144
БУРИБОЙ АХМЕДОВ АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИ Умумий таълим ва махсус тарих мактаблари уцитувчилари ва уцувчшари учун ig/лланма (ТУдцирилган иккинчи нашри) «ШАРК,» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ - 2001 www.ziyouz.com kutubxonasi

АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

  • Upload
    others

  • View
    25

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

БУРИБОЙ АХМЕДОВ

АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИ

Умумий таълим ва махсус тарих мактаблари уцитувчилари ва уцувчшари учун ig/лланма

(ТУдцирилган иккинчи нашри)

«ШАРК,» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ

БОШ ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ - 2001

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

А 98

Т а к р и з ч и л а р : т.ф.н. TYPFyH ФАЙЗИЕВ, „

олий тоифали методист МУКАРРАМ МУИДИНОВА

Ахмедов Б.Амир Темур дарслари: У мумий таълим ва махсус

тарих мактаблари укдгувчилари ва Укувчилари учун кулланма. — Т.: «Шарк,», 2001. — 1446.

Ушбу китоб умумтаълим мактаблари ва махсус тарих мактабла­ри 5 к?ггувчилари ва Укувчилари учун к^лланма сифатида тайёрлан- ган булиб, унинг крмровига кирган тарихий вок;еа ва хрдисалар Ватанимизнинг урта асрлар, яъни MÿFy/uiap истибдоди туфайли сиё- сий иш^ироз, бошбошдокдак, узаро ички низолар авж олган XIV асрнинг 1-ярмидаги фожиали манзаралар, нихрят Амир Темурнинг давлат тепасига келиши, марказлашган давлат тузиши, \арбий ис- теъдоди, фан, маданиятга мислсиз ^омийлиги натижасида, давлати- мизнинг буюк давлат арбоби тафаккури кучи билан юртимиз дунёда энг кудратли давлатга айланганлиги асл манбалар асосида очиб бе- рилади.

К^лланманинг иккинчи нашри тарих ук.итувчиларининг так- лифларини эътиборга олиб тулатилди ва бирк адар кенгайтирилди. Унта илм-фан, маориф ва маданиятни ривожлантиришга *исса кушган \азрат Ссндибкдооннинг буюк авлоди: Улугбек, Шо?фух, Султон Хусайн Бойк;аро, Бобур, Акбар, Гулбадан бегим, Зебунисо ^амда боцщаларнинг \аёти ва фаолиятига оид маълумотлар кири- тилди.

Ушбу сабокдар орк;али тарихий илмий дунёк;араши шаклланган Укувчи ва талабалар ватанпарвар, халк^га садок;атли ва \аётда pÿft берадиган ар кандай кийинчиликлардан кЗдомайдиган, те мир иро- дали булиб етишадилар.

К^лланманинг таълимий ва тарбиявий а^амияти худди шу мак;- садга й^налтирилгандир.

ББК 63.3(5У)я721

© «Шарк;» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош тахририяти, 2001

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

КИРИШ

Мустацил Узбекистонимиз тущиз ёшга тулди. У кун сайин усиб-улгайиб, куч-цудратга тулиб бормоцда. Миллий давлатншикнинг тикланшии халцимиз matçdu- рида мислсиз сщамият касб этди.

Салкам бир ярим аср давом этган, дастлаб рус под- mocil, сунгра болыиевиклар урнатган шуро салтанати мустамлакачилигидан озод булиш катта mapwcuü eofçea булди. Унинг акс-садоси мамлакатнинг сиёсий, щтисо- дий ва миллий цадриятлар, узликни англаш, айницса, тарихимизга муносабатда хдм ящол куриниб турибди.

Узлигини англашга бел бокааган jçap бир халц ва мил- лат аввало буюк аждодлари, сиёсий, %арбий арбоблари ва улур алломаларининг мамлакат, цолаверса, жа%он тарихида тутган урни, хизматларини эъзозлашни урни- га цуяди, бошцаларга %ам уни эътироф этдиради. Биз тутган бу йул буюк со^ибцирон Амир Темур, Ащ ад Яс- савий, Мирзо Улугбек, Исо Ат-Термизий, Имом ал-Бу- хорий, А%мад Фарроний, Нажмиддин Кубро ва бошца алломаларимизнинг таваллуд топган саналарини нишон- лашда уз исботини топди.

Мустацил Узбекистоннинг XXI асрда жа^оннинг ил- Fop ва етакчи давлатлари цаторида булишини таъмин- лашга tçodup ва цобил издошларга э^тиёжи кун сайин ортиб бормоцда. Улар Она-Ватан Узбекистон манфа- атларини jçap жщатдан, чунончи, сиёсий, щтисодий, %арбий, маънавий-pyoçuü %имоя цила оладиган сало^иятга эга булишлари лозим.

Бунинг учун улар нафацат %озирги замон дунёвий илмларини, балки утмишда утган буюк боболарнинг jçaëmu ва фаолиятини мукаммал билишлари ту куннинг асосий талаби %исобланади. Буларни эгалламай туриб бирор бир шахе комиллик даражасига эриша олмайди, Тарихда утган буюк шахсларимиз, айнщеа, Амир Те- мурнинг х;аёти ва фаолияти бунда асосий мезон була олади. Унинг %ар цандай мушкул сиёсий, oçapôuü, дипло-

з

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

матик вазиятлардан чщиб кета олиш заковати, мард- лиги, жасорати, ватанпарварлиги, топцирлиги, темир иродавий хусусиятлари авлодлар учун ибрат, içaèm мак- табЫу Ватанга хизмат цилиш намунаси булиб колыши лозим.

Эндиги гап ана шундай бемисл ва бетакрор, бутун жа^он эьтирофига сазовар булган буюк сиёсий ва %арбий арбоб, фан-маданият jçom uücu Сощбцирон Амир Темур- нинг х;аётини чуцур ва зе%н билан урганишда долган. Ёшларимиз уни цанчалик мукаммал ургансалар ундан шунчалик сабоц оладилар. Узбекистоннинг собитцадам, жасур, aiçii-идрокли, Она-Ватан цудратини жа^онга куз-куз цилишга цодир ва хос фидоий фарзандлари булиб етишадилар.

Ушбу укув цулланмаси ана шу эзгу ният билан «Амир Темур дарслари» деб номландики, ундан чинакамига са- боц олабилган бугунги авлод эртага мамлакатимизнинг буюк давлатлар цаторидан урин олиши йулида узининг чинакам jçu cca cu n u к$ша олади. Зеро буюклар босиб утган йулни зе%н ва цунт билан урганиш %ар бир и неон- ни камолот noFOHCuiapu сари элтади. Кулланма Амир Те­мур ва Темурийлар даврида утган тарихшунос олимлари- миз Низомуддин Шомий, Шарафуддин Али Яздий, Хофи- зи Абру, Абдураззоц Самарцандий, Ибн Арабшох; ва бош- Каларнинг асарларида сак^ланган маыумотларга таянган %олда ёзилган.

Олдимизда турган улур мацеадларни бажариш учун курашда Амир Темурнинг муцаддас pyjçu Сизларга мадад- кор булсин!

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

I к и е м . Со^ибкирон Амир Темур

Б и р и н ч и д а р е :

АМИР ТЕМУРНИНГ НАСЛУ НАСАБИ, ИШЛАРИ, ХОРИК ОДАТЛАРИ

Наслу насаби.Улуг бобомиз Амир Темур ку\на ша- \ар Шахрисабзга к,арашли Хожа илгор к^шлогада 1336 йил 9 апрел куни тукилган. Отаси Таракан бахдцир Марказий Осиёнинг ижтимоий-сиёсий \аётида катга нуфузга эга булган барлос кавмидан чик^ан урта^ол беклардан булиб, Чигатой хонларидан К,озонхон (1338—1346) лашкарвда хизмат кдтарди. Хожа илтор к^шлоги ва унинг теварак-атрофидаги ерлар унга мулк ^исобланарди. Онаси Такина бегим \ам наслу насаб жщатдан аелзодалар жумласидан эди. У бухоролик машхур факдх, Тож аш-шариа (шариат тожи) тахаллу- си билан машхур булган Убайдулла ибн Масъуднинг авлоди (1350 й. вафот этган) эди.

«Насабнома»ларда ва Амир Темурга багишланган та­рихий китобларда унинг шажарасини Нух пайгамбар ва унинг авлоди Туркхонга (Ёфас углонга) боглайдилар. Уша «Насабнома»ларда ва тарихий китобларда, маса- лан, Шарафудцин Али Яздийнинг «ЗафарнОма» асарида бундай дейилади: «Туминахоннинг эгизак угаллари булган. Бирининг исми Крбилхон, иккинчисиники Ко- чули ба\одир». Чингизхон ^ам Темурбек каби Туркхон (Ефас углон)нинг авлоди, иккинчидан, унинг онаси турк-найман кдбиласига мансуб булган. Бир эски тари­хий китобда укиганим бор. Унда Чингизхонни кук Kÿ3 мурул деб аташган. У ок, юзли ва кузи кук одам булган экан. Хитой солномаларида айтилишича, \озирда маш- ХУР Хитой деворининг шимол тарафида кдцимда исти- к,омат кдлган халкдар «кук турклар» деб аталган.

Лекин «насабнома»лар ва шажаралар \амма вак^ \ам ишончли манба булолмайдилар, чунки тарихчилар ÿ3 подшоларини ило\ийлаштириш мацсадида шундай килганлар. Масалан, Амир Темурнинг аждоди аслида \арбий кишилар булганлар. Кочули ба^одир, Суту Че- чан, Кррачор нуён ва б.к;. Чингизхон ва унинг ворис- лари замонида кушинга кумондонлик кдлиб утганлар.

5www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Темурбекнинг болалиги ва ёшлиги к,андай кечган- лиги хакдда ÿuia замонларда ёзилган китобларда аник, маълумот йук,. Лекин бизда кддимдан хонзодалар, ша^зодалар ва бекзодаларнинг таълим-тарбиясига ало- хдца эътибор берилгани маълум. Уларга турт ёшидан бошлаб таълим бериш бошланган. Уларга шу ёшдан бошлаб хат-саводини чик^арувчи муаллимлар ва хоти- раси ва фикрлаш салохдятини оширувчи махсус кис- сахонлар бириктирилган. Кдоссахонлар хонзода, ша\- зода ёки бекзодадан атиги 6—8 ёш катга булишган ва бирга уйнашиб юрганлар. Эндигина туртга кирган Му­хаммад TapaFañ (Улугбек)га биркитилган Хамзанинг ёши 12 да булган. У кейинча катга олим булиб етишди ва Щайх Озарий номи билан шухрат топди.

Уйлаймизки, TapaFaË баходир бирмунча камбагал- лашиб к;олганига кдрамай, углини ёшлигидан аслзода- ларга яраша укртгган ва хар тарафлама билим берган: катга-кичик билан муомала илмини, ов кдяиш ва хар- бий илмларни Ургатган, албатта.

Ов ва х1арб илмлари хонзода, шахзода ва бекзодаларга махсус Ургатилган. Негаки, бу икки илм уларни ёшлик- дан чини^гирган. Бу икки илмни ургатиш учун махсус устозлар ёлланган. Шахзодалар ва бекзодалар от чопиш, найза санчиш, ук; отиш, човгон уйнаш, кдпичбозлик каби х,арбий санъатлардан таълим олганлар.

Ва яна уларни ёшликдан салтанат тебратиш илмига хам Ургатганлар. Бунга уша замонлардан крлган «Су- лук ул-мулук» («Подшоларга кулланма»), «Тузуклар» ва боища номлар билан етиб келган китоблар гувоэушк беради. Бу китобларда амалдорларни танлаш ва уз Урнига кушал, хукумат ишларини юритиш, табаалар- нинг арз-шикоятларини эшитиш, хукм чик;ариш каби давлат амалларини адо этиш касби тушунтириб берил- ган.

Темурбек хам ёшлигидан шу илмларни касб этган, албатта.

Темурбекнинг шаклу шамойили, хулк,-атвори, яхши хислатлари

Амир Темурнинг хаёт пайтида чиздирган махсус су- рати иУц. Лекин замондоши Ибн Арабшохнинг cÿ3 билан ифодалаган сурати бор. У Темурнинг шаклу ша- моилини бундай тасвирлайди: «Темур кдвди-к;омати келишган, баланд буйли, тик к;оматли, кенг пешонали,

6

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

калласи катга, багоят кучли, салобатли, юзи ок,-к,изил- дан келган, лекин биронта доги йук, бурдой ранг эмас, цул-оёкдари бакувват, елкалари кенг, бармокдари йугон, болдир ва пойчалари семиз, к,адду крмати камо- лига етган, серсоцол, икки кузи бамисоли шамъ булса­да, шодлиги билинмас, йугон овозли эди. У улимдан курк,мас, к,артайиб кщган булса-да изтиробсиз, вазмин, бадани тула ва пишик;, худди т о т мисоли кдтгик эди. У хазил-мазах ва ёлгонни ёк^ирмас, уйин-кулгию, кун- гилхушликка майлсиз, гарчи (сузда) Узига озор етади- ган бирон нарса булса хамки, садокат унга ёкар, маъ- кулрок; эди. У булиб утган ишга азият чекмас эди ва Узига \осил буладиган ютукдан шодданмас эди».

Амир Темур уткир фикрловчи, фаросатли, зийрак, дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард ва xaigrÿft кишиларни ёк^ирувчи, доно ва катга хаёт тажрибасига эга булган кишиларни дУст тутар, хоин- ликни ва хоинларни ёмон кУрарди.

Хазрат сохибк,ирон феъл-атвори дуруст, хуллас яхши киши эди.

Ибн Арабшовдан яна ук^ймиз:

«У синчков, хар бир ишоратдан огох киши булиб, юз бериши мумкин булган ходисаларни куриб-билиб турар эди. Унинг назаридан алдовчининг алдови яши- риниб крлмас ва фирибгарнинг фириби утмас, уз фа- росати билан хак?уй ва ёлгончини ажратар эди. Зий- раклиги билан хак; насихатгуйдан сохта насихатгуйни ажрата олар, уз фикри ва идроки билан сал булмаса «Учар юлдуз»ни тутри йулга солиб юборар, уз фаросати ва мулохазалари билан бехато айланиб турган сайёра Ук^ни Уз оркдсидан эргаштира олар эди».

Хазрат сохибк^ирон мард книга эди: «Темур курк^ас, шижоатли, ботир кишиларни уз орк;асидан эргапгги- рувчан булиб, жасоратли, довюрак ва мард кишиларни ёктирар эди. Уларнинг ёрдамида дахшатли жойларни фатх этиб, шерюрак одамларни асирга туширар, улжа кдлар, уларнинг зарбалари билан баланд t o f чуккила- рини хам вайрон кдларди.

У фахш сузларни ё^гнрмасди. Яна уша Арабшовдан: «Унинг мажлисларида уятсиз гаплар, к;он тукиш, асир олиш, горат к,илиш ва аёллар хусусида хакоратли сузлар айтилмас эди.

7www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Темур тенги йук, феъл-атворли, чукур мулохазали киши булиб, тафаккур денгизининг кдъри пук,, тадби- ри тогага на текислигу, на уйдим-чукур орк^али йул топилар эди, илм ахлига мехрибон эди».

Ибн Арабшох: «Темур олимларга мехрибон булиб, саййид шарифларни узига як,ин тутарди. Уламо ва фо- зилларга тула иззат курсатиб, уларни \ар к^андай ким- садан тамом мукдддам Kÿpap эди. Уларнинг \ар бири- нинг Уз мартабасига куйиб, иззат-икроми ва хурмати- ни унга очик, изхор кдларди. Уларга нисбатан уз му- руввати бисотини ёзар эдики, бу муруввати унинг хай- бати билан аралаш эди. Улар билан мазмунли бахс хам юритар эдики, бахсида инсофу химмат булар эди. Унинг лутфи кдхри ичига кррилган булиб, курслиги эзгулиги орасига кушилган эди».

Темур ajyiy хунарни хам дуст тутарди. Ибн Арабшох ёзади: «Темур хар кандай хунар ва касб булмасин, агар унда бирон фазилат ва шарофат булса, касб эгаларига юятда мехр куяр эди».

Ибн Арабшох:«У масхарабозларни ёк^ирмас эди. У табиатан мас-

харабоз ва шоирларни ск^тирмас, мунажжиму табиб- ларни узига якдн тутиб, уларнинг гапларига эътибор кдгсар ва сузларини тинглар эди».

«Темур тузуклари»да у^иймиз: (Кдгьийлик, чидамли- лик, хушёрликда тенги йук, одам эди). Хазрат сохибк,и- рон айтган «к^атъийлик, сабр-токдт, чидамлилик, хуш- ёрлик, эхгиёткорлик ва шижоат билан барча ишлар амалга оширилгай».

«Донишмандлар дейишмишким, урнида кулланган тадбир билан куплаб лашкарнинг к^иличи ожизлик кдлган хар кдндай мамлакат дарвозасини очиб, фавж- фавж аскарни енгиб булур, тажрибада курилганким, азми кдтгик;, тадбиркор, хушёр, уруш курган, мард, шижоатлик бир киши мингта тадбирсиз, локдйд ки- шидан яхширокдир. Чунки тажрибали ва тадбирли бир киши минглаб одамга иш буюради.

Кенгашда ran куплигини хазрат сохибкздэон яхши биларди: «Кенгаши икки турли булур. Бири — тил учида айтилгани. Иккинчиси дилдан чик^ани. Тил учида айтилганини шунчаки эшитардим. Дилдан ай- тилган маслахатни эса цалбим кулогага куярдим.

...Кенгаш ахлидан кимки куйиниб маслахат берса, кулок, солардим, кимки окддона гапни кескинлик би­лан сузласа, уни дшдат билан тинглардим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

...Хаммадан кенгаш cÿpap эдим. Лекин айтилган \ар бир масла\атнинг яхши ва ёмон тарафлари хакдца уйлаб кургандан кейин, Tÿrpn ва савоблирорини тан- лаб олардим».

Амир Темур кечиримли одам эди. «Тузуклар»да укиймиз: «Амир Хусайн кулимга асир тушиб к,олган- дан кейин унинг навкарлари ва одамлари «Темурбек энди бизни улдиради», деб гумон килган эдилар. Тутри бошда ниятим уларни улдириш эди, кейинча «ахир улар аскарлар-ку», деб уларни авф этдим ва яна аскарликка тайинладим.

Бадахшонда \оким булиб турган уларнинг бош амири куп мартаба жангда мен билан юзма-юз келиб, кдггич чопишган киши эди. Амир Хусайн кдтл этилга- нини эшитгандан кейин, менинг ца^римдан курк^б, Узини сергак тутди. Бордию уни тутиш учун кушин юборсам, турри иш кдлмаган булур эдим. Шунинг учун узимни уни унитгандай тутдим ва унинг борасида ушбу тадбирни ишлатдим: мажлисларда, ултириш ва йигинларда уни яхши сузлар билан ёд этиб, мардлиги ва ба^одирлигини макгадим. Дустлари «Амир Темур сенга нисбатан мар^амат ва иноят макомида туриб- дур», деб хат ёзиб юбордилар. Охири у зорланиб менга хат юборди ва инояту мар^аматларимдан умидвор булиб, пано^имга келди».

Амир Темурнинг эл-юрт олдида кдлган яхши ишла- ри. Хазрат со}^ибк?1рон бутун \аётини юрти ва халки- нинг тинчлиги ва фаровонлиги учун сарфлади, элим деб, юртим деб ёниб яшади. Унинг эл-юрти олдида Килган хизматлари жуда катга. Масалан, 1) мамлакат ва халкдни м5туллар зулмидан озод кдвди, уларни ÿ3 байрори остига бирлаштириб, марказлашган кучли давлатга асос солди, унинг тинчлиги ва хавфсизлиги- ни булмаганда 80 йилга таъминлади. 2) Самарканд, Кеш, Тошкент, Бухоро ва К,арши каби шздарларни Кайтадан, муста^кам кдлиб тиклади, обод кдлди. За- мондош тарихчи Хофизи Абру «Самарканд лойдан курилган эди, хазрат со^ибцирон уни тошдан тикла­ди», деб ёзади. Шадарларда хунармандчилик, савдо- сотик ривож топди. 3) Илм-фан, айникра хадис ва фиед илми, риёзиёт (математика), фалакиёт (астроно­мия), табобат, мусика, тасвирий санъат, тарих, адаби- ёт, фалсафа илмлари мисли курилмаган даражада Уеди; халк амалий санъати ривож топди. 4) Мамлака- тимизнинг хорижий мамлакатлар, хусусан Хиндистон,

9www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Хитой, Олтин урда ва Араб мамлакатлари ва \атто Италия (Венеция), Испания, Франция ва Англия би­лан савдо-сотик,, сиёсий ва маданий алоцалари ривож- ланди. Уни бугун дунё таниди ва тан олди.

Амир Темурнинг жах,он олдидаги хизмати \ам ни^оят- да каттадир. Булардан баъзиларини тилга олиб утамиз.

1) XV асрда французлар хазрат сох,ибк^ронга ол- тиндан хдйкалча куйдириб, унга «Оврупо халоскорига» деган сузларни ёздиртириб, Париж музейларидан би- рига куйдиришган эканлар. Кейинча олтин хдйкалча- ни урирлаб кетишди, лекин шухрати сунмади, багаш- лов сузлар \озиргача хамманинг эсида.

Xÿiu, Амир Темур ва унинг юртдошларига бу кддар улкан шуэфат келтирган нарса нима булди экан, узи?

XIV асрнинг урталарида турк. султони Урхун (1324—1360) отаси султон Усмоннинг боскденчилик сиёсатини давом эттириб, Византиянинг бир к,атор мустаэусам к,алъаларини босиб олди, Никеяни эгалла- ди. Сунг флот куриб, Оврупо со^илига утди. ŸpxyH- нинг тахт вориси Сулаймон пошо вафотидан кейин Болк,он ярим оролидаги ерларга хужум бошланди. Султон Мурод даврида (1360—1389) турклар 1363 йили Булгориянинг Филиппонол (Пловдив), София, Шу­мен, Ниш ва бошк,а булрор ва серб ерларини тасарру- фига киритиб олдилар. XIV асрнинг 80-йилларига ке- либ турклар Албания худудларигача бориб етдилар, Сербия билан Булгориянинг катга кдомини узларига буйсундирдилар. 1388 йили Султон Мурод I 30 минг кишилик турк армияси билан Косово поледа серблар, хорватлар ва боснияликларнинг бирлашган кучларини тор-мор келтирдилар. 1393—1396 йиллари турклар Булрория, Македония ва Фессалияни э ам тиз чукти- риб, Морея билан Венгрия худудларигача бориб етди­лар. Европа хавф остида крлди, хусусан Франция, Германия, Венгрия хукмрон доираларини тах/1икага солди. Улар келишиб, Туркияга карши салб юриши уюштирдилар. Бу ишнинг тепасида Рим папаси, Франция короли Карл VI ва Венгрия щроли Сигиз- мунд турдилар. Тиш-тирноригача куролланган фран­цуз, венгер, поляк, немис жангчилари билан Боязид Иилдирим бошлик; турк аскарлари уртасидаги жанглар 1396 йил 25 сентябр куни Булгорияга к;арашли Нико- пол ша^ари ёнида содир булди. Салбчилар бу сафар хдм маглубиятга учрадилар.

Хуллас, шундан кейин Оврупо катга хавф-хатар oc­io

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

тида колди, Темур саройини Оврупо мамлакатлари- нинг элчилари босиб кетди. Улар охири Амир Темур­нинг кули билан кудратли Туркиянинг \арбий-сиёсий салохиятини синдирдилар. 1402 йилнинг 20 июлида Анцара ёнида булган урушда Боязид Йилдирим тор- мор этилди. Бу билан Амир Темур Болкон мамлакат­лари халкини, балким бутун Оврупони турклар исти- лосидан сакдаб колди.

2) 1380 йилнинг 8 сентябри куни рус князлари Москва князи Дмитрий Донской бошчилигида Дон буйида Олтин урданинг кудратли амирларидан бири- ни — амир Мамайни енгдилар. Бу вокеа купдан бери мутуллар асоратида кун кечирган Россияда катта шов- шувларга сабаб булди. Лекин орадан бир йил утар- Утмас Москва остоналарида Мамайдан кучлирок Ол­тин урдалик саркарда — Тухтамишхон (1376—1395) пайдо булди. Княз Дмитрий Донской Костромага кочиб колди. Тухтамиш ушанда нафакат Москвани (1382 йил 16 августда), балки Юрьев, Звенигород, Мо­жайск, Боровск, Руза, Дмитров ва Россиянинг боища шахарларини х;ам эгаллади. Бир cÿ3 билан айтганда, Россия яна мугул асоратига тушиб колди.

Россияни мугул асоратидан кутилишини якинлаш- тирган одам Амир Темур булди. У 1395 йилнинг 17 апрел куни Тухтамишни Терак дарёси буйида тор-мор келтириб, Олтин урдага Улим зарбасини берди. «Те­мурнинг бу зарбасидан кейин Олтин Урда Москва князига хавфли булмай колди — деб давом этади йи- рик рус тарихчиси С. М. Соловьев, — чегарада булиб турадиган тУкнашувларда купинча русларнинг кУли баланд келадиган булиб колди. Москванинг yuyF кня­зи coBFa-caixoM ва Улпон билан Урдага бормай кУйди». Лекин, бу фактни Россиядаги баъзи одамлар унутмок- чи буладилар.

3) 1370—1390 йиллари Мугулистон ва 1381—1404 йиллари Эрон, Озарбайжон, Ирок ва Шом (Сурия) устига килинган юришлар натижасида бу мамлакат- ларда купдан давом этиб келаётган феодал таркоклик ва махаллий урушларга бархам берилиб, тинчлик урна- тилди. Натижада, Чингизхон хуружидан бери ^Хиггой, Курия ва бошка шарк мамлакатлари билан Урта ер денгизи хавзасида жойлашган мамлакатлар Уртасида асрлар давомида давом этиб келган савдо ва маданий алокалар кайтадан тикланди.

Амир Темур Буюк Ипак йулини кайта кашф этди.11

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

САВОЛ ВА ТОПШИРИКЛАР

1) Амир Темурнинг келиб чик^ши, ота-боболари хакдца сузлаб беринг.

2) Хазрат сох,ибк,ироннинг феъл-атвори ва одатлари хакдда замондошларнинг фикри к,андай булган?

3) Амир Темурнинг ÿ3 эли ва юрти олдидаги хизматлари- ни айтиб беринг.

4) Унинг жахон (хусусан Оврупо ва Россия) халклари тарихи олдида кдчган хизматлари чакдца сузланг.

II р е м . XIII—XIV асрнинг биринчи ярмида

мамлакатдаги умумий а^вол

И к к и я ч и д а р е :HHFATOÍl УЛУСИНИНГ ТАЪСИС ЭТИЛИШИ

Чингизхон Марказий Осиёнинг катта к,исми (Шар- кдй Туркистон, Еттисув, Ила водийсида жойлашган юртлар, Мовароуннахр, Хоразм ва Афгонистон)ни ис- тило кдлиб уз юртига к;айтишда, 1224 й. Куланбошида Узининг улкан империясига кирган мамлакатларни турт углига улус кдгсиб берди.

Тунгач угли Жучихонга (тугалган йили маълум эмас — 1227 й. апрель ойида, отасидан олти ой аввал, Дашти к^шчокда вафот этган) Ардиш (Иртиш) дарёси \авзаси ва Олтой тогаари атрофидаги ерлар ва Дашти к^ипчок^нинг шаркай к,исми (Волганинг кун чи- к,ар тарафидаги юртлар)ни инъом кдгсди. «Отингнинг туёга етгунгача булган ерларнинг барчаси сеники!», — деб кушиб куйди буюк жахрнгир ушанда. Жучихон- нинг кдроргох?* дастлаб Ардиш дарёси буйларида эди. Кейинча у Сирдарёнинг ÿpTa ва куйи о*димларидаги юртларни, C h fh o i< , Барчинликент, Жаникент ва Аша- нас ша^арлари билан ва Хоразмнинг гарбий-шимолий кдомини, пойтахт Гурганж ша\ари билан кушиб, Узи­га каратиб олди. Шу пайтдан бошлаб, Жучихон к^ш ойларини Сирдарёнинг куйи окдомида, ёз ва куз фаелларини эса аввалгидай Ардиш дарёси сохдллари- да утказадиган булди.

Иккинчи Угли Чигатойхонга (тугилган йили номаъ- лум вафоти 1241 й.), KoiiiFap, Еттисув Улкасидаги

12

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

ерлар, Самарканд билан Бухоро (Мовароуннахр), Жайхун дарёсигача ерлардаги улкалар улус килиб бе- рилди. Кейинча Чигатойлар Шимолий Афгонистонни, яъни Жайхуннинг сул со\илидан то Хиндикуш тоглар- гача булган ерларни Чигатой улусига кушиб олдилар. Бу вок,еа Тормоширинхон (1326—1335) замонида со- дир булди. Чиратойхоннинг к,ароргох,и, ёзлиги хам, кишлови хам Ила дарёси буйида, Маравчукдла ва Куёш деган манзилгохда булган.

Угадайхонга (крон; 1227—1241) Барбий Мугулистон ва TapoaFaroii (Тяншан тизма тогларидан бири) атро- фидаги ерлар улус килиб берилди. Угадайхоннинг Урдаси Чугучакда жойлашган эди.

Кенжа урли Тулайхонга ота мулки, яъни Шимолий Мурулистон (Халха—Мутулистон) тегди. Тулуйхоннинг Урдаси Керулан—Хангай тогларидан бошланувчи дарё буйича (Мутулистоннинг шарк,ий-шимолида) жойлаш­ган шахар эди.

Чигатой улуси таркибига, юк;орида айтиб утилгани- дек, Уйгуристон (Кршрар)дан то Бухоро билан Самар- к;андгача булган вилоят ва мамлакатлар кирган. Ке- йинчалик, шимолий Афганистан хам ушбу улусга буйсундирилди.

Чигатой улусининг биринчи хони Чингизхоннинг иккинчи угли Чигатойхон (1227—1241) хисобланади. Мирзо Улугбек келтирган маълумотларга к,араганда, у акдли, сохибшавкат ва салтанат ишларини яхши билган киши булган, лекин мамлакатни бошк;аришда амир ул- умаро Кррачор нуён (Амир Темурнинг олтинчи аждо- ди)нинг измидан чик^мас эди. «Чигатойхон, — деб ёзади Мирзо Улугбек узининг «Тарихи арбаъ улус» китоби- да, — отасининг васиятига Kÿpa, унинг рухсатисиз ва маслахатисиз бирор тадбирга киришмас эди.

Чигатойхон отасининг амр-фармонига мувофик, сулх иши, харб иши буйича Корачор нуёндан маслахат оларди».

Чигатойхон салтанатининг пойтахти Бешбалик;1 эди. Чигатойхон замонида улусда руй берган мухим вок,еалардан бири Бухорода булиб утган Махмуд Таро- бий бошчилик калган хал к, кузголони бУдди. Кузголон 1238 йили Бухоронинг Тароб кишлогида бошланди. Лекин к^зголон Бухоро шахридан нарига утмади, кенг

' Б еш б алик — Шаркий Туркистоннинг кдцимий шахарларидан бири; вайроналари Гучандан 47 км. гарбда, Жимисар шахрига як;ин ерда ётибди.

13

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

хал к, харакатига айланмади. Чигатойхоннинг Моваро- унназфдаги ноиби Махмуд Яловоч (цароргохи Хужанд- да эди) кузголонни бостиришга муваффак, булди. Кузголоннинг муваффакдотсизликка учрашига сабаб, унинг мамлакатга кенг ёйилмагани булди. Ундан таш- к;ари, х,аракатшшг пухта ишланган режаси хам иук, эди. Шу сабабдан у муваффакдатсизликка учради. Юкррида айтиб утганимиздек, хоннинг Мовароун- нахрдаги ноиби Махмуд Яловоч кузголонни бости­ришга муваффак; булди.

Яна шуни хам айтиш керакки, Чигатойхоннинг хукумати кучсиз эди. Унинг узи, кдроргохи Бешбалик,- дан нарига чищади. У факдт ихтиёрига берилган мам- лакатлардан йигаб берилган солик, билан кифояланар эди. Юртни эса дорухачи ва тонмачилар1 боищарар эдилар.

Чигатойхондан ун урил (Есу Мунка, Манокрн, Бойдор, Сорбон, Тулкрн, Бузи, Булкрн, Нури, Кам- кор, TÿKjm pxoH) колди. Тунгич У рли Чигатой хаётлик чоридаёк, вафот этган.

Чигатой вафотидан кейин тахтга ущазилган Крра Халокухон (1241—1247)нинг улусдаги нуфузи йук, да- ражада эди. Аслида у номигагина хон булиб, хукумат жилови Кррачор нуённинг кулида эди.

Крра Халоку 1247 йили Гуюк крон (1246— 1249)нинг амр-фармони билан тахтдан туширилди. Урнига мархум Чигатойхоннинг бешинчи урли Есу Мункахон (1247—1251) тахтга Ущазилди. Лекин у хам давлат ишларига рагбат кдпмади. Айшу ишрат билан кун кечирди. Хукуматнинг инон-ихтиёри эса амир ул- умаро Кррачор нуённинг кулида булди.

Хуллас, Кепакхон (1318—1326)га кдцар, Чигатой улу- сидаги ижтимоий-сиёсий вазият бецарорлигича крлди.

Чингизхондан кейин утган кронлар: Угадай крон (1227—1241) хам, Гуюк крон (1246—1249) хам, Мунка крон (1251—1260) хам кронга муносиб хак,-хукукка эга эмас эдилар. Уларнинг хукми улусларга, биринчи нав- батда Жучи улусига утмас эди. Аксинча, Ботухон (1227—1255) ва Беркахон (1257—1266)ларнинг нуфузи Улур юртда (кроннинг юртида) кучли булди. Кронлар Ботухон ва Беркахон билан келишмай ва уларнинг ро- зилигини олмай туриб, бирон ишга тутинолмас эди­лар. Хуллас, мурул империясидаги ижтимоий-сиёсий

1 Доругачи — шах.ар ва туман бошлиги, танмачи — солик; йирувчи.

14www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

вазият яхши эмас эди. Вазият Гуюк к,оон вафотидан кейин янада орирлашди. Ботухоннинг аралашуви ор- ^асида коонлик мансабига Гуюк кооннинг беваси У рил гаймиш угказилди. Унга вазир этиб илгари Ÿra- дай кооннинг котиби булиб хизмат килган уйгур Чин­кой тайин этилди. Асл х,окимият ÿma вазир Чин- к,ойнинг кулига утиб колди. Бу х,ол охир-окибат мам- лакатни бекарорликка олиб келди. Коон ойимнинг угиллари Хожи билан Набу онасидан аразлашиб уз улусларига кетиб колдилар ва мустакиллик даъво кдпиб чи^дилар. Бунинг устига Угадай кооннинг ав­лоди х,ам У т л гаймиш ва вазир Чинкойга карши исён кутардилар. Чигатой улусининг олий хукмдори Есу Мунка ва Чигатойхон наслидан булган бошка шахзо- далар уларга кУшилиб кетдилар.

Ботухон Улур юртда бошланган бекарорлик ва фео­дал таркокликка бархам бериш максадида курултой чакиришга карор кдпщи. Лекин, узининг оёк орригига чалиниб колганлигини бахона килиб, курултойни Дашти кипчокда утказилиши маъкуллигини Гуюк коон ва улусларда ултирган шахзодаларга маълум кдл- ди. Лекин коон ва улус хукмдорлари Ботухоннинг бу таклифини рад килдилар. Охир-окибат курултойни КрракУрумда1 утказишга карор килдилар. Уни, Боту­хон номидан бориб Беркахон Утказди. Тулуйхоннинг беваси Саркуктани беги билан Ботухон коонлик тах- тига Тулуйхоннинг тунг-ич^гли Мунка коонни утка- зишни келишиб олдилар. Угадайхон, Гуюкхон ва Чи- гатойхоннинг авлоди бунга рози булишмади. Лекин, Саркуктани беги билан Беркахон, барибир, уни Мунка коон фойдасига курултой тасдигидан утказиб олишга муваффак булдилар. Хуллас, 1251 йил 23 феврал куни Коракурумда булиб утган курултой Мунка коон (1251—1259)ни улур юрт тахтига утказишга карор кил- ди. Курултой утгандан кейин эса, Ботухоннинг кУрсат- маси билан, Мунка коон ва Беркахоннинг иштироки- да, гарданкаш шахзодалар устидан катга суд мажлиси уюштирилди ва уша суднинг карори билан 77 нафар шахзода ва амир Улимга махкум этилдилар. Шундан кейин Чигатой улусининг нуфузи синди.

Ва шу ернинг (КрракУрумнинг) узида Есу Мункани

1 K o p a r ç ÿ p y M — Ур\ун дарёси буйида жойлашган ша*ар. Чингизхон, Угадай коон, Гуюк коон ва Мунка коон даврида MÿFyn империясининг пой- тахти.

15

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

(1247—1251) Чигатой улуси тахтидан туширилгани эълон кдлинди. Уни улус маркази Маравчук Ил ага бориб кулга олдилар ва занжирбанд килиб Ботухон­нинг ихтиёрига жунатиб юбордилар. Икки давлат- нинг_ улур Юрт ва Олтин урданинг нуфузи ортди. Кдокаси уша курултойдан кейин чигатой улуси улар­нинг таъсир доирасига таксимлаб олинди. Еттисув, Шаркий Туркистон, Fyraca во^аси, шунингдек Фарго- нанинг шаркий-шимолий к;исми Мунка к,ооннинг, Мовароунназф, Иарбий Фаргона ва Хоразмнинг Fap- бий-жанубий к^исми, Урганч ша^ари билан цушиб, Ботухон ва Олтин Урданинг таъсир доирасига тушиб к;олди. Ботухон ва Мунка коонга тобеъ булган ерлар Уртасидаги чегара Талое ва Чу дарёлари оралигада жойлашган чул буйлаб утар эди.

Лекин Мунка коон улус хукмдорларининг хуку- кини чеклаб куйган эди. Улуслар ва улус хонларининг тепасига кооннинг ишончли одамлари кУйилди. Маса- лан, Чигатой улусининг Барбий кйсми хисобланган Мовароуннахр тепасига Махмуд Яловоч, у Хитойга тайинлангандан кейин Угли Маъсудбек, Эрон, Озар- байжон ва Ирокка Аргун ока кУйилган эди.

САВОЛ ВА ТОПШИРИКДАР

1) Чигатой улуси канон ташкил топган ва унга кайси мамлакатлар караган?

2) Махмуд Таробий к^зюлони кимга карши каратилган эди? Унинг муваффакиятсизликка учрашининг сабаблари ни- мада? Махмуд Торобий кузголони хакида реферат ёзиб беринг.

3) Чигатой улусининг икки киемга булиниб кетиши ва унинг асосий сабабларини айтиб беринг.

У ч и н ч и д а р е :

ЧИБАТОЙ УЛУСИНИНГ XIII АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИ - XIV АСРНИНГ БИРИНЧИ

ЯРМИДАГИ ТАРИХИ

Бу даврда Узидан озми-купми из колдирган Чига­той хонларидан Олгу, Барокхон, Дувахон, Элчигдой ва Крзонхонни \исобласа булади.

Чигатойхоннинг набираси Олгу (1261—1266)ни Чи­гатой улусининг хакикий муассиси деса булади. Хоки-

16www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

мият тепасига келганининг дастлабки пайтлариданок, улус мустак.иллиги учун Тулуйхоннинг угли Арик, Буга ва Олтин Урла хони Беркахон билан кураш олиб бор- ди. Олгу амир ул-умаро Ижил нуён (Амир Темурнинг туртинчи аждоди)нинг ёрдами билан Арик, Бугага к,ар- ши кушин тортди ва унинг устидан галаба козонди. Олгунинг Чигатой улусини Олтин урда таъсиридан кугкариш йулида олиб борган кураши унинг o6pÿ- эътиборини оширди. У Олтин урданинг Бухорода тур- ган беш минг кишилик кушинини мамлакатдан \айдаб чикарди. Тарихчи Вассоф мукул аскарлари Олгухон- нинг буйруги билан, ша\ар ташк;арисидаги даштликка олиб чик;иб к,ириб ташланганини \и коя ¡дялади. «Уларнинг моли ва куроллари мусодара килинди», — деб ёзади Вассоф. Яна бир катга тарихчи Рашидиддин бундан мухимрок, бир фактни эслайди. «Олгухон, — деб ёзади у, — бир марта Утрор1 ёнида Беркахоннинг кушини билан урущди ва уни торож килди». Хуллас, Олгухон Мовароунна)фни Олтин Урда кдрамлигидан х,алос кдлишга хисса кущди.

Чигатой улусининг яна бир кузга куринган хукм- дорларидан бири Барокхон (1266 — тахм. 1271) булди. У хам Чигатой улусининг мустакиллиги учун Элхо- нийлар давлати (Эрон ва Озарбайжон)нинг олий хукмдори Абацахон (1265—1282) хамда Олтин урда хони Мангу Темур (1267—1280) билан кураш олиб борди. Унга яна бир Чигатой хукмдор Кайду билан кураш олиб боришга TÿFpH келди. Рашидцидиннинг сузларига Караганда, Кайдунинг улуси Чигатой улусига туташ булган. Бу кураш Барокхоннинг галабаси билан тугади. Кейин Кайду Олтин Урданинг ёрдами билан (Мангу Темур Кдйдуга ёрдам учун шахзода Беркажор бошчилигида 50 минг кишилик кушин жунатди). Ба- рокхонни енгмокчи булди. Лекин, Кайду билан Барак;- хон урушмадилар, аксинча, ярашиб, Абакахонга к;ар- ши Эрон устига юриш бошлашга ахи килдилар. Эрон устига юриш 1270 йилнинг май ойида бошланди. Ба- рокхон ушанда Хирот билан Нишопурни босиб олди. Лекин Бодхизда, Корасув ёкэсидаги майдонда булган урушда Абакахондан енгилиб колди. Бу_вокеа, тарихий манбаларнинг гувохлик беришича,' *1’270 ' йилнйнг '22 ’ июн куни содир булди. Бароцхрн чекиниб, Амударё-

' У т р о р — Сирдарёнинг шимолида жсййлашган шздар. Кадимда, Фар0б деб аталган. Хозирги Тамерлановка темир йил станцияси ёнида булган.

17www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

дан кечиб утди ва йулда фалаж касалига чалиниб \аёт-дан Kÿ3 юмди.

Ундан кейин Чигатой улусининг учдан икки кис- мини Кайду билан Мангу Темур эгаллаб олдилар. Чи- гатоийлар кулида эса унинг факат бир кисми — Мова- роунназфгина колди, холос.

Барокхондан кейин улусда хонлик маснадида ултирган Бекхон ибн Хувло Шерамун ва TyF Темурхон ибн Кудагай даврида улус Кайдунинг тазйик ва таъси- ридан кутилди.

Дувахон (тахм. 1274—1306) даврида эса улус узини бирмунча унглаб олди. Дувахон амир ул-умаро Алан- гиз нуённинг ёрдами билан улусда ÿ3 мавкеъини бир кдцар муста^камлаб олди. Тарихчилар унинг замонида мамлакатда булиб утган икки му^им вокеани эсга соладилар. Биринчиси, илгари Чингизхон билан Кора- чор нуён уртасида имзоланган авднома Дувахон замо­нида янгиланди. Аздномага Kÿpa, Дувахон хонлик мас- надини, Алангиз нуён эса амир ул-умаролик мансаби- ни расман эгалладилар. Икинчиси, Андижон ша^арига асос солинди ва Фаргона мулкининг пойтахтига ай- лантирилди.

Кайдухондан кейин мамлакат яна Узаро феодал урушлар исканжасида колди. 1306 йили Олмалик ёни­да жойлашган Сабху болода хон кутарилган Дувахон- нинг Угли Кунчакхон билан Чигатойхоннинг невараси Толику ибн Кадагой ибн БУрининг хукмронлиги узокка бормади. Иккалалари \аммаси булиб икки йил атрофида хукмронлик килдилар. Улусларда ултирган цщзодалар, тонмачи ва дорухачиларнинг исёни ку- чайди. Айникса^ Узганд тарафда улус кдлиб ултирган Курсабанинг (Угадайхоннинг авлоди) исёни улусга катга ташвишлар келтирди.

1309 йил Чигатой улуси тахтига Дувахоннинг ис- теъдодли угли Кепакхон ултирди. У дастлаб тахтга огаси Эсон Букахонни уткизди (1309—1318) cÿHr, OFa- ини бир булишиб, Чопар, ТУкма ва Бойкажор исёнини бостирдилар, улусда тинчлик-омонлик Урнатдилар. Сунг OFa-ини биргалашиб, теварак-атрофда )<укм су- риб турган Чигатой ша^зодаларнинг улусдаги баьзи ерларини х,ам босиб олиб, Чигатой улуси таркибига кушиб олдилар.

Кискд килиб айтганда, Эсон Букахон даврида Чи­гатой улусининг ижтимоий-сиёсий а\воли бирмунча баркдрорлашди, лекин унинг иниси Кепакхон билан

18

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

биргаликда, к,оонга тобеъликдан тамоман кутилиш йулида олиб борган сиёсати самара бермади. Аксинча, каттик, тук,нашувлардан бирида ака-ука маглубиятга учрадилар.

Шуни \ам айтиш керакки, Эсон Бук,ахон номига- гина хон эди. Хокимият унинг акл-хушли, ишбилар- мон иниси Кепакхоннинг кулида эди.

Кепакхон огаси вафотидан (1318) кейин тахта утирди ва 1326 йилгача улусни идора кдпди. «Кепак­хон ибн Дувахон, — деб ёзган эди Мирзо Улугбек, — султони одил, хушахлок,, макговларга тупа ^ислати (киши) эди. Унинг подшох^иги айёмида жа^онбонлик юмушларининг к;оидалари камол даражасида, мамла- кат бошк;ариш конуни амалиёти тантана ва олий авжга чивдан эди. Салтанат ишлари унинг зукколиги ва \ашаматидан равнакушкда бенукрон эди». Бу гаплар одатда, тождорлар ва хукмфармоларга кдлинадиган \амду санога ухшайди. Лекин, Мирзо Улугбек айтган бу гаплар аслида давойи гаплар эмас, бу гапларнинг заминида асос бор, албатта. Бунга Кепакхоннинг уз даврида кдлган ишлари як^ол мисол була олади, маса- лан, Кепакхон марказий давлат аппаратини мустад- камлаш ва улуснинг молиявий-икгисодий а^волини яхшилашга каратилган бир эмас, балки иккита исло- \от: пул исло^оти ва \арбий-маъмурий ва яна бир к;атор ислодотлар утказди.

Кепакхон, Чигатой хонлар орасида биринчи булиб, Кдшкддарё во^асида, кдцимий Насафдан икки фарсах нарида, Карши отлик; (мугул лафзида касрни к;арши деб атайдилар) бир мудгашам к;аср курдирди. Бу к;аср шундан кейин Кепакхон ва боища Чигатой хонларга асосий к;арорго* булиб хизмат кдпди. Бора-бора маз- кур к;аср атрофида куп жамоат бинолари (карвонса- рой, ^аммом, бозор ва б.к;.) \амда хусусий уйлар к;ад кутарди. Хозирги Карши шащшнинг тарихи шундан бошланади. Кепахон кэдимий Балх шадарининг к;айта тикланишида ^ам диммат кУрсатди. Бу шадар «Тарихи арбаъ улус» муаллифининг сузларига Караганда, «Чин­гизхон ^уружидан бери вайрона ва к;амишзорга айла- ниб ётар эди».

Ва яна мудим бир ran. Кепакхон замонида MÿFy- листон ва Еттисув тарафлардан Мовароуннахрга кучиб келган турк-мугул. кавмларининг турмуш тарзи дам Узгара бошлади. Бир умр кучманчилик билан маппул булиб келган к авм ва халкдар аста-секин утрок; а\оли

19

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

билан як^нлаша бошладилар ва утрок, х,аёт кечиришга утиш жараёни тезлашди.

Кепакхон утказган пул ислохрти утрок, а\олининг, хусусан косиблар, тижорат аэушнинг манфаатларини кузлаб утказилди. Вахоланки. халк, бир хил пул бирли- гининг йуклигидан кдйин ах,волга тушиб к,олган эди. Бир хил пул бирлигининг йУкпиги, биринчидан, бо- зорда олди-сотди муносабатларида куп чалкашликлар ва нокулайликлар тугдирса (масалан, ма\аллий хукм- дорлар номидан ÿ3 пули чик,ариларди), иккинчидан, хорижий мамлакатлар билан буладиган савдо-сотик;- нинг ривожланишига тутанок, булиб ётарди. Шуни ^исобга олиб, Кепакхон Чигатой улуси учун битта, ягона пул — динори кепакий деб аталувчи пул бирли- гини жорий кдпди. Кейинча, бу пул бирлиги — дино­ри кепакий Олтин Урда, Эрон ва х,атго Темур ва Тему- рийлар давлатида \ам умумий муомалада булди. Бу эса, уз навбатида, хунармандчилик ва савдо-содик,- нинг ривожланишига олиб келди.

Кепакхон утказган яна бир мудим исло^от мам- лакатни маъмурий жи^атдан булиш \акддаги исло- х,отдир. Унта Kÿpa, мамлакатнинг маъмурий тизими тартибга солинди, яъни у туман (Бухоро ва Самар­кандца) ва орчин (Фаргона ва Шаркдй Туркистон- да)ларга булинди. Мугул лафзида туман (томэн) ата- масининг маъноси: Ун минг хонадони булган кдш- лок;; Ун минг аскар туплаб беришга кщир булган жой демакдир.

Кепакхон бу исло^отлари билан мамлакатдаги фео­дал таркокдакка, кучманчи турк-мурул феодаллари- нинг Узбошимчалигига бир кдцар чек куйди. Унинг Чигатоий ша^зодалардан Ясовур билан олиб борган кураши бунга яадол мисол була олади. Шах,зода Ясо­вур ва унинг Эсон Букахон билан Кепакхонга кдрши кугарган исёни хакдца Сайфий Харавийнинг «Тарих- номайи Хирот» китобида ута мухдм маълумотларни учратамиз.

Ясовур Есин Дуванинг р л и , Чигатойхоннинг на- бираси.^ XIV асрда юртидан Хуросонга крчиб бориб элхон Улжойтухон (1304—1317)нинг хизматига ёллан- ди. Улжойтухон эса Омул (Чоржуй)дан то Мозанда- ронгача булган ерларни унга иньом кдпди ва махдллий амирларни Ясовурга буйсундирди. 1316 йили Кепак­хон Ясовурга кдрши кУшин тортди, лекин уни барта- раф кдполмади. Аксинча, жангда узи маглубиятта уч-

20

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

ради. Kÿn утмай, Ясовур Мовароуннахрга бостириб кирди ва унинг жанубий вилоятларини FopaT кдлиб кдйтди. «Тарихномайи Хирот»да ёзилишича, Ушанда Ясовур Мовароуннахрдан 50 минг одамни асир кдлиб Хуросонга \айдаб кетган. Кепакхон унга кдрши яна Хуросон устига кушин тортди, лекин Ясовур бу сафар \ам ундан кочиб кутилди. У Форёб билан Мурробгача бу^лган ерлардаги ахщини кучириб Хиротга борди ва ша^арнинг муста^кам девори ичига кириб яширинди.

Кейин Ясовур Ш аркдй Хуросоннинг купчилик амирларини Узига буйсундириб, янада кучайиб олди.

Элхон Абу Саъидхон тахтга угаргандан (1317) кейин Ясовур унга тобеълик билдирди ва Хуросонда уз мав- к;еъини янада муста^камлаб олиш учун ^аракат кдпди. Хдрот хрюши малик Риёсидцин курт (1307—1329)дан бошкд барча Хуросон докимлари, хусусан Бохарз, Фа­рах ва Исфазор х,окимлари унга тобеълик билдирдилар. Кейин у Сеистоннинг бир-иккита калъасини кулга ки- ритиб олди. Лекин у Сеистон халк^нинг к;аршилигини синдиролмади ва 3 минг одамидан ажралиб, Сеистон- дан чекинишга мажбур булди. 1319 йили Хиротни кулга киритиб олиш учун кдттик; уринди. Аммо умиди пучга чикди.

Охир-окдбат 1319 йилнинг ёзида (июн ойида) Ке­пакхон, Малик Риёсиддин билан бирлашиб, Ясовур- ни бартараф кдпдилар.

1326 йили Кепакхон тусатдан вафот этди. Купчи- лик тарихчилар уни уз ажали билан улган, деб ёзади- лар. Лекин, Ибн Баттута (1304—1377; сайё)0 уни ини- си Тормоширин Уддирган, деб ёзади.

Тормоширинхон (1326—1334) даврида улусда икки мудим вок;еа содир булди. Биринчиси, Чигатой улуси- да ислом дини расмий равишда давлат дини деб эълон кдлинди, иккинчиси, Тормоширин Хиндистон устига кушин тортди ва Деэутгача борди. Ушанда Чигатой улусининг лашкари Гужорат, Сумнот ва Су- ратгача бордилар.

Охир-окибат кучманчи феодаллар ^акдкдй мусул- мон булиб олган мугул хонини кечирмадилар. Уни Чингизхон ёсосини1 бузганликда айблаб, 1334 йили унга карши кузголон кутардилар. Кузголончилар тепа- сида Дурра Темурнинг угли Бузан турди, Тормоширин улар билан курашишга ожизлик кдлди ва Хиндистон

' Ё с о — Чингизхон жорий этган урф-одатга асосланган конун.

21www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

томонларга к,очиб кетмокчи булди. Лекин, бунинг уд- дасидан чиколмади. Жайхундан утган \амоно Балх хрюши Янги (Кепакхоннинг угли) уни тутиб Бузанга топширди. Тормоширин шу захртиёк улимга ма.\кум этилди.

Бузан, Чангши ва Эсон Темур, *аммаси бир булиб, саккиз йил э^укмронлик кдпдилар. Улар Ибн Баттута, Мусавий ва Шарафидцин Али Яздийларнинг сузлари- га Караганда, «фукарога адолатсизлик ва исломга хур- матсизлик» билан хукмронлик кдлдилар. Уларнинг даврида будда ва христиан рухонийларининг жамият- даги мавцеъи янакучайди.

Али Султон (Угадай кооннинг авлоди) даврида юз берган муддиш вокеа шу булдики, ил гари Чингизхон билан хазрат Амир Темур аждоди Уртасида тузилган авднома яна бузилди.

Хуллас, XIV асрнинг 40 йилларига келиб, Чигатой улуси расман икки мустакдп давлатга булиниб кетди. Улуснинг шаркий ва шимолий кдсми (Еттисув, Ила водаси, Шаркдй Туркистон, Фаргонанинг шаркий кдсми) Мугулистон (Жете) деб аталадиган булди. Улуснинг гарбий кдсми (Мовароуннахр, Шимолий Афгонистон ва Хоразмнинг шаркдй-жанубий кдсми, Кот шахдри билан бирга) бир мустакдл давлат булиб колди. Улуснинг шу кисми Чигатой улуси номини сакпаб колди.

CABOJI ВА ТОПШИРИКДАР

1. Чигатоий хонларининг Олтин урда таъсиридан куги- лиш учун олиб борган кураши (Олгу, Барокрсон) ва улар кандай натижа берди?

2. Чигатой улусининг Эрон билан муносабатлари кай тарзда кечган?

3. Кдйду ва унинг юрт ободончилиги йулида килган ку­раши нимадан иборат булди?

4. Кепакхон утказган исло^отлар ва уларнинг ахамияти нимада эди?

5. Кепакхон утказган ислох,отлар ^акдца реферат ёзиб беринг.

6. Чигатой улуси качон икки му ставил давлатга ажралиб кетган? Булинишнинг асосий сабаблари нимада?

22www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Т у р т и н ч и д а р е :

ЧИГАТОЙ УЛУСИНИНГ XIV АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДАГИ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ

АХВОЛИ

XIV асрнинг 40—50 йилларида Чигатой улусининг гарбий (Мовароуннахр) кдемида хам, унинг шаркдй ва шаркз'ш-шимолий кдсми (Мугилистон)да \ам иж­тимоий-сиёсий вазият баркдрор эмас эди.

Мовароуннахрда утроьушк хаёт тарзи, махаллий хал к, билан якднлашиш ва марказлашган давлат та­рафдорлари булган турк-м>тул феодаллари ва аксинча, кучманчилик хает тарзини ёкдовчи ва феодал тарк;ок,- лик тарафдорлари булган феодал гурудлар уртасидаги зидциятлар кучайиб кетди. Натижада Чигатой улуси икки мустакдл давлатга ажралиб кетди.

Шунга к;арамай, кучманчилик ва феодал таркркдак тарафдорлари бу билан тиниб-тинчиб кетмадилар. Улар Мовароуннахрнинг утрок, ахолисини талон-тарож ва экинзорларини пайхон кдлишда давом этдилар. Бу йулда улар хатто ÿ3apo келишмовчиликлар ва ракрбат- ларни хам йигаштириб куйиб, кечаги душманлар ит- тифок^а келдилар. Юк;орида Чигатоий шахзодалардан Ясовурнинг элхон Улжойтухон билан келишиб, унинг куллаб-култикдаши билан, 1316—1317 йиллари Мова­роуннахрнинг жанубий вилоятларини босгани ва тинч ахолини талон-торож кдлгани эслатиб утилган эди. 1323 йили элхонийларнинг Хуросондаги ноиби Есудор ÿntn Чигатойхоннинг набираси Никпай билан куши- либ, бир туман аскар билан Бухоро устига юриш кдл- ди ва уни талон-торож этди. Есудор угил билан Ник- пайнинг аскарлари ушанда Кеш (Шахрисабз) билан Насаф (Кдрши)ни хам торож кдлдилар.

Лекин, Мовароуннахрда ÿrpoiyirac тарзи ва махал- лий ахоли билан якднлашиш сиёсатининг тарафдорла­ри хам топилиб к;олди. Бу киши Чигатой улуси (унинг гарбий кдсми) хукмдори Козонхон эди. У улус пойтах- тини Етгисувдан Мовароуннахрга кучириб угди ва Ке­пакхон хамда Тормоширинхон сиёсатини (махаллий хал к, билан якднлашиш, давлат тизимини марказлаш- тириш сиёсатини) давом этдирмокчи булди. У к;атгак,- куллик билан мугул феодалларининг узбошимчалигига чек куйиш, марказий давлат хокимиятини мустахкам-

23www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

лашга харакат кдлди. Козонхон ÿ3 сиёсатини[ к;атгик,- куллик билан утказа бошлади. Мирзо Улугбекнинг сузларига к,араганда, «К,озон султон ибн Ясул углом салтанат яловини баланд кутаргандан кейин, катта амирлардан купчилиги ва ул\т нуёнларнинг аксарияти хаёт богидан улок^ириб ташландилар». Куриниб ту- рибдики, хонга эргашмаганлар жисмоний йук, кдлиб ташланганлар.

Крзонхоннинг нияти к,атъий эди: У Чигатой улуси­нинг бу катта, ш^гисодий ва х,арбий-стратегик ах,ами- ятга эга булган к^смини узи бошк,армок^и эди. Шу мак,садда у хрзирги Кдршининг гарб тарафида, ундан икки кунлик масофада узига Занжир сарой деб атал- ган му^гашам бир к,аср курдирди ва уни давлатининг бош кароргох^аридан бирига айлантирди. Крзонхон дастлаб кучманчи турк-мУгул феодалларини тийиб куйишга ва мамлакатда XIV асрнинг 40-йил бошлари- дан кучайиб кетган феодал тарк,окутк, талон-торож- ларга бир кдцар чек куйишга муваффак, булди. Лекин, барибир, булмади. К,озонхон талон-торожлик ва мумай Улжа оркасида бойлик орттирувчи кучманчиларни тийолмади. Улар баланд мартабали ва нуфузли амир­лардан амир Кдзаган билан бирикдилар.

Амир Кдзаган \ам, К,озонхон х,ам атрофига куч йота бошладилар. Мамлакат уруш хавфи остида колди.

Маълумки, улусда куп замонлардан бери хонлик маснанида Чингизхон авлоди, амир ул-умаролик ман- саби барлос кабиласининг йулбошчиси кулида эди. Улусдаги энг кучли турт к,абила: орлот, жалоир, к;овчин ва барлос ичида энг кучлиси ва нуфузлиси ÿnia барлос- лар эдилар. Орлотлар асосан Балх ва унга тобеъ булган ерларда, жалоирлар Хужанд вилоятида, барлослар эса Кашкдцарё во\асида истик;омат кдлардилар. Аммо амир Беркал (Амир Темурнинг иккинчи аждоди)дан кейин барлосларнинг мамлакатдаги нуфузи синди. Амир Беркалнинг угиллари амир Тарагай билан Хожи барлос амир ул-умаролик мансабини юк,орида тилга олганимиз амир Казаганга олдириб к^йдилар. Хожи барлос устамонлик кдлиб Кеш вилоятининг хокимли- гини кулга киритиб олди. Аслида, ёввош ва кунгли юмшок, булган Тарагай бахддир булса, Козонхон лаш- карига юзбоши булиб к,олди, халос.

Амир Кэзагон зУр харбий истеъдодга эга булиши билан бирга, уткир сиёсатчи, удцабурро ва Улгунча айёр одам эди. Улусда амир ул-умаролик олий манса-

24www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

бини кулга киритиб олгандан кейин, бор кучи ва ис- теъдодини ишга солиб, бундан баландрок мартабага кул узатди. Бировга амал, бошкасига мулк бериб, ат- рофига садокатли одамларни йт а бошлади. Хон булса салтанатнинг огар юмушларини елкасига олиб тиним билмай фаолият курсатиб турган амир ул-умародан бошда чексиз миннатдор булди. Амир Кдзаган булса шу йул билан тез орада улуснинг бообру ва нуфузли кишисига айланди.

Козонхон амир ул-умаронинг асл ниятини анча ке- чикиб пайкади. Хокимият аста-секин кулдан кетаётга- нини пайкади. Кеч булса-да отини камчилаб колди. Амир ул-умарони ма^в этиш, \еч булмаса нуфузини синдиришга бел боклади.

Кискаси, улус беклари очивдан-очик карама-кар- ши икки гурухга булиндилар. Хондан норози булган- лар соли саройга1 бориб, амир Кдзаган билан бирик- дилар. Амир ул-умародан норози булганлар эса, Кар­ши ва Занжир саройга келиб хоннинг атрофига уюш- дилар.

Хуллас, Чигатой улуси катта уруш гирдобига тушиб колди. Охир-окибат икки уртадаги зиддият урушга олиб келди. 1339 йили Темур копугаинг2 жанубий та- рафида жойлашган Дарайи занг мавзеъида Козонхон билан амир Казаган Уртасида катга уруш булди. Бу урушда амир Кдзаганнинг омади келмади. Козонхон отган Ук амир Кдзаганнинг кузига келиб санчилди ва уни бир умрга кур кдпди. Одатда сардорнинг огар ярадор булиб колиши, ёки улдирилиши урушнинг так* дирини \ал кдпарди уша замонларда. Мулозимлари амир ул-умарони зУр кдйинчилик билан жанг майдо- нидан олиб чикдилар. Амир ул-умаро cof колган бир кдсм аскари билан Соли сарой тарафга караб чекин- ди. Шу тарика Козонхон ашадций душмани устидан Fana6a козонди. Амир ул-умаро эса, тиниб-тинчимади. Кулай фурсат келишини пойлаб юрди. 3ÿp бериб янги лашкар йигишда давом этди, булажак урушга хозирлик курди.

Нихоят, амир Казаган кутган пайт келди. 1346 йил­нинг киши каттик келди. Одамлар хам, чорва хам

' С о л и с а р о й — Амударёнинг унг сохилида жойлашган кишлок,- Хозирги Сурхондарё вилоятига карашли Сарой kjiuliiofh.

2 Т е м и р к; о п у F — Дарбанди Ошанин, Темир кралка номлари билан \ам машхур булган манзил. Бойсунтогда жойлашган; узунлиги тахминан 3 км, эни 20 метр булган дара олдига курилган темир дарвозалар.

25

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

кийналди. Хоннинг Карши чу;гида турган куп оти, моли ва куйларининг катта к,исми ушанда совукдан нобуд булди. Амир ул-умаро бундан фойдаланиб кол­ди. У К^рши устига лашкар тортди. Икки уртада к,ат- тик, уруш булди. Бу сафар галаба амир Казаганга на- сиб этди. Козонхоннинг узи шу урушда халок булди.

Карши остонасида 1346 йил kjiiu этаклаганда булган мана шу урушдан кейин Чигатой улусининг ихтиёри амир Казаган ва унинг тарафдорлари булган кучманчи феодаллар кулига утиб крлди. Лекин, турк- мутул к,авмлари уртасида хукм суриб келаётган ёсо ва юсунга1 кура, у Узини хон деб эълон кдполмади.

Чунки у Чингизхонга авлод эмасди. Шунинг учун у хонликка муносиб одамни Чигатойлар орасидан кддир- ди. Лекин амир ул-умаро топганини тахтга упдизгиси келмади. Аксинча, Чигатойларни тожу-тахт теварагидан йирокдаиггирди. Хонликка муносиб одамни Угадайхон авлоди орасидан топди. Тахтга Донишмандчахон деган одамни угк^зди (1346—1348) ва уни бир кртирчокда ай- лантириб, хукуматни узи бошкдрди. Лекин Донишманд­чахон \ам анойилардан эмас экан. Орадан K ÿ n вак,т утмай икки уртада келишмовчиликлар бошланди. Охи- ри, икки йилча вак? утиб, 1348 йили амир ул-умаро До- нишмандчахонни дорулбакрга2 жунатди.

Амир Казаган энди, Чигатойлар билан тил топмок,- чи булди ва шахзода Буёнкулини тахтга ущизди. Янги хон Донишмандчахондан зийракрок, ва хушёррок, чик,- ди. У амир ул-умаро билан муросаю мадора йулини тутди, у билан бамаслахат иш тутди. 1351 йили, унинг гапига кириб, Хирот устига кушин тортди ва Жайхун- нинг сул сохилига утди. Лекин бу уруш Буёнкулихон билан амир Казаганга муваффакдят келтирмади. Чига­той лашкаридан анча-мунча одам Улиб, купи захмдор булди. Шундан кейин хон амир ул-умаронинг сузла- рига кирмай куйди. Салтанат тизгинини Уз кулига олиб, мустакдл иш тутадиган булиб крлди. Охир- окибат хон билан амир ул-умаронинг муросаси ке- лишмай к;олди. Улар бир-бирини уртадан кутариб ташлаш пайига тушиб крлшцци.

Бир йили, кэдрчиллама кдш пайтида амир Казаган мулозимлари, хизматкорлари ва бир гурух аскар олиб,

' E c o в а ю с у н - турк-MÿFyn халк^ари орасида x v k m cvnraH ™hvh- коидаларнинг мажмуьи. лукм сурган конун-2Д о р у л б а к о — абадий уй, нариги дунё.

26www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

енгил-елпи куролланган \олда, Жайхуннинг нариги тарафига утди ва Арханг саройнинг' машхур тУкайзо- рида шикорга киришди. Буёнкулихоннинг айгокчила- ри эса Соли саройда шикор хусусида ran бошланган куниёк, Кдршига одам юбориб, хонни бундан огодпан- тирдилар. Хон эса, бунинг чора-тадбирини куриб куйган эди. Унинг одамлари амир ул-умаро билан изма-из дарёдан утиб, уша тукайзорга урнашиб олиш- ган эдилар. Шикор карийб бир ой давом этди ва мул булди. Кунлардан бир куни, шикор кдзиган бир пайт- да, амир ул-умаро ёввойи тунгазни кувиб кетаётиб хоннинг одамлари куйган пистирмага дуч келди ва урёт умокдцан Бурулдой мерганнинг Угли Кутлук Те­мур отган к,азо Укига мубтало булди. Дахшатомуз бу вок^еа машхур тарихчи олим Шарафуддин Али Яздий- нинг маълумотларига Караганда, 1355 йили кишда со- дир булди.

Амир Кдзаганнинг мурдасини Соли саройга олиб бориб ерга куйдилар. Лекин, шундан кейин дам амир ул-умаролик мансаби барлосларга тегмади. Амир Кд- заганнинг тарафдорлари куп эди. Улар мархумнинг угли амир Абдуллани Самарканддан олдириб келиб, отасининг маснадига уткиздилар.

Амир Абдулла ишнинг кузини билишда отасидан утса Утарди, лекин колишмас эди. У хоннинг хам иззат- ХУрматини урнига куйди, амирларнинг хам кунглини топди. Улардан хеч нарсани аямади. Шу сабабдан тез орада унинг тарафдорлари купайди. Амир Абдулланинг кдлган катга ишларидан бири шу бупдики, 1357 йили пойтахтни Кдршидан Самарканд га кучиртириб олиб утди, чунки Самаркандца унинг тарафдорлари Кдрши- дан кура купрок эди. Шундан кейин амир Абдулла Буёнкулихонни бир ёклик килиш пайига тушди. Ора- дан бир ярим — икки йил утиб (1358 йили) у хонга Карши фитна уюштирди. Амир ул-умаронинг одамлари тун ярмидан огганда хоннинг харамига бостириб кириб уни, хотин-бола-чакалари билан кушиб, тирцан утказ- дилар. Шу билан у олий хокимият сари интилиш йули- да Узига туранок булиб турган яна бир ракибини барта- раф кдпди.

Амир Абдулла Буёнкулихоннинг Урнига Чигатой- хон наслидан булган, лекин хали балоратга етмаган

1 А р \ а н г с а р о й — Амударёнинг с£л тарафида жойлашган ва Балхга карашли вилоят. Хазрат имом деб \ам аталади.

27

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Темуршохни тахтга утс^изди. «Тарихи арбаъ улус»да аи- тилишича, у Есу Темурхоннинг угли экан..

Лекин, амир Абдулла барибир, кузлаган ма^садига етолмади. Kÿn утмай, узи хам, хон Баён сулдус ва Хожи барлос уюштирган фитнанинг курбони 6ÿ-ЛИ1ДДИ.

Шунга карамай, Баён сулдус билан Хожи барлос улусни тизгинлаб ололмадилар. Тез орада мамлакат ÿHra якдо мустакдгс бекликга булиниб кетди. Масалан, к,адимдан амир Темурнинг аждодларига тегишли булган Кеш ва унинг туманлари Хожи барлоснинг кулига утиб крлди. Хужанд вилоятида Боязид жалоир узини мустакдп хукмдор деб эълон ьуилди. Балх билан унга к^арашли ерларда Улжой Буго сулдус мустакдллик байрогини тикди. Шибиргон вилоятида найман к,ав- мидан чик^ан Мухаммадхужа узини хркими мутлак, деб эълон кдлди. Хутталон билан Арханг сарой вило- ятларида амир Кайхусрав билан Улжойту Аперди мус- так^илликдан дам урдилар. Самарканд вилоятига кдрашли Тотканд билан Сарипулда Хизр Ясовурий бош кутарди.

Шундай кдлиб, XIV асрнинг 50-йиллари охирига келиб Чигатой улуси феодал таркркдак огушида крлди.

Чигатой улусининг шаркай к^исмида (Мугилистон- да) хам ижтимоий-сиёсий вазият шунга ухшаш эди. Бу ерда хокимият д у б л о т (дукуют «мугулча «чулок,» дега- ни) амирлари кулида эди. «Тарихий Рашидий» муал- лифининг сузларига Караганда, дуглотлар аслида Окрув (Шаркай Туркистон)лик булиб, Чингизхон Тур- кистонни истило кдлгандан кейин унинг катта к*исми- ни дуглотларнинг йулбошчисига инъом к^илган экан. Дуглотларнинг йулбошчисига инъом кдлинган бу ер- ларни «машлай суба» — «афтобру», яъни «офтобга кдраган улка» деб атаганлар. Улка тарихчи Мухаммад Хайдарнинг маълумотларига кура, кун чик^иш, яъни Шарк* тарафда, Кавсан ва Борскул билан, кун ботиш, яъни Fap6 тарафдан Фаргона мамлакатининг этагида жойлашган Сомгур ва Чуъучашон билан, шимолда Ис- сикдул, жануб ва шарк, тарафдан Харракрн ва Сор ал- уйгур билан чегарадош булган. Унинг катга шахарлари Ок сув, Кошгар, Хутан, Ерканд, Косон, Ахсикат, Ан- дижон, Отбоши эди.

Манглай субанинг марказий шахари дастлаб Оксув, кеиин Кошгар булган.

Дуглот амирлари орасида машхури Бойдархондир,28

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Угадай к,оон номидан Шаркдй Туркистонни идора кдлиб, Кайдухоннинг хизматида булган. 1306—1307 йили Байдархон Чечанхон тарафида туриб, исёнчи Чигатой шщзода Чопарга к,арши урушда кдтнашган ва Шаркай Туркистонни \ ш Узига кдратиб олишда Дува Чечанхонга ёрдам берган. Дура Чечанхон бунинг эва- зига Бойдарга Еттисув Улкасини инъом кдлган. Шун­дан кейин дуклот амирларининг ерлари икки баробар- га купайди.

Бойдар вафот этгандан кейин Урнига тунгич Угли амир Тулак ултирди. Ундан кейин хркимият тепасига Бойдарнинг кенжа Угли Пуладчи маснад нишин булди. Шундан бошлаб Мугулистонда дуглот амирларининг нуфузи янада ортди.

Амир ПУлодчи 1348 йили Булжа тарафдан Оксувга Эсон Бук,ахоннинг кувгинликда тугилган Угли Туклук; Темурхонни олиб келиб хон деб эълон кдлди. Узини эса улусбеги деб эълон кдлди. Хон билан улусбеги таркдлиб ётган улусни йотишга каттик, бел богладилар ва Мугулистонни тез орада кудратли мамлакатга ай- лантирдилар. Унга, Шаркдй Туркистондан таищари, Иртиш ва Эмилдан то Тангри t o f (Тяньшан)гача ва Борскулдан то Фаргона билан Балхаш (Урта асрларда- ги номи Кукча тенгиз) кулигача булган улкалар кир- ган.

САВОЛ ВА ТОПШИРИКДАР

1) XIV аср бошларида Чигатой улуси билан Элхонийлар давлати Уртасидаги муносабатлар к;андай кечганини сузлаб беринг.

2) Мовароуннахрда XIV асрнинг 40—50-йилларидаги сиёсий вазият кандай эди? Козонхон билан амир Казаган уртасидаги кураш ва унинг сабабларини айтиб беринг. У хакда кдокдча реферат ёзинг.

3) XIV асрнинг 40-йилларида Мугулистондаги ижтимо­ий-сиёсий вазиятни айтиб беринг. Дуглот амирларининг бунда мавк;еи к;андай булган?

29

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Б е ш и н ч и д а р е :МОВАРОУННА^РНИНГ ИККИНЧИ БОР

m ÿfyjijiap АШРАТИГА ТУШИБ КОЛИШИ

Туглук; Темурхон (1348-1363) билан улусбеги Щлодчи Мурилистоннинг ижтимоий-сиёсий мавк;еи- ни бир кадар мустахкамлаб олганларидан кейин, исти- лочилик куйига тушдилар. Хусусан, к,адимий Чигатой улусининг гарбий kjîcmh (Мовароуннахр)ни хам уз та- сарруфига киритиб олиш сиёсатини тутдилар. Уларга Мовароуннахрда ÿma пайтда хукм суриб турган ÿ3apo урушлар ва парокандалик кул келиб турган эди. MÿFywiap ÿma кулай вазиятдан фойдаланиб, XIV аср­нинг 60-йилларида Мовароуннахр устига уч бор бос- тириб кирдилар.

Мугулларнинг биринчи юриши 1360 йил феврал ойининг урталарида бошланди. Унга Турлук, Темурхон- нинг узи бош булди. Мугул кушинига катга амирлар- дан Улур Тук; Темур, Хожибек ва к,англи кдвмининг сардори амир Бекчик етакчилик кдпдилар. Сайрам ва Туркистоннинг катга йул устида жойлашган катта-ки- чик к^шлокдари мугулларга к;аршилик курсатмай тас- лим будцилар. Сирдарёнинг унг сохдпида жойлашган кдлъалар ва Kjtuuioiymp хам мугул лашкарига деярлик к,аршилик курсатмадилар. Улур Тук, Темур, Хожибек ва амир Бекчик кушини билан Сирдарёдан хам талофат курмай утиб олдилар. Туглук, Темурхон катга лашкар- ни Хужандга к,арашли Чанок; булок; деган ерда тухтат- ди ва унга бир неча кун дам берди.

Туглук; Темурхон шу ернинг узида амирлари билан Киск;а харбий кенгаш утказди. Кейин Мовароуннахр- нинг ичкари туманларига к,араб юрдилар. Туглук; Те­мурхон Хужанд хам, Мовароуннахрнинг бошк,а к;алъа- шахарлари хам мурулга жангсиз таслим булади, деган фикрга келди ва шу ердан уларнинг хукмдорларига, кучманчи ва ярим кучманчи к;авмларнинг бошликда- рига чопар юбориб, уларни сузсиз таслим булиш ва мурул хонининг хизматига келишга даъват кдпди.

Ана шундай огар дамларда Мовароуннахр амирла­рининг боши к,овушмади. Уларни бирлаштириб, уму- мий душманта к,арши отлантирадиган одам топилмади. Аксинча, уларнинг бир кисми очицдан-очик; Тутл у к, Темурхон тарафига утиб кетди. Масалан, Хужанд хокими Боязид жалоир мурул кушини Сирдарёдан

зоwww.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

утганини эшитган \амоно Турлук Темурхоннинг ис- тикболига шошилди ва тиз чукиб таслим булиб, унинг хизматига кирди. Хожи барлос ва унга ухшаш бир гурух амирлар мол-мулкини ва халкини уз холига таш- лаб, Балх ва Хуросон тарафларга караб кочиб к,олиш- ди. Ушанда Темурбек юрт омонлигини кузлаб, мугул хони хузурига келди. Ахир душманнинг тошида булгандан кура унинг ичида булган маъкул эди.

Ушанда мугуллар Кдрши ва Хузор (Рузор)гача бор- дилар, лекин ундан нарига утмадилар. Аммо, теварак- атрофдаги кишлокларни беармон талон-тарож килди­лар.

Куп утмай, Мурулистон амирлари орасида ихтилоф чикди. Турлук Темурхон Мовароуннахрда >тли Илёсху- жани колдириб, узи зудлик билан Мурулистонга кай- тишга мажбур булди.

Шундан кейин мугуллар Мовароуннахрнинг бошка нохияларига, масалан, Термиз, Хоразм ва Фаргона та- рафига боролмадилар.

Орадан бир йил утгач, 1361 йилнинг январ ойида, Туглук Темурхон катга лашкар билан яна Мовароун­нахрда пайдо булди. Бу уларнинг Мовароуннахрга килган иккинчи юриши эди. Иккинчи сафар хам ай- нан 1360 йилдагидай булди. Туглук Темурхон ва мурул кушини Сирдарёдан утиши \амоно Боязид жалоир хоннинг оёги остида тиз чукди. Хоннинг мавкаби Са- марканддан бир манзил (карвон бир кун ичида босиб утадиган йул; 21—28 км. га тент) колганда урда куриб ултирганда Баён сулдус билан Хожи барлос хам бош эгиб келиб, Туглук Темурхоннинг хизматига ёлланди- лар. Лекин хон уларни, утган йили гарданкашлик. кил- ганликлари учун кечирмади. Бир-икки кун уларни сийлаган булди: уларни бир катор сарупо ва от билан сийлаб, амирлари сафига кабул килганини маълум кдпди. Кейин Туглук Темурхон аввал Боязид жалоир- ни, cÿHr Баён сулдусни жаллоднинг калига топширди. Буни куриб, Мовароуннахрлик амирларни вадима бос- ди. Кутглари хон кабулидан чикишлари билан т$три келган тарафга караб кочиб колдилар. Хожи барлос бола-чакалари ва мулозимларини олиб яна Жайхун та­рафга кочди, Хуросонга Утиб кетди ва бир умрга ÿ3 юртидан бадарга булди. Амир Хусайн Хисор вилоятига Кочиб бориб, унинг мустахкам деворлари оркасига яшириниб жон саклади.

Турлук Темурхон колган гарданкаш амирларни бит-31

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

тама-битга босиб уларни йук, кдлмоцчи булди. Кд.\ра- тон кишнинг изгарин совугига к,арамай, Хисор устига, амир Хусайнга к,арши кушин жунатди. Икки уртада — мугуллар билан амир Хусайн уртасидаги уруш Вахт дарёси ёк,асида содир булди. Икки кун давом этган огар жанглардан кейин амир Хусайннипг кули баланд келди, лекин бахтга к,арши, мугуллар чекинишга юз тутиб турган бир пайтда, Хутталон \окими амир Каи- хусрав бор аскари билан мугуллар тарафига утиб кет­ди. Бу \ол икки Уртада давом этиб турган урушнинг такдирини \ал кдлди-куйди. Амир Хусайн уруш бой берилганини англаб, ихтиёрида к,олган бор аскари би­лан Хисори шадмонни тарк этди ва Балхга к,араб к,оч- ди. Мугуллар уни Кундузгача таък^иб кдлиб бордилар, лекин тутолмадилар. Мугуллар к,ишнинг кдлган кре­мнии Кундуз билан Толк,онда утказиб, 1361 йилнинг ба^орида истилочилик урушини давом эттирдилар. Ушанда, мугуллар жанубий Туркистон (\озирги Афго- нистоннинг шимолий щсми)ни, яъни Жайхун ^ир- гокдаридан то Хиндукуш тоганинг шимолий этакла- ригача булган ерларнинг катга к^смини босиб олдилар ва уни беармон талон-тарож кдлдилар. Лекин, бари- бир, бу ердаги халкдарни буйсундира олмадилар ва Уша йили кузда Мовароуннахрга к,айтишга мажбур булдилар.

Туи1ук Темурхон уша 1361 йилнинг кузида Хисори шодмонга доким этиб куйилган Баён сулдусни \ам кдтл этгирди. Тарихий манбаларнинг гуво^лик беришича, бунга Баён сулдуснинг гарданкашлиги сабаб булган.

1362 йилнинг кузида Туглук, Темурхон лашкарнинг катга кзисмини олиб шошилинч равишда Мугилистон- гд к,айтди. Бунда мамлакатда кучманчи феодаллар кутарган исён, Ок, Урдадаги баъзи хукмдорларнинг гамиллаб к;олгани сабаб булди. Мовароуннахрда яна Илёсхужахон к,олдирилди.

Лекин, барибир, мугуллар 1360—1362 йиллар ичида олиб борган урушлари ок^батида Мовароуннахр усти- дан уз хукмронлигини тулик, Урната олмадилар. Улар мамлакатнинг мустахкам кургонлари ичига Урнашиб

эл-юртни зулукдай сурдилар. Темурбек ва амир дусайннинг биргалашиб олиб борган кураши мугул- ларни мамлакатдан кувиб чикдришга имкон бермади.

Мугулларнинг Мовароунна)ф устига кдлган учинчи хуруяш 1365 йилнинг илк бах;орида юз берди. Унга 1363 иилдан бери отаси (Туглук, Темурхон) Урнида хон

32www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

булиб ултирган Илёсхужахон бошчилик кдлди. 1365 йилнинг 20 май куни Чинос ёнидаги катга далага \ар иккала тарафнинг тумонат аскари йигилди. Бир то- монда Илёсхужахон бошлик, мугул кушини, иккинчи тарафда Темурбек ва амир Хусайн бош булган Мова- роуннахр аскари саф тортди. Бу сафар амир Хусайн хиёнатга кул урди. Жанг айни кизиб, галаба тарозиси- нинг палласи Мовароуннадр лашкари тарафга огиб ке- лаётган бир пайтда амир Хусайн жанг майдонини тарк этди. Майдонда катга мугул кушинига к,арши Темур­бекнинг бир Узи колди. Мугулларнинг катта кушинига дош бериш кдйин эди, албатта. Лашкарни бехуда но- буд к,илишдан не фойда? Шуни хисобга олиб Темур­бек \ам чекинди. Ушанда амир Хусайн Амударёнинг нариги тарафига утиб кетди, Темурбек эса ота юрти Кешга келиб тушди. Чинос ёнида мугуллар билан булган жанг 1365 йилнинг 20—22 май кунлари содир булди ва у тарихда «жанги лой» номи билан маълум.

Шундан кейин Мовароуннахрни яна мугуллар эгаллаб олдилар ва 1369 йилга кддар хукм юргиздилар.

САВОЛ ВА ТОПШИРИКДАР

1) Мовароуннахрнинг иккинчи марта мугуллар асоратига тушиб колишининг асосий сабаблари нимада?

2) MÿFyjuiap Мовароуннахрда яна уз хукмронлигини Урнатиш учун неча марта юриш кдиганлар? Уларнинг таф- силотларини айтиб беринг.

3) Б. Ахдоедовнинг «Амир Темур» тарихий романи асоси- да «Жанги лой» хакида реферат ёзинг.

III Dt И С М.

Амир Темурнинг тарих са^насига чщиши

О л т и н ч и даре :АМИР ТЕМУР ЭЛ-ЮРТ ХАЛОСКОРИ

Мамлакат яна четдан келган душман оёто остида Кол га н уша огир кунларда халк,нинг нонини еб, тузи- ни ичган амирлар жонини саклаб кочиб колдилар. Ле­кин, эл-юрт эушоячисиз колмади. Унинг огар юкини Темурбек уз елкасига олди. Темурбек мугул Моваро­уннахрга биринчи бор бостириб киргандаёк (1360 й.), \еч иккиланмай мамлакат ва халки билан бирга булди,2-1287 33

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

душманга кдрши кураш олиб боришга к;арор кдлди. Дастлабки, пайтларда кудратли душман билан бир ÿ3H курашиш имкониятига эга эмас эди. Мовароуннахр- нинг Хожи барлос, Баён сулдус, Боязид жалоир синга- ри катта амирларининг бир кдоми Туглук, Темурхон ва мугуллар Сирдарёдан утиши хдмоно, хоннинг олдига бориб тиз чуккан эдилар. Ушанда Темурбек х>ам *еч иккиланмасдан мутул хонининг хузурига боришга мажбур булди. Чунки, вазият огар ва шуни такрзо этар эди. Уша ощ> дамларда м>тулнинг асосий кучла- ри Мовароунна?фга ичкариламасдан туриб, уларни тухташиш ва эл-юртни талон-торож ва та^кдрлашлар- дан асраб колишни Узига ният кдлиб олди. Темурбек бунга маълум даражада, юкорида айтиб утилгандек, эришди. Кдска бир фурсат ичида Темурбек Туглук, Те­мурхоннинг ишончини крзонди. Хон унга ота юрти булмиш Кешни, то Жайхун буйигача булган ерларни хам кушиб берди ва унинг маслахати билан иш тута- диган булиб колди. Темурбек бир куни мугуллар амир Бекчик, Хожибек ва Улуг Тукгемир бошчилигида Кар­ши ва Хузор (Fy3op) атрофидаги кдшлокларни талон- торож кдлганини хонга арз кдлганида хон амирларни тийиб куйган. «Тузуклар»да яна Укдймиз: «(хон) амир- ларга бундан буён Мовароуннахрга боришларини манъ кдлди».

Туглук, Темурхон Мугилистондаги носозлик ва ай- рим бекларнинг исёни туфайли Мовароуннахрни Угли Илёсхужахонга топшириб, узи юртига кдйтиб кетган- дан кейин (1360 й. кузда), Темурбекнинг Илёсхужахон билан муросаси келишмай колди. Хон уни катга амир- ликдан четлатиб, сипохийгир (кушин тУпловчи) этиб тайинлади. Бош амирлик лавозимига Узининг эски со- дак амири Бекчикни тайин кдлди. Кейинча хон ва амир Бекчик чорасини топиб, Темурбекни йУкотиш пайига тушдилар. Темурбек кейинча бундай эслайди: «Улар (Илёсхужахон билан амир Бекчик — Б. A .) TyF- лук Тем^фхонга хат ёзиб «Темур бизга кдрши исен тигини кутарди», дедилар. Хон бу ёлгон гапларни чин хисоблаб, мени ЙУкотиш хакдда ёрлиг юборди. Бу ерлиг менинг кулимга тушиб колди. Ундан улимга махкум этилганимни билиб олдим».

Шундан кеиин Темурбек фурсат топиб Илёсхужа- хоннинг Урдасини тарк этди; бирмунча вакг Хоразм ва Туркманистон чулларида жон саклади. 1362 йили амир дусайн билан кушилди ва теварак-атрофда юрган баъ-

34

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

зи амирларни хам туплаб, мугуллар га кдрши курашни давом эттиришга карор килди. Шу мак,садда улар, Те­мурбек билан амир Хусайн, Балх жилгасида куч туплай бошладилар. Kÿn утмай, мугуллар Амударёнинг cÿл сохилида пайдо булдилар.

Иттифокчилар — Темурбек билан амир Хусайн Абу Саид ва Мингли Буга бош булган уч минг кишилик мугул кушинини шу ерда (Балх жилгасида) тор-мор келтирдилар. Бу — уларнинг мÿFyллap устидан козон- ган биринчи катга галабаси булди. Шундан кейин улар Балхни \ам эгалладилар.

Темурбек ва амир Хусайннинг бу галабаси тез ора- да Мовароуннахрга хам ёйилди. ToFy тош ва чулу биё- бонларда яшириниб юрган амирлар харакатга келди- лар. Уша кунлари уларнинг баъзилари: Сулаймон бар­лос, амир Мусо Темурбек билан амир Хусайнни кдда- ришиб Термиз атрофига келдилар. Агар Темур билан Хусайн улар билан кушилиш чораларини курганлари- да иш бошкача булур эди — ÿiua 1362 йилиёк мамла- катни мугулдан озод кдлиш мумкин булур эди. Лекин амир Хусайн тамом узгариб колди. Темурнинг «зудлик билан Жайхундан утиб амирларни топайлик», деган таклифига у «Биз куббатулислом Балхда колишни их- тиёр кдлдик», — деб жавоб кдпди. Темурбек бу мута- каббир, тангназар, шухратпараст одамни яхши билар- ди. Шунинг учун унга бир нима деб ултирмади, ку­рашни хозирча бир узи давом этдиришга карор кдлди. Уша йилнинг кузида дарёнинг нариги сохилига утиб мугулнинг Пули сангинда1 турган катта кушинига какщатгич зарба берди. 1363 йили у Темир копугцан Утиб, яна бир-икки ерда мугулни енгди. Уша 1363 йили у хатго ота юрти Кешни хам кулга киритди; шахарнинг бузилиб кетган ерларини тузатиш ва таъ- мирлашга киришди. Сунг мамлакатдаги умумий вази- ятни билиб келиш учун Карши, Самарканд, Бухоро ва Хужандга хабаргирлар2 жунатди.

Орадан икки-уч кун утиб, хабаргирлар Илёсхужахон катга кУшин билан Каршидан утиб, Кеш тамон келаё- тибди, деган хабар олиб келдилар. Кешнинг калъаси бузилиб ётган эди. Башарти мУгул Кешга якднлашгу- дай булса, Темурбек озгина одами билан у билан кура-

' П у л и с а н г и н — Хисор вилоятида Сурхоб дарёсининг c$ta ирмоги булмиш Оби Хингов устига курилган тош icÿnpHK.

2Х а б а р г и р — хабар топиб келувчилар.

35

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

шиигга к.одир эмас эди. Шунинг учун хам у одамларини олиб Кеш атрофидаги TOF-тошларга чикиб кетмок^и булди. Лекин эртаси куни Самарканд тарафлардан кел­ган бир савдогар «Туглук, Темурхон вафот этибдур ва Улуг Тукгемур билан амир Хомид Илёсхужахонни олиб Мугулистонга жунаб кетубдурлар, мугул аскари эса Тошарикдан оркасига кдйтиб кетибдур», — деган хабар олиб келибдир. Темурбек буни Оллох таолонинг унга ва Кеш халкига курсатган инояти деб билди.

Уша кунлари Темурбекнинг йигитлари бориб Хузор- ни \ам озод кдлдилар. Йигитларга икки кун дам берил- гандан кейин Жигдалик калъасига бориб, уни лашкар- го\га айлантирди, чунки бир тарафи Термиз ва иккинчи тарафи Самаркандга олиб борадиган йул устида жой­лашган бу ер хар жихатдан кулай эди. Орадан бир хафта утар-угмас Кешга келишда Темир копурда колдирган йигитлари хам келиб кушилдилар. Кдрк кун мукадцам Шер Бахром бошчилигида Балжуонга жунатилган аска­ри хам Жигдаликка етиб келди. Мухими орадан бир- икки кун угиб-утмай икки минг аскар билан амир Хусайн хам Балхдан келиб, Темурбекка кушилди.

Эртаси куни Темурбек билан амир Хусайн кушин- ни олиб Хузорга келдилар ва йигитларини булажак жангларга тайёрлашга киришдилар, лекин булмади. Уч кундан кейин катга мурул кушини амир Кррахужа ва амир Хомид бошчилигида Хузорга якинлашиб к,олга- ни хакдца хабар олинди. Шу атрофда икки уртада кат- тик; уруш булди. Жанг o f h p кечди. Иккала тараф хам катта талофат курди, лекин ралаба, барибир, Темурбек билан амир Хусайн тарафда булди.

Темурбек билан амир Хусайн мурулларга Оби ёмда Хам катта зарба бердилар, мурулларнинг к°лган-кут- ганлари Хужанд тарафга караб кочдилар. Хуллас, уша йили мугуллар Тошкентдан хам кувиб чикарилди.

Лекин, хуррият нашидаси узокка чузилмади. Илёс­хужахон 1364 йил мобайнида каттик харакат килиб, катта кушин туплади ва 1365 йилнинг бахорида яна Мовароуннахр устига бостириб кирди. Темурбек Темир Копушинг шимол тарафидаги Улкаларда, амир Хусайн унинг жанубидаги ва Амударёнинг нариги сохилига жойлашган ерларда уз мавкеъини анча мустахкамлаб олган эдилар. Лекин, мурул барибир сон жихатдан кат- тарок кушинга эга эди. Икки уртадаги уруш Чинос атрофидаги катга майдонликда 1365 йил 22 май куни тонгда бошлавди. Аксига олиб, бир кун аввал чошгохда

36www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

осмонни кора булут коплаб, жала куя бошлади. Ёмиир эртасига хам -г/хтамади. Жанг майдони боткокдикка айланиб, отлар тиззасигача лойга ботиб кетадиган булиб колди. Шунга карамай, Темурбекнинг йигитлари жон олиб-жон бериб урушдилар. Темурбекнинг куши- ни мугулларнинг Шамгун нуён бош булиб турган баронгорини улокгириб ташлади. Рудда (марказда) тур­ган Илёсхужахон хам чекинишга юз тутди. Афсуски, галаба якин булиб турган бир пайтда амир Хусайн яна сусткашлик килди. К^шинини турган жойида тухтатиб, хиял утмасдан жанг майдонининг четига чикиб олди. Темурбекнинг куп бора килган хитоб ва чакирикдари- ни жавобсиз колдирди. Темурбекнинг сунгги чопарига эса «Ёгий билан чопишиб Улишга тайёрман, лекин боткокка ботиб Улишни истамайман», — деб жавоб кайтарди. Кейин кУшинини олиб Сирдарёнинг нариги тарафига (жануб тарафига) утиб кетди. Шундан кейин Темурбек хам жангни тухтатиб, чекинишга мажбур булди, «Зафарнома»да ёзилишича, амир Хусайн шу Кадар куркиб кетган эдики, хеч ерда тухтамай тугри Соли саройга кочиб борди. Уни шу кадар вахима босган эдики, у Соли саройда хам тухтамай, тугри Амударёнинг нариги сохилига кочиб угди ва t o f орали- гада жойлашган Шабартуга1 кочиб бориб яширинди.

Темурбек Ушанда дастлаб, Самаркандга чекинди. Лекин, у ерда жон сакдашнинг имкони йук эди. Шахар Чингизхон хуружидан (1220 йилдан) бери ярим вайрона булиб ётган эди. Унинг на девори ва на бирон бутун истехкоми бор эди. Шу сабабдан, у колган-кутган аскари билан тугри Кешга борди. Аммо у ерда хам кололмади. У хам Амунинг нариги сохилига утиб кетди. MÿFyjuiap эса жиддий карши- ликка учрамай, мамлакатнинг ичкарйсига бостириб киришда давом этдилар.

Мавзу учун кушвмча материал Жанги лой

(1365 йил илк бздор)

%иш т уга б 6œçop уз жамолидан оламга гузаллик ба- шшлаган бир пайтда (1365 йил илк бахррда) му/уллар-

1 Ш а б а р т у - X инд у куш девонида жойлашган манзилго\.

37www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

нинг бир ерга тупланганлиги у^ацида хабар олинди. Хаз­рат сщибцирон амир Хусайн хузурига чопар юбориб, уни юз берган воцеадан огох, цилди. Амир ХУсайн Амир Те- мурга лашкарнинг илюр jçucmuhu тузиб wiFopnaô бори- шини буюрди. Хазрат сох,ибщрон Пулод Буго, Зинда Чашм ва боища лашкар билан йулга чицди ва Oiçap мав- зеига келиб тушди. У ерда то отлар jçppduiç чицаргунча бир неча кун тухтаб турдилар. Амир Хусайн %ам лаш- карни туплаб келиб, Хужанд су видан1 утди. Душман лашкарининг манглай (илюр) цисми ящнлашиб келди. Хазрат сох;ибцирон Чинос билан Тошкент уртасига ке­либ тушди. Унинг амри билан пиёдалар олдига четан тутдилар. Амир Хусайн хрм етиб келди. У лашкарини сувдан утказиб, шу ерга жойлашди. Душман Бодом суви2 ëiçacmu эгаллади. Шу пайт амир Хусайн уз амирларига нисбатан бадгумон булиб, авзойи узгарган эди. Амирлар ва аркони давлатнинг х;ам иккиланмай амир Хусайнга булган ишончлари йщолган эди.

Уша куни хрр икки томон лашкарининг цоровулла- ри бир-бирларига яцинлашдилар. Муборак рамазон ойи- нинг аввалида (1365 йил 16 июнда) тарафлар саф ростладилар. Амир Хусайн унг цулда турди. Хапбулда орлот цабиласидан Тилончи 6coçodup турди. Крровулда амир Улжойту, Шер Баером, Пулод Буро, Фар^од, Малик ва уларга ухшаган номдор ба^одирлар турган эдилар. Хазрат сох;ибщрон чап цанотда уринлашган эдилар. У лашкарни тартиб-интизомга келтирди: Ханбулга амир Сор EyFOHU тайин цилди. ХиРовУлга Темирхужа урлонни жойлаштирди. Амир Жоку барлос, амир Хожи Сайфиддин, амир Мурод ва Аббос бахрдир- лар лашкарнинг■ гул (wiFop) jçucmuhu ташкил этдилар.

Улар цатъий азму rçapop, зур тиришиш билан душман устига юзландилар, лекин тусатдан хдво узгарди. Осмон- ни tçopa булут tçon/габ, tçammutç ёмрир ëFa бошлади. Камон ва ÿiçfiap шу даражада ивиб кетдики, уни дуилманга отиш мумкин булмай цолди. Чопонлар ва этиклар ивиб битди... Лой ва балчиц шу даражада эдики, отлар уз урнидан цузю- лолмай цолдилар. Душман аскарлари намат ва жомалар ёпишиб, жойларидан цузралмай ултирдилар... Чап %анот- да турган %азрат cooçuôiçupoH душманнинг унг цанотига шикает етказибгуни жойидан улоцтириб ташлади. Илёс-

' X2 Б

К У Й и л а д ! .* ^ . WJ„.

38

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

хужахоннинг лашкари тарцалиб кетди. Унинг цанбулида амир Шонгум турган эди, у х;ам цочиб цолди...

Аммо душманнинг чап тарафда (амир Хусайн jçapuiu- сида) турган лашкари голиб келиб цувватланди ва Tu- лончи ба^одир х;амда Зинда Чашмани ъувватлашга ту- тинди. Душман лашкарининг цанбулида Шер Ажам бо- рарди. У мардоналик билан лашкарни ъувлаб, амир Хусайн турган ерга олиб бориб jçÿüdu ва амир Хусайннинг гул (wiFop) jçucm uhu урнидан цузЕатди.

Амир Хусайн душман марлуб булгани ва х;азрат сох;иб- кироннинг ралаба цозонганини кургач, яна уз лашкари олдига jçaümdu ва жойидан жилмагандай булиб турди.

Хазрат со%иб%ирон навкари Тобон ба^одирни амир Хусайн хузурига юборди ва унга: «маслсцат шулки, ит- тифок^лик билан яна бир бор душман устига бостириб борайлик ва мардонавар хужум цилайлик», — деди. Амир Хусайн бундан разабланди ва навкарга ушщриб, уни чу- нон калтакладики, у йщилиб цолди. Хазрат со%иб%ирон иккинчи марта Малик Хамдийни унинг олдига юбориб «масла^ат шулким, душман устига бостириб борайлик, бу ишда сустлик цилмайлик», деб таъкидлади. Амир Хусайн яна разабланади»... (Низомиддин Шомий. «Зафар- нома»дан).

САВОЛ ВА ВАЗИФАЛАР

1. Амир Темур ва амир Хусайннинг 1361—1365 йилларда олиб борган курашининг муваффакдятсизликка учраши са- баби нимада?

2. «Жанги лой» ^акдца cÿatnaô беринг.3. «Жанги лой» хдкдца кичик бир реферат ёзинг.

Е т т и н ч и д а р е :

САРБАДОРЛАР д а го Л О Н И

Сарбадорлар («cap» — бош, «дор» — дор; бошини дорга тикканлар) кузголони номи билан тарихда икки Kÿ3FcmoH маълум. Булардан бири 1337 йили Хуросонда булиб утган ва м$туллар зулмига карши, мамлакат ва халкдинг озодлиги ва мустакдллигини тиклашга кара- тилган кузголондир. К^зголон Сабзаворнинг Боштин кдшлопада 1337 йилнинг 16 мартида бошланди. Унинг бошланиш тафеилотини маидур тазкиранавис олим

39

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Давлатшох Самарцандий (1436—1495) бундай баён кдлган; Мугул тамгачилари (солик йигувчштари) Бош- тинга келганларидан кейин бир неча кундан бери кдшлокда жабр-зулм утказмокда; тинч а\олидан ша- роб ва махбубалар келтиришни талаб килганлар. Халк, кечаси уларнинг устига бостириб бориб, тамгачиларни улдирдилар. Сунг илк сахарда Боштин кдшлоганинг ташкдрисида дор тикдилар ва \аммаларк салла ва та- кияларини дорнинг устига куйиб тошбурон килдилар, Укка тутдилар ва узларини «сарбадорлар» (бошини дорга тикканлар) деб номладилар. Хуросон сарбадор- ларининг бошлига шайх Хасан Журий булган.

Боштинда булиб утган вокеа тез орада бутун Хуро- сонга таркалди. Хамма ерда мугул мансабдорлари, к,оро- вул ва ясовулларини улдирдилар; шахарларда турган мугул аскарини куролсизлантириб, хокимиятни кулга олдилар; ораларидан бир кишини танлаб олиб подшох, деб эълон кдлдилар. Сарбадорлар к^зголонида асосан дехконлар, хунармандлар ва кичик ер эгалари кат- нашган, 1337 йили улар Сабзаворни эгаллаб, уни сарба­дорлар давлатининг пойтахтига айлантирдилар. Сарба­дорлар Хуросонни 45 йил мустакдл идора килдилар. Давлатшох Самаркандий сарбадорлардан подшохлик кдлган саккиз киши хакдца маълумот келтиради.

Уларнинг исм-шарифлари бундай: Абдураззок, Ва- жщуддин Масъуд, хожа Али Шамсудцин, Пахлавон Хайдар кдссоб, хожа Лутфулла ибн Масъуд, амир Яхьё Каррубий, Пахлавон Хасан Домговий, хожа Али Му- айяд.

Иккинчи кУзголон хам сарбадорлар кУзголони деб аталади ва 1365 йил июн ойининг охирида Мовароун- нахрда^ аникроги Самаркандца булиб утади. Бу кузголон хам мурул истибдодига карши каратилган эди. Биз юкорида, 1365 йилнинг бахорида мутулларнинг яна Мовароуннахрга бостириб кирганликлари хакдца хикоя кдлган эдик. «Жанги лой»дан кейин улар, деярлик кар* шиликка учрамай, Самарканд устига караб юрдилар.

Самарканд ÿuia пайт чор-атрофи яп-яланг, ярим ваирона булиб ётарди. Чунки Чингизхон хуружидан кейин уни \еч ким тикламади. Бунинг устига шахарда лашкар хам иУк эди. Илёсхужахоннинг амирлари уни наизанинг учини огритмасдан эгаллашга умид богла- ган ЭД^раР- Лекин, мутулларнинг умидлари пучга чик- ди. Хаирият, шахарни хам, халкини хам химоя килув- чилар бор экан ÿma ошр кунларда. Улар халк йулида,

40

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

эл-юрт озодлиги йулида жонини фидо килишга тайёр одамлар эканлар. Уларни тарих китобларда сарбадор­лар деб аташар эканлар. Сарбадорлар ахдшнинг уч тоифаси: зиёлилар, хунармандлар ва ^арбийлар ораси­дан чикхан кишилар булиб, узлари маълум харакат дастурига эга эдилар. Улар эл-юртни карийб 145 йил- дан бери зулукдай суриб келаётган мугул боскинчила- ри ва уларнинг ма\аллий халк; орасидан чикдан ма- лайлари: катга ер-сув эгалари ва йирик савдогарлар зулмига к,арши бош кутариб, мамлакатда халк \окими- ятини урнатиш учун курашга бел боклаган одамлар эдилар.

Шахар яна мугул боскини хавфи остида колган уша огар кунларда бир умр халкнинг нонини еб, оти- ни минган ^окимлар эмас, балки уша сарбадорлар халкнинг жонига оро кирдилар. Мугул лашкари крро- вулининг1 ко рас и кури пиши билан Самарканд мадра- саларидан бирининг мударриси2 Мавлонзода, надцоф (пахта титувчи) Абубакр Калавий, мерган йигит Хур- дак Бухорийлар халкка рахнамолик килдилар.

Сарбадорларнинг етакчилари, хавф-хатар кучай- масдан, унинг олдини ола билдилар. Улар дархол ша- \ар халкини масжиди жомийга йигиб, юз берган а^волни ÿpTara солдилар. Ушанда халк якдил булиб Мавлонзодани узларига рахнамо этиб сайладилар. Абубакр Калавий билан Хурдак Бухорий унинг ёрдам- чилари этиб тайинландилар. Шундан кейин сарбадор­ларнинг етакчилари шахар мудофаасини ташкил этиш ва душман ни тор-мор этиш режасини тузиб олдилар ва курол кутаришга кодир булган барча ахолини лаш- карликка сафарбар килдилар. Сарбадорлар кечани- кеча, кундузни-кундуз демай ишлаб, шахарнинг ки- риш-чикиш ерларини мустахкамладилар; катта-кичик кучаларни у ер, бу еридан тусиб ёнига тош ва темир парчаларини уйдилар.

Эртаси куни намози бомдоддан3 кейин Мавлонзода ва унинг Уринбосарлари мухим бир карорни — шахар- да хокимият шу кундан эътиборан сарбадорлар кулига Утганлиги, божу хирож ва бошка соликларнинг микдо- ри бирмунча камайтирилгани, ислом жорий этилгани-

1 К о р о в у л - цушиннинг олд тарафи ва канотларини курик^аб келувчи махсус \арбий кием.

2 М у д а р р и с - даре берувчи; муаллим.3 Н а м о з и б о м д о д — эрта тонгда укилааиган намоз.

41

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

га 700 йил кечганига карамай, х;амон халкдан ундириб келинаётган жизя солиги' бекор килинганлиги ва кул мехнати бир к,адар енгиллаштирилганлиги хакдцаги карорни эълон кдлдилар.

Шундай кдлиб, Самаркандца хокимият халк; кулига утди. Лекин, Самарканд сарбадорлари, Хуросон сарба- дорларидан фаркли уларок,, узларини подшо.\, деб эълон кдшадилар. Хукумат ишларини жамоа булиб адо этдилар.

Ÿma куни чошгохга якдн Илёсхужахон ва мугуллар шахарнинг Шохи зинда шох кучасида пайдо булдилар. Улар шахарни лашкардан холи, бум-буш хисоблаб, ба- майлихотир келар эдилар. Куча бошида, унинг икки тарафига куйилган пистирмадагилар уларни сездирмай Утказиб юбордилар. Лекин мугуллар кучанинг у ер-бу ерига куйилган тусикдарга дуч келдилар. Ана шундай тусикдардан бири Чорсуга якдн ерда эди. Мугуллар тусикка Ут куйиб, ёндириб юбормокчи булдилар. Ле­кин кучанинг икки тарафига куйилган пистирмалар- дан ёгдирилган Ук ёмгирига дуч келиб, уларнинг купчилиги отларидан кулаб ер тишладилар.

Шундан кейин мугуллар манжаникдарни2 ишга солдилар ва шахарни бомбардимон кдлишга киришди- лар. Ушанда куп уй-жой, айникса масжиду мадрасалар вайрон кдлинди, тинч ахолидан Kÿn одам улдирилди. Лекин Самарканд ва унинг каэфамон халкд таслим булмади. Аксинча, катгаю-кичик жон-жавди билан ку- рашни давом этдирди. Уруш борган сари кдзиб борди.

Бир cÿ3 билан айтганда, боскинчиларнинг Самар­канд ва унинг халкдни тиз чукдириш учун кдпган бар- ча уринишлари бехуда кетди. Бунинг устига мугул бос- кинчилари халкнинг каргиши ва яратганнинг ка^рита учрадилар. Отлар ва бошкд чорваларига Улат касали тегиб, Kÿn отларидан ажралдилар. «Зафарнома» муал- лифи Шарафудцин Али Яздий келтирган маълумот- ларга Караганда, ушанда турт отлик мурулнинг факат битгасида от колди, холос.

Шундан кеиин мугуллар колган-кутган лашкарини олиб, мамлакатимиздан чикиб кетишга мажбур булди-

Сарбадорлар Kÿn сонли ва яхши куролланган душ­ман устидан галаба килдилар.

М ан ж Г н и Г Н'^шКОДВДа К0ЛИШ бадалига р а н га м солик,. м а н ж а н и к , - тош парчаларини отувчи махсус курилма.

42www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Лекин Самарканд сарбадорларининг лукмронлиги бир йилдан нарига утмади. Келаси йили (1366 й.) ба- хррда Темурбек билан амир Хусайн аскари билан Са­марканд атрофида пайдо булдилар. Улар Кони гилда1 жойлашдилар. Эртаси куни сарбадорларнинг етакчи­лари амирларни кутлаш учун Кони гилга келганларида амир Хусайн хиёнаткорона иш тутди. Унинг амри би­лан Абубакр калавий билан Хурдак Бухорийлар улди- рилдилар, Мавлонзодани Темурбек куткариб колди.

Мавзуга кушимча маълумот:Мавлонзода Бухорий ва Самарцавдца сарбадорлар

х,аракатининг бошланиши.

Амир Хусайн ва амир сощбк,ирон (Темур) «Жанги лой»дан чекинганларидан ва Сайхуннинг бериги сохилига утиб кетганларидан ва мугул лашкари Самарканд тева- рагига келиб тушганларидан кейин, ма^аллий халц бу ау;волни куриб бошда хрйрон булиб цолди. Сунг хосу авом жомеъ масжидга тупланиб, нима tçuauuimu билмай тур­ди. Шу пайт Бухоро аслзодаларидан Мавлонзода исмли бир киши елкасига уцдонини осиб ва белига цилич боглаб о%иста-оу;иста юриб бориб минбарга чщди, йитлганлар- га таъзим бажо келтирди, сунг баланд овоз билан халща мурожаат цилди. «Бугун кофирлар мусулмонлар- нинг молу жонига içacd цилди. Халцдан божу хирож туплаб кун кечириб келган %оким, душманнинг цораси куриниши билан мусулмонларни уз хрлига ташлаб, душман уузурига цочиб цолди. Ша%ар халци узича халос булолмай- ди. К^иёмат куни бунга Сиз аслзодалар жавоб берасизлар. Ичингизда хосу авомга бош булиб, мусулмонларни халос циладиган одам булса айтсин, биз унга эргашайлик». Асл­зодалар хомуш эдилар; %еч кимдан садо чицмади. Шундан кейин Мавлонзода деди: «Буни %еч ким зиммасига олма- гандан кейин, агар бу ишни биз уз зиммамизга олсак, бизга х,амрох, буласизларми? Бизга кумаклашасизларми?» Халойиц рози булди ва уни сардорликка цабул цилди. Шун­дан кейин Мавлонозода хутба2 уциди ва %аммани кофир- ларга царши жангга чорлаб минбардан тушди.

Куп ха/и( унинг атрофига жамъ булди... дарвоза- ларга цурщчилар тайинланди, кучаларни чунон мус-

1 К о н и гил — Оби ра^мат буйида жойлашган хуидаво ва хушманзара манзил. Одатда шздарликларнинг катта маросимлари шу ерда угказилган.

2 Ху т б а — жумъа ва \айит намози олдидан ёки янги подшо тахтга утхазилиши муносабати билан ук^иладиган ваъз-наси\ат.

43

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

та^камлаб тусдиларки, ундан om/iuiç одам асло утол- майдиган булди... Кучанинг теварак-атрофига камон-- дорларни жойлаштирди... Хулласу беркитилмаган бирон куча цолмади. Мавлонзоданинг узи 500 камонгирни олиб кучаботинг охирига бориб турди: Мугулларнинг цоровули %амма нарсадан гофил хрлда уша кучага ки- риб келдилар, пистирмалардан утиб, Мавлонозода турган ерга келиб цолдилар. Мавлонзоданинг ишорати билан улар уща тутилдилар, тошбурон цилиндилар. Минг сипо^ий мажрух этилди, юз одам улдирилди.

Мугуллар эртаси куни сафланиб хужумга утдилар. Лекин бунинг х(ам фойдаси булмади. Маъюс булиб орцага цайтдилар. Шах;арнинг теварак-атрофини торож цилиб уз юртларига цайтиб кетдилар» (Низомиддин Шомий. «Зафарнома»)дан.

САВОЛ ВА ТОПШИРИКДАР

1. Сарбадорлар кимлар? Улар нима учун курашдилар?2. Сарбадорларнинг биринчи ^аракати кдерда булган?

Улар тузган давлат хакдца сузлаб беринг.3. Самарканд сарбадорлари утказган исло^отлар хакдца

гапиринг.4. Хуросон сарбадорлари Самарканд сарбадорларидан

кайси тарафлари билан фарк кдгсадилар?5. Самарканд сарбадорлари хакдца ёзилган кандай бади-

ий асарни укигансиз?

С а к к и з и н ч и д а р е :

АМИР ХУСАЙН БИЛАН ТЕМУРБЕК УРТАСИДАГИ ЗИДЦИЯТЛАРНИНГ

ЧУ^УРЛАШУВИ

Темурбек амир Хусайн билан 1362 йили бирлаш- ганда фак;ат бир макрадни — мамлакатни Mÿryji истиб- додидан озод килиш ва Чигатой улусининг бирлигини шклашни ÿ3 олдига максад кдлиб куйган эди. Амир дусаин эса, бобоси амир Кдзаганга ÿxuia6, фикру ёди олии \окимиятни кулга киритиб олиш ва Чигатойхон тахтини эгаллаш булди. 1365 йили ва ундан кейин

улиб ^тган вокеалар буни яккол исботлади. Жигда- ликда Гемурбек билан мугуллар Уртасида булиб утган урушда амир Хусайн, Уртадаги шартномага хилоф ра- вишда, жангга кечикиб келди, тутрироги урушнинг

44www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

такдири \ал булгандан кейин етиб келди. 1365 йили булган ва «Жанги лой» деб аталган киргинбарот уруш- да хдёнаг кдпди, кейинчалик Темурбекка к,арши фит- налар уюштирди.

Шуни алохдда таъкиддаб утиш керакки, Темурбек аввал, кейин \ам, яъни х,окимиятни кулга киритгандан (1370 й.) кейин х,ам, олий х,окимиятга интилмаган. У Чигатойхон наслидан булган кишиларни, Буёнкули, Суюргатмиш, Султон Ма^мудхонни куллаб-кувватла- ди. Узини эса, фак^ат амир деб атаб келди. Чунки, у турк-мугул халклари Уртасида конун тусига кирган ёсо ва юсунга катти к, риоя кдлди. Биз бу х;акда Темурбек­нинг таржимайи хрлига багишланган биринчи дарсда батафсил тухталиб утгандик.

Хуллас, уша «Жанги лой» вокеасидан кейин Уртага тушган совукчилик бора-бора душманчиликка айлан- ди. Улар очикчасига бир-бирини маэдв килиш йулига Утдилар. Бунга айникса амир Хусайн астойдил бел боглади. Амир Хусайн уша 1365 йилиёк Соли сарой- дан Балхга кучиб утди ва унинг кдлъа, девор ва истех,- комларини мустаэусамлашга киришди. Бир cÿ3 билан айтганда, \ар иккала амир катта ва \ал кдлувчи уруш­га \озирлик кура бошладилар.

Амир Хусайн Балхни муста^кам кургонга айланти- рибгина колмай, Балх вилояти, Кундуз ва Бадахшон- дан лашкар туплай бошлади, унинг чопгунчилари (горотчилари) Амударёнинг шимолий тарафларига утиб, Чагониённинг кдшлок ва ша^арларини босди- лар. Айрим лолларда эса Темир копуггача бориб у ерга олиб борадиган йул устида жойлашган касаба1 ва кдш- локларни талон-тарож кдлдилар.

Амир Хусайн Темурбекни йук кдлиб юбориш ния- тида яна бир найранг ишлатди. У Темурбекка элчи юбориб, Уртада кадимдан мавжуд булган ахд-паймон- ни янгилаш ва дустлик хдмда кариндошлик риштаси- ни мустаэусамлаш учун Чакчакдарада (Кдшкадарё ви­лояти Де^конобод туманининг тоглик худуди) учра- шишни таклиф килди ва нияти холис эканлигига КУлига Куръони каримни олиб касам ичди. Темурбек бу учрашув аслида, кУйилган тузок эканлигини яхши биларди. Шунга карамай, Уша ерга, амир Хусайн бел- гилаган пайтда борди. Лекин, э.\тиёт чорасини куриб борди — 200 йигитини Узи билан бирга олиб борди.

1 К а с а б а — 10 минг атрофида а\олиси булган катта кишлок .

45www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Амир Хусайн эса, Танги чакчакка яхши куролланган 1000 нафар сипсщш билан келди. Окибатда учрашув юз бермади. Темурбек бундай эслайди: «Узим борма- дим, лекин амир Хусайнга ушбу байт мазмунида хат ёзиб юбордим:

Ёрга еткур сабо, ким макр кдгсмишдир манга,Кдпди эрса кимга макрин, кайтадур бир кун анга.

Бу хатим амир Хусайнга бориб етгач, K ÿ n хижолат булиб, уялди ва мендан узр суради. Мен (эсам) иккин­чи бор унинг сузига ишонмадим».

Шундан кейин \ ш амир Хусайн ракибини доща колдирмокчи булди ва Амударёнинг асосий кечувла- рига катта кушин йота бошлади. Лекин, Темурбек унинг бу режасини \ ш чиппакка чикарди. У отини олдинрок камчилаб колди. 1370 йилнинг 13 марти куни у катта амирлари: Жоку барлос, Сайфуддин бар­лос ва Аббос баходирларни хузурига чакиртириб, ёпик кенгаш утказди; шу ернинг узида Балх устига, амир Хусайнга карши юриш бошлаш ва душманни Балх ат­рофида босишга карор килинди.

Хуллас, Балх устига юриш 1370 йил 15 март куни эрта тонгда бошланди. Термизга якинлашганларида, ундан уч фарсах (18—21 км.) берида жойлашган Биё кишлощда, Андхуд сайидзодаларидан саййид Барака хазрат сохибкироннинг олдидан пешвоз чикдилар ва унинг кулига, хамманинг олдида, ноюра билан байрок тущиздилар. Байрок билан HOFOpa, мусулмонлар ода- тига кура, тож-тахт рамзи булиб, уни олий мартабали рухонийнинг кулидан олиш тез орада унинг тож-тахт ва салтанат эгаси булишлигига ишора эди.

Лашкар билан угрук1 Уша жойда икки кун хордик чикаргандан кейин, дарё буйлаб Чагониён вилоятида- ги машхур кечувлардан ЧаБона сари йул олдилар, Те­мурбек ва унинг сафдошлари шу ерда лашкарни ва КУрол-аслаха хамда озик-овкат захирасини тулатиб ол­дилар, шу ерда Жоку барлоснинг саъй-харакати билан Чагониён ва Хутгалондан анча лашкар йитаищи. Йул- йулакай Темурбекка сулдус ва бошка кавмларнинг лашкари хам келиб кушилди. Айвож кечуви олдида эса Баён сулдуснинг угли шайх Мухаммад Кдркарадан куп йигитлари билан келиб Темурбекка кУшилди.

У F р у К лашкарнинг озик^овкдт ва курол-аслаха хамда олий хукм- дор ва амирларнинг оиласи тушган махсус карвон.

46www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Айвождан ÿraui хавотирсиз ва ташвишсиз кечди. Дарёнинг нариги сохдлида ^ам Kÿn одам Темурбекка келиб кушилди. Хулмга1 етганларида ÿma ерда исти- к,омат кдлиб турган разора к;авми келиб тобеълик ва хизматкорлик билдирдилар. Амир Хусайннинг Кун- дуздаги ноиби амир Улжой ва Бадахшон волийси Шох; Мухаммад ^ам келиб Темурбекка тобеълик билдирди­лар. Уша ерда утган йили амир Хусайндан куркдб Олой тарафларга кочиб кетган амир Кайхусрав келиб Темурбек билан бирикди.

Хулласи калом, Чигатой улусининг купчилик амир­лари Темурбек тарафига Утиб кетди. Амир Хусайнга кушилувчилар эса, деярлик булмади, аксинча унга та- рафгузарлик килувчилар аста-секин уни ташлаб кета бошладилар. У Темурбек билан буладиган урушда якдн- да Хирот тахтига Ултирган Малик Риёсиддин Пир Али Курт (1370—1389) ва Бодадз хокими Шамсуддин Му­хаммад Куртларга катпщ ишонарди. Улар ёрдамга кела- ди, деб уйларди. Лекин улар уша ofhp кунларда амир Хусайнга ёрдам кулини чузмадилар. Амир Хусайн бир нарсага эътиборсиз эди. Биринчидан, ^ал кдлувчи урушларда куп нарса атрофидагиларнинг бирдамлиги ва садокатига бопшк;. Иккинчидан, очкузлиги ва золим- лиги билан кейинги йилларда Kÿn амирлари ва мулозим- ларини бездириб куйди. У амирларидан ва х;атто Темур- бекдан, товон учун деб, ^атго синглиси Улжой Туркан ок;а (Темурбекнинг хотини)га тегишли кдмматбах;о ма- толар ва унинг зеб-зийнатларини тортиб олди.

Хуллас, Балхга хужум бошлаш пайти етган эди. Те­мурбек кушинни Хулмда яна бир бор куривдан утказ- ди. Олдинга ва теварак-атрофга^коровуллар юбориб, вазият синчиклаб текширилди. Йуллар, хусусан Шо- диён дараси обдон тафтиш кдлинди. Шундан кейин КУшин сафланиб ва тартиб билан Балх устига караб юрди. Темурбекнинг кушини Балхга боришда сунгги манзил \исобланган Ку^и шодиённинг2 гарбий этаги- да, Балхоб дарёси со^илида жойлашган Элбурз калъа- си булди. Темурбек ва унинг кушинлари ийди рама- зонни шу ерда кутиб олдилар, cÿHr курултой чакдрти- рилиб Чингизхон наслидан булмиш Суюргатмиш Углон (1370—1388) хон этиб сайланди.

1 X у л м — Балхнинг шарк тарафида, ундан уч кунлик масофада жой- лашган У рта аср шахарчаси.

2 К ÿ X и шодиён — Балхнинг шаркий тарафидаги томик жой.

47

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Курултойнинг эртасига Темурбек кушинини олиб Балх устига караб юрди. ЙУдца унга яна янги-янги одамлар келиб кушилдилар. Янгидан келиб кушил- ганлар орасида Шибиргон хокими МухаммадхУжа Алердининг угли Зинда Чашм хам бор эди. Замондош тарихчининг (Шарафуддин Али Яздийнинг) сузлари билан айтганда «Темурбекнинг байроги ости га шу Кадар K ÿn лашкар тупланган эдики, унинг савлатидан TOFy тош ва дашту биёбонлар ларзага келди». Бу сафар Амир Хусайнни Балхнинг мустахкам деворлари, калъалари ва истехкомлари саклаб крлармикин? Гап- нинг тугриси, бу гал уни факат бирон фавкулодца ходиса саклаб колиши мумкин эди, холос.

1370 йил 5 апрел куни Балхнинг Хиндувон деб атал- миш ташки калъаси Темурбек лашкари тарафидан чор атрофдан куршаб олинди. Кдлъанинг жануб тарафидаги Навбахор дарвозаси каршисига Умаршайх мирзо билан Жоку барлос, шахарнинг кун чикиш тарафидаги Хинду­вон дарвозаси каршисига амирзода Жахонгир билан амир Ок EyFO, шахарнинг кун ботар тарафида жойлаш­ган Дарби вокеа дарвозасига амир Довуд билан амир Муайяд, шимол тарафдаги Хиёбон дарвозасига амир Сор Бук,о билан Хусайн баходир кушини билан куйилди.

Балхнинг ташкари шахари (Хиндувон) учун бош- ланган шиддатли жанглар икки кун давом этди. Икка- ла тараф хам катта талофат курди. Огир жанглардан бирида Темурбекнинг энди ун олти ёшга кирган угли Умаршайх мирзо оёгидан ярадор булди. Урушнинг ик­кинчи куни Хиндувон дарвозаси тарафдан шахарга каттик зарба урилди. Жахонгир мирзонинг бир гурух жасур йигитлари кечга якин дарвозани ёкиб юборишга муваффак, булдилар. Бошка дарвозалар каршисида олиб борилаётган жанглар хам муваффакиятли борди.

Охир-окибат камалдагиларнинг ахволи огирлашди. Ортикча каршилик курсатиш бефойда эканлигини амир Хусайн хам тушунди. Нима килиб булса хам жонини омон саклаб колиш пайига тушди ва Темурбек хузурига сулх cÿpa6 элчи юборди. Хазрат сохибкирон агар у уз ихтиёри билан таслим булса, уни омон колдиришга cÿ3 берди. Шундан кейин амир Хусайн дарвозадан чикиб Темурбекнинг урдаси томон йул олди, лекин вахима ва КУРКУв босиб йулидан кайтди ва дарвоза ёнидаги минбар ичига кириб яширинди. Лекин уни топиб олдилар ва кул-оёкдарини боглаб, Темурбекнинг урдасига келтир- дилар. Амир Хусайн уша кечасиёк тигдан утказилди. Бу вокеа 1370 иил 12 апрел куни содир булди.

48

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Амир ащнщироннииг муборак зотида сщбатдош ва мулозимларини гунох; цилиб цуйганда у,ам, иззат-уурмат цилиш унсурлари кииб эди. Шунинг учун унинг цонидан кечмоцчи булди. Шу пайт амир Кайхусрав унинг чодирига кириб келди ва тиз чукиб яцинда улдирилган биродари Кай- кубоднинг хунини ундан талаб цилди. ,\азрат со^ибцирон амир Кайхусравни бу раъйидан цайтармоцчи булди ва оби дийда цилиб унга ёлворди. Амир Улжойту амир Муайяд Кайхусрав билан куз уриштириб олгач, унинг устига таш- ландилар ва уни ташцарига олиб чщиб бутзлаб ташлади- лар (Низомуддин Шомий. «Зафарнома»дан).

САВОЛЛАР ВА ТОПШИРШ1У1АР

1. Купчилик амирларнинг амир Хусайндан безиб кети- шига нималар сабаб булди?

2. Элбурз калъасида булиб утган курултойда Чигатой улуси тахтига ким хон этиб ут^изилди?

3. «Хун .х,ак,и»нинг маъноси нима?4. Амир Хусайннинг кулга олиниши ва улдирилиши таф-

силоти хакдца кичик бир иншо ёзиб келинг.

Туккизинчи даре:

АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИ

Темур давлати ÿ3 даврида нисбатан марказлашган давлат эди. Бу давлат, асосчиси (Амир Темур) кузда тутгандай, мамлакатдаги барча ижтимоий табакалар (саййидлар ва ру^онийлар, олим ва фозил кишилар, ajyiH хунар, зироатчилар, сипо\ийлар, савдо-сотик; а)уш ва б.к,.)нинг мацсад ва манфаатларини \имоя кдлиши, масла^ат ва кенгаш ила каттик, куллик билан бошкарилиши керак эди.

Бу — давлат тузишда амал кдлиш зарур булган би- ринчи шартднр.

Давлатни шакллантиришда амал килиш лозим булган иккинчи шарт-шароит — бу салтанатнинг турт асосий устунини тугри англаш ва унга суяна билиш. Бу устунлар куйидагилар: 1) Ислом ва шариат акдда- лари; 2) кдцимдан амалда булган одатлар — йусин ва тузуклар; конун устуворлиги; 3) хазина; 4) раийат, яъни ме)учаткаш халк;.

Мавзу учун кушимча маълумот

49

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Амир Темур салтанатнинг шу тУрт устунига суяниб иш тутди ва давлатини шакллантиришда, уни бошкд- ришда шу устунларга суяна билди.

Эл-юртининг такдири, раийатнинг туриш-турмуши Kÿn жщатдан марказий давлат тузими, унинг шахар, вилоят, туман ва катта-кичик кзнллокдардаги идорала- рининг иш юритишига богликдир ва яна ÿma муассаса ва идораларда хизмат кдлиб турган мансабдорларнинг насл-насабли, имон-инсофли, тадбиркор булишларига \ам боглик,. Амир Темур давлат тизимини шаклланти- ришда шунга хам алохида эътибор берди. Масалан, хукуматнинг ижроия муассасалари (девонлари)ни боищариб турувчи вазирлар, Амир Темурнинг фикри- ча, турт сифатга эга булишлари талаб кдлинган.

Биринчнси — асиллик ва тоза насллик;Иккинчиси — акд-фаросатлилик;Учинчиси — сипоху раийат ахволидан хабардорлик,

уларга нисбатан яхши муомалада булишлик;Туртинчиси — сабр-чидамлилик ва тинчликсевар-

лик. Вазирликка тайинлаш, унга эл-юртнинг инон- ихтиёрини топшириш хусусида хазрат сохибкдроннинг айтган мана бу укдиришлари хам мухимдир: «Кимки шу турт сифатга эга булса, ундай одамни вазирлик мартабасига лойик; киши деб билсинлар, уни вазир ёки маслахатчи кдлиб тайинласинлар, мамлакат ишла- рини, сипох ва раийат ихтиёрини унга тогшшрсинлар. Бундай вазирга турт имтиёз: ишонч, эътибор, ихтиёр ва кудрат (хокимият) берилсин» («Темур тузуклари», 94-бет).

Амир Темур махаллий хокимийтларда хам имон- инсофли, ишбилармон одамларни куйдирди, улардан эл-юртни мухофаза кдлиш, раийатнинг мол-жонини Химоя кдлиш, уни солик; ундирувчиларнинг зулмидан химоя кдлиш, юртни обод кдлиш, вилоятдан утаётган савдо карвонларини курикдашни каттик; талаб кдлади. «Тузуклар»да укдймиз: «Махаллий хокимлардан катта- кичик шахарлар ва кдишокдарда масжид, Мадраса ва хонакщлар бунёд этиш, факдру мискинлар учун лан- гархоналар1 куриш, беморлар учун шифохоналар куриш тошиирилсин». Хазрат сохиб^ироннинг мана бу укдиришлари хам мухимдир: «Амр кдпдимки, раи- йатдан мол-хирож йигишда уларни огир а\волга солиб

еси р ™ " Ц ^ Г н ж Л р Т б ^ . ^ 6 М“ ва

50

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

куйишдан ёки мамлакатни кашшокдикка тушириб куйишдан сакданиш лозим. Негаки, раийатни хона- вайрон кдлиш давлат хазинасининг камбагаллашиши- га олиб келади. Хазинанинг камайиб колиши эса си- ПОХ.НИНГ таркалиб кетишига сабаб булади. Сипохнинг таркокдиги, уз навбатида, салтанатнинг кучсизлани- шига олиб келади».

Темурийлар давлатининг тизими хам, аввал утган давлатлар тизими сингари, икки кдсмга: к,онун чикд- рувчи ва ижроия тизимларига булинган.

К,онун чикарувчи тизим курултой аталиб, у асосан йирик турк-мугул кабилаларининг йулбошчилари иш- тирокида утган ва олий хукмдор истаган пайтда чакд- рилган. Курултой уруш ва сулх, олий хукмдорнинг (подшох,, хон) сайланиши каби масалаларни мухокама кдпган ва крнунлаштирган.

Ижроия тизими девонлар ва бошк;а олий давлат идораларидан иборат булган. Давлатнинг ижроия ти­зими (девонлар) курултой к;абул кдлган к,арорларни, подшох; фармонларини ва давлатнинг кундалик юмуш- ларини хаётга татбик; этган.

Тарихий манбаларда, хусусан «Тузуклар»да айтили- шича, Темур давлатини куйидаги турт вазир бопщар- ган.

1) Мамлакат ва раийат вазири — мамлакатнинг му- хим ва кундалик ишларини адо этган; раийатнинг ахволини назорат кдлиб турган, вилоятлардан йигил- ган кирим-чикдм, олик,-соликдар ва уларни так;сим- лаш, мамлакат ободончилиги ва раийатнинг фаровон- лигини, мамлакатнинг умумий ахволини назорат кдлиб турувчи вазир булган. Уни бош вазир (вазири аъзам) деб аташ мумкин. У бош булган муассаса эса девони олий деб аталган.

2) Сипох вазирлиги — сипохийларнинг умумий ахволи, уларни юришлар олдидан туплаш, жойлапгги- риш, озик;-овк;ат ва \арбий аслаха билан таъминлаш, уларнинг маоши ва нафак;аларини уз вак^ида етказиб бериш билан шугулланган. У бош будган муассаса де­вони тавочи деб аталган.

Учинчи вазврга эгасиз к;олган ер-сув, мол-мулкни, Хакдкдй меросхУрлари топилгунча, тасарруф кдлиб ту- риш, шунингдек савдогарлардан олинадиган бож-хи- рож ва яйловдаги мол-куйдан олинадиган закот унди- риш билан шугулланган. Унинг девони девони саркор деб хам аталган.

51

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Туртинчи вазир салтанат ишларини, яъни давлат идораларининг сарф-харажатлари, подшохнинг турли маросимларига кетган сарфларни, умуман хазинадан кетган барча харажатларнинг хисоб-китоби билан шу- гулланган. Ушбу вазирнинг ихтиёридаги девоннинг аник, номи Амир Темур даврига оид манбаларда курса- тилмаган. Фикримизча, у девони мушрифга ухшаш булгани шубхасиз.

«Тузуклар»да чегара ерлар ва тобеъ мамлакатларни боищариш ишларига масъул этиб яна учта вазир та- йинлангани айтилади. Лекин хозиргача уларнинг ном- лари аникданмаган. Фикримизча, улардан бири хори- жий мамлакатлар билан олиб бориладиган муноса- батларга бошчилик кдлган олий давлат муассасаси — девони иншо, ёки девони расоил, деб аталган. Шу- нингдек девони мушриф (махсус назоратчилар девони) ва девони кузат (адлия ишлари девони) каби олий давлат муассасалари ва шу ишга нозирлик кдлган ва- зирлар \ ш булган, албатга.

Тарихий манбаларда келтирилган маълумотларга Караганда, Амир Темур даврида давлат юмушларини адо этган куйидаги олий лавозимлар: оталик, арзбеги, ахта- беги, аълам, баковулбоши, битикчи, дафтардор, жалол ул-ислом, жарчи, зинбардор, кутвол, мажлиснавис, ми- рохур, мунший, муфтий, мухтасиб, мушриф, мухандис, мухрсил, филбон, садр аъзам, со^иб девон, ясовул, тавочи, фаррош, факих,, хазинадор, хонсолор, чухра огаси, шайхулислом, эшик OFa боши, юртчи, кози аскар, к;ози аздос каби лавозимлар тилга олинади.

Арзбеги — олий хукмдорнинг хузурига арз-шикоят билан келган кишиларни кабул кдлиб, уларнинг ши- коятини подшох (хон)га етказиб турувчи ва уларга жа- воб кдлувчи мансабдор.

Ахтабеги — подшо (хон)ларга тегишли отларнинг тасарруфига масъул булган мансабдор.

Аълам — фикх (мусулмон конуншунослиги) ва бошка илмлардан кенг маълумотга эга булган бу ман­сабдор козиларнинг фаолиятини назорат кдлган. Крзи кабул кдлган карор ёки ажрим факат аъламнинг тас- дигидан утгандан кейин кучга кирган.

Баковулбоши — подшох (хон) ошхонасида хизмат шнсабдорГаН Ва °ВК;аТ пишиРУвчилаР тепасида турган

Битикчи девонларнинг ёзиш-чизиш ишларига мутасадди булган мансабдор.

52

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Дафтардор — Девони муставфий (молил вазирли- ги)да олик-солик; туловчилар руйхати, солшутар дафта- рини юритувчи мансабдор.

Жалол ул-ислом — олий хукмдорнинг буйруги би­лан улус ва вилоят хукмдорларининг девонини таф- тиш кдлиб турувчи олий мансабдор.

Жарчи — подшохнинг фармонлари ва буйрукдари- ни (масалан кушинга сафарбарлик хакдцаги буйрукда- рини) ахолига етказиб турувчи мансабдор.

Зинбардор — подшох (хон) отига эгар-жабдук, уриб, уни минишга тайёрловчи хизматкор. Юриш ва^тида хоннинг захирадаги отини Узи билан бирга етаклаб юрган.

Кадхудо — кдшлок; ок,сок,оли.Кутвол — калъа хокими. Зиммасига уни доим му-

дофаага тайёр холда тутиш, у ердаги кушинга мутасад- дилик кдлиш вазифаси юклатилган.

Мажлиснавис — олий хукмдорнинг махсус ва мах- фий йигилишларида булган гапларни дафтарга туши- риб борувчи махсус котиб.

Мирохур — Подшох (хон) отхоналарига к;араб ту­рувчи мансабдор. У олий хукмдорга тегишли барча чорпо ва отхоналарга мутасадци булган. Мирохур олий Хукмдорнинг топшириги билан уруш пайтида кушинга бошчилик кдлган; элчилик ва бошкд вазифаларни хам бажарган.

Мунший — подшох (хон) нинг шахсий котиби.Муфтий — мусулмон к,онуншуносларининг бош-

лиги. Шариат кридалари асосида чикарилган хукм (фатво) фак;ат унинг тасдигидан кейин кучга кир- ган.

Мухтасиб — мусулмонлар тарафидан ислом ва ша­риат ахкомлари к,андай бажарилишини назорат кдлиб турувчи диний мансабдор. Бу лавозим XVIII — XIX асрларда Бухорода раис деб аталган.

Мушриф — бош назоратчи; шахзодалар ва мансаб- дорлар тепасига куйилган назоратчи.

Мухандис — олий хукмдорнинг амри билан кури- лаётган бинонинг шакли ва к;андай курилиши керак- лигини аницлаб берувчи мутахассис;

Мухосил — буйсундирилган шахар халкддан улпон ундирувчи мансабдор.

Филбон — подшох (хон)нинг урушга ургатилган ва OFHp юкларни ташувчи филларига караб турувчи хиз­маткор.

53www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Садр аъзам — садрлар бошлиш, зиммасига вакф билан боглик, ишларни назорат кдлиб туриш юклатил-ган олий мансабдор.

Сохиб девон — давлатнинг барча девонлари ишини назорат кдлиб турувчи олий мансабдор.

Тавочи — харбий юрИш олдидан барча вилоят, ту­ман ва улуслардан белгиланган ерга лашкар йигиб ке- лувчи харбий мансабдор. Одатда, у бу ишга жарчи билан бирга борган.

Фаррош — хон (подшо\) турар жойларини супи- риб-сидириб турувчи, олий хукмдор олдига мехмон келганда TÿiuaK тушовчи кичик хизматкор.

Факдх — фивд (мусулмон крнунчилиги) илмининг билимдони. Амир Темур саройида етук факдхларини тутган. Афтидан ушбу лавозим эгаси давлатда козилар ишини назорат кдлган ва крнун устуворлигини таъ- минлаган.

Хазинадор — давлат хазинаси ишларининг тасарру- фи билан машгул булган йирик молия мансабдори.

Хонсолор — олий хукмдор ва унинг мехмонлари олдига дастурхон ёзувчи сарой хизматчйси, дастур- хончи.

Чухра OFace — олий хукмдорнинг шахсий курикчи- лари (чухралари) бошлиги.

Шайхулислом — мусулмонлар жамоасининг бош-ЛИРИ.

Эшик орабоши— к;абул маросимларини ташкил кдлувчи мансабдор; сарой вазири.

Юртчи — харбий юришлар пайтида олдиндан бо­риб подшохнинг чодирини тикишга рахбарлик кдлув­чи мансабдор.

Цози аскар — харбий судья.1 ози аздос — жиноий ишни кдцимдан келган урф-

одатлар ва тартиб асосида куриб хал кдлувчи судья.Шариат вд>зиси — шариат курсатмалари асосида

иш юритувчи судья.

Шубхасиз яна купгина катта-кичик мансаблар булган. Бу масалани, янги манбалар асосида чукуррок урганиш керак булади. Лекин, келтирилганлардан хам Амир Темур кучли марказлашган давлатга асос солга- ни куриниб турибди.

Махаллий хокимият, яъни вилоят, улка ва. улуслар- даги хокимият тепасига шахзодалар, йирик амирлар ва беклар куйилган. Улар волий, улусбеги деб аталганлар.

54

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Уларнинг ёнида доруга (ша\ар хокими), кутвол (калъа бошлиги), к.ози каби мансабдорлар туришган.

Шу уринда яна бир мухим гапни айтиб утмокчи- миз, Амир Темур факат Мовароуннахрни ÿ3 давлати тасарруфида идора кдпди. 1370—1393 йиллар мобай- нида буйсундирилган мамлакатлар (Мугилистон, Эрон, Хиндистон, Озарбайжон, Ирок; ва бошка мам­лакатлар) 1390—1393 йилларга кадар узларининг ма­халлий хукмдорлари (Картлар, Сарбадорлар, Алийлар, Музаффарийлар, Жалоирийлар ва б. к,.) кулида колди- рилди. Бутун хокимият уларнинг кулида булиб, марка- зий хукуматга (Самаркандга) хирож ва соликларнинг бир кисмини тулаб турганлар ва олий хукмдорга хар­бий юришлар пайтида аскар юбориб туриш мажбурия- тини бажарганлар.

«Темур тузуклари»да кабул маросимлари, салтанат саройида вазирлар, амирлар, уламо ва бошка тоифа кишиларининг ултириш тартиби хам катъий белгилан- ган.

Салтанат мажлисида ултириш тартибига кура, тож- тахт ва подшохни худди ой кУргонлагандай ураб Ултирганлар.

Подшохнинг унг тарафидан унинг бахтиёр угалла- ри, набиралари ва я кин кариндошлари, даража ва мартабаларига караб, ултирганлар. Саййиддар, шайх- лар, козилар, уламо, шуаро ва бошка улуг зотларнинг Урни хам шу тарафда булган.

Кушин бошликлари, амир ул-умаро, бекларбеги, нуёнлар, мингбошилар, юзбошилар, унбошилар, улус Хамда туман бошликлари тахтнинг суп тарафидан жой олганлар. Девонбеги, вазирлар, Узга мамлакатлардан келган кишилар (элчилар) тахт каршисидан жой ол­ганлар. Элу улуснинг калонтарлари ва кадхудолар, уларнинг оркасвдан баходирлар, атокли уиюнлар тахт оркасининг унг тарафида, коровулбегилар тахт орка- сининг сул тарафида турганлар. Катга чодир эшиги олдида, тахт тугрисида, ичкилар (подшохнинг хос хиз- маткорлари), подшохнинг хусусий ясовули, Унгу сулда эса, додхохлар тик туришган.

Айтиладиган яна бир мухим масала шулки, Амир Темур уз давлатида конун устуворлигини таъминлади.

Маълумки, кадим-кадим замонлардан бери узбек хзлкининг хам, оила, мол-мулк, мерос, давлат билан ФУКаро Уртасидаги муносабатларни мувофиклаштириб тУРУвчи, жиноят ва жазо масалаларига тегишли к°нун-

55www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

кридалар булган. Шу масалалар буйича хукм ёки аж- рим чик,арувчи идоралари булган. Масалан, к,озилар (шариат козиси, ахдос козиси, к,ози аскар) Уз фаолия- тида факат ислом ва шариат курсатмалари, ёсо — юсун ва тузукларгагина таяниб колмай, балки улуг фа- Kjoyiap ёзган к^лланмалар (масоиллар) ва фатволарга хам таяниб иш юритганлар.

Жиноятга тортилувчининг айби факат турт нафар гувох олдида исбот кдпингандан кейингина унинг ус- тидан хукм чикарилган.

Шуни алохида таъкидлаб утиш керакки, Амир Те­мур давлатида конун барчага — вазирга хам, амирга хам, хоким учун хам, шахзода учун хам баробар булган. Шарафуддин Али Яздийнинг «Зафарнома»си- дан иккита мисол келтирамиз. Барбий Эрон ва Озар- байжон хокими Мироншох мирзо маишат ва кайфу сафога муккасидан кетиб, давлат ишларига эътибор кдимай куйгани учун лавозимидан олиб ташланган, атрофидагиларнинг баъзилари эса, олий жазога мах- кум этилганлар. Форс хокими Пирмухаммад султон етти йиллик уруш (1399—1404) пайтида сусткашликка йул кУйгани учун у хам эгаллаб турган мансабидан олиб ташланган.

Умуман мамлакатимиз худудида кадимда утган дав- латлар тарихи, шулар катори Амир Темур ва Темурий- лар давлати тарихи яхши урганилмаган. Бу катта иш, истиклол шарофати билан, энди бошланяпти.

САВОЛ ВА ТОПШИРИ1У1АР

1. Темур давлатининг тузилиши хаКВДа сузлаб беринг. Курултойнинг вазифалари нимадан иборат булган?

2. Темур давлатида к;андай девонлар ва мансаблар булган?3. Темур давлатида конуннинг кучи кандай булган?

У н и н ч и д а р е :

АМИР ТЕМУРНИНГ ХАРБИЙ ЮРИШЛАРИ. УЛАРДАН КУЗЛАНГАН МАК.САД. УРУШЛАРНИНГ НАТИЖАЛАРИ

Амир Темур 1371—1404 йиллар орасида Мугулис- тон, Эрон, Озарбайжон, Ирок, Шом (Сурия), Хиндис-

, уржистон, Арманистон, Кавказ орти улкалари56

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

устига \арбий юришлар кдлди. Биз узок, утмиш, эски замон ижтимоий-иктисодий тараккдётининг конуния- ти ва ÿm a замонлардаги хукмрон мафкурадан келиб чикадиган булсак, бундай урушларнинг объектив конуниятлари борлигини очик англаймиз.

Биринчидан, кадим замонларда ва Урта асрларда утган хонлар ва подшохлар ÿ3 ижтимоий табакасининг намоёндалари, уша бой-бадавлат табакалар тарафидан тахтга уткдзиб куйилган кишилар эдилар. Модомики, шундай экан, улар ÿ3 табакасининг максад ва манфа- атларини химоя кил ишлари, яъни катга урушлар олиб бориб, уларнинг ер-сувларини купайтиришлари, му- май улжа олиб, уларнинг бойлигига кушимча бойлик кУшиб, уларнинг иктисодий салохиятини оширишлари керак эди. Бунинг уддасидан чиколмаган хон ва под- шохларни улар тутиб турмас ва тахтдан улокгириб ташлаб, Узларига кераклисини уткдзар эдилар. Тари­хий манбаларда бу хакда Kÿn мисоллар бор.

Иккинчидан, уша замонларда хонлар ва подшохлар орасида жахонгирлик, яъни жахонга хоким булиш, хеч булмаганда унинг катга кдсмини буйсундиришга ин- тилиш одати бор эди. Масалан, Искандар Зулкарнайн, Юлий Цезар, Чингизхон мана шундай хукмдорлар жумласидан эдилар.

Амир Темурнинг жахонгирлик фаолиятида хар ик- кала омил хам маълум даражада мавжуд, лекин маса- лага хакконий ёндошадиган булсак, Темур фаолиятида мамлакатнинг тинчлиги ва баркарорлигини таъмин- лаш, яъни уни ташкд душмандан химоя кдлиш, уз халкд, Ватанини жахонга машхур этиш истаги асосий Уринни эгаллаган.

Мамлакатимизнинг XIV асрнинг иккинчи ярмида- ги ахволига бир назар ташлайлик. Чингизхон хуружи- дан бери шахарларимиз вайрон, зироатчилик (дехкон- чилик), хунармандчилик ва савдо-сотик тушкун бир ахволга тушиб колган эди. Нафакат Мовароуннахр, балки кушни мамлакатларда хам феодал таркоклик, парокандалик ва узаро урушлар авжига минган, айрим Харбий-сиёсий гурухларнинг нафакат узларининг якдн КУшнилари ерларига, балки Мовароуннахр устига хам Килган талон-тарожлик хуружлари кучайган эди. Хал- Кимизда «кушнинг тинч — сен тинч», деган накл бор. Кушни мамлакатлар тинч булмагандан кейин, Мова- роуннахрда тинчлик, баркарорлик, иктисодий ва мада- ний юксалиш каёкдан булсин?!

57

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Амир Темур узининг ички ва ташки сиесатида асо- сан мана шу омилга суяниб иш тутди.

TÿFpH, Амир Темур Kÿn йиллик курашлардан кейин ÿ3 юртида феодал таркоклик ва парокандаликка бар­дам берди, эл-юртни мугуллар истибдодидан озод кил- ди, марказлашган давлат тузиб, эл-юртни ÿ3 туги ости­та бирлаштирди. Лекин факат биргина шунинг \'зи билан тинчлик ва баркарорлик карор топмайди, мам­лакатнинг ички ахволи яхшиланмайди, унинг халкаро обруси ортиб колмайди.

Бунинг устига Чингизхон хуружидан бери нафакат Мовароуннахр, балки мугулнинг оёга теккан барча мамлакатларнинг иктисодий ахволи огир, сиёсий ва­зият ёмон эди.

Амир Темур угкир сиёсатчи одам булган и учун бу вазиятни тугри бахолади, унга алохдца эътибор берди. Айникса мамлакатимизнинг теварак-атрофидаги ва­зиятни яхшилаш чора-тадбирларини курди. Фактларга мурожаат кдлайлик. Мовароуннахрнинг шаркий-ши- молий тарафида жойлашган Мугилистонни олиб курайлик. Илёсхужахон Удцирилгандан (1369 й.) кейин бу мамлакатда хам феодал таркокдик ва Узаро урушлар кучайиб кетди. Мамлакатнинг шаркий кисмида дуглот амирларидан К,амариддин, Еттисув ва Чу тарафларда Анко Tÿpa, Иссиккул атрофидаги улкаларда Мир Ка- римберди, мамлакатнинг яна бир тарафида Мир Хдкберди узига хон, узига бек булиб олган эдилар. Улар тез-тез Сайрам ва Тошкент, Туркистон ва Фарго- на устига боскин уюштириб, тинч ахолини талон-та- рож кдлар эдилар. Масалан, Кдмаридцин ва МУгулис- тон беклари Темур салтанатининг дастлабки йиллари- да Тошкентни босиб олдилар, XIV асрнинг 80-йил бошларида улар Андижон устига бостириб келдилар, унинг теварак-атрофидаги ерларни талон-тарож кил­дилар, шахарнинг узини эса бир хафта мобайнида камал остида тутдилар.

Мамлакатимиз жанубида — Эронда, Ирок ва Озар- байжонда хам вазият ёмон эди. 1336 йилдан кейин, яъни Элхонийлар давлати1 инкирозга учрагандан ке- иин, Эрон, Озарбайжон ва Ирок хам феодал таркок- лик ва узаро урушлар гирдобида колдилар. Масалан,

О эаоб^онниип"^™ ® Р Д ? Вл а т и - 1256-1335 йиллари Эрон билан изароаюконни идора кдлган мурул сулоласи.

58www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Хуросонни сарбадорлар1, картлар2 ва жоникурбоний3 кавмининг амирлари бупишиб олдилар. Эроннинг жа- нубий кисми (Форс вилояти)да махаллий Музаффа- рийлар сулоласи, Журжон устидан яна бир махаллий сулола — Саййиддар, Ирок; билан Курдистан устидан Жалоирийлар, Катта ва Кичик Луристон устидан Хазораспийлар ва Инжу сулоласи, Озарбайжонда Кора куюнлу туркманлари уз хукмронлигини урнатдилар. Фожиа шунда эдики, улар уртасидаги муносабат купрок, узаро келишмовчиликлар ва душманлик рухвда давом этарди; Узаро зидциятлар ва уруш-талашлар ку- чайган эди.

Мовароуннахрнинг шимолий ва гарбий томонла- рида хам нотинчлик хукмрон эди. Ок Урдада хам, Олтин Урдада хам вазият яхши эмас эди. Мазкур давлатларда Темур Малик, Тухтамиш, Урусхон, Пу- латхон ва кудратли амир Идику (Едигей) Манкит Урталарида хокимият учун муросасиз кураш давом этарди. Дашти кипчок Узбекларининг Мовароун­нахрга шимол ва гарбий-шимолий тарафлардан тах- диди ва талончилик хуружлари кучайган эди.

Амир Темур харбий юришларни Мугулистондан бошлади. У Чигатой улусини эски аслида тиклашни, Хеч булмаса уни Узининг таъсир доирасига киритиб олишни максад кдлиб олди ва 1371—1390 йиллар ичи­да Мугулистонга етги марта харбий юриш уюиггирди. Исёнчи амирлардан Камаридцин, Мир Каримберди ва Мир Хакбердилар тор-мор келтирилдилар, лекин Ащо тура Ардиш (Иртиш) дарёсининг нариги тараф- ларига утиб кетди ва куздан гойиб булди. Ушанда Амир Темур Чигатой улусини тиклолмади. Лекин ба­рибир, Мугилистоннинг харбий-сиёсий кудрати син- дирилди. Энди у, маълум даражада, Темур давлатига итоаткор булиб колди. Камариддиндан (1369—1390) кейин хонлик тахтида ултирган Хизрхужахон, Шамъи Жахон ва бошкалар Амир Темур ва Улугбекнинг чиз- ган чизипадан чикмадилар.

Мовароуннахр билан Темур давлати учун энг катга хавф-хатар Дашти кипчок тарафдан эди. Бу айникса Тухтамишхон Ок урда билан Олтин Урдани бирлаш-

1 С а р б а д о р л а р — Хуросоннинг гарбий кисми (маркази Сабзавор)ни 1337—1381 йиллар орасида идора килган хукумат.

2 Fyp билан Хиротни XIII—XIV асрларда идора килган сулола.3 Ж о н и К ^ у р б о н и й — Обивард, Сарахс ва Нисони идора килган

Уйрот (колмок) кавмидан чиккан сулола.

59www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

тиргандан кейин кучайиб кетди. Олтин урда Моваро­уннахрга икки тарафдан: гарбий-шимолий ва Fap6 та­рафдан хавф тувдира бошлади. Дашти кдпчокликлар Мовароуннахрга купинча кдш ойларида бостириб ки- риб, тинч ахрлини кон какшатар эдилар.

Масалан, 1387 йили кривда Тухтамишхон хазрат со- хдбкироннинг Мовароуннахрда йУклигидан (у ÿma йили Эрон юришида эди) фойдаланиб, Ясси, C hfhok, Жиззах, Самарканд, Карши ва Бухоро теварагидаги кдшлок ва шахррларни талон-тарож килди. Тухтамиш- хоннинг гаротчилари Уша йили Бузоргача бордилар. Ушанда улар Крзонхоннинг асосий кароргохдаридан Занжир саройни ёкдб кулга айлантириб кетдилар.

Олтин урда лашкарининг яна бир кдсми, Хоразм лашкари билан кушилиб, Бухороий шариф худудига бостириб кирдилар ва унинг кдшлок ^амда касабала- рини торож кдлдилар. Бу билан кифояланиб колмади- лар. Хатто Бухорони камал остига олдилар. Ушанда Дашти кдпчокликлар Мовароуннахрнинг мустах^кам истехдсоми булмаган шах^арларини беармон талон-та­рож кдлдилар. Олтин урда ва хоразмлик горотгарлар Уша йиллари тез-тез Кдрши ва Рузоргача булган кдш- локларни чатун кдлдилар.

1394 йили Тухтамишхон катта кушин билан Озар- байжон устига караб юрди. Амир Темурнинг сулх, бо- расидаги таклифлари, элчи Шамсуддин Олмаликдй оркали кдлган ваъз-насих;атлари фойда бермади. Бу сафар Тухтамишхон х^аёт-мамот жанглари кучасига ки- риб олган эди. Амир Темур бошка чора-тадбир топма- гач, кушинларини Ширвонот йулига караб етаклади.

Яна бир фожиа шундан иборат эдики, Уша йиллари Олтин Урда зур бериб Туркия, Миср, Жалоирийлар (Ирок) ва Крра куюнлилар султони Крра Юсуф билан Амир Темурга карши хдрбий-сиёсий иттифок тузиш учун музокаралар олиб бораётган эди. Хазрат сохдбкд- рон агар бу иттифок барпо этиладиган булса, нима булишини яхши биларди. Шунинг учун \ам у Ирок ва Озарбайжон устига — Султон А\мад жалоир ва Крра Юсуфга карши уруш очишдан аввал, Тухтамиш билан орани очик кдлиб олишга карор кдлди. Бусиз Эрон билан Озарбайжонда уз мавкеини саклаб колол мае эди.

Бир cÿ3 билан айтганда, Амир Темур Тухтамиш- хонга карши уч марта: 1389, 1391 ва 1395 йиллари

кдлди. 1395 йил 17 апрел куни Терак дарёси буй ид а булган OFHp жангда уни батамом тор-мор кел-

60

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

тирди. Ушанда Тухтамиш як,ин одамлари билан Fap- бий Сибирга кочиб кутилди. Олтин Урданинг йирик шахарлари: Сарой Берка билан Хожи тархон (Астра- хан) Амир Темур кушинлари тарафидан ишгол ки- линди.

Тухтамишхон ва Олтин Урданинг тор-мор этилиши нафакат Мовароуннахр, балки Россия, Шаркий Овру­по учун, бутун жахон тинчлиги учун 3ÿp ах,амият касб этди.

Бу хол, биринчидан, Россиянинг мугуллар зулми- дан озод этилишини булмаганда 300 йилга тезлаш- тирди.

Иккинчидан, шаркий Оврупо халкларининг хам мугуллар хукмронлиги остига тушиб колишининг ол- дини олди.

Учинчидан, 1395 йили Тухтамишнинг тор-мор эти­лиши Олтин Урда, Туркия ва Миср уртасидаги харбий- сиёсий иттифокнинг шаклланиши^а йул кУймади. Бу- нинг билан катта жахон урушининг олди олинди.

Амир Темур олиб борган яна бир катта уруш 1381 ва 1404 йиллар орасида Эрон, Озарбайжон, Ирок, Шом (Сурия) ва Хиндистон устига килинган уруш булди.

Хиндистон устига килинган газот уруши (бу уруш 11 ой — 1398 йилнинг май ойидан 1399 йилнинг 3 мартига- ча давом этди) бизнинг фикримизча аслида ортикча булди; факат куп ерлар вайрон булди. «Темурнинг Хин- дистонга килган газот уруши кундалиги» китобининг муаллифи Риёсиддин Алининг сузларига Караганда, урушга Уша йиллари Хиндистон хукумати тепасида тур­ган мансабдорларнинг бепарволиги окибатида ислом ва шариат асосларига путур етгани, гайридинлар ва ислом душманларининг фаоллашиб колганлиги сабаб булган.

Эрон, Озарбайжон, Ирок ва Шом устига килинган уруш эса, биринчидан бу мамлакатлардаги феодал тар- коклик ва узаро урушларга чек кУЙДИ ва иккинчидан, энг мухими, Узок Шарк ва Марказий Осиё мамлакат- ларининг Урта ер денгизи буйидаги мамлакатлар ва улар оркали Оврупо билан K ÿ n асрлардан бери узилиб Колган иктисодий (савдо-сотик) ва маданий алокала- рини кайтадан тикланишига имкон яратиб берди.

Шу ерда яна бир мухим гапни айтиб утишни зарур Деб хисоблаймиз. Амир Темур бир умр отдан тушмай Урушлар олиб борди. Жуда Kÿn мамлакатларни истило Килди. Лекин уларнинг биронтаснни хам уз давлати

61

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

таркибига кушиб олмади, аксинча аввалги хркимлари ёки уларнинг авлодига топшириб кайтди. Бу \ол XIV асрнинг 80-йиллари бошигача давом этди. Лекин, ма- \аллий о^укмдорлар: Музаффарийлар ^ам, Жалоирий­лар \ш , Кора куюнлилар \ам, Мозандарон ва Журжон саййидлари • \ ш тиниб-тинчимадилар. Тез-тез исён кугариб, мустакдллик эълон кдлавердилар. Шундан кейин, охири булмагач, у ерларга хрким кдлиб уз уриллари ва набираларини юборди. Масалан, ушанда Пирмух;аммад ибн Жахрнгир — Базнига, Шохрух Ху- росонга, Пирму^аммад ибн Умаршайх — Шерозга, Мироншох; — Султонияга, Барбий Эрон ва Озарбай- жонга ^оким этиб юборилдилар.

...Хуллас, Амир Темур уз мамлакатининг манфаати, тинчлиги ва хавфсизлиги учун курашди, душманлари- нинг фитнасини олдиндан билиб, унинг чора-тадби- рини кУрди.

САВОЛ ВА ТОПШИРИКДАР

1. Амир Темурнинг Мутулистон билан олиб борган урушларининг асосий сабабларини айтиб беринг.

2. Тухтамишхон ва Олтин Урда устидан крзонилган гала- банинг а^амияти нимада?

3. Якдн ва Урта Шарк, мамлакатлари устига кдлинган \арбий юришларнинг асосий натижаси нимада?

У н б и р и н ч и д а р е :

АМИР ТЕМУР — БУЮК БУНЁДКОР

Улуг Навоийнинг мана бу шеъри уга ибратли:Бу гулшан ичра йукдир бакр гулига сабот,Ажаб саодат эрур яхшилик била колса от.Маъноси:Бу жахрнда абадий крлишнинг иложи йукдир,Не бахтки, яхши ном билан крлса от.Одамдан к;оладиган ёдгорлик яхши бир 6 o f , \еч

оулмаса оирон мусофирнинг кунига яраб крладиган оир туп дарахт, жамоат фойдаланиши учун курилган

ир маежид еки хаммом ва нщоят солщ фарзанддир. ^иклиеда шу турт фарздан биронтасини кдлиб кет-

ган кишининг номи Учмайди.Амир Темур \ ш яхши ном к,олдирган инсон. Буюк

62

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

бунёдкор деган яхши ном долган ундан. Биринчи нав- батда халкдга хдмда мамлакатига эрк, тинчлик ва фа- ровонлик олиб келди. У Чингизхон хуружидан кейин вайрон булиб ётган шахарларни к,айтадан тиклади, ободу фаровон кдпди, Самарканд, Бухоро, Шош каби шахарларимиз жахонга куз-куз кдпса арзигудек шахар- ларга айланди. Юртимиз 6oF-poHiapra бурканиб, жан- нат тусига кирди.

Мисол учун, Самаркандни олиб курайлик. 1371 йил­нинг боши — 1372 йилнинг иккинчи ярмида шахарнинг кунботар тарафида, баланд тепалик ёнбагрида Арки олий деб аталган мустахкам бир калъа кдц кутарди. Шахарнинг девори мустахкам кдлиб тикланди, унинг олтита дарвозаси: Оханин, Феруза, Сузангарон, Гозур- гох, Бухоро ва Чорраха дарвозалари тикланди. Шахар арки ичида TÿpT ашёналик иккита улкан сарой: Кукса- рой ва Бустонсарой к;ад кутарди. Куксаройга давлат хазинаси, подшохга карашли корхоналар (асосан курол- ярог ишлаб чикарувчи корхоналар) ва камокхона жой- лаштирилди. BÿcTOH сарой эса подшохга асосий карор- гох булиб хизмат кдлган. Шахар кучаларининг баъзила- ри ва бозор к;айта курилиб обод кдлинди. 1404 йили Самаркандга келиб кетган Испания элчиси Клавихо- нинг «Эсдаликлари»да мана буларни укдймиз: «Самар­канд шахарида хар йили Хитой, Хиндистон, Татаристон (Олтин Урда) ва бошка мамлакатлардан, шунингдек нихоятда бой булган Самарканд салтанатининг Узидан келтирилган мол ва матолар сотилади. Илгари шахарга олиб келинган мол ва матоларни бир ерда тартиб билан жойлаштириб сотадиган жой йУк эди. Подшохнинг амри билан шахарда икки тарафида катор дуконлар КУйилган шохкуча, бозорларда расталар курилди».

Амир Темур Самаркандца хар бир мУмин-мусулмон учун мукадцас хисобланган жойларни (зиёратгохлар- ни) обод кдлишга алохида эътибор берди, куплаб кат­та масжид, Мадраса ва хонакохлар курдирди, янги бо- зорлар, карвонсаройлар, хаммомлар ва бошка жамоат биноларини бунёд этдирди.

Самарканднинг энг катга зиёратгохларидан бири Афросиёб тепалигининг жанубий ёнбагирида жойлаш­ган Шохизиндадир. Бу ерда ислом аламдорларидан1 пайгамбаримиз Мухаммад Мустафонинг амакиваччаси Кусам ибн Аббос, Амир Темурга кариндош булган бир

1 А л а м д о р — байрокдор; тарриботчи.

63www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

неча аёл: Туман ока, Улжой энага, Ширин бека, шу- нингдек аслзодалар: амир Хусайн, хожа Ахмад, Амир- зода амир Бурундуклар дафн этилган. Амир Темур ва Бибихонимлар тарафидан мазкур кабрлар обод килин­ган. Уларнинг тепасига зиёратхона ва дахма (турхона)- дан иборат гумбазли му\гашам иморатлар, масжид, хо- нак,ох, ва чортокдар курилган. Шо^изинда Мирзо Улуг­бек замонида бир кдцар ободонлаштирилди, хусусан Крзизода Румий макбараси бунёд этилди. Амир Темур даврида бунёд килинган яна икки зиёратгох, — Рухрбод ва Кутби ча\ордахум номи билан маидур бÿлгaн авлиё хожа Нуридцин басир кабрлари устига курилган баланд макбаралардир. Рухрбод XIV асрда утган йирик илохдёт олими шайх Бурхрнидцин Сугаржий (XIV асрнинг 80- йилларида вафот этган)нинг кабри устига курилган юксак макбара булиб, ша\ар курки га курк кушиб тур­ган. Иккинчи макбара (Кутби чахррдахум) Наводон арига сохдгсида жойлашган ва шахарнинг турт тарафи­дан яхши куриниб туради. Атокли ёзувчимиз Садрид- дин Айнийнинг сузларига Караганда, рус аскарлари, ша^ар ишгол кдлингандан кейин, унинг пойдевори ос- тига 40 линча копда милтик дори кумиб, уни портлатиб юборганлар; унинг томига копланган тилло тунукасини эса олиб кетганлар.

Пойтахт шахарнинг яна бир олий зиёратго^и Тему- рийлар хилхонасидир. Бу олий иморат ичида Темур­нинг суюкли набираси ва тахт вориси мирзо Султон Мухаммад (1403 йили Боязид Йилдиримга карши олиб борилган уруш пайтида Туркияда вафот этган), со\иб- кироннинг узи ва утиллари Умаршайх, Мироншо\ ва Шохрух» набираси Улугбек, Темурнинг бош тарафида эса унинг пирларидан Мир Саид Бараканинг саганаси жойлашган. Хазрат сохдбкирон даврвда, унинг шахсан бошчилигида курилган олий бинолардан яна бири Би- бихоним жомеъ масжидидир (1399—1404 йй.) Жомеъ масжид Бухоро хони Абдуллахон II ва унинг якин одамларидан Кулбобо кукалтошнинг саъй-\аракати билан 1590—1597 йиллари таъмирланган, лекин XIX аср охирида юз берган зилзила пайтида унинг асосий Кисми яна вайрон булди.

Мустакдплик ииллари, яъни ^озирги пайтда, Биби- хоним жомеъ масжидини кайтадан тиклаш ишлари кенг куламда олиб борилмокда.

Амир Темур Самарканд теварагида бир талай чи- роили шахарчалар хам курдирди ва уларга Миср, Да-

64www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

машк, Барцод, Шероз, Султония деб от куйди. Уйлаб курганда, бу гоянинг тагида катта максад ва сиёсат ётади. Фикримизча, бу билан Темур Самаркандни жа- хоннинг ëpyF юлдузи, унинг теварак-атрофидаги ша- харчаларни эса унинг атрофида айланиб турган йулдош сайёралар демокчи, чамаси.

Шахарнинг теварак-атрофида хазрат сохибкирон 1378—1404 йиллар орасида Боги нав, Бога жахоннумо, B o f h тахти корача, Боги Давлатобод, Бога дилкушо булди, B o f h шамол, Боги чинор, B o f h накши жахон, B o f h баланд, B o f h амирзода Шохрух, Бога майдон де­ган ÿH иккита катга ва хушманзара чорбоглар бунёд этди. Чорбогларнинг баландрок, ерида мухташам к;аср, каср олдида фавворалар ва гулзорлар курдирди. К,аср- лар купинча икки каватли булиб, устунлари мармар тошдан, деворлари рангли кошинлар билан копланган ва яна ички деворлари турли мазмундаги суратлар би­лан безатилган эди. Ибн Арабшох бундай деб ёзади: «Хазрат сохибкирон касрларнинг кайбирига уз маж- лисларини... узи килган жангларнинг тасвирларини, расмий тантаналаридаги суратларни, подшохлар, амирлар, саййидлар, уламо ва улур кишилар билан курган мажлислари тасвирини чиздирган».

Умуман, Самарканд Амир Темур замонида мухта­шам ва чиройли бир шахарга айланди. Замондош та­рихчи хофизи Абрунинг ибораси билан айтганда, «хаз­рат сохибкирон лойдан булган Самаркандни тошдан Кайта курди».

Амир Темур ота шахри Кеш (Шахрисабз)ни хам обод килди. Юкорида айтиб утилди, хокимият тепаси­га келганининг дастлабки йилларидаёк шахарнинг бу­зилиб ётган девори ва мудофаа иншоатларини кайта тиклатди.

Темур бу ерда хам куплаб жамоат бинолари кур- дирди. Булардан бири Дор ут-тиловат (Куръон тиловат Килинадиган уй) деб аталади. Дастлаб, 1370 йили, бу ерга Темур отасининг пири Шамсудцин Кулолни дафн этдирган эди. Амир Темур 1374 йили кабр устига гум- базли макбара курдирди ва унга отасининг хокини хам олиб келиб куйдирди.

Дор ут-тиловат Мирзо Улугбек замонида, 1437—1438 йили, яна таъмирланди.

Шундай бинолар (макбаралар)дан бири Дор ус- саёдат (саййидлар уйи)дир. Мазкур макбара 865 йили вафот этган мухаддис (хадис олими) Абу Мухаммад 3-1287 65

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Абдаа ибн Наср ал-Кешийнинг кабри устига курилган ва иккита макбара, бир неча хужра ва хонацовдан ибо- рат булган. Манбаларда ёзилишича, унинг ичида хаз­рат сохибкирон Узи учун хам бир дахма курдирган. Лекин, унга 1376 йили тусатдан вафот этган тунгич Угли Жахонгир мирзо дафн этилди.

Шахрисабзда Амир Темур курдирган (1380—1404 й.) энг катта ва машхур бино бу Оксаройдир. Клавихо ва Захиридцин Мухаммад Бобурнинг гувохлик бериш- ларича, Оксарой нафакат олий хукмдор ва унинг оиласи истикомат киладиган, балки давлат муассаса- лари хам фаолият курсатадиган жой булган. У хам замон ходисаларининг имтихонига учраб, ярим вайро- нага айланган. Хозирда унинг жануб тарафдаги пеш- токи сакланган, холос.

Хазрат сохибкирон она юрти Бухоройи шарифни хам обод кдлди. Унинг сайъ-харакати билан пайгам- барлар, илохиёт олимлари, азиз-авлиёларнинг замон имтихонларига дучор булиб бузилиб ётган мозорлари таъмирланиб, эски аслига кайтарилди.

Булардан бири улуг илохиёт олими Сайфидцин Бо- харзий (1190—1261)нинг макбараси булиб, хонакох ва дахмадан иборат.

Яна бири Чигатоий хонлардан Буёнкулихон (1348—1358) макбараси булиб, юкорида тилга олинган Сайфидцин Бухарзий макбараси ёнида жойлашган.

Яна бир зиёратгох Чашмайи Айюб булиб, у хам замон ходисаларига дучор булиб, вайроналикка юз тутган эди. Хазрат сохибкдроннинг химмати билан 1380 йили у хам кайтадан тикланди.

Амир Темур тарикат пешволари, шу жумладан Яс- савия тарикатининг намоёндаларини хам K ÿ n хУРмат килган. Тошкент якднида бино этилган Занги ота (хакикий исми Ойхужа ибн ТошхУжа) ва унинг тур- муш ÿpTOFH Анбар она макбараларидир. Хар иккала макбара хам XIV аср охирларида бино кдлинган ва Туркистоннинг машхур зиёратгохларидан бирига ай­ланган. Шу боис Kÿn бор таъмирланиб, асл кУриниши Узгариб кетган.

Хазрат сохибкироннинг 3ÿp химмат ва саъй-харака- ти билан бунёд этилган олий иморатлардан яна бири Кадимий Ясси (хозирги Туркистон)да машхур тарикаТ етакчиси ва шоир Ахмад Яссавий (1105—1166 йй.) нинг кабри устига курилган икки гумбазли баланд макоарадир. Макбара зиёратхона, дахма (гурхона) ва

66www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

хонак,овдан иборат. Иморат икки йил (1397—1398) ичида гузал ва накшинкор кдлиб курилган. Уни кур­ган усталардан баъзилари (хожа Хасан Шерозий, Аб- дулвахдоб Шерозий, Абдулазиз ибн Шарафудцин Таб- ризий)нинг исми шарифи бинода к;айд этилган. Хаз­рат сохибкирон зиёратчилар ва хизматкорларнинг ма- оши ва тирикчипиги учун унга катга ер-сувларни вакф калган.

Замон утиши билан ёдгорлик нураган. Асримиз- нинг 60-йилларида уни таъмирлаш ишлари бошланган эди. Лекин, кейинги йилларда бу ишни мутахассис булмаган кишиларга ишониб топшириб куйдилар. Ишкилиб охири хайрли булсин!

Эски Тошкентни Банокат (Бинкат) деб атар эди­лар. У Сирдарёнинг ÿHr сохилида, Охангарон сойи- нинг мазкур дарёга келиб кушиладиган ерида жойлаш- ганди. У хам Чингизхон хуружи пайтида вайрон этил­ган. Шу буйи ер билан яксон булиб ётар эди. Амир Темур 1392 йили уни к,айтадан мустахкам кдлиб тик- латди ва уни кенжа угли Шохрух (1377—1447) шара- фига Шохрухий деб от куйди. Вайроналари хозирги Ôig<ÿpFOH тумани (Тошкент вилояти)га карашли Сул­тон Сегизбоев номли давлат хужалиги урамидадир. Махаллий халк, орасида «Шаркдя» номи билан маъ- лум.

Амир Темур нафакат Мовароуннахр, балки буйсун- дирилган мамлакатларда: Ирок;, Озарбайжон, Афга­нистан ва б. к. мамлакатларда хам ободончилик ишла- рини олиб борди. Масалан, у Бовдодни, Дарбандни тиклаган; мугуллар даврида бузиб ташланган жанубий Озарбайжонда, Урмия кули буйида жойлашган Бойла- Кон шахарини тошдан кайта тиклатган, K,opa6oF ва Мутон даштига сув келтирган. «Зафарнома» муаллифи Шарофиддин Али Яздийнинг сУзларига Караганда, Хазрат сохибкирон узидан ёдгор булсин деб, ихтиёрига киритган хар бир мамлакат ва шахарда бир олий имо- рат бино килдирган.

Хазрат сохибкирон бобомиз шундай буюк бунёдкор булганлар. У эл-юрт ободончилиги йулида борини аямаган. XV асрда Утган тазкиранавис олим Давлатшох Самаркандий бундай деб ёзган: «Шохрух султон Са­марканд тахтига ултиргач (1409 й. — Б. А.), Амир Темурнинг Кук сарой ва Самарканд аркида жойлаш­ган хазинасига кирди. Аблахлар думоги акддан холи бУлганидай, (Шохрух хам) ул хазинани ганждан холи

67

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

топди. Шундан кейин асоси бир нарсага теккандай булди. Кдраса кузи ерда, чанг орасида ётган бир динор ак^ага тушди. Зудлик билан уни олиб пешига артди, cÿHr кузларига суртиб «отамиздин крлган шу динор бирлан раний1 булдик», — деди.

САВОЛ ВА ТОПШИРИКЛАР

1. Амир Темур Самаркандца курдирган Бибихоним жо­меъ масжиди хакдца яна нималарни биласиз?

2. Оксарой хакдца испан элчиси Клавихонинг «Эсдалик- лари»да нималар укдгансиз?

3. Хазрат сохибкдроннинг хорижий мамлакатларда кдл­ган бунёдкорлиги хакдца сузлаб беринг?

4. Шохрухия шахри кдерда? У кдчон бино этилган? Ша­харнинг эски номини айтиб беринг.

У н и к к и н ч и д а р е :

АМИР ТЕМУР - ИЛМ-ФАН ВА МАДАНИЯТ ХОМИЙСИ

Илм-фан ва маданият салтанат учун маънавий озу- кадир. Буни Амир Темур яхши биларди. Шунинг учун хам у олим ва фозил кишиларни узига дуст тутган, уларнинг иззат-хурматини Урнига куйган, давлатни идора кдлишда уларнинг кенгаш ва маслахатларидан фойдаланган. Буни у авлодига хам васият кдлиб кет­ган. Масалан, «Тузуклар»да Укдймиз: «...бахтли фар- зандларим ва кудратли набираларимга маълум булсин- ким, мен саййидлар, уламо, машойих, окдлу донолар, мухаддислар, тарихшуносларни capa ва эътиборли одамлар хисоблаб, иззату хурматларини Урнига куй- дим». Ибн Арабшохнинг айтишича, Темур шоирлар ва Хазил-мутойиба ахлидан кура олимларни купрок, хуш курарди.

Тарихчилар (Шарафуддин Али Яздий, Ибн Араб­шох ва б. к;.) нинг гувохдик беришича, Амир Темур Уз саройига етук олимларни, хусусан илохиёт олимлари- ни, факдхларни, риёзиёт (математика), фалакиёт (ас­трономия), тиббиёт (медицина), фалсафа, тарих, муси- кашунослик, илми аруз фанларининг етук намоёнда- ларини туплаган. «Ажойиб ул-макдур фи тарихи

1 F а н и й — бой.

68

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Темур» («Темур тарихида такдир ажойиботлари») ки- тобининг муаллифи улардан баъзилари хакдца киска, лекин ÿra кимматли маълумотлар келтирган. Булар илохиёт олимлари Жалолуддин Ахмад ал-Хоразмий, фивд олимлари Абдулмалик, Исомиддин ва шайх Шамсуддин Мухаммад Жазоирий, илохиёт олими мав- лоно Ахмад, мусикашунослар ота-бола Абдулк,одир MapoFHñ ва Сафиуддин Марогай, мусикашунос Арда- шир Чангий, шунингдек, файласуфлар Саъдуддин Тафтазоний ва Мир Саид Шариф Журжоний, йирик тарихчилар Низомиддин Шомий ва Ибн Арабшох Хофизи Абру ва б. к;. Ибн Арабшох к,айд этилган фан ва маданият намоёндалари билан бирга мохир муйк;а- лам сохиблари (рассомлар) Пир Ахмад Богишамолий билан Абдулхай Бавдодийларнинг номини хам тилга олиб ÿrraH. Булар — Ибн Арабшох таниган ва билган номлар. «Мана шулар, — деб ёзган эди олим, — мен топиб зикри ва исми хотирамга келган кишилардур- лар. Аммо мен билмаган, ёхуд билган, лекин зикри хамда исми хотирамдан кутарилган кишилар сон-са- нохсиз булиб, хисоб-китобга си™айдур. Хулласи ка­лом, Темур «хар бир фойдали жонни йигаб нимаики булса сарасини Самаркандга келтирди. Натижада Са­маркандга хар бир ажойиб фан ахпи намоёндасидан ва санъатларнинг каройиб услубидан, фазилати пешона- сидан нишона булиб, Уз тенгкурларидан устун турган, Уз сохасида аллома кишилар йикилган эди».

Мавлоно Абдулмалик машхур «ал-Хидоя» муал­лифи Бурхониддин Маргинонийнинг1 авлоди булиб, мударрислик билан маипул булган. Шунингдек, мад- расадан буш булган пайтларида одамларни шатранж ва нард уйинларидан Укдтган; шеър хам ёзиб тур­ган. Хадис олимларидан шайх Шамсуддин Мухам­мад ибн ал-Жазоирий булиб, Амир Темур уни Рум- Дан олиб келган. У Шерозда вафот этган. Амир Темур 1393 йили Шероздан олиб келган олимлардан Саъдудцин ат-Тафтазоний (1389 йили январ ойида Самаркандца вафот этган) ва Мир Сайид Шариф Журжоний (1339—1413)лар катга файласуф олимлар­дан булишган; араб ва форс тилларида ёзилган ри- солалар, фикх> фалсафа ва астрономияга оид китоб- лар ёзганлар.

_ ' Б у р х о н и д д и н М а р р и л о н и й (тугилган йили маълум эмас; *97 Йили вафот этган) — XII асрда утган йирик фиед олими.

69

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Ибн Арабшо\ Темур даврида утган тафсирчи олим, мухаддис ва кори хожа Мухаммад Зохид Бухорий ва мавлоно Фахруддинларнинг номларини хам хурматбилан тилга олади.

Амир Темур даврида утган йирик олимлардан яна бири хожа Мухаммад Порсо эди. У Накднбандия тари- катининг кузга куринган намоёндаларининг хаёт ва кароматлари хакдца, умуман тасаввуфнинг назарий ва амалий масалаларига багишланган куплаб асарлар му- аллифидир. Унинг «Рисолайи кудсия» («Кудсий кали- малар хакдца рисола»), «Макрмати хожа Алоуддин Ат- тор», «Фасл ул-хитоб» («Кдтъий хитоб»), «Махак ал- орифин» («Маърифатли кишиларни фаркдовчи махак, тоши»1), «Тахкдкрт» («Хакдкртни излаш») ва «Рисола» каби мухдм асарлари ÿ3 замонидаёк, илмий жамоатчи- ликнинг диккат-эътиборини к;озонган.

Амир Темур ва Темурийлар замонида айникра та­рих фани тарак^ий этди. Низомиддин Шомий ва Ша- рафиддин Али Яздийларнинг «Зафарнома»си, Риёсид- дин Али Яздийнинг «Рузномайи газовоти Хиндистон», Хофизи Абрунинг «Зайли Зафарнома» («Зафарнома»га илова»), Тожиддин ас-Салмонийнинг «Тарихнома»си, Мирзо Улугбекнинг «Тарихи арбаъ улус» («Турт улус тарихи»), Абдураззок; Самаркрндийнинг «Матлаъ ус- сайъдайн ва мажмаъ ул-бахрайн» («Икки саодатли юл- дузнинг чикдш жойи ва икки азим дарёнинг кушилиш Урни»), Мирхонднинг «Равзат ус-сафо» («Поклик боги»), Хондамирнинг «Хабиб ус-сияр фи ахбор ва афрод ул-башар» («Инсон хабарлари ва фардларида дУстнинг таржимайи холи»), Захириддин Мухаммад Бобурнинг «Бобурнома» асарлари уша замоннинг яхши илмий махсулидир.

Уша замонларда — уруш-талашлар кучайган бир даврда табиблар ва Дор уш-шифо (шифо уйлари)га булган эхгиёж катта булган. IIIунинг учун хам табиб­лар ва шифокорларга хам эътибор катта булган. Ман­баларда Темур ва Темурийлар даврида жуда K ÿ n мохир табиблар яшаганлиги ва тиббиётга оид мухим асарлар езилганлиги хакдца маълумотларни учратамиз. Булар орасида табиблар сардори мавлоно Фаррух, мавлоно Жалолуддинлар булган. Ибн Арабшох Уша замонда мохир табиблардан мавлоно Ахмаднинг номини ало-

Калбакилигини ани^ов^и махсусУтош. “ °Л™НГа СУР™6' уЛарНИНГ соф ёКИ

70www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

хида к,айд к,илиб утган «У, — деб ёзади олим, — мис- гар ва юлдузларга караб хисоб оладиган, инсон такди- рини белгилайдиган олим киши эди. У менга: «мен юлдузларга караб икки юз йилга хукми толеъ чикар- дим» деган зди».

Шу ерда, таъбир жоиз булса, яна бир мухим гапни айтиб угмокчимиз. Амир Темур ва Темурийлар замо­нида меъморчилик хам махсус илм даражасига кута- рилди. Мухташам бинолар меъмор-мухандислар тара­фидан аввалдан тузилган тархлар (лойихалар) асосида, Хазрат сохибкироннинг бевосита рахбарлиги остида курилган. Улар нафакат бетакрор хусни-чиройи, балки мустахдсамлиги билан Темурийлар давридан аввал ва кейин курилган бинолардан ажралиб туради. Уларнинг бир кисми бизнинг замонамизгача етиб келган ва ша- харларимизга курк булиб турибди.

Темур ва Темурийлар замонида хуснихат билан кучирилган китоблар, биноларга ёзилган накшин хат- лар сакланган. Айникса, сангтарошлар, ёгочметалл ва тошга уйиб хат ёзувчи мохир хаттотлар Kÿn булган. Ибн Арабшох улардан ибн Бандгир, Абдулкодир, юкорида исми-шарифи тилга олинган «Тарихнома» китобининг муаллифи Тожуддин ас-Салмоний ва уста Олтунларни тилга олиб утарди. Муаррих, масалан, уста Олтун хакида бундай дейди: «У уз хунарида бир муъжиза кимматбахо тошларга накш солар, яшм ва акикга1 Ёкут Хамавий2 хатидан хам чиройлик хат би­лан уйиб ёзар эди.».

Темур ва Темурийлар даврида халк амалий ва миниатюра санъати кенг ривожланди. Шохи зицда- даги Ширин-бека oFa (1385) ва Тумэн-OFa (1405 й.)макбаралари деворларига ишланган накшлар, Гури Амирга кУйилган чирокдан, Абулкосим Фирдавсий- нинг Улмас «Шахнома»си, «Эрон шоирлари антоло- гияси» (XIV а. охири)га ишланган миниатюралар туркистонлик рассом ва наккошларнинг баланд дид ва истеъдодининг ажойиб махсулидир. Самаркандлик муйкалам сохиблари ва хаттотлари орасида уста Абдулхай, Пир Ахмад Богишамолий ва хожи Банд­гир Табризийларнинг номи санъатимиз тарихида алохида урин тутади.

' Я ш м ва а к и к; - к,имматба\о тошлар.2 Ё к, у т \ а м а в и й — 1179—1229 йиллари яшаб утган адиб, сайё*,

география олими. Ундан куп жилдлик «Муъжам ул-булдан» («Мамлакатлар лугати»), «Муъжам ул-адибо» («Адиблар лугати») номли асарлар долган.

71

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Туркистонлик усталар, айникса ëF04 ва тошга уйиб накд1 солувчилар; олтин, кумуш ва кдмматбахо тош- лардан ишланган зеб-зийнат ва yft-pÿ3Fop буюмларини ишлаб чикрришда 3ÿp шухрат крзонганлар. Туркистон- даги хожа Ахмад Яссавий ва Шохи зиндадаги мак^бара- ларга тегишли буюмлар, уларнинг уймакор эшиклари в. б. бунга як^ол мисолдир.

XIV асрнинг иккинчи ярми ва XV асрларда Мова­роуннахр билан Хуросонда адабиёт ва адабиётшунос- лик \ам кенг ривож топди. Бу хакда машхур адабиёт- шунос олим Давлатшох Самаркандий (1435—1495) ва Алишер Навоийнинг «Тазкират уш-шуаро» ва «Мажо- лис ун-нафоис» асарларида кдмматли маълумотлар келтирилади. Мазкур тазкираларда жуда Kÿn адабиёт намоёндалари ва адабиётшуносларининг, масалан хожа Абдулмалик Самарк^андий, Бисотий Самаркан- дий, хожа Исматулла Бухорий, Хдёлий Бухорий, Лут- фий, Хайдар Хоразмий, Дурбек, Саккокий ва бошк;а- ларнинг номлари келтирилган. Лекин, афсуски, булар- нинг айримлари хакдца, масалан, Абдулмалик Самар­канд™, Бисотий Самарк^андий, Хиёлий Бухорийлар хакдца жуда кам маълумотга эгамиз. Масалан, хожа Абдулмалик Самаркдндий Темур замонида шайх ул- исломлик лавозимида турган, лекин етук газалнавис шоир хам булган; Бисотий Самарк;андий билан Хи­ёлий Бухорий 6ÿpë (буйра) тукувчилик билан тирикчи- лик кдлганлигидан бошкд маълумот йук,.

Мавлоно Лутфий, Хайдар Хоразмий, Дурбек, Сак­кокий в. б. хакдца купрок, маълумотга эгамиз.

Лутфий Алишер Навоийдан аввал утган (1360— 1460) туркийзабон лирик ва достоннавис («Гул ва навруз» достонини ёзган) шоир сифатида 3ÿp шухрат топган.

Хайдар Хоразмий XIV аср охирлари — XV асрнинг биринчи чорагида яшаб Утган истеъдодли шоир. Дав­латшох Самаркдндий унинг хакдда бундай деган: «Султон Искандар мирзо1 замонида фозил кишилар- дан мавлоно Муъинуддин Натанзий (тарихчи олим — Б. А.) ва мавлоно Хайдарлар бордир. Мавлоно Хай- дарнинг туркий ва форсий тилларда битган яхши шеърлари бор ва у Низомийнинг «Махзан ул-асрор»и-

ГУмапшай* Lun™uuuc ^ Н\ Д M,U р 3 0 ~ Амир Темурнинг набираси S Ï Ï » МИр30НИНГ ÿFJ1H); 1384—1415 йилларда Форс мамлакатинингхукмдори.

72

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

га Узбек тилида жавоб ёзиб, (уни) шахзода Искандарга батшлаган».

Дурбек хам Темур ва Темурийлар даврининг истеъ- додли шоирларидан бири хисобланади. Дурбек асли балхлик, асосан, «Юсуф ва Зулащо» достони билан шухрат топди.

XV асрнинг биринчи ярмида Халил султон ва Мир­зо Улугбек даврида утган истеъдодли туркийзабон шо- ирлардан яни бири Саккокийдир. Асосан газал ва к,асида жанрларида ижод килган. Алишер Навоийнпнг сузларига Караганда, разалнависликда Лутфий ва Сак- кокийга тенг келадиган шоир булмаган. Саккокий газалларининг асосий мавзуи мухаббатдир.

XV аср узбек шеъриятининг ёркдн юлдузларидан бири сифатида ном таратган шоирлардан бирлари Га- доий билан Атоийдир.

Гадоийнинг хаётига оид маълумотлар жуда кам. Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асарида унинг Хакдда бундай дейилган: «Мавлоно Гадоий — туркий- гуйдир, балки машохирдиндур. Бобур мирзо1 замонида шеъри шухрат топди. Мавлононинг ёши туксондин Утибдур. Бу матлаъ унга тегишлидир:

Дилрабо, сенсиз тириклик балойи жон эмиш,Ким, онинг дард кршида юз улун хайрон эмиш.

Шоирнинг ягона девони хозирда Париж миллий кутубхонасида сакланмокда.

Атоийга келсак, унинг асли Балх шахаридан булиб, Мирзо Улугбек саройида нашъу намо топган олимлар ва шоирлар жумласидандир. Лирик шоир, газаллари равон ва содца услубда ёзилган. Шу жихатдан у халкка *УДа якдн булган. Девони бор.

САВОЛ ВА ВАЗИФАЛАР

1. Амир Темурнинг Самарканд, Шахрисабз, Бухоро, Тошкент ва Туркистонда бунёд этдирган ул\т бинолари \ак,ида сузлаб беринг.

2. Темур ва Темурийлар даврида утган хадис ва фикх илмлари намоёндаларидан кимларни биласиз?

3. Лутфий, Гадоий ва Атоий хавдда сузлаб беринг.

' Б о б у р м и р з о — бу ерда Хуросон подшоси Абулкосим Бобур (1449—1457) назарда тутилади.

73

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

У н у ч и н ч и д а р е :

АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИНИНГ ТАШКИ СИЁСАТИ

Амир Темур даврида мамлакатимиз билан жуда куп давлатлар: Византия, Туркия, Хиндистон, Испания, Франция, Англия, Олтин урда, Мугулистон, Хитой ва бошк а мамлакатлар иктисодий (савдо-сотик,), сиёсий ва маданий алокд урнатдилар, лекин хали бу мухим масала етарли даражада Урганилмади. Бу \акда анча- мунча маълумот тупланган. Лекин улар мазкур масала- ни тупа ечиб бериш учун етарли эмасдир. Биринчидан Темур давлати билан хорижий мамлакатлар: Эрон, Туркия, Хиндистон, Хитой, Венеция, Испания, Фран­ция, Англия ва б. к,, давлат бошликлари уртасида олиб борилган ёзишмаларнинг хаммаси кулимизда йук*. Ик­кинчидан, шаркд1унос олимлар (Абулхусайн Навоий, ибн Халдун, ибн ДУкдоок, Ас-суютий, ал-Калкошон- дий, Бадриддин ал-Айний, Форест, Перондини, Хинг- тон, Делавилли ва боищаларнинг илмий изланишлари билан хам яхши таниш эмасмиз. Учинчидан, хеч булмаганда, Селвестра де Сасининг «Темур ва Мирон- шохнинг Франция кдроллари билан олиб борган ёзишмалари» (1822), Марино Санудонинг «Венеция дожларининг хаёти» (Медиолини, 1733), Ж. Деловил- ланинг «Византия ва Fap6 мамлакатларининг XIV аср охири ва XV аср бошларидаги ташкд сиёсати» (Париж, 1886) хакддаги мухим асарлари, Ватиканлик рухоний, архиепископ Иоаннинг 24 бобдан иборат «Темурбек ва унинг саройидаги хаёт» деган кдмматли асари (Париж, 1894) ва шуларга ÿxuiani асарларни яхши билмаймиз. Бу китобларни топмай ва синчиклаб Урганмай туриб, Амир Темур давлатининг ташкд сиёсати хакдда узил- кесил фикр айтиб булмаса керак.

Шундай булса-да, кулимизда бор материал асосида Темур ва Темурийлар давлатининг хорижий мамлакат­лар билан олиб борган алок^алари хакдца дастлабки умумий фикрларни билдириб утса булади.

Биз Урганган манбалар, шу катори икки уртада олиб борилган ёзишмаларда келтирилган маълумот- лардан куринишича, Амир Темур давлатининг ташк^ сиесати ÿ3 олдига куйидаги вазифаларни куйган:

1. Мамлакат хавфеизлигини таъминлаш;2. Кушни мамлакатларда, хусусан Мугулистон,

74www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Осиё, Оврупо мамлакатлари, О к, урда, Олтин урда, Эрон ва Озарбайжонда ÿ3 таъсирини мустахкамлаш;

3. Осиё ва Европа давлатлари: Туркия, Хиндистон, Хитой, Венеция, Испания, Франция ва Англия билан иктисодий (савдо-сотик), элчилик (сиёсий), маданий алокаларни урнатиш ва ривожлантириш.

Мовароуннахр мугуллар истибдодидан халос эти- либ, мамлакатда Амир Темур хокимияти урнатилди (1370 й.), лекин унинг сархадлари хали тинч эмас эди. Мамлакатнинг шимолий-шаркий сархадларида жой­лашган Мурулистонда улус беклари: К,амаридцин, Анко тура, Мир Хак,берди ва Мир Каримбердилар- нинг исёнлари ва Тошкент билан Фаргона сархадла- рига кдлиб турган талончилик хуружлари давом этар­ди. Шимол тарафда, Ок; урдада Урусхон билан Тухта- миш уртасида Жучи улусининг тож-тахти учун кураш кучайган, уларнинг Хоразм хукмдорлари билан куши- либ, Бухоро, Чоржуй ва Карши устига кдлган талон­чилик юришлари давом этарди. Тухтамишхон Олтин Урда тахтини хам эгаллагандан (1376 й.) кейин Дашти кипчок кучманчилари, тез-тез Озарбайжон сархадла- рига хам бостириб кириб, унинг шахар ва кдшлокда- рини талон-тарож кдлабошладилар.

Буларни бартараф кдлмай туриб, Темур уз давлати­нинг хавфсизлигини таъминлай олмас эди. Манбалар- нинг гувохлик беришига Караганда, Амир Темур бу масалани музокаралар йули билан хал кдлишга урин- ди. Лекин, фойдаси бÿлмaди. Уни курол воситаси би­лан хал кдлишга мажбур булди. Амир Темур 1371— 1389 йиллари олиб борилган етти харбий юришдан кейин Мурулистонда тинчлик Урнатиш ва уни узининг таъсир доирасига киритиб олишга муваффак булди.

Хоразмни Тухтамишхон ва Олтин урда таъсиридан чикариш ва у ерда хам тинчлик урнатиш осон булма- ди. Амир Темур бунинг учун ун саккиз йил курашди.

Гурганжга икки марта Алафа тавочи ва шайхулис- лом хожа Жалолуддин Кеший бошчилигида элчи юборди. Лекин Хусайн суфи билан Сулаймон суфи, Хоразмнинг илгари Чигатой улусига тегишли булган шаркдй-жанубий кдсмини кайтариб бериш хакддаги талабни рад этдилар, Олтин урда билан алокаларни узмадилар. Амир Темур кулига КУР°Л олишга мажбур бУдди ва 1388 йили, бешинчи харбий юришдан кейин, Хоразмни итоатга келтирди.

Айникса, Ок урда билан Олтин урта Темур давла-75www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

тига жиддий хавф тувдирар эди. Ок, Урда хони Урусхон (1361-1376) бутун Урдаси ва катта кушин билан 1376 йили Сирдарё буйида пайдо булди ва Саброн билан O if h o k шахарларини босиб олди. Мовароуннахр учун катта хавф тугалди. Факат Амир Темурнинг жиддий харакатлари билан Урусхон Туркистоннинг шимолий сархадларидан кувиб юборилди.

Тухтамиш Олтин Урда тахтига ултиргандан (1376 й.) кейин нафакат Мовароуннахр, балки Эрон билан Озарбайжонга хам катта хавф тутдира бошлади. У Озарбайжон билан Мовароуннахр сархддларига кушин туплай бошлади.

Олтин Урда хукмдорининг Мовароуннахр (кадимги Чигатой улуси) ва Эрон (Х^алокуийлар давлати)га кар- ши олиб бораётган сиёсати бу янгилик эмас. Олтин Урда бу сиёсатни XIII асрнинг урталаридан бери, яъни Ботухон ва Беркахон давридан бери олиб борарди. Улар, масалан, 1251 йили Мовароуннахрни Уз таъси- рига буйсундириб олгач, Эронга карши Миср, Туркия, Жалоирийлар давлати, яъни Ирок, билан иттифок, ту- зишга харакат бошлаган эдилар. 1261—62 йиллари Беркахон Миср султони Бейбарс (1259—1278) билан алока Урнатди ва Халокоуийлар давлати (Эрон)га кар­ши харбий-сиёсий иттифок тузиш хакида музокара бошлади. Шундан бошлаб икки давлат уртасида бор- ди-келди кучайиб кетди. Мисрлик тарихчи Амин ал- Холийнинг сузларига Караганда, шу даврдан бошлаб икки юз йил ичида улар эллик марта бир-бирларига элчи юборганлар. Максад битта: агар улар, Олтин урда билан Миср биргалашиб Эрон устидан галаба кдлса- лар, Миср Шом (Сурия)ни, Олтин Урда эса Эронни Узига каратиб оларди.

Лекин, XIV аср охирларига келиб, икки Уртадаги борди-келдининг мазмун ва максади Узгарди. Бирин­чидан, Олтин Урда ва Миср итгифокига Туркия, яъни Боязид Иилдирим билан Ирок хукмдори Султон Ахмад жалоир (1382—1410) кушилдилар. Иккинчидан, максад Узгарди. Асосий зарба Амир Темурга карши Каратиладиган булди. 1384 йилнинг 26 мартида Миср- га Тухтамишхоннинг элчиси келди. Миср тарихчиси ибн Тангрибердининг сузларига Караганда, Тухтамиш султон Малик аз-Зохир Сайфидцин Баркук (1382— 1389)га «хар иккимиз бир булиб исёнчи Темурни йУк Кил аил ик», деб таклиф кдлади. Уша йили Мисрга кел­ган Туркия ва Сивас хокими Бурхонудцин Ахмаднинг

76www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

элчилари мамлакатлари Амир Темур га карши булган ÿma \арбий иттифокка кушилишини айтдилар.

Лекин Амир Темур бу хдрбий иггифокнинг х;ара- катга келишига йул куймади.

Уша йиллари Туркия Болкон уруши билан банд, Европанинг йирик давлатлари: Испания, Франция, Англия ва Германия Боязид Йилдиримнинг Европага солган хавф-хатаридан каттик, ташвишга тушган, улар­нинг элчилари тинмай Кррабокка, Темур хузурига к,атнай бошлаган эдилар. Туркия хам Темурнинг Евро­па давлатлари билан иттифокдош булиб колишидан чучиб, у билан борди-келдини кучайтирган эди.

Кдокаси, XIV асрнинг 90-йиллари Амир Темур Туркия билан алокдларини узмади, бор кучини Тухта- мишга карши к,аратди. Иттифокчиларни биттадан сафдан чикариш сиёсатини тутди. 1395 йили Тухта- мишга, 1402 йили Йилдирим Боязидга улим зарбасини берди.

Темур ва Темурийлар давлатининг Франция ва Ан­глия билан 1402 йилдан кейинги элчилик муносабат- лари тинч-тотувлик, узаро савдо-сотик,ни ривожланти- ришга каратилди. Мазкур мамлакат подшоларининг мактубларида бу -\акда (савдогарларга, дини ва эътико- дидан катъий назар, савдо-сотивда, бож хирож тулаш- да тенг хукук бериш, уларни ва карвонларини кУрик- лаш ва к.) маълумотлар учратамиз.

Темур ва Темурийлар давлатининг Шаркнинг энг катга давлатларидан Хитой билан муносабатлари хам Уша замоннинг талаблари даражасида булган. Тарихии манбаларда келтирилган маълумотлардан куринишича, икки уртадаги муносабатлар Амир Темур даврида бир Кадар жиддийлашиб к°лган эди. Бунга Хитой хукм- Дорларининг улуг давлатчилик сиёсати сабаб булганди. Мин императорлари1 Хитойга кушни булган мамла- катларни Хитойга карам мамлакатлар, халкини эса Хитойнинг табаалари деб \исоблар эдилар. Амир Те­мурнинг элчилари ва савдогарлари олиб келган coBFa- саломларини эса улпон деб атар эдилар. Темур хам Хитой элчилари билан шунга яраша муносабатда булди. Клавихонинг «Эсдаликлар»ида бундай маълу- мотни учратамиз. Клавихо келган йили (1404 й.) Са­маркандга Хитой императорининг элчилари хам кел-

' М и н и м п е р а т о р л а р и - 1368-1644 йиллари Хитойни идораКилган сулола.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

ган эдилар. Улар Улпон талаб кдлиб келган эканлар. Эшик огабоши' бошка мамлакат элчиларини (шулар катори Испания элчисини хам) Хитой элчисидан ке­йин уткдзиб куй ган экан. Амир Темур буюриб, улар­нинг уринлари алмаштириб куйилган. Хэзрат сохиб­кирон 1395 йили келган Хитой элчилари Ан Чжи-дао билан Го Цзини икки йилдан кейин — 1397 йили Кабул кдлди. Мазкур элчилик Хитойга 1405 йили к;ай- тиб борган. «Мин сулоласининг тарихи»да Хитой эл- чиларининг Самаркандца карийб ÿH йил крлиб кети- шига «улпон» хусусидаги тортишувларнинг чузилиб кетганлиги сабаб кил и б курсатилган.

Шохрух ва Улугбек даврида хар икки давлат — Темурийлар давлати билан Хитой уртасидаги элчи­лик муносабатлари бирмунча ривожланди. 1409 йили Хиротга, Шохрух хузурига Хитой элчилари келган. Абдураззок Самаркандийнинг сузларига Караганда, улар Амир Темурнинг вафоти туфайли Хитой импе- раторининг таъзиясини билдириш учун келишган экан.

Орадан икки-уч йил Утиб, 1412 йили Хиротга Хи­той императорининг Ду-чжи Хун ва Данг-Чин бошчи- лигидаги иккинчи элчилиги келган. Хитой императо­рининг Шохрух номига йуллаган мактубидан маълум булишича, император хар икки давлат Уртасида яхши кушничилик ва савдо-алокаларини урнатишни таклиф кдлиб келган.

Икки давлат уртасидаги элчилик муносабатлари 1417 йилардан кейин яна хам ривожланди.

Уша 1417 йили Хиротга Би-Бачин, Ту-Бачин ва Жот-Бачин бошчилигида катга Хитой элчилиги келди. Элчилар Шохрух номига махсус мактаб ва катга coBFa- саломлар (ов кушлари, кимхоб, фарфор ва чинни идишлар ва б. к ) олиб келган. Императорнинг маету- бида эса яхши кушничилик ва хар икки мамлакат Уртасида савдо-сотикни янада ривожлантириш таклиф этилади. Шохрух Хитой элчиларига зур хурмат-эхти- ром курсатди ва кайтишларида Ардашир тавочи бош­чилигида уз элчиларини хам кУшиб юборди.

1419 йили Самарканд ва Хиротга яна бир катга лнтои элчилиги келди. Улар билан бирга Шохрухнинг 1417 йили Хитойга юборган элчилари — Ардашир та-

мансабдор; саройбон' а 6 0 ш и ~ подшо* кабулларини уюштириб турган

78

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

вочи ва Окбуко \ам цайтиб келдилар. Абдураззок; Са- маркандийнинг китобида Хитой императори мактуби- нинг форсча таржимаси келтирилган. Мазкур мактуб- да, хусусан мана буларни укиймиз: «Хар икки томон- дан хам райрлик ва бегоналик пардаси олиб ташлан- моги мувофиклиги, якдиллик эшиги очилмоги лозим, токи одамлар ва савдогарлар ÿ3 истак-ихтиёрлари би­лан бир-бирлари хузурига борсинлар, йуллар хавотир- сиз булсин». Шохрух Хитой элчиларининг кайтишида уз элчиси Шодихожага бошка Темурийлар: Бойсункур, Суюргатмиш, Улугбек ва Хоразмдаги нойиби амир Шохмаликнинг элчиларини хам кушиб жунатди. Шох­рух ва Темурийларнинг элчилари Хитойдан 1422 йил 29 августда цайтиб келдилар. Бу элчилик Хитой билан Темурийлар давлати уртасидаги яхши кушничилик му- носабатларини ривожлантиришда катта туртки булди. Икки уртада карвонлар узлуксиз катнаб турди, махал­лий хукмдорлар уларнинг хавфсизлигига масъул булдилар. «Бобурнома»да бундай мисол бор. («Умар­шайх мирзонинг) адолати шу мартабада эдики, Хитой карвони келадургонда Андижоннинг шаркдй тарафи­даги торларнинг тубида минг уйлик карвонни андок; Кор босдиким (ундан) икки киши кугилди, (Умаршайх мирзо) хабар топиб, мухассиллар1 юбориб, карвоннинг жамиъ жщатини забт кдлди, хар чандиким вориси Хозир itÿK эрди, бавужуди эхтиёт саклаб, бир-икки йилдан cÿH rpa Самарканд ва Хуросондин ворисларини тилаб келтуриб, молларини солим тобшурди».

САВОЛ ВА ТОПШИРИКДАР

1. Темур ва Темурийлар давлати ташки сиёсатининг асосий вазифалари х,ак,ида сузлаб беринг. Олтин Урда — Миср — Туркия харбий-сиёсий иггифокининг мохияти ни­мада эди?

2. Амир Темур, Шохрух ва Улугбек даврида Хитой билан булган муносабатлар хаквда нималарни биласиз?

1 М у \ а с с и л — бож олувчилар; солик ундирувчилар.

79

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

IV к, и с м.Амир Темурнинг буюк авлоди

У н т у р т и н ч и д а р е :

ШОХРУХ МИРЗО

Хитой юриши (1404 й.) пайтида хазрат со\ибк,и- роннинг турт утлидан факат иккитаси Мироншох (1366—1408) билан Шохрух мирзо (1377—1447) хаёт эдилар, холос. Лекин Мироншохнинг умри хам узокда бормади. Отасидан кейин хаммаси булиб уч йил умр курди ва 1408 йил 21 апрел куни Сард руд (Озарбай­жон) деган ерда Крра куюнлу туркманларнинг сардори Крра Юсуф (1400—1420) билан булган жангда халок булди.

Амир Темурнинг тирик крлган фарзанди Шохрух мирзо булиб, у хазрат сохибидроннинг кенжа Угли эди. Шохрух 1377 йилнинг 20 август куни таваллуд топган. 1396 йилгача, яъни Хуросонга хоким этиб тайин- лангунга к,адар, отасининг хузурида булган ва унинг хар­бий юришларида иштирок этган. Отаси вафотидан (1405 йил 18 феврал) кейин хокимият тепасига келган. Лекин бунга карийиб турт йил курашдан кейин, 1409 йили ра- киби Халил султонни маглубиятга учратиб, эришган.

Шохрухнинг ёшлиги Сарой Мулк хоним тарбияси- да кечди. Шу сабабдан булса керак, у аклли-хушли ва зиёли киши булиб етишди. Тадкдкотчилар келтирган маълумотларга Караганда у, шу билан бирга, такводор киши хам эди. У кунда «Ихлос» сурасини юз марта такрор кдлар ва тез-тез шахзодаларнинг ертУлаларини тафтиш кдлиб, у ердаги спиртли ичимлик захиралари- ни йУк кдлар эди.

Шохрух гарчи отаси ва огалари: Умар Шайх ва Мироншохларга ухшаб харбий салохиятга эга булмаса- да, доно ва тадбиркор давлат арбоби сифатида тарихда Колди. Отасидан кейин мамлакатда бошланиб кетган уруш-талошларга бархам бериб, маълум даражада Амир Темур давлатининг бирлигини саклаб колишга муваффак булди. Шохрух мирзо ofhp кураш ва бошка йуллар билан Мовароуннахр, Ирок, Озарбайжон, Ху­росон, Разни ва Кобилни, Фаргона. ва Туркистонни итоатда тутди. Шунингдек, Шимолий Афгонистон ус­тидан уз хукмронлигини Урнатди. Бу амирзода Шох-

80

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

рухнинг Темурийлар салтанати олдида кдлган катга хизмати булди.

Шохрух тинчлик, эл-юрт осойишталиги, юрт обо- донлиги ва илм-фан хамда маданият тараккиётига хам маълум х;исса кушди. Унинг даврида пойтахт шахар Хирот, Балх, Марв ва мамлакатнинг бошка катга ша- харларида харбий истех,комлар, масжид, Мадраса, хо- накох ва бозорлар курилиб ишга туширилди. Мухими, у Исфахонни тиклади.

Шохрух даврида илм-фан ривож топди, илохиёт, фикх ва тиббиёт билан бир к,аторда тарихшунослик илми хам тараккий топди. Бу даврда Хофизи Абру, Шарафиддин Али Яздий, Хожа Тожидцин ас-Салмо- ний каби йирик тарихшунос олимлар етишиб чикди- лар.

Хофизи Абру (тугалган йили номаълум — 1430 йили Занжонда вафот этган) дастлаб Амир Темур, cÿHrpa Шохрух саройида хизматда булган ва хар шака­ла хукмдор билан хам я кин муносабатда булган; Шох- рухнинг харбий юришларида иштирок этган.

Олим амирзода Шохрухнинг топширига билан ик- кита йирик тарихий асар ёзган. Булардан бири тари- хий-географик мазмунда булиб, 1414—1420 йиллар орасида ёзилган, олимнинг бу асари X асрда араб ти- лида ёзилган номи номаълум бир китоб асосида ёзил­ган булиб, Санкт-Петербурглик шаркдгунос олим Ю. Е. Боршчевскийнинг сузларига Караганда, «Китоб ал- масолик ва-л-мамолик» деб аталган ва Хасан ибн Ахмад Мухаллабийнинг к,аламига мансуб булган. Асарда уга кимматли географик маълумотларни учра- тиш мумкин. Амударёнинг Каспий денгизига бориб КУйилиши, Мовароуннахрнинг йирик шахар ва вило- ятлари хакдцаги маълумотлар шулар жумласидандир.

Хофизи Абру яна ÿma Шохрухнинг амри билан Узидан аввал утган машхур тарихчилар: Табарий, Рашидуддин, Низомиддин Шомийларнинг «Та­рихи расул ул-мулук ва-л-хулафо», «Жомиъ ут-таво- рих» ва «Зафарнома» асарларига кУшимчалар (зайл) ёзган.

Низомиддин Шомий асарига ёзилган кушимчада вок;еалар 1405—1416 йилларгача давом этдирилган. Бошк;а cÿ3 билан айтганда, Шохрух тарихи 1416 йилга- ча давом этдирилган.

Хофизи Абрунинг яна бир катта тарихий асари81

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

«Зубдат ут-таворихи Бойсунгурий» деб аталади. Асар умумий тарих типида ёзилган булиб, Му\аммад пай- гамбар замонидан то 1427 йилларгача булган вок,еалар-ни уз ичига олади.

Шохрух замонида яна бир му\им асар — «Мунта- хаб ут-таворихи Муъиний» (купрок, «Аноним Исканда- ра» номи билан маш\ур) отли яхши бир тарихий асар яратилди. Бу асар \ам умумий тарих типида ёзилган булиб, унда Ок урда хонлари ва Мовароуннахрнинг 1346—1370 йиллар орасидаги ижтимоий-сиёсий ахволи хакдца ута кимматли маълумотлар келтирилади.

Асар Форс вилоятининг хокими Искандар мирзо (1384—1415) саройида хизматда булган Муъиниддин Натанзий тарафидан ёзилган ва у мазкур китобини унинг рарбати билан ёзиб тамомлаган.

Шохрух султон даврида ёзилган яна бир асар Амир Темур тарихига багишланган ва «Зафарнома» деб ата­лади. Асар муаллифи йирик тарихчи олим, шоир ва фалакиёт илми билимдони Шарафидцин Али Яздий- дир. Олим Форс вилоятининг хокими Улугбек мирзо- нинг иниси Иброхим султон (1394—1435) саройида истикрмат кдлган ва мазкур асарини унинг хомийлиги остида ёзган.

Санкт-Петербурглик таникли шаркдиунос олим Аб- дурахмон Тохиржоновнинг сузларига Караганда, Ша­рафидцин Али Яздий 10 дан ортик кимматли асарлар ёзиб колдирган. Илмий хайъат (астрономия)га оид «Ал-китоб фи илм ул-устурлоб» («Астролябия илмига оид китоб»), муаммо илмидан бахс юритувчи «Маво- тан, ё манозир дар муаммо» («Муаммо илмида макон ва манзаралар»), «Девони Шараф Яздий» («Шарафид- дин Али Яздийнинг шеърий девони») шулар жумласи- дандир.

Олимнинг хаёти OFHp кечган. 1446 йили Шохрух марказий хукуматга карши кузголон кутарган Султо-

ва ^ *окими Султон Мухаммад (1442—1446) кузголонида катнашганликда айбланган бир гурух одамларга кУшиб Шарафидцин Али Яздийни хам хибсга олади. Олим факат Шохрух мирзонинг су- юкли набираси Мирзо Абдуллатиф (1428—1449)нинг аралашуви билан жазодан кутил иб кол ад и. Абдулла­тиф мирзо олимни бобосидан тилаб олади ва Самар­канда, отаси хузурига жунатиб юборади. Шарафидцин

и здии Самаркандца бир йил чамаси истикомат

82

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

кдлди ва купчилик тадкикотчиларнинг тахминига кура, Мирзо Улурбекнинг астрономик кузатишларида иштирок этган.

«Зафарнома» — катта ва 3ÿp илмий кимматга эга булган асар. Унда Амир Темур ва унинг улур аждоди тарихи баён этилган. Асарда мурул империясининг таркибида ташкил топган Олтин урда, Чигатой улуси, Элхонийлар давлати, шунингдек Мовароуннахрнинг то Амир Темур давлатининг барпо этилишигача бул­ган тарихи (бу кием «Мукдддимайи «Зафарнома» деб аталади) ва Амир Темур тарихи кенг баён этилган.

Шохрух мирзо замонида яратилган яна бир мухим тарихий асар «Тарихнома» деб номланган ва юкорида тилга олинган хожа Тожидцин ас-Салмоний каламига мансубдир. Муаллиф ÿ3 замонасининг машхур хаттот- ларидан булган ва дастлаб Форс ва Барбий Эронни идора кдлган Музаффарийларнинг девони иншосида хизмат килган. 1393—1405 йиллари Самаркандца Амир Темурнинг девони расоилида ишлаган. 1409 йили Шохрух уни Узи билан бирга Хуросонга олиб келган, 1410 йили унинг топширига билан Шохрух тарихини ёзишга киришган. Лекин, Kÿn утмай саройда вазир саййид Фахридцинга карши уюштирилган фитнада иштирок этгани учун камалиб колади ва шу билан Шохрух тарихи тулигича ёзилмай колган. «Тарихно- ма»да вокеалар баёни 1405—1409 йиллар тарихи билан чекланиб колган.

Шохрух даврида илм-фан ва маданият тараккиёти- га катга хисса кушган яна бир шахе — у Шохрухнинг ажойиб фарзанди, унинг учинчи угли Бойсунгур мирзо (1397—1433) булган. У отаси даврида Мозандарон, Ас­тробод ва Журжон вилоятларига хокимлик килган (1414 й.), кейин отасининг вазири булиб хизмат кил­ган (1416—1420). Бойсунгур мирзо вазирлик даврида Хиротда узининг жахонга машхур кутубхонасини таш­кил этади. Замондош тарихчиларнинг сузларига кара- ганда, мазкур кутубхонада Уз даврининг машхур хат- тотлари, наккош ва мусаввирлари, са\хоф ва j3apKop- лардан 40 нафари хизмат килган. 1425—26 йиллари кутубхона кошидаги котиблар Бойсунгур мирзо рах- барлигида Абулкосим Фирдавсий «Шохнома»сининг 40 га я кин кУлёзма нусхалари мукаммал танкдций мат- нини яратганлар. Танкдций матнга илова килинган муфассал мукадцимани хам Бойсунгур мирзонинг узи

83

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

ёзган. Нусхалар турли сюжетлардаги расмлар билан безатилган.

Бойсунгур мирзо узининг акут-заковати, хунарпар- варлиги, тарих ва адабиётни суйиши билан шухрат то- пади. У жахонга машхур Xйрот тасвирий санъат мак- табига хам асос солган шахе хисобланади. Унинг топ- шириш билан Гавхаршод бегим маежиди деворларига чизилган суратларнинг сакманиб колган к,исмлари курган кишини \айратга солади.

У дехконларнинг хаётини яхшилашга \аракат кдп­ди, лекин кузлаган тадбирлари охирига етмай колди.

Амирзода Шохрухнинг хам Kÿn вакт, айникса хаётининг сунгги йиллари мамлакат вилоятларини идора кдлиб турган фарзандлари ва кариндошлари би­лан курашда утди.

Шохрух ана шундай юришлардан бири — 1446 йилдан бошланган Султон Мухаммадга карши юриш вакгида — 1447 йили Тафт шахарида вафот этган.

Шохрух даврида Темурийлар давлатининг ХИНДИС" тон, Миср ва Хитой билан савдо-сотик, элчилик ва маданий алокалари бирмунча ривожланди.

САВОЛ ВА ТОПШИРИКЛАР

1) Шохрухнинг Темур давлатини тиклаш йулида олиб борган кураши хакида сузлаб беринг.

2) Шохрухнинг хорик одатлари \ак,ида нималарни била- сиз?

3) Шохрух замонида тарих фани тараккиёти \акдаа гапи- риб беринг.

Ун б е ш и н ч и д а р е :

УЛУГБЕК МИРЗО

Мовароуннахр, Хуросон, куйингки, бутун Шарк мамлакатларининг илм-фан ва маданият тараккдётига

4Qd°ai ш ! ган ™а биР Темурийзода Мирзо лугб (1394 1449)дир. Мирзо Улурбекнинг хакикийТ гай £ÿjm6’ бУ иемни унга бобоси

Х ™ т ^ Т 0Н Р ТемУРнинг Узлари куйган. Бу ими отасининг исми. Одамлар одатда отаси­нинг исмини боласига яхши ният билан «отамдай

84

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

умри дароз ва улур булсин», деб куядилар. Амир Темур хам чамаси набирасига отасининг исмини шу ният билан куйган. Лекин у саройда ва мамлакатда Улугбек номи билан машхур булди.

Улугбек 1394 йилнинг 22 март куни Темурнинг Эрон ва Озарбайжон устига килган беш йиллик (1392—1396) харбий юришлари пайтида, Султония (Эрон Озарбайжони)да тугилди. 1395—1938 йиллари Улугбек Самаркандца истикомат килди ва Бибихоним- нинг тарбиясида булди.

Амир Темур ва Бибихоним табиатан зийрак ва билимга чанкок набирасининг тарбиясига алохида эътибор бердилар: кенг маълумотли ва тажрибали муаллимлар боланинг хат-саводини чикардилар, унга керакли илмларни ургатдилар, сохибкирон киссахо- нининг жияни Хамза (кейинча Шайх Ориф Озарий номи билан шухрат топган йирик олим) унга кисса- хонлик килиб, унинг акли ва зехнини пешлади.

Улугбек 9 ёшлигидан бошлаб бобосининг харбий юришларида иштирок этди. Амир Темур Узининг Тур­кия, Ирок ва Шом (Сурия) устига килган етти йиллик уруши пайтида (1399—1404) Улурбекни узи билан бир- га олиб кетди. Хазрат сохибкирон набирасини 1404 йилнинг ноябр ойида бошланган Хитой юришига хам бирга олиб кетди. Лекин бу юриш, хаммага маълум, хазрат сохибкироннинг юриш пайтида тусатдан вафот этиши (1405 йил 18 февралда) муносабати билан ярим йулда тухтатидци.

1405—1409 йиллари, яъни тож-тахт учун Шохрух билан Халил султон уртасида куролли кураш борган йиллари, Мирзо Улугбек отасининг тарафида турди, лекин маглубиятга учраб, Хуросонга, отасининг олди­га кочиб борди ва 1409 йилгача унинг хузурида кун кечирди.

1409 йил 4 март куни, Самарканд Шохрух кушин- лари тарафидан ишрол килингандан кейин, Мирзо Улугбек Мовароуннахр хукндори, деб эълон килинди.

Шундан кейин Мирзо Улугбек Самарканд билан Мовароуннахрни карийб 40 йил мустакил идора кил- Ди. Шу давр ичида у факат икки марта — 1425 йили Мурулистон билан, 1427 йили Ок Урда хони Барокхон (1422—1427) билан уруш олиб борди. Биринчи уруш- Дан Мирзо Улугбек галаба билан кайтган булса, ик- кинчисида маглубиятга учради.

85

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Улутбекнинг Самарканд билан Мовароуннахр ус- тидан кдлган хукмронлик даври тинч кечди. Нати- жада мамлакатда зироатчилик, хунармандчилик, сав- до-сотик, илм-фан ва маданият гуркираб ривожлан­ди. „ ,Мирзо Улугбек даврида жуда куп бинолар: мас-жиду мадрасалар, хонакох, ва карвон саройлар, зай­мом ва боптар бунёд этилди. Улугбек Шо\изинда ва Гури Амирни ободонлаштирди. Улугбек курдирган бинолардан катгалари Самарканд, Бухоро ва Рижду- вонда 1417—1433 йиллари курдирилган мадрасалар, 1424—1428 йиллари бунёд этилган уч каватлик ра- садхонадир. Агар мадрасалар мамлакатда куплаб зиё- лиларни етиштиришга хизмат килган булса, регис- тонда бунёд этилган масжид, расадхона битгунга Кадар, Узининг асосий вазифасидан ташкари, осмон жисмларини кузатиш, яъни астрономик кузатув иш­ларига хизмат кдпди.

Улугбек даврида Самарканд турли илмларнинг етук мутасадцийлари булган олимлар маконига айланди. Крзизода Румий, Риёсидцин Жамшид Коший, Али Кушчи, Саид Имомиддин, мавлоно Мухаммад Хаво- фий, Бурхониддин Нафис, Мирзо Улурбекнинг Узи ана шундай йирик олимлар жумласига киради.

Мадрасаларда, хусусан Улугбек мадрасаларида, ди- ний илмлар билан бир каторда, дунёвий илмлар: мате­матика, астрономия, география каби илмлар хам Укитиларди.

Мирзо Улугбек, Самарканддан ташкари, бобоси- нинг юрти Шахрисабзни хам обод кдпди. Шахар мар- казида бунёд этилган Кук гумбаз масжиди у мазкур шахарда курдирган бинолар жумласидандир.

Лекин, Улугбек курдирган бинолар ичида энг олийси КУхак тепалигида бунёд этилган расадхонадир. Унинг колдикларини биринчи булиб (1908 й.) топган олим В. Л. Вяткин келтирган маълумотларга кура, би- нонинг айланаси 46, 40, баландлиги 30 метрга якин булган. Расадхонадан секстант деб аталган кузатиш ас- бобининг бир кисми топилган. Секстант пишик f h iu t - дан курилиб, усти ганч билан шувалган, сирти эса мармар тош билан копланган астрономик кузатиш ас- боби булган. Секстант бир-биридан 70,2 см масофада жойлашган даражаларга булинган. Расадхона биноси цилиндр шаклидаги уч ошёналик бино булган.

86www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Захиридцин Мухаммад Бобур ва Абдураззок Самар- кандийлар колдирган маълумотларга Kÿpa, унинг ички деворлари ва шипи тенги йук накшлар билан безатил- ган. Расмларда туккиз осмон, градуслари, минутлари ва хатго сонияларигача хисоблаб, етги сайёра \амда собита (харакатсиз) юлдузлар, шунингдек ер курраси, етти ивушм, TOFy тошлари, чулу биёбонлари, дарёю денгизлари билан тасвирга туширилган.

Шуни хам айтиш керакки, Улугбек расадхонасида 100 дан ортик мунажжим, хисобчи ва жутрофия олим­лари хизмат килишган. Расадхонада бир бой кутубхона Хам булиб, унда 15 мингдан ортик; илмий китоблар сакланган.

Мирзо Улугбек бош булган Самарканд мунажжим- ларининг куп йиллик кузатишлари натижасида сайё- ралар ва юлдузларнинг холати, харакати ва уларнинг орасидаги масофани аниклаб берган бир йирик асар яратилди. Асар «Зичи жадиди курагоний» («[Улугбек] КУрагонийнинг янги астрономик жадвали») деб шухрат топган ва 1994 йили Узбек тилида чоп этилди (асар 1437 й. ёзиб тамомланган). Мирзо Улугбек нафакат математик ва астроном олим сифатида, балки йирик тарихчи олим сифатида хам шухрат козонган. У «Та­рихи арбаъ улус» («TÿpT улус тарихи») номли йирик бир асар хам ёзиб колдирган (тахм. 1425 й.). Асарда туркларнинг афсонавий бобоси Туркхон ибн Ёфасдан то хазрат сохибкирон Амир Темур вафотигача шарк мамлакатларида, хусусан Жучи улуси (Дашти кипчок, Сибир, Волга буйи ерлари), Халокуийлар улуси, Мовароуннахрда, яъни Чигатой улусида булиб утган вокеалар баён этил ад и. Асарнинг киммати шундаки, Унда Чигатой улусида хукмдорлик килган хонлар, Чи­гатой улуси билан Халокуийлар давлати уртасидаги сиёсий муносабатлар, Узбек халкининг келиб чикиш тарихига оид кимматли маълумотлар бор.

«Тарихи арбаъ улус» 1838 йили полковник Майлс тарафидан инглиз тилида ва 1994 йили Б. Ахмедов, Н. Норкулов ва М. Хасановлар тарафидан узбек тилида чоп этилган.

Улугбек кенг маълумотли киши эди. Унинг мусика, Шеърият ва адабиёт илмларидан хам хабардор булган- лиги хакида манбаларда маълумотлар учратамиз.

Мирзо Улурбекнинг саройида унлаб факихдар, ада- биётш унослар, шоирлар, мусикашунослар хизмат

87www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

кдлишган. Таржимонлар туркий тилларда, форс ва араб тилларида ёзилган асарларни узбек тилига таржи- ма кдлиш билан машгул булганлар. Масалан,^ 1444 йилда XI—XII асрда ёзилган Ахмад Югнакийнинг «Хибат ул-хакойик» («Хакдкатлар тухфаси») номли асарларидан нусхалар кучирилгани хакдца маълумот­лар бор.

«Мухит ут-таворих» («Тарихлар денгизи») деган кдмматли бир асарда Мирзо Улугбек мусика илми би­лан хам маииул булгани хакдца кдмматли маълумот- ларни учратамиз. Китоб муаллифи Мирзо Улугбек купинча катта ва кичик накоратлар билан ижро этила- диган тантанавор маршлар (харбий маршлар) ихтиро этганлигини айтади. Китобда хатто Улугбек ихтиро кдлган бу мусикаларнинг номлари хам келтирилган. Улар булужий, шодиёна, ахлокдй, улусий, усули равон деб аталган.

Буюк олимнинг шеърият илмига кизиккани, Узи Хам шеърлар битгани хакдца маълумотлар учрайди. Масалан, XIX асрда Утган Самаркандлик йирик адабиётшунос олим Абу Тохирхожанинг «Самария» асарида Улугбекнинг бир форсча байта сакланиб долган.

Эй он-ки, мулки хусн ба зери нигини туст,Шухи накун-ки, чашми бадон дар камини туст.

Таржимаси:Э, э усн мулки сенинг муэфинг остида булган зот,Шухлик кдлма, ёмонларнинг кузлари сенга тузок куйган.

Улугбек хаётда учраши мумкин булган хавф-хатар- дан бошкаларни огохяантиришга улгурибди-ю, лекин Узининг оёги остига кУйилган тузокдан гафлатда колибди. Буюк олим ва давлат арбоби ижоди барк уриб гуллаб турган бир пайтда ёмон кузлилар кУйган тузокка илинди. 1449 йилнинг 25 октябрида Самар­канд атрофида нокобил угил Мирзо Абдуллатифнинг буируга билан бир гурух фитначилар тарафидан хои- нона улдирилди. ^

Улугбек бу дунёдан куз юмди. Лекин унинг мамла- кат ва халк фаровонлиги йулида кдлган хизматлари,

Колдирган китоблари абадиятга дахлдор булиб Колди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

САВОЛ ВА ТОПШИРШУГАР

1) Улурбекнинг мамлакат ва халки олдидаги хизматлари Хакдца сузлаб беринг.

2) Олимнинг астрономия илми равнакига кушган хисса- си тугрисида гапиринг.

3) Улугбек ёзиб колдирган тарихий асарнинг номи нима ва унда нималар \акдца хикоя кдшнади?

4) Олимнинг хаёти ва фаолияти хакдца кичик бир иншо ёзиб келинг.

У н о л т и н ч и д а р е :

СУЛТОН ХУСАЙН БОЙКДРО

Йирик давлат арбоби, саркарда, илм-фан ва мада­ният хомийси сифатида исми тарихда колган темурий- зода Султон Хусайн мирзо Амир Темурнинг иккинчи Урли Умар Шайх мирзонинг авлоди. Унинг шажараси мана бу тартибда келтирилган: Султон Хусайн Бойка- ро — Бнёсиддин Мансур — Бойкаро мирзо — Умар Шайх мирзо.

Султон Хусайн Бойкаро 1478 йилнинг июл ойида Хиротда турплган. 7 ёшга кирганда отаси Риёсидцин Мансур вафот этади. Султон Хусайннинг ёшлиги хар хил темурий мирзолар: Хуросон хукмд°Ри Абулкосим Бобур, Самарканд хукмдори Султон Абу Саид, Марв, Жом ва Мохон хокими Санжар мирзоларнинг хизмати- да кечади. 1457 йили Санжар мирзо куёви Султон Хусайнни Марвга х°ким кдлиб тайинлайди. Лекин унга карши фитна уюштирадилар ва натижада Султон Хусайн маглубиятга учраб, шахарни (Марвни) ташлаб чикдшга мажбур булади.

Шундан кейин у K ÿ n вакт Марв билан Хива урта­сидаги ерларда (Тажан, Нисо, Астробод) кезиб юради. Бу вактда Султон Хусайннинг Машхадда Ултирган Кайнотаси Санжар мирзо билан оралари бир кадар бу­зилиб колган эди.

1460 йили Султон Хусайн мирзо Астрободни эгал- лайди. Шундан кейин, бир неча йил ил гари ХиР°тДа Урнашиб олган Султон Абу Саид билан Урталарида кураш бошланади. Султон Хусайн Бойкаро тез орада Хуросон хУДУДИга бостириб кириб, унинг шахар ва

89

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

кишлокдарини талон-тарож кила бошлайди. Султон Абу Саид унга карши кУшин йуллайди. Султон Хусайн Амударёдан >пгиб Хоразм худудига кириб жойлашади. Kÿn курашлардан кейин у Хоразмни узига каратиб олади. 1464 йили Султон Хусайн Хуросон учун яна кураш бошлайди, лекин муваффакиятсизликка учрай- ди. Шундан кейин у Хоразмни яна эгаллаб олади. Лекин, яна дарбадарлик кунлари бошланади ва Kÿn вакг Хоразм билан Бухоро орасидаги ерларда кезиб юришга мажбур булади. Ва, нихоят, 1468 йили Дашти кипчокдик узбеклар хукмдори Абдулхайрхон ( 1428— 1468) хузурига ёрдам cÿpa6 боради, лекин Абулхайр- хоннинг тусатдан вафот этиши туфайли кУзланган ёрдамини ололмай Хуросонга кайтади.

1469 йилнинг бахорида Султон Абу Саид Ирокда Ок кУюнлу сулоласидан булган Узун Хасан (1453— 1478) билан булган жангда Уддирилди.

Уша кунлари Хирот уч Уртада талошга колди. Сул­тон Абу Саиднинг Уртанча Угли Султон Махмуд мирзо KppaöoF (Озарбайжон)дан катта кУшин билан Хуро­сонга караб юради. Султон Абу Саиднинг тунгич Убли Султон Ахмад мирзо эса 50 минг кишилик кушин би­лан Самарканддан чикиб, Хирот устига караб юради. Учинчи тарафдан Хирот устига Султон Хусайн мирзо юриш бошлайди. Охир-окибат Хуросон тахти Султон Хусайнга насиб этди. 1469 йилнинг 24 март куни Хиротнинг жомеъ масжидида Султон Хусайн номига хутба Укилади.

Лекин, шундан кейин хам мамлакатдаги ахвол изга тушиб кетмади. Султон Хусайн Бойкаро номи­га хутба укитилгандан куп вакг утмай, яна бир тож- тахт давогари пайдо булди. Бу Шохрух мирзонинг авлоди (унинг угли Бойсунгур мирзонинг набираси) Едгор Мухаммад мирзо эди. У кора куюнлу туркман шахзодаларидан Жахоншох (1438-1468)нинг ёрдами билан 1469 йилнинг кузида Журжон вилоятига бос­тириб киради. Султон Хусайн Бойкаро бундан хабар топиб, амир Абдухолик ва амир Валибек бошчили­гида унга карши кУшин юборади, Узи эса бор Кушинини олиб Хиротни ташлаб чикади ва Астро­бод тарафга караб юради. Чинорон деган ерда икки уртада булган урушда Султон Хусайн Бойкаро гала- 6а козонади. Лекин иккала тараф хам Kÿn талофат

90

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

куради. Султон Хусайн мирзо уша йилги к,ишни (1469—1470 йил к,ишини) Хирот атрофидаги Bofh Сафедца утказади. Лекин у уша йили пойтахтда уз мавкеини унглаб ололмади. Ёдгор Мухаммад мирзо цщарда бошланган кузголондан фойдаланиб ва туркманлар ёрдамида 1470 йил июл ойининг бошида шахарни эгаллашга муваффак булади.

Бунинг устига Султон Абу Саиднинг угиллари Улугбек Крбулий билан Султон Махмуд мирзолар Султон Хусайнга карши курол кутарадилар. Бунинг устига Мирзо Умар (Амир Темурнинг TÿHFH4 угли Жа- хонгирнинг авлоди) Султон Хусайн Бойкаронинг са- ройини ташлаб, Гармсир ва Кдндахор тарафларга Кочиб кетади.

Султон Хусайн Бойкаро бу исёнларни хам бости- ришга муваффак булади. 1470 йилнинг 22 августида Султон Хусайн Бойкаро Хуросон тахтини иккинчи марта эгаллайди.

Султон Хусайн мирзонинг подшохлиги (1470— 1506) даври нисбатан осуда кечди. Эл-юрт обод булди, Хуросон шахарларида: Хиротда, Балхда, Машхадда ва бошка шахарларда масжидлар, мадрасалар, хонакох- лар, ийдгохлар, карвонсаройлар ва куплаб бошка олий иморатлар курилди. Ижод ахлининг (шоирлар, олим­лар ва б.к.) ахволи яхшиланди, уларнинг ижодий фао- лияти равнак топди. Бунга султоннинг якин маслахат- чиси ва донишманд вазири Низомиддин Алишер На- воийдек улур инсоннинг давлат тепасида туриши сабаб булди, албатта.

Султон Хусайннинг адолатли ва маърифатпарвар подшох булганлиги мамлакатда дехкончилик, хунар- мандчилик ва савдо-сотикнинг ривожланишига олиб келди. Иктисодий тараккиёт, Уз навбатида, мамлакат­да илм-фан ва маданиятнинг барк уриб яшнашига олиб келди. Бу тараккиетнинг тепасида подшохнинг Узи, Алишер Навоий ва Абдурахмон Жомийдек маъри­фатпарвар дахолар турдилар. Мирхонд, Хондамир ва Биноийдек улкан тарихчилар, Жомий, Мухаммад Солих каби забардаст шоирлар, Камолидцин Бехзод- Дек мохир муйкалам сохиблари, кУплаб мохир хатгот- лар ва саххофлар етишди.

Султон Хусайн Бойкаронинг турли хотинлари ва канизаклардан 11 кизи ва 14 урли бор эди. Угаллари-

91

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

нинг исмлари: Бадиуззамон мирзо, Шох, Рариб мирзо, Абу Туроб мирзо, Абулмухсин мирзо, Мухаммуд Мух- сир мирзо (у Кепак мирзо номи билан хам машхур булган), Музаффар Хусайн мирзо, Мухаммад Хусайн мирзо, Фаридун Хусайн мирзо, Хайдар Мухаммад мирзо, Мухаммад Маъсум мирзо, Иброхим Хусайн мирзо, Фаррух Хусайн мирзо, Ибн Хусайн мирзо, Му­хаммад Косим мирзо. Уларнинг хар бири, отасининг амри-фармони билан, Хуросоннинг бир вилояти тепа­сига куйилди. Лекин, ота бир, она бошка булган бу фарзандлар, султон кдртайиб колган кезлари марказий хукуматга буйсунмай кУидилар. Мамлакат исёнлар ва Узаро урушлар гирдобида колди.

Мовароуннахрни (Султон Ахмад давлатини) 1500 йили кулга киритиб олган Шайбонихон, Хуросондаги бекарорликдан усталик билан фойдаланди ва 1506 йили Султон Хусайн давлатига бархам берди.

Султон Хусайн Бойкаро адолатли подшохлиги, етук шоирлиги ва илм-фан, маданият хомийси сифа­тида тарихда колди.

Алишер Навоий Султон Хусайн Бойкаронинг ла- тиф таъби, хусни жамоли, юксак кобилияти ва са- лохияти хакдда ёзган бир маколасида (макола улуг шоир ва олимнинг «Мажолис ун-нафоис» асарига илова килинган) мана буларни ёзади: «Султон ус- салотин Абулгози Султон Хусайн баходирхон салта­нат бахрининг дурри якгоси ва хилофат сипехри- нинг хуршеди жахонороси, саховат хавосининг абри гухарбори ва шижоат бешасининг хузабр шикори, адолат чаманининг сарви сарбаланди ва мурувват маъданининг гавхари аржуманди, кушит размгохи- нинг Рустами достони ва бахш базмгохининг хотами замони, фасохат илмининг нукта бирлан сехрсози ва балогат жахонининг диккат била муъжиза парвози [эрур]».

Навоий султоннинг жуда K ÿn яхши шеърлар ёзгани ва девон тартиб килганини хам айтади: «Ул хазратнинг хуб ашъори ва маргуб абёти багоят купдир. Девор хам мураттаб булубтур». Улуг шоир султон девонидан пар- чал ар келтиради:

«Эврулуб гул бошига булбул висол улгай анго,Гул унинг бошига эврулса на хол улгай анго.

92

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

* * *Булди гул вакти-ю мен хор гамидин мубтало,Хажр угидин лоладек багримда юз доги бало. фуркатингдан йук эди жисмимда жон, кунглумда тоб, Кузда хуноб эрди-ю, гамгин кунгулда изтироб.

* * *Зарра янглиг, айб эмас, кунглимга тушса изтироб, Мехри pyxcopHFa \ардам чун эрур кузгу хижоб.

* * *

Эй дудогинг шарбати шармандаси оби хаёт,Нуткунг олдида эрур McoFa дам урмок; уёт.

* * *Вахки, хижрон баркидин тушти шабистонимра ут, Учкуни бирла туташти байт ул-эхзонимга ут.

* * *

Махваше йУк суррали бу зори хайрондин хабар,FaMKame йук топтали бу рози пинхондин хабар.

* * *

Айлади лаъли табассум, рунчаи хандон эмас,Догини кунглум ханотти, лолайи HÿbMOH эмас.

* * *

Эй кунгул, ул дилрабонинг узга ёри бор эмиш,Вах, санга душмон булуб, ул узгаларга ёр эмиш.

САВОЛ ВА ТОПШИРИКЛАР

1) Султон Хусайн Бойкаронинг наслу насабини айтиб беринг.

2) У кандай кдлиб хокимият тепасига келган?3) Навоий унинг хаквда нима деган?4) Муаллимингиз ёрдамида Султон ХУса^н Бойкаро де-

вонидан келтирилган мисраларнинг маъносини ечинг.

93www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

ÿ н е т т и н ч и д а р е :

ЗА^ИРИДДИН МУХАММАД БОБУР

Захириддин Мухаммад Бобур нафак,ат узбек халк,и- нинг, балки Хиндистон халклари тарихида хам йирик давлат арбоби, саркарда ва олим, хассос шоир ва ёзув- чи сифатида, шунингдек илм-фан ва маданият хомий- си сифатида колган. Бобур Амир Темурнинг учинчи Угли Мироншохнинг авлодидир. Унинг шажарасини куйидагича белгилаганлар: Захириддин Мухаммад Бо­бур — Умар Шайх — Султон Абу Саид мирзо — Сул­тон Мухаммад мирзо — Мироншох мирзо.

Бобур Фаргона хукмдори темурийзода Умар Шайх мирзонинг Уели булиб, 1483 йилнинг 14 феврал куни Андижонда тугилган.

Унинг болалиги асосан Андижон ва Ахси шахарла- рида кечган, хат-саводи ва бошлангич маълумотни Уша ерда, отасининг илм-фан ва фазл эгалари билан тУла саройида олган.

Отасининг фожиали вафотидан кейин (1494 йили) энди 12 ёшга чиккан Бобур мирзони Фаргона мулкининг тахтига угказадилар. Лекин у сиёсат май- донига кирган пайтлар фитна-фасод уйгонган, узаро уруш-талашлар кучайган нотинч йиллар эди. TÿFpn- си темурийлар Уртасида Самарканд тахти учун ку­раш авжига чиккан бир замон эди. Узаро ички зид- диятлар ва курашлар етмагандай, 1494 йили Фаргона мулкини уч тарафдан ганимлар Ураб олдилар. Умар Шайхнинг тУнбич огаси Самарканд хокими Султон Ахмад мирзо лашкар билан келиб Кувани босди, Юнусхоннинг катта Угли Султон Махмудхон Тош- кентдан келиб Ахсини камал килди, Кошгар хукм- дори Абубакр дуглот келиб Узгандни чор атрофдан куршаб олди.

Андижон саройидаги ички вазият хам яхши эмас эди. Беклар икки гурухга булиниб олиб, бирлари (хожа Аоулмакорим, Худойберди Темуртош) Бобур мирзони кулл аб - кул ти кл ад и л ар ; бошкалар (Султон А\мад Тан- бал ва унинг гумашталари) Бобурнинг ота бир, она бошка иниси Жахонгир мирзони тахтга утказиш та- раддудида булдилар.

Мовароуннахр билан Самарканддаги ахвол хам огир эди. Султон Махмуд мирзо (1494—1495) вафоти-

94

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

дан кейин унинг угли Бойсунгур мирзони Самарканд тахтига уткдздилар. Лекин OFa-ини — Бойсунгур мирзо билан Султон Али мирзо Уртасида Самарканд учун зимдан кураш борар эди. Бунин г устига 1496 йилнинг бадорида тархонлар исёни бошланди. Бунга Бойсунгур мирзонинг Хисор беклари билан тил бириктириб иш тутиши сабаб булди. Хуллас, тархонлар икки гурухга булиниб, бирлари Бойсунгур мирзони, иккинчилари Султон Али мирзони куллаб-кУлтикладилар.

Сиёсий ва \арб ишларида тажрибаси булмаган ёш Захириддин Мухаммад Бобур мана шу курашларга аралашиб колди ва пировардида у хам Амир Темур­нинг меросий мулки ва тож-тахти учун курашувчилар сафига кушилиб колди.

Шуни хам айтиш керакки, мирзоларнинг — Бойсун­гур мирзо билан Султон Али мирзоларнинг курашига Хожа Убайдулла Ахрорнинг угиллари Хожа Закариё би­лан Хожа Мухаммад Яхъёлар хам аралашиб колдилар. Хожа Закариё Бойсунгур мирзога, Хожа Мухаммад Яхьё эса Султон Али мирзога тарафгузарлик кдлдилар.

Захириддин Мухаммад Бобур бундан хабар топиб, 1496 йилнинг ёзида Самарканд устига кушин тортади. Шу аснода Хисордан Султон Масъуд мирзо (Султон Махмуд мирзонинг угли) хам Самарканд устига кушин тортиб, Шахрисабзга келиб тушади.

Сунг уччала шахзода (Султон Али мирзо, Султон Масъуд мирзо ва Захириддин Мухаммад Бобур) Са­марканд устига келиб, уни уч тарафдан камал кдлади- лар. Кдмал жанглари турт ой давом этади. Лекин киш якинлашиб колгани сабабли улар келишиб, Самарканд учун курашнинг давомини 1497 йилнинг ёзига к°лди- радилар.

1497 йилнинг май ойида Бобур яна Самарканд ус­тига юриш бошлайди. Самарканд хукмдори Бойсунгур мирзо бу сафар Туркистонга элчи юбориб, Шайбони- хонни ёрдамга чакдради. Шайбонихон зудлик билан, КУл остидаги бор аскарини олиб, Самаркандга етиб келади, лекин максади ушалмай яна Туркистонга кай- тиб кетади. Бобур мирзо етти ой камалдан кейин Са- маркандни эгаллайди, Бойсунгур мирзо эса Кундузга, Хисравшох хузурига кочиб кетади.

Бойсунгур мирзо билан Хисравшох тил топишио кетадилар ва 1498 йили Чагониён ва унинг бош Калъаси Хисорни босиб оладилар. Вилоят хокими

95

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Султон Масъуд мирзо а\лу аёли ва якинларини олиб Хуросонга, Султон Хусайн Бойкаро хузурига кочиб боради.

1499 йили Бойсунгур мирзо Хисравшо\ билан бир- галикда Балх устига кушин тортади. Лекин, йулда Убож кечувига етганларида, Хисравшох, Бойсунгур мирзони хоинона улдиради.

Лекин, Бобур Самаркандни кулда саклаб кололма- ди. Бир томондан Самаркандца бошланган кахатчи- лик, иккинчи томондан Андижоннинг ганимлар кули­га утиб колиш хавфи уни Самаркандни ташлаб, бор аскари билан Андижон га кайтишга мажбур килади. Шундан кейин огир иктисодий ва сиёсий ахволда кол­ган Самаркандни 1498 йилнинг бахррида Султон Али мирзо (Султон Махмуд мирзонинг учинчи Угли) келиб эгаллайди. Лекин у хам Самаркандца Урнашиб колол- майди ва 1500 йили пойтахтни Шайбонийхонга топ- ширишга мажбур булади.

Бобур булса Ушанда Андижонга етолмади. Хужанд- га етганда Андижон кулдан кетганлиги маълум булди. Фаргона мулкининг пойтахти Узун Хасаннинг кулига Угаб колган эди. У Бобур мирзонинг тарафдорларидан аёвсиз уч олди. Лекин Узун Хасаннинг х,окимияти узокка бормади. Бобурнинг кенжа иниси Носир мирзо Узун Хасанни суриб ташлаб, Андижонда хокимиятни Уз кУлига олди ва уни огаси Бобурга топширди. Бу в°кеа, замондош тарихчиларнинг тахминига Караган­да, 1499 йилнинг ёзида содир булди.

Афсуски Бобур бу сафар хам Андижонда урнашиб Кололмади. Султон Ахмад танбалнинг ипюси билан ога-ини уртасида — Бобур билан Жахонгир мирзо урталарида хокимият учун кураш бошланди. Натижада

ташлаб кетишга мажбур булади. Tvnrau Султон Али мирзо билан Конигилдатур аибониихон Уртасида борди-келди кучайиб

норози бУлган Самарканд боёнлари (Шайх Ä 2 Г “ б к ) ф «РУза дарвозасини Бобурга кшшк тп .-£-НИ У?га топшиРадилар. У тусатдан ХУ*УМ лапини кипип0НИИХ° “НИНГ шах‘аР ичида турган аскар- буонинг^ямяпаШЛаИДИ Ва ша^аРни эгаллайди. Бу Бо- эди марканд тахтини иккинчи марта эгаллаши

к а н д м ^ ^ Т ^ Б?бур миРзо бу сафар хам Самар- КУДД Клаб кололмади. Биринчидан, у халк-

96www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 97: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

нинг oFHp иктисодий ахволини тузатолмади. У Шай- бонийхон билан сулх тузиб, шахарни унга топшириш- га мажбур булди.

Бобур TOFacH Султон Махмудхон (Тошкент хокими)- дан илинж тортиб Kÿn вакг Тошкент, Хужанд ва Уратепа атрофларида дарбадарликда юрди. Макради у бир парча ер берса кифояланиб, тирикчилик утказишга хам рози эди. Охири 1503 йили у тогаларини — Султон Махмуд­хон билан Кошгар хокими Султон Ахмадхонни итти- фокда рози к,илиб, Андижон билан Фаргонани Султон Ахмад Танбалдан кайтариб олмокчи булди. Лекин, му- родига етмади. Султон Ахмад Танбал Шайбонийхон ёрдамида Тошкент атрофида уларни (Бобур мирзо ва унинг тогаларини) тор-мор келтиради.

Бобурнинг 1504—1506 йиллари аввал Хисравшох билан, кейин Султон Хусайн ва унинг тунгич Угли Бадиуззамон мирзо билан кушилиб, умумий душ- манга карши кураш иш хакидаги уринишлари хам бехуда кетди.

1506 йили Бобур Афгонистондаги нотинчликлардан фойдаланиб, Крбул билан Кандахорни узига каратиб олди ва яна бир мунча вакг Мовароуннахр ва Самар­канд илинжида юрди ва Эрон подшоси Исмоил Сафа- вий билан келишиб, 1510 йили Самаркандни кулга киритади. Лекин, 1512 йили Шайбонийхоннинг Кариндошлари, Убайдуллахон бошчилигида, Бобур ва унинг иттифокчиларини Хайробод билан Крракул оралигида жойлашган Работи маликда тор-мор келти- ради. Бобур колган-кутган аскари ва якинларини олиб, Хисор оркали Афронистонга Утиб кетди.

Шундан кейин Бобур мирзо Мовароуннахрни КУлга киритиб олиш ниятидан томом воз кечади. У энди Хиндистонни кулга киритиш оркасидан тушади.У Хиндистонга беш марта юриш уюштиради. Ва, ни- \оят, бешинчи юриш (1526 й.)дан кейин уни кУлга киритади. 1526 йил 27 апрел куни Дехлида унинг но­мига хутба Укилади. Бобур Шимолий Хиндистон би­лан Афронистонда Уз давлатини барпо этади. Бу дав- лат тарихда Бобурийлар давлати номи билан машхур бУлди. Бобур 1530 йил 25 декабрда вафот этди.

Захириддин Мухаммад Бобур тарихда шундай катта Давлат асосчиси сифатидагина эмас, балки забардаст Шоир ва олим сифатида колди. У «Бобурнома», «Му- баййин», «Мухтасар» каби асарлар ёзиб коддирди.4—1287 07

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 98: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Хожа Убайдулло Ахрорнинг «Воладия» асарини назмга солиб эски узбек тилида баён кдлди. Лирик шеърлар девонини ёзиб колдирди.

«Бобурнома» мемуар асар булиб, унда келтирилган маълумотлар тарихшунос, географ, ботаник ва этног­раф олимлар учун ута зарур манба \исобланади.

«Мубаййин»да ÿma даврда амалда булган солик, ти­зими \ак,ида фикр юритилади.

«Мухтасар» аруз илмига багишланган.Улардан ташкари, Бобур \арб санъати, мусика ил-

мини хам яхши билган кишидир.Бобур ÿ3 хизмати билан купчиликнинг хурматини

крзонди. Хиндистоннинг машхур давлат ва жамоат ар- бобларидан Жавохарлал Неру унинг хакдца бундай дейди: «Бобур дилбар шахе, уйгониш даврига хос хукмдор, довюрак, сергайрат ва эпчил инсон... Бобур- нинг Хиндистонга келиши билан у ерда янги давр ва янги салтанат бошланди. Мамлакат кудрати ва шухра- ти ошиб, Бобурийлар салтанатининг шухрати бутун Осиё ва Европага таркдлди».

САВОЛ ВА ТОПШИРИКДАР

1) Бобурнинг Фаргона тахтида урнашиб к;ололмагани- нинг сабаби нимада?

2) Бобур нимаси билан тарихда к;олди?3) Захириддин Мухаммад Бобурнинг к,айси асарларини

ук,игансиз?4) Жаво.\арлал Неру Бобурга к,андай бахо берган?

Ун с а к к и з и н ч и д а р е :

ГУЛБАДАН БЕГИМ

Гулбадан бегим машхур давлат арбоби, саркарда, олим, адиб ва лирик шоир Захириддин Мухаммад Бо- ур инг кдаи. У 1523 йили Кобулда тугилган. Гулба-

дан бегнмнинг онаси Солиха бегим (купрок Дилдор оегим номи билан машхур булган) Бобурнинг амакиси S миРзонинг кизи булган. Гулбадан бе-миятини íw .x343’ 81,1111 БобУР Хиндистонда Уз хоки- Сйнг Arnïï?натгУнра Кадар, Кобулда истик,омат кдпди-

Arpara келиб аввал отаси саройида яшади, cÿHi\98

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 99: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

унинг вафотидан кейин, огаси Хумоюн билан бирга булди. Акбаршох тахтга утиргандан кейин (1555 й.) подшохнинг онаси Хамида бегим билан бирга Дехлига келади ва умрининг охиригача (1603 йилгача) шу ерда истикомат кил ад и.

Гулбадан бегим кенг маълумотли зиёли аёл сифа­тида тарих сахифасида колган. У Хумоюн подшох (1530—1556)нинг хаёти, ижтимоий-сиёсий фаолияти ва унинг даврида Хиндистонда булиб утган вокеалар Хакдца хикоя к,илувчи «Хумоюннома» асари муалли- фидир.

Асар форс тилида ёзилган ва унинг ягона нусхаси Англиянинг машхур Британия музейида сакланиб кол­ган. Мазкур музей каталогида кайд этилишича, «Ху- моюннома»нинг мазкур кУлёзма нусхаси 83 варавдан иборат булиб, вокеа Хиндол мирзонинг 1551 йили Ко- бул ёнида улдирилиши ва Комрон мирзонинг Kÿp килиниши вокеалари билан узилиб колади.

«Хумоюннома»нинг кдммати шундаки, унда вокеа- лар содца услубда, лекин батафсил ёритилган. Унда Бобур подшохнинг Хиндистон тахтига ултирганидан кейинги хаёти, айникса Хумоюн подшохлик кдлган давр хакдда уга кдмматли маълумотлар учратамиз. Масалан, Бобур Хиндистонни жуда киска фурсат (тах- минан тУрт йил) идора кдпишига карамай, мамлакат­да, хусусан пойтахт шахар Аграда, анча-мунча иморат- лаР курдирди. «Хумоюннома» муаллифи хикоя кдлади: «Аграда дарё буйига иморатлар курдиришни буюрди- лар. Тошдан курилган бир иморатни узларининг хил- ватхонаси ва харамини 6of Уртасига солишни буюра- Дилар. Девонхонада хам тошдан ясалган бир бино со- линди. Бу бинонинг Уртасига ховуз, бинонинг турт бурча гига хужралар курдирди. Дарё сохилига бир чав- гандий (шийпон) хам солинди. Дибалпур шахарида Хам булак тошлардан (катталиги) тахминан 10 газ ке- ладиган ховуз куришни буюрдилар».

Асарда Бобурийлар (хусусан Бобур ва Хумоюн) Даврида Хиндистонда жорий этилган ойин банди, яъни бирон тантана муносабати билан бозорларни бе- затиш тартиби жорий этилган одат хакида келтирил- ган маълумот диккатга сазовордир. Гулбадан бегим езаДи: «Подшох (Хумоюн подшох) Чанада тарафга кетган эдилар, coFy саломат ва бахту саодат билан каи*

келдилар. [Шу муносабат билан] онам Мохим бе-

99www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 100: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

гим катта туй бердилар, бозорларни безатдилар. Илга- ри бозорни бозор аэушнинг Узи безатар эди. Бу сафар ул киши [Мохим бегим] шу юмушни бажариш учун [махсус] одамлар ва сипохийларга яхши ва чиройли жойлар тайёрлашни буюрдилар. Шундан бошлаб Хин­дистонда ойин банди раем булиб колди».

«Хумоюннома»да Аграда, дарё буйида солинган Тилсим отлик бир туйхона хакида келтирилган маълу- мот хам диккатга моликдир. Унинг \акдда, масалан, асарда мана буларни Укиймиз: «Дарё сохилига бир туйхона солиниб, унга «Тилсим» деб ном берилган эди. Дастлаб саккиз бурчаклик катта уй солиниб, уй- нинг уртасида саккиз бурчаклик ховуз цазилган. Ховузнинг Уртасига саккиз бурчаклик супа солинган. Сулага вилоятларда тУкилган гиламлар тушалган. [Су- панинг устига] «куп йигитлар ва сохиб жамол кдзлар, хушовоз созанда ва гуяндалар утказилсин», деб бую- рилган эди. Уйнинг олдига «Тилсим туйи» учун онам такдим кдлган олтин тахт Урнатилиб, тахт олдига зардузий курпачалар тушалганди. Подшох хазратлари билан онажоним тахт каршисидаги курпачага улти- ришди... [Подшохнинг унгу сул тарафидан бошка бе- гимлар жой олдилар].

Тилсим учун солинган каернинг жойлашиши бун­дай эди: У саккиз бурчакли энг катга уй булиб, ушбу хонада туй берилган. Бошка кичик хона х,ам худди шунга ухшаш саккиз бурчакли булиб, кар иккала сак­киз бурчак турли буёклар билан безатилган. Катта уй туйхона булиб, унга олтин тахт урнатилганди. Тахт- нинг ости ва устига зардузий деворлар ташланган. Зардеворларга узунлиги бир ярим газлик марварид шода укалари осилган эди. Зардеворнинг кар бир гази- га икки дунгалак ойна урнатилган. Тахтнинг бафига осилган зардеворнинг узунлиги 30-40 газга якин булиб, унга хам марварид шодалари осилган.

Кичик хонада олтин сури, токчаларга пондон ши- шалар (хушбуй хидли сандал дарахти кириндилари со­линган шишалар), шароб ичиш учун олтин ва кумуш- дан ясалган кдцахлар куйилган. Токчаларнинг бири девонхона тарафда, кдблага каратилган, иккинчиси бог тарафга, кун чикишга каратилган, учинчиси сак­киз бурчакли катта хона тарафида, жануб тарафда, туртинчиси саккиз бурчакли кичик хона каршисида, щимол тарафдадир. Юкорида эслатилган уч уйнинг

100www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 101: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

тепасида учта болохона жойлашган. Уларнинг бири «Давлат уйи» деб аталади. Бу болохонада туккизта уруш аслахаси: олтин килич, олтин аслаха, олтин ка- мар ва ханжар, олтин жомудхар (учи эгик ханжарлар) ва укдон булиб, устига зарбоф курпуш (ёпгач) ташлан- ганди. Иккинчи хонани «Саодат уйи» дейилган. Бу уйда жойнамоз, китоблар, олтин суви юритилган к,аламдон, чиройли жуздон ( k o f o 3 с о л и ш учун чармдан гул солиб ясалган махсус мукова), нозик расмлар со­линган альбом ва хуснихатлар сакланар эди. Учинчи хонани «Мурод уйи» деб аталарди. Унда кимматбахо тошлар кддаб ясалган олтин сури, хушбуй сандал со­линган идиш куйилган ва курпачалар ва унинг олдига зарбоф дастурхонлар ёзилган эди. Дастурхонга анвойи мевалар, хилма-хил ширинликлар куйилган.

Тилсим туйхонаси битган куни «барча мирзолар, бегимлар амирларга сочки тайёрласинлар», деб буюр- дилар. Буюрилган сочкдпарни келтиришди. «Соч- кдпарни уч туплам кдциб туплансин», деган яна [бир] >укм булди. Уч хон ашрафий ва олти хон шохрухий тупланди. «[Улардан] бир булаги давлат хиссаси булиб, мирзолар, амирлар: вазирлар ва аскар бошлик;- ларини мукофотланиши учун, яна бир хон ашрафий ва икки хон шохрухий саодат хиссаси деб аталди ва акобирлар, ашрафлар, уламо, солихлар, зохидлар, дарвешлар, шайхлар, фукаро ва мискинларга аталди. Ва яна бир хон ашрафий ва икки хон шохрухий мурод хиссаси деб номланди ва у подшохнинг тухфа- си булди...»

Хумоюн Аграда бир йил га якин туриб колганида Динпанох номли калъа курдирган. Хинд олими Р. П. Трипатхининг сузларига Караганда, Хумоюн уни ини- си Комрон ва Гужорат хокими Боходиршохдан узини Химоя к,илиш учун курдирган. Динпанох калъаси Хакида Хондамирнинг «Хумоюннома» асарида батаф- сил маълумотлар келтирилган.

Хозиргача Гулбадан бегимнинг «Хумоюннома» аса- рининг иккита нашри амалга оширилган. Биринчиси унинг инглизча нашри, форсча матни билан кУшиб, 1902 йили инглиз шаркшуноси А. Бевериж томонидан амалга оширилган. Иккинчи нашри, узбекча таржима- си ва форсча матни билан, 1959 йили ватандошимиз Сабохат Азимжонованинг саъй-харакати билан амалга оширилган.

101

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 102: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

САВОЛ ВА ТОПШИРИКЛАР

1) Гулбадан бегимнинг \аёти хакида сузланг.2) Олиманинг «Хумоюннома» асари кайси масалалар

хакдца \икоя цилади?3) Хумоюн подшо\ даврида курилган «Динпанох» калъа-

си ва «Тилсим кдсри» хакида гапириб беринг.

Ун т у ц ц и з и н ч и д а р е :

ЖАЛОЛИДЦИН АКБАРШОХ

Захириддин Мухаммад Бобурнинг набираси; йирик давлат арбоби, саркарда, илм-фан ва маданият хомий- си. «Акбар, — деб ёзади таникли, хинд тарихчиси JI. П. Шарма, — буюк салтанат сохиби эди. У ÿ3 салтана- тини кенгайтириш ва мустахкамлаш максадини очик- дан-очик ошкор кдлар эди... Шунинг учун хам у бутун умри давомида фотихдик урушлари олиб бориб, Узига карашли ерларни муваффакдят билан кенгайтира бор­ди. Унинг салтанати гарбда Кобулдан тортиб шаркда Бенгалиягача, шимолда эса Кашмирдан тортиб жануб- да Виндягача чузилган эди. У ÿ3 фаолиятини Жанубий Хиндистонни фатх этишдан бошлаб, шу орада Шимо­лий Хиндистонни тула равишда эгаллади».

Жалолиддин Акбаршох отаси Хумоюн афгон тес- коричилари билан огир уруш олиб бораётган пайтда, 1542 йилнинг 15 октябрида Амаркот хокими рожа Вирсалнинг хонадонида (Хумоюн чекиниш пайтида хомиладор хотини Хамида бегимни шу ерда колдирган эди) таваллуд топди. Кейин, Эронга утиб кетаётиб, болани Кдндахор хокими иниси Хиндол мирзо кулида колдиради. 1545 йили Хумоюн Хиндол ва Кобул ХУКМ" дори Комрон устидан галаба козонгандан кейин, Ак­баршох беш ёшга етганда, ота-бола учрашадилар.

Хулоса кдлиб айтганда Акбаршохнинг болалиги огир кечди. Шуни алохида таъкидлаб угиш керакки, Акбаршохнинг тарбиясида ва салтанат тахтига ;ултири- шида доно вазир Байрамхоннинг хизмати бенихоят катта булди. Жалолиддин Акбаршох ана шу доно ва ишнинг кузини билган одамнинг ёрдами билан 1556 иилнинг 14 февралида Панжобдаги Калнавр шахарида тахтга утказилди.

102

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 103: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Жалолиддин Акбаршохнинг бутун умри жангу жа- далларда утя и.

Лекин унинг Хиндистон тарихига кдлган катта хизматлари шунда булдики, у мамлакатни бирлаштир- ди, турли дин ва маз.\аблардаги кишиларнинг бошини крвуштиришга харакат кдлди, мехнаткаш халк, ахволи­ни бир оз булса-да, енгиллаштиришга харакат кдлди. Акбаршох мамлакатни обод к,илди, илм-фан ва мада­ният равнакига катга хисса кушди.

Акбаршох хокимиятни марказлаштиришга карши чиккан махаллий хокимлар (масалан, Жонпур, Мал- ва хокимлари)нинг исёнларини бостирди ва Бенга- лиядаги фитналарни, балужлар ва афгонлар исёнини бартараф кдлишга муваффак, булди. Шу йул билан у царийб 50 йил мобайнида Бобурийлар империяси- нинг бирлиги ва яхлитлигини саклаб колишга му­ваффак булди.

Жалолиддин Акбар мамлакатда истикомат килиб турган турли тилларда сузлашувчи ва \ар хил дин ва мазхабдаги кишиларни иттифокка келтириш, мехнат­каш халкнинг ахволини яхшилаш йулида хайрли иш- ларни амалга оширди, мамлакатда илм-фан ва мада­ният ривожига хомийлик килди.

Акбарнинг Хиндистон халкларини бир-бири билан якинлаштириш йулида кдлган катга иши Узи кашф этг-ан «дини илохий» булди. Бу дин таълимотига Kÿpa, уша замонларда Хиндистонда истикомат килиб турган халклар: \индлар, афгонлар, форслар кадимда бу ер- ларга келиб колган гуркийзабон халкларнинг, кайси Дин ва мазхабга мансублигидан катьий назар, хак- КУКУК жихатдан тенг деб топилди. Акбаршох угказган ислохотларнинг мохияти шунда булдики, биринчидан, илгари ислом динини кабул кдлмаган кишилар «жизя» (жон солиги) деб аталз'вчи солик тулашлари мажбур ЭДИ. Энди, Акбаршохнинг мазкур ислохотидан кейин, бу солик бекор килинди. Иккинчидан, илгари олий давлат лавозимларига факат мусулмонлар тайинланар эдилар. Акбаршохнинг ушбу ислохотидан кейин бу камситиш хам бекор килинди. Масъул давлат лаво­зимларига марказда хам, вилоятларда хам, билими ва истеъдодига караб тайинланадиган булди. Учинчидан, \ар бир миллатга уз дини ва мазхаби билан яшаш УКУКИ берилди. ТУртинчидан, Хиндистонда исти­

комат кдлиб турган барча халклар яратган асарлар

103

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 104: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

(«Махабхарата» ва б.к) форс тилига таржима килинди. Ва яна K ÿn асарлар араб, туркий ва юнон тилларидан таржима кдииниб, Хиндистон хашугарига тортик ки­линди.

Акбаршохнинг амри билан пойтахтда махсус нак- кошхона ташкил этилиб, Хирот ва Мовароуннахр ша\арларида утган атокли накконшарнинг тасвирий санъат асарлари тупланди. Хуросон ва Моваро- унназддан келган наккошлар ÿma асарлар асосида шогирдларни Укитдилар. Тарихий маълумотларга Ка­раганда бу устахонада 100 дан ортик, рассомлар ме^- нат кдлган.

Хиндистонлик наккошлар бу ерда «Калила ва Димна», «Хамзанома», «Махабхарата», Шарафидцин Али Яздийнинг «Зафарнома»си, Низомий Ганжа- вийнинг «Хамса»си, Абдурахдоон Жомийнинг «Бахр- ристон»и, шунингдек «Бобурнома», «Темурнома» асарларини ажойиб нак^шин асарлари билан безатди- лар.

Акбаршох, даврида тарих илми бенихрят ривожлан­ди. Хусусан, бир катор йирик ва зур илмий кимматга эга булган асарлар яратилди.

Булардан бири «Табакоти Акбаршохдй» деб аталиб, хожа Низомиддин Ахдоад ибн Мухаммад ал-Харавий (1594 йили вафот этган) тарафидан 1593 йили ёзиб тамомланган. Муаллиф аввал Гужорат вилоятида, ке­йин Акбаршохнинг марказий хукуматида юксак давлат лавозимини эгаллаб турган.

Асарда Хиндистоннинг Разнавийлар даври (977— 1186)дан то, Акбаршох; ^окимиятининг 38-йилигача булган тарихини баён этади. Асарнинг сунгги кис- мида Акбаршох^а тобеъ булган вилоят ва ерларнинг тафсилоти келтирилади. «Табакоти Акбаршох,ий»нинг кулёзма нусхаларидан бири Узбекистонда, Абу Рай- ^?н.. Беруний номли Шаркшунослик института 1535)МаЛаР хазинаси^а сакданмокда (тартиб раками

Жалолиддин Акбар замонида яратилган яна бир йирик тарихий асар «Акбарнома» («Тарихи Акбарий» ва «Тарихи Акбаршо^ий» номи билан машхур)дир.

Асар марказий ^укуматда олий мансабда (вазир) булиб хизмат килган ва Акбаршо^га энг якин булган йирик олим ва давлат арбоби Абулфазл ибн Муборак Алломий тарафидан ёзилган. Муаллиф Де­

104www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 105: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

кан юришидан кайтаётганда 1602 йили йулда улди- рилган.

Асарда Акбаршох тарихи баён этилади.«Акбарнома» уч жилддан иборат булиб, унинг

учинчи жилди «Ойини Акбарий» («Акбарнинг йурик^лари») деб аталади. Унда мамлакатнинг маъму­рий тизими, о л и к,- сол и к/1 ар, мамлакатнинг даромади ва буромади хакдца ута кдмматли маълумотлар кел- тирилади. Асарнинг I—II жилдларида Бобур ва Хумоюн тарихи к,иск;ача баён кдлиниб, Акбаршох тарихи 1601 йилгача булган вок,еаларни уз ичига олади.

«Акбарнома» расмий хужжатлар: подшохнинг фа- монлари ва мансабдор кишиларнинг кундалик дафтар- лари ва мактублар ва бопща хужжатлар асосида ёзил­ган.

Асарнинг яхши кулёзма нусхалари юкррида тилга олинган институтнинг кулёзмалар хазинасида caíyiaH- мокда.

Акбаршох замонида ёзилган асарлардан яна бири Абдулкдцир Мулукшох Бадауний (1615 йили вафот этган)нинг «Мунтахаб ут-таворих» («Сайланган та- рихлар») асари булиб, унда Хиндистоннинг араблар истилосидан то 1595 йилгача булган тарихи баён этилган.

Акбаршох давлат аппарата, олик-солюугар тизмини Хам маълум даражада ислох кдлди, жамиятдаги баъзи- бир HoxaiçiHKJjapra чек куйди.

Юк;орида эсга солганимиздек, Акбаршох юк;ори давлат лавозимларига тайинлашда диний ва миллий чекланишларга бархам берди, марказий хукуматда хам, махаллий хокимият тизимида хам биринчи навбатда булгуси мансабдорнинг щахсий сифатлари, билими, И1дгидори ва к;обилияти эътиборга олинадиган булди. Масалан, Акбаршох хукуматида олий лавозимларга тайинланган мусулмон Абулфазл Муборак, хиндлар: Бирбол, Тодар Мал, Жайпурлик Рожа Ман Сингх ана шундай кишилардан эдилар. Масалан, Тодар Мал мо- лия вазири, Рожа Ман Сингх харб ишларига бошчи эди.

Жалолиддин Акбар армияда хам к,агор ислохот- лар утказди. У кушинларни кайтадан тузди, армия устидан назоратини кучайтирди, уни кайтадан ку- роллантирди.

105

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 106: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Акбаршох дехконларга солик солиш тизимини \ам такомиллаштирди, пул муомаласини тартибга солди, узунлик ва огирлик улчовларини жорий килди. Шу­нингдек кул савдосини, хусусан асирга тушиб колган сипохийларни кулга айлантириб сотишни маън кдлди, жисмоний заиф тугилган болаларни улдириш, балогат- га етмаганларнинг турмуш куриши каби ёмон урф- одатларни бекор килди.

Шунинг учун хам Жалолиддин Акбар тарихда улуг подшо\ номи билан колди. Таникли хинд тарихчиси JL П. Шарманинг сузлари билан айтганда, «Акбарнинг бутун Хиндистонни ягона бир подшох КУЛ ости га бир- лаштириш, уни умумий идора килиш услуби, соликдар тизимини такомиллаштириш, мансабга тайинлаш тар- тибининг такомиллашуви, ражпутлар хусусида олиб борган бегараз сиёсати, диний эътикодларга бетараф- лик билан караши, турли табака ва мазхабдаги киши­ларни яраштиришга интилиши, форс тилига давлат тили макоми берилганига карамай, бошка барча тил- ларнинг эркин ривожланиши ва у тиллардаги адабиёт- нинг ривожланишига курсатган гамхУрлиги, тасвирий санъатдаги услубларнинг узаро уйгунлашуви натижа- сида алохдда хиндча услубнинг яратилишига интили­ши, турли халклар маданиятининг уйгунлашишига эришуви — буларнинг хаммаси Акбаршохнинг умр буйи бутун халк ташвиши билан яшаганидан далолат беради».

Акбаршохнинг мамлакат шахарларини ободонлаш- тириш, янги шахарлар бунёд этишдаги хизмати хам каттадир. У пойтахт шахар Аградан 15 миль нарида Фатхпур-Секридек янги бир шахарни бунёд этди. Агра, Фатхпур-Секри каби шахарларда K ÿn укув мас- канларини бунёд этди. Ахолининг болаларини ;укитиш учун етарли шароит яратди.

САВОЛ ВА ТОПШИРИЦЛАР

1) Акбаршохнинг болалиги хакдца сУзлаб беринг.2) Акбаршохнинг ижтимоий-сиёсий ва маънавий-мада-

ний жабхаларда утказган ислохотлари хакида сузлаб беринг.3) Жалолиддин Акбар даврида ёзилган тарихий асарлар

Хакида гапириб беринг.

106www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 107: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Й и г и р м а н ч и д а р е :

НУРИДЦИН ЖАХОНГИР

Нуриддин Мухаммад Жахонгир Акбаршохнинг туншч Угли.

1569 йилнинг 30 августида Фатхпур-Секрида тугил- ган. Онаси Ражпут рожаси Удий Сингхнинг кдзи эди. Отаси яхши ният билан угли га шу ерлик бообру авлиё шайх Салим Чиштийнинг номини куйган.

Шахзода Салим отасининг эркатойи эди. У ёшлик- дан яхши таълим олди. Унга саройда йирик ва тажри- бали олимлар турли фанлардан таълим бердилар. У хусусан, Абдурахим хони хонон таъсирида вояга етди.

Хинд тарихчиларининг сузларига Караганда, 1601— 1605 йилларда унинг отаси билан муросаси келишмай Колган. «Отаси хаётининг охирги йилларидаёк, — деб ёзади Л. П. Шарма, — бесабр Салим отаси урнига тахтга ултириш иштиёки билан ёнар эди. Акбаршох Углининг бундай ниятда юрганидан вокиф булгач, унинг тарафидан бирон ножуя хатти-харакат содир булмасин, деб уйлаган булса керак, 1603 йили уни расмий равишда валиахц, яъни тож-тахт вориси деб эълон кдпди».

Отаси вафотидан (1605 йил 17 октябр куни) кейин шахзода Салим «Нуриддин Мухаммад Жахонгир под- шрхи Рози» номи билан Аграда салтанат тахтига утирди.

Нуриддин Мухаммад Жахонгир отасига ухшаб Жа- нубий Хиндистондаги кичик-кичик мустакил давлат- ларни буйсундириш йулида урушлар олиб борди. 1613 йили Мевар вилояти, 1615 йили Сухар, 1616 йили Ахмаднагар ва Ориссани буйсундирди. 1620 йили Пан- жобнинг шимолий-шаркий кисмида жойлашган мустахкам ва харбий-стратегик ахамиятга эга булган Кангра калъаси хам ушанда буйсундирилди.

Жахонгир отасига ухшаб мамлакатнинг ички ахво­лини баркарорлаштиришга, халкнинг турмушини ях- шилашга, бозор муносабатларини тартибга солишга Харакат килди. У, масалан, 1) дехконларга солинади- ган закот солигини бекор кдлиш; 2) йулларда савдо карвонларини химоя килиш; 3) солик ва жарималарни тулай олмаганларнинг болаларини тортиб олишни бе­кор килиш; 4) айбдор килинганларнинг мол-мулкини

107www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 108: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

зурлик билан тортиб олиш одатини бекор кдлиш; 5) катга ша\ар ва кишлокларда давлат \исобидан шифо- хоналар куриш хакдца махсус дастур туздирди. Лекин, бу дастурларнинг купчилиги амалга ошмай колди. Жа­хонгир утказган ислохотлардан энг мухими пул исло- хоти булди. Бунга Kÿpa, пул олтин, кумуш ва жез (бронза)дан зарб кдпинадиган булди. Олтиндан зарб кдлинган тангалар — мухр, кумуш тангалар — рупия деб аталадиган булди. Жездан зарб этилган пуллар (ча- калар) хам муомалага киритилди.

Лекин, Жахонгир подшох хукмронлиги йилларида (1605—1627) Хиндистоннинг гарбий тарафидаги бан- дарларни Португалиялик мустамлакачилар эгаллаб ол­дилар. Окибатда мамлакатнинг денгиз оркали савдо кдлиши кдйинлаша борди. Мустамлакачилар хатто подшохнинг бу ерда турган кемаларига хам хужум уюштира бошладилар. Kÿn утмай мамлакат хУДУДлари- да Англия ва Голландия кемалари хам пайдо булдилар. Мустамлакачилар аста-секин мамлакатнинг ички ХУ- дудларига хам кириб келабошладилар. Улар Дакка, Патна, Агра ва бошка шахарларда узларининг савдо факторияларини ташкил кдлиб олдилар. Хуллас, Хин- дистонни бу давлатларнинг мустамлакасига айланти- риш подшох Нуриддин Мухаммад Жахонгир давридан бошланди.

Жахонгир подшох ХУкмронлигининг охирги йилла­рида мамлакат бошига тушган яна бир огир ташвиш шу булдики, 1622 йили Кдндахорни Эрон шохи АббосI (1587 1629) кушинлари босиб олдилар.

Бу хам етмагандай, Уша йиллари хукмрон доирада- гилар Уртасидаги келишмовчиликлар ва исёнлар ку- чайиб кетди. Исёнларнинг каттаси тахт вориси Шох Жахон ва саркарда Махобатхон тарафидан уюштирил- ди.

Валиахд Шох Жахон подшохнинг акдли ва се- вимли хотини Нур Жахон ва унинг арзандаси шах- зода Шахриёрнинг (подшохнинг туртинчи угли) са- роидаги нуфузи тобора ортиб бораётганини курган- дан кейин, 1620 йил бошларида подшохга итоат кдлмай куйди ва 1622 йили отасининг Кдндахорни камал кдлиб турган Эрон аскарларига карши бориш хакддаги буйругини бажаришдан бош ib ртди ва КУЛ остидаги кушинларини олиб, 1623 йили Arpara ХУ'

108www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 109: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

жум килли. Подшох, унга карши атокди саркарда Махобатхон бошчилигида кушин юборди. TÿFpn, шок кУшинлари Ш о\ Жа\онни тор-мор келтирди- лар, лекин Шок Жахон кузголони давом этди ва Гужорат, Ориса ва Бенгалиягача ёйилди.

Тугри, кузголон охир-окибат муваффакиятсизликка учради. Шок Жахон отасидан узр сураб таслим булиш- дан бошка илож тополмади. Лекин бу исён икки йил мобайнида мамлакатни тахлика остида тутди.

Иккинчи исён (уни куп тарихчилар давлат тунта- риши учун килинган харакат деб атадилар) Махобат- хон исёни булди.

Махобатхон подшохнинг нуфузли ва якин саркар- даларидан эди. Шох Жахон исёнини бостиргандан кейин унинг саройдаги обру-эътибори янада ортди. Нур Жахон бегим бундан, айникса, Махобатхон билан шахзода Парвез (подшохнинг учинчи Уели)нинг якин- лашиб колганидан чучиб турган эди. Нима булганда Хам Шахриёр билан Парвез тож-тахт даъвогарлари эдилар-да. Шунинг учун хам Нур Жахон бегим сарой­даги яна бир нуфузли мансабдор шахе — Асафхон билан якинлашди ва улар тил бириктириб, Махобат- хоннинг Бенгалияга, шахзода Парвезни эса Бурхон- пурга жунатиб юборилишга подшохни кундирдилар. Балки Махобатхон подшохнинг Кобул сафари пайтида (1626 й.) уни бартараф кдлмокчи булгандир? Шундай фараз хам йУк эмас эди. Панжобдаги Бехад дарёси буйида шох кушини билан Махобатхоннинг ражпутла- ри Уртасида булган уруш хам шундай деб фараз килишни курсатиб турарди. Лекин давлат тунтариши- гача бориб етмади. Шундай булса хам, Асафхоннинг бу хатги-харакатлари подшохни хам, унинг атрофида- гиларни хам бир кадар ташвишга содци.

Нуриддин Мухаммад Жахонгир даврида хам мао- риф, илм-фан ва маданият ривож топди. Унинг даври­да Агра, Дехли ва Лохурда мактаблар, Мадраса ва ибо- датхоналар курилди, эскилари таъмирланди. Мадраса- лардан бири Дехлида курилган Мадраса булиб, эски, хароб булиб колган «Дор ул-бако» мадрасаси эди. Жа- Хонгиршох уни тиклади, таъмирлади.

Шуни алохида айтиб утиш керакки, Нуриддин Му­хаммад Жахонгир ёшлигидан узбек, форс тилларини яхши билган, шу тилларда ёзилган китобларни Kÿn

109www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 110: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

укдган, айник^са адабиёт ва тарихни яхши билган киши эди. Замондошларининг гуво\лик беришларича, унинг мажлислари \амма вак,т олимлар, шоирлар ва тасвирий санъат намоёндалари билан тула булиб у зиёли кишиларга FaMxÿp эди. Масалан, унинг саройи­да икки йил (1626—1627) чамаси истикомат кдлган Самаркдндлик тазкиранавис олим Мутрибий узининг «Нусхайи зебойи Жахонгирий» деган асарида бу хакда ута кдмматли маълумотлар келтирган. Мухдми, Ну­риддин Мухаммад Жахонгир подшохнинг^ узи хам олим киши эди. Унинг «Тарихи Жахонгирий» (бошк,а номи «Тузуки Жахонгирий») асари Хиндистон тарихи- ни урганишда мухим манбалардан бири хисобланади. «Тузуки Жахонгирий» узининг илмий кдмШти билан «Бобурнома»дан кейинги иккинчи асар хисобланарди. Жахонгиршох даврида яна бир неча тарихий асар яра- тилди. «Маосири Жахонгирий», «Ик,болномайи Жа­хонгирий», «Зубдат ут-таворих» асарлари шулар жум- ласидандир.

Нуриддин Мухаммад Жахонгир Хиндистонда форс ва Узбек адабиёти таракд<дётига катта хисса кушди. У отаси Акбаршох даврида утган саксондан ортик, шоир ва фозил кишилар хакдца маълумот туплаган. Афтидан у бу хакда бир асар ёзиш ниятида булган. Бу мухдм материални подшохнинг илтимоси билан Мутрибий юкррида тилга олинган «Нусхайи зебойи Жахонгирий» асарига илова кдлган. Жахонгир Акбар асослаган мил­лий рассомчилик мактабини хам ривожлантирди. Мутрибийнинг гувохлик беришича, у Мовароуннахр Хукмдорларининг купчилиги (Абдуллахон, Абдулмуъ- минхон ва б.к,.)нинг суратларини чиздирган. Замон­дошларининг гувохлик беришича, Жахонгирнинг Узи хам мохир сураткаш булган. У айник,са безакли китоб- лар коллекциясини туплаш ва суратлардан нусха купайтиришга алохида эътибор берган. Шунинг учун хам у Мовароуннахр ва Эрон шахарларига одам юбо- риб, кдмматбахо (безакли) китобларни сотиб олдириб келарди.

Жахонгир подшох куп вак,тини Лохур ва Кобулда угказар эди. Шу сабабдан у йулларни таъмирлаш, янги куприклар куриш ишига катта ахамият берди, Маса­лан, Дехдидаги энг узун Баранпула кУпригини у кур­дирган.

110www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 111: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

САВОЛ ВА ТОПШИРШУ1АР

1) Х^нд асилзодаларининг кизига уйланиш Бобурийлар- да качон бошланган?

2) Жахонгирнинг ислохотчилик харакати. У нималарни узгартиришг а, нималарни жорий кдлишга харакат килди?

3) Португалия, Англия ва Голландиянинг Хиндистондаги истилочилик харакатининг бошланиши \акдда сузлаб бе­ринг.

4) Жахонгиршох даврида илм-фан ва маданият тарак;кдё- тя \акдда сузлаб беринг.

Й и г и р м а б и р и н ч и д а р е :

ШОХ ЖАХОН

Шох Жахоннинг хакдкдй исми Хуррам булиб, Жа­хонгир подшохнинг учинчи упшдир. У 1592 йили Ло- хурда тугилган. 1622-23 йиллари отасига карши исён кутариб, мамлакатга куп кдйинчиликлар тугдирди. Ле­кин максадига етолмай, 1623 йили Бурхонпур ёнида Махобатхон бош булган подшох кушинларига таслим булади ва отасидан узр сураб, угиллари Доро Шукух билан Мухиуддин Аврангзебни гаров (омонат) тарика- сида пойтахтга жунатишга мажбур булади. Жахонгир подшох углининг гунохидан Утиб, уни Балагхатга Хоким килиб юборади.

Нуриддин Жахонгир 1627 йилнинг кузида, Кашмир сафари вактида йулда вафот этади. Шундан кейин Шох Жахон 1628 йилнинг феврал ойида Аграни эгал- лаб, тож-тахтни кулга киритади.

Шох Жахон хукмронлик килган давр (1628—1658) Хам асосан узаро урушлар ва тож-тахт учун кураш би­лан кечди. Бу урушлар бир томондан мамлакат ХУДУ' Дини яхлит сакдаб колишга ва кенгайтиришга кара­тилган булса, иккинчи томондан Эрон ва Бухоро хон- лиги билан Кандахор ва Балх учун курашда кечди. Угиллари билан тож-тахт учун булган кураш хам осон кечмади.

Шох Жахоннинг махаллий хУкмД°РлаРнинг айир- мачилик харакатини синдириш, мамлакатнинг яхлит- лигини ва салтанатнинг баркарорлигини саклаб колиш йулида килган биринчи харбий юришлари 1628 иили

u iwww.ziyouz.com kutubxonasi

Page 112: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Банделхонд хокими Вир Синг Банд ел ага карши кдгс- ган харбий юриши булди. Бу яхши уюштирилган катга гарбий тадбир эди. Банделхонд во\асига юриш чор тарафдан: Гвалёр тарафдан Махобатхон, хони хонон Малва томондан, Абдуллахон Феруз уз кушинлари билан яна бир томондан бошланди. Шох, Жахоннинг узи урушни кузатиш кулай булиши учун Гвалёрга ке­либ турди. Вир Синг билан кураш бир кддар енгил кечди. Унинг шериклари унга хиёнат кдлиб, шох кушинлари тарафига утиб кетдилар. Натижада Бандел­хонд хокими Шох Жахонга таслим булишга мажбур булди.

1629 йили Шох Жахон Декан устига хони жахон Лудийга к,арши кушин юборди. Шох кушинлари хони жахонни уч тарафдан куршаб олдилар ва Чимбал дарё­си буйида тор-мор келтирдилар. Хони жахон Давлат- обод орк,али Голкондага к,очиб кетди, лекин барибир, охири тор-мор келтирилди.

Шох Жахон 1629 йили Ахмаднагар устига уша хони жахон Лудийга к,арши Аъзамхон билан Абулхасан бошчилигида катга кушин юборди. Шох Жахон Уша йили Давлатободни хам кулга киритди. Ахмаднагар 1633 йили Бобурийлар давлатига кушиб олинди. У Ахмаднагардан кейин Голкондани хам эгаллади.

Шох Жахон 1636 йили угли Аврангзебни Декан вилоятига хоким кдлиб тайинлади.

Бундан 5 йил мукдддам, 1631 йили Шох Жахон Бижопур устига Асафхон бошчилигида кушин юборди. Лекин ёмгурли кунлар бошланиб к;олиб, бу юришни амалга оширолмади.

Хуллас и калом, Шох Жахон хукмронлик кдлган йиллари Малва, Гонда, Паламон ва Кичик Тибет Улкалари хам Бобурийлар давлатига буйсундирилди.

Шох Жахон хукмронлик кдлган йиллари Хиндис- тоннинг Эрон ва Балх хонлиги билан муносабатлари Хам текис кечмади.

Эрон билан Бобурийлар империяси 1623 йилдан бери К,андахорни уз тасарруфига киритиб олиш учун ^ Р аш олиб борар эдилар. Нихоят, 1638 йили, Туркия- Эрон муносабатларининг ошрлашиб к,олганидан фой- даланиб, Шох Жахон Кдндахорда яна Уз хукмронлиги- ни Урнатиб олди. Лекин Эрон бу харбий-стратегик жихатдан катта ахамиятга эга булган шахар ва вилоят-

112www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 113: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

ни кайтариб олиш учун курашни тухтатмади. Лекин Эрон армиясининг уни буйсундириш учун 1638-1639 йиллари олиб борган кураши муваффакдятсиз тамом булди. Фак^ат 1649 йилдагина Шох Аббос II (1642— 1666) Кдндахор устидан яна уз хукмронлигини урна- тиб олди ва 1709 йилгача бу шахар ва вилоят Эрон тасарруфида колди.

XVII асрнинг урталарига келиб Бобурийлар импе- риясининг Бухоро хонлиги билан булган муносабатла­ри хдм кескинлашди. Надр Мухаммадхон (1611—1642 йиллари Балх ва 1642—1645 йиллари Бухоро хони) би­лан унинг укалари ва угаллари Уртасида тож-тахт учун бошланган курашлар окдбатида Балх хам Хдндистон билан Эрон Уртасида талашга колди. Шох Аббос II ёрдам сураб Эронга кочиб борган Надр Мухаммадхон- га бошпана берди ва унга ёрдам кулини чузди. Балх билан Бухорони ота мулк деб хисоблаб келган Бобу­рийлар эса бу кулай фурсатдан фойдаланиб, бу мамла­катларда хам уз хукмронлигини урнатиш ниятида юр- ган эдилар. Айни шу пайтда Надр Мухаммадхон ёрдам сураб келиб колди. Шох Жахон 1641 йили Балх устига саркарда Али Мардонхон билан угли Мурод Бахш бошчилигида катга кушин юборди. Ушанда Шох Жа- Хон юборган кушин осонлик билан Балх, Бадахшон ва Кундузни эгаллади. Лекин бу юриш, барибир, Шох Жахонга кутган натижани бермади. Эрон шохи яна хузурига кочиб келган Надр Мухаммадхонни куллаб- ХУлтиклади. Унга кУРолли ёрдам курсатишни ваъда кдпди.

Иккинчи томондан Бухоро хони Абдулазизхон (1645—1680) Балхни кайтариб олиш учун астойдил кураш бошлади ва 1645 йили Балхни камал остита олди. Шахарда кахатчилик ва очарчилик бошланди. Аштархонийларнинг тазйики ва шахарда бошланган нотинчликларга чидолмаган Мурод Бахш Балхни ташлаб Хиндистонга кетиб к °Д Д И . Унинг Урнига Балхга тайинланган Аврангзеб хам ахволни тузатол- мади ва 1648 йили шахарни ташлаб чикишга маж­бур булди.

Шох Жахон мамлакатнинг иктисодий ва ижтимоий ахволини яхшилаш борасида айрим ислохотлар Утка­зишга харакат кдлди: соликпар микдорини камайтир- Ди, бушаб колган ерларни дехконларга булиб бериб,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 114: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

уларга пул карз берди, пойтахтни Аградан Дехли ша- харига кучиртирди (1639 йили). Лекин бу билан тобо- ра инкдооз сари бораётган салтанат ахволини яхшилай олмади.

1657 йилнинг кузида Шох Жахон огир бетоб булиб ётиб колди. Унинг ÿFmuiapn Доро Шукух (Панжоб, Олло\обод ва Мултон ^окими), Шох Шужоъ (Бангола \окими), Аврангзеб (Декан хокими) ва Мурод Бахш (Гужарат хокими) уртасида тожу тахт учун муросасиз кураш бошланди. Бу курашда харбий юришларда чи- никкан, уткир сиёсатдон Аврангзеб галаба килди ва 1658 йили Дехлида салтанат тахтига утказилди. У узига ракиб булган шохзодаларнинг баъзиларини Гвалёр калъасига, отаси Шох Жахонни эса Аградаги Шсц Бурж саройига камаб кУвди. Шох Жахон саккиз йил туткинликдан кейин 1666 йили вафот этди.

Шох Жахон кенг маълумотли, яхши тарбия курган хукмдор эди; олимлар ва фозил кишиларга гамхур эди. «У, — деб ёзади хинд тарихчиси Л. ГТ. Шарма, — улкан санъат иштиёкманди хам эди. Узи жуда яхши Хофиз булганидан, мусика, тасвирий санъат ва меъ- морчиликни дилдан севарди». Шох Жахон даврида илм-фан, хусусан тарих, тилшунослик, адабиёт, мате­матика, астрология кенг тараккий этди. Шох Жахон даврида ёзилган тарихий асарлар орасида Абулхамид Лохурийнинг (1654 йили вафот этган) «Подшохнома» (бошка номи «Шохжахоннома») асари алохида ахами- ят касб этади. Мазкур асарда подшохнинг хаёти, фао- лияти ва унинг замонида мамлакатда булиб утган во- Кеалар баён этилган.

Шох Жахон мамлакатда жуда куп юксак ва хашамат- ли бинолар курдирди. Улар орасида Дехлида бунёд этилган Кизил калъа ва Жомеъ масжид, Агра калъасида Курилган Моти масжид и, Девони аълам, Девони хос, Аградаги машхур Тож махал макбараси, Лохур калъаси- даги Девони аълам, Муаззамхон буржи, Шим махал ва хобгохлар алохдца урин тутади ва узининг улугворлиги ва накшиндорлиги билан ажралиб турадилар.

Шох Жахон хашаматли бинолар ва чорбоглардан ташкари, катга нахрлар хам каздириб, эл-юрт учун сув олиб келди. Кобул, Ажмор ва Кашмирда бунёд этил­ган боглар, Лохурдаги узунлиги 98 мил келадиган Рави канали шулар жумласидандир.

114www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 115: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

САВОЛ ВА ТОПШИРИЦЛАР

1) Шох, Жахоннинг империя ХУДУДларини кенгайтириш ва марказий ^куматни мустахкамлаш борасида килган иш­лари хакида сузлаб беринг;

2) Шох Жахон даврида Бобурийлар империяси билан Эрон ва Балх хонлиги уртасидаги муносабат кандай кечган?

3) Ш о\ Жахоннинг бунёдкорлик фаолияти хакида сузлаб беринг.

Й и г и р м а и к к и н ч и д а ре :

АТ01У1И ОЛИМА, ШОИРА ЗЕБУНИСО

Етук олима, забардаст лирик шоира, маърифатли инсон сифатида шухрат козонган Зебунисо бегим Бо­бурийлар сулоласидан чиккан подшох Мухиуддин Ав­рангзеб Оламгирнинг кизидир. У 1639 йили Дехлида тушлган. Зебунисо подшох болалари каби саройда тарбияланди ва замонасининг атокли олимлари ва шо- ирларидан сабок олди. Зебунисо бегим араб, форс тилларини яхши урганди, хаттотлик илмини эгаллади; илохият, тафсир, фикх, фалсафа, мусика ва тарих илмларини пухта эгаллади. Мухими у олимларга, шо- ирларга ва ахли санъатга хомий булди, ёш истеъдод эгаларини тарбия кдлди.

Зебунисо бегимнинг хаёти мураккаб ва зиддиятли бир даврда, яъни тож-тахт деб ака-укалар бир-бири- ни аямай махв кдлган, бола отага карши кул кутар- ган огир бир даврда кечди. Масалан, отаси Авранг­зеб шу тож-тахтни талашиб, огаси Доро Шукухни, инилари Мурод Бахш билан Шох Шужоъни махв этди; картайиб колган и ва хасталигига карамай, ота- сини бандга олди. У хатто кдзи Зебунисони хам аямади, Дехлидаги Силимгарх калъасида туткднлик- Да саклади.

Шунга карамай, Зебунисо бегим ижоддан колмади ва узидан бой илмий ва адабий мерос колдирди. Зебу­нисо бегим тафсир илмига оид «Зеб ут-тафосир» («Тафсирлар безаги»), илохият илмидан бахс юритувчи «Зеб ан-нашоат» («Шодликлар безаги») ва тасаввуфга °ид «Мунис ул-арвох» («Арвохларнинг содик дУсти») асарларини ёзди. Хиндистон факихлари учун фикх (мусулмон конуншунослиги)дан асосий кулланма бУлиб хизмат кдлган «Фатавойи Оламгирий» («Олам-

115www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 116: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

гирийнинг шариат крнунлари мажмуаси») номли катта бир асарни яратилишида саъй-харакат кУрсатди.

Зебунисо бегим классик адабиётимизда хам учмас из щпдирди. У шеъриятда Амир Хусрав Дехлавий, Алишер Навоий ва улуг бобоси Захириддин Мухаммад Бобур шеърияти анъаналарининг давомчиси сифатида майдонга тушди. Унинг шеърларида хаёт ва ур-йикит- лардан укинч ва шикоет туйгуси кенг намоён булади. Унинг аламли нигохи олдида бутун жахон мотам туни- ни кийиб, кадди гаму Fycca юкини кутаролмай колган бир холда намоён булади.

Баски куидим мен фалакнинг елкасига FaM юким, Кийди мотам тунини-ю, булди кадди \ам дутор, —

деб ачинади шоира.Шоира инсон ÿ3 орзу-хавасларини, ризк-рУзини

жаннатдан эмас, балки реал хаётдан ахтариши керак, деб укдиради. У ёзади:

Каъбага бормок, на хожатдур, агар дил овласанг, Беэдда йуллар кезар бу халку жой бу ердадур.

Риёкор ва алдамчи кишилар битмас-туганмас бойлик ва жаннатни ваъда кдясалар хам уларнинг курук ваъдаларига учма, уз аклинг билан иш тут, дейди шоира. У одамларга: «Берса хам жаннатни алданма кишилар сузига» деб маслахат беради.

Шоира гарчи подшох; кизи булса-да, факирлик йулини ихтиёр килиб кун кечиради. У ёзади:

Шох кизи булсам-да килдим факир йулини ихтиёр,Бас менга бу зебу зийнатким, отим Зебунисо.

Зебунисо бегим Узидан бой адабий мерос к°л- Дирди. Ундан 8000 мисрани уз ичига олган бир шеърий девон, етти касида, беш таржиъбанд ва бир мухаммас колган. Девони шоиранинг Уз тахаллуси (махфий) номи билан Кобул (Афгонистон)да чоп этилган. Шеърлари туплам булиб, «Мажмуъайи шер- ХО» номи билан 1958 йили Душанбе (Тожикистон)да нашр этилган.

Зебунисо лирик шоира булган. Шу сабабдан унинг куп шеърлари халк огзида кушик булиб кетган. Куйи- да шулардан иккитасини (таржимон М Муъинзода) мисол тарикасида келтирамиз.

116www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 117: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Б у ердадур

Зулфи халкд-халкд, у кузи каро бу ердадур,Бокиши шафкатли-ю, нозик адо бу ердадур.Киприги ханжар, карашма THFy куз ташлаш яшин,Гар шахид бупмокчи эрсанг, карбало бу ердадур.Берса хам жаннатни алданма кишилар сузига,Бир кадам майхонадан жилмаки жой бу ердадур;Каъбага бормок на хожатдур, агар дил овласанг,Бехуда йугитар кезар бу халку, жой бу ердадур Хуснига бошдин-оёк бокканда хар бир нуктадон,Дилни тортиб хар карашма дерки, жой бу ердадур. Изладим бир-бир жахонда харнеча булса китоб,Курдиму хаттингни дедим мудцао бу ердадур.Истасанг хуснинг закотини берарга мустахик,Келки, бу Зебунисо янглиг гадо бу ердадур.

Лайли зотидин эсам-да...

Лайли зотидин эсамда, дилда Мажнунча хаво,ToFy тош кезгум келур, лекин йулим тусгай хаво.Мендин урганди-ю булди гулга булбул хамнишин, Менгадур парвона хам шогирду ишкимдур paco. Зохиримдур юзаранг, аммо нихоним кон эрур,Уз ичида сакпагандек кип-кизил рангин хино,Баски куйдим мен фалакнинг елкасига FaM юкин.Кийди мотам тунини-ю булди факр йулин ихтиёр,Бас манга бу зебу зийнатким отим Зебунисо.

Kÿn улуг зотлар сингари Зебунисо бегим хам ток Угди. у хижрий 1113 (милодий 1702 йили) 63 ёшида Дунёдан куз юмди. Уни Дехяидаги Зарзарий мазорига Низомиддин Авлиё ва Амир Хусрав Дехлавий ёнига Дафн этдилар.

САВОЛ ВА ТОПШИРИКЛАР

1) Шоира Зебунисо яшаган давр хакида сузлаб беринг.2) Олима ва шоира Зебунисонинг илмий ва адабий фао-

лияти хакида гапириб беринг.3) Шоиранинг «Инжост» («Бу ердадур») газалини айтиб

беринг.4) «Лайли зотидан эсам-да...» разалида кандай фикрлар

°лдинга сурилган?5) Шоиранинг девони ва «Шеърлар туплами» качон ва

Каерда чоп этилган?

117www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 118: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Й и г и р м а у ч и н ч и д а р е :

БАХОДИРШО* ИККИНЧИ

Бахрдиршо* II Хиндистоннинг Бобурийлар сулола- сидан чиккан энг сунгги подшоси. У табиатан куркщ, журъатсиз одам эди. 1776 йили Девида тугмлган. Ота­си Акбар II вафотидан кейин тахтга ущазилади ва 1837—1858 йиллари номигагина подшох, х^исобланиб тирикчилик утказган. Аслида инглиз мустамлакачила- ри кулида асирликда кун кечирди. Инглиз маъмурияти ажратган нафакд билан кун кечирди ва уларнинг хо- э^иш-иродаси билан иш олиб борди.

Хиндистоннинг бундай аянчли а^волга тушиб кщишига куйидагилар сабаб булди:

Биринчиси, Аврангзеб Оламгирнинг вафотидан (1707 й.) кейин унинг уишлари Уртасида тож-тахт учун кураш кучайиб кетди. Бундан фойдаланган махаллий хукмдорлар, айникра пойтахтдан узокда жойлашган вилоятларнинг хркимлари узларини мустакдл деб эълон кдпдилар.

Иккинчиси, соликдарнинг ортиб кетиши, сипохдй- лар ва мансабдорларнинг бебошлиги, тинимсиз давом этган урушлар оддий халкдинг, хусусан деадэнларнинг норозилигини кучайтирди. Мамлакат исён ва галаён- лар исканжасида к;олди.

Учинчиси, XVI аердан Хиндистон хорижий давлат- лар, хусусан Европа мустамлакачилари (Португалия, Голландия, Англия)нинг боекднига учради. 1739 йили Хиндистонга Эрон тощ Нодиршох, бостириб кирди ва мамлакат шимолидаги ерларни, шунингдек Деэуш ша\арини беармон талон-тарож кдлди. Kÿn угмай мамлакатга Афгонистон подшоси Ах мадшох, бостириб кирди. Афгонларнинг боекдни 1750—1758 йиллар ичи- да давом этди ва Аэдмадшо Панжоб, Кашмир ва Синд вилоятларини босиб олди. XVII аср бошидан Хиндис­тонга Голландия, Англия ва Франция мустамлакачила- рининг хуружи кучайди ва улар бу мамлакатга сукдлиб кириб олдилар ва турли йуллар билан уни дастлаб иктисодий, сУнгра сиёсий жщатдан Узларига буйсун- дириб олдилар.

Европалик мустамлакачилар орасида айникса инглизларнинг мамлакат ва унга утказган таъсири кучли булди. Улар мамлакат худудида дастлаб оддий бир савдогар сифатида пайдо булдилар ва денгиз

118www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 119: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

сохилларидаги бандар ва цщарларда омборлар, ту- рар жойлар куриб олдилар; савдо факторияларини туздилар. Кейинчалик курол-аслаха омборлари ку- риб, курол захирасини пайдо кдлиб олдилар. XVII асрга келиб катор имтиёзларни, масалан танга пул зарб килиш, харбий-дала судларини ташкил этиш, узларининг Хинд океанидаги харбий кучларидан ис- таганча фойдаланиш ва нихрят, уруш олиб бориш ва сулх тузиш каби имтиёзларни кулга киритиб ол­дилар. XVIII асрдан бошлаб эса Хиндистоннинг хакикий хужайини булиб олдилар.

Баходирпю\нинг подшохлиги мана шундай oFnp пайтларга туфи келди. Унинг даврида мамлакатнинг на иктисодий, на сиёсий ва на ижтимоий мустакилли- ги колмаган эди. Мамлакатнинг инон-ихтиёри инглиз мустамлакачиларининг кулига утиб кетган эди.

Туртинчиси, эл-юрт тепасида Бобур, Акбар, Жахон­гир ва Аврангзебдек ишнинг кузини билган, сиёсатдон ва мард хукмдорнинг йУкдиги, мамлакатнинг такдири Баходиршохдек кУркок ва журъатсиз кишининг кулига к,араб колишидир. У хатго мамлакатда инглиз боскин- чилигига карши етилган кулай вазиятдан хам фойда- лана билмади.

Маълумки, 1857—1858 йиллари бутун Хиндистон халки инглиз мустамлакачилари зулмига карши Kÿ3FO- лон кутарди. Бу кузголон тарихда сипохийлар кузголо- ни, ёки Хиндистон халк кУзголони номи билан маш- \урдир. К^зролон 1857 йил 10 май куни Панжоб билан Бангола вилоятлари оралигида жойлашган Мирут ша- \арида инглизлар хизматида булган хинд сипохийлари тарафидан бошланди. Сипохийларнинг \чта полки

'ушанда пойтахт Дехли сари йул олдилар. Йул-йулакай уларга жуда K ÿ n халк кушилди. Ушанда сипохийлар Дехлини эгалладилар ва Баходиршох II ни Бобурийлар салтанатининг ягона хукмдори деб эълон килдилар. КУзголончилар ушанда Баходиршох II номидан бутун Хиндистон халкига мурожаатнома кабул килдилар ва келгиндиларга жиход эълон килдилар. Кузголон тез орада бутун мамлакатга ёйилди ва икки хафта ичида Куанпур, Лакхнав ва Шимолий Хиндистоннинг бошка Шахарлари кузголончилар кулига утди. Шу фурсат ичида, Де\ли атрофига Хиндистоннинг куп улкалари- Дан одамлар келиб, кУзголончилар сафига кушидди- ЛаР- Лекин к Уз р о л о н уюшкок ва хакикий рахоарга эга

119www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 120: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

булмади. Кузголон рахбарлари (Бахтхон ва б.к.) бошда HOTÿFpH йул тутдилар. Улар 1) хужумкорлик эмас, бал­ки мудофаа йулини ихтиёр кдлдилар; 2) кузголон ра - барлари Уртасида бирдамлик булмади; 3) Баходиршох, II унинг байроги остига тупланган халкка бошчилик кдлмади. У Кдзил калъадан бир кддам хам нарига чикмади. Вокеалар нима билан тугашини кутиб Ултир- ди.

Инглиз мустамлакачилари бундан усталик билан фойдаландилар. Улар Панжоб билан Бангола вилоят- ларини Уз кулларида саклаб кола билдилар ва шу ерда кумакчи харбий куч йигиб олишга муваффак, булди­лар. Ундан ташкари, Бомбай билан Мадрасда турган сипохий кушинларини уз назоратида саклаб колишга муваффак булдилар. Шу кушинлар ёрдами билан Де­кан ва унинг атрофида бошланган кузголонларни бос- тирдилар ва Калкуттага кагга кушин тутшаб, 1857 йил май ойининг охирида Дехли устига юриш бошладилар. Уша йилнинг 16 июлида Куанпурни, 19 сентябрда, турт ойлик камал жангларидан кейин, Дехлини ишгол кдлдилар.

Шу тарика кузголон бостирилди. Баходиршох рахм-шафкат тилаб инглиз кумондонлигига таслим булди. Мустамлакачилар сипохийлар ва уларга кушил- ган кишилардан аёвсиз Уч олдилар.

Лекин, Дехлининг олиниши ва Баходиршох, II нинг таслим булиши билан кузголон бардам топмади. У мамлакатнинг жуда K ÿn ерларида «Партизан уруши» тарзида давом этди. Калпи шахарида Тантча топи, Жхансида Лакшми бай бошчилигида давом этган кузголонлар инглиз мустамлакачиларига катта талофат етказди.

Сипохдйлар кузголони Хиндистон халклари тарихи- да катга урин тутади. У инглиз мустамлакачиларининг бу улуг мамлакат устидан хукмронлиги абадий эмаслиги ва бу улуг халк ва мамлакатнинг Уз озодлиги ва муста- кдллиги кунлари якинлигини намойиш кдлди.

Охири картайиб 82 ёшга кириб колган БаходиршохII асир олиниб суд кдлинди ва Рангун (Бирма)га ба- Дарга кдлинди. 1862 йили у ÿuia ерда вафот этди. Ба­ходиршох II нинг асир олинган Ушллари: Мугул мир­зо билан Хизр Султон мирзо ва набираси Абубакр мирзолар Дехлига олиб келинаётганларида йулда инг­лиз кУшинларининг кУмондони Ходсоннинг буйруп* оилан отиб Уддирилдилар.

120www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 121: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Шундай килиб Баходиршох II билан Хиндистонни 332 йил идора кдлган Бобурийлар сулоласи бардам топди.

САВОЛ ВА ТОПШИРИКДАР

1) Баходиршох II кандай шахе эди? Унинг фаолияти хакида сузлаб беринг.

2) Сипохийлар кузголони хакдца гапириб беринг.3) 1857—1858 йиллари Хиндистонда булиб утган халк

кузголонининиг кучеиз томонлари нимада булган?4) Сипохийлар кузголонининг ахамиятини айтиб беринг.

У К и с м.Дунё таниган Темур

Й и г и р м а т у р т и н ч и д а р е :

ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАР БИЛАН ЁЗИШМАЛАРДАН

Маълумки, ÿ3 даврида Амир Темур давлатини, юрти- миз ва халкимизни бутун дунё таниган ва тан олган. Бунга купгина хорижий мамлакатлар: Венеция, Испа­ния, Франция, Англия, Туркия, Хитой ва бошка мамла- катларнинг кутубхоналарида, музей ва архивларида сак,- ланиб к;олган ёзишмалар (мактублар) гувохлик беради.

Халкаро Амир Темур хайрия жамгармаси бу ёзиш­малар, шунингдек хорижий мамлакатларда XV аердан буён Амир Темур ва Темурийлар хакида чоп этилган китобларнинг фото ва ксерокопияларини йигиш ва урганишни, му\имларини узбек тилига таржима килиб чоп этишни ÿ3 олдига максад килиб олган.

Куйида ана шу мактублардан парчалар келтирамиз.Амир Темурнинг \ижрий 805 йил мухаррам ойи-

нинг биринчи куни (1402 йил 1 август куни) Франция Кироли Шарл VI (1368—1422) га йуплаган мактубида хусусан бундай дейилган: «Амири кабир Амир Темур курагоннинг Франция вдюлига йудлаган мактуби. Юз минг бор салом. Орзумандлигимизни кабул этгайлар. Дунё кадар катта орзулар билан тулган ул улуг амирга дуойи саломлар етишеинким, [элчиси] биз тарафга Унинг шо,\она мактубларини еткурди ва улуг амирнинг

121www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 122: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

азамат ва шавкатини, буюк ном сох,иби эканлигини арзимизга еткизди. Бу билан шоду хуррамлигимизниХОСИЛ К.ИЛДИ.

Бу ужурда улуг амирдин илтимос шулки, доимо шохона мактублар юбориш билан си\агу саломатлик- ларини бизга маълум к,илиб турсалар, токи кунглимиз- да тасалли х,осил булсин. Ва савдогарларингизни биз тарафларга юбориб турсангиз. Бу ерларда уларга [за- рур] иззат-хурмат кур ги зил гай. Бизнинг савдогарлари- миз \ам ул тарафларга бориб тургайларким, улар хам [сизнинг] мамлакатингизда иззат килингайлар. Бирон зот уларга зуравонлик килиб ранжитмасин. Чунки жа- Хон тижорат ахди бирлан ободдур...»

Шарл VI нинг 1403 йил 15 июнда Амир Темур га вдйтарган жавоб мактубида укиймиз: «Франклар под­шоси Шарл. Тангри таолонинг инояти билан шавкат- ли ва музаффар Темурбекка тинчлик ва саломлар булгай! Подшох ва хукмдорлар, гарчи тиллари ва дину эътикодлари бошка-бошка булган такдирда хам, Уз ихтиёрлари бир-бирларига хурмат-эхтиром ва дУст- лик риштаси билан бокланишлари лозим. Чунки бу уларнинг табааларига тинчлик ва хотиржамлик келти- ради. Шу боис шавкатли ва музаффар подшох бил- синларким, качонки шарк, мамлакатларининг архи- епископи рохиб Иоанн оркали юборилган, Сизнинг, жаноби олийлари, бизга сихат-саломатлик тилаб, дав- латимиз ва подшохдикга оид ишлар билан кизикиб хамда яратганнинг инояти билан Боязид Йилдирим устидан козонган галабангиз хакдцаги маълумотни Уз ичига олган мактубингиз катта кувонч ва хузур ба- гишлади. Биз яна хам хурсанд ва мамнун булдикки, савдогарларимиз ва умуман барча христианларнинг Сизнинг мамлакатингизга бориб савдо-сотик ишлари билан машрул булиши ва табааларингиз билан бошка хусусда келишишлари, умуман, бемалол Сизга караш- ли мамлакатларга бориб савдо-сотик билан машгул булишлари жаноби олийларига маъкул булибдур. Бу- нинг учун Сизга чексиз миннатдорчилик ва ташаккур изхор киламиз. Шу билан бирга, Сизнинг савдогарла- рингиз чучимай бизнинг мамлакатимизга келиб сав­до-сотик билан маппул булишлари мумкин. Колган гапларни, Худо хохласа, номи юкорида зикр этилган архиепископнинг огзидан эшитгайсиз. Жаноби олий­лари бу хусусда хам, булажак топширикларда хам унга ишонсинлар, чунки у ишончли ва синалган

122www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 123: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

одам... Ва нихоят, биз Сиз жаноби олийларига куп христианларга курсатган хайрихохлигингиз ва илти- фотингиз учун миннатдор эканлигимизни маълум киламиз. Биз мамлакатимизга келган одамларингиз- нинг манфаатларини химоя к,илишга ва уларга биз­нинг табааларимиз билан тенг ва имкониятига караб ортикрок ХУКУК беришга тайёрмиз. Париж шахрида 1403 исовий йил июн ойинииг 15 куни бипищи».

Англия короли Генрих IV (1399—1413 й.) нинг Амир Темур номига йуллаган мана бу мактуби зцам дивдатга сазовордир: «Худонинг инояти билан Англия ва Фран­ция мамлакатлари кироли хамда Ирландия хукмдори хисобланмиш Генрих ГУдан Тангрининг суюкли бан- даси, кадрли дустимиз, шавкатли ва улуг хукмдор Те- мурбейга купдан-куп саломлар булсин ва хаммамиз- нинг пушти панохимиз булмиш Оллох унга тинчлик [ва хотиржамлик] ато килсин!

Улуг хукмдор биродаримиз, Худонинг бандаси, Исо пайгамбарнинг Шаркдаги ноиби Архиепископ [Иоанн] оркали юборган мактубингиз мазмуни билан танишгандан кейин хамда Сизнинг ишончингизга са- зовор булган ул Архиепископнинг ÿ3 огзидан эшитган сузларни тинглагач, Сизнинг бизга билдирган дустли- гингизга шак-шубхамиз колмади, вахоланки хали биз Сизнинг бу мархаматингизга муносиб, арзигулик иш- лар кдлганимизча йук- Айни пайтда Сиз хазратнинг эсон-омонлигингизни хам ÿma архиепископдан эши- тиб бе\ад шод булдик. Шу билан бирга Сизнинг шав­катли уклингиз [Мироншох мирзо] юклаган топши- риклар билан Францияга етиб келган Архиепископ­нинг огзидан эшитганимиз, икки томонлама сулх ва Хамкорлик Урнатиш хусусидаги гаплар бизни бехад хурсанд килди. Сиз олий хукмдор хузурига кайтиб бо- рувчи Доминиканлар орденига мансуб булган ул рохиб Францис Шодер оркали Сизга узаро алокаларимиз доирасини борган сари кенгайтириш, мамлакатлари- миз савдогарларининг бир-бирлари билан, кадимда ота-боболаримиз даврида булганидек, борди-келдини тикламок ва бунга [зарур] шарт-шароит яратмокчи эканлигимизни билдирмокчимиз. Бу сузларни Улуг Хукмдор, Сизга булган дУстлигимиз белгиси тарикаси- Да айтмокдамиз... Илтифот билан сурардикки, бундан буён бизнинг савдогарларимиз Сизнинг юртингизга хавф-хатарсиз, эмин-эркин, омон боришлари учун Шароит яратиб бергайсиз.

123www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 124: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Юкоридаги мактубингиз мазмунидан Сиз \азрат- нинг яцинда Туркия ерлари устига бориб, Тангри тао- лонинг ёрдами билан тезда жангга кириб Бизнинг ва Сизнинг душманимиз Боязид [Йилдирим] *амда унинг кудратли давлатини тор-мор келтирганингизни эшитдик. Бу хабар кдлбимизни кувонтирди ва Бизга катга шоду хуррамлик баиишлади.

Тасаннолар булсинки, унинг (Тангри таолонинг) иродаси билан подшолар хукм юритадилар, голиблар номи шон-шарафга бурканади, квдюлликлар сар^ади кенгаяди. Зафарларингизни гойибдан ато этган Пар- вардигорнинг муборак номини \амиша ёдда тутай- лик.

Дархакдк;ат, улуг хукмдор, маълумингиз булгайким, Сизга булган хурматимиз ва эътик;одимиз х,ак^и, Сиз жунатган Архиепископии хурмат-эх.тиром билан кутиб олдик. Унга хурмат-эх.тиром курсатибгина колмасдан, балки дустона муносабатда х,ам булдик. Сиздан хам илтимосимиз шулки, ул зот хузурингизга к,айтиб бор- ганида уни диктат билан тинглайсиз, кдооллигимиз- нинг ахволи ва кдчаётган ишларимизни Сизга сузлаб берур. Биз унга ÿ3 хох^ш ва истакларимизни батафсил сузлаб бердик. Бизнинг номимиздан Сизга етказажак барча хабарларга ишонинг.

Улуг хукмдор! Худонинг ёрлакдган бандаси...»

САВОЛ ВА ТОПШИРИЦЛАР

1) Хазрат соз ибк ироннинг Англия ва Франция хукмдор- ларига йуллаган мактубларида к,андай масалалар кугарилган?

2) Архиепископ Иоанн ким?3) Доминикан ордени \ак,ида сузлаб беринг.

Э с л а т м а: Кейинги икки мактуб: Франция короли Шарл VI ва Англия короли Генрих IV нинг мактублари М. Холбековнинг «Амир Темурнинг Европа к^ролла- ри билан ёзишмалари» китобидан (Самар(ганд, 1996 й.) олинди.

124www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 125: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Й и г и р м а б е ш и н ч и д а р е :

АМИР ТЕМУР ТАНБЕХДАРИ

Амир Темур табиатан aiçi-идрокли, кенг феълли, муло^азали одам булган. Авлоди — болалари, набира- лари ва, ни^оят, бизлар учун ёзиб колдирган Тузукла- ри, бошка модций ва маънавий мероси ва куйидаги танбе^лари бунга мисолдир.

Биз унинг айтиб кетган танбеэутрини ÿma замон­ларда ёзилган тарихий китоблар,1 хусусан Шарафудцин Али Яздийнинг «Зафарнома»сини укиб урганиш жа- раёнида, ÿm a муътабар китоблардан Kÿn учратган ва бах,оли имкон ёзиб олган эдик. Шулардан айримлари- ни куй ид а келтирамиз. Лекин, уларни келтирищцан аввал «танбе\» сузининг маъно ва мазмунини аниклаб олайлик. «Танбех;» сузи асли арабча булиб, «огоэутн- тириш», «насщат», «амр-фармон» маъноларини англа- тади. Демак, «танбех;» сузини уз вактида килинган огохдантириш, насихат деб тушунмок лозим.

Амир Темур танбе^лари одамларни акя-идрок ва мул о хаз а билан иш тутиш, ватанпарварлик, одил ва инсофли булишга, яхши-ёмонни ажрата билишга ча- Киради.

I. Адолат ва адлу инсоф билан иш тутиш давдца* * *

Адлу инсоф билан жа^он гулшани обод булур.* * *

Адлу инсоф билан Оллощинг бандаларини узинг- Дан рози кил.

* * *

Адоват эмас, адолат керак.* * *

Бир кунлик адолат юз кунлик тоат-ибодатдан ях- широкдир.

* * *

Бировдан ёмонлик ахтарма, айтсалар ишонма.

125

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 126: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

♦ * *

Бошингга кулфат тушганда \ам хакдуй бул.

* * *

Вазирлар ва амирлар хусусида яхши-ёмон ran кдгс- салар эшит, лекин хукм чикарганда бор хак^к^пг очил- магунча, хукм чикаришга ошик^ма.

* * *

Душманингга \ам жабр-зулм кдима.

Жабр-зулм ва нохдьушкдан узин гни узок, тут.

* * *Салтанат ишларини муросаю мадора, сабр-ток;ат,

ме)фу мурувват билан юргиз.

* * *

Сенда бирон кишининг \акзи булса, хдьуши унитма.

* * *Сузлагувчи гарчанд нодон булса х,ам, тингловчи

доно булсин.

II. Бирлик ва ^амжщатлик

* * *Агар сизлар бир тан, бир жон булсангизлар сизга

адоват кдлганларни енгасиз.

* * *

Агар сизлар таркрк; хрдца булсаларингиз душманла- рингиз худци ховузга шунгигандай к,он дарёларингизда сузадилар.

* * *

Агар фикрингиз иттифок^а келиб, орзу-^авасингиз бир булса, фарзандларингиз улгайиб, душманларингиз маглуб буладилар.

126

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 127: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

* * *

Бирликсиз — куч булмас.

* * *

Одамлар таркок ва ра\барсиз булсалар, улар бирор нарсага яроксиздирлар.

* * *

Сизга адоват килганларга карши бир тан, бир жон булсангиз, душманингизни енгасиз.

* * *

Кушилган — кутилур, кушилмаган — тутилур.

III. Кенгаш хосияти хакида

Акли paco ва хушёр кишилардан кенгашу тадбир сураб, фикрини бил.

* * *

Давлат ишларининг туккиз улушини кенгаш, тад­бир ва машварат билан, колган бир улушини эса килич билан амалга ошир.

* * *

Кенгаш икки турли булур. Бири — тил учида ай- тилгани, иккинчиси — юракдан чикдани. Тил учида айтилганини шунчаки эшитиб, юракдан айтилганини Калбинг кулокдарига куйиб ол.

* * *

Кимки окилона гапни эрларга хос шиддат билан сузласа хам унга кулок сол.

* * *Кенгаш а\ли бирлик, иттифок^ик билан сузда со-

бит, ишда саботли булишлари зарур.* * *

Масла\ат5 кенгаш, тадбиркорлик, хуш^рлик ва Фа~ оллик билан иш тут.

127

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 128: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

* * *

Масла\атчилар ва кенгаш а\ли иннилганда, олдин- да турган ишларнинг яхши-ёмон, фойдаю-зиён томон- лари, уларни кдлиш-кдлмаслик хасида суз очиб, улар- дан фикр сура. Сузларини эшитгандан кейин, ишнинг \ар икки томонини мушохдда1 килиб, фойда-зиёнла- рини кунглингдан кечир, хатолик тарафларига KÿnpoK, эътибор бер.

Сипох^и иккилантирадиган кенгашдан коч!* * *

Хар ишни кенгашган \олда кил.* * *

Хар кимдан cÿ3 олиб кенгаш сура, аммо маслах,ат- нинг яхши-ёмон тарафини уйлаб куриб, тугри ва са- воблисини танлаб ол.

* * *Уйлаб иш килсанг, тадбиринг такдирга тугри ке­

лади.

IV. Авдига вафодорлвк. Дусту душман билан муомала килиш хакида

Агар душманинг ме^р-шафкат, мурувват ва хайру э^сонингни курсаю, кейин яна душманлик йули­ни тутса, уни Парвардигори оламнинг хукмига топ- шир.

* * *

Агар душманинг пажщшгга бош уриб келгундай булса, яхшилик кдл, мурувват курсат.

* * *

Авдига вафо кдгсмаган киши охири жазога мубтало булади.

* * *

Дусту душмандан кимки хузурингга илтижо килиб келса, дустларга шундай муомалада булгинки, дустли-

М у ш о \ а д а уз кузи билан куриш, гуво\ булиш; бу ерда ишонч

128

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 129: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

ги ортсин. Душманга эса шундай муомала *длгинки, душманлиги дустликка айлансин.

* * *Ёмонлик цилиб бошинг узра шамшир кутариб

сенга зиён етказганларни хам, илтижо кдлиб кел- ганларида хурматлаб, ёмон кдлмишларини хотиринг- дан чик,ар.

* * *

Кимки сенга дУстлик кдлса, дустлиги кдцрини унутма. Унга мурувват, э\сон, иззату икром KÿpcaT.

* * *Содик, ва вафодор дуст улким, дустидан ранжимай-

ди, дустининг душманини ÿ3 душмани деб билади. Ке- рак булса дУсти учун жонини беради.

Тузингни ичиб туриб ёмонлик кдлган одамни Хак; Таолонинг хукмига топшир.

* * *Яхшини ёмон кунда имтщон кдл.

* * *

Кайси бир навкар нон-туз хакд ва вафодорликни унутиб, хизмат пайтида сотдбидан юз угириб, хузу- рингга келса, ундай навкарни узингга душман деб бил ва хузурингдан кувиб юбор.

V. Давлат, раийат, сипох ва уларнинг хак,-х,укук,лари *акдда

Агар мамлакат .\окимсиз колса, унга зиён етади, \ол-а\волида фазуы юз беради.

* * * *Аслида давлат Олло таолонинг фазлу иноятидан-

дур. Аммо сабабчиси биз булдик.* * *

Бошсиз мамлакат — жонсиз танадир.129

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 130: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Вазирнинг асиллиги ва тоза насиллиги рухсат этув- чи ва таъкидловчи фармойишларидан куриниб туради.

* * *

Давлат агар дину ойин асосига курилмас экан, тура-тузукга богланмас экан, ундай давлатнинг тартиб ва кудрати булмайди.

* * *Давлат лашкар ва фу^аронинг садоцат ва фидойи-

лиги билан кудратлидир.* * *

Давлат TÿpT нарса билан: салтанат, \азина, сипо\ ва раийат билан тирикдир.

* * *Давлату сиёсат ишида лаёкати булмаган киши зул-

му ситамга бар\ам беришга ожиздир.* * *

Дор>талар ва ^окимлар халада зулм кдпиб, уни \ароб кдлган булса, кдлмишларига яраша жазоланиш- лари шарт.

* * *ДУсту душманлигига карамай, сипо^ийни хурмат

Кил, чунки у бокий мато булмиш азиз жонини фоний дунё матоси деб сотади.

* * *Емсиз от довон ошолмайди.

* * *Золимлардан мазлумлар хдкини ундириб бер.

* * *Kÿn нарсани билиб турсанг-да, Узингни билмаганга

сол.* * *

Раийат а^волидан ото\ бул. Улугларини ота урнида, кичикларини фарзанд Урнида Kÿp.

* * *

130

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 131: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Салтанат ишларини муросаю-мадора, сабр-токат ва мехру-мурувват билан юрит.

* * *

Табааларингнинг кдпмишлари ва айтган гапларини го\ сабр-токат билан эшит, то\ узингни эшитмаганга сол.

* * *

Уламо ва пок ниятли, тоза цалбли кишиларга тал- пиниб яша.

* * *

Фукаронинг мол-мулкини талон-тарождан сакда.* * *

Халк, а^волидан доимо бохабар бул!

САВОЛ ВА ТОПШИРИЦЛАР

1. «Танбех» сузининг маъносини айтиб беринг.2. Амир Темур танбехдарида кайси масалалар кугарил-

ган?3. Танбе\лар кимларга аталган?4. Со^ибининг нон-тузини унутган хизматкорга кандай

муносабатда булиш керак?5. Танбевдарда кенгаш ва машваратнинг а амияти хакдца

нималар дейилган? «Кенгаш» ва «машварат» сузларининг маъносини айтиб беринг.

* * *

Й и г и р м а о л т и н ч и д а р е :

АМИР ТЕМУРНИ ЯХШИ УРГАНАЙЛИК

Амир Темур тарихда Учмас из колдирган буюк шахе: улкан бунёдкор, йирик давлат арбоби, мо^ир саркарда, илм-фан ва маданият \омийси. Биз бугун бу Хакикатни яхши англадик ва биламиз. Барбда, маса­лан, Италияда, Испанияда, Францияда, Англияда, Германияда бу хакикат XVI—XVII аерлардан бери маълум. Мисол келтирамиз. Амир Темур хакдцаги би­ринчи китоб 1553 йили Флоренция (Италия)да чик- Кан. Италиялик олим Перондини калам ига мансуб.

131

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 132: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Шу асрда испан тарихчиси Перо Мексиканинг «Буюк Темур тарихи» деган асари хам чоп этидди. 1582 йили Севилияда машхур Испания элчиси Клавихонинг «Эс- даликлар»и нашрдан чикди. Инглиз драматурги Хрис­тофор Морлонинг «Буюк Темур» деган сахна асари хам шу асрда яратилди. Шундан бери буюк сохибк^и- ронга аталган асарларнинг кети узилмайди. Нафакат Европа мамлакатларида, балки бутун дунёда чоп этил- мокда. Улар лотин, итальян, испан, француз, немис ва инглиз тилларида ёзилган. Уларни яхши урганилса ва илмий истифодага киритилса ёмон булмасди. Баъзила- рини Узбек тилига таржима кдлиб чоп этилса хам фойдадан холи булмасди. Бунга хам етишармиз, ин- шоолло. Чунки биз Амир Темурсиз ва уни чукур ва атрофлича урганмай туриб, кухда тарихимизни хам, жахон тарихи, илм-фани ва маданияти равнакдга кат­та хисса кушган буюк аждодларимизни хам, миллий кдцриятларимизни хам билолмаймиз.

Хозирча шу кичик китобча улуг бобомизнинг хаёт йули ва ижтимоий-сиёсий фаолияти хакдца озми-купми маълумот берар, деган умиддамиз. Бош- к;а асарларни хам рисолага кушиб Укдсангиз Амир Темур хакдцаги билимингиз ортади, чукурлашади, кенгаяди. Бу асарлар Узбек ва рус тилларида чоп этилган. Укдшингизда ортик^а кдйинчиликлар туг- дирмайди. Биз улардан мухдм-мухимларини куйида келтирамиз.

«Темур тузуклари» — хазрат сохибкдроннинг давлат ва армия курилиши хакдцаги назарий ва амалий фикр-мулохазалари жамланган мухдм асар.

Бошкдча номлари: «Малфузоти Темурий» («Темур­нинг айтганлари»), «Вок еати Темурий» («Темур хаёти билан бокли*; вок^еалар»).

Асар муаллифи, яъни «Темур тузуклари»ни ким ёзганлиги хакдца тарихшунос олимлар Уртасида икки хил фикр мавжуд. Жахондаги шаркдгунос олимлардан факдт икки киши: инглиз олими Э. Г. Браун билан рус олими В. В. Бартольд «Темур тузуклари» Амир Темур тарафидан ёзилмаган, крлаверса у оригинал асар эмас. Шу боис унинг илмий к*иймати йук;, деб ёзганлар. Ле­кин, жахон шаркднуносларининг купчилиги, араб ва форс тилларида ёзилган кулёзма асарлар билимдони булган оммлар: Н. Д. Миклухо-Маклай, Ч. А. Стори, Дэви, Уайт, Г. Вамбери, Ш. Сомий ва б.*;. асарни Амир Темур Уз кули билан ёзган, деб очик, айтадилар.

132www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 133: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

«Темур тузуклари»ни яхши билган ва уни XVII аср­да форс тилига таржима кдлган Мир Абу Толиб ал- Хусайний ат-Турбатийнинг гувохлик беришича, асар­нинг асли эски узбек (туркий) тилда ёзилган ва унинг асл нусхасини у Туркиянинг Ямандаги ноиби Жаъфар пошонинг кутубхонасида курган ва уни форс тилига таржима кдлган ва 1637 йили ватанига (Хиротга) к;ай- тишда Хиндистон подшоси Бобурий Шох Жахон (1628— 1657)га coBFa кдлган.

Асар купгина жахон тилларига: инглиз, француз, рус ва хозирги узбек тилига таржима кдлиниб, чоп этилган. Таржималарнинг барчаси ана шу Мир Абу Толиб ат-Турбатийнинг форсча таржимасига асослан- ган, чунки унинг асл узбекча нусхаси сакданмаган.

«Темур тузуклари»нинг хозирги узбек тилидаги би­ринчи нашри (таржимон Алихон Tÿpa Согуний) 1967 йили «Гулистон» журнали сахифаларида ва 1991 йили «Бофур Гулом» нашриётида, Тошкентда чоп этилган. Иккинчи Узбекча нашри, французча ва инглизча таржималари билан бирга, 1996 йили, русча нашри (форсча матни билан кушиб) 1999 йили шу нашриётда чоп этилди.

Мухтарам укувчи асарнинг 1996 ва 1999 йиллари амалга оширилган нашрларидан фойдалангани маъкул.

«Зафарнома» — Мовароуннахр ва Темурийлар дав­лати таркибига кирган мамлакатлар ва халкдарнинг 1370—1405 йил 18 феврал орасидаги тарихидан бахс юритувчи асар.

Асар XIV—XV асрнинг бошларида утган Озарбай- жонлик (Эрон, Озарбайжон) йирик тарихшунос Низо- муддин Шомий тарафидан 1402—1404 йиллар орасида езилган.

«Зафарнома» 1969—1972 йиллари араб ва форс тил- ларининг билимдони, УзРФА шаркдиунослик институ- тининг катта илмий ходими Юнусжон Хакимжонов тарафидан хозирги узбек тилига таржима кдлинган. Лекин, домланинг таржимаси уша пайтда, айрим са- бабларга Kÿpa, нашр этил май колди. Асар 1996 йили Тошкентда, «ФАН» нашриётида чоп этилди ва укувчи ундан хеч иккиланмай фойдаланиши мумкин.

«Тарихнома» — Амир Темур вафоти И феврал)дан кейин Мовароуннахр ва Хуросонд Утган вок,еалар, аникрога Халил Султон д р J 1409)да мазкур мамлакатларда юз берган вокеаларХакдца маълумот беради.

133www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 134: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Асар муаллифи Тожиддин äc-Солмонийдир. Хаёти ва фаолияти хакдда маълумот жуда кам. Ибн Араб- шокинг сузларига Караганда, у \азрат сохибкирон даврида дабирлик (котиблик) калган. Ундан аввал Жа- нубий Эрон (маркази Шероз шахари)ни идора калган Музаффарийлар (1314—1393) давлатида девони иншо (ташки алокалар вазирлиги)да котиб булиб хизмат килган. 1409 йили Халил Султон исёни бартараф этил- гандан кейин, Шохрухнинг амри билан Самаркандцан Хиротга олиб кетилган.

Тожиддин ас-Солмоний мазкур асарида Шохрух тарихини баён кдгсмокчи булган ва уни 1410 йили ёзишга киришган. Лекин, 1404—1409 йил вокеаларини ёзиб улгурган, холос.

Асарнинг немисча, русча ва туркча таржималари бор. Туркча таржима машхур турк шаркшуноси про­фессор Исмоил ака тарафидан амалга оширилган ва 1988 йили Анкарада чоп этилган. «Тарихнома»нинг русча таржимаси (таржимон академик Зиё Буниёдов) \ам мавжуд.

«Тарихи арбаъ улус» («Турт улус тарихи»). Буюк мунажжим Темурийзода Мирзо Улугбек (1394—1449) томонидан ёзилган. Мовароуннахр ва у билан кУшни мамлакатлар (Мугилистон, Эрон, Озарбайжон ва б.к ) халкларининг XIII—XIV асрлардаги тарихини киска тарзда баён килади. Хусусан Чигатой улуси тарихи Хакида кенг маълумот беради.

«Турт улус тарихи»нинг инглизча (кискача) Bá Хозирги Узбек тилига килинган таржималари (Тош­кент, «Чулпон» нашриёти, 1994 й.) бор.

Асарни албатта укиб чшдинг, билимингиз ортади.«Матлаъйи саъдайн ва мажмайи бавдайн» (Икки

саодатли юлдузнинг чикиш жойи ва икки азим дарё- нинг туташган ери).

Шохрух мирзо замонида утган йирик тарихчи, дип­ломат Абдураззок Самаркандий (1413—1482) тарафи­дан ёзилган.

Асарда икки Абу Саид — Халокуйилар сулола- сига мансуб булган Элхон Абу Саид (1317—1335) ва Темурийзода Султон Абу Саид (1451—1469) хукм- ронлиги орасида Эрон билан Озарбайжон ва кис- ман Мовароуннахрда булиб утган вокеалар баён эти- лади.

Асарнинг биринчи кисми (1427 йилгача кечган вокеалар) Узбек тилига таржима килиниб (таржимон

134www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 135: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

A. Ÿринбоев) 1969 йили «Фан» нашриётида чоп этилган.

Ибн Арабшох (1389—1450) — Амир Темур уни 1401 йили Дамашк, фатх, этилгандан кейин, 12 ёшлигида Самаркандга олиб келган. У шу ерда укиди, хазрат сохибкирон нинг саховати билан куп мамлакатларни бориб курди ва укиб улгайиб, замонасининг маълу- мотли кишиси булиб етишди.

Ибн Арабшох Амир Темурга атаб «Ажойиб ул- макдур фи тарихи Темур» («Темур тарихида тавдир ажойиботлари») номли асар ёзган (1437 й.) Унда хаз­рат сохибкироннинг наслу насаби, харбий юришлари, хотинлари ва болалари хакида, шунингдек унинг феъл-атвори ва сифатлари хакида хикоя кдлинади.

Лекин, нима сабабдандир, айрим холларда, эхги- росга берилиб, ота урнида булган, уни тарбиялаб вояга етказган улуг бир инсонга нисбатан нонкур- нинг ишини тутади ва унга маломат тошини отади. Лекин, барибир, хакикат хаддидан чиколмайди ва Амир Темурнинг yjiyF бир инсон эканлигини эъти- роф килади.

Асарнинг арабча матни бир неча марта Кщира, Калкутта (Хиндистон) ва бошка шахарларда нашр этилган, куп тиллар (лотин, француз, турк, инглиз)га таржима килинган. Нихоят, 1992 й. унинг туда узбекча нашри (таржимон У. Уватов) амалга оширилди.

Амир Темурнинг хаёти ва фаолияти хакида K ÿn тил- ларда ёзилган жуда K ÿ n илмий монографиялар, илмий маколалар, рисолалар ёзилган. Биз \атто уларнинг 'гул и к руйхатига (библиографиясига) хам эга эмасмиз.Бу иш, яъни Амир Темур хакдда ёзилган асарлар биб- лиографиясини тузиш иши энди бошланди.

Мухтарам Укувчи куйидаги китобларни хам топиб Укисалар, уларнинг улуг бобомиз хакидага билимлари ортади.

1. Бурибой Ащедов. Амир Темур (тарихий роман), Тошкент, 1995.

2. Бурибой Ахмедов. Сохибкирон Темур (Узбек, рус, ва инглиз тилларида), Тошкент, 1996.

3. Бурибой Ахмедов. Амир Темур хакдда хикоялар, Тошкент, 1998.

4. Бурибой Ахмедов. Ул>тбек (эссе), Тошкент, 1989.5. Бурибой Ахмедов. Узбек улуси, Тошкент, 1992,

86—120 бетлар.6. Б. А. Ахмедов, Р. Г. Мукминова, Г.- А. Пугаченкова.

135www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 136: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

Амир Темур (жизнь, общественно-политическая жизнь), Ташкент, 1999.

7. Пулат Зо%идов. Темур даврининг меъморий Кахкашони, Тошкент, 1996.

8. М. И. Иванин. О военном искусстве и завоевани­ях монголо-татар и среднеазиатских народов при Чин- гиз-хане и Тамерлане, СПб., 1846.

9. Р. Г. Клавихо: Дневник путешествия ко двору Темура в Самарканд 1403—1406., Эски испанчадан И. С. Муракова таржимаси, Москва, 1990.

10. И. М. Муминов. Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган ÿpmi ва роли (кулёзма асарларда кел- тирилган маълумотлар асосида), Тошкент, 1968.

11. И. И. Умняков. Внешнеполитические связи Самарканда с государствами Западной Европы, — в кн. «История Самарканда», т. I, Тошкент 1969, с. 173-195.

12. Т. Файзиев. Темурийлар шажараси, Тошкент, 1995.

13. А. Ю. Якубовский. Тимур (опыт краткой харак­теристики). — «Вопросы истории», Москва, № 8—9.

САВОЛ ВА ТОПШИРИКДАР

1. «Темур тузуклари»да кдйси масалалар кутарилган?2. «Зафарнома» «Тарихнома» асарининг муаллифлари

ким? Бу асарлар кдйси йиллар вок,еаларини баён этади?3. Истикдол йилларида Амир Темур хакдда Узбекистонда

кандай асарлар яратилган. Сиз улардан цайсиларини ук^ган- сиз?

Й и г и р м а е т т и н ч и д а р е :

ШОН-ШУХРАТИ ЖАХОНГА ЁЙИЛГАН ИНСОН

1402 иил вок;еаларидан cÿHr, яъни жахонга, айниц- са Болк,он ярим ороли хамда Европадаги хальушр ва мамлакатларга тахдид солган Туркия султони Боязид I Иилдирим тор-мор келтирилгандан кейин, француз- лар Амир Темурнинг олтиндан куйилган хайкалчасини куйдириб, остита «Европа халоскорига» деб ёздириб кУиишган экан. Бугун бу улуг зотни буюк бунёдкор, улуг давлат арбоби, мохир саркарда, илм-фан ва мада-

136

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 137: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

ният \омийси сифатида бутун дунё таниди, тан олди. Катта давлат арбоблари, олиму фозил кишилар хазрат сохибкирон хакдца илик, гапларни айтмокдалар, унинг Хаёти ва фаолиятига юксак бахо бермокдалар.

Куйида шулардан айримларини келтирамиз.

* * *

«Амир Темурнинг асосий тарихий хизмати шундан иборатки, айнан унинг хукмронлиги даврида Европа ва Осиё кдтьалари илк бор Узларининг бир геосиёсий майдонда яшаётганликларини хис этдилар.

Бу, хусусан, бугун жуда мухим. Чунки инсоният шуни тушундики, биз хаммамиз бир-биримизга чам- барчас боглик,, узаро алокдцорликда яшар эканмиз, де­мак, энди янги уйгун ва хавфсиз дунё тартиботи урна- тиш учун имконият пайдо булди».

(Ислом Каримов, Узбекистон Республикаси Президенты)

* * *

«Узбек тарихини у^итиш борасидаги хар к,андай ёндошув, даставвал Темур ва унинг меросини Укитиш билан чамбарчас бомивдир. Бу масала фацатгина Узбекистон учун эмас, балки жахон тарихини ÿ3 дас- турининг бир кдоми сифатида ургатувчи барча мамла­катлар учун долзарб мавзуъдир».

(Сигдем Балим-Хардинг, Буюк Британия)

* * *

«Амир Темур Хуросон пойтахти Хиротда катта пештокдари ва миноралари булган Мусалло масжиди- ни курдирди...

Шохрух даврида Мозори шарифда туртинчи хали­фа хазрат Али макбараси, Балхда Абу Наср макбараси ва масжиди, ХиР°тДа Боги 30F0H ва Боги сафед чор- боглари ва саройлар барпо этилди.

Бобур Кдндахорда машхур чилзинани барпо этди. Бу томоша майдони юк;ори t o f поиида жойлашган булиб, у ердан Аргондобнинг бутун узунаси буйлаб ажойиб манзара куз олдимизда намоён булади. Бу жой гузал Фаргона водийсини эслатади.

(Ва яна) Бобур ва унинг якднлари Крбул шахарида137

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 138: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

куплаб 6oF-pomap ва саройлар барпо этдилар. Олам- оро, шохрро, Оламганж, B o f h Бобур ва бош кдл ар.»

(Г. С. Faùpam, Афронистон)

* * *

«Амир Темур хам барча буюк саркардалар каби уз с и п о хи й л ар и н и н г урушдаги зафар ва м а ui а к,кд тл ар и н и бирга бах,ам курар эди. Улардан катъий интизом талаб кдлар, лекин, майиб булиб к,олганига карамай, уларга бош булиб жангга кирарди. Хеч качон уз аскарини ёлгаз колдирмас эди».

(Люсьен Керэн, Франция)

* * *«Султон Ахмад жалоир билан Кора Юсуф крраку-

юнлу Ироки араб ва Озарбайжонни олдириб куйганла- рвдан кейин бой берган ерларни кайтариб олиш учун Туркия хокими Боязид I, Миср султони Сайфидцин Баркук хузурига элчиларни юборди ва у билан якдил эканлигини маълум килди.

Ирок, коракуюнлулар ва Миср билан Сивас хоки­ми Бозий Бурхонидцин Уртасида хам яхши муносабат- лар урнатилди.

Боязид бу икки саркардани янги итгифокчилар си­фатида сийлади ва Султон Ахмад жалоирга Кутохияни ва Кора Юсуфга Кайсария билан Оксаройни берди. Бу эса, ходисалар окимини тезлаштирди. (Шу боис) Сул­тон Ахмад жалоир билан Кора Юсуф КоракУюнлуга панох берган Боязид I билан Темур уртасида хат алма- шинув бошланди.

Бу хатлар бахтимизга бизнинг кунларимизгача етиб келдиБу хатлар XVI асрдаёк тарихчи олим Фаридун- бек кУлига тегди ва у хатларни Узининг «Миншооти салотин» («Султонларнинг ёзишмалари») аталмиш ки- тобига киритди. Шунингдек, бу хатлар эронлик тадки- Котчи олим Абулхусайн Навоий тарафидан тартиб бе­рилган «Эрон тарихий хужжатлари ва хатлари» деб аталган мажмуьада хам тилга олинган».

(Ш. Ф. Фарзалиев, Озарбайжон)

* * *«Амир Темурнинг 1402 йилда Ангара ёнида эриш-

ган галабаси нафак;ат Осиё тарихидагина улкан а^ами-138

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 139: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

ятга эга. Балки Амир Темур беихтиёр иккинчи марта Европа халкдарига холис хизмат курсатди».

(А. Ю. Якубовский, Россия)

* * *

Мусулмон олимлари асарларида Амир Темурнинг бир-бирига карама-к;арши булган икки хил образи мавжуд. Биринчиси — гуё Амир Темур атрофидагилар- га курку в ва дахшат соладиган берахм, катти^кул Хукмдор ва саркарда. У уз мак;садига эришишда \ар к;андай имкониятни, бу унга к;анча к^мматга тушса \ам, кулдан бой бермайди. Уз кули остидагилар хаёти- ни яхшилаш, мазмунли ва кдзик,арли кдлиш хакдца ташвиш чекмайди, зеро, унинг тасаввурида хаёт — бу омад, мехнат ва доимий курашдир.

Иккинчи томондан, акл-фаросатли, адолатли хукм­дор. У ёмонлик ва ахлоксизликни куришга кузи йук,. Чексиз харбий талант сохибидир.

Биринчи образ купрок; араб ва форс тилларидаги манбаларда кенг таркалган».

(Мухаммад ас-Саид Жамолиддин, Миср)

* * *

«Амир Темурга теран акд-фаросат, зийраклик ва уткир идрок хос булиб, бу сифатлар дипломат шахси- нинг энг мухим жихатини ва асосини ташкил этади.

Хозирги замон дипломатиясида Амир Темур дип- ломатиясининг услуб ва усулларидан кенг фойдала- нилмокда».

(Фатхи ал-Гувайли, Миср)

* * *

«Амир Темур ва Мин сулоласи орасидаги илк ало- к;аларнинг урнатилиши ^ар икки давлатнинг сиёсий ва иктисодий тарак^иёти натижасидир».

(Луи Зенгин, Хитой)

* * *

«Дустлик \ам унга (Амир Темурга) хузур багиш- ларди. Ёкдмтойлиги туфайли куп дустлар орттирди, уларни сакдай билди, уларга дуст ^исобланишдан ор

139

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 140: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

кдямади. Зеро Амир Темур дУстликка факат дустлик билан жавоб бериш мумкинлигини яхши билар эди».

(Л. Ланглэ, Франция)* * *

«Харбий кумондонга бериладиган энг холис бахр — унинг жангларда эришган галабасидир. Шу нуктаи назардан Темур тарихдаги буюк саркардалар орасида алохдда ажралиб туради ... Темур барча давр буюк ^арбий кумондонлари орасида алохида Урин эгаллайди...

Темур харбий санъат устаси хам булган. У Тухта- мишхонни енгиб, Олтин урдани забт этиш учун унча- лик мехмондуст булмаган шимолий чуллар ичкарисига кириб борди. Масалан, мугул кушинига карши жангда Тош куприкни куршаб олиш учун оз сонли кушин колдирди-да, асосий кучларни душманнинг уч тарафи­га жойлаштирди. Мугуллар ураб олинибман ва куп сонли эканлар, деб уплати учун тунда жуда куп олов ёктирди.

Темур улкан стратег сезгисига хам эга булган. У фойдали хамкорлик килишнинг ахамиятини хам ту- шунган... У уз харбий фаолиятининг бошланишида катта харбий куч тепасида турган Туглук Темурхон билан уга нозик иттифок тузди. Бу Темурга Уз их- тиёридаги ерларни саклаб колиш ва мустахкамлашга имкон берди... Стратегияда Темур махоратини курсатувчи яна бир жихат, олдига куйган максадига жангсиз эришиш махоратидир. Масалан, Карши де- ворини Узи шахсан бориб куриб келгач, уз булинма- сини бошлаб бориб калъани ичкари томондан кулга киритди...

Темурда жанг пайтида, энг зарур пайтда, керакли жойда пайдо була олишдай ажойиб хусусият мавжуд эди. Бу унга душмани унинг асл максадини укиб олишга улгурмасдан уз вактида тугри карор кабул Килиш имконини берарди. Бунинг устига унинг жанг майдонида шахсан иштирок этиши энг огар дамларда жангчиларини маълум булиб колган маклубиятдан купинча куткариб хам колган...

Унинг шахсий жасорати хам афсонавийдир. Темур­нинг жангларда курсатган жасорати унинг дУстлари ва душманлари орасида катта o6pÿ козонишига олиб кел-

140www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 141: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

ган. Унинг куч-кудрати ва чидамлилиги хам кишини лол крлдиради».

(Ричард Нельсон, АК,Ш)

* * *«Амир Темур амалга оширган буюк ишлардан

бири — эркин ва цивилизациялик институт сифати- даги давлатчилик гоясини асослаш ва уни химоя килиш булган.

( Сатиш Чандрау Хиндистон)

САВОЛЛАР ВА ТОПШИРИКДАР

1. Амир Темурни жахонга машхур килган нарса нима?2. Амир Темурнинг хорижий мамлакатларда олиб борган

бунёдкорлик фаолияти хакида кимларнинг фикрини била- сиз?

3. Америка адрбий мутахассисининг Амир Темурнинг Харбий салохияти хакида айтган гаплари хакида сузлаб бе­ринг.

Э с л а т м а: мазкур дарсда келтирилган фикрлар 1996 йил 24 октябрда Тошкентда утказилган «Амир Те­мур ва унинг жахон тарихидаги урни» мавзуи- даги халк;аро конференция материалларидан олинди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 142: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

МУНДАРИЖА

Кириш....................................................................................................... J

I к и е м . Сохибкирон Амир Темур

Б и р и н ч и д а р е : Амир Темурнинг наслу насаби, ишлари, хорик* одатлари................................................................................ 5

II к и е м . XIII—XIV асрнинг биринчи ярмида мамлакатдаги умумий ахвол

И к к и н ч и д а р е : Чигатой улусининг таъсис этилиши . . . . 12 У ч и н ч и д а р е : Чигатой улусининг XIII асрнинг иккинчи

ярми — XIV асрнинг биринчи ярмидаги тарихи.................... 16Т у р т и н ч и д а р е : Чш атой улусининг XIV асрнинг

иккинчи ярмидаги ижтимоий-сиёсий ахволи........................... 23Б е ш и н ч и д а р е : Мовароуннахрнинг иккинчи бор

мугуллар асоратига тушиб крлиши............................................. 30

III к и с м. Амир Темурнинг тарих еахнаеига чищппи

О л т и н ч и д а р е : Амир Темур эл-юрт халоскори 33Е т т и н ч и д а р е : Сарбадорлар кузголони.....................................39С а к к и з и н ч и д а р е : Амир Хусайн билан Темурбек

5фтасидаги зиддиятларнинг чукурлашуви.....................................44Т у к к и з и н ч и д а р е : Амир Темур давлати 49У н и н ч и д а р е : Амир Темурнинг харбий юришлари.

Улардан 1фланган максад. Урушларнинг натижалари.......... ...56У н б и р и н ч и д а р е : Амир Темур буюк бунёдкор............ .....62Ун и к к и н ч и д а р е : Амир Темур — илм-фан ва маданият

Хомийси...............................................................................................ßgУ н у ч и н ч и д а р е : Амир Темур давлатининг таипдл

сиёсати............................................................................................. ..74

IV к и е м . Амир Темурнинг буюк авлоди

ŸH т у р т и н ч и д а р е : Шо\рух мирзо..................................... 80Ун б е ш и н ч и д а р е : Улугбек мирзо....................................... 84У н о л т и н ч и д а р е : Султон Хусайн Бойкаро.................... 89

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 143: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

ÿ н е т т и н ч и д а р е : Захириддин Мухаммад Бобур.............. 94Ун с а к к и з и н ч и д а р е : Гулбадан бегим............................. 98Ун т у к к и з и н ч и д а р е : Жалолиддин Акбаршох.............. 102Й и г и р м а н ч и д а р е : Нуриддин Жахонгир.......................... 107Й и г и р м а б и р и н ч и д а р е : Шо\Жах;он...........................111Й и г и р м а и к к и н ч и д а р е : Атовути олима, шоира

Зебунисо.............................................................................................115Й и г и р м а у ч и н ч и д а р е : Ба\одиршо\ иккинчи............ 118

V р е м . Дунё таниган Темур

Й и г и р м а т у р т и н ч и д а р е : Хорижий мамлакатларбилан ёзишмалардан......................................................................^

Й и г и р м а б е ш и н ч и д а р е : Амир Темур танбе^ари . . . 125 Й и г и р м а о л т и н ч и д а р е : Амир Темурни яхши

урганайлик........................................................................................ 131Й и г и р м а е т т и н ч и д а р е : Шон-шу?фати жахрнга

ёйилган инсон..................................................................................*36

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 144: АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИn.ziyouz.com/books/tarixiy/Bo'riboy Ahmedov. Amir Temur...дУст-душманни бир к;арашда ажрата биладиган, мард

БУРИБОЙ АХМЕДОВ

АМИР ТЕМУР ДАРСЛАРИ

Умумий таълим ва махсус тарих мактаблари уцитувчилари ва щувчилари учун цулланма

(Т^ощирилган иккинчи нашри)

«Шарк,» нашриёт-матбаа акциядорлик компаниясининг

Бош тахририяти Тошкент — 2001

Мухдррир 3. Мирзо^акимова Бадиий муэдррир Ф. Башарова Техник му^аррир JI. Хижова Мусах*хд\ Н. Му^аммадиева

Теришга берилди 28.11.2000 й. Босишга рухсат этилди 18.12.2000 й. Бичими 84х108У32. Таймс гарнитураси. Офсет босма. Шартли босма табош 7,56. Нашриёт хисоб табори 7,9. Адади 10000 нусха. Буюртма №1287. Ба^оси шартнома асосида.

«Шарк,» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси босмахонаси,

700083, Тошкент шазди, «Буюк Турон» кучаси, 41

www.ziyouz.com kutubxonasi