫВ ясрлярдя чатмасыны ня иля изащ едя билярсиниз? Бу тясадцф иди, йохса бунун ясаслы сябябляри вар idi?

Page 186: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

186

26. ЙУНАНЫСТАНЫН ТЯНЯЗЗЦЛЦ ВЯ МАКЕДОНИЙАЛЫ ИСЭЯНДЯР ДЮВЛЯТИ

Б.е.я. ЫВ ясрдя Йунаныстанда вязиййят Сократ

Дяниздя дяниз гулдурлары аьалыг едирляр, муздлулар1 шящяр-ляри тутурлар, вятяндашлар ися башгалары иля бирликдя онлара гаршы вурушмаг явязиня, юз шящярляринин диварлары ичярисиндя бир-бирляри иля вурушурлар. Рящбярлийин тез-тез дяйишилмяси нятиъясиндя шящяр-лярин ящалиси думанлыг ичярисиндядирляр, беля ки, биринъиляр даим юзляринин эяляъяйи цчцн горхурлар, ахырынъылар ися гайытмаг цмиди иля тясялли тапырлар.

Щамы азадлыгдан вя сийаси мцстягилликдян узагдыр; бязи дювлятляр тиранларын щакимиййяти алтындадыр, диэярляриня гармостлар2 сащибдирляр, бязиляри даьыдылыб, о бирляри барбарларын3 щакимиййяти алтындадыр.

Хрестоматия по истории

древнего мира, Москва,

1987, стр.160

Sual və tapşırıqlar:

1. Шящярлилярин юз шящярляринин диварлары ичярисиндя бир-бирляри иля ву-рушмасы ня адланыр?

2. Юзляринин эяляъяйи цчцн горханларын вя гайытмаг цмидиля тясялли тапанларын кимляр олдуьуну айдынлашдырын. Биринъиляр ня цчцн юзляринин эяляъяйиндян горхурдулар?

3. Ня цчцн щамынын азадлыгдан мящрум олдуьуну изащ един. 4. Мцяллиф йерли тиранларын да щакимиййяти алтында оланлары сийаси

ъящятдян мцстягил саймамагда щаглыдырмы? Ъавабларынызы ясасландырын.

5. Йунаныстанын б.е.я. ЫВ ясрдяки вязиййятини тясвир един вя она гиймят верин.

6. Йунаныстанын б.е.я. ЫВ ясрдяки вязиййятиня ясасян онун эяляъяйини

1 Муздлулар – муздлу дюйцшчц дястяляри 2 Гармостлар – Спарталы щярби командирляр, Спарта тяряфиндян ишьал едилмиш шящярлярин ъанишинляри 3 Барбарлар – фарслар

Page 187: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

187

прогнозлашдыра билярсинизми? Бу заман юйряндийиниз диэяр дювлят-лярин охшар вязиййятиня ясасланын.

Афиналыларын Филиппля мцщарибяйя башламасы Дидим

Афиналыларын македонийалылара гаршы мцщарибяси Филиппин афиналылара етдийи бу инъиклик уъбатындан башлады: о, еля тясяввцр йаратды ки, бунунла сцлщц горуйуб сахламаг ниййятиндядир. Анъаг мцщарибянин ясас сябяби чарын Бизанс вя Перинф цзяриня йцрцшц олду. Бу шящярляри тяслим олмаьа мяъбур етмякдя Филиппин ики мягсяди варды: щяр шейдян яввял афиналылары тахыл эятирмякдян мящрум етмяк, еляъя дя ондан ютрц ки, Афина иля мущарибя заманы дяниз сащилиндяки шящярляр Афина донанмасына етибарлы сыьынаъаг веря билмясинляр.

Хрестоматия по истории

древнего мира, Москва,

1987, стр.161

Sual və tapşırıqlar:

1. Сянядя ясасян дейя билярсинизми ки, мцщарибяйя гядяр афиналылар Филиппя неъя мцнасибят бясляйирдиляр?

2. Филиппи сцлщц горумаг ниййятиндя олан адам кими эюрдцкляри цчцн афиналылары гынамаг олармы? (Суала ъаваб веряркян яввялки сяняди дя эюздян кечирин).

3. Афинанын Филиппля мцщарибяйя башламасына haqq qazandırmaq олармы?

4. Сянядя ясасян сцбут един ки, Афина Филиппля мцщарибяйя башлама-сайды беля, Македонийа Йунаныстанла мцщарибя едяъякди.

Херонейа йахынлыьындакы дюйцшдян (б.е.я. 338-ъи ил) яввял Афина дювлятинин вя македонийалыларын гцввяляри

Демосфен

….Бизим дювлятимизин гцввясини…. адаларын ящалиси тяшкил едирди… Хиос, Родос, Керкира1 бизимля дейилди.

1 Б.е.я. 357-355-ъи иллярдяки Иттифаг мцщарибясиндян сонра Афина Хиосун, Родосун, Косун вя Керкиранын мцстягиллийини танымаьа мяъбур олмушду.

Page 188: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

188

….Яввяла, Филипп юзцнцн табелийиндя оланларын цзяриндя там щакимиййятя малик иди, бу ися мцщарибядя щяр шейдян мцщцмдцр. Сонра, онун адамлары силащы щеч вахт ялляриндян йеря гоймурдулар. Даща сонра, онун чохлу пул ещтийаты варды.

….Мян ися онун гаршысында тяк галмышам. Щеч ня цзяриндя сялащиййятим йохдур… халг гаршысында нитгля чыхыш етмяк щцгугум вар…

Хрестоматия по истории

древнего мира, Москва,

1987, стр.161

Sual və tapşırıqlar:

1. Сянядя ясасян Херонейа дюйцшц яряфясиндя Афинанын вя Македонийанын гцввялярини мцгайися един.

2. Афинанын македонийалылара гаршы мцбаризясиня ким башчылыг едирди?

3. Филиппля Демосфенин вязиййятини мцгайися един. 4. Херонейа йахынлыьындакы дюйцшдя яввялъядян кимин галиб

эяляъяйини дейин вя ясасландырын.

Херонейа йахынлыьында дюйцш

Бахмайараг ки, щяр ики тяряф дюйцшя йахшы щазырлашмышды вя

тядбирлилийя, ъошьунлулуьа, дюйцш шющрятиня эюря бир-бириндян эери галмырдылар, бунунла беля гошунун сайына вя щярби сяркярдялярин истедадына эюря чар цстцн иди. Мцхтялиф дюйцшлярдя олмуш вя чохлу гялябя газанмыш чарын щярби ишдя бюйцк тяърцбяси вардыр. Бу арада афиналыларын Ификрат, Хабрий, Тимофей кими иэид сяркярдяляри юлмцшдцр, саь галанларын ян йахшыларындан олан Харет щям башчы олмаг габилиййятиня, щям дя тядбирлилийиня эюря щяр щансы ясэярдян щеч няйи иля сечилмирди. Щава ишыглананда щяр ики тяряф сырайа дцзцлдц. Филипп бир ъинаща эянъ йашларында олан, чох бюйцк иэидлийи вя мющкям гятиййяти иля сечилян оьлу Александры гойду; юзц ися сечмя дястяни эютцрцб мящарятля шяраитя уйьун йерляшяряк о бири щиссяни юз команданлыьы алтына алды. Афиналылар гошуну милли хцсусиййятляря эюря дцзмцшдцляр… Дюйцш гызьын вя узун олду. Щяр ики

Page 189: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

189

тяряфдян чохлу юлян варды. Дюйцшцн эедиши узун мцддят тяряфлярдян щеч бириня гяти гялябя газанмаг цмиди вермирди. Александр атасынын гаршысында юзцнцн шяхси иэидлийини эюстярмяйя чалышараг, онун щядсиз шющрятпярястлийиня эцзяштя эетмяйяряк вя щямин вахт онунла бир сырада вурушан чохлу шцъаятли дюйцшчцлярин тящрики иля юнцндяки дцшмянин сых сыраларыны йарды. Онунла йанашы дуранлар да беля етди, йунанларын ъябщяси эетдикъя даща чох даьылырды… Александрын рящбярлийи алтында олан дястяляр юз дцшмянлярини биринъи олараг гачмаьа мяъбур етдиляр. Бундан сонра чар гялябя шяряфини щятта Александра эцзяштя эетмяйяряк юз щяйатыны тящлцкяйя гойараг вурушду, гаршысында дуран дцшмяни сыхышдырды, сонра да гачмаьа мяъбур етди, бунун сайясиндя гялябянин сябябкары олду.

Хрестоматия по истории

древнего мира, Москва,

1987, стр.162-163

Sual və tapşırıqlar:

1. Бу сянядля «Афиналыларын Филиппля мцщарибяйя башламасы» вя «Херонейа йахынлыьындакы дюйцш (б.е.я. 338-ъи ил) яряфясиндя Афина дювлятинин вя Македонийанын гцввяляри» адлы сянядляр арасында зиддиййят йохдур ки? Варса, эюстярин.

2. Дюйцшцн македонийалыларын гялябяси иля гуртармасы тякъя онларын сайъа цстцнлцйц иля ялагядар иди, йохса?…

3. Афиналылар гошуну милли тяркибиня эюря дцзмякдя дцзмц щярякят етмишдиляр? Ъавабларынызы ясасландырын.

4. Александырн вя Филиппин бу дюйцшдяки щярякятляриня гиймят верин. Филиппин гялябя шяряфини щятта оьлуна беля эцзяштя эетмямясиня неъя бахырсыныз?

5. Мцяллиф гялябянин сябябкары Филиппи щесаб едир. Мцяллифля разы дейилсинизся, юз дялилляринизи эятиря вя мцяллифин фикрини тякзиб едя билярсинизми?

Page 190: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

190

Sual və tapşırıqlar:

1. Хяритядя Македонийаны эюстярин. 2. Македонийалы Исэяндярин щярби йцрцш йолуну хяритядя изляйин. 3. Македонийалы Исэяндярин ишьал етдийи яразиляри эюстярин вя онларын

ишьалынын хроноложи ардыъыллыьыны дейин. 4. Македонийалы Исэяндярин империйасында яввялляр щансы гядим

дювлятлярин олдуьуну садалайын вя онларын йерлярини хяритядя тапын. 5. Македонийалы Исэяндярин апардыьы мяшщур дюйцшлярдян

дярслийинизя дцшянлярин эетдийи йерляри хяритядя эюстярин вя онларын тарихлярини дейин.

6. Дярслийиниздя йазылыб ки, Исс дюйцшц б.е.я. 334-ъц илдя, Граник дю-йцшц ися б.е.я. 334-ъц илдя олуб. Хяритядя ися яксиня – Граник дюйц-шцнцн б.е.я. 334-ъц илдя, Исс дюйцшцнцн ися б.е.я. 333-ъц илдя олдуьу эюстярилиб. Щансынын доьру олдуьуну сцбут един.

Page 191: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

191

Page 192: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

192

27. ГЯДИМ РОМА РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ГУРУЛМАСЫ

Тит Ливи Рома шящяринин ясасынын гойулмасы щаггында

…Чар Проканын Нумитор вя

Амулий адлы ики оьлу вар иди… Чарлыг бюйцк гардаш кими Нумитора кечмяли иди. Лакин Амулий гардашыны говараг щакимиййятя йийялянди, …гардашы оьлуну юлдцртдц, гардашы гызыны да кащиня етди…

…Кащиня якиз ушаг доьаркян… чар гадыны мящбяся салдырды, ушагларын чайа атылмасыны ямр етди.

Лакин талейин щюкмц иля Тибр даша-раг юз йатаьындан чыхды вя батаглыг йаратды, щеч бир йердя онун ясл мяърасына йахынлашмаг мцмкцн олмады; эюндярилимиш адамлар цмид етдиляр ки, ушаглар дурьун суда да мящв олаъаглар … Онлар ушаглары йахын эюлмячяйя атдылар… Ичярисиня ушаглар гойулан тякня суйун чякилмясиндян сонра гуру йердя галды, ятраф даьдан эялмиш ъанавар аьлайан ушаглара тяряф эетди; … онлары ямиздирди, Фаустул адлы … чобан ушаглары тапды вя евиня эятирди, тярбийя едилмяк цчцн юз арвады Ларенсийя верди …

Ушаглар бюйцдцкдян сонра… чары (Амулийи – Т.И.) юлдцр-дцляр… Щакимиййяти Нумитора вердиляр…

Ромул вя Рем атылдыглары вя тярбийя едилдикляри йердя шящяр салмаьы арзулайырдылар… Лакин чар щакимиййятиня щярислик нятиъясиндя чох да ящямиййятли олмайан бир щадися нятиъясиндя рцсвайчы дюйцш баш верди. Гардашлар якиз олдуглары цчцн шящярин щарада салынмасы, она кимин адынын верилмяси вя онун ким тяряфиндян идаря едилмяси мясялясини цстцнлцйц бюйцк гардаша вермяк йолу иля щялл етмяк мцмкцн дейилди. Ромул Палатин, Рем ися Авентин тяпясини сечмяк истяйирди.

… Баш верян гаршыдурма нятиъясиндя Рем юлдцрцлдц… Беляликля, Ромул юзц щакимиййятя йийялянди, бцнювряси гойулан шящяр ися онун банисинин адыны алды.

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М., 1962,

Page 193: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

193

стр.40-46 Sual və tapşırıqlar:

1. Амулийин щакимийятя эялмяси ня цчцн ганунсуз щесаб едилирди? 2. Ромул вя Ремин анасы ким иди? 3. Тибр чайына атылмыш гардашлар неъя хилас олду? 4. Якиз гардашлар кимляр тяряфиндян бюйцдцлцб тярбийя едилди? 5. Ромулла Рем арасында гаршыдурманын сябябялярини изащ един? 6. Рома шящяри щарада салынды вя онун беля адланмасы ня иля ялагядар

иди?

Авл Геллий «плебей» сюзц барясиндя

Патриси няслиня мянсуб олмайанлар плебейляр адланырлар.

Хрестоматия по истории

древнего Рима. М., 1987,

стр.23

Фест сюзлярин мянасы щаггында

Аталар (сенаторлар) она эюря беля адланырлар ки, онлар йох-

суллара юз ушаглары кими торпаг пайы верирляр. Патрон. Онун юз адыны нийя гядимдян алмасы мялумдур:

чцнки мцштяриляри дя ушаглары кими мцяййян мянада (онун) ев адамлары щесаб едиля билярляр.

Сенаторлар, мялум олдуьу кими ады гоъалыьа эюря алмышлар. Ромул яввялъя йцз няфяр сенатор тяйин етмишди вя бу шура йцз няфяр мигдарында сечилмишди вя бу шуранын кюмяйи иля дювляти идаря едирди.

Хрестоматия по истории

древнего Рима.М., 1987,

стр.23

Sual və tapşırıqlar:

1. Плебейляр кимляря дейилирди? 2. Аталар (сенаторлар) сюзцнцн мянасыны изащ един.

Page 194: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

194

3. Ромул яввялляр дювляти кимлярин кюмяйи иля идаря едирди?

Page 195: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

195

Плутарх Ромулун силки бюлэцсц щаггында

Шящярин (йяни Романын – Т.И.) ясасыны гойан Ромул ордуда хидмят едя биляъяк бцтцн адамлары дястяляря бюлдц. Щяр дястя цч мин пийададан вя 3 йцз атлыдан ибарят иди вя «леэион» адланырды, чцнки бцтцн вятяндашлар ичярисиндян йалныз сиlащ дашыйа билянляри сечирдиляр. Галанларын щамысы ися «садя» халг щесаб едилирди вя «популус» адыны алдылар. Ромул йцз ян йахшы вятяндашы мяслящятчи тяйин етди вя онлары «патриси», онларын йыьынъаьыны ися, «сенат» адландырды ки, мянасы «аьсаггаллар шурасы» демякдир. Мяслящятчиляри она эюря «патриси» адландырдылар ки, онлар гануни доьулмуш ушагларын аталары идиляр, даща дягиг десяк, юзляри юз аталарыны эюстяря билярдиляр, бязиляри «патриси» сюзцнцн «патронийа»дан йарандыьыны эюстярир, ромалылар «щимайядарлары» яввялляр дя, инди дя беля чаьырырлар; Евандрын1 ъыьырдашлары арасында эуйа ещтийаъы оланлара кюмяк едян Патрон адлы бир шяхс олмушдур. Даща зяифляря гайьы эюстя-рянлярин беля адландырылмасы да бу аддан йаранмышдыр… Ромул беля щесаб едирди ки, эцълцляр зяифляря аталыг гайьысы эюстярмялидирляр, ейни заманда о, ашаьы тябягядян оланлары эцълцлярдян горхмамаг, … щям дя эцълцляря достъасына, мящяббятля йанашмаг,.. щятта онлары аталар адландырмаг рущунда тярбийя етмяк истяйирди… Ромул нцфузлу адамлары… «патронлар», йяни щимайячиляр, садя халгы ися «мцштяриляр»… адландырды, ейни заманда онлар арасында гаршылыглы хош мцнасибят йаратды, бу ися нятиъядя мцщцм щцгуг вя вязифялярин мянбяйи олду. Биринъиляр икинъиляря ганунлары изащ едир, онлары мящкямядя мцдафия едир, щяйатын бцтцн щадисяляриндя онларын мяслящятчиляри вя щимайячиляри идиляр, … икинъиляр ися щюрмят яламяти олараг онлара щагг верирдиляр, … щеч бир ганун, щеч бир вязифяли шяхс мцштярийя гаршы шащидлик етмяйя мяъбур едя билмяз-ди. Сонралар бцтцн диэяр щцгуг вя взифяляр гцввядя галмышды, ла-кин ашаьы тябягяйя малик оланлардан пул эютцрмяк нцфузлу адамлар цчцн рцсвайчылыг щесаб едилирди.

1 Евандр – рявайятя эюря, Паллантийанын Аркащд шящяриндян Италийайа кючян вя эяляъяк Романын йериндя, Палатиндя мяскян салмыш шяхс

Page 196: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

196

Хрестоматия по истории

древнего Мира. М., 1987,

стр.22-23 Sual və tapşırıqlar:

1. Ромул ким олмушдур? 2. Леэиона кимляр дахил едилирди? 3. Кимляр «патрисиляр» адланырдылар? 4. «Сенат» сюзц щансы мянаны верир? 5. Ромулун идаряетмя цсулуна гиймят верин. 6. Нцфузлу адамларын ашаьы тябягядян оланлардан пул эютцрмяси,

сизъя, рцсвайчылыгдырмы? Рцсвайчылыгса, ня цчцн? 7. «Патриси» сюзцнцн неъя йарандыьыны изащ един. 8. Патронларын вязифяляри ня иди? 9. «Мцштяриляр» ня цчцн «патронлара» щагг вермяли идиляр?

Тит Ливи трибунлуьун йаранмасы щаггында (е.я. 494-ъц ил)

Бир тяряфдян волскларла1 мцщарибя тящлцкяси, диэяр тяряфдян

боръ илтизамы иля баьлы патрисилярля плебейляр арасындакы барышмаз дцшмянчилик нятиъясиндя дювлят дахилиндя наразылыг щюкм сцрцрдц. Сонунъулар наразылыг едирдиляр ки, йад дийарларда азадлыг вя щакимиййят уьрунда дюйцшцрляр, лакин юз щямвятянляри тяряфиндян истисмар едилирляр, онларын ясирлийиндядирляр… Борълулар… ясарят зянъиринин мящв едилмясини тяляб едирдиляр… Онлар сенатын чаьрылмасыны тяляб едирдиляр. Лакин сенаторларын аз бир щиссяси консуллар тяряфиндян топланылыр, диэярляри няинки курийада, щям дя форумда беля эю-рцнмякдян ещтийат едирдиляр, топлашмыш сенаторларын сайы аз ол-дуьундан щеч бир мцшавирядян сющбят эедя билмязди. Халг беля щесаб едирди ки, онлары яля салыр вя мясяляни лянэидирляр; сенатор-ларын эялмямяси горхмалары иля дейил, иши лянэитмяк истямяляри иля баьлыдыр… Вязиййят сон дяряъя эярэин бир щяддя чатмышды… ня-щайят сенаторлар топлашдылар….

1 Волсклар – Лиррис чайы сащилиндя йашайан тайфа. Узунмцддятли мцбаризядян сонра бу тайфа ромалылар тяряфиндян итаятя эятирилмишди

Page 197: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

197

Бу дюврдя диэяр бюйцк бир тящлцкя дя йаранмышды: латын атлылары беля бир хябяр эятирмишдиляр ки, волскиляр шящяри мцщасиряйя алмаг цчцн щярякятя башламышлар… Щямвятянляринин вя хариъи дцшмянлярин тящлцкяси иля цзляшян вя горхуйа дцшян сенаторлар халгла даща тез дил тапмаьы баъаран консул Сервилийадан хащиш етдиляр ки, дювляти хилас етсин. Онда консул … халг йыьынъаьына эялди. Бурада о хябяр верди ки, сенат халгын вязиййятинин йахшылашдырылмасыны фикирляшир,… лакин мясялянин мцзакиря едилмяси мцмкцн дейил, чцнки дцшмян шящяр гапыларындадыр…., мцщарибядян юнъя няся етмяк мцмкцн дейил… Сервилийа фярман веряряк киминся ромалы вятяндашлары щябсханада, йахуд гандалланмыш щалда сахламасыны ляьв етди, чцнки беля вязиййят вятяндашларын консулларын ордусуна йазылмаларына мане ола билярди. Евлярдя сахланылан мящбуслар бу фярманын елан едилмясиндян сонра… форума эялмяйя башладылар… Беляликля, бюйцк бир дястя топланды… Консул ордуну дцшмяня гаршы апарды… Шящярдя галан патрисилярля плебейляр бир-бириндян ещтийат едирди… Цмид вятяндашлар арасында разылыг ялдя едилмясиня галырды… Барышыг барясиндя данышыглар башланды, беля бир разылыг ялдя едилди ки, плебейлярин юзляринин тохунулмаз маэистрантлары олсун, патрисилярдян щеч бир шяхс бу вязифяйя сечиля билмяз. Беляликля, ики халг трибуну сечилди…

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М., 1962,

стр. 54-58.

Sual və tapşırıqlar: 1. Патрисилярля плебейляр арасындакы наразылыьын сябяби щансы мясяля иля

баьлы иди? 2. Плебейляр сенатын чаьырылмасыны ня цчцн тяляб едирдиляр? 3. Халг сенаторларын топланмамасыны ня иля ялагяляндирирди? 4. Сенаторлар консул Сервилийадан няйи хащиш етдиляр? 5. Волскларын щцъуму нятиъясиндя йаранмыш тящлцкяни арадан галдыр-

маг цчцн Сервилийа щансы тядбиря ял атды? 6. Ромада галмыш патрисилярля плебейляр арасында щансы разылыг ялдя едил-

ди? 7. Сенаторларын щярякятляриня гиймят верин.

Page 198: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

198

Полиби Ъянуби Италийанын ромалылар тяряфиндян ишьал едилмяси барясиндя

Ромалылар келтлярля сцлщ баьладылар, юз гцввялярини бярпа етмяйя, сонра ися гоншуларла мцщарибя етмяйя башладылар. Ромалы-лар бцтцн Ласийа сакинлярини итаятя эятирдиляр, сонра тирренлярля, ардын-ъа келтлярля, бундан сонра латынларын шярг вя шимал сярщядляриндя йашайан самнитлярля дюйцшдцляр. Бир мцддят сонра таррентлиляр « Пирри»1 кюмяйя чаьырдылар. Бу дюврдя артыг тирренляри вя самнитляри итаятя эятирмиш, бир чох дюйцшлярдя келтляря цстцн эялян ромалылар илк дяфя олараг юз диггятлярини Италийанын галан щиссясиня йюнялтдиляр. Самнитлярля вя келтлярля дюйцшлярдя онлар щярби ишдя тякмилляшмиш-диляр. Онлар… нящайят Пирри юз ордусу иля бирликдя Италийадан говуб чыхартдылар, сонра ися Пиррин мцттяриглярини дармадаьын етдиляр.

Хрестоматия по истории

Древнего Рима.М.1962,

стр.98-99 Sual və tapşırıqlar:

1. Ромалылар келтлярля сцлщ баьладыгдан сонра кимлярля вурушдулар? 2. Самнитляр щарада йашайырдылар? 3. Таррентлиляр кюмяк цчцн кимя мцраъият етдиляр? 4. Пирр вя онларын мцттяригляри иля мцбаризя неъя баша чатды?

Тит Ливи ромалыларын галларла мцщарибяси, йахуд газларын Романы хилас етмяси барясиндя

…Галлар билдирдиляр ки, онлар Рома цзяриня эедирляр...

Онларын сцрятли щярякяти Ромада ващимя йаратды. Бцтцн йоллар вя Романын ятрафы тамамиля галларла долмушду. Рома дюйцшчцляринин чоху шящярдян гачмышды… Галлар Романын юзцня йахынлашдылар. Атлыларын авангард щиссяси мялумат верди ки, шящяр гапылары баьланмамышдыр, гапылар гаршысында эюзятчиляр

1 Пирр – Балкан йарымадасында Епир падшащлыьынын щюкмдары иди

Page 199: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

199

йохдур, диварларын цстцндя силащлы адамлар эюрцнмцр... Галлар эеъя вахтындан вя шящярин яразиси иля таныш олмамаларындан ещтийат етдикляри цчцн… кяшфиййатчылар эюндярдиляр ки, гала диварларынын ятрафына, … гапылара бахсынлар, дцшмянин ня етмяк истядиклярини юйрянсинляр. Шящяр ящалиси эярэинлик ичярисиндя щяр ан шящяря щцъум эюзляйирди… Беля ки, шящярдя галан кичик гцввя иля шящяри мцдафия етмяйя цмид йох иди. Лакин бунунла йанашы силащ дашыйа билян эянъляр… гярара эялдиляр ки... ромалы адыны горуйуб сахламаг цчцн вурушсунлар. Галлар еля сакит ирялиляйирдиляр ки, няинки эюзятчиляр дуйуг дцшмядиляр, щятта итляри беля ойатмадылар. Лакин онлар газлардан йан кечя билмядиляр. Бу ися шящярин хилас едилмясиня кюмяк етди: газларын чыьыртысы вя ганадларыны чырпмалары иля ойадылан, цч ил яввял консул олмуш, дюйцшлярдя фярглянян М.Манли силаща ял атараг диэярлярини дя силащ эютцрмяйя чаьырды. Онлар артыг гала диварларынын цстцня галха билмиш галлары вуруб ашаьы салдылдар, ашаьы йуварланан галлар йахында дуранларын цстцня тюкцлдцляр, гарышыглыг дцшдц, онлар силащларыны атараг гачдылар.

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М.1962,

стр.86-89.

Sual və tapşırıqlar:

1. Галларын щансы щярякяти ромалылары ващимяйя салды? 2. Галлар Рома шящяриня йахынлашаркян шящярин горунмасы

барясиндя щансы мялуматы алдылар? 3. Галлар щансы мягсядля шящяря кяшфиййтчылар эюндярдиляр? 4. М.Манли ким иди? 5. Газларын Рома шящярини неъя хилас етмялярини шярщ един.

Тит Ливи Ромада боръа эюря гул вязиййятиня дцшмяйин ляьв едилмяси (е.я.326-ъы ил) барясиндя

Рома плебейляри цчцн бу ил азадлыьын санки йени башланьыъы иди,

чцнки боръа эюря гулчулуг ляьв едилмишди; ганунларда бу дяйишиклик сялямчи Л.Папирийанын атасынын боръуна эюря ондан асылы вязиййятя

Page 200: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

200

дцшмцш Г.Публийийя гаршы гейри-ади гяддарлыьы вя ещтирасы иля баьлы иди… Г.Публилинин эянълийини вя эюзяллийини юз капиталы цчцн ялавя дивиденд щесаб едян Папирийа яввялъя эянъи налайиг данышыгла йолдан чыхармаьа ъящд етди: сонра Папирийа эянъя юз вязиййятини дяфялярля хатырладыб она щядя-горху эялмяйя башлады, лакин эянъин юз вязиййяти иля мцгайисядя даща чох азадлыг барясиндя дцшцндцйцнц эюрцб ямр етди ки,ону сойундурсунлар вя шаллагласынлар. Онда… эянъ юзцнц кцчяйя атыб сялямчинин ещтирасындан вя гяддарлыьындан данышмаьа башлады, халг форума, орадан ися курийайа эетди.Гяфил чахнашма консуллары мяъбур етди ки, сенаты чаьырсынлар, халг… эянъин парча-парча едилмиш кцряйини онлара эюстярдиляр. Бир няфярин ифрат дяряъядя гяддарлыьы нятиъясиндя щямин эцн асылылыьын мющкям зянъири мящв едилди вя ямр едилди ки, щягиги ъаниляр истисна олмагла щеч ким айаьы зянъирли, йахуд гандалланмыш щалда сахланылмасын; боръа эюря борълунун бядяни дейил, ямлакы ъаваб вермялидир. Беляликля, эяляъякдя борълуну кюля щалына салмаг ляьв едилди.

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М.1962,

стр.79 –80

Sual və tapşırıqlar: 1. Ромада боръа эюря адамларын кюля щалына салынмасы ня вахт ляьв

едилди? 2. Щансы щадися боръа эюря адамларын гул щалына дцшмясинин ляьв

едилмясиня эятириб чыхартды? 3. Г.Публилий ким иди вя ня цчцн кюля вязиййятиня дцшмцшдц? 4. Боръа эюря кюлялийин ляьв едилмясиня ясасландырылмыш мцнасибят

билдирин.

Page 201: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

201

28. РОМА ИШЬАЛЛАРЫ ВЯ РОМАДА ГУЛДАРЛЫЬЫН ИНКИШАФЫ

Тит Ливи Щаннибалын Италийайа яфсаняви йцрцшц1 вя

Канн2 дюйцшцнцн нятиъяляри барясиндя

Бир чох тарихчилярин фикринъя, Щаннибал Йени Карфаэендян Алп ятякляриня эялмяк цчцн беш ай, Алпы кечмяк цчцн ися 16 эцн сярф етди. Италийайа йцрцшдян сонра Щаннибалын ордусунун сайы барясиндя мянбялярин мялуматлары цст-цстя дцшмцр: ян йцксяк рягям 100 мин пийада вя 20 мин атлы, ян ашаьы рягям 20 мин пийада вя 6 мин атлы.

Ромайа хябяр эялди ки, ики консулла бирликдя бцтцн орду гяти олараг гырылмыш вя бцтцн щярби гцввяляр мящв едилмишдир. Ромада дящшятли горху вя гарышыглыг йаранмышды... Демяк олар ки, артыг бцтцн Италийа Щаннибалын хцсуси мцлкцня чеврилди.

Истории античности. В

2-х.т. М.1989, т. 2.

Древний Рим. Стр.156-160

Sual və tapşırıqlar:

1. Щаннибала Йени Карфа-эендян Италийайа эял-мяк цчцн ня гядяр вахт лазыим иди?

2. Щаннибалын ордусунун сайы барясиндя ня дейя билярсиниз?

3. Каннa дюйцшц ня вахт олмушдур?

4. Каннa дюйцшцнцн кар-фаэенлиляр вя ромалылар цчцн нятиъялярини ачыг-лайын.

1 Щаннибалын Испанийадан Алп ятрафына эялмяси вя юз ордусуну Алпын буз баьламыш вя ке-чилмяз щесаб едилян чыьырларындан кечиря билмяси ромалылара гейри-ади тясир баьышламышды 2 Каннa дюйцшц е.я. 2 август 216-ъы илдя баш вермишди

Page 202: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

202

Sual və tapşırıqlar:

1. Италийа щансы йарымадада йерляшир? 2. Яввялляр чох кичик бир яразийя нязарят едян Рома, сонралар юз

сярщядлярини щансы йолла эенишляндирди ? 3. Апениндя йашамыш щансы халгларын адларыны дейя билярсиниз? 4. Рома дювляти яразисиндя е.я.ЫЫЫ ясрин орталарына кими йунанлара

мяхсус йашайыш мяскянляринин мювъцд олмасыны хяритяйя ясаслан-магла сцбут еdin.

5. Рома дювляти иля щямсярщяд олан щансы дювлятин адыны дейя билярсиниз?

1. Канна дюйцшц.е.я. 2 август 216-ъы ил.

2. Дюйцшцн башланьыъы. 3. Щаннок 4. Адриатик дянизи. 5. Варран. 6. Йцнэцл пийадалар. 7. Йцнэцл пийада 8. Щаннибал

9. Щасдрубал 10. Емили Павел 11. Щаннибалын дцшярэяси. 12. Ауфид. 13. Ромалыларын дцшярэяси. 14. Адриатик дянизи 15. Неапол 16. Канн 17. Тарент 18. Рома мцлкц 19. Тиррен дянизи 20. Тарент кюрфязи 21. Рома ордусунун

мцщасиряйя алынмасы

22. Щаннок 23. Африка пийадалары 24. Варрон 25. Галлар 26. Рома атлылары 27. Щаннибал вя иберляр 28. Щасдрубал 29. Африка пийадалары 30. Ауфид. 31. Щаннибалын дцшярэяси 32. Каннa 33. Ромалыларын дцшярэяси 34. Дюйцш яряфясиндя тяряфлярин

ордуларынын дцзцлцшц 35. Ромалылар 36. Карфаэенлиляр 37. Рома пийадаларынын щцъуму вя

Карфаэен ордусунун чякилмяси. 38. Карфаэен атлыларынын щцъуму вя

Рома атлыларынын чякилмяси. 39. Рома ордусунун мцщасиряйя

алынмасы вя мяьлуб едилмяси.

Page 203: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

203

Sual və tapşırıqlar:

1. Дюйцшян тяряфлярин ордуларынын тяркиби неъя иди? 2. Дюйцш яряфясиндя Рома вя Карфаэен ордуларынын дцзцлцшцндяки

фяргi göstərin? 3. Дюйцшдя Щаннибал щансы тактикадан истифадя етди? 4. Дюйцшцн сон анларыны тясвир един.

Плутарх ЫЫЫ Пун мцщарибясинин сябябляри щаггында

(Катонун) дювлят ишиндя сон ямялляриндян бири Карфаэенин

даьыдылмасы олмушдур. Яслиндя Карфаэени йер цзцндян Кичик Ссипион силмишдир, лакин ромалылар мцщарибяйя Катонун мяслящят вя тякидляриля башламышлар вя онун башланмасы цчцн бящаня ашаьыдакы олмушдур. Карфаэенлиляр вя Нумид чары Масинисса вурушурдулар. Катон бу чякишмянин сябябини мцяййян етмяк цчцн Африкайа йола дцшмцшдц. Иш онда иди ки, Масинисса щямишя Рома халгынын досту олмушду... Катон Карфаэени ромалыларын эцман етдийи кими аъынаъаглы вя йохсул вязиййятдя дейил, чохлу эянъляр вя мющкям кишилярля, зянэин, щяр ъцр силащ вя щярби сурсатла долу вязиййятдя эюрмцшдц. Катон гярара алды ки,инди артыг нумидийалыларын иши иля мяшьул олмаг вахты дейил, яэяр ромалылар шящяри яля кечирмясяляр , йени тящлцкя иля цз-цзя дураъаглар. О, эери гайыдараг сенаты инандырмаьа чалышды ки, яввялки мяьлубиййятляр карфаэенлилярин гцввясини щеч дя азалтмамышдыр, онлар щеч дя эцъсцз дейилляр… Ромалыларла мцщарибяйя щазырлашырлар. Катон дейирди: «Мяня беля эялир ки, Карфаэен йашамамалыдыр»… Беля сюзляр сюйлямякля Катон юз мягсядиня чатды: цчцнъц вя сонунъу Карфаэен мцщарибяси елан едилди. Катон щярби ямялиййатларын лап башланьыъында юлдц... Ссипион ися онун фикирлярини щяйата кечиртди.

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М. 1962,

стр.161- 162.

Sual və tapşırıqlar:

Page 204: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

204

1. Карфаэен ким тяряфиндян тамамиля йерля-йексан едилмишдир? 2. Катон щансы мягсядля Африкайа йола дцшмцшдцр? 3. Катон Карфаэендя щансы вязиййятля гаршылашды? 4. Катон ня цчцн ромалыларын йенидян калфаэенлилярля дюйцшмясиня

ъан атырды? 5. Масинисса ким иди?

Гядим ромалыларын силащлары

Sual və tapşırıqlar:

1. Рома дюйцшчцляринин истифадя етдикляри müdafiə васитялярини груп-лашдырын.

2. Галханларын формасыны тясвир един. 3. Трубадан щансы мягсядля истифадя едилирди?

Page 205: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

205

4. Низялярин фяргли ъящятлярини эюстярин. 5. Охларын формасындакы фярги мцяййянляшдирин. 6. Ромалы леэионеринi силащlы vəziyyətdə тясвир един.

Гракхлар аилясиндя

Корнелийа оьлуну юзц тярбийя едирди. Ата тяряфин гощумла-рындан вя достларындан щеч ким балаъа оьланын тярбийясиня га-рышмырды. Щалбуки, Гракхлар няслиндя савадлы адамлар чох иди…

Атанын юлцмцндян сонра Гракхлар евиндя щямишя матям щюкм сцрцрдц.

Беш ил ярзиндя 12 ушагдан ики оьлан-Тибери вя Гай вя гыз Семпрони галмыш, галанлары юлмцшдц. Лакин баш вермиш бядбяхтлик Корнелийаны сындыра билмямишди.

Оьланларына о, бюйцк цмидляр бясляйирди. Оьланлары чох йахшы тящсил алырдылар. Корнелийа оьланлары иля йунан дилиндя дейил, латынъа данышырды. О дейирди: «Доьма дили башга дилдян даща йахшы билмяк лазымдыр, чцнки биз ромалыйыг, вятянин хейриня биз чох чалышмалыйыг».

Гадын хошбяхтлик, шан, шяряф щаггында, юз атасы Ссипион Африканскинин фяалиййяти барясиндя данышмаьы чох хошлайырды. О дейирди : «Сизин бабаныз вятян цчцн бюйцк шцъаятляр эюстярмишдир, ябяди шющрят газанмышдыр»… Онун сюзляриндя кядяр щисс едилярди. Щяссас Тибери атасынын цзцнц хатырлайар, эюз йашларыны эизли сурятдя силяряк башыны ашаьы саларды. Корнелийа юзцнц еля эюстярярди ки, эцйа оьлунун щяйяъаныны щисс етмир вя давам едирди: «Ушаглар юз ата-бабаларынын гящряманлыьыны вя ъомярдлийини ирсян алырлар».

История древнего мира в

художественно-

исторических образах.

М.1968, стр.216-217.

Sual və tapşırıqlar:

1. Тибери вя Гай гардашларыны валидейнляриндян щансы тярбийя едиб бю-йцтмцшдцр?

2. Корнелийа юз ушагларына неъя тящсил вермишди? 3. Корнелийа юз ушаглары иля щансы дилдя данышырды вя бунун сябяби ня

иди?

Page 206: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

206

4. Корнелийа щансы мясяляляр барясиндя данышмаьы хошлайырды? 5. Корнелийанын тярбийяви сющбятляри сизъя, оьланларына неъя тясир

эюстярирди? 6. Корнелийанын ана дилиня олан мящяббяти иля вятяня олан мящяббяти

арасында бир əlaqə эюрцрсцнцзмц?

Плутарх Тибери Гракх вя онун фяалиййяти барясиндя Ромалылар гоншу халглардан зябт едилмиш торпагларын бир

щиссясини сатырдылар, бир щиссясини дювлят мцлкиййятиня чевирирдиляр вя кичик юдянъ щесабына аз ямлаклы вятяндашларын истифадясиня верирдиляр. Варлылар иъаря щаггыны артырмаьа башлайанда вя бу йолла йохсуллары онларын торпагларындан сыхышдыранда ганун верилди. Щямин гануна эюря бир вятяндаш 500 йуэердян артыг торпаг сащясиня малик ола билмязди. Бу ганун бир мцддят варлыларын аъэюзлцйцня сон гойду вя йохсуллара имкан верди ки, иъаря етдикляри торпаглары сахлайа билсинляр. Лакин варлылар тезликля йаланчы адамлар васитясиля юзлярини иъаряъиляря чевирдиляр вя нятиъядя торпагларын бюйцк бир щиссясини юз ялляриндя ъямляшдирдиляр. Торпаг сащяляриндян сыхышдырылан кяндлиляр артыг щярби гуллуьа вя юз ушагларына лазыми гайьы эюстярмяйя чох да мейл эюстярмирдиляр, нятиъядя Италийада бир тяряфдян азад вятяндашларын азалмасы, диэяр тяряфдян гул-барбарларын ахыны щисс едилмяйя башламышды, варлылар вятяндашлардан гопарылмыш торпаглары гул-барбарларын кюмяйи иля беъярирдиляр.

Халг трибуну сечилмиш Тибери яввялcə гцввясини бу мясялянин щялл едилмясиня йюнялтди. О, ганун ишляйиб щазырлады… Бу гануна эюря зоракылыг йолу иля торпаг яля кечирянляр онлары эери гайтармалы идиляр. Аграр ганун… тясдиг едилди.Торпаглары йохламаг вя бюлцшдцрмяк цчцн 3 сялащиййятли шяхс сечилди.

Тиберинин достлары эюряндя ки,Тиберинин дцшмянляри она гаршы мцбаризядя бирляширляр вя ону щядяляйирляр, Тиберинин сонракы ил цчцн дя икинъи дяфя трибун сечилмясини зярури щесаб етдиляр, онда Тибери йени ганунлар иряли сцрцб халгын мювгейини юйрянмяк истяди. Бу ганунлар… сенатын щакимиййятини зяифлятмяли иди. Йени ганунлар сяся гойуларкян Тиберинин тяряфдарлары рягиб тяряфин цстцнлцк газанаъаьыны щисс етдийи цчцн диэяр трибунлара гаршы йюнялмиш кяскин чыхышлара башладылар, бунун

Page 207: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

207

нятиъясиндя вахты узатдылар, сонра ися йыьынъаьы сонракы эцня кечирмякля ону бурахдылар. Тибери трибунадан дцшдц,эюз йашлары ичярисиндя халга мцраъият едяряк билдирди ки, дцшмянляринин эеъя онун евиня сохулмасындан вя ону юлдцрмяляриндян горхур. Бу сюзляр садя халга еля тясир етди ки, онларын бир чоху Тиберинин евиня эялди вя бцтцн эцнц онунла кечирдиляр…

Ертяси эцн Тибери Капитолийя галхмаг цчцн евдян чыхды,халг орайа топлашды. Тиберинин Капитолидя топлашмыш достларынын эюндярдийи адамлар йанына эяляряк inanırdılar ki, hər şey yaxşıdır və o, Kapitoliyə gedə bilər. О., Капитолийя галханда достлары онун ятрафында сыхлашдылар ки,таныш олмайан адамлардан кимся она йахынлаша билмясин. Бу дюврдя сенатор Фулви Флакк эюрцнян бир йердя дурду вя ялля ишаря етди ки,тякликдя она демяйя сюзц вар. Тибери адамлара даьылышмаьы ямр етди. Флакк она йахынлашды вя хябяр верди ки, варлылар ону юлдцрмяк цчцн юз араларында разылыьа эялибляр.

Тибери буну йахында дуранлара хябяр верди, əli ilə узагда оlaнлара ону эюзляйян тящлцкя барясиндя ишаря еtди. Буну эюрян дцшмянляр… Тиберийя доьру щярякят етдиляр, ону мцдафия едянляри вурмаьа башладылар. Тибери дя гачды, лакин адамларла тоггушду вя йыхылды,айаьа галханда трибун Публи Сатур онун башына зярбя ендирди… Ъямиси 300-дян артыг адам юлдцрцлмцшдц.

Тиберийя гаршы суи-гясд йягин ки,варлыларын она нифряти нятиъясиндя йаранмышды. Буну Тиберинин ъясядинин тящгир едилмясиндян дя эюрмяк олар; Тиберинин ъясядини щятта гардашына да вермядиляр вя ъясяди диэяр мейитлярля бирликдя чайа атдылар.

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М. 1987,

стр.90-96

Sual və tapşırıqlar:

1. Ромалылар гоншу халглардан зябт едилмиш торпаглары неъя бюлцш-

дцрдцляр? 2. Варлылар юз торпаг сащялярини эенишляндирмяк цчцн щансы щийляйя ял

Page 208: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

208

атдылар? 3. Тиберинин щазырладыьы аграр ганунун мащиййяти нядян ибарят иди? 4. Тиберинин достлары ня цчцн онун икинъи дяфя трибун сечилмясини

истяйирдиляр? 5. Достлары вя садя адамлар Тиберини ня цчцн севир вя горуйурдулар? 6. Суи-гясд хябярини Тиберийя ким чатдырды? 7. Тиберинин юлдцрцлмясинин тяшяббцсчцляри кимляр иди?

Аппиан Италийада Спартакын рящбярлийи алтында гулларын цсйаны (е.я.74-71-ъи илляр) щаггында

Театр тамашалары

цчцн Капуйедя юйрядилян гладиаторлар ичярисиндя фраkийалы Спартак да вар иди. О, яввялляр ромалыларла дюйцшмцшдц, ясир дцшмцш вя гладиа-торлуьа сатылмышды. Спар-так юзцнцн тяхминян 70 йолдашыны диля тутмушду ки, азадлыг наминя рискя эетсинляр, бу, театрда юз щяйатлары иля риск етмякдян даща йахшыдыр. Онлар эюзятчиляря щцъум едяряк азадлыьа чыхдылар вя шящярдян гачдылар, .... Везуви даьына топлашдылар. Гачгын гуллары вя бязи кяндлиляри юз ятрафына топлайараг Спартак бурадан йахын йерляря басгынлар етмяйя башлады. Гладиаторлар Еномай вя Крикс онун кюмякчиляри иди. Спартак гянимяти щамы иля бярабяр бюлцшдцрдцйц цчцн онун ятрафына тезликля хейли адам топлашды. Она гаршы яввялъя Варини Глабр, сонра ися Публи Валери эюндярилди... Рома сяркярдяляри мяьлубиййятя уьрадылар. Бундан сонра Спартакын йанына даща чох адам эялди вя ордунун сайы 70 миня чатды... Ромалылар консуллары ики леэионла онлара гаршы эюндярдиляр… Спартак онлары мяьлуб етди. 120 мин пийада дюйцшчц иля Ромайа доьру щярякят етмяйя башлады. Лакин Спартак Ромайа щцъум етмяк

Page 209: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

209

планыны дяйишди. О беля щесаб едирди ки, ордусу щяля кифайят гядяр дюйцш щазырлыьына малик дейил.

Дящшятли мцщарибянин артыг цчцнъц или эедирди… Юз мяншяйиня вя зянэинлийиня эюря фярглянян Красс алты леэионла Спартака гаршы эетди. О, Спартакы мяьлуб едяряк Сиъилийайа эетмяк цчцн юз дцшярэяляриня гачанлары тягиб етди. Красс онлары щаглайараг Спартакын ордусуну мцщасиряйя алды. Ромада мцщасиря барясиндя мялумат аларкян гладиаторларла мцщарибянин узана биляъяйини биабырчылыг щесаб едяряк Испанийадан йениъя гайытмыш Помпейи икинъи баш командан сечдиляр. Ромалылар артыг йягин етмишдиляр ки, Спартак цсйаны ъидди бир ишдир, Ромадакы щадисяляр барясиндя мялумат алан Красс гялябянин Помпейя гисмят олаъаьындан горхараг Спартака щцъцм етмяйя тялясди. Сонунъу да Помпейин щярякятя башламасыны билдирмяк мянасында Красса данышыглара башламаьы тяклиф етди. Лакин о, бу тяклифи рядд етди, Спартак риск етмяйи гярара алды. Беля ки, онун кифайят гядяр сцвариси йох иди, о,бцтцн ордусу иля Брундузи истигамятиня йола дцшдц, Красс онун ардынъа эетди.Лакин Спартак Митирдат цзяриндя гялябядян йениъя гайытмыш Лукуллун Брундузидя олдуьуну ешидяркян щяр шейин мящв олдуьуну баша дцшдц,буна эюря дя юз ордусу иля Красса гаршы эетди. Бюйцк бир дюйцш баш верди. Спартак юзц дя будундан йараланды, о дизляри цстя отурараг галханыны иряли вериб щцъцм едянляри дяф едирди... Дейирляр ки, юлянлярин сайыны мцяййянляшдирмяк мцмкцн дейил… Спартакын мейиди тапылмады. Гулларын бир щиссяси дюйцшдян сонра даьларада эизляндиляр. Красс онлара гаршы эетди. Онлар щиссяляря бюлцняряк ромалыларла дюйцшдцляр. Ясир эютцрцлмцш 6 мин няфяр истисна олмагла бцтцн цсйанчылар мящв едилдиляр. Ясир дцшянляр ися Кануйедян Ромайа эедян йол бойунъа дар аьаъларындан асылдылар.

Хрестоматия по истории

Древнего Рима М. 1962.

стр 252-254

Sual və tapşırıqlar:

Page 210: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

210

1. Сизъя, гладиаторлар театр тамашаларында кимляри яйляндирмяли идиляр? 2. Гладиаторлар Кануйедян щара гачдылар? 3. Цсйанчыларын тяркиби барясиндя ня дейя билярсиниз? 4. Спартакын мяьлуб етдийи Рома сяркярдяляринин адларыны сюйляйин. 5. Спартак ня цчцн Рома шящяриня щцъум етмяди? 6. Красс ким иди? 7. Ромалылар ня цчцн Помпейи дя гладиаторлара гаршы эюндярдиляр? 8. Крассын Спартакла сон дюйцшя тялясмясинин сябяби ня иди? 9. Дюйцшцн сон аныны тясвир един.

29. РОМА ИМПЕРИЙАСЫ

Сезар Рубикону кечир

Крассын юлцмц иля триумвират даьылды1. Саь галан ики няфяр – Помпей вя Сезар бир-бири иля ачыг мцбаризяйя щазырлашмаьа башладылар. Онларын щяр икиси тякщакимиййятлийя ъан атырды.Сезар тяляб етди ки, онун Галлийада ъанишинлик мцддяти артырылсын. Помпейя бойун яйян sенат ися рядд ъавабы верди.

…Сезар тяклиф етди ки,щям о, щям дя Помпей ейни заманда щакимиййятдян ял чяксинляр вя ордуну бурахсынлар.Сенат йенидян рядд ъавабы верди. Сезар беш мин пийада вя цч мин атлы иля сярщяддин йахынлыьында иди, онун ясас гцввяляри Алпын архасында иди. Лакин o, баша дцшцрдц ки, мцщарибянин башланьыъында ясас ясэярлярин сайы йох, гяфил зярбядир. Сезар Алп ятрафы торпаглары Италийаны юзцндян айыран Рубикон чайына йахынлашды. Аьыр шцбщяляр ичярисиндя чайын сащилиндя хейли дайанды. Нящайят, чайы кечмяйи гярара алды.

Сезар Романы тутду.Помпей юзц орду иля Брундузийя гачды,лакин бурада чох йубанмады вя Иллирийайа йола дцшдц. Сезар ики ай ярзиндя щеч бир дюйцш олмадан бцтцн Италийайа йийялянди.

История древнего мира в

художественно-

1 Триумвират – е.я.60-ъя илдя Помпей, Красс вя Сезар арасында sената гаршы бирэя мцбаризя барясиндя сазиш имзаламышды вя бу сазиш тарихя Ы Триумвират ады иля дахил олмушду. Ы Триумвират е.я.53-ъц илдя даьылды

Page 211: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

211

исторических

образах, М., 1968.

стр.236-237

Sual və tapşırıqlar:

1. Триумвиратын даьылмасына ня сябяб олду? 2. Сезар вя Помпей арасында дцшмянчилийин йаранмасынын сябяби ня

иди? 3. Сезарын Сенат гаршысында гойдуьу тялябляр щансылар иди? 4. Неъя олду ки,Сезар дюйцшсцз бцтцн Италийайа йийялянди? 5. Сезарын юзцнцн вя Помпейин щакимиййятдян ял чякмясиня вя

ордуну бурахмаларына аид тяклифиня мцнасибятиниз? Бу тяклифлярин гябулу ня иля нятиъялянярди?

Полиби мяьлуб едилмиш юлкялярин ромалылар тяряфиндян талан едилмяси барядя

Шящяр тутулдугдан сонра ромалылар тяхминян беля щярякят едирляр: талан цчцн йа щяр манипулдан мцяййян сайда дюйцшчц айрылыр, йа да дюйцшчцляр манипулларла талана эедирляр. Бу мяг-сядля щеч вахт ордунун чоху айрылмыр, галан дюйцшчцляр шящяр дахилиндя галырлар, чцнки шяраит беля тяляб едир. Гарят цчцн айрылмыш бцтцн ясэярляр гянимяти леэионларын дцшярэясиня дашыйырлар. Бундан сонра трибунлар эялири бцтцн ясэярляр арасында бюлцрляр... Беляликля, яэяр ордунун йарысы гарят цчцн эедирся, диэяр йарысы ися гарят едилянляри мцщафизя етмяк цчцн дюйцшя щазыр вязиййятдя галырса, гянимятя щярислик цзцндян ишин позулмасы щаллары щеч вахт олмур. Беля ки, щеч ким башгасынын тягсири цзцндян гянимяти итиряъяйиндян горхмур, щамы – щям ещтийатда галанлар, щям дя гарятдя иштирак едянляр бярабяр пай алырлар.

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М., 1962,

стр. 157-158

Sual və tapşırıqlar:

1. Ишьал едилмиш шящярлярин гарят едилмяси цчцн ромалылар щансы гай-дадан истифадя едир?

Page 212: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

212

2. Яля кечирилмиш гянимят бюлцшдцрцлмяк цчцн щара дашыныр? 3. Яля кечириллмиш гянимят неъя бюлцшдцрцлцр? 4. Гянимятин бу ъцр бюлцшдцрцлмясини ядалятли щесаб етмяк олармы?

Дион Касси Боспор дювлятиндя щакимиййят уьрунда мцбаризя щаггында

(Фарнак) Митридатын1 оьлу иди вя Боспор Киммерийасына йи-йялянди. О, яввялляр атасынын нязаряти алтында олмуш бцтцн тор-паглары эери гайтармаг фикриня дцшяряк Сезарла Помпей арасындакы дахили мцбаризя дюврцндя цсйан галдырды. Hямин дюврдя ромалылар юз дахили ишляри иля мяшьул идиляр…(Рома сяркярдяси К.Доминиси Калви цзяриндя) гялябядян рущланараг Фарнак Понтда диэяр вилайятляря дя йийялянди, ъидди мцгавимятдян сонра Амиси тутуб талан етди… Асийайа доьру щярякят етди. Лакин Боспорда щаким гойдуьу Асандрын2 цсйан галдырдыьыны ешитди вя бу щцъумуну давам етдиря билмязди… Асандр ромалыларын ряьбятини газанмаг вя Боспору идаря етмяк щцгугуну онлардан алмаг истяйирди. Бу щагда мялумат алан Фарнак она доьру щярякят етди, лакин …. йолда икян Сезарла гаршылашды вя онунла дюйцшдц. Мяьлуб олан Фарнак дянизя гачды вя силащ эцъцня Боспора сохулмаг истяди, лакин Асандр… ону юлдцрдц. (Сезар) Фарнакын ромалылардан вя мцттяфиглярдян гопардыьы бцтцн вилайятляри юзцня табе етди…

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М., 1962,

стр.337.

Sual və tapşırıqlar:

1. Фарнак щансы дювлятин башчысы иди? 2. Фарнакын яввялляр атасына мяхсус олан торпаглары эери гайтармаг

уьрунда мцбаризясинин Сезарла Помпей арасында гаршыдурма дюврцня дцшмяси сизъя, тясадцфи идими?

3. Боспорун идаря едилмясини Фарнак кимя тапшырды?

1 В Митридат – Понт щюкмдары (е.я.121-64) 2 Асандр – Фарнакын сяркярдяси. Фарнак Сезар тяряфиндян мяьлуб едилдикдян сонра Асандр она гаршы цсйан етмишди. Сонра Асандрын юзц Сезар тяряфиндян щакимиййятдян мящрум едилмишди

Page 213: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

213

4. Асандрын Фарнака гаршы гийам етмясинин сябяби ня иди? 5. Сезарла Фарнак арасында мцбаризя неъя баша чатды?

Гай-Траквил сенаторларынын суи-гясди вя

Йули Сезарын юлдцрцлмяси щаггында

Сезара гаршы суи-гясддя 60-дан артыг адам иштирак едирди, рящбярляр ися Гай-Касси вя Брут, Марк вя Десим идиляр.

Сезар… сенатын… иъласына эетди… Сезар яйляшяркян суи-гясдчиляр… ону ящатяйя алдылар, Тилли Кимвр она йахынлашды… щяр ики чийниндян тутду. Сезар гышгырды: «Бу ки, зоракылыгдыр» вя щямин анда да… бир нечя зярбя алды. О, ийирми цч хянъяр зярбяси алмышды… щеч бир сюз сюйлямяди, лакин бязиляри дейирляр ки, онун цстцня атылан Марк Бруту эюрцб йунанъа демишдир: «Мяним оьлум, сян дя!». Суи-гясдчиляр онун мейидини Тибря атмаг, ямлакыны мцсадиря етмяк вя бцтцн сярянъамларыны ляьв етмяк цмидиндя идиляр, лакин консул Марк Антонидян вя атлыларын ряиси Лениддян горхдуглары цчцн беля етмядиляр.

История античности. В

2-х т. М., 1989, т.2.,

Древний Рим, стр.443-447

Sual və tapşırıqlar:

1. Суи-гясдин башчылары кимляр иди? 2. Сезары ня цчцн юлдцрдцляр? 3. Сезар щарада юлдцрцлдц? 4. Сезар нечя йара алмышды? 5. Сезары юлдцрдцкдян сонра суи-гясдчилярин мягсяди ня иди вя онлар

ня цчцн буну щяйата кечиря билмядиляр?

Октавиан Август

Мусиги сяслянирди. Адамлар ял чалырды. Октавиан юзцндян разы щалда эцлцмсяйяряк фикирляширди: яввялляр тиран кими ону севмирдиляр, инди ися вятянин хиласкары кими ону севинъля гаршыла-йырдылар, щалбу ки, о, щеч кими щеч нядян хилас етмямишди, рес-публикада узун мцддятли сабитлик вяд едян щакими – мцтлягя

Page 214: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

214

чеврилмишди. Республикада? Лакин о, артыг мювъуд дейилди, о, Октавианын тякбашына щюкмдарылыьынын гурулмасы иля мящв олмушду. Октавиан ися дювляти республика адландырмагда давам едирди. Сенаты ляьв етмямишди, яввялки гайда-ганунлары сахлайырды, санки щяр шей яввялки кими иди. Яслиндя адамлар эюрцрдцляр ки, бцтцн щакимиййят йалныз Октавианын ялиндя ъямляшмишдир, лакин онлар Октавианын щакими-мцтляг олмасына юз етиразларыны билдирмирдиляр. Чцнки ящали вятяндаш мцщарибяляриндян, йохсуллуг вя ишсизликдян безмишди.

О, чар торпагларыны, дини мярасимляр цчцн топланылан вер-эиляри мянимсяйяряк дцнйанын ян варлы адамына чеврилди, достларыны юзцня даща чох сых баьламаг цчцн онлара торпаг сащяляри верди…. О, триумвир Крассдан вя щятта Лидийа чары Крездян варлы олду.

История древнего мира в

художественно-

исторических образах. М.,

1968, стр.242. Sual və tapşırıqlar:

1. Ромалыларын Октавиана икили мцнасибят бяслямясинин сябяби ня

иди? 2. Ромада республиканын мящв олмасыны неъя ясасландырмаг олар? 3. Ящалидя республика гурулушунун эуйа галмасы тясяввцрцнцн

йаранмасы ня иля баьлы иди? 4. Ня цчцн ромалылар Октавианын тякбашына империйаны идаря

етмясиля барышырдылар? 5. Октавианын бюйцк вар-дювлят сащиби олмасына шяраит йаратмыш

амилляри мцяййянляшдирин.

«Илащи Августун ямялляри» щаггында

… Мян юз шяхси вясаитим щесабына орду топладым, онун

кюмяйиля суи-гясдчи груп1 тяряфиндян истисмар едилян

1 Бурада Марк Антонинин тяряфдарлары нязярдя тутулур

Page 215: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

215

республикайа азадлыьы гайтардым. Буна эюря сенат… мяня щярби щакимиййят (империум) верди. Сенат мяня пропретор1 кими консулларла бирликдя республиканын тящлцкясизлийини горумаьы тапшырды, халг ися щяр ики консулун мящв олдуьу илдя2 мяни консул сечди.

Мян бцтцн дцнйада, гуруда вя суда… мцщарибяляр апар-дым, мярщямят хащиш едян бцтцн вятяндашлара мярщямят эюстяр-дим. Баьышланмасы тящлцкясиз олан йад халглары мящв етмядим, онлары сахламаьы дцзэцн сайдым. Кичик эямиляр нязяря алынмадан 6 йцз эями яля кечиртдим. Халгын вя сенатын тяляби иля бешинъи вя алтынъы дяфя консул оларкян мян патрисилярин сайыны артырдым. Алтынъы консуллуг дюврцндя сийащыйаалма кечирдим3. Сийащыйаалмайа ясасян ромалы вятяндашларын сайы 4 милйон 630 мин няфяр иди… Икинъи сийащыйаалмайа эюря вятяндшларын сайы 4 милйон 233 мин, цчцнъц сийащыйаалмайа эюря 4 милйон 937 мин няфяр иди4.

Юз шяхси вясаитимдян 150 милйон сестерси вермякля дюрд дяфя дювлят хязинясини мцдафия етдим.

Мян дянизи гулдурлардан тямизлядим. Юз аьаларынын йанын-дан гачан вя республикайа гаршы силащ галдыран гулларла мцбаризядя мян демяк олар ки, 30 мин гачгын яля кечиртдим вя онлары едам етдирмяк цчцн юз аьаларына вердим.

Алтынъы вя йеддинъи консуллуг дюврцндя, вятяндаш мцщари-бясиня сон гойдугдан сонра али щакимиййятин цмуми разылыьындан истифадя едяряк дювляти юз щакимиййятимдян сенат вя халгын сярянъамына вердим. Бу хидмятляримя эюря мян сенат тяряфиндян Август адландырылдым, мяним евимин гапылары дяфня йарпаглары иля бязядилди5…

Хрестоматия по истории

древнего мира. М., 1953,

том 3, стр.194-196.

1 Пропретор – протерляря верилян ад 2 Бурада консуллар Гай Папс вя Авла Гирсийанын мящв олдуглары е.я. 43-ъц ил нязярдя тутулур 3 Бу, е.я.28-ъи иля аиддир 4 ЫЫ вя ЫЫЫ сийащыйа алмалар е.я. 8-ъи вя б.е. 14-ъц илиндя кечирилмишдир 5 Е.я. 27-ъи ил

Page 216: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

216

Sual və tapşırıqlar:

1. Сянядя ясасян Августун юзцня вя ишляриня мцнасибят bilдирин. 2. Щансы фактлар сизя Августун яслиндя диктатора чеврилмясини сюйля-

мяйя имкан верир? 3. Ромада ящалинин сайъа артмасы темпиня юз мцнасибятинизи

билдирин. 4. Август чох бюйцк сярвятя щансы йолла йийялянмишди? 5. Августун qуллара мцнасибяти necə idi?

Гай-Транквилл император Тибери щаггында

Яйалят щакимляри (Тиберийя) яйалятляр цзяриня верэиляр гой-маьы мяслящят эюряндя, о, ъаваб верди ки, йахшы чобан гойунları гырхыр, онларын дярисини соймур».

Тибери йалан, ясассыз иттищамлара ясасланараг Галлийа, Ис-панийа, Сурийа və Йунаныстанын танынмыш вятяндашларынын ямлакыны мцсадиря етди. Бир чох иъмалар вя адамлар шяхси имти-йазларыны, еляъя дя мядянляри истисмар етмяк вя верэи топламаг щцгугуну итирдиляр.

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М., 1962,

стр.534.

Page 217: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

217

Sual və tapşırıqlar: 1. Тибери яйалятляр цзяриня верэиляр гойулмасына ещтийаъ олмамасыны

неъя ясасландырды? 2. Сяняддя адлары гейд едилян юлкялярин мяшщур адамларынын

ямлакыны Тибери щансы йолла яля кечиртди? 3. Бир чох иъмалар вя адамлар щансы щцгугларыны итирдиляр?

Рома империйасында орду

Ясэярляря щярби хидмят етдикляри йердя торпаг алмаг

гадаьан едилир ки, якинчилик гайьысы онларын диггятини йайындырмасын… Торпаьы онлар диэяр яйалятлярдя ялдя едя билярляр. Онлар щярби ишля ялагядар эялдикляри яйалятлярдя диэярляринин адына да торпаг ала билмяздиляр. Яэяр бу, мялум оларса, торпаг мцсадиря едилир. Йох, яэяр щеч бир шей мялум дейился, тярхисдян сонра ясэяр торпаьы сахлайыр.

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М., 1962,

стр.517.

Sual və tapşırıqlar:

1. Ясэярлярин щярби хидмят кечдикляри йердя торпаг ала

билмямяляринин сябяби ня иди? 2. Ясэярляря хидмят етдикляри яйалятдя башга адамларын адына торпаг

алмаьа иъазя верилирдими? 3. Сянядə ясасян юз фикринизи сюйляйин: сизъя, мювъуд гайда щярби

хидмятя мараьын зяифлямяməси имканыны сахлайырдымы?

Рома империйасында ордуда щярби интизам барясиндя

Ясэярляр цчцн ъяза: чубуг ъязасы, пул ъяримяси, мцкялляфий-йятляр гойулмасы, хидмят нювцнцн дяйишдирилмяси, рцтбянин ашаьы салынмасы, ордудан биабыръасына говулмаг… Дцшмянин щцъуму заманы ким кяшфиййатдан гачыбса, едама мящкум едилир. Гарнизон хидмяти заманы ким юз постуну тярк едирся,

Page 218: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

218

чубуг ъязасы алыр, йахуд рцтбяси ашаьы салыныр. Ряисин йанында гаровулханадан ким эедирся, фярари сайылыр. Яэяр ейни вахтда чох адам фярарилик етмишдирся, сонра ися гайытмышса онларын рцтбясини ашаьы салмаг, мцхтялиф гарнизонларда йерляшдирмяк лазымдыр… Яэяр кимся тясадцфян йолда дцшмян тяряфиндян тутулубса, онун кечмиш щяйатыны юйряниб баьышламаг, хидмят мцддяти баша чатдыгдан сонра ися ону ветеран щесаб етмяк олар. Мцщарибядя силащыны итирян, йахуд ону сатан ясэяри едам едирляр, йахуд баьышланаркян (онун) хидмят нювцнц дяйиширляр…

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М., 1962,

стр.516.

Sual və tapşırıqlar:

1. Рома ордусунда öлцм ъязасы щансы щалларда тятбиг едилирди? 2. Кимляр фярари сайылырды? 3. Кцтляви фярарилик заманы щансы ъяза тятбиг едилирди? 4. Мцщарибядя силащыны итирян, йахуд ону сатан ясэяр неъя ъязаланды-

рылырды? 5. Roma ordusundakı hərbi intizama münasibət bildirin.

Варрон Рома империйасында кянд тясяррцфаты щаггында

…Мян сащялярин щансы васитялярля беъярилмяси барясиндя данышаъаьам. Бу васитяляри бязиляри ики щиссяйя бюлцр: инсанлар вя ямяк алятляри; бунларсыз торпаьын беъярилмясi мцмкцн дейил. Диэярляри инвентарлары цч щиссяйя бюлцрляр: айдын нитгя малик оланлар, айдын сяс чыхара билмяйянляр вя карлар. Биринъи група гуллар, икинъийя юкцзляр, цчцнъцйя арабалар дахилдир. Бцтцн тарла гуллар, йахуд азад адамлар, йа да бунларын щяр икиси тяряфиндян беъярилир. Азад адамлар (тарланы) йа юзляри, йа да мцщцм ишляри йериня йетирян муздурларын васитясиля беъярирляр… Гейри-мцнасиб сащяляри гулларын йох, муздурларын кюмяйиля беъярмяк лазымдыр… Ишчиляр 22 йашдан ъаван олмамалы, якинчиликля таныш олмалыдырлар…. Бунлар ня горхаг, ня дя азьын олмалыдырлар… ейни миллятдян олан чох гулу ялдя етмяк лазым дейил, чцнки бу евдя тоггушманын йаранмасына сябяб олур.

Page 219: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

219

….Маликаняси олан щяр бир шяхс тясяррцфатын щяр ики сащяси: щям якинчилик, щям дя малдарлыгла мяшьул олмалы, щятта ев гушлары вя балыг йетишдирмялидирляр. Бурадан бюйцк эялир ялдя етмяк мцмкцндцр.

Ири буйнузлу гарамал цчцн йашлы, хырда буйнузлу гарамал цчцн ушаг чобанлар лазымдыр. Бунларын щяр икиси щяйатларыны даьлыг отлагларда кечиряряк маликанядя йашайан гуллардан даща мющкямдирляр; даь отлагларында эянъляри эюрмяк мцмкцндцр, лакин онлар да силащлыдырлар, маликанядя гарамалы няинки оьланлар, щям дя гызлар отарырлар. Бцтцн чобанлар…баш чобанын нязаряти алтында олурлар; о, диэярляри иля мцгайисядя йашлы вя тяърцбяли олмалыдыр, чцнки диэярляри йашъа бюйцк вя биликли адама даща тез гулаг асырлар.

…. Чобанлар саьлам вя ъялд, гарамалы вящши щейванлардан вя гулдурлардан горумаьы баъаран адамлар ичярисиндян сечил-мялидирляр… Щяр ъцр тайфа ….. гарамал бяслямяйя гадир дейил, галлар ися йахшыдыр, гой онлар атлара, гатыр вя ешшякляря бахсынлар…

Хрестоматия по истории

Древнего Рима. М., 1962,

стр.516.

Sual və tapşırıqlar:

1. Ромада торпаьын беъярилмяси цчцн лазым олан васитяляр щансы груплара бюлцнмцшдц?

2. Якин сащяляринин беъярилмясиндя кимлярин ямяйиндян истифадя еди-лирди?

3. Гейри-мцнбит сащяляр сизъя, ня цчцн гуллар йох, муздурлар тяряфин-дян беъярилмяли иди?

4. Тясяррцфат ишляриня гябул заманы щансы ъящятляр нязяря alınırdı? 5. Чобанларын сечилмяси заманы nələri nəzərə almaq lazım gəlirdi?

6. Сизъя, kənd təsərrüfatı haqqında verilən bu təkliflərlə razılaşmaq olarmı? Cavablarınızı əsaslandırın.

Page 220: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

220

30. РОМА МЯДЯНИЙЙЯТИ

Рома шаири Верэилинин «Енеида» поемасындан Ики донанма эюрцнцр аралыгда, эямилярин Дюйцлмцш мис синяляри парылдашыр… Будур Авгусt архасында дюйцшмяйя тящрик едир Италийанын ряшадятли оьулларыны, Сенаты вя бцтцн халгы, Будур Шяргин мцзяффяри Антони Гырмызы дяниздян Гопуб эялир сайаэялмяз гянимятля, байрагдарла, эейимлярля. Минляр иля авар йарыр ляпяляри, эямилярин Сиври дюшц парчалайыр дальалары, су чалхаланыр. Сяпялянир учур охлар вя мизраглар, эур мяшялляр Тюкцлмядя щяр тяряфя…

Зяфярлярля дахил олур Август Рома шящяриня, Уъалдараг шящярдя о, язямятли цч йцз алтар1. Аллащлара щяср еляди юлмяз олан юз андыны. Кцчялярдя ойунлардан, алгышлардан бярк сяс-кцй вар, …Дилляри дя, палтары да, силащы да башга-башга, Эедир узун ъярэялярля мяьлуб олмуш нечя тайфа.

Коровкин Ф. Гядим дцнйа тарихи В синиф, Бакы, 1982, с.220

Sual və tapşırıqlar:

1. Ясярдя Рома императорларындан щансынын дюйцш щяйаты тяряннцм

олунмушдур? 2. Сизъя, ясярдя Октавиан Августун щансы дюйцшц тясвир едилир? 3. Дюйцш неъя баша чатмышды? 4. Августун ганунлары Рома шящяриндя неъя гаршыланмышды?

1 Алтар – гурбан вермяк цчцн йер

Page 221: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

221

«Йаланчы Рома императору»

Яэяр бир гулун ещтирамсыз щярякятиня вахтында тядбир эюрцлмясяйди, щямин илдяъя дювляти чахнашмайа салаъаг вя дахили мцщарибяляря сябяб олаъаг иди. Агриппи Постумун1 Клемент адлы бир гулу Августун вяфат етдийини юйряниб, гула бянзямяйян бир эюркямдя Планзийа адасына эетмяк – орада щийля вя йа эцъля Агриппини оьурламаг вя алман ордуларына гачырмаг фикриня дцшдц. Онун бу ъясур ниййятляриня йцк эямисинин ащястя эедиши мане олду: ейни заманда Агриппи юлдцрцлдцйцня эюря о, даща мцдщиш вя даща тящлцкяли ниййятляря ял атараг, онун ъяназясини оьурлайыр вя Ертури бурнундакы Козайа2 эятирир, юзц ися – йашы вя эюркями иля аьасына чох охшадыьындан, сачы-саггалы узанана кими хялвяти йерлярдя эизлянир. Еля бу вахт онун йалнызлыг дюврцндя йолдашларындан бу мягсяд цчцн йарарлы олан адамларын васитясиля беля бир шаийя йайыр ки, Агриппи саьдыр. Бцтцн гадаьан олунмуш ишляр кими, яввялляр бу барядя дя эизли данышыглар эедир: бир аз кечяндян сонра намялум бир истигамятдян йайылан бу шайия ян авам вя йа сябирсизликля чеврилиш щясрятини чякян адамлар арасында инам йа-радыр. Амма Клемент юзц дя ачыг эюрцнмякдян вя йа йени йерлярдя щяддиндян артыг галмагдан чякинир.

Йалныз гаш гаралан вахты хцсуси йерлярдя эюрцнмяйя баш-лайыр, лакин щягигят, - тядриъ иля, йалан ися, - сцрятлийи вя гейри-мцяййянлийи иля гцввятляндийи кими, о да юз щаггында йайылан шайиялярдян эащ узаглашыр, эащ да онлары габаглайырды.

Бу арада Италийада беля бир сющбят эедирди ки, эуйа аллащларын мярщямяти сайясиндя Агриппи хилас едилмишдир; Ромада буна инанырдылар. Артыг, ъамаатын бюйцк чохлуьу дейирди ки, о, Оситийайа эялмишдир. Ромада бу барядя эизли бюйцк йыьынъагларда данышырдылар; Тибери3 ися юзлцйцндя щямин гулу щярби гцввя иля ъиловланмаьынмы, йохса бу бош дямдямякилийин юз-юзцня пуч олуб эедяъяйиня имкан

1 Агриппи Постум – император Августун сяркярдяси олмуш вя онун гызы Йулиана иля евлянмишди 2 Коза – лиман шящяри 3 Тибери – Рома императору

Page 222: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

222

вермяйинми лазым олдуьуну гят едя билмирди. Щяйа иля горху арасында тяряддцд едяряк, о эащ дцшцнцрдц ки, щеч бир шейя етинасыз йанашмаг олмаз, эащ да эцман едирди ки, щяр шейдян горхмаг лазым дейил. Нящайят, о, бу иши Саллусти Криспя щяваля едир. Саллусти юз асылылыьында олан адамлардан ики няфярини сечир (бязиляри онларын əsgər олдугларыны хябяр верир) вя онлара тапшырыр ки, Клементин йанына эедяряк юзлярини суи-гясддя яли олан адамлар кими тягдим етсинляр, пул версинляр, садиг галаъагларыны вя щяр ъцр тящлцкяли ишлярдя иштирак едяъяклярини вяд етсинляр. Онлар ямри олдуьу кими йериня йетирирляр, сонра онлар бир эеъя Клементин ещтийатсызлыг етдийини эюрцб, юзляри иля кифайят гядяр дястя эютцряряк онун айаьыны сарыдылар вя аьзыны баьлайараг сарайа эятирдиляр.

Тиберинин: «Сян щансы йолла Агриппи олдун» - суалына, дейирляр о; «Сян Сезар олан кими» - ъавабыны вермишдир. Ону щямфикирлярини яля вермяйя щеч ъцр мяъбур едя билмядиляр. Тибери ону ъамааат ичярисиндя едам етмякдян чякиняряк сарайын тянща бир йериндя юлдцрмяйи вя мейидини эизлиъя чыхарыб атмаьы ямр едиr. Щярчянд щюкмдарын аилясиндян олан бир чох шяхслярин, еляъя дя атлыларын вя сенаторларын Клементи вясаитля мцдафия етдиклярини дя дейирляр, лакин бу барядя щеч бир шей мялум дейил.

Рома ядябиййаты тарихи (тяртиб едяни Я.Султанлы) Бакы, 1959, с.432-433

Sual və tapşırıqlar:

1. Клемент адлы гул ня цчцн аьасы Агриппини оьурламаг фикриня дцш-

мцшдц? 2. Агриппинин эуйа саь олмасы барясиндя шайияляр йаймагда мягсяд

ня иди? 3. Клемент неъя яля кечирилди? 4. Тибери ким иди? 5. Тибери ня цчцн Клементи халг гаршысында едам етдирмяди? 6. Vaxtında tədbir görülməsəydi, dövləti çaxnaşmaya salacaq qul

kim idi?

Page 223: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

223

Шаир Федрин «Гурбаьа вя юкцз» шеiри

Аъизляр эцълцлярдян ибрят алса мящв олар – Чямянликдя раст эялди юкцзя бир гурбаьа, Онун бюйцклцйцня щясяд едиб бу ловьа, Шиширдиб дярисинин бцтцн гырышларыны Деди ушагларына: Бюйцйямми юкцздян?

- «Йох» ъаваб верир онлар. Бу дяфя артыг эяряряк дярисини Лап шиширдир юзцнц – Суал едир йенидян:

- Бяс инди ким бюйцкдцр? - Юкцз бюйцкдцр!

Бу лап щирсляндирди ахмаьы Кинля йыьыб юзцнц, бутун вар гцввясиля Эярмяк истяйир юзцнц… Таб эятирмяйир Йериндя чабалайыр. Йыхылыр торпаг цстя – Гязябиндяр партлайыр.

Рома ядябиййаты тарихи (тяртиб едяни Я.Султанлы), Бакы, 1959, с.423

Ромалыларын таныдыглары йер

1. Атлас даьлары 2. Йули Мартин 3. Ай даьлары 4. Диоэен 5. Рома дцшярэяси а) Б.е. Ы ясринин йоллары; б) б.е. ЫЫ ясринин йоллары; ъ) Кящраба йоллары; д) б.е. Ы ясриндя Страбона мялум олан ярази; е) Рома империйасы

1

Page 224: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

224

Sual və tapşırıqlar:

1. Ромалылар еранын илк ясрляриня кими щансы гитялярдя олмушдулар? 2. Ромалыларын мцхтялиф йерляря сяйащятляри иля онларын хариъи сийасяти

арасында щансы ялагяляр ола билярди? 3. Кящряба йолу щансы гитядя иди? 4. Хяритядя Рома империйасынын яразисини эюстярин.

Бцрцнъдян щазырланмыш ев яшйалары

Sual və tapşırıqlar:

1. Ев яшйаларыны груплашдырын. 2. Ев яшйаларынын гурулушу вя защири эюрцнцшц Ромада сяняткарлыьын

инкишафы барясиндя щансы нятиъяляря эялмяйя имкан верир? 3. Ев яшйалары щансы яламятляриня эюря фярглянир?

Page 225: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

225

31. РОМА ИМПЕРИЙАСЫНЫН ТЯНЯЗЗЦЛЦ: РОМА ИМПЕРИЙАСЫНЫН СЦГУТУ

Петронинин (Ы яср) «Сатирикон» ясяри вя Романын сосиал-мяняви

щяйаты (ясярдя азад едилмиш вя варланмыш кечмиш гул Трималхионун щяйатындан данышылыр)

Трималхионун торпаьындан бир гуш беля сякя билмяз. Онун кцлли мигдарда пулу вардыр. Беля ки, щяр щансы бир

дювлятлинин пулундан онун чох пулу вар. Щяля мян онун ня гядяр гул-гараbашы олдуьуну демирям… Бу гул-гараbашларын щеч онда бириси юз аьаларынын цзцнц беля … эюрмямишляр… Ня истясян евиндя вардыр… Гуш сцдц беля истясян бурада тапарсан… Афинадан сифаришля ары эятиртdи… Щиндистана йазмышды ки, онун цчцн эюбяляк нювцндян олан… тохум эюндярсинляр.

…Аьам мяни (бурада Трималхион юзц данышыр – Т.И.) Сезарын вариси етди, мяня сенатор маликаняси баьышлады. Лакин инсанын эюзц щеч шейдян доймур… Тиъарятя башладым… биринъи сяфяримдя он милйона гядяр пул газандым. Бу пула аьамын яввялки торпагларыны сатын алдым… ев тикдирдим, гул вя мал-гара сащиби олдум.

Дювлятли оландан сонра ися щяр шейи, тиъаряти атдым. Бцтцн ишлярими азад етдийим гуллар васитясиля эюрцрдцм… Яэяр ассын варса, щаким сянин достун олаъагдыр… Яввялляр ня идим – гурбаьа, инди ися … падшащ олмушам.

Рома ядябиййаты тарихи (тяртиб едяни Я.Султанлы), Бакы, 1959, с.414-416.

Sual və tapşırıqlar:

1. Трималхион яввялъя ким олмушдур? 2. Трималхионун чох варлы олмасыны щансы фактлар эюстярир? 3. Трималхион вар-дювляти щансы йолла ялдя етмишдир? 4. Трималxионун «Инсанын эюзц щеч нядян доймур» фикриня

ясасян она гиймят верин.

Page 226: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

226

Page 227: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

227

Константинополун ясасынын гойулмасы

330-ъу илдя барбарлар ромалылары, хцсусиля гярбдя даща чох сыхышдырмаьа башладылар. Италийанын юзцня бир-биринин ардынъа зярбя ендиряряк Романын щакимиййяти алтында олан торпаглара йийялянмяйя башладылар. Мящз щямин дюврдя Константин Гызыл Буйнузла Мярмяря дянизи арасындакы йарымадада, Босфор боьазынын Аралыг дянизини Гара дянизля бирляшдирдийи йердя Шярги Рома империйасынын йени пайтахтынын ясасыны гойду.

Наращат Авропанын гярбиндян вя шималындан шяргя эедян бюйцк йол да мящз бурадан кечирди.

Тиъарят ящямиййятиндян ялавя йени пайтахт щям дя мцдафия вя щцъум цчцн даща ялверишли стратежи мянтягя иди.

История древнего мира в

художественно-

исторических образах. М.,

1968, стр.265.

Sual və tapşırıqlar:

1. Константинопол ня цчцн Шярги Рома империйасынын пайтахты адландырылды?

2. Рома империйасынын пайтахтынын шяргя кючцрцлмясинин сябябляри ня иди?

3. Константинопол шящяри щарада салынмышды? 4. Константинополун стратежи вя игтисади ъящятдян ялверишли яразидя

йерляшдийини ясасландырын? 5. Konstantinopol şəhəri indi necə adlanır?

Император Константинин 337-ъи ил рескриптиндян

Шящярлярдя йашайан сяняткарлар бцтцн мцкялляфиййятлярдян

азад едилирляр, беля ки, сяняткарлыьын юйрянилмяси цчцн бош вахт лазымдыр, бундан ялавя сяняткарлар юзляри дя тякмилляшмяйи вя юз оьланларыны юйрятмяйи арзу едирляр.

Практикум по истории

древнего мира. Вып.2. М.,

1988, стр.170-171.

Page 228: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

228

Page 229: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

229

Sual və tapşırıqlar:

1. Сяняткарларын мцкялляфиййятлярдян азад едилмясинин сябяби ня иди? 2. Буна ясасян Шярги Рома империйасында сяняткарлыьын инкишафы

щаггында прогноз веря билярсинизми?

Аммиан Марселлинин готларын цсйаны вя Адрианопол дюйцшц

(378-ъи ил) щаггында

Алавивин рящбярлийи алтында олан готлар Дунай сащилиндя йерляшдиляр вя Валентинин йанына елчилик эюндяриб онлары гябул елямяйи хащиш етдиляр; онлар вяд етдиляр ки, юзлярини сакит апараъаг, шяраитин тяляб едяъяйи вахт кюмякчи дястяляр веряъякляр… Императордан Дунайы кечмяк вя Франкийада мяскунлашмаг иъазяси алан барбарлар эеъя вя эцндцз эямилярля, гайыгларла чайы кечмяйя башладылар.

Луписин1 Алавиви вя Фритигерiни зийафятя дявят етди. О… бар-барлары шящяр диварларындан узагда сахламышды, онларын гаршысында силащлы гараул гоймушду… Шящяря бурахылмайан барбарларла шящярлиляр арасында бюйцк дейишмя баш верди вя иш далашмайа эятириб чыхарды. Юз йерлиляринин бир нечясинин тутлмасыны ешидян барбарлар ясэярляри гырдылар вя юлдцрцлянляри йыьдылар. Бу щагда эизли сурятдя Луписин мялумат алды, юз чарларыны горумаг мягсядиля сарай гаршысында дуран силащлы барбарларын юлдцрцлмясини ямр етди. Дивар архасында топлашан готлар бу хябяри щяйяъанла гаршыладылар, кцтля билдирди ки, щябс едилмиш чарларынын интигамыны алаъаглар. Яля кечирилянлярля бир йердя эиров кими галмагдан ещтийат едян Фритигери билдирди ки, яэяр она юз рящбярляринин юлдцрцлмясини эцман едян халгла эюрцшмяйя вя онлары сакитляшдирмяйя имкан верилмяся, вязиййят тящлцкяли характер алаъаг… Иъазя алараг онларын щамысы чыхды вя севинъля гаршыландылар. Онлар атлара миняряк щярби фяалиййятя башламаьы гярара алдылар… Кяскин дюйцш башланды. Луписин онлара гаршы дурмаг цчцн тялям-тялясик орду топлады… О, шящярдян он мил кянарда дюйцшя щазыр вязиййятдя дурду. Буну эюрян барбарлар щцъума атылдылар…. Ганлы дюйцшдя байраг

1 Аларих Ромайа 24 август 410-ъу илдя эялмишди

Page 230: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

230

итирилди, командирляр мящв олду. Бундан сонра дцшмянляр щеч бир мцгавимятя раст эялмяйяряк щяр йердя долашмаьа башладылар.

…Фритигери… зянэин вилайятляри сойуб-таламаьы тяклиф ет-ди… Бу планы бяйянян готлар Фракийанын бцтцн сащилляриня йа-йылдылар… Онлара гызыл мядянляринин аьыр мцкялляфиййятляря дюзя билмяйян чохлу ишчиляри дя гошулдулар… Августун доггузунда (Император Валентинин) ордусу сцрятля барбарлара гаршы ирялиляди. Арабалар вя йцкляр Адрианопол диварлары йанында йерляшдирилмишди… Ромалы сяркярдяляр юз ордуларыны дюйцш гайдасында дцзмяйя башладылар: сцварилярин саь ъинащы иряли чыхарылды, пийадаларын бюйцк бир щиссяси ися ещтийат гцввя кими архада сахланылды…

…Щяр тяряфдян силащ таггылтысы ешидилди, охлар учду… Дюйцш гызышды. Сол ъинащ готларын дцшярэясиня сохулду. Лакин о, галан атлылар тяряфиндян мцдафия едилмяди… вя эерийя атылды. Барбарларын тязйиги нятиъясиндя бизим (йяни, ромалыларын – Т.И.) дюйцш хяттимиз тамамиля позулду вя адамлар гачмаьа башладылар.

Хрестоматия по истории

древнего Рима. М., 1962,

стр.622-624.

Sual və tapşırıqlar:

1. Готларын император Валентинин йанына елчилик эюндярмякдя

мягсядляри ня иди? 2. Тарихдян алдыьыныз биликляря ясасланараг айдынлашдырын: готлар

щансы щадисядян сонра ромалылардан кюмяк истядиляр вя Валентин онларын тяклифини гябул едяркян щансыса бир мягсяд эцдцрдцмц?

3. Щансы щадися готларын силаща ял атмасыны сцрятляндирди? 4. Фритигери эировлугдан хилас олмаг цчцн щансы васитяйя ял атды? 5. Адрианопол дюйцшц ня вахт олду? 6. Ромалылар юз ордуларыны неъя дцзмцшдцляр? 7. Дюйцш неъя гуртарды? 8. Валентин готларын Франкийада мяскунлашмасына иъазя вермякдя

сящв етмямишдирми?

Page 231: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

231

Иордан готларын Аларихин рящбярлийи алтында Ромайа йцрцшц щаггында

… Аларих… ордуну галдырараг… Паннонийа вя Сирмийаны

кечяряк Италийайа дахил олду. Вестготларын ордусу Равеннанын щцдудларына йахынлашаркян sяrщяdдя олан император Гоноринин йанына сяфирлик эюндярдиляр; яэяр о, готлара динъ йолла Италийада мяскунлашмаьа иъазя верся, онлар Рома халгы иля динъ шяраитдя йашайаъаглар. Яэяр буна иъазя верилмязся, мясяляни мцщарибя йолу иля щялл етмяк лазымдыр, галиб эялян дя щюкмдарлыг етсин… Лакин император щяр ики тяклифдян ъидди наращат олду; о, готлары Италийа щцдудларындан щансы йолла говмаьы мцяййянляшдирмяк цчцн Сенаты чаьырды. Нящайят, онун башына беля бир фикир эялди. Яэяр Аларих баъарырса, гой юз тайфасы иля императорун яслиндя итирдийи узаг Галлийа вя Испанийаны юз ялиня кечирсин… Готлар бунунла разылашдылар вя онлара верилян торпаглара йола дцшдцляр. Онларын эетмясиндян сонра готлар Италийайа щеч бир зийан вурмамышдылар. Император Гоноринин кцрякяни патриси Стилихон эизли сурятдя Поленти шящяриня эетди… готларла дюйцшя атылды. Гяфлятян ону эюрян готлар яввялъя ващимяйя дцшдцляр… Лакин сонра юз гцввялярини ъямляшдириб Стилихону гачмаьа мяъбур етдиляр, сонра ися истигамяти дяйишяряк Италийанын Лигурийа яйалятиня гайытдылар. Орада гянимят яля кечиртдиляр, сонра бир сыра йерляри сойуб-таладылар вя Ромайа гядяр ирялилядиляр. Нящайят, Ромайа дахил олуб Аларихин ямри иля гарятля мяшьул олдулар, лакин йаньын тюрятмядиляр, мцгяддяс йерлярдя тящгирамиз щярякятляря йол вермядиляр. Онлар Ромадан чыхыб Кампани вя Лукани яйалятляриня щярякят етдиляр…. Бриттийевя чатдылар. Бурада онлар узун мцддят галдылар вя Сиъилийайа, орадан ися Африка торпагларына эетмяк цмидиндя идиляр.

Иордан. О происхождении

и деяния готов. М., 1969,

Page 232: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

232

стр.95-97

Sual və tapşırıqlar:

1. Равеннайа йахынлашан готлар император Гоноринин йанына щансы

тяклифлярля сяфирлик эюндярдиляр? 2. Гонори бу тяклифлярдян ня цчцн имтина етди? 3. Рома императору ня цчцн Галлийа вя Испанийаны готлара вермяк

фикриня дцшдц? 4. Готларын йенидян Италийа яразиляриня гайытмаларына щансы щадися

сябяб олду? 5. Рома ня вахт готлар тяряфиндян тутулду? 6. Тарихчи Иорданын готлара мцнасибяти барясиндя ня дейя билярсиниз?

Зосима Романын готлар тяряфиндян мцщасиряйя

алынмасы щаггында

Ромада гярара алынды ки, мцщасиряйя алынанларын барышыьа разы олдугларыны хябяр вермяк цчцн дцшмянин йанына (йяни готларын – Т.И.)сяфирлик эюндярилсин…. Сяфирлик Аларихин йанына эяляркян …. Аларих онлары динляди… билдирди ки, Романын мцща-сирясиндян о вахт ял чякяъяк ки, шящярдя олан бцтцн гызыл вя эц-мцш ещтийатыны, барбарлардан олан гуллары, шящярдя тапа биляъяйи ев яшйаларыны ялдя етсин.

О, бу сюзляри дейяркян сяфирлярдян бири гейд етди ки, яэяр Аларих щяр шейи юзцня эютцрцрся, Рома шящяриндя йашайанлара ня сахламыш олур? Аларих деди: «Щяйат». Беля ъаваб алан сяфирляр хащиш едирляр ки, неъя щярякят етмяк мясялясиля баьлы мцщасирядя оланларла мяслящятляшмяйя иъазя верилсин. Барышыьа разы олан сяфирляр Аларихин дедиклярини мцщасирядя оланлара чатдырырлар.

Йенидян Аларихин йанына сяфирлик эюндярилир, узун данышыглардан сонра гярара алынır ки, Рома 5000 мин фунт гызыл, 30 мин фунт эцмцш, 400 мин ипяк кюйняк, гырмызы рянэля бойанмыш 3 мин гойун дяриси, 3 мин фунт истиот вермялидир…

Азадлыг ялдя етмяк цчцн тяляб олунан пул топландыгдан сонра император (Гоноринин) йанына сяфирлик эюндярмяк гярара алынды, сяфирлик эяляъяк сцлщ барясиндя онунла мяслящтляшмя

Page 233: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

233

апармалы вя билдирмяли иди ки, Аларих няинки пул, щям дя эиров кими Рома яйанларынын оьланларыны истяйир, готлар бу шяртлярля сцлщ баьламагла йанашы ромалылар ялейщиня дцшмянчилик мювгейиндян чыхыш едянляря гаршы ромалыларла бирликдя мцбаризя апармаг цчцн императорла щярби иттифаг йаратмаг истяйирляр. Щюкмдар бу шяртлярля сцлщ баьланылмасыны гябул етди… Барбарлара юдянъ пулу верилди. Ромада олан гуллара эялдикдя ися онларын демяк олар ки, щамысы … шящярдян гачараг барбарлара гошулдулар…

История средних веков.

Хрестоматия. В. 2-

частях. Часть 1. (В-ХВ

века) М., 1988, стр.22-23

Sual və tapşırıqlar:

1. Ромалыларын сяфирляри готларын йанына биринъи дяфя эяляркян Аларих щансы шяртлярля Романын мцщасирясиндян ял чякяъяйини билдирди?

2. Аларихин шяртлярини ешидян ромалылар ня дедиляр? 3. Ромалыларла готлар арасында сцлщ мцгавиляси цчцн Рома ня гядяр

юдянъ пулу вермяли иди? 4. Мцгавилянин щансы шярти ромалыларын мянафейиня уйьун иди? 5. Ромада олан барбар гулларын мцгяддараты неъя олду?

Page 234: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

234

Sual və tapşırıqlar: 1. Рома империйасы ня вахт бюлцндц? 2. Рома империйасынын гоншулары кимляр иди? 3. Рома империйасына щансы халглар щцъум едирди? 4. Парчаланана кими Рома империйасынын пайтахты щансы шящяр иди? 5. Рома империйасынын тяркибиня щансы яразиляр дахил иди? 6. Рома империйасында цсйан баш вермиш районлары эюстярин.

Иордан Гярби Рома империйасынын сцгуту щаггында

Торкилинглярин кралы Одоакр1 скифляри, щеруллары вя мцхтялиф

тайфалардан олан кюмякчи дястяляри юзц иля эятиряряк Италийаны тутду2. Орести3 юлдцрцлдц, онун оьлу Августулу щакимиййятдян

1 Одоакр – 476-493-ъц иллярдя Италийаны идаря етмишдир. Онун мяншяйи барясиндя мцхтялиф фикирляр вардыр. Бязиляри ону щун, бязиляри гот, руг, скир вя с. щесаб едирляр 2 Одоакр 476-ъы илдя Италийаны тутараг Гярби Рома империйасына сон гойду 3 Августулдан яввялки Рома императору, Августулун атасы

Page 235: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

235

салды вя Кампанийадакы Лукуллан гясриндя йашамаьа эюндярди.

Иордан. О происхождении

и деяния готов. М., 1969,

стр. 114.

Sual və tapşırıqlar:

1. Одоакр щаггында ня дейя билярсиниз? 2. Рома империйасы ня вахт сцгут етди? 3. Одоакрын император Августулу юлдцрмяйиб Лукуллан гясриня

эюндярмясини неъя гиймятляндирирсиниз?

Page 236: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

236

КИТАБЫН ИЧИНДЯКИЛЯР

Ön söz .............................................................................. 3 1. Ибтидаи йыьымла мяшьул оланлар вя овчулар ...................... 5 2. Ибтидаи якинчилик вя малдарлыг. Ибтидаи ямяк бюлэцсц ....... 8 3. Ибтидаи иъмадан мядяниййятя .............................................. 12 4. Ил щесабы .............................................................................. 13 5. Гядим Мисир дювлятинин йарадылмасы ................................... 15 6. Гядим Мисир дювлятинин йцксялиши вя тяняззцлц .................... 20 7. Гядим Мисир мядяниййяти ................................................... 27 8. Гядим шумерляр .................................................................. 33 9. Гядим Бабил падшащлыьы ...................................................... 49 10. Финикийа. Ашшур ................................................................. 57 11. Урарту .............................................................................. 60 12. Искитляр .............................................................................. 66 13. Мидийа ..................................................................... 75 14. Иран .................................................................................. 80 15. Гядим тцркляр ................................................................... 86 16. Гядим щунлар ................................................................... 91 17. Мяркязи Асийа – гядим Тцркцстан дювлятляри .................. 100 18. Гядим Чин ...................................................................... 107 19. Парфийа ............................................................................ 113 20. Гядим Щиндистан ........................................................... 121 21. Илк Йунан дювляти ........................................................... 131 22. Йунан шящяр дювлятляри .................................................... 135 23. Йунан-Иран мцщарибяляри ................................................ 143 24. Йунаныстанда гулдарлыьын инкишафы .................................. 151 25. Йунаныстанын мядяниййяти .............................................. 157 26. Йунаныстанын тяняззцлц вя македонийалы Исэяндяр дювляти165 27. Гядим Рома республикасынын гурулмасы ........................ 170 28. Рома ишьаллары вя Ромада гулдарлыьын инкишафы .............. 178 29. Рома империйасы ............................................................ 187 30. Рома мядяниййяти ........................................................ 196 31. Рома империйасынын тяняззцлц: Рома империйасынын сцгуту201

Page 237: ГЯДИМ ДЦНЙА ТАРИХИ · 2016. 8. 12. · Гядим дцнйа тарихи (дидактик материаллар). ВЫ синиф цчцн дярс вясаити

237

Компцтер дизайны: Дцрданя Миртаьыгызы

Компцтер йыьымы: Елнаря Миртаьыгызы