Περιεχόμενα

Π Ρ O Λ Ο Γ Ο Σ : Ρ Ο Υ Ε Ν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1

Ο χειρουργός του Οτέλ-Ντιε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2Πόλος έλξης όλων των βλεμμάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3Ημέρες σχολείου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 4Μύθοι και ιστορίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 5Η πρώτη αγάπη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 6Η μεγάλη περιοδεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 7Τυχερή «ατυχία» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 8Θάνατοι στην οικογένεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 9Ο Λουί, η Λουίζ και ο Μαξ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 101848 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 11Ταξίδι στην Ανατολή: Αίγυπτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 12Ταξίδι στην Ανατολή: Μετά την Αίγυπτο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 13Ιδανικοί όμηροι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 14Μαντάμ Μποβαρύ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 15Δίκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384

9

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 16Ένα δικό του νησί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 17Μπαίνοντας στη μέση ηλικία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 18Αυτοκρατορική κοινωνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 19Η αισθηματική αγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 20Τα χρόνια του πολέμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 21Ορφάνια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 22«Είμαστε όλοι μας εμιγκρέδες, απομεινάρια μιας άλλης εποχής» . . . . 583

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 23Γόνιμη ανάπαυλα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 24Το ξεδιάλεγμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645

Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ Ι Ε Σ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685Π Η Γ Ε Σ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687Ε Π Ι Λ Ε Γ Μ Ε Ν Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 729

10

Φ Λ Ω Μ Π Ε Ρ

Συνηθισμένη ως παιδί να ακούει ότι ο θείος της ήταν απασχολημένος με την «Μποβα-ρύ», η Λιλίν, η ανιψιά του Φλωμπέρ, νόμιζε ότι το όνομα ήταν κάποια γαλλική λέξηπου σήμαινε «δουλειά». Και η μυστήρια αυτή λέξη εννοείται ότι υπαγόρευε όχι μόνοτον μέγιστο επιτρεπόμενο θόρυβο στο σπιτικό αλλά γενικά τις τελετουργικές συνή-θειες της καθημερινής ζωής στο Κρουασσέ. Η κυρία Φλωμπέρ ίσως και να παραπονιό-ταν γι’ αυτό. Μπορεί μάλιστα κατά διαστήματα να δήλωνε ότι η πένα από φτερό χήναςτην οποία ο γιος της δεν μπορούσε να αποχωριστεί για πολύ είχε απομυζήσει την αν-θρωπιά του.* Παρ’ όλα αυτά, δεν παρέλειπε ποτέ να πηγαίνει και να κάθεται δίπλα τουσαν αυλάρχης κατά το πρωινό ξύπνημα του πρίγκιπα όταν τη φώναζε, όπως έκανε κά-θε πρωί μόλις ξυπνούσε, χτυπώντας τον τοίχο που χώριζε τα υπνοδωμάτιά τους.

Οι ημέρες κυλούσαν ίδιες και απαράλλαχτες, σαν τις νότες του κούκου που σημαί-νουν τις ώρες. Ο Φλωμπέρ, που ήταν νυχτερινός τύπος, ξυπνούσε συνήθως στις 10 τοπρωί και ανακοίνωνε το γεγονός χτυπώντας το κουδούνι του δωματίου του. Μόνο τότεοι άνθρωποι μέσα στο σπίτι τολμούσαν να μιλήσουν δυνατότερα από ψιθυριστά. Ο προ-σωπικός υπηρέτης του, ο Νάρκισσος, του πήγαινε αμέσως νερό, γέμιζε την πίπα του,άνοιγε τις κουρτίνες και του έδινε την πρωινή αλληλογραφία. Οι συζητήσεις με τη μη-τέρα του, που γίνονταν μέσα σε σύννεφα καπνού ιδιαιτέρως επιβλαβή για την πάσχου-σα από ημικρανίες, προηγούνταν του καυτού μπάνιου και της ατελείωτης, σχολαστικήςπρωινής τουαλέτας, η οποία περιλάμβανε την επάλειψη ενός φημισμένου για την κα-ταπολέμηση της τριχόπτωσης τονωτικού φαρμάκου. Στις 11 το πρωί έμπαινε στην τρα-πεζαρία, όπου είχαν ήδη συγκεντρωθεί η κυρία Φλωμπέρ, η Λιλίν, η αγγλίδα γκουβερ-νάντα της, η Ίζαμπελ Χάττον, και πολλές φορές ο θείος Παραίν. Ανίκανος να εργαστείαποδοτικά με γεμάτο στομάχι, έτρωγε ελαφρά, ή ό,τι θεωρούνταν ελαφρύ στο σπίτι τωνΦλωμπέρ τέλος πάντων, δηλαδή αυγά, λαχανικά, τυρί ή φρούτο και ένα φλιτζάνι κρύασοκολάτα. Στη συνέχεια, η οικογένεια τεμπέλιαζε στη βεράντα, εκτός κι αν ο άσχημοςκαιρός την κρατούσε μέσα στο σπίτι, ή σκαρφάλωναν όλοι μαζί ένα απόκρημνο μονο-πάτι που άρχιζε πίσω από την πέργκολα του κήπου της κουζίνας, διέσχιζε το δάσος και

�

359

Μ Α Ν Τ Α Μ Μ Π Ο Β Α Ρ Υ

* Η ανάγκη του Φλωμπέρ να διαχωρίσει τελείως τη συγγραφή από οτιδήποτε θεωρούσε μη-χανικό εργαλείο ήταν πράγματι επιτακτική. Μισούσε όχι μόνο τις μεταλλικές μύτες της πέ-νας, αλλά και τα μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία, και απεχθανόταν τις επισκέψεις στα τυ-πογραφεία.

m_dtp122Typewritten Text[απόσπασμα]

έβγαζε σε ένα ξέφωτο που είχαν ονομάσει Ερμή, από ένα άγαλμα του Ερμή που κάπο-τε υπήρχε εκεί. Καθισμένοι στη σκιά των καστανιών κοντά στον οπωρώνα τους πουαπλωνόταν στην πλαγιά του λόφου, συζητούσαν, αστειεύονταν, κουτσομπόλευαν καιπαρακολουθούσαν τα πλοία που ανεβοκατέβαιναν το ποτάμι. Μια άλλη τοποθεσίαόπου συνήθιζαν να παίρνουν τον αέρα τους ήταν το περίπτερο του δέκατου όγδοου αιώ-να. Μετά το δείπνο, που συνήθως διαρκούσε από τις εφτά μέχρι τις εννιά το βράδυ, τοαπόβραδο τους έβρισκε συχνά εκεί να κοιτάζουν το φεγγαρόφωτο που κηλίδωνε τα νε-ρά και τους ψαράδες που έριχναν τις απόχες τους για να πιάσουν χέλια.

Τον Ιούνιο του 1852 ο Φλωμπέρ είπε στη Λουίζ Κολέ ότι εργαζόταν από τη 1 μετάτο μεσημέρι μέχρι τη 1 το πρωί. Ένα χρόνο αργότερα, όταν ανέλαβε εν μέρει την εκ-παίδευση της Λιλίν και της διέθετε καθημερινά μία ή και περισσότερες ώρες από τοχρόνο του, δεν άρχιζε να γράφει στο στρογγυλό του γραφείο πριν από τις δύο το μεση-μέρι ή και αργότερα ίσως. Η παράδοση των μαθημάτων ήταν σημαντική τόσο για τονΦλωμπέρ, που παίζοντας τον οικείο αυτό ρόλο μπορούσε να φαντάζεται ότι έφερνετην αδελφή του πίσω στη ζωή, όσο και για το κοριτσάκι, που είχε απελπιστικά ανάγκητην αφοσίωση του θείου του. «Πηδούσα πάνω στο τεράστιο λευκό τομάρι της αρκού-δας και γέμιζα φιλιά το μεγάλο κεφάλι της»17 αναφέρει η ανιψιά του στα Souvenirsintimes [Προσωπικές αναμνήσεις] της αναπολώντας τρυφερά τη μυρωδιά του καπνούκαι της κολόνιας που είχε ποτίσει το γραφείο του, τις δρύινες σπειροειδείς στήλες τωνραφιών της βιβλιοθήκης του, το καλυμμένο με πράσινο ύφασμα γραφείο, την ταπετσα-ρισμένη πολυθρόνα με την ψηλή πλάτη, το πορσελάνινο μελανοδοχείο σε σχήμα βα-τράχου, τον επίχρυσο Βούδα, τη μαρμάρινη προτομή της μητέρας της πάνω στο βάθροτης ανάμεσα στα δύο παράθυρα που έβλεπαν στο ποτάμι. «Στο μεταξύ ο θείος μου άφη-νε την πίπα του πάνω στο πλαίσιο του τζακιού, διάλεγε μια άλλη, τη γέμιζε, την άναβε,καθόταν…. στην άλλη άκρη του δωματίου, σταύρωνε τα πόδια του, ακουμπούσε πίσω,έπαιρνε μια λίμα και λιμάριζε τα νύχια του». Της διάβαζε αποσπάσματα από τονΠλούταρχο, ενώ εκείνη καθόταν δίπλα του σε ένα ανάκλιντρο, καθηλωμένη τόσο απότην ιστορία όσο και από τον αφηγητή. «Έτσι μου έμαθε όλη την αρχαία ιστορία,18 συν-δέοντας τα γεγονότα μεταξύ τους, κάνοντας κατανοητές για τις δυνατότητές μου παρα-τηρήσεις τόσο εύστοχες, που ακόμα και τα πιο ώριμα μυαλά δεν θα έβρισκαν τίποτα τοεπικίνδυνο στη διδασκαλία του» γράφει. «Μερικές φορές τον διέκοπτα και τον ρωτού-σα για τον Καμβύση, τον Αλέξανδρο ή τον Αλκιβιάδη, αν ήταν καλοί άνθρωποι ή όχι.Η ερώτηση τον έφερνε σε δύσκολη θέση. “Καλοί;… Εντάξει, σίγουρα δεν ήταν και πο-λύ βολικοί κύριοι. Αλλά τι σημασία έχει;” Αλλά αυτή η απάντηση ποτέ δεν με ικανο-ποιούσε και πίστευα ότι ο “mon vieux”, ο “γέρος μου”, όπως τον αποκαλούσα, θα έπρε-πε να ξέρει και την παραμικρή λεπτομέρεια για τους ανθρώπους που μου παρουσίαζε».

Ένα χοντρό μάτσο σημειώσεων σχετικών με την αρχαία ιστορία και γραμμένων μετα μικρά, ευανάγνωστα γράμματά του αποδεικνύει πόσο σοβαρά είχε πάρει ο Φλω-μπέρ την παιδαγωγική αποστολή του. Αλλά οι σημειώσεις αυτές είχαν φτιαχτεί για μια

360

Φ Λ Ω Μ Π Ε Ρ

Λιλίν αρκετά μεγάλη ώστε να ψάχνει στη βιβλιοθήκη του Φλωμπέρ και να κρατάειπλέον δικές της. Όταν ήταν μικρότερη, της μάζευε κάρτες, πλανήτες, παιχνίδια συναρ-μολόγησης και ωραίες εικόνες από βιβλία. Τα μαθήματα γεωγραφίας γίνονταν στονκήπο, όπου εξοπλισμένος με έναν κουβά νερό και ένα φτυαράκι έσκαβε το χώμα καιέφτιαχνε νησιά, χερσονήσους, κόλπους, ακρωτήρια. Όταν έπειτα από καιρό η μικρήφαινόταν έτοιμη για σοβαρή μελέτη, επέμενε ότι δεν έπρεπε ούτε να παρατάει στη μέ-ση το βιβλίο που είχε αρχίσει ούτε να το συνεχίζει σπασμωδικά. Πώς είναι δυνατόν νακαταλάβεις στο σύνολό του ένα έργο, της έλεγε, όταν το καταπίνεις λίγο λίγο; Έπρεπε,επομένως, να διαβάζει τα βιβλία όπως τα διάβαζε και ο ίδιος: μια κι έξω. Η αποδεκτήαπό την αστική τάξη του δέκατου ένατου αιώνα αντίληψη ότι οι γυναίκες δεν διέθετανesprit de suite –ειρμό και πνευματική επιμονή– καθιστούσε την πειθαρχία αυτή ακό-μα πιο αναγκαία.

Μια πολύ λιγότερο ευχάριστη τελετουργική συνήθεια της οικογένειας ήταν το κυ-ριακάτικο φαγητό με «τους Ασίλ» – τον αδελφό, τη νύφη, τη Ζυλί, και την ανιψιά, τηΖυλιέτ. Για τα πολύ δικά του άτομα με τα οποία αλληλογραφούσε το θαυμαστικό μετάτην αναφορά ότι τους περίμεναν για δείπνο αποτελούσε μια συνοπτική ένδειξη της δυ-σαρέσκειάς του, πολλές φορές όμως το παρατραβούσε και κορόιδευε την οικογένειατου αδελφού του με τρόπους που φανέρωναν την ανάγκη του να διαχωρίζει τον εαυτότου από τους στιγματισμένους ως ακαλλιέργητους συγγενείς του. Μήπως κατά κάποιοτρόπο τον βόλευε να τους χρησιμοποιεί ως αποδιοπομπαίους τράγους; «Να ζεις ωςαστός, αλλά να σκέφτεσαι ως ημίθεος»19 θα έλεγε έπειτα από χρόνια, και σίγουρα «οιΑσίλ» τον βοήθησαν να νιώθει θεός σε σύγκριση μαζί τους. Όταν κάποια στιγμή φάνη-καν πολύ πιο εγκάρδιοι από ό,τι συνήθως, απέδωσε το ξέσπασμά τους στο γεγονός ότιη κυρία Φλωμπέρ είχε επιδιορθώσει για χάρη τους το παλιό τραπέζι του μπιλιάρδου.Η γυναίκα του Ασίλ και η πεθερά του, η Μαργκερίτ Λορμιέ, ήταν τα αγαπημένα τουαντικείμενα χλευασμού. «Κατά κοινή ομολογία, η μητέρα Λορμιέ20 όσο γερνάει τόσοπιο “βραδύνους” και “κουραστική” γίνεται – οι χαρακτηρισμοί ανήκουν στην ίδια»έγραψε την Πρωτοχρονιά του 1853 στον θείο Παραίν. «Σαν να μην έφτανε που ήταν χα-ζή σε όλη της τη ζωή, τώρα αγγίζει πλέον τα όρια της ηλιθιότητας. Ακόμα και τα παιδιάτης έχουν αρχίσει να ανησυχούν. Καιρός ήταν! Φοβερή διορατικότητα!... Θα με βρειςίδιο και απαράλλαχτο, γεράκο μου· το μίσος μου για την μπουρζουαζία δεν έχει μειωθεί,αν και τώρα πια έχει μάλλον μετατραπεί σε ένα είδος ήρεμης οργής εναντίον της τάξηςμου». Κάποιες φορές υπέγραφε τα γράμματά του ως «μπουρζουαφοβικός».*

361

Μ Α Ν Τ Α Μ Μ Π Ο Β Α Ρ Υ

* Ο Φλωμπέρ δεν έχασε ποτέ την αγάπη του για τα παρατσούκλια. Η ανιψιά του η Καρολίνήταν η «Μπιμπί του», καθώς και η «Καρό», η «Καρολό», η «Λιλίν» και η «Λουλού». Για εκεί-νη ήταν «ton vieux ganachon» (ο γερο-μούχλας σου) και αργότερα μετονομάστηκε σε «Πο-λύκαρπος» (ο Άγιος Πολύκαρπος ήταν επίσκοπος της Σμύρνης κατά τον 1ο μ.Χ. αιώνα και

Το να καταδικάζει την τάξη του ήταν ένα θέμα· το να τον αποκλείουν από αυτήνήταν ένα άλλο. Τον εξόργιζε το γεγονός ότι ο αδελφός του δεν τον είχε καλέσει σε ένασουαρέ που είχε οργανωθεί στο Οτέλ-Ντιε για την τοπική άρχουσα τάξη. Παρηγορή-θηκε με τη σκέψη ότι αυτός ο «εκλεκτός κόσμος» ήταν τόσο μπανάλ, που δεν μπορού-σε να ανεχτεί εκείνους που ξέφευγαν από τα κοινώς αποδεκτά πρότυπα. «Όσο και ανπροσπαθώ, δεν είναι δυνατόν να νιώσω21 σχεδόν καμία εκτίμηση για τη χώρα και τηνοικογένειά μου!» καμάρωνε παραπονιάρικα. Μερικά χρόνια αργότερα, έπειτα από πέ-ντε ημέρες παρουσίας στις αυτοκρατορικές εορταστικές εκδηλώσεις στο Μέγαρο τηςΚομπιένης, θα ένιωθε υπέρτατη ικανοποίηση στη σκέψη της αμηχανίας που θα κατα-λάμβανε την αστική τάξη της Ρουέν μαθαίνοντας ότι συγχρωτιζόταν με μέλη της αυλήςτου Ναπολέοντα του Γ΄.

Ωστόσο ο Φλωμπέρ δεχόταν να παίρνει το δείπνο του με τον Ασίλ (δειπνούσαν αρ-κετά νωρίς, γιατί ο χειρουργός στις 9 το βράδυ πήγαινε για ύπνο) και να δίνει εκείνοςτις μάχες για λογαριασμό του αδελφού του, θεωρώντας ευπρόσδεκτη κάθε ευκαιρίαπου του δινόταν για να αποδείξει ότι ήταν αποτελεσματικότερος, μαχητικότερος καιανδροπρεπέστερος από εκείνον. Το 1846 είχε παρατάξει τις ισχυρές γνωριμίες του σεόσους εναντιώνονταν στο διορισμό του Ασίλ στο Οτέλ-Ντιε. Τώρα, το 1853, ένας φα-φλατάς Ασίλ, έντρομος μήπως ο ιδιοκτήτης μιας φάρμας κοντά στην Τρουβίλ αποδει-κνυόταν ικανότερος από εκείνον στις διαπραγματεύσεις, έβαλε τον Γκυστάβ να τοναντιπροσωπεύσει. «Πόσα ποτήρια ρούμι22 έχω πιει από χτες!» έγραψε ο Φλωμπέρ στηΛουίζ Κολέ. «Και τι φοβερή η μελέτη των μπουρζουάδων!... Τι βουτυρόπαιδα! Τι λι-πόψυχοι! Τι μαλθακοί τύποι! Τι αναποφασιστικότητα, αβεβαιότητα, αδυναμία υπάρ-χει στο κεφάλι τους! Ω, εσείς οι πρακτικοί, οι δραστήριοι, οι συνετοί άνθρωποι, πόσοαδέξιοι, κοιμισμένοι και στενόμυαλοι μου φαίνεστε!» Ένιωσε μεγάλη ευχαρίστησηαναφέροντας ότι ο ιδιοκτήτης δεν κατάφερε ούτε στιγμή να τον μπουρδουκλώσει καιότι, στο τέλος της ημέρας, ενημέρωσε συνοπτικά τον Ασίλ για τις συζητήσεις που είχεμαζί του, στέλνοντάς του μια «υποδειγματική επαγγελματική επιστολή»23 όπως τηναποκάλεσε.

Αν τα αισθήματά του ήταν διαφορετικά, ίσως και να έδειχνε κατανόηση στηνεκνευριστική έλλειψη αυτοπεποίθησης του αδελφού του. Ασφαλώς δεν δίστασε να τονεπιδοκιμάσει όταν κάποια ημέρα ο Ασίλ έπλεξε το εγκώμιο του Μπουιλέ, αφού πρώτα

362

Φ Λ Ω Μ Π Ε Ρ

έμεινε γνωστός για τους αφορισμούς του εναντίον των πρώτων αιρετικών). Ο Μπουιλέ –ο«Αρχιεπίσκοπος» ή «Μονσινιόρος»– ήταν ο πριμάτος μιας ιδανικής επισκοπής στην οποίαο Φλωμπέρ κατείχε τη θέση του μεγάλου βικάριου. Το φίλο τους, τον Ντ’ Οσμουά, τον απο-καλούσαν «ο ηλίθιος του Άμστερνταμ», διαστρέφοντας την οξύτητα του πνεύματός του.

Ο Φλωμπέρ ίσως γνώριζε ότι το Πολύκαρπος ήταν το όνομα που για κάποιο λόγο δινό-ταν στα έκθετα μωρά που γεννιόντουσαν στο νοσοκομείο Οτέλ-Ντιε.

διάβασε και τους τρεις χιλιάδες στίχους του ποιήματός του Μelaenis που είχε δημοσιευ-τεί στη Revue de Paris. Αυτό το δείγμα εξιλέωσης αντιστάθμιζε τις πολλές αδελφικέςαπογοητεύσεις. Η έκπληξη που ένιωσε ο Φλωμπέρ όταν ανακάλυψε μια αίσθηση τουκάλλους εκεί όπου παλιότερα δεν διέκρινε παρά μια καθ’ όλα συμβατική φρόνησηήταν τόσο μεγάλη, που ορκίστηκε να μην κριτικάρει ποτέ ξανά κανέναν, ένας όρκοςπου φυσικά καταπατήθηκε πολύ σύντομα. «Η Βλακεία και η Διάνοια24 δεν διαχωρίζο-νται σαφώς. Είναι όπως η Διαστροφή και η Αρετή. Όποιος μπορεί να τις ξεχωρίσει είναιπραγματικά πανούργος».

Ωστόσο, δεν είχε αμφιβολία ότι ο Μπουιλέ, ο ανώτερος κλασικός μελετητής οοποίος ερχόταν από τη Ρουέν σχεδόν κάθε Κυριακή, είχε περισσότερο μυαλό από τοδικό του. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι συζητήσεις τους ήταν πάντα υψηλού επιπέδου, καιειδικά όταν είχαν να κάνουν με λογοτεχνικά κουτσομπολιά ή όταν η κουβέντα γύριζε,ως συνήθως, στις γυναίκες. Ελάχιστα έκρυβαν ο ένας από τον άλλο. Ο Φλωμπέρ ενη-μέρωνε τον Μπουιλέ για οτιδήποτε συνέβαινε στη σχέση του με τη Λουίζ Κολέ. ΟΜπουιλέ με τη σειρά του μαράζωνε για μια παντρεμένη που του είχε συστήσει η Λουίζστη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι, την Έντμα Ροζέ ντε Ζενέτ (με την οποίαο Φλωμπέρ θα ανέπτυσσε αργότερα μια πολύ εγκάρδια φιλία), και περιέγραφε τα γε-γονότα που οδήγησαν στην επιτυχή εντέλει εκστρατεία του προκειμένου να κερδίσειτην εύνοιά της. Όλοι γνωρίζονταν μεταξύ τους και όλοι αλληλογραφούσαν, σαν τέσσε-ρα χέρια που μπλέκονταν μεταξύ τους κινώντας τα νήματα μεταξύ Ρουέν και Παρισιού.Αυτή η συμμετρική εμπλοκή ενίσχυσε την πεποίθηση του Φλωμπέρ ότι αυτός και οΜπουιλέ ήταν ίδιοι, ότι τα ερωτικά τους ήταν κάπως θολά, αλλά η φιλία τους απα-στράπτουσα. Ενώ οι ερωτικές τους σχέσεις ξέφτιζαν, η φιλία τους από Κυριακή σε Κυ-ριακή γινόταν ολοένα και πιο στενή. Πράγματι, στο τέλος έμοιαζαν σαν ψευδοδίδυμοι,με απολύτως ίσα σε μορφή και μέγεθος προκοίλια, πανομοιότυπα μουστάκια και ομοίωςφαλακρά κεφάλια. Non amici, fratres, non sanguine, corde ( Όχι φίλοι, αδέλφια, όχι εξαίματος, από καρδιάς).

Παρ’ όλα αυτά, εμπνέονταν από υψηλά, ως επί το πλείστον, ιδανικά. Τα ποικίλαάλλα κοινά τους ενδιαφέροντα περιστρέφονταν γύρω από την κοινή αγάπη τους γιατη λογοτεχνία και τις πεποιθήσεις που διέπνεαν τις λογοτεχνικές τους συμπάθειες.Στις αρχές της δεκαετίας του 1850 ο Φλωμπέρ άρχισε να ξενυχτάει μέχρι τις 4 ή 5 τοπρωί, οι ώρες της ημέρας και της νύχτας περνούσαν όχι στο γραφείο του με τη ΜαντάμΜποβαρύ, αλλά στον καναπέ του συντροφιά με τον Απουλήιο, τον Μολιέρο, τον Σα-τωβριάνδο, τον Δάντη, τον Σαίξπηρ, τον Σοφοκλή, τον Μπουαλώ, τον Σταντάλ, τονΜπαλζάκ, τον Λαφοντέν, τον Μονταίνιο, τον Μποσσυέ, τον Ουγκό, τον Οράτιο, τονΌμηρο, και αυτοί είναι μονάχα οι συγγραφείς που αναφέρονται στην αλληλογραφίατου («Τους μεγάλους συγγραφείς οφείλουμε να τους ξέρουμε απέξω και ανακατωτά,25

να τους εξιδανικεύουμε, να προσπαθούμε να σκεφτούμε όπως εκείνοι» συμβούλευετη Λουίζ «και στη συνέχεια να διαχωρίζουμε οριστικά τη θέση μας από τη δική

363

Μ Α Ν Τ Α Μ Μ Π Ο Β Α Ρ Υ

τους»).* Συνήθως, το βιβλίο που υπήρχε ανοιχτό στο κομοδίνο του ήταν ο Φάουστ τουΓκαίτε. Ο Μπουιλέ, η ευρυμάθεια του οποίου ήταν ανάλογη, στις κυριακάτικες εκ-δρομές τους τον συντρόφευε στην ανάγνωση του Ραμπελαί, του Θερβάντες και τωνλυρικών ποιημάτων του δέκατου έκτου αιώνα που απήγγελλαν εκ περιτροπής. «Τιποιητής! Τι ποιητής!»26 έγραφε ο Φλωμπέρ για τον Πιερ ντε Ρονσάρ. «Σου δίνει φτε-ρά! Είναι καλύτερος από τον Βιργίλιο και οι εκρήξεις του λυρισμού του είναι αντάξιεςενός Γκαίτε. Σήμερα το πρωί, στη 1.30, απήγγειλα στίχους που μου προκάλεσαν τρο-μερή υπερένταση, τόση ευχαρίστηση δοκίμασα. Λες και κάποιος γαργαλούσε τις πα-τούσες μου. Έχουμε ξεμωραθεί τελείως και οι δυο μας, αφρίζουμε από το κακό μας καιοικτίρουμε όποιον στον κόσμο αυτόν αγνοεί τον Ρονσάρ. Ο δύστυχος, σπουδαίος αυ-τός άνθρωπος, αν η σκιά του μπορεί να μας δει, πόσο ευτυχισμένη πρέπει να νιώθει!»Αυτές οι συναισθηματικές εξάρσεις à deux ήταν η κυριακάτικη κραιπάλη που ακο-λουθούσε ημέρες στωικού μόχθου, ο φελλός που πεταγόταν και απελευθέρωνε όλητην έξαψη την οποία ο Φλωμπέρ, όσο αφοσιωνόταν στην τέχνη του, κρατούσε, θαρ-ρείς, κλεισμένη μέσα σε ένα μπουκάλι.

Είναι βέβαιο ότι ο Μπουιλέ δεν ήταν μόνο η φωνή της κριτικής αλλά και ο ομοϊδεά-της, η οξύνοια του οποίου ωφέλησε όχι μόνο τη Μαντάμ Μποβαρύ, την οποία ο Φλω-μπέρ τού διάβαζε κεφάλαιο προς κεφάλαιο και στη συνέχεια ενότητα προς ενότητα(150 σελίδες χωρίς διακοπή), αλλά και τη δουλειά της Λουίζ Κολέ, η οποία τους έστελ-νε συχνά ποιήματα και θεατρικά έργα για διόρθωση. Η Λουίζ, με ευχέρεια στο χειρι-σμό του λόγου υπό τις καλύτερες συνθήκες, είχε ίσως ακόμα μεγαλύτερη υπό τις χει-ρότερες, όταν τα χρέη, η δυστυχία και το στομφώδες ύφος συνδυάζονταν για να τηδραστηριοποιήσουν. Κάθε δύο χρόνια η Γαλλική Ακαδημία βράβευε με ένα σημαντι-κό ποσό το καλύτερο ποίημα, το περιεχόμενο του οποίου εξέφραζε το ρόλο της ως θε-ματοφύλακα της πολιτισμικής κληρονομιάς της Γαλλίας θίγοντας συγχρόνως και ζη-τήματα ηθικής βελτίωσης. Το 1851-52 ως θέμα είχε οριστεί το Μετραί, μια αγροτικήαποικία κοντά στην Τουρ, η οποία είχε ιδρυθεί το 1838 με σκοπό την αναμόρφωση ατί-θασων νεαρών. Το 1853-54 οι διαγωνιζόμενοι κλήθηκαν να τιμήσουν την Ακρόπολη,όπου ένας γάλλος αρχαιολόγος ονόματι Μπουλέ είχε πρόσφατα διεξαγάγει πολύ ση-μαντικές ανασκαφές. Με τη συνδρομή των βοηθών της στη Ρουέν και την παρασκη-νιακή πίεση που άσκησαν στην Ακαδημία οι επίδοξοι μνηστήρες της (υπήρχαν τουλά-χιστον δύο τέτοιοι), κέρδισε και τα δύο βραβεία. Αυτό την έσπρωξε στη συγγραφή ενόςμακροσκελούς διδακτικού ποιήματος με τίτλο Le Poème de la femme [Ποίημα για τη γυ-ναίκα], το οποίο θα περιέγραφε σε έξι ενότητες τις διάφορες μορφές σκλαβιάς πουυφίσταντο οι γυναίκες στις πατριαρχικές κοινωνίες: την «Αγρότισσα», την «Υπηρέ-

364

Φ Λ Ω Μ Π Ε Ρ

* Είχε πάνω από μία φορά προειδοποιήσει την ανιψιά του ότι οι κακές λογοτεχνικές συνανα-στροφές γίνονται μοιραία αντιληπτές στον γραπτό λόγο.

τρια», τη «Μοναχή», την «Αστή», την «Πριγκίπισσα», την «Καλλιτέχνιδα» (με εναλλα-κτικό τίτλο η «Ανώτερη γυναίκα»). Ο Φλωμπέρ επιτέλεσε το καθήκον του στο ρόλο τουεπιμελητή με την ίδια ευσυνειδησία που χαρακτήριζε και τη συγγραφή του. Μόνος ήμε τον Μπουιλέ αφιέρωσε ολόκληρα απογεύματα στην «Αποικία του Μετραί» και στην«Αγρότισσα», και πολλές ώρες σε μια αλληλογραφία μέσω της οποίας την καθοδηγού-σε αράδα προς αράδα σε ολόκληρη τη δουλειά της, αφαιρώντας τις επαναλήψεις και τιςπαρηχήσεις, επικρίνοντας τις μη σαφείς μεταφορές, καταγγέλλοντας τις κοινοτοπίες,διορθώνοντας τα γραμματικά της λάθη, προτείνοντας εναλλακτικούς στίχους. Ο έλεγ-χος της δουλειάς της Λουίζ θα του εξασφάλιζε μια πλήρους απασχόλησης εργασία ανδεν είχε να γράψει τη Μαντάμ Μποβαρύ. «Φανού φειδωλή» ήταν η επωδός του και τηνεπαναλάμβανε ακούραστα με κάποια δόση νοσταλγίας, ίσως, για τη «βουβή τρυφερό-τητα»27 των γυναικών της Ανατολής. Στο τέλος ενός αυστηρού γράμματος είκοσι σελί-δων που συνέταξε στις 28 Νοεμβρίου του 1852 επισήμανε ότι οι παρατηρήσεις ήτανόλες δικές του, εφόσον ο Μπουιλέ δεν τον είχε επισκεφθεί εκείνη την Κυριακή. «Διόρ-θωνα επί έξι ώρες χωρίς να κουνηθώ»28 ισχυρίστηκε.

Όλα όσα αφήνω ασχολίαστα τα βρίσκω καλά ή εξαιρετικά, οπότε μην τρομάζεις. Οι διορθώσειςπου έκανες είναι σε γενικές γραμμές σωστές. Πριν κάνεις οποιαδήποτε αλλαγή στην τελευ-ταία ενότητα, σκέψου την καλά τουλάχιστον για μία εβδομάδα… Έχεις στα χέρια σου έναωραίο έργο και πρέπει να το κάνεις αψεγάδιαστο. Κλασικό. Μπορείς. Το μόνο που χρειάζε-σαι, παρορμητική μου εσύ, είναι υπομονή. Την προηγούμενη εβδομάδα πέρασα τέσσεριςολόκληρες ημέρες γράφοντας μια πολύ όμορφη σελίδα, σκοτώθηκα να την τελειώσω και τώ-ρα τη σκίζω γιατί μου φαίνεται τελείως ξεκάρφωτη. Πρέπει πάντα να λαμβάνεις υπόψη σουτο σύνολο… Αύριο, πριν πάω στο σπίτι του αδελφού μου για το δείπνο, θα δώσω την «Αγρό-τισσα» στον Μπουιλέ· βάζω στοίχημα ότι θα συμφωνήσει μαζί μου ως προς το τέλος. Θα τουπω να σου γράψει μέσα στην εβδομάδα.

Δεκαπέντε ημέρες αργότερα την ικέτευε ξανά να αφιερώνει χρόνο στο χτένισματης δουλειάς της. «Μάθε να κάνεις σωστή αυτοκριτική,29 αγαπημένη μου βάρβαρη».Όταν εκείνη διαμαρτυρήθηκε ότι ο φίλος της, ο Μπαμπινέ, ένας διακεκριμένος αστρο-νόμος, έβρισκε πολύ καλούς τους στίχους που ο ίδιος και ο Μπουιλέ θεωρούσαν αδέ-ξιους, ο Φλωμπέρ ξέσπασε. «Ah! Musette, musette,* πόσο επιπόλαια είσαι!30 Πρέπεινα συνηθίσεις να στοχάζεσαι προτού γράψεις!» Ήταν σίγουρος ότι μπορούσε να γίνειπολύ καλύτερη· διαφορετικά θα είχε χαρακτηρίσει τη δουλειά της άψογη, απλώς καιμόνο για να την ξεφορτωθεί, «γιατί είναι φανερό πόσο προσκολλημένη είσαι στηνεξοργιστική προχειρότητά σου». Όσο για τις απόψεις του Μπαμπινέ, τις απέρριψε συλ-

365

Μ Α Ν Τ Α Μ Μ Π Ο Β Α Ρ Υ

* Ο Φλωμπέρ χρησιμοποιεί ως τρυφερή προσφώνηση την ποιητική λέξη musette που δηλώ-νει την γκάιντα (η οποία σημαίνει, κατ’ επέκταση, είδος λαϊκής μουσικής συνοδεία γκάι-ντας). Ίσως πιο συγκεκριμένα για τον ίδιο να ήταν ένα υποκοριστικό της μούσας.

λήβδην, υπονοώντας ότι ο φίλος της θα ήταν καλύτερα να ασχολείται με τη μελέτη τουνυχτερινού ουρανού. «Επαναλαμβάνω για άλλη μια φορά ότι [τα δύο ρήματα για ταοποία διαφωνώ] είναι βλακώδη. Τώρα, αν θέλεις να τα κρατήσεις, κράτησέ τα. Δεν εί-ναι λίγοι εκείνοι που θα τα βρουν χαριτωμένα». Τον Μπουιλέ, ο οποίος δούλευε στομυαλό του ένα ποίημα έξι χρόνια προτού αρχίσει να το γράφει, της τον έφερνε ως πα-ράδειγμα υπομονής και ακεραιότητας χαρακτήρα. «Μέσα σε ένα μήνα αδιάκοπης ερ-γασίας έγραψε μονάχα σαράντα στίχους, είναι όμως ολόσωστοι». Ανέφερε επίσης τηρήση του Οράτιου ότι ένα έργο δεν θα έπρεπε να βλέπει το φως της ημέρας αν δεν εί-χε πρώτα περάσει οχτώ χρόνια στο σκοτάδι.

Διατυπώνοντας τις επικρίσεις του σε μια γλώσσα που υποδήλωνε την αδιάκοπη πά-λη μεταξύ του αρσενικού και του θηλυκού, την παρότρυνε να υιοθετήσει όχι μόνο τονσφιχτοδεμένο πεζό λόγο για τον οποίο ο ίδιος δήλωνε τον αποκλειστικό θαυμασμότου, αλλά και τη retenue, δηλαδή την αυτοσυγκράτηση, που ήταν άμεσα συνδεδεμένημε τα αριστοκρατικά ανδρικά ιδεώδη. Θα την ανάγκαζε να μην συμπεριφέρεται τόσοως γυναίκα σπαταλώντας τον εαυτό της στην ανάγκη της για συνεχή επιβεβαίωση, αλ-λά ως άντρας που έχοντας δεσμευτεί να υπηρετεί έναν ευγενή σκοπό στερεί από τονεαυτό του φθηνές ανταμοιβές. Ένας τέτοιου είδους άντρας ήταν ο Μπουιλέ. Ένας άλ-λος ο Φλωμπέρ. Τα μαρτύρια που υπέμενε στο γραφείο του φανέρωναν το μέγεθος τουανδρισμού του, όπως ακριβώς ο βιργιλικός ρυθμός συγγραφής της Μαντάμ Μποβαρύυποστήριζε την πνευματική αποστολή του, και οι αγωνιώδεις αναφορές της προόδουπου έχει κάνει (οι οποίες χρησίμευαν επίσης και ως δικαιολογία για τις παρατεταμένεςαπουσίες του από το Παρίσι) εμφανίζονται ξανά και ξανά σε ολόκληρη την αλληλο-γραφία τους. Αν η Λουίζ μπορούσε να φανταστεί έναν πιανίστα να παίζει με μολυβέ-νιες μπάλες σε κάθε του δάχτυλο, τότε θα μπορούσε να φανταστεί και τον ίδιο να μο-χθεί στο γραφείο του. «Από τότε που ειδωθήκαμε,31 πριν από έξι εβδομάδες, έχω γρά-ψει όλες κι όλες είκοσι πέντε σελίδες» την πληροφόρησε στις 24 Απριλίου του 1852.«Τις έχω τόσο πολλές φορές διορθώσει και καθαρογράψει, που τα μάτια μου καίνε». Ηκακοκεφιά της, δήλωσε, ωχριούσε μπροστά στη δική του. «Μερικές φορές αναρωτιέ-μαι πώς είναι δυνατόν με τέτοια κούραση τα χέρια μου να μην έχουν πέσει ακόμη απότο κορμί μου και το μυαλό μου να μην έχει γίνει κουρκούτι. Ζω μια σκληρή ζωή, στε-ρημένη από όλες τις χαρές του έξω κόσμου, με μοναδικό μου στήριγμα ένα είδος αδιά-κοπης οργής». Τα μεσάνυχτα της 15ης Μαΐου, της είπε, τον βρήκαν στη μέση μιας σε-λίδας στην οποία είχε αφιερώσει ολόκληρη την ημέρα. «Τη βάζω στην άκρη για ναγράψω αυτό το γράμμα.32 Άλλωστε, θα με βασάνιζε ίσως μέχρι αύριο το βράδυ… γιατίπολλές φορές ψάχνω ώρες ολόκληρες να βρω μια λέξη και έχω ακόμα πολλές να βρω».Το κουρκούτι, ή bouillie, ήταν η αγαπημένη του λέξη. «Αν ήξερες μονάχα πόσα έχω πε-ρικόψει και τι κουρκούτι έχουν γίνει τα χειρόγραφά μου! Βρίσκω αποδεκτές μόνονεκατόν είκοσι σελίδες, αλλά έχω γράψει τουλάχιστον πεντακόσιες». Τον Ιανουάριοτου 1853 ανήγγειλε ότι μέσα στους πέντε προηγούμενους μήνες το μυθιστόρημά του

366

Φ Λ Ω Μ Π Ε Ρ

είχε προχωρήσει μόνο κατά εξήντα πέντε σελίδες. «Τις ξαναδιάβασα προχτές33 καιτρόμαξα βλέποντας πόσο χρόνο είχα ξοδέψει για ένα τόσο ασήμαντο αποτέλεσμα…Κάθε παράγραφος από μόνη της είναι καλή, και υπάρχουν σελίδες που είναι τέλειες,είμαι σίγουρος. Αλλά γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο κάτι δεν πάει καλά. Πρόκειται για μιασειρά από καλογραμμένες παραγράφους που όμως σκοντάφτουν η μια πάνω στην άλ-λη, δεν “κυλάνε”. Πρέπει να τις ξεμοντάρω, να λασκάρω τους αρμούς, όπως λασκάρου-με το πανί της μαΐστρας για να του δώσουμε περισσότερο αέρα. Ξεθεώνομαι κυνηγώ-ντας ίσως ένα τελείως παράλογο στην ουσία ιδανικό. Μπορεί τελικά το θέμα μου νααπαιτεί διαφορετικό ύφος». Αυτό το μάταιο κυνήγι είχε αρχίσει στην παιδική του ηλι-κία, έγραψε, τότε που η Ζυλί, η υπηρέτρια, τον βοηθούσε να γράψει τις προτάσεις πουσκαρφιζόταν. «Πάντα έβλεπα το στόχο να απομακρύνεται από μπροστά μου,34 χρόνομε το χρόνο, πρόοδο με την πρόοδο. Πόσες φορές μού ξέφυγε από τα χέρια τη στιγμήπου νόμιζα ότι τον είχα τσακώσει. Κι όμως, νιώθω ότι δεν πρέπει να πεθάνω, προτούαυτό το ύφος καταφέρει να ακουστεί όπως ακριβώς το έχω στο μυαλό μου και να επι-βληθεί στις φωνές των παπαγάλων και των τζιτζικιών».

367

Μ Α Ν Τ Α Μ Μ Π Ο Β Α Ρ Υ

/ColorImageDict > /JPEG2000ColorACSImageDict > /JPEG2000ColorImageDict > /AntiAliasGrayImages false /CropGrayImages true /GrayImageMinResolution 300 /GrayImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleGrayImages true /GrayImageDownsampleType /Bicubic /GrayImageResolution 300 /GrayImageDepth -1 /GrayImageMinDownsampleDepth 2 /GrayImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeGrayImages true /GrayImageFilter /DCTEncode /AutoFilterGrayImages true /GrayImageAutoFilterStrategy /JPEG /GrayACSImageDict > /GrayImageDict > /JPEG2000GrayACSImageDict > /JPEG2000GrayImageDict > /AntiAliasMonoImages false /CropMonoImages true /MonoImageMinResolution 1200 /MonoImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleMonoImages true /MonoImageDownsampleType /Bicubic /MonoImageResolution 1200 /MonoImageDepth -1 /MonoImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeMonoImages true /MonoImageFilter /CCITTFaxEncode /MonoImageDict > /AllowPSXObjects false /CheckCompliance [ /None ] /PDFX1aCheck false /PDFX3Check false /PDFXCompliantPDFOnly false /PDFXNoTrimBoxError true /PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXSetBleedBoxToMediaBox true /PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXOutputIntentProfile () /PDFXOutputConditionIdentifier () /PDFXOutputCondition () /PDFXRegistryName () /PDFXTrapped /False

/Description > /Namespace [ (Adobe) (Common) (1.0) ] /OtherNamespaces [ > /FormElements false /GenerateStructure true /IncludeBookmarks false /IncludeHyperlinks false /IncludeInteractive false /IncludeLayers false /IncludeProfiles true /MultimediaHandling /UseObjectSettings /Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (2.0) ] /PDFXOutputIntentProfileSelector /NA /PreserveEditing true /UntaggedCMYKHandling /LeaveUntagged /UntaggedRGBHandling /LeaveUntagged /UseDocumentBleed false >> ]>> setdistillerparams> setpagedevice