PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

نامه  ایران

 ?   پانزدهم،شمارررر   ۴سال پاییز  ،۱۳۷۶

  صدیقی  غلمحسین یادواره

  همکاری  با

حائری   شهل

 

 

پيشگفتار

اشرف •  احمد               ايران:  در شناسی جامعه گذار بنيان صديقی؛ غلمحسين

 : ها  مقاله

يارشاط •  احسان      :       خراسان:  فرهنگي رستاخيز مسئله بقا راز جستجوي در ر

اسميلنی • » عب     »        ارسطو:  آتن حکومت اصول بر صديقی مقدمه بازخوانی

تفضلی •  احمد         ­     نخستين:  های سده در دهقانان فرهنگي اجتماعي  نقشسياسي،

اسلمی  دوران

مهدوی •  شيرين               ايران:  دد تج پيشگامان از الضرب، امين حسن محمد حاج

•  فغفوری  حسن  محمد            «   دوران: « منابع از کمياب خطی نسخه يک الخبار  جواهر

صفوی

گزيده:

صديقی •  غلمحسين                   هجری:  سوم و دوم های قرن در ايرانی دينی جنبشهای

•  آجودانی  اله » ماشاء »   « »      لت:  م و دولت تاريخی معنای در

 :   نظری  و گذری

1

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

نفيسی •  مهدی         قونيه:  در مولنا پای جای

:     کتاب  بررسي و نقد

دوستخوا • ­جليل             يهودی:  ايرانی پژوهشهای در ديگر ای پويه ه

• : قيصری   علی   شاردن  سفرنامه از گزارشی

بنکداريان •  منصور       مشروطه:  انقلب مردمي های ريشه

•    نصر  رضا ولی  سید                 خاورمیانه:  و اسلم ایران، باره در تازه های کتاب

پیشگفتار

  اشرف  احمد

          ايران  در شناسي جامعه بنيادگذار صديقي غلمحسين

                  سال  وال ش درهفتم مشروطيت، انقلب آستانه در صديقي غلمحسين  (1323دکتر   قمري   4هجري 1905دسامبر         .              ( نوري،  ياسلي دفتر اعتضاد پدرش، آمد دنيا به تهران سرچشمه بازارچه در  ميلدي

                       .   اقدسيه،  زمان، آن جديد مدارس در را متوسطه و ابتدائي تحصيلت صديقي داشت ديواني  شغل                  ماه  شهريور در و داد انجام دارالفنون، و فرانسه  1308آليانس       که  وم، د دوره محصلين  درجمع

                          دانشسراي  هاي دوره و رفت فرانسه به فرستاد، اروپا به تحصيل اکمال براي معارف  وزارت                                    در  و برد پايان به پاريس دانشگاه در را دکتري و ليسانس دوره نيز و عالي دانشسراي و  مقدماتي

 1316اسفند       .                       سال  اوايل در بازگشت ايران به درنگ بي و کرد دفاع خويش دکتراي رساله  1317از                سال  در و شد برگزيده تهران دانشگاه دانشياري  1322به         نماينده  و رسيد استادي مقام  به

    )     .                 بهمن  از نيز دوسالي شد تهران دانشگاه شوراي در عالي دانشسراي و ادبيات  تا 1323دانشکده.1325ابان                    بود)  دانشگاه دبيرخانه مديرکل سياسي اکبر علي دکتر خواهش  1به   از  که  صديقي

                              سياست  به وزارت راه از کرد نمي شرکت سياسي فعاليت هيچ در و جست مي کناره  سياست      در  و شد  1330آذر 30کشانده                     تلفن  و تلگراف و پست وزارت تصدي براي را دق مص دکتر  دعوت

                        در  و يافت مقام ارتقاء وزير نخست نيابت به بعد اندکي و  4پذيرفت   ماه   1331مرداد وزارت   به.   شد  منصوب  2کشور       از  پس صديقي  28دکتر  1332مرداد            دادگاه  در و شد زنداني و  دستگير

.                       کرد  دفاع او هاي سياست و مصدق از صراحت و شجاعت با  3نظامي   درسال  با 1337وي ، 

2

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                        علوم  آموزشي گروه سپس و اجتماعي تحقيقات و مطالعات مؤسسه نراقي، احسان دکتر  همکاري.                     گذاشت  بنيان تهران دانشگاه انساني علوم و ادبيات دانشکده در را  4اجتماعي     هاي  سال ­1342در

1339.               بود  وم د ملي جبهه اول طراز رهبران  5از   سال   1352در       دانشگاه  ممتاز استادي مقام  به         .       سال  انقلب جريان در شد بازنشسته و رسيد  1357تهران         تشکيل  آماده و وزيري نخست  نامزد

                                  کناره  و نپذيرفت را مسئوليتي چنين بود مخالف ايران از شاه خروج با جمله، از چون، اما بود  کابينه 6گرفت.           ماه  ارديبهشت نهم در صديقي .1370دکتر     درگذشت  تهران در

                                بابت  از بيشتر او محبوبيت و شهرت اما علم، مرد هم و بود سياست مرد هم صديقي  دکتر               .             دادگاه  در صادقانه دفاع مصدق، کابينه در عضويت اش علمي مقام تا بود سياست در  مشارکتش

                                  در  را او محبت انقلب بحران در وزيري نخست نامزدي انجام سر و لي م جبهه در رهبري و  نظامي.                                 بود  او سياسي موقع پشتيبان تنها او علمي مقام که حالي در بود نشانده مردمان از بسياري  قلب

              »            سياست  و بپردازم سياست به من نگذاشت علم گفت مي تواضع به هميشه صديقي  دکتر                                 «.     به  وسواسش پر و ژرف پايبندي داشت مي باز کار دو هر از را او آنچه اما برسم علم به  نگذاشت

                   .         استادي  عنوان پذيرفتن هنگام به که اي خطابه در صديقي بود سياسي وجدان و علمي  وجدان                              » :     به  دارد را دو اين آنکه و اند سرافرازي و قدرت خميرمايه دو اخلق و علم گفت کرد ايراد  ممتاز

«.     دارد  چيز همه  7حقيقت                         بود  سروده دلبندش، دختر نيکو، براي که را شعري از بيت چند آنگاه  وي: آورد   8شاهد

            نکو  اخلق و دانش دان تعظيم درخور

                باخويشتن  را دو اين دارد که دارد آن قدرت

        آشکار  نمودن اگرخواهي خويش فکر ارج

              علن  چه درسر چه دوگوهررا اين نه همي ارج

                              دانست  مي خردمندان و فرزانگان عمل شايسته الگوي را علم و عقل بر مبتني اخلق صديقي  دکتر   .                             که  چرا است دين احکام از انحراف از تر دشوار بسي اخلقي ازموازين انحراف که بود برآن  و

                                اخلق  و خرد به پايبند مرد براي آنکه حال است، فراوان دين احکام از فرار براي شرعي  کله                   .             کيميا  حکم ما جامعه در که را، انصاف شيوه صديقي خرد است کاري نه اخلقي اصول از  انحراف

                                    خطابه  همان در که چنان داد، مي رجحان دين مناسک و مراسم انجام بر را آن و ستود مي  دارد،:         که  آورد مي شاهد ممتاز استادي

          وجود  در آيد انصاف تو ز گر

          درسجود  و رکوع در عمري که  9به

                                نيکبختي  راهگشاي را جديد علم و دانست مي يکديگر ملزوم و لزم را وعمل علم صديقي که  گفتيم                         .   تا  دانست مي ظف مو و ملزم خودرا اجتماع عالم يک عنوان به بنابراين، پنداشت مي  انسان

3

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

             .                 صديقي  که سبب همين به درست اما کند خدمت جامعه به و شود عمل وارد لزوم  درصورت                          وظيفه  بود مردي نداشت؛ را اي حرفه سياستمداران و گان پيشه سياست خصوصيات بود، ديق  ص

                                      و  هاي و کرد مي ميل سازنده و علمي کار به بيشتر که رفتار نيک و گفتار نيک پندار، نيک  شناس،                     .           راه  پايان تا شد کشانده ميدان بدان پايش که آنگاه اما داشت نمي خوش را سياست ميدان  هوي

                         .       گرايش  همان داد مي پيوند سياست مرد به را مردعلم صديقي در آنچه پيمود صداقت سرمايه با  را           .                       را  صديقي که بود انگيزه همين بود اجتماعي و سياسي آزادي و فرهنگي و ديني تساهل به او  ژرف

                            اش  رساله موضوع انتخاب سبب و کرد اجتماعي هاي نهضت شناسي جامعه به علقمند آغاز  از                                  را.  ايران سياسي احزاب و مشروطيت نهضت در تبع ت و تحقيق گرديد فارغ آن از که آنگاه و  شد                         .     دوران  در را صديقي که بود علمي تحقيقات در اجتماعي هاي انگيزه همين ساخت خود همت  وجهه

.             کشاند  سياست وادي به نفت شدن ملي نهضت

                            مي  دلبستگي سخت ارسطو علمي روش و سقراط اخلق به يونان فلسفه ميان از صديقي  دکتر                              تحليل.  را انصاف و حق تقوي، فضيلت، نيک، کردار مفهوم که بود کس نخستين سقراط چه،  داشت                              نيز  ارسطو و ساخت، مدون اخلق و فلسفه در مفاهيم اين اطلق براي موازيني و کرد  فلسفي

                              علم  و شناسي روان و شناسي زيست علوم قلمرو در را اخلقي مفاهيم که بود کسي  نخستين.       داد  قرار تحليل مورد  سياست     سقراط  طالستا  از  و    ارسطو  تا سقراط  از دوکتابي  عناوين ، 

             .               ابن  و بيروني وي ايراني، کران متف ازميان کرده تأليف يونان فلسفه درتاريخ صديقي دکتر که  است                                    تأليف  آنان آثار و آراء و حال شرح در دوکتاب و ستود مي بودند، علمي تحليل مبشران که را  سينا

                  سال  در سينا ابن هزاره برگزاري تدارک در و . 1330کرد     جست  شرکت عالنه ف

.                               داشت  خاطر لق تع شناسي جامعه و علم فلسفه در تحصلي مکتب به صديقي فکري، زمينه اين  با                                حضوري  علم و آفاقي و حصولي علم يعني آدمي، الدراک معرفت دوگانه انواع ميان از رو اين  از

                     .         و  حصول قابل که بود اعتبار به قائل علمي براي يعني بود حصولي علم پايبند سخت فسي،  وان                 .           شناسي  انسان يا شناسي جامعه در خواه که علمي باشد انسان پنجگانه حواس واسطه به  وصول

.                                   نمايد  پيروي واحد روش يک از و کند عمل يکسان طبيعي علوم در خواه و شناسي روان يا  و                              کشف  با که علمي بود؛ حضوري علم به صديقي دکتر اعتنائي بي سبب حصولي علم به  دلمشغولي

           .                       را،  فسي ان و حضوري علم واقع، در شود مي حاصل رازگشايي و همدلي و سلوک و سير و شهود  و.                         علمي  تحقيق قلمرو از خارج يا و پنداشت مي ناشدني يا بيهوده، نه اگر

.              .                       داشت  احاطه عربي و فارسي ادب بر بود عالم جديد علم به هم و قديم علم به هم صديقي  دکتر                                    درس  اجتهاد حد تا معقول علم و اصول و فقه در و شناخت مي خوب را اجتماعي و تاريخي  متون

                                 . اين  براي را شناسي جامعه واژه و نهاد بنيان را درايران شناسي جامعه که بود او هم بود  خوانده                   . سال  در درس يک با را شناسي جامعه تدريس برگزيد  1319رشته     و  ادبيات دانشکده  در

                دهه  اوايل در آنرا و کرد آغاز عالي  1350دانشسراي           و  اجتماعي علوم دانشکده تنومند درخت  به .                       صديقي  داد گسترش دد، متع پژوهشي هاي بخش و آموزشي هاي باگروه تهران، دانشگاه  تعاون

4

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

       .                       درس  هم فلسفه تاريخ دانست مي خوب دارد، پيوند فلسفه تاريخ با که را نظري شناسي  جامعه .                             کرد  تأليف يونان فلسفه تاريخ باره در کتاب دو کرديم اشاره که چنان و گفت مي

* * *

                                    بود،  کرده مشغول آن به را خود عمر از بسيار هاي سال که صديقي، دکتر گرانقدر و اصلي کار  اما                     .             در  خويش دکتراي رساله تدوين با را بزرگ کار اين وي بود ايران اجتماعي تاريخ در بع تت و  تحقيق

":     عنوان  با پاريس  Les Movements Religieux Iraniens au IIe et au IIIe siecle deدانشگاهl'hegire           .    (                 سال"  در که رساله، اين کرد آغاز هجري سوم و وم د هاي درقرن ديني هاي  1938جنبش

                                تاريخ  دانشمندان اقبال با که است ايران اجتماعي تاريخ در گرانقدر و ماندني آثار از رسيد، چاپ  به                              جنبش  و اجتماعي اوضاع زمينه در ارزنده مراجع و منابع از همچنان و شد روبرو ايران  اجتماعي

 .             است  اسلمي هاي سده درنخستين ايرانيان ديني هاي

                                    تاريخ  درباب خصوص به و داد ادامه ايران اجتماعي تاريخ در بع تت و تحقيق به کار اين از پس  صديقي                            هزاران  و يازيد دست داري دامنه تحقيق و بررسي به ايران سياسي احزاب تاريخ و  مشروطيت

                                  کتاب  و نشده چاپ و شده چاپ هاي اعلميه و طي خ هاي رساله و ها روزنامه از يادداشت  برگه                    هائي  يادداشت ازآنها بربرخي و گردانيد منظم موضوع آنهارابرحسب گردآوردو گوناگون  هاي

                     .         علمي  وسواس و بود طلب کمال مردي آنکه سبب به اما افزود خويش هاي استنباط از  پرمعني                 .                 برگردان  حتي که بود پايه بدان تا او وسواس نسپرد چاپ به و نکرد مدون را آنها داشت  بسيار

                              حيات  دوران در بود، کرده فراهم منسجم و استوار زباني به که را، خويش ارزشمند رساله  فارسي                             . به  مهدوي يحيي دکتر اش فرزانه دوست همت به کتاب که بود درگذشتش از پس نکرد  منتشر

                                 . فرنگ  در را او تحصيل سال هشت هزينه که دولت، به اخلقي تعهد اگر من، گمان به رسيد  چاپ                            تدوين  از احتمال اقرب به نبود استادانش و دانشجويان سرپرستي فشار نيز و بود، شده  متحمل

                                    تحقيقي  هاي يادداشت و ها برگه انبوه ميان در را گرانقدر اثر اين و زد مي سرباز نيز دکتري  رساله.           کرد  مي پنهان ها نظر از اش

                          همچون  بود، کرده منتشر يا تدوين فارسي به زندگي دوران در صديقي که رساله آثاري  ترجمه                    سينا،  ابن اعضاء تشريح رساله سينا، ابن نامه معراج سينا، ابن  رساله سرگذشت

طبيعيات   قراضه         و  سينا ابن به  ظفرنامهمنسوب    »        ترين  ازکهن بعضي سينا، ابن به  منسوب              "   "  «             و  ادبي مباحث درباب يادداشت چند و ، نسوي حکيم ، هجري چهارم قرن پايان تا فارسي نثر  آثار

                      وتاريخي  وادبي فلسفي اودرمباحث پژوهشي ووجدان علمي ارج و فضل ازمراتب جملگي  تاريخي،       .   برکتاب  او مقدمه کنند مي  حکايت آتن  حکومت  اصول           پايبندي  و او سياسي وجدان نمايانگر  نيز

                           .         پرمعني  تفسير و تحليل و نقد منظر از آثار، اين از يک هيچ اما است سياسي واخلق قانون به  اش                  »                سوم  و دوم هاي قرن در ايراني ديني هاي جنبش باب در او رساله با قياس قابل اجتماعي،  تاريخ

                           . صديقي»  علمي مقام نبود دسترس در رساله اين فارسي برگردان آنکه سبب به اما نيستند  هجري)                              که  قزويني لمه ع تلميذ د ح در وي نهايت در و ماند ناشناخته ايرانيان درميان اجتماعي تحليل  در

5

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

             .    (           سيد  همچون ايراني، دانشمندان از معدودي تنها شد دانسته است واليي مقام خود نوبه به  البته                                اجتماعي  تاريخ در او علمي جايگاه به و خوانده فرانسه زبان به اورا رساله که زاده، تقي  حسن

 .               نهادند  مي بسيار ارج او بر بودند، شده آگاه

                                  کر  تف تاريخ و اجتماعي تاريخ به و سو يک از شناسي جامعه هاي نظريه و مبادي به که  صديقي   " "                        براي  را اجتماعيات عنوان داشت، کامل وقوف سوي ديگر از اسلم جهان و ايران در  اجتماعي

                                و  بود برگزيده نوزدهم، قرن تا ميانه هاي سده از اجتماعي اوضاع از قدما شرح و اجتماعي، کر  تف                          » :   جامعه  با که است حاضر قرن نيمه از و ايم، داشته اجتماعيات درگذشته ما گفت مي  بارها

                   «.       فراهم  اجتماعي تاريخ امروزين موازين اساس بر که او، رساله ايم کرده پيدا آشنايي  شناسي                              نگاري  تاريخ اصول و عالمانه نگاري تاريخ در منابع تحليل شيوه از است اي بهينه تلفيق  آمده،

                                منتشر.  زماني فاصله قرن نيم از بيش با متأسفانه که نيز، اثر اين منسجم و روان ترجمه  اجتماعي .                             است  فارسي زبان به اجتماعي تاريخ مفاهيم تشريح و بيان در صديقي کامل توانايي گوياي شد،

                                مي  ون مد اش رساله روال همان به را هايش برگه و ها يادداشت انگيز شگفت انبوه صديقي  اگر                                يادگار  به خود از آن تاريخي شناسي جامعه و ايران اجتماعي تاريخ از نظير کم اي گنجينه  ساخت

 . گذاشت  مي

 * * *

                              شکل  و اسلمي دوران به ساساني دن تم و فرهنگ از گذار دوران که اسلمي، نخستين هاي  قرن                              تاريخ  شناخته کم اما اهميت، پر ادوار از است، فرهنگي و اجتماعي و سياسي تازه مؤسسات  گيري                   .               به  که است معدودي آثار نخستين از صديقي دکتر رساله آيد مي شمار به ايران نشيب و فراز  پر

                           .       وم  د هاي قرن در ديني هاي جنبش آن اصلي موضوع و عنوان آنکه با پرداخته ساز دوران قرون  اين                  که  رساله، مفصل و تع مم دمه درمق اما است وم س  125و             را  آن از نيمي به نزديک يعني  صفحه،

                                را  زمينه عباسي خلفاي عهد تا ساساني دوران از ديني لت تحو بر مروري با صديقي گيرد، مي  دربر             .                         کمتر  هم رساله اين که آنجا از سازد مي فراهم قرن دو اين در ديني هاي جنبش فهم و درک  براي

                                تاريخ  ادوار ترين مهم از يکي هاي دگرگوني و رويدادها تحليل و شرح حاوي هم و شده  شناخته                                  دارد،  اختصاص وي آثار و حال شرح به که نوشته، اين در آن از اي فشرده معرفي است،  ايران

بجاست. 

                                  دولت  تأسيس با که هنگامي از يعني شود، مي آغاز عرب لط تس از پيش ايران ديني وضع با  رساله                                دين  و رود مي ميان از داشت، رواج ها پارت و هخامنشي عهد در که ديني، تساهل  ساساني

                                  زرتشت  مذهب پيشوايان و آميزد مي هم در دولت و دين و شود مي بدل دولتي دين به  مزديسني                                    در  بويژه و جامعه در و کنند مي تباني پادشاه برضد اشراف با دفعات به و شوند مي قدرت  صاحب

                                    گرويدن  براي زمينه که کنند مي تنگ برمردم را عرصه حد بدان تا و يابند مي بسيار نفوذ عوام  ميان :      .               صديقي  گفته به شود مي فراهم مزدک و ماني اديان به مردم

6

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                  و  ديني رسوم ظواهرو غلبه ديگر و بود مؤبدان ميان در استبداد توليد واسع اختيار اين نتايج از  يکي           .                 بر  نت، س مخالف هاي فرقه ظهور دروغين دس تق و تزوير شيوع و مذهبي عاطفه شدن  سست

                               . . .     از  پر ديگر، دين با موافقي نا و تعصب و گيري سخت با زرتشتي دين و افزود استبداد اين  شدت               . . . .                 پيدايي  اندازه چه تا که دانيم نمي درست شد دهنده آزار مناهي و سخت آداب و مطلق  عقايد                            محرومي  و سرگشتگي و زرتشتي روحانيان استبدادي رفتار به مربوط مزدک و ماني ايراني دين  دو

                                  کافي  د ح به آنها برابر در زرتشتي مؤبدان العمل عکس از ولي است، بوده رايج نت س برابر در  فرد. داريم   10آگاهي

                            برابر  در نصرانيان سختانه سر مقاومت و ارمنستان و النهرين بين در مسيح دين گسترش  صديقي       .                           غلبه  مجموع در وي داند مي اعراب حمله از آنان استقبال در مؤثر عوامل از را دولتي دين  استبداد

                                  را  جهان بدگوهري و مهري بي و بدخوئي و وفائي بي به اعتقاد و خرافات اشاعه و مذهبي  استبداد                            مي  عرب غلبه و ساساني امپراطوري سقوط اصلي عامل و مردم ديني باورهاي افول عمده  سبب

شمارد. 

                              به  ايرانيان، با عرب واليان رفتار که آنست عرب حمله از پس اصلي مسئله صديقي نظر  از                   .           مغلوبان  با فاتحان رفتار که دهد مي نشان امر ظواهر است بوده چگونه ديني، امور در  خصوص

                 .             خلفاي  متمايز دوره سه در را موضوع اين صديقي کرد مي فرق مکان و زمان مقتضيات  برحسب                  درسال  معتصم مرگ تا عباسي دوره و اموي دوره .227راشدين،       کند  مي بررسي قمري

                            يادآور  گويد مي آن تأسيس نخستين هاي سده در اسلمي حکومت تحول بيان در صديقي  آنچه                              حکومت  تاريخ در مطلقه سلطنت به خلفت يا ديني حکومت تبديل و تحول از خلدون ابن  ديدگاه

           :                        . عهد  در يعني اول دوره در دهد مي تميز را دوره سه تحول اين تحليل در خلدون ابن است  اسلمي .      (           )            در  شود تأسيسمي سلطنتي اقتدار از پذيري اثر بدون ديني اقتدار راشدين خلفاي و اکرم  پيامبر

                                  و  شود مي ظاهر اسلم در سلطنتي حکومت آثار شود، مي آغاز اميه بني اوايل از که دوم  دوره                                  عهد  در وم س قرن اوايل تا فرازهايي و نشيب با و آميزد مي درهم سلطنتي اقتدار و ديني  اقتدار

                           .       و  رود مي ميان از بکلي ديني اقتدار عباسي دوران اواسط از آنکه تا يابد مي ادامه باس ع  بني.           نشيند  مي آن برجاي سلطنتي مطلقه  11اقتدار                 که  است دوم دوره به اول دوره از تحول  همين

 :             کند  مي توصيف گونه بدين را آن صديقي

                                  مي  نقصان عرب سادگي و ديني شوق و شور و نيت خلوص گذشت، مي اسلم دين بر زمان  هرچه       . . . .                           دسته  سه وقت دراين نمود مي ديگرغلبه شهوات و طمع و طلبي جاه و نخوت و عجب و  يافت

                             :     دين  به پذيرفته را اسلمي مفاهيم کامل ايمان و خواه دل به که اي دسته بود موجود درايران  مردم                                    را  خود آسايش و اعتبار تحصيل و خراج و جزيه از فرار سبب به که ديگر دسته بودند؛ گرويده  اسلم

                           . . .     مانده  خود نياکان دين به بود بسيار دوره اين در که ديگر بخشي و دادند مي نشان  مسلمان 12بودند.

7

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                  ول  ا دسته گويد مي و پردازد مي عرب کام ح برابر در گروه هر العمل عکس به آنگاه صديقي  دکتر                 .               و  ايراني حاکمه طبقات از بيشتر که دوم دسته بودند ناخشنود و دلتنگ ديني تعاليم اجراي عدم  از

                                  عرب  حاکمان با خود برابري نا و عرب نخوت و عجب از بودند دهقانان و اميران از خصوص  به                            براي  فرصت منتهز بودند وران پيشه و روستائيان از بيشتر که سوم دسته و بودند  ناراضي

 .         غالبان  حکم از رهايي و استخلص

                                  از  پس و کند مي بررسي تفصيل به را ايرانيان با عرب کام ح رفتار صديقي دمه، مق اين از  پس                                  تشريح  به وم، س و وم د هاي قرن در ديني هاي جنبش ديني و اقتصادي و اجتماعي هاي زمينه  تحليل

                            به  دين خرم بابک و دينان خرم نع، مق استادسيس، اسحاق، سنباد، آفريد، به هاي جنبش  تفصيلي .         پردازد  مي عالمانه نگاري تاريخ شيوه

                          عرب  رسمي حکومت مخالفان پناهگاه ايران يه، ام بني حکومت استقرار دوران يعني دوم، دوره  در                           . قيام  کربل شهيدان خونخواهي به که مختار نفري هزار بيست سپاهيان بيشتر که چنان شود  مي

               .               اجتماعي  عدالت و مساوات مبشر که نيز، خوارج بودند ايراني آوردند تصرف به را عراق و  کردند       .                   نخستين  قرن دوم درنيمه داشتند ايران دوردست نواحي در هايي پايگاه سوم قرن تا  بودند،                          برايرانيان  عرب عمال بيداد و مظالم خراسان و برعراق يوسف ابن حجاج لط تس با  اسلمي،

             .             تاريخي  ازمتون استفاده با بخشصديقي دراين انجاميد پياپي هاي شورش به و گرفت  فزوني                              و  سمرقند تخريب و غارت و کشتار در عرب واليان مظالم برجسته هاي نمونه از گويا  تصويري

.                         دهد  مي بدست مردم هاي قيام و خوارزم و فرغانه و نخشب و  13بخارا

                                عرب  ماليات ميان که بود زيادي تفاوت ايرانيان با آنان عمال و عرب واليان گيري در اساسي  عامل                                ذمه  اهل ماليات با عرب غير مسلمان ماليات ميان مورد دراين ا غالب و بودند کرده برقرار عجم  و                     .       ماليات  مشمول مسلمان اعراب اراضي کلي طور به که معني بدين شدند نمي قائل چنداني  تمايز

                                        گاه  حتي و محصول از نيمي تا سوم يک از گرفت مي لق تع ذمه اهل به که جزيه خراج و بود  عشر                         .         چنداني  تغيير او ماليات ميزان در آورد مي هم اسلم عجم اگر اما رسيد مي نيز آن دوسوم  تا                              آوردن  اسلم براي اي انگيزه بنابراين و بود جزيه خراج مشمول چنان هم و شد نمي  حاصل

                                  آنان.  با و آورده اسلم که ايراني دبيران و دهقانان هم و عرب عاملن هم ديگر، سوي از  نداشت                          درازي  زبان آنکه احتمال چون نداشتند روستائيان آوردن اسلم به چنداني تمايل کردند مي  همکاري

                                    آنان  منافع با مغاير خود اين و شد مي بيشتر زنند مهاجرت به دست خصوص به و کنند سرکشي  و                                نياکان.  دين به ايران روستائيان اکثر اسلمي دوران اوليه هاي درقرن لي ک طور به رو اين از  بود     .                         و  عرب واليان بود رايج شهرنشين مردم ميان در بيشتر اسلم دين و بودند مانده باقي  خود                          برآنان  و شناختند نمي رسميت به را نومسلمانان آوردن اسلم گوناگون موارد در ايراني  دهقانان

                   .           آورد  مي شاهد تاريخي متون از متعدد موارد صديقي دراينجا داشتند مي روا عظيم جوري و  ظلم                              مي  ذمي را آنان چنان هم عرب کام اماح آوردند اسلم بار چند خراسان مختلف نواحي مردم  که

.                   باشد  بازتر آنان بر ستم و ظلم به دستشان تا 14شناختند

8

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

.                         شود  آغازمي عباسي خلفت ظهور و خراساني ابومسلم قيام با عرب فرمانروايي سوم  دوره         .                     ايرانيان  که است دوره دراين خوانند مي ايراني انقلب عنوان به آنرا مورخان از بسياري که  تحولي   .                           ديواني  تشکيلت کنند مي مشارکت فزاينده اي گونه به اسلمي تمدن و فرهنگ بالندگي و رشد  در

       .                       و  قضات از برخي ساساني دربار از عباسي خلفاي دربار و کند مي تقليد ساساني تشکيلت  از                              در  هنرمندان و شوند مي برگزيده ايرانيان ميان از خليفه وزيران و حاجبان و نديمان و  کاتبان                                  خلفا  عنايت مورد ايراني طبيبان و منجمان و يابند مي راه خلفا دربار به آواز و شعر و  موسيقي

                             .   ميدان  وارد اموي دوره در که ايران، مردم از حديث روات و نحويان و مورخان گيرند مي  قرار             .                     مي  د ح بدان تا ايراني عنصر نفوذ شوند مي خلفا قرب م و يابند مي فزوني عهد درين بودند،  شده

.                   کنند  مي به تش ايرانيان به لباس در حتي خلفا که  15رسد

                            آيات  استناد به که موالي اشراف از جماعتي شعوبيه، که است عهد اين در  قرآنهم   و  احاديث  و                              فشردند  مي پا عجم و عرب يعني مسلمانان ميان تساوي و برابري اصل بر راشدين، خلفاي  اعمال

                                        برتر  را ايرانيان که روند پيشمي بدانجا تا و گيرند مي پر و بال بودند، غضب مورد اموي عهد در  و.                                     کنند  مي نفي را اسلم دين حتي بود، عرب به منسوب هرچه آنان از جمعي و شمرند مي عرب  از

                                  از  برتر را خود عرب اشراف هنوز که بود آن نشان دوران دراين شعوبي نهضت تداوم همه، اين  با                                  و  ظلم به ايران وليات در عرب واليان از بسياري آن از گذشته و پنداشتند مي تبار ايراني  اشراف

                  » :        .     ايالت  در پي در پي سياسي و ديني هاي شورش گويد مي صديقي چنانکه دادند مي ادامه  جور                              عرب  فاتحان با ناپذيري تغيير صورت به ايران مردم از بزرگي بخش که دهد مي نشان  ايران

.« ماندند   16مخالف                     هارون  عاملن و واليان ضد بر بزرگ خراسان شورش از بخشصديقي  درهمين    سال  در  190الرشيد                     هاي  سال در و داشت خوارج عقيده که آذرک، قيام و  181ه در 213تا   ه

                            اسپهدان  هاي کشاکش و ها شورش و کرد فرمانروايي فارس و کرمان و سجستان و  خراسان                                  اينان  سوي از اسلم اشاعه و شيعيان و علويان به آنان دادن ياري و ديلمان و گيلن و  طبرستان

.       گويد  مي سخن نواحي درآن

                                  ديني  اعتقادات و افکار در ريشه که است هايي جنبش تحليل و شرح کتاب هدف که آنجا از  اما               :               محبت  علقه ديگر و ايراني اديان وضع يکي پردازد مي اصلي موضوع دو به صديقي دارد  ايراني

               .               در  اجتماعي طبقات از يک کدام اينکه درمورد دوران آن در اجتماعي طبقات و اعتقادات اين  ميان:                               گويد  مي چنين اند ورزيده مي مهر ايراني هاي آئين به هنوز سوم و دوم هاي قرن

     . . .                         اول  طبقه از شدند گماشته امور مصادر به و شدند قرب م عباسي خلفاي دربار در که  ايرانياني                               .   روي  تغييري چندان بودند نيامده در اسلم دين به که آنان خاصه سوم طبقه احوال در بودند دوم  و

                   . .         . . . طبقه  اين جانب از بيشتر گرفت، خواهد قرار تحقيق مورد که ديني هاي جنبش بود  نداده                                 .   و  بود کمتر دسته اين ميان در اجتماعي و رواني علل به اسلم دين نفوذ و نشر يافت وقوع  محروم

                                اين  نواحي بعضي در حتي و بودند نپذيرفته را اسلم دين ايران وليات مردم از کثيري جمع  هنوز.                 کرد  نفوذ عباسي دوره در مختلف، هاي علت به  17دين

9

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                     :           در  و بودند آورده اسلم خود منافع حفظ براي يکسو از داشتند اي دوگانه نقش دهقانان ميان  دراين                              حفظ  در سوي ديگر از و داشتند همگامي خلفا خراج عمال و عرب واليان با روستائيان  استثمار

.                           بودند  کوشا ساساني عهد فرهنگي ميراث انتقال و قومي رسوم و آداب و ايراني  18مآثر

                                و  آداب و زرتشتي مؤبدان وضع شرح به صديقي دوران، اين در ايراني اديان موقع و وضع  درمورد                              ديني  هاي جنبش ترين مهم منشاء مزدکي،که دين و زندقه و مانويان ديني افکار و ايراني  رسوم

                 .           در  آنان مهم تأليفات وي مؤبدان مقام اهميت دربيان پردازد مي است، بوده دوران دراين  ايراني            همچون  آورد، مي شاهد را سوم  قرن       ويجار،  گمانيک شکند دبنبک، دادستان  دينکرت،

        اباليش  گوژستک ماديگان و زادسپرم  اختبارات           فرهنگ.  ميراث احياي بر آن از  گذشته                                  متفکران  از فع، مق ابن همت به دوم قرن اوايل در که عربي، به پهلوي ايراني کتب ترجمه با  ايراني

                        هاي  ترجمه مانند کند مي تاکيد يافت ادامه و شد آغاز ايراني،  ي خداينامهبزرگ نامه،  آيين  ا          التاج  کتاب انوشيروان، کارنامه دمنه، و  و کليله تنسر   نامه       رسوم.  رواج به آنگاه  صديقي

                                آتش  که آذرفرنبغ بزرگ آتشکده سه روشنايي نيز و سده و مهرگان و نوروز هاي جشن در  ايراني                              و  پردازد مي بود برزگران آتش که آذربرزين، و بود، جنگيان آتش که آذرگشنسب، و بود  مؤبدان

.                         داند  مي اسلمي نخستين قرون در ايراني فرهنگ نفوذ تداوم نشانه را اينها همه

           .                   به  حدي تا بخشصديقي دراين رسد مي مزدکي کيش و مانويت وضع بررسي به نوبت  آنگاه                              مانويان  وضع استنباط دشواري و پردازد مي اسلم ظهور از پس آنان وضع و مانويان افکار  معرفي

                       " "            بي  عالم معناي به و داده دست از را خود خاص معناي زنديق اينکه سبب به را، اسلمي مصادر  از       .                     شرح  صديقي براين، افزون شمرد برمي بود، درآمده رسمي دين مخالف يا و رافضي يا  دين،

                                  باره  در ا عمدت که کتاب اصلي بخش به آنرا تفصيل و دهد مي ارائه مزدکيان وضع از نيز  کوتاهي .       کند  مي محول است نومزدکيان

     :                       فيروز  آفريد، به است شده بررسي فصل هفت در ديني هاي جنبش يعني کتاب اصلي  بخش   .                     با  هرفصل دين خرم بابک خرمدينان، نع، مق سيس، استاد اسحاق، سنباد، به معروف  اسپهبد

                                  آنها  به گفتن پاسخ امکان و اساسي هاي سؤال طرح با و آغاز مراجع و مصادر معرفي و  بررسي               .         نقصان  را تحقيق اساسي مسئله صديقي ابتدا ازهمان شود مي پرداخته موجود اطلعات  براساس

                            درباره  مطالبي جسته جسته توان مي تنها بسيار ازمطالعات پس اينکه و داند مي ضروري  اطلعات.                               پيغمبري  دعيان م ظهور و ديني آراء درباب خصوص به يافت، ادبي و تاريخي متون در رويدادها  اين

                              ديني  هاي تعصب با آميخته ا غالب و عجيب هاي باخبط مخلوط گاه و مختصر بسيار مطالب  اين             "     "                ديني.  فرق و مذاهب باب در که نحل و ملل به معروف هاي کتاب بيشتر گذشته، آن از  است

.                               است  مانده باقي آنها ميان از اثر چند تنها و رفته ميان از مرور به متاسفانه  19است پس   صديقي                                در  که آفريد، به درباره موجود مأخذ و مصادر در مندرج مطالب ارزيابي و سنجش و بررسي  از

. 131سال                          شمرد  مي بر داشته رواج او درباره که را رواياتي است، شده کشته ه

              درسال  بود زرتشت آئين به که آفريد،  129به             در  عباسيان به امويان دولت انتقال زمان در  ه

10

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                  سال  در آنکه تا يافت بسيار پيروان کوتاه زماني مدت در و آورد کتابي و کرد ظهور خواف  روستاي131                               .         اش  خاطره و او نام و داشت پيرواني آن از پس ها قرن او دين اما برد ازميان را او  ابومسلم

                     .             صديقي  نيست، دست در زيادي آگاهي او عقايد از آنکه با بود مانده جاي بر خراسان مردم ميان  در                              در  آنچه و زرتشتي عقايد اصول و زمانه اوضاع براساس و کند مي طرح گوناگوني هاي  پرسش

                                    و  آفريد به شرايع و اعتقادات از ما آگاهي بر بتاباند، تاريکي بر نوري تا کوشد مي است آمده  منابع .                         بنماياند  زرتشت آئين با را آنها ناهمساني و همساني و بيفزايد وي ديني تعاليم

                                شدن  کشته از پس ماه دو که پردازد مي سنباد به معروف اسپهبد فيروز به کتاب دوم  فصل                                  از  و گيرند مي را او گرد بسيار پيروان و کند مي خروج نيشابور در او خونخواهي به  ابومسلم

         .                               از  جمعي که است آنگاه آورد مي تصرف به را آن و تازد مي ري به و آيد مي کومش به  نيشابور                      از  گوناگون هاي روايت به و گروند مي وي به طبرستان  60مزدائيان   تا   100هزار     او  بر مرد  هزار

                                      به  و خورد مي بزرگ شکستي خليفه سپاه با جنگي در و کند مي همدان عزم آنکه تا آيند مي  گرد            »       .             ازين  آفريد به شورش از وي جنبش صديقي نظر به شود مي کشته درآنجا و گريزد مي  طبرستان                                      آنکه  بي و افزود مزدائي دين هاي فرقه بر اي فرقه خود مرگ از پس آفريد به که است ممتاز  حيث

                                به  مبرمي حاجت وقت دراين که ايرانيان ميان در کشمکشي سبب بل وسيله يابد توفيق خود کار  در                     .           آراي  تأليف و آوري جمع در ابومسلم، نام به سنباد، ولي کرد فراهم داشتند، عقيده و فکر  وحدت

«. کوشيد   20متشتت                             از  برخي در و ماندند وفادار او به وي نابودي از پس سنباد پيروان از  گروهي .               ماند  برجا آنان از نامي سنباديه بنام جبال وليات

                هاي  سال درميان نامي اسحق را ديني جنبش  137سومين  140تا          برپا  خراسان در ابومسلم نام  به                                      شورش  به او اصحاب اما رود مي ميان از خليفه عامل با جنگ در که پايد نمي ديري اما کند  مي

               .               سنباد  پيروان آراء با زياد شباهت اسحق عقايد کنند مي مقاومت زماني مدت و مانند مي  برجا                                    خروج.  معين وقت در و مقيم ري هاي کوه در و است زنده ابومسلم که بود برآن نيز او  داشت

                             . و  پنداشت مي زرتشت فرستاده پيامبري را ابومسلم که بود آن اسحق تمايز وجه اما کرد  خواهد.                         کرد  خواهد ظهور خود دين برقراري براي و است زنده زرتشت که بود  21برآن

       .                   سال  حدود در استادسيس است داده اختصاص خود به را کتاب چهارم فصل استادسيس  جنبش150                                  و  گرفت فرا را سيستان و خراسان از بخشي و کرد قيام بادغيس در عباسي خلفاي ضد بر  ه

 .                             مصادر  شد کشته اسارت در و خورد شکست انجام سر اما شد پيروز خليفه برلشکريان بار  چند.                           اند  دانسته مزدائيان انواع از آفريديه، به کيش همانند را، سيس استاد ديني عقايد  22موجود

                            مرگ  از پس که هايي شورش هنگامه در است، معروف سپيدجامگان به او، جنبش که نع، ق  م          سال  به رويداد خراسان در  159ابومسلم                   خونخواهي  به و کرد نبوت ادعاي و شد ظاهر مرو در  ه

                  »                 . درآمد  وي صورت به و کرد خلق را آدم خدا که بود برآن و تناسخ به قائل نع مق برخاست  ابومسلم             ( )                      درآمد  ابومسلم پيکر به تا شد مجسم ص محمد و عيسي و موسي و ابراهيم و نوح صورت در  بعد

«.                  .             بود  افضل عرب پيامبر از ابومسلم گفت مي و است کرده تجسم وي صورت در اکنون  23و

11

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                              سال  حوالي در آنکه تا کردند ها جنگ مسلمانان و اعراب با خراسان در جامگان  مقنع 166سپيد.                         ماندند  برجا ها ديه برخي در اما پاشيد فرو آنان جنبش و شد  24کشته

                                  اديان  تاريخ نظر از رساله بخش مهمترين و کتاب آخر فصل دو موضوع دين خرم بابک و دينان  خرم       .                       از  ديني جنبش اين است باب دراين صديقي ملحظه قابل آراء برخي حاوي و دوران دراين  ايراني

             .                   و  زمان طول لحاظ از اينکه يکي بود متمايز ديگر هاي جنبش از و داشت خاص اهميتي  دوجهت                            هاي  جنبش سرآمد ايشان عمال و خلفا براي نگراني و گرفتاري ايجاد و شورشيان بزرگ  شمار

                             . اسلم  از پيش ديني هاي درجنبش ريشه مشخص طور به جنبش اين گذشته، اين از بود  ديگر                            آنان.  گاهي شده، اشتباه دچار جنبش اين درباره اسلمي مورخان غالب صديقي نظر به ولي  داشت

                                اند  کرده منسوب هايي فرقه به تي ح گاه و پنداشته رافضيان از گاه دانسته، زرتشتيان از گروهي  را                        » .         مزدکيان  به ل اص فرقه اين که ايم شده مطمئن ا تقريب جستجو از پس اند برآمده آنان از پس  که

                                زمان  مرور به شود مي ديده فرق و اديان ساير تاريخ در چنانکه و دارند پيوستگي ساسانيان  عهد«.                           است  درآمده مکان و زمان مقتضيات موافق و يافته تطوراتي نيز ديني فرقه اين  25آراء

              درسال  اسلمي مصادر بر بنا که کس  118نخستين             يزيد  عماربن کرد ظاهر خرمي دين خراسان  در           .                         مي  نسبت او به که آرائي کرد مي دعوت علي محمدبن بنام و خواند مي خداش را خود که  بود

                     .           مي  ابومسلم قيام با همزمان را دينان خرم ظهور صديقي اما است نزديک دينان خرم آراء به  دهند                                برعليه.  قيام هنگام او هواداران از جمعي اينکه و ابومسلم با آنان رابطه بررسي از پس وي  داند

                                    پديد  دينان خرم ياري به وي قتل از پس که کند مي هايي شورش به اشاره بودند، ديني خرم  امويان        درسال  سنباد قيام ازجمله  137آمد،                     و  بودند ديني خرم پيروانش از جمعي و بود ابومسلم ياران از  ه

          هاي  سال در يه ابومسلم شورش  137نيز  142تا              از  نع مق شورش و اسحق پيشوايي به  تا 158ه166                              به  جرجان در ديني خرم علمان شورشسرخ و ديني، خرم سپيدجامگان ياري به خراسان در  ه

    درسال  عبدالقهار  162پيشوائي                     دوباره  شورش و اصفهان دينان خرم خروج سال همين در نيز و  ه      درسال  جرجان لمان ع  180سرخ         درسال  آذربايجان خرمدينان جنبش و ه. 193ه

                            مي  است، همانند مزدکيان عقايد با که دينان، خرم اعتقادات شرح به تفصيل به آنگاه  صديقي                            نيکويي:  خونريزي، از پرهيز تناسخ، جهان، در روشني و تاريکي اصل دو به اعتقاد همچون  پردازد

            )                که  زنان اشتراک شايعه با البته که ايشان رضايت شرط به زنان اباحت جويي، لذت  بامردمان،             (                     نيز  و اجتماعي عدالت به اعتقاد و دارد تفاوت اند شده مي متهم آن به دينان خرم و  مزدکيان

.                             صورسماوي  و شناسي کيهان درباره مانويان با دينان خرم و مزدکيان عقايد در ها شباهت  26برخي

                 .               و  بيشتر بابک جنبش مراجع و مصادر آنکه با است کتاب فصل آخرين موضوع دين خرم بابک  ظهور           .                         وقايع  شرح به محدود اينکه يکي دارد عمده نقص دو اما هاست جنبش ديگر از تر دقيق و تر  مفصل

                                    مي  خرمي بابکيه مناسک و مراسم و افکار و عقايد شرح به کمتر و است بابک هاي رزم و  ظهور :                               اوست  عقايد و بابک دشمنان هاي نوشته به منحصر مانده بجا آنچه که اين ديگر و پردازد

12

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                  در  اکنون داشته، پيرو ايران وليت چندين در که ديني و اند بوده دخيل درآن کس هزاران که  جنبشي                     .               به  را خود جاي ساده، مردم اين زنده و صادق عقايد رسد مي نظر به جان بي موجود هاي  نوشته                   .             اسناد  از که است دشوار ما براي جهت اين به است داده ديگر دين طرفداران آراء مغرضانه  نظريه

                                  عقايد  از دست و اند کرده ايستادگي عرب حکومت برابر در ها سال که را مردم اين رفتار  موجود،.                           بفهميم  درست کردند، فدا خود دين راه در را خود جان و نکشيدند خود  27ديني

                              بابک  ظهور درباره که تاريخي عمده متن يک و بيست دقيق سنجش و بررسي از پس  صديقي                              اوايل  و دوم قرن اواخر هاي کشاکش و خلفت سياسي اوضاع شرح به اند آورده مطالبي  خرمي

               .                   وي  ظهور و بابک حال شرح به آنگاه پردازد مي است، دينان خرم قيام ساز زمينه که سوم،  قرن 200درسال                              تا  که خليفه لشکريان با وي طولني هاي وجنگ جبال ايالت غالب بر وي لط تس و  ه

 223سال                     .           خرم  عقايد همان که را، خرمي بابک عقايد و افکار سپس آورد مي رو کشيد درازا به  ه                                  که  کردن مثله و غضب و کشتار و پيکارجويي در بابک بدعت درباب و کند مي بررسي است،  دينان

:           گويد  مي اند داده نسبت بدو مورخين

                                مي  که پيدايششخصي متوجه آن مردم بيشتر طبع و فکر که بود يافته پرورش محيطي در  بابک                                و  خشم و توزي کينه عواطف او اطرافيان درميان بود، بخشد اجتماعي و ديني آزادي ايشان به  تواند                             .       و  قوي روحي داراي که وي مزاج در عرب به نسبت عداوت و بغض اين داشت رواج عربي ضد  آراء                                    در  که همانست آن ظهورات نتيجه و شد توليد بيشتر اي اندازه و تندتر اي درجه به بود عملي  ادراک

.       شود  مي ديده ما  28ماخذ

      سال  در را  223بابک » :                         تا  بفرمود کردند مثله فجيع اي گونه به معتصم بارگاه در و کشيدند بند به  ه                                  روي  در و کرد خون از ديگر دست بريدند دستش يک چون بابک پس ببريدند پايش و دست  چهار

«. بماليد   29خويش                        .     چند  تا اما کرد افول دينان خرم ستاره بابک مرگ با آنکه با باشد رويشسرخ  تا.                         ماندند  برجاي جبال هاي ديه در آنان از کوچکي دستجات آن از پس قرن

                                  نشان  است، کرده نقد و بررسي فصل هفت در را آنها مؤلف که ديني، هاي جنبش به کلي  نگاهي                                  دينان  خرم ا غالب اسلمي متون در آنکه حال اند، بوده نومزدکيان جنبش نوع از آنها غالب که دهد  مي                   .             در  دينان خرم پراکندگي از ناشي را پديده اين صديقي شمردند مي غلت شيعيان از اي فرقه  را

                                  نفوذ  و عقايدشان، داشتن پنهان در اجبار بودند، خبر بي يکديگر عقايد و حال از که کوچک هاي  گروه                                نداشتن  با همراه عوامل اين گويد مي و داند مي مسلمانان با آنان اعقاب آميزش و اسلم  دين

»                                    در  که رسد جايي به دين دو نزديکي تا شد سبب عوام درميان تشخيص و تميز قوه از کافي  بهره                                    اي  فرقه را دينان خرم و کرده حکم ظاهر به دادند نمي خود به تبع ت زحمت که مؤلفاني بعد  قرون

«.     شمردند  غلت شيعيان  30از                     هاي  جنبش از را شيعه غلت هاي جنبش که صديقي، نظر  اين                        مزدکيان  اجتماعي باورهاي به نسبت همواره که است تاکيدي از ناشي دانسته متمايز  نومزدکي

     .                             روي  آنکه حال کنند تبليغ را باورها اين که شناسد مي نومزدکي يا ديني خرم را جنبشي وتنها  دارد

13

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                ذات  حلول و تناسخ به آنان دراعتقاد بتوان شايد را شيعه غلت و نومزدکيان ميان تشابه وجوه  ديگر                                    غالب  نظر به که دانست قرآن باطن به تمسک و امام رجعت و غيبت و پيغمبران و امامان در  خدا

           .               هاي  درجنبش که يارشاطر، دکتر نظر اند بوده مزدکي آئين از برآمده جملگي مسلمان  نويسندگان:                             رسد  مي نظر به باب اين در صديقي دکتر آراء مکمل است، کرده تع مم تحقيقي نومزدکي

         ( )                    يکي  و سو يک از نومزدکيان ديان خرم و شيعه غلت اعتقادات واقعي همانندي به توجه  از                              که  مزدکيان که ميشود حاصل نتيجه اين ا طبع ديگر سوي از اسلمي منابع در ايشان صريح  شمردن

                            شهرت  غلت نام به که بودند هايي گروه اصلي بنيانگذاران کردند مي مسلماني به تظاهر  اکنون               .                 ديگر  بار مزدکيان که بود غلت طريق از است گرفته الهام ايشان از غلت عقايد و اند  يافته

.                   کردند  پيدا خود باطني اعتقادات و انقلبي عقايد بيان براي 31محملي

* * *

                                  اجتماعي  نگاري تاريخ در جهت چند از او کار که دهد مي نشان صديقي رساله از کوتاه بررسي  اين                         .     با  که است ايراني مورخان ميان در کسان نخستين از صديقي اينکه يکي است داشته اهميت  ايران

                            بررسي  مورد موضوع توصيف و تشريح و تحليل به اجتماعي نگاري تاريخ جديد اصول از  استفاده                                 . فارسي  به دوم دست عمده منابع و اول دست موجود منابع تمام وي که اين ديگر دو است  پرداخته

       .                           که،  اين ديگر سه است داده قرار نقادانه بررسي مورد را آلماني و انگليسي و فرانسه و عربي  و                                آنها  باره در متناقض و گوناگون روايات و اخبار که ديني، هاي جنبش تحليل و نقد از  گذشته

                                نتايج  و علل شرح به داده مي اجازه تاريخي اطلعات که آنجا تا است، آمده مراجع و  درمصادر                             .     و  گذشتگان آثار نسخ و مآخذ و منابع به مشغولي دل همه با اينکه، چهارم است پرداخته نيز  جنبش

                                دين  دستگاه و حکومت دستگاه و جامعه در تاريخي وسيع تحولت از صديقي آنها، در تفحص و بع  تت .                                 پنجم  است پرداخته نيز مهم بدين خود تحليل در امکان حد تا و نمانده غافل مردم ديني اعتقادات  و

                                      که  دين، خرم بابک و دينان خرم جنبش باره در دقيق تحقيق و بررسي با کار اين در صديقي که،  اين                            اخير  پراهميت جنبش نگاري تاريخ به دانست، مي ساساني اواخرعهد در مزدکي جنبش ادامه را  آن

                   .       مزدکي  کيش عمده مراجع و مصادر بررسي در يارشاطر، احسان است کرده شايان خدمتي  نيز:                       گويد  مي باب دراين کريستنسن و دنک وزن فن نولدکه، آثار معرفي از بعد

                            مطالعه  ا دقيق را مزدکيان با خرميان پيوند که است صديقي غلمحسين استاد از بعد عمده  تحقيق.                       ساخت  روشن را مزدکي کيش هاي جنبه از اي پاره غيرمستقيم و  32کرد

                            احوال  و اوضاع ميان اي دوسويه رابطه صديقي معرفتي، شناسي جامعه نظر از که، اين  سرانجام     .                         ديني  هاي انديشه بيند مي ديگرسوي، از ديني، هاي انديشه و يکسو، از گروهي، منافع و  اجتماعي

                            تناسخ،  و حلول مهدويت، درباره باورهايي و آراء دارند ايراني فرهنگ در کهن هاي ريشه  که                          ديگر،  سوي از کنند، مي عرضه اجتماعي عدالت و اهريمن و يزدان بدي، نيکيو  نوروظلمت،

                          جزيه،  و خراج عمال مطامع قرباني هم و اند طبيعت سرکش مقهورنيروهاي هم که  روستائيان،

14

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

   .                         به  نگاهي اند آنان دعات و امامان و پيامبران براي جانبازي و نومزدکيان دعوت پذيرش  آماده                          ­   سه  ميان تطبيقي بررسي که دهد مي نشان اسلمي نخستين هاي سده در ايراني ديني هاي  جنبش

                              پيشگامان  جمله از يارشاطر دکتر و صديقي دکتر که خوارج و شيعه غلت دينيه، خرم بزرگ  جنبش     .                         گسترش  و ادامه است سودمند بسيار آنان ميان تمايز و تشابه وجوه شناخت براي اند بوده  آن

                                  و  سياسي و اجتماعي عقايد اصول نظر از هم و کلمي مباحث و الهيات نظر از هم بررسي  چنين                                هاي  گروه معنوي و مادي منافع با هرکدام باورهاي و عقايد اصول ميان محبت علقه بابت از  نيز

                            در  اسلم و ايران اجتماعي درتاريخ شناخته کم و ضروري موضوعات از قومي و اجتماعي  گوناگون                                هاي  سده اجتماعي تاريخ محققان کار دستور در که دارد جا و است اسلم ظهور نخستين هاي  سده

 .   گيرد  قرار ميانه

 ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

 : ها  پانوشت

1                سال.  تا را خويش حال شرح صديقي  1327دکتر  :         باسشايان،  ع است آورده زير سودمند  درکتاب (       ج ( معاصر رجال حال شرح  2مازندران تهران،  ،1327  صص  ،129­126.

2                نامه.  تصويب بر بنا زمان، درآن کشور  7وزارت             امنيت  به مربوط امور کليه وزيران، هيئت  اسفند                       .       ديوانسالر  و عادل عالم يک همچون نيز مقام دراين صديقي دکتر اما داشت نظر زير را  کشور

           .                       بود  مخالف رفراندم با آنکه با کرد مي عمل قانون حافظ و اداري مراتب سلسله به معتقد و  صديق                                  انجام  به آنرا و داد مصدق فرمان به گوش بود کرده گيري کناره تقاضاي صدا سرو بي تي ح  و

           .                 رويدادهاي  از صديقي دکتر خاطرات رفت هم اعدام پاي تا سبب همين به و  28رساند خود   مرداد                                  مقررات  و قانون حفظ و اخلقي اصول از اي ذره نيز بحراني لحظات آن در که است آن  گواه

  » :  .  .              . کودتاي  به ک ن رويدادها اين درباره او خاطرات براي نکرد  28عدول     دکتر  روايت به  مرداد                        پرويز»  دکتر تنظيم و گردآوري زمين، ايران فرزانه صديقي، غلمحسين دکتر يادنامه در  صديقي،

  تهران،   1373ورجاوند، صص  ،140­119.

3 :  .  .                           جليل.  به ک ن مصدق دکتر از دفاع در نظامي دادگاه در صديقي دکتر بيانات شرح  براي            کاليفرني،  پيدمونت نظامي، محکمه در مصدق .1986بزرگمهر،

4                            در.  نراقي دکتر مديريت به و صديقي دکتر رياست به اجتماعي تحقيقات و مطالعات  مؤسسه 1337سال                       .   پژوهشي  مؤسسه اين نهادن بنياد براي آنها دوي هر وجود زمان درآن  تأسيسشد

                           . دوستان  از و انساني وعلوم ادبيات دانشکده پرنفوذ و احترام مورد اساتيد از صديقي بود  ضروري                            علوم  پژوهشي دستگاه تأسيس او وجود بدون و بود دانشکده مقتدر رئيس سياسي دکتر نزديکان  و       .                             سبب  دو به اما نمود مي محالت از کند، ارائه هم را ليسانس فوق دوره حال عين در که  اجتماعي

                     .             دستگاه  اعتماد مورد داشت که سياسي سابقه با که اين يکي آمد برنمي کار اين عهده از تنهائي  به                                    اعطاي.  و بودجه تهيه براي گوناگون هاي دستگاه با زدن کله و سر حوصله و حال آنکه ديگر دو  نبود

15

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

.                             نداشت  را مؤسسه روزمره امور مديريت نيز و تحقيقي هاي فعاليت آزادي و پژوهشي هاي  طرح                              اي  مؤسسه چنين تأسيس بدهد، انجام کفايت به را امور اين همه بتواند که مديري بدون  بنابراين

                             .   امور  به مربوط اي نامه ندرت به صديقي دکتر نيز مؤسسه رياست دوران تمام در نبود پذير  امکان                     .       علوم  آموزشي گروه مديريت سپس و ليسانس فوق دوره مديريت اما کرد مي امضاء را  مؤسسه                 .                   و  صدر سعه با اما اقتدار، با صديقي دکتر بود وي با ته الب آن علمي امور کليه انجام و  اجتماعي

                      درکارهاي  دانشجويانش وق مش کرد، مي اداره را اجتماعي علوم آموزشي گروه علمي،  فروتني         .                 هاي  سال در نگارنده داد مي پر و بال آنها به و بود  1339­1337پژوهشي     فوق  دوره نخستين در ، 

               .             آمريکا  در تحصيل ادامه از پس که هنگامي داشتم را وي شاگردي افتخار اجتماعي، علوم  ليسانس                              در  تا کرد تکليف صديقي دکتر بازگشتم، ايران به دکترا رساله تدوين براي بيشتر تحقيق قصد  به                       "       هاي " نظريه طرح به و کنم شرکت بود، ايشان اصلي درس که شناسي جامعه هاي نظريه  کلس         .                         در  که آن از پس کنم امتحان دانشجويان از نيز کار پايان در و بپردازم آمريکا در شناسي  جامعه

                              را  نگارنده گفتند، درس را اروپا در شناسي جامعه هاي نظريه تحول و پيدايش مقدمات جلسه  چند                     .     به  يتشان مع در پيشاپيش بايد ايشان، تکليف به درهرجلسه که اين فراخواندند درس مجلس  به

 .                           دکتر  بود بسدشوار کاري اما بزرگ افتخاري بگويم درس حضورشان در و شوم وارد  کلس                                  از  يکي هم که قصد اين به نشست، مي حوصله به جلسه هر پايان تا جلسات همه در  صديقي

                                زبان  از گرچه آمريکا، در شناسي جامعه تازه هاي نظريه با هم و بيازمايد را خود ديرين  شاگردان                         .     ما  استادان ميان در علمي بيکران کنجکاوي و تواضع و صدر سعه چنين شود آشنا دانشجو،  يک

 .     است  داشته نظير کمتر

5                              هاي.  درسال دوم ملي جبهه برآمدن زمان از حزبي مبارزات ميدان به صديقي دکتر ­42ورود1339                                 . جا  رهبري بالي رده در بود مصدق هواداران ميان در شاخص فرد دوران اين در که وي  بود

.                           هواداران  اصرار و وظيفه احساس خاطر به بلکه نفس وسوسه خاطر به نه اما گرفت،

6              سال.  اواخر در سوم بار براي  1357صديقي                 نفسي  وسوسه نه بار اين اما آمد سياست ميدان  به.                        .         بود  کشيده کنار ملي جبهه از را خودش ل عم صديقي زمان دراين هواداران اصرار نه و بود  درکار

                                  براين  جامعه امور تمشيت در علمي مباني و خرد و عقل به توسل لزوم به اعتقادش خاطر به  اما .                                   از  کرد اداره را امروزي پيچيده جامعه آن جز اي گونه به توان نمي معاصر دوران در که بود  باور

                              مرعوب  و مجذوب و افسون و مسحور که روشنفکران غالب و رهبران ديگر خلف بر رو،  همين                            و  برافراشت قد خودش اعتقادي اصول سائقه به صديقي دکتر شدند، وقايع مشي و حوادث  سير .                                     اما  کرد مي دار خدشه را او نيک نام بسا چه و نبود محتمل درآن توفيق امکان که شد کاري  آماده

                                  »    گور  به خود با را نيک نام خواهم نمي که من خواهم؟ مي چه براي را نيک نام گفت مي  صديقي                          و!»  انقلب درآستانه کابينه تشکيل براي صديقي دکتر نامزدي جريان از بيشتر آگاهي براي  ببرم                  » :  .  .           براي  صديقي دکتر از شاه دعوت باره در چند سخني به ک ن مقام، اين احراز براي او  شرايط

             «             صص  صديقي، غلمحسين دکتر يادنامه در ملي، ائتلف دولت تشکيل و وزيري نخست ­207قبول193.

16

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

7 «           » :  .  .            در.  درايران، شناسي جامعه گذار بنيان بزرگداشت به ک ن صديقي دکتر خطابه متن  براي          شماره  اول، دوره اجتماعي، علوم  4نامه سال  ،1353  صص  ،6­3.

8                                او.  براي را احترام و علقه نهايت که صديقي، نيکو دکتر براي دکترصديقي که شعري متن  براي           :  .  .     صص  صديقي، غلمحسين دکتر يادنامه به ک ن بود سروده .117­115داشت،

9   « .            »   . . ص.  ، درايران شناسي جامعه گذار بنيان بزرگداشت به ک .4ن

10    . . .     ص.  ، ديني هاي . 20­19جنبش

11                          و.  ترجمه بنگاه تهران، گنابادي، پروين محمد ترجمه خلدون، ابن مقدمه خلدون، بن  عبدالرحمن  ج   1345، 2نشرکتاب،   «              »        صص  ، پادشاهي به خلفت تبديل و تحول در هفتم و بيست فصل ،400­

387.

12        صص.  ديني، هاي .41­40جنبش

13    صص.  .60­42همان

14    صص.  .68­54همان،

15    صص.  .71­69همان،

16    ص.  .73همان،

17    ص.  . 77همان،

18.    " "     .  . شماره.  همين دهقانان تفضلي، احمد ک ن

19          ص.  همان، ديني، هاي .146جنبش

20    ص.   185همان،21    صص.  .190­186همان،

22    صص.  .206­191همان،

23    ص.  .215همان،

17

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

24    صص.  .231­207همان،

25    ص.  .232همان،

26    صص.  .250­243همان،

27    ص.  .316همان،

28    ص.  .316همان،

29    صص.  .321­320همان،

30    ص.  .243همان،

31           .    «   »    ش.  دوم، سال نامه، ايران کاشف، م ترجمه مزدکي، کيش يارشاطر،  1احسان پائيز  ،1362، 3. 16ص 

32    صص.  7­6همان،

     :     فرهنگی  رستاخیز مسئله بقا راز جستجوی  درخراسان

يارشاطر  احسان

? ? ? ? ? ? ? ?  ? ? ?  ? ? ? ?  ? ?

    پاسخ  جستجوي در پرسشي

)  دوپلنول   Xavier de Planholگزاويه       خود،)  دراثراساسي نامدارفرانسوي  Manuel deدانشمند

18

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

geographie politique musulmane Les Nations de prophete :     راهنماي. ( پيامبر هاي لت  م                     (   را  ايران تاريخ پژوهندگان است ديري که نموده مطرح را پرسشي مسلمانان سياست  جغرافيايي

                      استثناء،  يک با که، درايران چرا اينکه آن و داشته، مشغول خود  1به         سده  از سال هزار به  نزديک                     (       )    سر  به زبان ترک يا ترک پادشاهان و امرا فرمانروايي زير ميلدي بيستم تا يازدهم پانزدهم تا  پنجم­              ­                 گرفت  پاي ترکيه در که گونه آن ترکي زبان بوده، ترکمن و ترک گوناگون قبائل وزيستگاه  برده

                  » :           چگونه  ترکان هجوم برابر در را ايران فرهنگ مقاومت اين پرسد مي پلنول آنگاه نشد؟ لي م  زبان                              در  دورتر مسافتي در بيزانس دن تم که بياوريم درنظر که هنگامي ويژه به کرد، توجيه توان  مي

«       نياورد؟  مقاومت تاب آنان برابر

   .                             پس  چه، نمود مطرح نيز ايران بر اعراب حکومت درمورد اولي طريق به توان مي را پرسش  اين                          متوالي  سال دويست از بيش اعراب ميلدي، هفتم قرن نيمه در ساساني شاهنشاهي فروپاشي  از                     .       و  آوردند اسلم سرانجام تنها نه ايران مردم گذشته، اين از راندند حکومت برايران منازع  بل                              دن  تم قوام و درگسترش بلکه بود عربي به دسش مق کتاب و نيايش آداب که پذيرفتند را  مذهبي

                     .           مرد  همانند ايرانيان، چرا که آيد مي پيش پرسش اين حال کردند ايفا سزا به نقشي نيز  اسلمي                                جانشين  را عربي زبان داشتند، بهره نيز پيشرفته و کهن دني تم از سه هر که ومصر وسوريه  معراق

              برنگزيدند؟  را تازي يت هو و نساختند خود زبان

              )                  مي  نيز سيستان و النهر ماوراء شامل که بزرگ خراسان درباره ويژه به را پرسش دو هر  اين 2شود)                          .     خراسان  در ديگر ايالت هر از بيش عرب قبايل ايران، فتح از پس چه، گفت پاسخ  بايد

                         . نشين  باديه ترکان هجوم آماج که بود ايران طه خ نخستين خراسان چنين، هم گزيدند  اقامت                     .       به  مرکزي آسياي ترک قبائل درپي پي باوجودهجوم و همه بااين شد آنان ممتد سکونت  ومأواي

                            زبان  تنها نه سرزمين اين ايران، بر زبان ترک هاي سلسله ديرپاي لط تس مهمتر، و،  خراسان.                                 شد  ايران ادبي رستاخيز مهد و بومي هاي نت س و فارسي زبان سنگرگاه بلکه نکرد رها را  فارسي

                              بر  سده يک براي دستکم را قزلباش ترک قبائل که زبان، ترک صفويان پادشاهي دوران در تي  ح                          زبان  آراستند، مذهبي مشروعيت جامه به را خود سياسي تجاوز و کردند لط مس ايران  سراسر

               .               و  تاجيکستان در رايج زبان تنها نه امروزفارسي ننشست آن برجاي و نشد چيره فارسي بر  ترکي                              در  ها آن اطراف نواحي و بخارا و سمرقند در حدودي تا بلکه است افغانستان نواحي  بيشتر

                         ­   يت  هو ترک براي لي مح حاکمان ازطرف که است دي ممت وجودفشار با اين و است نيز  ازبکستان.               است  شده برده کار به فارسي زبان و تاجيکي

                                  از  اندک ا نسبت تعدادي دست به هم آن کوتاه زماني در که آناطولي، با خراسان وضع ترتيب اين  به     .                           باره  درين پلنول دارد آشکار تفاوتي يافت، ترکي يتي هو و زبان شدند ساکن آنجا در که ترک  قبائل

 : نويسد  مي

)                  ملزگرت  نبرد در بيزانس، امپراطور ديوژن، سپاهيان شکست پي  1071/464در سرزمين) ،          .                       در  که نگذشت اي سده گرديد آنان از کثيري شمار ومأواي شد گشوده ترک ايلت روي به  آناطولي

19

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                            به  بارباروسا فردريک سرداري به صليبي هاي جنگ از دوره سومين درباره غربيان که هائي  نوشته)    اند  گذاشته  1189/585جاي              " "        برآن) امروز تا که نامي شود، مي خوانده ترکيه نام به آناطولي ، 

. است   3مانده

        خراسان  مردم پويائي و توانائي

                                مي  بيگانه اقوام تحليل و هضم قدرت در را خراسان مردم معنوي و دروني نيروي از ديگري  جلوه                               . و  زبان بلکه ندادند، قرار اعتناء مورد را مهاجم قبايل فرهنگ و زبان تنها نه خراسانيان يافت  توان

)           .           عرب  آور نام مؤلف جاحظ، پذيراندند آنان به نيز را خود  160­254فرهنگ       در.)  که اي رساله در  ه                              نژادي  هاي ويژگي و رسوم و آداب خراسان مردم که گويد مي است پرداخته ترکان مناقب  باره

                                را  نژادي مرزهاي سان بدين و کردند تحميل تازي، چه و ترک چه سرزمين، اين برساکنان را  خود      » :                    . اولد  به که هنگامي نويسد مي شدند ساکن درخراسان که تازياني درباره او هم ساختند  کمرنگ

                              فرغانه  بومي مردم با را آنان و بنگريد خودساختند مسکن را خراسان که نشيناني باديه و  اعراب«.           بينيد  نمي آنان بين تفاوتي کنيد  4مقايسه

)              لسنر  گفته به است، مستتر جاحظ دربيان  Jacob Lessnerآنچه   »    ديرپاي)  هاي ويژگي که  اينست .                             از  ساخت منتقل اند افکنده اقامت رحل درآن که مردماني به توان مي را سرزميني هر  فرهنگي

«.                           درآمدند  سرزمين آن بوميان رنگ به خود گزيدند اقامت خراسان در که تازياني رو  موشه 5همين Moshe Sharonشارون(     نام)  به  Black Banners from the Eastدرکتابش     ازجانب ( سياه هاي لم  ع

                            اشاره)  بيشتري صراحت با شدند ساکن درآن که مهاجماني و مهاجران بر خراسان تأثير به  شرق : کند  مي

                              فراموش  تدريج به را عربي روزمره زبان بودند آمده دنيا به خراسان در که تازياني دوم  نسل"     "   "     "              ­   خراسان.  اهل لسان و خراسان اهل لغت منابع از برخي در آنچه يا عربي فارسي گويش  کردند

                   . . . .          ارتباط  و محاوره وسيله عنوان به عربي زبان تنها نه نشست عربي جاي بر شده  ناميده                                  در  که اعرابي وم س و وم د نسل درميان تازي سنن و آداب ازميراث تنها نه رفت، يادها از  روزمره                              نيز  تازي سيماي و صورت بلکه نماند، نشاني بودند شده زاده ايراني، مادران از بيشتر و  خراسان،

«.     شد  ناپديد تدريج  6به

                              همه  که ديد توان نيزمي مسلم يت واقع دراين را بيگانه اقوام تحليل و برجذب توانائي اين لي  تج                                و  يازده هاي سده در سلجوقيان و غزنويان از راندند، فرمان خراسان بر که زبان ترک هاي  سلسله

                              و  نوزده سده در قاجاريان و پانزدهم و چهاردهم هاي قرن در تيموريان تا گرفته ميلدي  دوازده                                و  فرهنگ از حمايت به و شدند ايراني فرهنگ مجذوب و مسخر استثنا بي همه بيستم، سده  اوائل

.                           گماشتند  همت آنها ترويج و تبليغ و فارسي، ادب و زبان ويژه به ايراني، هنر

                            را  آنان دروني نيروي و ماوراءالنهر و خراسان مردم توانمندي و پويندگي دوام عمده نشان  نخستين

20

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

           .                     انقلبي  جنبش و شورش نخست رويداد ديد توان مي مهم غايت به و تاريخي رويداد دو جريان  در     .     "   "            پيروزمند  م قيا دراين شود مي خوانده باسي ع انقلب بنام که است ابومسلم رهبري به  خراسان،

           :                 و  شکستند درهم را امويان لشکر شدند موفق نمود مي ناشدني آنچه انجام به خراسان  سپاهيان          ­                 آمدهاي  پي از که اي سلسله نشاندند خلفت تخت به اموي مقتدر سلسله برجاي را باسيان  ع

 (                   )            و  آن شرقي شمال و شرقي هاي سرزمين در ويژه به ايران مردم از بزرگ بخشي شدن  مسلمان       .                     اين  اهميت درباره هرچه بود ورزيده غفلت اسلمي خلفت هاي سرزمين در قوا توازن خوردن  بهم

                                اين  پي در چه نيست، گزاف شود گفته بارآورد به اسلم درجهان که ژرفي هاي دگرگوني و  رويداد                              و  ساختن استوار و اسلمي حکومت اداره در ايرانيان، ويژه به عرب، غير مسلمانان که بود  رويداد

.             شدند  دست صاحب اعراب مانند اسلمي دن تم توسعه

                        ازقبائل  رساندند پيروزي به را باسي ع انقلب که ابومسلم خراساني سپاهيان از شماري  ازآنجاکه                            درعقايد  بازنگري و نظر تجديد داعيه که معاصر لفان مؤ از برخي بودند، طه خ آن ساکن  عرب

                            دست  خراساني سپاهيان و اسي عب قيام از گرا عرب تفسيري به تازگي به دارند سلف  دانشمندان. اند  .7زده                   ام  پرداخته تازه تفسير اين نقد به ديگري درجاي  8من           نکته  اين به است کافي جا  دراين

               " "            بخصوص  بلکه او سپاهيان و ابومسلم قيام بودن خراساني تنها نه اسلمي لفان مؤ که کنم  اشاره         .                " د " ض لف مؤ جاحظ، نمونه، براي اند کرده تأکيد باسيان ع خلفت استقرار در را ايرانيان  نقش

   " "      "     "     آنان  ولشکريان عرب را امويان اماخلفت خراساني و ايراني را باسي ع حکومت  شعوبي،.    " خواند" مي شامي (9را       قرنهاي  مشهورعرب مورخ مقريزي،  15و14همچنين درکتاب)  النزاع ،

 والتخاصم                           مردم  توسط و ايرانيان کار را باسيان ع رساندن خلفت به و امويان از قدرت  سلب.   شمارد  مي  10خراسان                         در  را ايرانيان گسترده و ثر مؤ شرکت و قيام اين آمدهاي پي براين،  افزون

                      و  عنصرعرب وضعف ازسويي باسي ع خلفت دوران نخستين عقلئي و اجتماعي اداري،  زندگي                                  به  ديگر سوي از را موالي به آنان آوردن روي و اي قبيله اعراب به باسي ع اوليه خلفاي  بياعتمادي

.      " "           شمرد  توان نمي تازي عناصر يا سپاهيان پيروزي نشان روي هيچ

                            مأمون،  برادرش و الرشيد، هارون جانشين امين، بين که است اختلفي به مربوط دوم مهم  رويداد                                  را  برادر تا کوشيد امين چه شد پديدار بود، خراسان والي هارون مرگ هنگام و ايراني مادري از  که

             .                   و  خراسان مردم ميان از که سپاهياني کند محروم بود کرده عطا او به پدرش که امتيازاتي  از                              بر  جبهه چند در ذواليمينين، به مشهور حسين، بن طاهر فرماندهي به بودند شده بسيج النهر  ماوراء

                              شدند  دوراني آغازگر و نشاندند خلفت به را مأمون برآنان پيروزي از پس و تاختند امين  لشکريان                        خلق  به عقيده بخصوص معتزلي، عقايد تحميل در مأمون اصرار لت ع به هرچند  قرآن که قديم   و

                                و  بحث بازار بودن گرم حيث از شک بي ولي شمرد، آزادانديشي دوره آنرا توان نمي آن،  نبودن .                         نيافت  عباسي خلفت دوران در نظيري متفاوت آراء برخورد و ديگر مسائل در تحقيق

                              در  چالشگر طبعي و پويا هنوز نيرويي وجود نشان تاريخي مهم رويداد دو اين در خراسانيان  کاميابي           .                         ديگر  از يک هيچ چنين هم کرد مي ممتاز ها طه خ ساير مردم از را آنان که بود خراسان  مردم

                                  از  نشاني خود نيز اين و نبود گرا بدعت و بديع اعتقادات و آراء پذيراي خراسان مانند ايران  نواحي

21

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

       .                       در  که نيست تصادفي است خراسان مردم در رکودعاطفي و فکري خمود از دوري و زندگي  دل                            و  جستند توسل که بود خراسان مردم به باسي ع رهبران سپس و شيعه پيشوايان باسي ع  انقلب

                                و  داشتندخواندند مي منسوب آنان به که کفري و غصب وعليه امويان عليه خيزش به پنهاني را  آنان       .                       اختيار  دليل برخي اينکه شمردند خود اعتماد خور در را خراسان مردم مسلمان، مردم همه ميان  از

                          در  امويان قدرت ضعف و اموي خلفت مرکز از خراسان دوري عباسيان ازطرف را  خراسان         .                       در  امويان نفوذ و اقتدار اند جسته توسل سطحي و نارسا دليلي به اند، دانسته دست دور  خراسان

                                به  حمله هاي پايگاه از و بودند گزيده طن تو درآن وخزرج مضر قبايل از کثيري عده که  خراسان،                                در  امويان فتوحات و بود نيرومند رفت، مي شمار به ترکان سرزمين و فرغانه و خوارزم و  سغد

   .                       عمده  دليل آمد مي دست به آنها خراساني همرزمان و عرب مقاتلن بهياري مرکزي  آسياي .                             کرد  بايد جستجو آنان خلقيات و خراسان مردم در يعني انساني عامل در را قيام پيروزي

                                آورد،  قتل به نيرنگ به را او خليفه منصور و ورزيدند خيانت ابومسلم به باسيان ع که هم  زماني       :                           شدن  کشته از پس رفت مي انتظار آنان از که دادند نشان خود از را واکنشي همان خراسان  مردم

                ­       و  آفريد، به سيس، استاد نع، مق جنبش ازجمله مذهبي، سياسي هاي جنبش شماري  ابومسلم،    ظهوريافت؛  خراسان در  1سنباد     ابوخالد  نيزجنبش ازآن  "12پيش  " "    سرخ  و سپيدجامگان جنبش  وهم

                                اي"  ريشه که مزدکيان، کيش به و بودند ستيز عرب هايي جنبش همگي که بود داده روي  جامگان .         داشتند  گرايش داشت، منطقه درآن ديرينه

                              دوران  و يافت تازه لدي تو فارسي ادب ميلدي نهم سده در که بود درخراسان مهمتر، اينها  از                 .       هاي  وقصيده ها غزل پدرشعرفارسي، رودکي، که بود درآنجا گرديد آغاز فارسي شعر  شکوهمند ­     ­              شعر  ومنوچهري وفرخي عنصري غزنوي دوران بزرگ شاعران بودکه درخراسان و  خودراسرود

             .             نخستين  که بود خراسان در همه، بالتراز رساندند وشيوائي ازفصاحت تازهاي اوج به را  فارسي                         "   "      و  شد، برداشته نظم، و نثر به ايراني، کهن هاي داستان گردآوري و لي م تاريخ تدوين براي ها  گام

      که  بود خراسان در  سرانجام فردوسي   شاهنامه             ترين  استوار و فارسي زبان شکوهمند اثر اين ، .                 نهاد  وجود عرصه به پا ، ايرانيان لي م يت هو ستون

                                  و  انديشه و دانش زمينه در بلکه نبود، ادبيات و زبان پهنه به منحصر خراسانيان همت و پويندگي  اما                     .       دولتمردان  و پرآوازه دانشمندان نام از آکنده خراسان تاريخ هاي برگ کرد جلوه نيز ملک ر  تدبي

                              پيدا.  سهل بن حسن و سهل بن فضل چون دانشمندي دبيران و وزرا که بود درخراسان  تواناست                            ارزنده  خدمات منشاء مأمون خلفت در سپس و مأمون و امين کشمکش دوران در و  شدند

                  حسن.  احمدبن اسفرايني، ابوالعباس بلعمي، ابوعلي و ابوالفضل جيهاني، ابوعبدالله  گرديدند                          جمله  از طوسي الملک نظام چون نامداري شخصيت نيز و عتبي ابوالحسن وزير، حسنک  ميمندي،

                       .   و  بيهقي ابوالفضل و گرديزي چون نگاراني تاريخ زادگاه چنين هم خراسان بودند دولتمردان  اين  ناشناخته  لف سيستان مؤ  تاريخ              . خوارزمي،  موسي ابن محمد ابوجعفر بنام، دانشمندان از  بود

              جبر؛  علم مخترع و وجغرافيدان اخترشناس و دان  13رياضي     خوارزمي،  احمد محمدبن  ابوعبداللهلف  مؤ العلوم   مفتاح                 و  منجم نيشابوري، يام عمرخ و بوزجاني ابوالوفا منجم؛ بلخي، ابومعشر  ؛

22

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                        فلسفه  واقعي بنيانگذار فارابي، خود؛ زمان علوم جامع بيروني، ابوريحان دان؛ رياضي و  فيلسوف                        و  علمي برمحافل آرائش ميلدي دهم قرن در که شناسي منطق سجستاني، ابوسليمان  اسلمي؛                              ابن  و فيلسوف؛ و لم متک بلخي، ابوزيد شهير؛ پزشک و فيلسوف سينا، ابن بود؛ چيره بغداد  فلسفي

                          و  سجستاني يعقوب ابو چون اسماعيلي کران متف و مشهور لم متک و مورخ اديب، دينوري،  قتيبه.               اند  بزرگ خراسان نامدار فرزندان ازجمله همه خسرو؛ ناصر

        )                    نيز  اديان تاريخ در که شهرستاني و زمخشري غزالي، چون بزرگاني نيز اسلمي علوم زمينه  در                 .      ( ابويزيد  چون کساني نيز اسلمي عرفان و تصوف درعرصه بودند خراسان زاده داشت  دست

                      الدين  نجم و غزالي، احمد انصاري، عبدالله خرقاني، ابوالحسن الخير، ابي ابوسعيد  بسطامي،.                               کردند  پرآوازه را خراسان رود، مي شمار به صوفيه هاي طريقه از بسياري سلسله سر که  کبري

                                  دانش  گستره در که بس همين اما افزود توان مي نيز اين از بيش خراسان بزرگان نام فهرست  به                                هاي  عرصه در و غزالي و سينا ابن بيروني، قتيبه، ابن خوارزمي، فارابي، چون کساني به انديشه،  و                          به  تا بينديشيم ساساني اسماعيل و ليث يعقوب حسين، طاهربن ابومسلم، به نظامي و  سياسي

                              خراسان  رستاخيز بحبوحه در و اسلم نخستين هاي سده در که، اي کوشنده نيروي و سازنده  همت.         ببريم  پي بوده عال ف سرزمين دراين

                          با  سرانجام تازيان هجوم از پس خود يت هو احراز و بازيابي براي خراسانيان هاي  تلش             .             و  ستيز به فاريان ص نرمي، به طاهريان گرفت شکل مستقل نيمه و لي مح هاي  ايجادحکومت

                            جنبش  به خود سهم به وهرکدام زدند دست هائي حکومت چنين برپاساختن به مدارا به  سامانيان .                   رساندند  ياري ايران، آن تبع به و خراسان، فرهنگي و سياسي

       " "                  کمابيش  خود که باسيان، ع ديواني نظام گرده بر اداري، و مالي نظامي که بود درخراسان  باز                            و  مغول حمله تا دستکم و ها، سده که گرفت شکل بود، ساسانيان ساختاراداري از  اقتباسي                   .               ديگر  در ها دگرگوني و رويدادها اين از يک هيچ ماند برجاي اي عمده تغيير بدون آن، از تيپس  ح

                            ايران  جنوبي ايالت و بود ايرانيان شهرياري نخستين خاستگاه که قديم ماد ايالت ويژه به  ايالت،   .                     استثنا  تنها نداد رخ بود، زردشتي کيش استوار وپايگاه وساساني هخامنشي شاهنشاهي زادگاه  که

               .           سال  شانزده بغداد خليفه حملت برابر در وي بود شروان و درآذربايجان خرمدين بابک  قيام                              که  النهر، ماوراء در اسروشنه نامداران از افشين دست به مأمون زمان در سرانجام تا کرد  پايداري

 .                           درگذشت  شکنجه به و شد اسير و خورد شکست بود، باسيان ع خدمت در ايراني سرداري

                        در  ادبي، و علمي چشمگير يت درخلق نظامي، هاي پيروزي در که خراسانيان، ونيرومندي  پايداري                                تاريخ  براي يافت، لي تج ديني هاي بدعت و مذهبي پرشور عقايد درقبول نيز و ملک تدبير و  سياست

                          شرقي  هاي سرزمين همه بر ل مآ که ايران، رستاخيزفرهنگي چه دارد، ويژه يتي اهم اسلم  جهان                                بخشيد،  تازه جاني ها آن ادب و فرهنگ به و افکند پرتو هندوستان تا عثماني کشور از  اسلم

           .               فرهنگ  اين تأثير و گسترش اما گرفت ريشه و بست نطفه خراسانيان دروني نيروي  درهمين                                  اين  اصيل هاي توانايي و ها ويژگي مديون تنها بود، آن ادبي و رسمي زبان فارسي که را،  باززاده

23

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                              و  ميانه آسياي و صغير آسياي و ايران بر که ترکي وسرداران امرا حمايت بلکه نيستيم،  فرهنگ                        اساسي  نقشي نفوذآن درگسترش نيز شدند فرهنگ اين وپشتيبان شيفته و راندند فرمان  هندوستان

داشت.

    اسلمي  دن تم ايراني مرحله

                                که  رسيد باروري و شکوفائي به زماني ايراني فرهنگ که داشت خاطر به بخصوص بايد را نکته  اين                           "   يافته" انتقال بغداد به کانونش ميلدي هشتم سده نيمه آغاز از که اسلمي، دن تم عربي  مرحله

                              سده  در مغول حمله از پس آنکه تا قرارگرفت، درآستانرکود و گذاشت کاستن به رو پويائيش  بود،                          نفوذ  عرصه خود که عثماني، امپراطوري در باسي ع خلفت هاي سرزمين بغداد، سقوط و  سيزدهم

                 .     نيز  اسلم غربي هاي وسرزمين عربي کشورهاي گونه بدين گرديد بود،مستحيل ايراني  فرهنگ                    وبسياري  قرارگرفتند ايراني فرهنگ نفوذ معرض در عثماني امپراطوري در اندراج  ازراه

     .                         نفيس  نسخ شدند آشنا ايران صنايع ديگر و قاشي ن و ادب و شعر با آنها  و شاهنامهازبرگزيدگان گلستان                            از  دوره اين يادگار تازي شهرهاي از ديگر برخي و قاهره در فارسي خطي کتب  ومجموعه

)              آنهاست  به نسبت شيفتگي و آثارايراني با  ايرانيکاآشنائي     ذيل  هشتم، جلد ،Egypt.(   شود   ديده                                پيش  عربي دوره انحطاط و ضعف از پس که اسلمي دن تم باروري و شکوفائي وم د مرحله يا  دوره

 "   "                          دن  تم ايراني مرحله آنرا بايد که است اي مرحله بود خراسان رستاخيز و جنبش آمد پي  آمدو)    . توينبي  آرنولد ناميد : Arnold Toynbeeاسلمي                   گويد) مي دوران اين قلمرو باره در نامي، مورخ ،

       [           ]      بايد  را فارسي زبان بنگال خليج تا بسفر سواحل از فرهنگي پهناور امپراطوري  دراين               .           ايراني  هاي نت س دامن در که سرداران، اين دانست زبان ترک جنگاوران و سرداران  وامداراسلحه

                            کليساي  کانون درجاي را عثماني امپراطوري سو يک از بودند، فارسي ادب مسحور و شده  پرورده .                             اين  نهادند بنا هندوستان در را گورکاني سلطين سلسله ديگر سوي از و کردند گذاري پايه  ارتدکس

                                در  بودند شده بنا هندوئي آئين و يت مسيح بستر دو بر ايراني فرهنگ شالوده با که امپراطوري  دو                                حوزه  و ايران فلت در دادو مي نشان را آنها نهندگان بنا فرهنگي گرايش که افتادند مسيري  همان   .                             اوج  در پيوستند مي هم به ايراني دن تم و فارسي زبان مهد در يعني جيحون، و سيحون  رودهاي                            حامي  پهناور طه خ اين سياسي نخبگان و حاکمان عثماني، و يه صفو و گورکاني هاي سلسله  قدرت

                                که  گسترده پهنه اين سوم دو در و بودند ادب همگاني زبان عنوان به فارسي زبان پشتيبان  و.                         بود  نيز اداري رسمي زبان فارسي راندند، مي حکومت برآن گورکاني سلطين و  14صفويان

  دوپلنول  فرضيه

                                ترکان  باهجوم برخورد در ايران فلت و صغير آسياي واکنش در که را بارزي اختلف سبب پلنول  دو       .                     ايرانيان  او اعتقاد به بيند مي اقليمي و کشاورزي عوامل در بيشتر گذشت، چنانکه است،  مشهود

   .                           از  و يافتند دست آبياري و درکشاورزي اي پيشرفته هاي روش به خود تاريخ مراحل نخستين  در                                  ها  رودخانه آب از چگونه که آموختند تجربه به بود، آب کم و خشک بيشتر آنان سرزمين که  آنجا

24

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

             .                 حفر  با توانستند ايرانيان که اين مهمتر بجويند بهره ها تپه و ها درکوهپايه کشتزارها آبياري  براي       .                         همه  اندک، استثناهاي با برسانند ها دردشت خود مزارع به را زيرزميني هاي آب قنات نقب و  چاه

         .                   که  است اين پلنول استدلل جستند مي بهره آبياري شيوه دونوع اين از ايران عمده  شهرهاي                                  بردند،  ميان از را ها قنات و ها چاه از بسياري و کردند ويران را شهرها صحرانورد مهاجمان  گرچه

               .                 که  ايراني، فرهنگ هاي ريشه رو، همين از نشدند موفق ايران در آبياري نظام کامل انهدام به  اما .                     ماند  باقي خود وت ق به همچنان بود، کشاورزي برنظام مبني فرهنگي ل اصو

                            هرگز  درآن باران سالنه ريزش و است برخوردار مساعد هوايي و ازآب که آناطولي در  برعکس  از   200کمتر                           نه  و است تکي م باران آب به و است ديم کشاورزي ا عمدت کشاورزي نيست،  ميليمتر

                                  يا  خشک بهاري اگر و اند طبيعت آشتي و قهر خوش دست آن کشاورزان درنتيجه و قنات به  چندان   .                         سخن  به شوند مي تر درمانده ايران خوددرفلت نظائر از بيايد آنان سراغ به سخت  زمستاني                      ازهمتاي  آناطولي کشاورز گرچه است، طبيعت هوس خوش دست آناطولي در کشاورزي  ديگر،

                       .     از  پس ويژه به و تدريج، به آناطولي که هنگامي براين، افزون بهتردارد سرنوشتي درايران  خويش                          انجير  و انگور و زيتون چون سردرختي محصولت توليد شد، مديترانه حوزه جذب هلنيسم  دوران               .                     زندگي  شيوه و فرهنگ غلبه ترتيب، اين به کرد تضعيف خود نوبه به را لت غ کشت و شد تر  رايج

                            توان  کشاورزي در داري ريشه نت س نداشتن سبب به که سرزميني بر ترک مهاجم هاي  قبيله .               بود  تر آسان ديد نمي درخود پايداري و مقابله

                                  آن  جزئيات در را پلنول هوشمندانه و بديع نظريه حق بايد که چنان آن توانم نمي من گفتار  دراين                                 . فلت  در را ترکان لط تس برابر در مختلف واکنش دو توان مي مشکل معتقدم همه اين با کنم  ادا

                                      هاي  آب از جويي بهره و آبياري هاي شيوه و اقليمي عوامل به ا عمدت تي ح يا و تنها آناطولي و  ايران                       .     در  آنان، کشاورزي و آبياري نظام ويژه به ايرانيان، کشاورزي هاي شيوه داد نسبت زميني  زير         .             نه  خراسان، برخلف آذربايجان، اما داشت رواج نيز ايران وجنوبي مرکزي ونواحي  آذربايجان

                            رستاخيز  دوران در نه و داد نشان پايداري بيگانه وعناصر فرهنگي عوامل برابر در بايد  چنانکه   (   )                  شهرهاي  مردم ميلدي چهاردهم هجري هشتم درسده چنانکه شد، پويا و پيشگام ايران  فرهنگي

                     .           عده  گرفتن سکني نتيجه بيشتر را وضع اين هم اگر و بودند شده زبان ترک بيشتر آذربايجان  عمده                            اين  باز بدانيم، آذربايجان زاي علوفه و حاصلخيز سرزمين در مغولن توسط ترک ايلت از  زيادي

                              و  فرهنگي رستاخيز در اي عمده سهم ايران غربي شمال و مغرب مردم که است باقي  نکته                     .             در  آبياري شيوه ترين رايج قنات که اين با چنين هم نداشتند ايران دهم و نهم هاي سده  سياسي

                          سياسي  رستاخيز پرچمدار را خراسان که ديگري عوامل بود هم ايران جنوبي و مرکزي  ايالت                            ايفا  فارسي ادبيات شکوفائي درآغاز اي نقششايسته ايالت اين و نبود فراهم درآنها کرد  ايران

                                و.  سياست عرصه در مهم نقشي کرمان و فارس و آذربايجان که بود بعدي هاي دوران در  نکردند .                   بخشيدند  رونق را ايراني فرهنگ و گرفتند عهده به ايران ادب

                          زوال  يا يونانيان دست به هخامنشيان شکست يا تازيان يورش برابر در ساساني جامعه  فروپاشي                                نيز  را بعد به نوزدهم قرن از غربي فرهنگ افزون روز نيروي برابر در ايران فرهنگي سنن  شتابان

25

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

             .                   جامعه  ضعف هم که گفت بايد ناچار کرد توجيه درايران آبياري هاي شيوه به توسل با بتوان  مشکل                              رستاخيز  با که شکست اين از پس ايرانيان برداشتن سر هم و اعراب از وشکستش ساساني  ايران

 .                       است  يابي سبب و توضيح نيازمند همچنان دو هر شد شروع خراسان فرهنگي

                              مطلوب  نتيجه به را ما تواند مي مشکل مشابه، رويدادهاي از جدا رويدادها، گونه اين توضيح  اما                                  را  خود نتايج زدن محک به و مقايسه مجال مورد دو يکي به خود ساختن محدود با زيرا  برساند،                                   . بدهيم  قرار تر وسيع منظري در را ها پديده اين و بگستريم را خود ديد افق اگر ولي يافت  نخواهيم

 (                 )              درآنها  يابند مي مشابه توجيهي مشابه هاي پديده درآن که کلي نظام يک از مواردي عنوان به  و                                  و  قانوني و نظمي يافتن به را ما ذهني نياز که يابيم دست الگوئي به بتوانيم شايد کنيم،  نظر

.                     سازد  روشن را مشابه موارد ميان ارتباط و ورد برآ امور در منطقي

                                  نه  و پاشيده فرو نظامي شکستي از پس که است اي جامعه تنها ساساني جامعه نه بشر تاريخ  در                 .         کافي  اعتماد درخور هنگامي ما يابي سبب و توضيح است فرهنگي رستاخيز نمونه تنها  خراسان

                                اگر  تا بپرهيزيم، يکتا و منفرد وقايعي صورت به ايران حوادث در کردن نظر از که بود  خواهد                            ل  مث بلکه سازد، روشن را خراسان رستاخيز و شکست توالي تنها نه آورديم دست به  توضيحي

                        در  براينان مادها غلبه سپس و آشوريان از ها عيلمي نهائي شکست  612روشنگر  .  . ياتوالي  و م  ق           .             مطالعه  محتاج مشابه موارد آوردن درنظر اخيرنيزباشد جهاني دوجنگ از پس آلمان وقيام  شکست                                    طرح  به را ما تواند مي عمومي تاريخ مطالعه آيا که آيد مي پيش سؤال اين ا طبع و است،  تاريخ

                            نيز  ايران تاريخي رويدادهاي روشنگر که شود رهنمون وقايع توضيح در عامي الگوهاي و لي ک  هايباشد؟

      ها  فرهنگ فرسودن و زادن

                            مشابه  هاي پديده که بپذيريم بايد ناگزير بشمريم تاريخي رويدادهاي بر حاکم را ليت ع اصل  اگر                           .       بنگريم  گسترده منظري در بشر تاريخ به معني اين به توجه با اگر حال اند مشابه هاي لت ع  معلول

                                ميان  از استثناء يک با بشري پيشرفته فرهنگهاي همه که خوريم مي بر واقعيت اين به درنگ  بي                       .         يادي  جز مصر و سومر درخشان و کهن هاي فرهنگ از امروز، اند گرائيده سستي به يا  رفته

                     .     هيتي،  آشور، بابل، فرهنگ باستاني، مشهور هاي فرهنگ ديگر ميان از نمانده ها درخاطره  کمرنگ    ( )                مايا،  ميسنه، ، رت ک اقريطس باستان، سوريه باستان، آناطولي فينيقيه، اوگاريت، اورارتو،  عيلم،                                  و  هندي هاي فرهنگ چون ديگر، برخي در و اند؛ رفته و مرده همگي باستان روم و سلت،  آزتک،

 .                           نيست  خبري آنان گذشته شکوه و لقيت وخ ازپويندگي اند آورده دوام که اسلمي، و يوناني

                              است  بشري پيشرفته دن تم ترين جوان که است غرب کنوني فرهنگ و دن تم بردم نام که  استثنائي                              مي  ها فرهنگ برديگر و پوياست و کوشنده هنوز اشپنگلر ازوالد چون بدبيناني پيشگوئي رغم به  و

                 .                       ملک  را ها فرهنگ ديگر زوال و ظهور اگر آورد مي در خود نفوذ يا سلطه زير به را آنها و  تازد                                نفس  از سرانجام نيز غربي فرهنگ که رسيم مي محتوم نتيجه اين به ناگزير دهيم قرار خود  داوري

26

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                    زوال  و ضعف به محکوم رومي و يوناني و فنينقي و مصري و بابلي هاي فرهنگ چون و افتاد  خواهد                               . چهاردهم  قرن در شکوفائيش آغاز که غربي فرهنگ که کرد اشاره بايد نيز نکته اين به شد  خواهد

                         " "  مدت  اسلمي عربي فرهنگ که گذاشت باليدن به رو هنگامي نمود رخ ايتاليا رنسانس در  مسيحي                              فرهنگي  نهضت در ريشه که نيز اسلمي ايراني فرهنگ و بود افتاده انحطاط مسير در قبل  ها

                              ها  قرن که اسلمي دن تم اينک و نداشت فرسودگي و رکود دوران با چنداني فاصله داشت  خراسان                                  دن  تم به جاي کمکم رفت، مي شمار به تازنده و فائق دن تم اسپانيا و افريقا شمال و خاورميانه  در

                         .     مي  زاده روزي اي زنده موجود هر مانند نيز ها فرهنگ سخن، دريک سپرد مي غربي  نوخاسته                                    به  و رسد مي پايان به آنها نيروي سرانجام اما شوند، مي شکوفا و بالند مي زمان طول در  شوند،

                                  جوان  دن تم درسايه يا و روند مي ميان از وکارتاژ عيلم مثل يا آنگاه و افتند مي انحطاط  سراشيب                                کشورهاي  در که چنان دهند، مي ادامه خود فرسوده حيات و نور کم زندگي به لنگان لنگ  تري

 .                    " است" مشهود جنوبي آمريکاي بوميان و کانادا بوميان درميان و جنوبي

        انساني؟  عامل يا جغرافيائي عامل

                                به  نخست ها ديده ا طبع آنها، خصوصيات تفسير و توضيح و ها فرهنگ فرسايش و زايش بررسي  در           .               هر  فرهنگي هاي ويژگي بين پيوند شود مي معطوف آنها اقليمي و جغرافيائي واحوال  اوضاع

                            ديري  را اجتماعي علوم دانشمندان و شناسان مردم توجه آن جغرافياي و طبيعي محيط و  جامعه           .                       که  است اي نظريه جمله از است انجاميده گوناگون هاي نظريه ارائه به و کرده جلب خود به  است

   .                           نظريه  ديگر شمارد مي اساسي و قطعي عامل آن کيفيت و فرهنگ تکوين در را جغرافيائي  عامل                                  و  اصل عوامل ساير و طبيعت به واکنش در را آدمي رفتار و انساني عامل برعکس که است  اي

                       .       ويژه  به زندگي، نحوه و شيوه که کرد انکار بتوان مشکل البته داند مي جامعه  اساسخصوصيات .                       آرنولد  است آن محيط واقليمي جغرافيايي واحوال ازاوضاع ثر متأ فرهنگي، هر آغازين مراحل  در

                              را  دشواري از معتدلي د ح که داند مي برتر هاي فرهنگ وشکوفايي رشد رامساعد اقليمي بي  توين)"   "          ­ زرين  ميانگين را آن وي که دي ح باشد  golden meanدربرداشته    .   او)  اعتقاد به خواند  مي

                              صرف  يکسره مردم کوشش که باشد دشوار چنان نبايد آن با مبارزه يا و طبيعت از  استفاده                 (     )      اندک  با روزمره زندگي که آسان چنان نه و قطبي نواحي مانند شود نخستين نيازهاي  برآوردن

                       .(     )    در  تسه يانگ رود مسير و يونان و النهرين بين وي ل مث آمازون سواحل مانند گردد ميسر  تلشي                                مي  اند داشته بهره زرين ميانگين از بشري فرهنگ رشد براي که هايي سرزمين زمره در را  چين

) "   "          فرهنگي.  محيط هواداران نظريه براساس چنين هم  Kulturkreisشمارد فرهنگ)   عناصراصلي)                     اروپا  ومشرق آسيا مغرب هاي دشت در آغاز در اروپايي و  Eurasian steppesهند   و)  گرفت  نشأت

                                      به  تدريج به که گرديد گردي صحرا و کوچ بر مبتني زندگي از اي شيوه اساس و پذيرفت رنگ آن  از .                             تأثير  شد مرسوم قاره دراين شهرنشيني از پيش هاي دوره در و کرد سرايت اروپا نقاط  ساير

         .                       در  اسکيموها زندگي شيوه ل مث ديد توان مي آساني به نيز ديگر نقاط برخي در را زيست  محيط .                               همچنين  داد توضيح توان مي آنها طبيعي محيط با را افريقا قلب در ها بوشمن و قطبي  نواحي

.                               دارد  اساسي تفاوتي گذرد مي مغولستان يا بت ت در آنچه با ا طبع اژه درياي سواحل در زندگي

27

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                    تابعي  آنکه از بيش تکاملش و رشد گرفت ريشه فرهنگي که آن از پس که گفت بايد همه اين  با         .                         اثر  باره در واقع، در است آن مردم هاي ويژگي و رفتار و تلش از متأثر باشد جغرافيائي  ازعوامل

                                انساني  عامل خصوصيات به کافي توجه از من گمان به و اند گرفته گزاف راه اغلب طبيعي  عوامل                           . و  پريکلس دوران از يونان جغرافيائي محيط و طبيعت که کنيم توجه است کافي اند  بازمانده                              تاکنون  بود، خود اعتلي اوج در يونان فرهنگ که هنگامي يعني ازميلد، پيش پنجم سده در  فيدياس

                        شباهت  خاورميانه کنوني جوامع فرهنگ به امروز يونان جامعه فرهنگ اما است، نيافته  تغييري                 .             نشان  را انساني عامل اصالت که ديگري مشهود نکته کشور آن باستاني فرهنگ به تا دارد  بيشتري                                    در  اند آمده بار به مختلف جغرافيائي هاي اقليم در آنکه با ها فرهنگ برخي که است اين دهد  مي

                        امريکاي  کشورهاي از بسياري فرهنگ ميان که شباهتي مثل همسانند، يکديگر با وجوه  بسياري           .                   هاي  تفاوت گاه ديگر سوي از بينيم مي قفقاز و سيسيل جزيره و پرتغال و وخاورميانه  لتين

                        که  مانندتفاوتي کنيم، مي مشاهده اند داشته واحدي جغرافيائي محيط که دوقوم ميان  فاحشي .                             به  شود مي ديده سرزمين اين کنوني دن تم و شمالي امريکاي بوميان زندگي شيوه و فرهنگ  ميان

                              عواملي  جستجوي به ها فرهنگ ميان شباهت يا اختلف دلئل به بردن پي براي بايد ترتيب،  اين .     برآمد  جغرافيائي عوامل غيراز

                                بادي  در مصر، يا يونان مردم امروزي و باستاني فرهنگ ميان ل مث اختلف، دلئل به بردن پي  براي   .                               چون  اما آيد مي ذهن به تازه کيشي به دادن تن يا بيگانگان هجوم جمله از گوناگوني عوامل  امر

                                  باليدن  مانع يا و کند نمي نابود را بومي فرهنگ هميشه بيگانه هجوم که شود مي آشکار بنگريم  نيک     ­                          ­   ممکن  تي ح بلکه باشد نرفته ميان از يکسره بومي فرهنگ توان و توش اگر ويژه به شود نمي  آن

     .                         معاصر،  دنياي در شود برتر مراحل سوي به اي جامعه حرکت در تازه عاملي بيگانه هجوم  است                                  پيروزي  به و برکشيدند سر جهاني دوم جنگ در خود کامل شکست هاي ويرانه از که ژاپن و  آلمان

   .                           ديگر  نمونه اند تهاجم مثبت تأثير امکان بارز هاي نمونه يافتند، دست اقتصادي و صنعتي تازه  هاي               .           انحطاط  سراشيب به اي جامعه که هنگامي اما است ساماني دوران در خراسان فرهنگي  بالندگي

                                گونه  همان افزايد، مي زوالش شتاب بر خارجي هجوم داد، دست از يکسره را خويش توان يا  افتاد                                  را  اتروريا دن تم روميان و انداخت نيرو از را بل با کورش و کرد، متلشي را عيلم بانيپال آشور  که

                                دگرگون  را سوريه و مصر هويت تازيان و نورديدند درهم را روم دن تم ها گت و نمودند  مضمحل.                               نمودند  محو را جنوبي و مرکزي امريکاي بومي هاي دن تم ها پرتغالي و ها اسپانيائي و کردند

                              انحطاط  به ا لزوم تغييري چنين که نيست دست در دليلي نيز تازه کيشي پذيرفتن يا تحميل  درمورد                         .     موجب  اغلب آئين و کيش تغيير که رسد مي نظر به چنين برعکس، بينجامد فرهنگي زوال  و

                     .     شدن  يهودي ختن، سکاهاي شدن بودائي پرست، بت تازيان آوردن اسلم شود مي تازه  تحرکي         .                     سوي  به مسيحيت گسترش اگر شمرد توان مي آن ازموارد را ارامنه شدن مسيحي و خزر  ترکان

                                  نيروي  زمان درين که آورد خاطر به بايد آورد، اروپا به خود با را وسطا قرون تاريک دوران  غرب                              مورخ  گيبون که بطوري و بود گرفته نقصان خود ها آن نشين سلت متصرفات و روميان  دروني

 . )              م  کنستانتين که هنگامي است شده يادآور نيز  337انگليسي           تا)  کوشيد و گرويد کيشمسيحي  به                                  بايد  و بود، رسيده انحطاط مرحله به خود رومي فرهنگ بپيوندد، هم به را روم دولت و مسيحي  دين

28

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

.                 نبودند  فرهنگي جنبش آماده هنوز هم ژرمني اقوام که گفت

                              بين  در فرهنگي فتور و ضعف عامل که بپرسيم و بازگرديم نخستين پرسش به اگر هرحال  به                                            را  سلت و آزتک و اينکا ماياو و هند و چين فرهنگ و بود چه ايران و روم و يونان و مصر و  النهرين                              يافت  درخواهيم شگفتي به ساخت، مهاجم و جوانتر هاي فرهنگ طعمه و انداخت نيرو از عاملي  چه

           .                 سالخوردگي  عامل جز عامل اين و است مادورمانده ازنظر پاسخ که است سادگي دت ش از  کهنيست. 

         : ها  فرهنگ محدود عمر اول اصل

                              نمي  بالندگي اوج در پيوسته فرهنگي هيچ که نيست گريز نتيجه ازين بپذيريم، را تاريخ راهنمايي  اگر                                شباب،.  دوران از آن طي در که دارند محدود عمري زنده، موجودات همه مانند نيز، ها فرهنگ  ماند

                                به  سرانجام و رسند مي شکفتگي و ميانسالي دوران به است، قرين خروشنده نيروئي و شور با  که                                ا  عموم خود سپس و گذارند وامي تازه فرهنگي به را خويش جاي و پيمايند مي انحطاط راه  تدريج

       .                               جوامع  فرهنگ تنها نه شوند مي مستحيل آن در يا و آيند درمي تازه دن تم از تابعي و پيرو صورت  به                                      دوران  از عبور با و سپرند مي کهنسالي و پيري راه نيز نهادها و ها سلسله و ها دولت بلکه  بشري،         .                       بارزي  گواه النهرين بين تاريخ کاهند مي درون از و شوند مي فرتوت رکود و بالندگي و  نيرومندي

                     . پارسيان،  بابليان، آشوريان، کاسيان، ديان، اک سومريان، هاي سلسله و ها فرهنگ دعاست م  براين                          مسلط  طه خ براين اي دوره نوبت به هريک ها عثماني و اعراب ساسانيان، اشکانيان،  سلوکيان،

                                    به  منزل آخر و نداشتند اي روزه پنج نوبت جز و نبودند مدت ابد هيچيک اما راندند؛ حکم و  شدند. پرداختند  ديگري

                          نواحي  ديگر بر نگاهي با است بشري جوامع فروماندگي در اساسي عامل سالخوردگي که  اين                           .       ظهور  ايتاليا و يونان در که را هائي فرهنگ توان مي نمونه عنوان به شود مي تر روشن  جهان

)                         .     پايتخت  ميسنه فرهنگ کرت، در مينوآ فرهنگ از ترتيب به توان مي دريونان آورد نظر در  کردند.                           شدند)  بارور ازديگري پس يکي که برد نام يونان کلسيک فرهنگ سپس و درپلوپونز  آگاممنون                            مي  ياد رنسانس فرهنگ سپس و رومي فرهنگ و اتروريا در اتروسک فرهنگ از ايتاليا  درسرزمين                                 . زوال  راه سرانجام و رسيدند باروري و بلوغ مرحله به شدند، زاده ها دن تم اين از هريک کرد  توان

 .                   پوياست  غربي دن تم صورت به هنوز که رنسانس دن تم مگر گرفتند،

                                    روند  مي ازميان و افتند مي نيرو از زود يا دير اي زنده موجود نيزچون جوامع که اصل اين  البته      )               .     هجري،  هشتم قرن خلدون ابن جمله از تاريخ ازفلسفه برخي نيست اي تازه ­1333اصل

1406)        ويکو.) باتيستا جان ، (1665­1744م     اشپنگلر) ازوالد ،1880­1936) ­1889وآرنولدتوينبي) 1975 "   "           .                   تاريخ)  ادواري نظريه به که نيز آناني همه اند کرده اشاره ها جامعه و ها دن تم سير  به

           .             مستتر  نظريه اين صاحبان دراعتقاد آنچه شوند مي شمرده اصل اين ازمعتقدان ا تلويح  معتقدند                                  از  اي قاعده و الگوئي به توان مي بشري گذشته مطالعه و تاريخ در پژوهش با که اينست  است

29

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                              به  اکه ر منفرد رويدادهاي شناختن و فهميدن خود نوبه به که يافت دست تاريخي حوادث  بروز .                     سازد  مي ممکن نمايند مي نامفهوم و ارتباط بي و غيرعادي ظاهر

      گيبون،  مشهور اثر  عنوان       روم  اميراطوري سقوط و انحطاط  تاريخ     ادواري  نظريه بر خود ،  » :                         امريکا  برامريکائيان وايلد اسکار ومعروف طنزآميز طعنه که گونه همان کند، مي دللت ها دن  تم «.                             اما  باشد گذشته مياني مراحل از که آن بي است رسيده انحطاط مرحله به توحش مرحله  از

                            و  پيدايش که است خلدون ابن هجري هشتم سده نامي مورخ همان قدرت ادواري نظريه  واضع               .                 هاي  جامعه در قدرت منشاء وي نظر به است بررسيده تفصيل به را ها سلسله هاو دولت  زوال

                       "  "        رئيس  از و يکديگر از استوار پشتيباني و همبستگي آن و ناميده يت عصب او که است چيزي  بشري                                و  ماد دولت تشکيل منشاء ايران در و شود مي ديده قبايل در که همبستگي مثل است،  گروه

                                جامعه  در و گرديد ديگر هاي سلسله برخي و قاجار و صفوي و سلجوقي و اشکاني و  هخامنشي             .               يا  خانداني که را مراحلي خلدون ابن است شده آن جانشين حزبي يت عصب اکنون غربي  هاي

                                اقوام  مخصوص که آزمائي، وجنگ خشونت و خامي از تواند ومي يابد مي دست قدرت به که  قومي                                صنعت  و حرفه به توجه و برسد دن تم و سازندگي مرحله به و بگذرد است، صحراگرد يا  بدوي

                   .           ملزمه  ثروت کسب و اقتصادي پيشرفت با که اخير مرحله گذراند مي ازنظر ا دقيق کند پيدا  ودانش                              و  انجامد مي زيردستان مصالح از غفلت و جوئي عشرت و حاکم طبقه تنآسائي به سرانجام  دارد     ( )                      و  سوئي، از يت عصب اجتماعي همبستگي ملط شدن سست به خلدون ابن اعتقاد به وضع  اين

                            مي  منتهي ديگر، سوي از معاندان، و مخالفان سرکوب براي خشونت و زور به حاکمان  توسل                                    که  اي تازه سلسله و دولت سرانجام و دهد مي دست از را خود باطني جوهر و پايه قدرت  شود؛

.                            " شود" مي است باخته را خود مايه درون که قدرتي جانشين است مند بهره يت عصب  ازميان 15از                          فروپاشي  و فرسودگي آمدهاي پي و عوارض توينبي آرنولد از بهتر کسي شايد معاصر  مورخان

.           باشد  نکرده تشريح و بررسي را  16جوامع

                                و  مطرح که هاست قرن نهادها و ها فرهنگ شدن فرسوده نظريه گرچه که است اين آور  شگفت                            مي  آنان از که انتظاري و امروزي سالخورده جوامع احوال درباره بحث هنگام باز شده،  معلوم           .                 و  هرعاملي از هائي بحث درچنين آيد مي ميان به آنها ني س ازمرحله کمترسخن داشت  توان

                              و  موروثي عوامل و نژادي ترکيب و آموزشي وضع تا گرفته جغرافيائي و اقليمي اوضاع از  سببي،                            عاملي  جز رود مي سخن استعماري هاي توطئه و مطامع و تاريخي ناسازگار رويدادهاي تا  ژنتيک       .        :             در  هانتينگتون ساموئل حتي فرهنگي عمر طول عامل است تر اساسي و ثرتر مؤ همه از  که                       "     "      بحث  اخير هاي سال در که ملل، ميان آينده هاي کشمکش و ها دن تم نبرد باره در خود  نظريه

     .                         او  اعتقاد به است نداده نشان توجهي ها دن تم عمر مسئله به است، برانگيخته را پرشوري  هاي                              جماهير  تحاد ا ميان روياروئي در پيش چندي تا که اقتصادي و سياسي د مانن مذهب هاي مرام  نبرد

                                    آينده  هاي دهه در و پس، اين از و رسيده پايان به حال بود، منعکس ناتو عضو کشورهاي و  شوروي           .                     در  اصلي تضاد او گمان به د بو خواهد فرهنگي بلکه اقتصادي و سياسي نه ستيز و اختلف  ريشه

                        ناسازگار  و متفاوت هايي دن تم که کشيد خواهد زبانه کشورهايي ميان جهاني سياست  عرصه«.                       »      گرفت.  خواهد شکل ها دن تم ميان شکاف امتداد در آينده نبردهاي جبهه او گفته به  17دارند

30

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                        لتيني،  امريکاي هندي، اسلمي، چيني، غربي، گوناگون هاي دن تم به نظريه اين در  هانتينگتون .                           به  دارند يکسان تواني و برابر عمري همه گوئي که نگريسته چنان افريقائي و ارتدوکس  مسيحي

         .                         هم  اگر آينده سده نبردهاي است کرده غفلت اساسي اي نکته به توجه از او مورد دراين من  اعتقاد                                    بود  خواهد ملل از هائي دسته ميان بلکه بود، نخواهد قوه هم هاي گروه ميان گويد مي او که  چنان

                 .           ميانگين  نگارنده گمان به را احتمالي نبردهاي اين نتيجه است متفاوت آنها فرهنگي عمر طول  که .           کرد  خواهد تعيين متخاصم هاي لت م عمر

                                خود  اجتماعي و سياسي توان يا فرهنگي برتر مرحله به ديگران از پيشتر که جوامعي کلي، طور  به      )                            ته  الب سخن اين هرچند اند گذاشته انحطاط به رو و افتاده نفس از نيز ديگران از زودتر اند  رسيده

         .(                 جامعه  توان مي نمونه، براي است برابر گوناگون جوامع عمرفرهنگي که نيست معنا اين  به                                در  شناسد، مي تاريخ که متمدني جامعه ترين کهن و مستقل سياسي واحد يک عنوان به را،  سومر

       . حدود  از سومر آورد  5000نظر      .             ساميان  يافتن قدرت با بود کرده آغاز را نشيني ده ازميلد  پيش                  در  را النهرين بين همه سارگن پيشوائي به که کدي  2340ا          .  . عمر  درآوردند خود سيطره زير به م  ق

                                آن  مقاومت گوتي و عموري اقوام کوتاهي حيات تجديد از پس و رسيد پايان به ل عم سومر  سياسي                در  سومري جامعه سرانجام و شکستند هم در  1950را          .  . تلش  سال دوهزار حدود از پس م  ق

                                سومر  فاتحان فرهنگ در ها قرن آن پيشتاز دن تم هرچند افتاد، توان و تاب از سياسي و  فرهنگي                                  تا  بودند انداخته بر را يونان دولت که روميان دن تم دل در نيز يونان دن تم که چنان داشت، لي  تج

                              دن  تم و ايراني دن تم که همانطور و ماند، پاينده وسطي قرون آغاز و ژرمني اقوام رسيدن  فرا               (               ادامه ( خود حيات به اسلمي دن تم بطن در سرياني ناقلن و مترجمان وسيله به يکي اين  هلني

دادند. 

                              آشورباني  درحمله ميلد از پيش هفتم سده در بود نمانده برايش تواني ديگر که هنگامي نيز  عيلم       .                         در  کورش که هنگامي گرديد پارس قوم منقاد که نپائيد ديري و برنخاست ديگر و شد ويران  پال

539                                   .  . و  بود افتاده توان از باروري ها قرن از پس نيز النهرين بين سامي جامعه شد بابل وارد م  ق                              جذب  نيز سرانجام و نکرد راست کمر سياسي مستقل و مشخص واحد يک عنوان به هرگز  ديگر

                   .             که  هنگامي زيرا گذشت، ماجرا همين نيز مصر سر بر خودگرفت به تازي يت هو و شد عرب  جامعه  درسال   525ايرانيان      .                       پسمصر  آن از نبود بيش فرسوده اي جامعه شدند چيره آن بر ميلد از  پيش

                                  که  دوراني از پس و نيافت دست بود اش ديرينه درخشان دن تم خور در که اعتليي به هرگز  نيز     .                       سقوط  و شکست پذيرفت تازي يت هو و آورد اسلم کردند پيروز برآن را هلني فرهنگ  بطالسه

                              آن  از بيش نيز اسپانيائي مهاجمان مشتي دست به جنوبي و مرکزي امريکاي در بومي هاي  دولت                                فتور  و جوامع اين افتادن رمق از نتيجه باشد تفنگ و اسب معدودي از مهاجمان استفاده نتيجه  که

" "                           .   دول  اند نوبت به ل او باشدکه شده روشن قاعده اين اميدوارم ها مثال ازين بود آنان  فرهنگي.                                 گويند  مي بدرود نيز زودتر اند رسيده زودتر که آنان ا عموم که اين ديگر و سراي سپنج اندرين

                                فرهنگي  و اجتماعي و سياسي مستمر تلش که نکند کفايت نکته اين اثبات براي ها نمونه اين  اگر                                فتور  به را آنان و سايد رامي پيشرو جوامع ذهني توان و لقه خ نيروي سرانجام چندي از  پس

31

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                          عهده  از ديگري مثال عنوان به خاورميانه معاصر هاي جامعه بررسي شايد کشاند، مي  سالخوردگي                               .   از  جوامع اين که است آن خورد مي چشم به بررسي دراين که اي نکته نخستين برآيد مقصود  اين     (               )            و  آناطولي و است خاورميانه به لق متع فرهنگي نظر از که مصر و النهرين بين جوامع جمله  آن                   .           که  کهنسال جوامع اين از يک هيچ که نباشد کي شايدش اند کهنسال کمابيش همه ايران و  سوريه

                              دوباره  را خود اند نتوانسته اند بوده بارور هاي فرهنگ و درخشان هاي دن تم صاحب درگذشته  همه         .                 انکارها  همه با اينان امروز برسانند ديرينه اقتصادي خودکفائي حتي و فرهنگي لقيت خ سطح  به

               .                 تازه  جان اسلم و اعراب پيش، سده پانزده اند غربي چيره و پويا فرهنگ نيازمند خويش بقاي  براي                 .             طبيعي  مسيري خود تاريخ طي در که اسلمي، جامعه دميدند ميانه خاور هاي جامعه کالبد در  اي  )                          هشتم  قرن هجري دوم سده در عباسيان حکومت آغاز و امويان خلفت دوران در است،  پيموده

    )                          يازدهم)  و دهم پنجم و چهارم هاي سده در يافت؛ دست سياسي اقتدار حد بالترين به  ميلدي                                      به)  انديشه و دانش زمينه در سينا ابن و بيروني و قتيبه ابن و رازي و فارابي و خوارزمي با  ميلدي

رسيد   18اوج              (   )              سده  در هنر عرصه در و حافظ، با ميلدي چهاردهم هشتم قرن در ادب پهنه در  و             .              (   در ( را، خاورميانه امروز اوضاع اگر حال يافت ارتقاء درجه برترين به بهزاد، با ميلدي پانزدهم  نهم

                                ضعف  در بايد را سبب يابيم، نمي بخش اميد و آفرين غرور چندان آن، درخشان سابقه با  مقايسه                                  آن  نه و شده خاورميانه جوامع عارض عمر طول با که بدانيم اي لقه خ قواي رکود و دروني  نيروي

                                    هاي  دسيسه و ها توطئه در يا و اسلم کيش به گرويدن در اند برده گمان منتقدان برخي که  چنان                               . انداختن  و ملي و فردي هاي مسئوليت از فرار در که را شرقي قادان ن برخي سخن غربيان  پنهاني

                       " "      و  پيشرفت مانع غرب توطئه که اند شده دعي وم اند يافته تخصص ديگري گردن به تقصيري  هر           .                 نشده  فرسوده خود جوامع اين اگر گرفت دي ج توان نمي شده خاورميانه هاي جامعه رکود  موجب             .                   و  واهي شکوه اين از تر ناموجه ديدند نمي شکست استعماري دول و غرب با برخورد در  بودند

                      کتاب  انتشار با ايام اين که ديگرياست اساس بي اما فريبنده )Orientalismسخن   شناسي (  شرق                                گردن  رابه تقصيري هيچ که است داده گراياني لت م دست به اي حربه و يافته رواج سعيد  ادوارد

                         " "   که  هائي وکوتاهي ها ماندگي وعقب مصائب همه مسئول باشد غرب که را ديگري و گيرند  نمي                     .       که  است غربي شناسان شرق م جر همه اين آنان، ديد در شمارند مي است سالخوردگي  محصول                                  آنگاه  و اند کوشيده آنان ومذاهب ها وزبان شرقي ملل سابقه و احوال از آگاهي در خود تحقيقات  با

             .                   مردم  که است قرن يک از بيش اند کرده ملل ازين برداري بهره و تضعيف وسيله خودرا  علم                                امااين  اند، مشغول غربي علم نيز و ها زبان و جغرافيا و تاريخ فراگرفتن به مدارس در  خاورميانه

 .                       است  نشده خاورميانه هاي جامعه براي تفوقي موجب به ازغرب آگاهي و علم

                                  گذشت،  که را اي نظريه نيز اروپا و آفريقا در فرهنگ و دن تم تاريخ بلکه خاورميانه، احوال تنها  نه           .             پيشوائي  به شناسان ازباستان گروهي بنابرنظريه کند مي تائيد باشد، لزم ديگري هاي  اگرمثال

  مشهور  شناس  L. S. B. Leakey (1903­1973باستان         در.)  الدوواي دره باستاني آثار کاشف  م          است،  يافته عام قبول امروز که  19تانزانيا                   و  ابزار ساختن که دن، تم درراه را ها گام نخستين  بشر

)     .                       اسفرزا  کاويلي است برداشته افريقا در بود، سنگ و چوب و استخوان از ساده ­CavilliاشياءSforza    درکتاب)  )History and Geography of Human Genesنيز         بشر ( ژن جغرافياي و  تاريخ

   .                         اين  اگر است بوده انساني جامعه نخستين زادگاه افريقا که کند مي استدلل ليکي نظريه  درتأييد

32

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

               (             )    لقه  خ نيروي و تلشسازنده برابر در بايد نيست دردست آن د ر بر دليلي و بپذيريم را  نظريه                            را  راه خود اختراعات با که آوريم فرود سرتحسين جهان، انساني جامعه ترين کهن اين  افريقائيان،

.                             کردند  خود وامدار را بشري اجتماعات و گشودند انساني هاي جامعه ساير ترقي و پيشرفت براي

     ­         ­                دست  به را ها فرهنگ ني س اعتبار نظريه نظريه اين درستي دلئل بارزترين که اروپاست شايد  اما      ­                     . دوران  چيره دن تم که دنغرب عناصرتم تواناترين که ديد توان مي گذرا مروري در تي ح دهد  مي

                                اين­  ديگر ساکنان از ديرتر که اروپا مردم از گروه آن يعني اند، دن تم اين عناصر جوانترين  ماست                   .         فرهنگيشان  سن ترتيب به جديدتر هاي دوران در اروپا مردم شدند فعال دن تم اين درعرصه  قاره

                                با  کمابيش که ها ژرمن و ها ايتاليک ها، سلت از اند عبارت دن تم درصحنه شدنشان عال ف  يعني ( )                            برابر  نورديک شمالي و اي مديترانه آلپي، به آنها تقسيم يعني اروپا، مردم از ديگري بندي  طبقه

 . افتد  مي

   .                             اينرو  از نيست يکسان آنها ترکيب اما اند، مختلف هاي ليه از اي آميزه اروپا نواحي بيشتر  مردم .                           چون  نيستند يکسان اجتماعي هاي واکنش و آفرينندگي و باطني نيروي در و دارند متفاوت  رفتاري

­               ­                دانمارک  و پرتغال مردم ميان رفتار تفاوت ل مث رفتار تفاوت اين که بينيم مي کنيم دقت  درست                                        داشته  دربر جوانتر هاي ليه و تر کهن هاي ليه از د ح چه تا يک هر که است اين به بسته  بيشتر

                                سازنده.  و کوشاتر جامعه آن مردم باشد بيشتر کهن هاي ليه به جوان هاي ليه نسبت هرچه  باشد                                که.  کشور، اين شمالي نواحي ساکنان با را ايتاليا جنوب و سيسيل مردم توان مي نمونه، براي  ترند

                                اقتصادي  و صنعتي امور بيشتر و اند بوده ژرمني قبايل يعني تر جوان قبائل هجوم معرض در  بيشتر                   .           از  جمعيتش از بزرگي بخش که ايرلند، بين مشابهي تفاوت کرد مقايسه دارند دست در را  ايتاليا

           ( )                  مي  رومي و سلتي عنصر بر نورديک شمالي عنصر آن در که وانگلستان اند، سلت مردم  تبار                       .   درشمال  کاتالونيا و پرتغال ميان يا آلمان، و اطريش ميان مقايسه در است محسوس  چربد،

                                چشم  به تفاوتي چنين باز گرفتند سکني درآن ژرمني نفس تازه قبايل از بيشتري عده که نيز  اسپانيا                           . قوي  اطريش مثل درآن سلتي ليه که آلمان، درجنوب باواريا مردم ميان تفاوت تي ح خورد  مي

.                           داد  توضيح اساس براين توان مي را آلمان شمال در راين صنعتي ناحيه با است،

                              کم  يعني است، بيشتر نيشان س ميانگين که جوامعي غالب مذهب که شويم مي متوجه باز اروپا  در                                  چون  خطائي از بري و معصوم مرجع و ولي که است کاتوليک مذهب ايرلند، و جنوبي اروپاي بيش  و

                                          مؤمنان  کليسا دستگاه بر تکيه و او بر کل تو با و اوست با ناروا و روا و شر و خير تصميم دارد؛  پاپ.                               دلخوش  کليسا بارگاه شکوه به و اند فارغ فردي هاي تصميم اخذ لزوم و انديشه خارخار  از

                            ندارد  تکائي ا و تقليد مرجع که است پروتستان مذاهب از يکي غالب مذهب اروپا درشمال  برعکس،                                      کليسا  برق و زرق و ظواهر به و دارند باور کمتر خدا و خلق ميان واسطه به ا عموم آن مؤمنان  و                                دريابند؛  آنرا تامعني باشد آنها رايج زبان به مذهبي وادعيه ها آئين که مصرند و نيستند پايبند  چندان

                                قسمتي  تخصيص و گناه بخشودن و اعتراف طلب در را ها کشيش و معتقدند کمتري هاي ديس ق  به.             دانند  نمي مجاز خود به خداوند اختيارات از

33

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                  موسيقي  و شعر اهل بيشتر ايرلند و اروپا جنوبي هاي جامعه که شويم مي متوجه باز دقتي اندک  با                                  آئين  و دهند مي نشان داري کمترخود شادي و غم درابراز و اند احساس اهل و سرخوشي دلداده  و

   .                             مي  ا طبع دارد بسزا رواجي آنان ميان مذهبي هاي عزاداري و ها جشن و عروسي و سوگواري  هاي                                  يا  و فردي مصالح برابر در جامعه مصالح مراعات در تفاوت قبيل از نيز ديگري هاي تفاوت به  توان

                                اشاره  مجرمين با رفتار و فرزندان تربيت شيوه و مدني هاي نهاد تشکيل و شناسي وقت و  دقت                                  بيشتر.  رفتار و زندگي شيوه در باشند تر کهن جوامع اين مردم هرچه که بينيم مي حقيقت در  کرد               .                 مردم  از اي ليه که رت ک جزيره در اند جنوبي و مرکزي امريکاي مردم و خاورميانه مردم  شبيه     .                       ايرلند  ميان مقايسه اروپاست ديگر نقاط از تر رنگ پر خصوصيات ازين برخي دارد کهن  بسيار

.         است  آموزنده نيز جنوبي و شمالي

                            تدريجي  انحطاط سپس و رکود و فرسودگي شود، مي مشاهده آدمي افراد درمورد که گونه  همان.                                 دانست  ها آن عمر طول از تابعي بايد را ها فرهنگ و ها لت م ها، دولت ها،  20سلسله جاي   بنابراين

                            فرهنگي،  تلش و سياسي کوشش سال پانصد هزارو ل اق از پس ايراني جامعه اگر نيست  شگفتي                                  شد،  آغاز سرزمين اين تر کهن مردمان بر آنها غلبه و ايران به آريائي اقوام آمدن از پس  که

                              نيافته  درخود را نومسلمان تازيان خيزنده موج برابر در مقاومت توان و تاب و باشد شده  فرسوده                              و.  مادي هاي سلسله يعني مقتدر، سلسله پنج ل اق تشکيل به ايرانيان سال پانصد هزارو درين  باشد

)                       پارسي  سلسله کوچکترمثل سلسله چند و کوشاني و ساساني و اشکاني و . 350هخامنشي تا. م ق

334                            کيش)  آنکه تر مهم و شدند، کامياب هند شمال و درمشرق سکائي هاي خاندان و  ميلدي                              قرن  که آوردند جهان به زردشتي کيش جامه در عبادي هاي آئين و اخلقي براصول مشتمل  جامعي

                            اجتماعي  روابط ضابطه و تربيتي اصول و قضائي قوانين پايه و معنوي حيات استوار ستون  ها                               . اقوام  با نبرد و آن مرزهاي از دفاع و پهناور کشوري اداره در مستمر کوشش اين بود  ايرانيان

                              گرايش  منع و مذهبي هاي بدعت و داخلي دعيان م با ومبارزه متصرفات حفظ در مجاهدت و  مهاجم                                ناتواني  و کندي به زمان طول در که است دروني نيروئي صرف مستلزم ا طبع بيگانه هاي کيش  به

. گرايد  مي

     : موقت  هاي فرسودگي دوم اصل

                              ساساني  دولت سقوط موجب ميلدي هفتم سده در که ضعفي و سستي آيا که اينست پرسش  حال                                و  اسکندر از ايرانيان شکست مثل بود، پذير علج و گذرا فتوري شد زردشتي کيش قدرت زوال  و

                            روياروئي  در مصر و بابل سقوط چون پايداري ماندگي و ناتواني يا و هخامنشي، دولت  فروپاشيدن                        اسپانيولي؟  مهاجمان دست به مايا و اينکا جوامع پريشيدگي و ايران سپاهيان با

       .                       شد  اشاره که همانگونه کرد جستجو اعراب با مصاف آمد پي در بايد را پرسش اين  پاسخ                            نخستيني  آشفتگي و دهشت که هنگامي و نپائيد دير تازيان تهاجم از پس ايراني جامعه  فروماندگي

                              سر  شکست خاکستر درون از سمندر چون ايران رفت ميان از بود شده حاصل شکست از  که       .                     سياسي  و فرهنگي رستاخيز زد رقم خويش براي تازه يتي هو اسلمي نوپاي جهان در و  برآورد

34

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                          ومين  د بناي سنگ زيرا برداشت در اساسي آمدهايي پي اسلم جهان براي گذشت چنانکه  ايران،                   "   "        در  را اسلم عالم و آورد فراهم را دن تم اين ايراني دوران يعني اسلمي، دن تم شکوفائي  دوران

 .                              "   رهانيد " فرهنگي فتور و رکود ادامه خطر از و بخشيد تازه حياتي و نيروئي آن عربي دوران پايان

                                  و  شد گفته تازيان و يونانيان از شکست از پس ايران دد مج کردن قدعلم و برخاستن باره در  آنچه                                روشن  را ها فرهنگ زوال و بقا نظريه از دومي اصل دارد مصداق نيز مغولن از شکست  درمورد

                                  رسيدن  پايان به نشان و نهائي و لي ک ضعف دليل شکستي و فروپاشي هر اينکه آن و سازد،  مي                         .     نتيجه  که دهد مي روي هائي شکست گاه لتي م هر زندگي در بلکه نيست جامعه پويندگي  نيروي

                                  است  گذرنده ولي است، ديني حيات يا حکومت از اي نحوه يا اي سلسله يا دولتي فتور و  خستگي                                فرسوده  آن دشواري و راه طول از که رهنوردي مانند دتي، م از پس جامعه بلکه نيست، پايدار  و

                                      به  بدرکردن تن از خستگي و استراحت مدتي از پس و گيرد مي نفس و نشيند مي زمين به و  شده                                      مي  ادامه خود مسير به افتد، مي راه به باز است باقي او در جواني نيروي هنوز چون و ميخيزد  پا

.(           پيشين ( فرسودگي از اثري با هرچند دهد

                                آن  کار رونق و آئيني يا اي سلسله يا دولتي برخاستن يعني پيوستگي، وباز فروپاشي توالي گونه  اين                                    و  داخلي طغيان آنگاه و مردم، حال از غفلت و فساد و پروري تن رواج سپس و قلمروش، آبادي  و

                                  در  يابند، مي مناسب تازه دولتي تشکيل و غلبه و هجوم براي را موقع که مجاور اقوام حمله  يا             .             برشمال  هخامنشيان استيلي از پس درهند، ل مث شود مي ديده ها جامعه بيشتر طولني  زندگي                          مائوريا  سلسله گذار بنيان گوپتا چاندرا برآن، اسکندر غلبه سپس و سرزمين اين  Mauryaغربي

(172­225                              (.  . آشوکا  اش نواده پادشاهي در که کرد آغاز هند تاريخ در را درخشاني بسيار دوره ، م  ق                           .   آسياي  اقوام هجوم خوش دست قرن دو نزديک هند خاندان، اين سقوط از پس رسيد اوج  به)                              گوتيا  خاندان آنکه تا بود آنان ومغلوب ها کوشاني و ها اشکاني و سکاها مثل .)325­550مرکزي  ،  م

                            حکومت  ايام در ديگري درخشان و شکوفا دوره و برخاست بودند، ساسانيان معاصر آن شاهان  که(        )                              نجوم  و دررياضيات بويژه علمي و فلسفي و ادبي و هنري مهم آثار به که آمد پيش هند براي  آنان

                                  سستي  دچار گوتيا خاندان آنکه از پس باز و رود، مي بشمار هند دن تم زرين عصر و است  ممتاز                                قرن  اول نيمه در توانست جامعه اين شدند، مستولي هند شمال عمده قسمت بر ها هون و  شد

 .               نمايد  تجديد را فرهنگي رونق از اي دوره هفتم

                                    رفتن  تحليل با را تاريخ نشيب و فراز و نيستند نهائي ها شکست همه که آيد برمي همه اين  از               .             افت  اين از روشني هاي نمونه ايران تاريخ کرد اشتباه نبايد فرهنگي و اجتماعي نيروي  تدريجي

                 .       اسکندر  دست به هخامنشي شاهنشاهي فروپاشي آنها بارزترين از دهد مي دست به  وخيزها    که  است  150مقدوني          .           نفس  تازه اشکانيان برخاستن با اما پيداشت در را سلوکيان حکومت  سال

                            سوريه،  و فرات حدود تا غرب، سوي به آنان فرمانروائي وگسترش ازميلد پيش سوم سده  در                                جنگ  و سرسختي با که گرفت پا ايران در مقتدر دولتي و بربست رخت ايران از بيگانه  حکومت

       .                         پس  نيز دولت اين ساخت متوقف و محدود ل عم خاور در را روم تواناي دولت توسعه خود  آزمائي                                و  آمد پديد درکشور آشفتگي و خورد شکست روميان از بار چند و شد سستي دچار قرن  ازچند

35

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

       .                       از  اشکانيان اگر اما يافت رواج خانخاني و افتاد حکومت ارکان در ناتواني و گرفت بال  نارضائي                 .           فارس  از ميلدي وم س سده اوايل در بابکان اردشير داشتند نيرو هنوز ايرانيان بودند افتاده  نفس

            در  را اشکاني شاهنشاه آخرين و  224بپاخاست                 را.  ايران همه تدبير و قدرت پنجه به و برانداخت  م                              روميان  از خود پدران ميراث دعي م و افکند پي نيرومند اي سلسله دوباره و ساخت تحد وم  مسخر

                                    باز  آنان از را سوريه از قسمتي و النهرين بين و داد شکست را روميان اول فرزندششاپور و  شدگرفت. 

                                تن  و پرستي تجمل و افتاد انحطاط و ضعف سراشيب به نيز ساساني حکومت قرن، چهار از  پس                                شاهنشاهي  و شد شکست ياي مه و آشفته کشور و گرفت بال آزاري يت رع و اندوزي مال و  آساني

                              از  همتشان که پيکارجو و تهيدست تازيان از معدودي دست به بود کاسته درون از که  ساساني                            ديگر  باري کشور و ريخت فرو بود گرفته الهام ناشنيده غنائمي اميد و نوخاسته کيشي  نيروي                 .           دربرخي  آنچه خلف به نيز، عميق شکست اين اما کرد آزمون را دستي وکوتاه شکست  خواري

     .                     ازخراسان  تازهاي جنبش کرد نمي ايرانيان دروني نيروي پايان از حکايت داد، روي ديگر  کشورهاي               .                     شاه  زمان و هفدهم قرن تا نيرو اين آورد پيش هنر و ادب و فرهنگ از پرفروغي ودوران شد  آغاز

                              نتيجه  در که هائي بحران بخصوص سخت، هاي بحران وجود با و مختلف هاي صورت به  عباس.                 بود  گر جلوه داد، روي تيموري تاتارهاي و مغولن هجوم

                              و  صفوي شاهان آخرين حکومت با نخست ايران، واقعي ضعف که است بعد به عباس شاه  ازوفات                              در  اينان مداخلت و انگليس و روسيه از شکست و قاجاريان حکومت در سپس افغانان، از  شکست

                                برابر  در ايران سپرانداختن مهمتر همه از و مداخلت اين رفع در ايران ناتواني و ايران داخلي  امور .                       شود  مي آشکار آن ظواهر اقتباس و تقليد و غرب صنعت و علم

                                  فينقيه  و آناطولي و مصر و النهرين بين فرهنگ و دن تم از ديرتر ايراني فرهنگ و دن تم آنکه  مختصر                                تاريخي  تلش ها جامعه آن مردم از ديرتر ايرانيان و شد ظاهر تاريخ صحنه در باستان فلسطين  و                                    آناطولي  از غير آنان، که هنگامي و زيست ديرتر نيز آنان دن تم ترتيب همان به و کردند آغاز را  خود

                              زبان  و يت هو بود نيافته پايان نيرويش که ايران پذيرفتند، تازي يت هو همه يافت، ترکي يت هو  که.                         شد  فرزوزان و زاينده فرهنگي منشاء و داشت نگاه خراسانيان پيشوائي به را خود

             : کهن  ساق بر نو پيوند اثر سوم اصل

                                بازگرديم  خراسان مسئله به توانيم مي آيد مي بدست ديگر هاي جامعه مطالعه از که بينشي با  حال                     .         کارساز  شده مطرح گفتار دراين که اي نظريه سوم اصل دراينجا بشويم جويا آنرا پيشوائي سبب  و

                                    موجب  و بخشد مي نيرو آنرا کهن اي جامعه بدن در تازه خون شدن وارد اينکه آن و شود  مي                       .               قوم  با جوانتري و تر نفس تازه قوم پيوند ديگر عبارت به شود مي آن در اي تازه پويندگي و  تحرک

                              نيرويش  که را قومي و باشد داشته سازنده و مثبت اثري فرهنگي ازلحاظ تواند مي تري  کهن.     نمايد  تقويت گرفته نقصان

36

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

         .                         به  ژرمني جوانتر اقوام هجوم ديد توان مي روشني به لتين آمريکاي و اروپا تاريخ در را معني  اين                                  هاي  ويرانگري وجود با و کرد وارد آنها هاي جامعه در تازه خوني درآنها جستن سکونت و رم  وليات

                              و  انگليس و فرانسه و ايتاليا مثل کشورهائي در که شد درآنها تازه نيروئي موجب ل مآ  نخستين                 .           نشين  سلت گل سرزمين اگر که ورکرد تص توان مي يافت بروز فرصت رنسانس طي در  اسپانيا

                           (   قرار( بورگندي و گت ويزي و فرانک ژرمني اقوام سپس و روميان هجوم مورد نخست بعدي  فرانسه                                    يا  و زيست؛ مي درآن رمق بي و فرسوده اي جامعه امروز بود، نکرده نيرو کسب آنها از و  نگرفته

                                در  که بربر و عرب اقوام پذيراي سپس و ژرمني هاي واندال ميزبان اکراه، به هرچند اسپانيا،  اگر711                            نيروي.  از امروزاثري بود نشده گرديدند متصرف را اسپانيا جنوب و گذشتند طارق جبل از  م

                       .         هرکدام  که بينيم مي نگريم مي اروپائي هاي جامعه به که امروز شد نمي ديده آن درساکنان  زاينده                   ( )            به  اند يافته اختلط آنها با بيشتر و داشته قرار نورديک شمالي اقوام هجوم معرض در بيشتر  که                            يافته  دست آميزش اين به کمتر هرکدام و برخوردارند بيشتري سازندگي و پويندگي از نسبت  همان

                            کمتر  غرب دن تم بالندگي در سهمشان و تر نمايان زندگيشان در فرسودگي و کهولت عوارض  اند . است  بوده

                            چشم  به برزيل و شيلي آرژانتين، چون درکشورهايي پويايي و تحرک از آنچه نيز لتين  درآمريکاي                              اروپايي  تر جوان ا نسبت جمعيت ارمغان باشد آنها بومي ساکنان دستاورد که آن از بيشتر خورد  مي

 .                (     اند( کرده کوچ کشورها اين به که است اسپانيولي ويژه به

                              برآئيم،  غربي ايران و خراسان ميان تفاوت توضيح درصدد و گرديم باز نخستين پرسش به اگر  حال                                  پيش  مادها و بودند مادها سرزمين از جزئي مرکزي و غربي ايران و آذربايجان که آوريم ياد به  بايد                                نهادند  گام تاريخ عرصه به و يافتند دست فرهنگي تشخص و سياسي اقتدار به ايراني اقوام ديگر  از                                و  کردند خود همسايگان ديگر و آشور با کشمکش و مقابله صرف را خود توان درازي دوران  و

.                             شدند  فرسوده بودند گزيده اقامت ايران فلت نقاط ساير در که اقوامي ديگر از زودتر  درنتيجه                            زبان  واگر داشتند چشمگيري شرکت کمتر ايران سياسي و ادبي نهضت در نواحي اين مردم  اگر

                                هاي  کوشش قدمت نتيجه اين گفت بايد سپرد ترکي زبان به جاي تدريج به ايران غربي شمال  مردم       .                       که  نيز، ايران اماجنوب نمود گيري سهل و استراحت نيازمند را آنها نيز زودتر بودکه آنان  سازنده

                              شمار  به سازنده هاي کوشش کانون ها قرن و بود ساساني و هخامنشي بزرگ سلسله دو  زادگاه                              و  مقاومت براي تواني و توش چندان شدند سرازير ايران به اسلم سپاهيان که هنگامي رفت،  مي                           . از  دفاع و دولت تأسيس مسئوليت و سياسي رهبري نقش خراسان ديگر سوي از نداشت يت  خلق

                              ايرانيان،  از اي قبيله که هنگامي تا يعني ميلد، از پيش سوم سده تا را ايران  21مرزهاي نام   به 22داهه،           ايران  شهرياري شرق شمال مرزي درنواحي  23که         و  شدند صحنه وارد زيستند  مي

.             بود  نگرفته بردوش کردند، تأسيس را اشکانيان حکومت

                                عامل  تنها توان نمي را آنان نسبي جواني و تاريخي فعاليت صحنه به اشکانيان ورود نسبي تاخير  اما               .             اي  نظريه وم س اصل بايددر را مهمتر عامل شمرد اسلمي نخستين هاي سده در خراسان  پويايي

37

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                خراسان  چه کرد، جستجو تر کهن اقوام با نفس تازه عناصر پيوند يعني شده، مطرح اينجا در  که                          آسياي  از که مهاجمان متوالي امواج و داشت قرار صحراگرد اقوام هجوم معرض در  پيوسته

                          درآن  وسپس گرفتند مي سکني ودرآن شدند سرازيرمي خراسان طرف به نقاط ديگر و  مرکزي       .                 نخست  جمله، آن از بخشيدند مي تازه نيرووتوان را خراسان هربارمردم شدند مي  مستحيل

                            بنا  چند هاي اسکندريه ايران شرقي درشمال اسکندر، پيروزي پي در که، بودند مقدونيان و  يونانيان              ­               گوناگوني  اقوام سپس کردند، برپا را باختر ايراني يوناني پادشاهي نيز آن از پس چندي و  نهادند

                        ها  تازي سرانجام و ها، ترک کيدرها، هياطله، ها، هون ها، تخاري ها،  24چونسکائي   از  پس  که                              تازه  وخوني آوردند روي طه خ اين به گزيدند اقامت خراسان در آنان از انبوه شماري اسلم  پيروزي

.         نمودند  وارد آن هاي رگ  25در                     که  انساني، نيروي از سرشار منبعي به مکرر خراسان ترتيب اين  به                                    مي  نيرو آن از و يافت مي دست نبود، ايران فلت هاي بخش ديگر ساکنان دسترس در حد اين  تا

                                اين  فزاينده نيروي سرچشمه دميد مي خراسانيان کالبد به رهگذر اين از که اي تازه جان و  گرفت           .                     خراسان  اگر نيست شگفتي پسجاي گرديد مي توانا تازه عناصر وحل جذب به و شد مي طه  خ

                              و  اعراب فتح از پس ايراني هاي سلسله نخستين جايگاه و گرفت برعهده را باسي ع انقلب  رهبري                                    ميلدي  يازدهم سده اوائل و دهم و نهم هاي سده در ايران علمي و هنري و ادبي حيات تجديد  مهد

شد.

                                  حاصل  آن از که نتايجي نيست، تازه هرچند ها جامعه و ها دن تم فرسودن و باليدن و زادن  نظريه                              قرار  توجه مورد کمتر شده، سپري آنان برنائي روزگار که مللي احوال نقد در بخصوص شود،  مي

       .                           فرصت  البته اينجا در است نرفته کار به اخير هاي سده در ايران تاريخ وجوه توضيح در و  گرفته،           .                       ل  اق که بجاست همه اين با نيست انگيزد مي بر نظريه اين طرح که هائي پرسش همه به  پرداختن                       .           کيش  که قوم اين اينکه آن و است اوستائي قوم درمورد يکي شود داده پاسخ عمده پرسش يک  به

                                  يا  بلخ يا مرو توابع از اي ناحيه در قوي احتمال به و درخراسان برخاست آنان ميان از  زردشتي                         .   بود؟  تواند مي سازگار چگونه خراسان مردم نسبي جواني با آنان کهن سابقه زيستند مي  هرات

                                با  کشمکش در را خود نيروي همه که نمود روي قومي درميان زردشت آئين که گفت بايد  درجواب         .                      " به" آئين اين رسالت آنگاه کرد صرف تازه کيش کردن استوار و مخالفان با مبارزه و  بددينان

           (           )        رواج  آنان سياسي قدرت با و هخامنشي اخير شاهان و مادها ل محتم شد منتقل ايراني ديگر  اقوام                                دوران.  به تي ح و شد متروک تدريج به هم آن زبان چنانکه افتاد، تحرک از اوستائي قوم  گرفت                       . بود،  نفسي تازه اقوام دستاورد حقيقت در داد روي بعدها درخراسان آنچه نکشيد  ساساني

                              کيش  ل ومآ شدند ساکن درآن و آوردند روي خراسان به اوستائي دوره از پس که سکاها،  بخصوص.     پذيرفتند  نيز را اوستائي

                                    حيطه  از خارج و ديگر قومي دست به دين رسالت سپس و کند ظهور قومي ميان در کيشي که  اين  )                     .         قوم  نظير بدوي ا نسبت مردمي ميان در و حجاز در اسلم ل مث دارد تاريخي نظائر بيفتد آن  اصلي

                              و)  سوريه و عراق مردم بدست زماني اندک از پس آن ترويج و توسعه اما برخاست،  اوستائي؟                                    و  هندوستان قاره و صغير آسيائي در آنرا که بودند نفس تازه تاتارهاي و ها ترک ل مآ و افتاد  ايران

                     .           ميان  از شد آغاز هندوستان در که بودائي آئين چنين هم پراکندند ديگر نقاط برخي و چين  ترکستان

38

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                گسترش  فرصت که بود بت ت و وهندوچين ژاپن و چين در آخر رسالتش و بست بر رخت  هندوان                    ودراروپا.  گرفت قوام روميان دردست برخاست ازفلسطين هرچند نيز مسيح مذهب  يافت

                 .             کيش  مورد در را معني اين بتوان شايد حتي نماند آن از کوتاهي سايه جز ودرفلسطين  منتشرشد                              پا  اقوامآن ميان و درفلسطين اما شد آغاز مصري مذهب تاثير به و درمصر که دانست  يهودساري

                            مثل.  و نپائيد آن زادگاه در ديرزماني ا ظاهر اش توسعه و قدرت نيزکانون زردشت کيش  گرفت                              و  مغرب و غربي شمال در نماند، اسلم اصلي کانون قرني نيم جز حجاز، زادگاهش، که  اسلم

 .     افکند  بار ايران جنوب

                              و  ادبي نهضت پرچمدار اسلم، از پس که، خراساني که است تاريخ شگفت طنزهاي از اين  و                                برکت  به را نيرو اين گرديد ايران فرهنگي رستاخيز پيشواي خود نيروي و همت به و ايران  سياسي .                                   چه،  آورد دست به خود دامان در آنها دادن جاي و آنان از شکست و بيگانه و خودي اقوام  هجوم

                              و  نفس تازه مردم اشغال و حمله و هجوم معرض در ايران ديگرنواحي از بيش پيوسته  خراسان                              قرار  آتش ول ا صف در همواره برخاسته ميانه آسياي از که تهاجمي درهرموج و بوده بيگانه  پرتوان

                           . و  جان اش زندگي به درآميختند، ساکنانش با گزيدند، اقامت خراسان در مهاجمان اين است  داشته                          اساسي  سهمي اسلم جهان تاريخ در توانست که توانايشساختند چنان و بخشيدند، تازه  نيروي

*. گيرد  بردوش

____________________________________________________________

:                         عنوان* با است انگليسي زبان به يارشاطر احسان دکتر سخنراني ترجمه نوشته  In Search ofاينthe Secret of Survival. The Case of Cultural Resurgence in Khurasan    اضافات  برخي  با

    در  که لف، مؤ  24توسط  1997مارس            ايران  ممتاز استادان نوروزي هاي سخنراني  دربرنامه                        اين­  در واشنگتن جورج ودانشگاه ايران مطالعات بنياد مشترک دعوت به هرسال که  شناسي

.    ­     شد  ايراد شود مي برگزار دانشگاه

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

: ها  پانوشت

1                    از.  سده يک از بيش که، بود دوراني مذکور  625استثناي  755تا     .  . با  برابر ق  1337ه و. 1353تا   م    تا  النهر ماوراء  772در          .           . سپاهيان.  نيز دوران دراين تي ح اما بودند فرمانروا ايران در مغولن ، ق  ه

                       .           مسير  در که را قبايلي شان معمول رسم طبق ها مغول چه، بودند زبان ترک و ترک بيشتر  مغول   .                           سپاهيان  بيشتر کردند مي مندرج خود سپاه در و ساختند مي خود موالي نمودند مي مغلوب  خود

 .                         حکومت  بودند درآمده مغولن خدمت به که بودند مرکزي آسياي ترکان ميانه خاور در  مغول.                               شود  محسوب اي عمده استثناي که بود آن از کوتاهتر قاجاريه و شاه نادر ميان زند خاندان

2     :  .  .                   التقاسيم،.  احسن دسي، مق به ک ن سيستان و النهر ماوراء به خراسان دامنه گسترش  درباره

39

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 1877ليدن،    وم،  س چاپ ،1967  ص  ،260 :  .  .   به.  ک ن  Turkistanهمينطور     وم،  س طبع بارتولد، اثر ،  1968لندن،  ص  ،197 .                   کند  مي اشاره النهر ماوراء بر خراسان لط تس به که ،

3 :  .  .  به.  ک  Les nations du propheteن ص  ،480.

4                      ليدن،.  فلوتن، فان طبع الترک، مناقب في خاقان بن فتح  1903رساله ص  ،40.

5 :  .   . به.  ک ن

The Shaping of Abbasid Rule  پرينستن،  ،1980  ص  ،117.

6 .Black Banners from the East  ليدن،  ،1983  ص  ،67.

7:  .  . به.  ک ن

Persian Presence in the Islamic World, Cambridge University Press, 1988. (     انتشار( دست :8در  .  . به.  ک ن

Persian Presence in the Islamic World, Cambridge University Press, 1988.(     انتشار( دست در

9     «                         طبع. « والتبيين، البيان يه شام اجناد في و يه عرب مروان بني دولة و يه خراسان يه عجم هم دولت  ان    بيروت،  هارون، . 1948محمد ج  ،3  ص  ،366.

10 :  .  . به.  ک ن

C. E. Bosworth , Al­Magrizi's 'Book of Contention and Strife Concerning the Relation between the Banu Umayya and Banu Hashim ،1980،منچستر  ص  ،88 

 :     دانيل  التن مقاله و

"Arabs, Persians and the Advent of Abbasids Reconsidered," Jour. Amer. Orien. Soc., CXVII/3, 1977  442.­48ص, 

11 :  .  .           به.  ک ن وآراءشان ها شخصيت اين درباره

  صديقي،  حسين  Les mouvements religieuxغلم يارشاطر،  واحسان ،Mazdakism درCamb. Hist. of Iran    وم،  د وم،جزء س جلد ص 1983، ،1001.   بعد  به

12             .                   خالديه.  نام به اي فرقه رهبر او خراسان در هاشمي گراي بنياد داعيان نخستين از خداش،  پيرو                              شورش  به سر نيشابور در و داد ادامه ازعلويان را حمايتش امام ابراهيم ازمرگ پس که  بود               .             منصور  خلفت دوران در که بود فرقه همين خورد شکست ابومسلم با نبرد در اما  برداشت

40

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                 :  .  .      .   بيروت  طلبي، م و دوري طبع يه، العباس الدولة اخبار به ک ن باره دراين گرفت نام  ،1973فاطميه: 403­404ص  .  .   به  ک ن نيز ؛

Sharon, Encyclopaedia Iranica. 2, V, P. 2b   E. Daniel, The Political and Social Historyو of Khurasan , Chicago, 1979, p. 747­820.

13 :  .  . به.  ک  L. Gardetن  Cambridge History of Islamدر      ص  دوم، جلد ،596  همان S. Pinesو  ،   ص   759اثر،  Encyc. of Islamو          ص  چهارم، جلد دوم، طبع ،71­1070

 .14 :  .  .  به.  ک ن

A Study of History      ص  پنجم، جلد ،515 

15:  .  .  به.  ک ن

  ترجمه   Franz Rosenthalالمقدمه،     دوم،  طبع پرينسين، ،1967    ص  ول، ا جلد ،278 .   ابن  بعد  به                                فرسايش  و زايش و تاريخ بودن ادواري درباره را خود نظريه اثر اين گوناگون هاي بخش در  خلدون

                                تجمل  باروري، و توسعه و پيدايش از سياسي، قدرت هر که مراحلي و ها سلسله و ها  دولت     .                         در  جمله از است کرده تشريح پيمايد مي شکست و انحطاط سرانجام و آساني تن و  خواهي

              تهران  دوم، طبع گنابادي، پروين محمد فارسي  1352ترجمه         صفحات  جلداول به توان مي  به 317،      بخصوصصفحات  و  333­344بعد  566­79و              به  بخصوص انگليسي ترجمه در و نمود،  رجوع

 280­99صفحات   344­45و   353­55و                  خود.  ترجمه در رزنتال را کاترمر طبع عربي متن  صفحات.       دهد  مي دست به ا منظم

16 :  .   .  به.  ک  A Study of Historyن     ص  پنجم، جلد ،11.   بعد  به

17:  .  . به.  ک ن

Samuel P. Huntington, "The Clash of Civilizations," Foreign Affairs    تابستان  شماره ،1993، .22ص

18                                بايد.  است اسلمي انديشه آوران نام از و زيست مي چهاردهم درقرن که را خلدون ابن  ظهور :  .  .  .             به  ک ن دانست قاعده براين استثنائي نيکلسون رنولد گفته  A Literary History of theبه

Arabs    دوم،کمبريج،  طبع ،1929  ص  ،442­43.

19 :  .  . به.  ک ن

UNESCO History of Humanity, Vol. I: Prehistory and the Beginning of Civilization, ed. S. J. Last et al      نيويورک،  و لندن ،1944  ص  ،31­43.

20                                ا.  عموم رسند مي قدرت مسند به که هايي خاندان يا ها سلسله نيروي خلدون ابن اعتقاد  به

41

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

        يا  نسل، سه از .120بيش )                            ن  شود مي نمايان ها درآن فتور آثار چهارم نسل در و پايد نمي  سال،        ص.  فارسي، ترجمه به  424­26ک         ص  رزنتال، انگليسي ترجمه  278و       ص  و بعد  345و حقيقت.   در

                            سلسله  مانند اند داشته بيشتري عمر که هايي سلسله درمورد حتي دارد، مصداق ا غالب اصل  اين             .                       نيروي  که آيد مي نظر به چنين اسپانيا امويان و باسي ع و اموي خلفاي و اسلم از پيش ايراني  هاي

              )                  و  زنديه و تيموريان و صفاريان درمورد ل مث زودتر حتي گاه و حدود درين ا عموم ها سلسله  واقعي                         .         مي)  ادامه حکومت به فزاينده ضعف در يا ها سلسله آن از پس گذارد مي کاهش به رو  افشاريه                                پس ­ صفويان يا آشوکا از پس مائوريا سلسله و مأمون، از پس يان عباس درمورد که گونه آن  دهند                           ­       شود،  مي دميده سلسله در اي تازه نيرويي درباري، انقلب يک پي در يا، افتاد اتفاق باس ع شاه  از

                              تسلط  با امويان مورد در و پادشاهي مسند به داريوش تسلط از پس هخامنشيان درمورد که  چنان .                 داد  روي وم د معاويه وفات از پس حکم بن مروان

21 :  .  . به.  ک ن

 .B. Henning, "Mitteliranische  در 93،ص"  ،Iranistik "   "      شناسي  زبان جزء در  Handbuch derکهOrientalistik  ليدن،  ،1958 .     رسيده  طبع به ،

22                يشت.  در بار نخستين براي قوم اين  13نام بند  ،144              به  معروف کتيبه در و است  از Daivaآمده :  .  .         به  ک ن جمشيد، تخت در شاه  R. Kent, Old Persian, Xphخشايار ص  ،151    در.  قوم  اين

                        يعني  است، آمده داريوش بيستون درکتيبه نامشان که سکاها، از قوم دو  Haumavargaهمسايگي: Tigraxaudaو  .  .  .   به  ک ن زيست مي ،Bivar, Cambridge History of Iran 851­52ص .

23 :  .  . به.  ک  W. Vogelsang, Encyclopaedia Iranicaن     ص  چهارم، جلد ،581­82.

24 :  .  .       به.  ک ن اقوام اين  The Cambridge History of Iranدرباره         ص  ول، ا جزء سوم، جلد ،146­84 ،156 ،191            ص  دوم، جزء و بعد؛  851­52، 770و             ترک.  قبائل هجوم نخستين که داشت توجه  بايد

)                    چهارم  وهرمزد بود ميلدي ششم درسده ايران خاوري شمال نواحي  579­90به     ( از  خود که ،  م   :  .  . )      ج  طبري، به ک ن بود زاده ترک  2مادري ص  و 990،  H. Schaeder, Iranica؛ ص  ،41    به)  آنان  با

 . پرداخت  نبرد

25 .Julius Wellhausen      خوبش  ازکتاب برلين، Das arabische Reich und sein Sturzفصلي ، 1902­  ص  ،306 247 :     آن ( انگليسي  Arab Kingdom and its Fallترجمه کلکته،  ،1927    بحث)  به  را

               .               به  قبائل اين افراد شمار او تخمين به است داده اختصاص خراسان در تازي قبائل بررسي  و                 .         شارون  موشه مليون ربع رقم با رقم اين است شده مي بالغ هزار  Black Bannersدويست ص) ، 

65          (   که  مشابهي رقم و ، بعد : ("E. Danielو  Arabe Settlements in Persia," Encyclopaediaدر Iranica        ص) دوم، جلد ،213 .                 است  برابر بيش و کم کند مي ارائه ب

42

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

          آتن  حکومت اصول بر صديقی مقدمه  بازخوانیارسطو

  باسميلني  ع

        آيد  پديد سخت بلي اندر

    سالري  و وبزرگواري فضل

             .           اسطوره  شهرتي ايران دانشگاهيان از نسلي درميان بود روزگار نوادر از صديقي غلمحسين  دکتر                             . وسواس  و دقت به مربوط حکايات و فضلش، آوازه و بود تهران دانشگاه ممتاز استاد داشت  وار

.  «          »     .     است  ايران در شناسي جامعه بنيانگذار گفتند مي گير همه اش،  1علمي       داند  مي پر گفتند  مي.  "     "       است  طلب کمال چون نويسد مي کم  2و                     صف  در که آنان نزد حتي را، خرد و فضل گفتند  مي

    بودند،  اش سياسي .»3مخالفان         »              ناشناخت  از بتر نبود آفتي نزدش و شناسد مي ارج و  مي 4قدر                                  دکتر  کابينه در وزارتش روزهاي در که چنان آن گيرد مي د ج به سخت را خويش استادي کار  گفتند

.                 نشد  غايب درس جلسه از هم بار يک تي ح دق  5مص               بي  قدرتمندان با و فروتن دوستان با گفتند  مي                     .           نه  و داند مي کر تف مصطبه صدرنشين را ارسطو گفتند مي است آداب مبادي حال درهمه و  پروا

                                    مي  نيک هم را اسلم و ايران ادب و تاريخ بلکه شناسد مي خوب را غرب نظري هاي جريان  تنها             " "  از.  پاريزي باستاني آقاي ترجمه بر او دمه مق بازخواني  داند   آتن  حکومت  6اصول نشان   آشکارا

     .                             رغم  به درواقع، اغراق اي ذره بي بود، حقيقت عين همه گفتند مي اش درباره هرآنچه که دهد  مي                              داد،  مي جلوه کم را هايش درس و ها نوشته اهميت فروتني، ازسر درآثارش، اغلب او  اما 7آنکه

                            ممتاز  ارسطوشناسي و دان نکته و تيزبين غايت به ققي مح دوست، ايران اديبي بديل، بي  فاضلي         .                       کاري.  اوهم سياسي کارنامه به نيست او هاي انديشه و آثار همه بررسي اينجا در من هدف  بود

" "          دمه.  مق بازخواني با خواهم مي تنها  ندارم   آتن  حکمت  اصول         و  ستودني کار سبک از  جوانبي               " "   .           است  بيهقي قول اين بارز مصداق راستي به دمه مق اين کنم بررسي را او سياسي هاي  انديشه

«.                         مشک: « بوي چون شود آشکار آخر دارند، پنهان هرچند فضل که دانست ببايد  8که

 * * *

 .                             برخي  دانست پذير تقسيم مکتب نوع دو به اغماض، اندکي با توان، مي را سياسي انديشه  تاريخ                              روان  و روح بازسازي طالب تابند؛ برنمي را انسان هاي کاستي سردارند؛ در آباد کجا نا  سوداي

                                  عالم  يت اقل که دانند مي آن گروي در را سياسي رستگاري و پندارند مي يکي را حقيقت اند؛  انسان   .                .               آنها  نزد اند مردم چوپان و يم ق کام ح مکتب، دراين گيرد درکف را مطلق قدرت بايد حقيقت اين  به

43

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                 .             خواست  و سوداها که است کسي هم مطلوب شهروند است آن ابزار که سياست غايت نه  فرد.             کند  جمعي مصالح فداي يکسره را فردي  9هاي             اين  يافته صيقل لي تج نخستين را افلطون  جمهور

                              هاي  حکومت همه شجره بلکه مذهبي، مطلق حکومت از اي گرته تنها نه و اند دانسته  مکتب.                 اند  کرده سراغ همانجا در نيز را بيستم سده  10توتاليتر

   "   " .                       يلي  تخ را کامل انسان طلبند مي يسر م و مطلوب حکومتي که کامل اي جامعه نه ديگر،  برخي           .                       و  نيست يکي حقيقت آنها نزد شمرند مي زدن برباد گره را انسان روح بازسازي و دانند نمي  بيش

 .                  .             دراين  است شهروندان خادم که يم ق نه هم مطلوب دولت اند سياست هدف که ابزار نه ها  انسان                        جمعي  مصالح و فردي هاي خواست ميان توازني يافتن سياسي انديشه اساسي معضل  مکتب،

     .                       از.  را ارسطو است يافتني قانون حکومت طريق از تنها هم اجتماعي و سياسي عدالت  است               " " .         اجزاء  از درخشان وصفي تنها نه صديقي دکتر دمه مق اند دانسته مکتب اين مناديان  نخستين

                                آن  کم دست وي، سياسي هاي انديشه که دهد مي نشان حال عين در بلکه است، ارسطو  انديشه                     " "    شناسي  روش از اجزايي ارسطويي، نت س ازهمين است ترکيبي نموده، رخ دمه مق در که  چنان

 .             تجدد  عصر دمکراتيک انديشه اصول و گرايي اثبات

.                " "        است  آن نگارش زمان کند مي توجه جلب دمه مق درمورد که اي نکته  نخستين حکومت   اصول آتن      سال  در بار ول  1342ا                   دکتر  زمان درآن که اجتماعي، تحقيقات و مطالعات مرکز همت به ، 

           .               سال  در آن وم د چاپ رسيد چاپ به داشت، عهده به را رياستش . 1358صديقي   اگر  گرفت  صورت            که  آوريم ياد به را واقعيت  اين آتن  حکومت  اصول             تاريخي  هاي ريشه و فضايل در است  شرحي

                              گمان  توان مي آيا آن، دمکراتيک کم و بيش اساسي قانون سرشت و آتن عرفي يکسره  حکومت                                  نگارش  زمان درآن تصادف، سر از ا صرف برد، مي قلم به دست سختي به که صديقي، دکتر که  برد

          کرد؟  بل تق را اي دمه مق چنين

                          اجتماعي  بحران لحظات در درست ارسطو و افلطون چون قدمايي درآثار انديشي باز گويند  مي.     کند  مي پيدا  11ضرورت       سال  در هم  1342ايران     در  هم  1358و         پشت  را بحراني سخت هايي  دوره

                       .   ديگر،  سويي از و، بود برافراشته را برسياست چيرگي لم ع الهيات ازسويي، گذاشت مي  سر                            را  قانون قدرت هاي پايه فردي اقتدار و شد مي تفکر جانشين انديش مطلق هاي  ايدئولوژي

                   " "     .   اي  تاريخي دربحث زيرکانه مداخله يا سياسي هشدار نوعي را دمه مق نبايد آيا کرد مي  تضعيف                          همه  درمورد دکترصديقي که دانيم مي گرچه بود؟ شده آغاز درايران زمان درآن که  دانست

              نوشت  مي دقيق هايي يادداشت خود زمان  12رخدادهاي           در  او سياسي يات ن دقيق ارزيابي لجرم  و                           " "  ولي  شود، سپرده چاپ به مهم سخت گنجينه اين که است شدني زماني تنها دمه مق اين  نوشتن

                        درسال  ارسطو بازخواني با خواست مي او که برد گمان توان نمي  1342آيا     و  سردهد اعتدال نداي ،                       "   "    کند؟  افراطي و بدي تع استبدادي، هاي انديشه راجانشين قاد ون سليم عقل ، اول لم مع از تأسي  به

      جريان  که همانطور  15آيا                   ارسطو  از صديقي دکتر بازخواني بود، اسلمي انقلب پرده پيش  خرداد                              گفت  مي سويي از وقتي آيا نبود؟ انقلبي تحولت اوج در او دليرانه مواضع درآمد پيش  هم

                                  زيان« را قانون مکرر تغيير و آن تحديد نه داند مي آزادي تأمين براي را اساسي قانون  ارسطو

44

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                    »         *(   )  «   به  نه سپرد قانون به بايد است ممکن تا را قدرت که افزود مي و که ص ، خواند  بخشمي            »                 (   )  ازعلم» تر اساسي ارسطو نزد سياست علم که داد مي هشدار ديگر سويي از و کز ص ،  افراد

                     (   )  « قدرتي  در ق يعني روزگار، آن قدرتمند سياسي دوقطب و زمان اوضاع يب ص ، است  اخلق          نداشت؟  مراد را مکتبي، و فردي

         .                       وم  د صفحه نماي به اگر کند مي توجه جلب نيز ديگري مهم نکته نخست، صفحه چند همان  در                        و  درشت ا نسبت متن سطر هفت از که بينيم مي بيفکنيم، نظري  17مقاله     ريز  ا نسبت يادداشت  سطر

           " "   . حدود  از است ترکيبي هم دمه مق کل شده  380تشکيل     و  متن . 320سطر   اين  يادداشت  سطر                                ويژه  کار سبک از است اي نشانه هم و دارد شناختي معرفت بنيادي هم من، گمان به  ترکيب،

«       »            شکفد.  حديث حديث از راستي به تنها نه او نزد  13دکترصديقي       و  صفحه، تصويري ترکيب بلکه ،     " "                        راويان  و ، دمه مق دراين راوي آنچه باورکه براين است تأکيدي ظاهر به حاشيه، و متن  رابطه

  »                      اززاده  بيشتر تأليفاتش برارسطوکه است اي حاشيه جملگي اند، نوشته ها، يادداشت در  منقول.(   ) «.                       صط  است بوده حکمفرما بشر ذهن و برعقل انديشي ژرف تيزبين داناي کر فکرهرمتف هاي

             .                   که  اي دمه مق در مهدوي، يحيي دکتر کرد بايد سراغ مضمونشان در را حواشي اين ديگر مهم  نکته  کتاب   بر                 هجري  سوم و دوم قرن در ايراني ديني  جنبشهاي     اين  به نوشته، صديقي  دکتر

  ­                   »      راجع  ا مخصوص يادداشت انگيز شگفت انبوهي خود از و رفت صديقي دکتر که کرده اشاره  نکته«.      ­         گذاشت  جا به ايران اجتماعي و فرهنگي مسائل  14به               در  را انبوه هاي يادداشت آن نشان و  ثمره

                   .           يادداشت  فرنگي، و ايراني تحقيق اهل از برخي نزد گاه، يافت توان مي پربار هاي حاشيه  همين                                تخطئه  و ارعاب يا خواننده به فروشي فضل کار به بيشتر اند، فکري لشکر سياهي نوعي متن  هاي

           .                     در  صديقي دکتر هاي حاشيه اما ندارند روايت و بحث موضوع به چندان ربطي و آيند مي  رقيب                                 " مفاهيم" و ها واژه ور تط و شجره و اند روايت اسطقس از ناپذير اجتناب و اساسي جزيي دمه  مق       .      (   ) «        »      لحاظ  از واقع، در جويند مي باز ي ص اسلمي دوره هاي کتاب رادر ارسطويي گون  گونه

   »   .    " "              و  اقتصادکلم درغرب، آنست ايجاز دمه مق حواشي و متن روايت ديگر جالب نکته  سبک،         .                     که »  بود دد تج با همزمان اند دانسته علمي روايت و کر تف مقدماتي شرايط از يکي را  انديشه

                                سادگي  و ايجاز به را خود جاي وسطي قرون متون در رايج کلم اطناب و تفصيل و  طمطراق                       " " . کلمي  اقتصاد و علمي ايجاز سرمشق نوعي و بارز مصداق صديقي دکتر دمه مق داد  روايي

                                  السويه.  علي را متن در نبودش و بود و شمرد زايد بتوان را اي کلمه درآن نکنم گمان  استدانست. 

                      از  کمتر اي نوشته در صديقي دکتر ايجاز، همين از استفاده  27با       و  دقيق سخت مدخلي  صفحه،             .               ارسطو،  آراء انبوه ميان از حال، درعين است کرده تدوين ارسطو سياسي هاي انديشه بر  پربار

.                                 کرد  مي پيدا مستقيم ربطي ايران روز آن تاريخي مسائل به که گذاشته نکاتي بر بيشتر را تأکيد

                            گونشان  گونه نظرات افلطون، و ارسطو ميان تمايز اساسي وجوه از يکي صديقي دکتر گمان  به       :            .           اخلق  شناسي ريشه يکي داشت عمده محور دو اختلفات اين بود اخلق و سياست رابطه باره  در

45

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                 .         از  افلطون و ارسطو متفاوت برداشت اختلفات، اين بنياد اخلق و سياست رابطه ديگري  و                    »         . نظريه  با او اصولي مخالفت بر مبني استاد با ارسطو مخالفت تر، دقيق عبارت به بود  حقيقت

                 (   ) «.       به  جامعه تقسيم افلطون ثل م نظريه ناپذير اجتناب حاصل يا ص است افلطون حکومت و ثل  م                            و  يم ق نيازمند و جسماني شهوات بند در اکثريتي و حکمراني مستحق و منش فيلسوف  اقليتي

                               . و  کنند مي هموار برخود را ثل م عالم به يافتن دست مرارت که اند فلسفه تنها است برداري  حکم                                بر  همواره اخلق شان فاضله مدينه در و يابند مي حکمفرمايي حق معرفت، و تقوا همين اعتبار  به

"   "                   .   تاريخي  روش صديقي دکتر گفته به ارسطو، افلطوني، ثل م عالم درمقابل دارد رجحان  سياست)     «       »   «         »          ص  داشت توجه اقوام احوال آثارو به جزمي مذهب از پيروي بدون و گرفت مي کار به  را

   (   ) .    «               »  سخن)  به ي ص دانست نمي رياضيات وقطعيت وصراحت دقت قابل را اموراخلقي و  کو                        »  مبتني  وسياست اخلق که است ومعتقد داند نمي ثابت افلطون برخلف را فضيلت ارسطو  ديگر،

                                خويش  رهبر و راهنمون را عقل که آنان يعني فضيلت، با مردان وجدان از که است هايي  برحکم    "                 (   ) «.       بر  را اخلقيات که افلطون و سقراط برخلف خاطر، همين به پا ص شود مي ناشي اند  کرده

                      »        مي "  پايدار و قايم اخلق علم بر را اجتماعي و سياسي امور و دادند مي ترجيح  سياست    »                          (   رابطه.» ( مسأله در علوه به و داند مي امور همه بر مقدم را سياست ارسطو ، يب ص  دانستند (   ) «.                           درواقع،  يب ص است فرد حقوق به معتقد افلطون از بيش دولت قدرت حدود و جامعه با  فرد

.                               داشت  باور اخلقي گرايي کثرت نوعي به نويسد، مي تأکيد به صديقي دکتر که چنان آن  ارسطو،                   «      . . .    »  رأي  که کرد مي استدلل عوض در و نيست درست خير به راجع افلطون راي گفت  مي

(   ) «.                       »    يا  ص کند مي پيدا وع تن انساني، فعاليت وجوه مانند خير، و است مختلف اخلق درباره  مردم                    »          نظرعلم  از نيست، پوشيده چنانکه خود، مقام و د ح در راي اين که دانست مي نيک  دکترصديقي

                 (   )«.     توتاليتاريسم،  پادزهر و دمکراسي، اساس که دانست اومي گويا يا ص دارد وزني اعتبارو  جديد             .               گرايي  کثرت همين سياسي گرايي کثرت شالوده است اخلق تنوع و حقيقت کثرت به باور  همين

                              و  ابدي الهي اخلقي احکام به متقن باور مذهبي، مطلق هاي حکومت انواع شالوده و است  اخلقي15ازلي. 

               .                 با  نيز بود طلبش در که حکومتي نوع نداشت اختلف افلطون با ثل م عالم زمينه در تنها  ارسطو                            مي  پيدا اساسي هايي تفاوت داشت، جاي شاه فيلسوف نگين زير که افلطون، آبادي ناکجا  جمهور

                            بود.  معتقد داشت، زمان هاي مارکسيت به چشمي گوشه ظاهر به که حالي در دکترصديقي،  کرد .                             به  نيست تاريخي و عارضي اي پديده اند، گفته ديگران آنچه برخلف دولت، ارسطو، نظر از  که

     . . . »   .               که  است معتقد ارسطو ميگفت نيست پذير تصور دولت وجود بدون انسان ديگر،  عبارت   . . .                              در  دولت رساند عمل و ظهور به را خود قواي و استعدادات تواند مي جامعه در فقط  آدمي                              زندگي  طبيعي نتيجه و ثمره بلکه نيست سياسي وبندهاي زد و مواضعات و تقليد محصول وي  نظر                 (   ) «.       نه  است، فلسفي کمال تحقق نه دولت اين رسالت کد ص است اجتماعي هاي نيازمندي  و

                    »       .   را  نسبي آزادي و نظم اصل دو بتواند که هرحکومت براي ارسطو عوض در الهي اراده  اجراي) .  «                             ص  بود قايل ارزش باشد سازگار اجتماع مکاني و زماني هاي حاجت با و دارد ملحوظ و  محفوظ

که)

46

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                          مي  ها حکومت انواع بدترين و بهترين بالقوه، را، شاهي حکومت ارسطو حکومت، انواع  درميان   . . .            »                نفع.  به تن يک جانب از قدرت درآن که است حکومت نوع بهترين زماني گفت مي  دانست     "   "                 (   ) .       نظام»  و اند ديرياب ها حکومت نوع اين گفت مي حال درعين که ص رود مي کار به  همگان   «     »         .    " "    دانست  مي متوسط طبقه حکومت را حکومت بهترين بالمآل گرود مي باري ج به اغلب  شاهي                          »  حفظ  موجب و نفوذ صاحب درآن متوسط وطبقات جويند مي شرکت آزاد مردان همه درآن  که

(   ) «.                           کو  ص است فرمانبردار و فرمانده خود نوبه به هرکس و اند شريف و وضيع ميان  اعتدال    »       .               و  حاکم قانون ارسطو، گفته به است قانون حکومت هرچيز از بيش متوسط طبقه  حکومت                     . . .         اشتباه  و ناليق است ممکن مردم د فر فرد گويد مي او اند قوانين خادمان حاکمان و  دادرسان

                                   . برتري  فرد فرد بر تميز وت ق و عقلي و جسمي نيروي حيث از هرحال به مردم جمع اما باشند  کار            »             (   و.» ( اشراف ميان تفريط و افراط از متوسط طبقه حکومت در حال، درعين کز ص  دارند

  »                   .    (   رعايت» ( در که چرا ندارد اعراب از لي مح هم مطلق برابري نيست خبري ل ص  زيردستان               .               کردن  محروم ناليق و ليق داشتن برابر چه باشد ملحوظ افراد شايستگي و هنر بايد هم  برابري

           (   ) «.                 و  باب، دراين صديقي دکتر روايت ل ص است نابرابري نوعي ايجاد خود اين و است ليق  مردم                 (   )          ترين  فصيح از برخي آراي به تام شباهتي همه له ص خصوصي مالکيت از دفاع در  نظراتش

.           دارد  پارلماني دمکراسي نظام مدافع پردازان  16نظريه

.                               داند  مي انقلب از جلوگيري راه تنها ارسطو را قانون وحکومت عدالت نوع همين رعايت واقع،  در. . .                 »          داند  مي مؤثر بسيار ازانقلب درجلوگيري را عدالت نشر ارسطو که دارد تأکيد صديقي  دکتر

                                    انقلبات  علل که دانست و جست تدبير و مطالعه و فکر با وقوع، از پيش بايد را انقلب رفع  راه (  ) «.                           گرچه  ل ص باشند ناچيز و حقير است ممکن انقلبات بهانه هرچند نيستند حقير و خرد گاه  هيچ

            سال  در را عبارات اين صديقي  1342دکتر               ارديبهشت  در که مطالبي اما نوشت، ارسطو قول  از1340              کرد،  مطرح جلليه در ملي جبهه ميتينگ  17در             سال  نوروز در زندان در هايش  (1342گفته

18                خرداد)  در خميني الله آيت بازداشت با  1342مخالفتش         درسال  گويا آنچه بالخره  در 1357و                گفت  شاه به کابينه به مربوط مذاکرات تشکيل  19جريان         اساسي  نظر نقطه اين در ريشه  همه

. دارند  ارسطو

                            گمان  به بگذاريم، هم کنار را ارسطو سياسي انديشه از صديقي دکتر روايت گوناگون اجزاء  اگر               .               قرائت  که گفت توان مي بابت اين از يابيم مي قانون دمکراتيک حکومت شبيه سخت تصويري  من،

                                  از  او از پيش که است اسلم عالم کران متف از دسته آن برداشت از متفاوت يکسره ارسطو از  او                       .     اما  گرفتند، مي اسلمي احکام اثبات خدمت در را ارسطو جملگي آنان اند پذيرفته تأثير  ارسطو

              بود،  مؤمن مسلماني خويش، مذهبي اعتقادات درخلوت گرچه  21دکترصديقي،   روايتي  ارسطو  از                           .       يادداشت  از يکي در چون بود، واقف تفاوت اين به نيز او خود انگار کرد مي مراد عرفي  يکسره

)    » :    " اکويني " طماس نويسد مي دمه مق  1226­1274هاي         شاعر)  و دانشمند دانته و ايتاليايي  م 1321 1265ايتاليائي (­           [ ]          از)  جماعتي اسلمي فرهنگ در و يند ارسطو پيروان از سياسي مذهب در  م

                                  و  رشد ابن و سينا ابن و مسکويه و عامري و فارابي و کندي مانند متفکران و نظران  صاحب     (    «.                     دکتر  گمان بي له ص متاثرند او از عملي حکمت در دواني الدين جلل و طوسي  نصيرالدين

47

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

.      "   "        بود  ارسطو پيرو سياسي مذهب در اکويني، طماس مانند صديقي،

   .                                 يکي  برعکس، بسازد عيب از عاري بتي ارسطو از که نبود معني آن به روي هيچ به پيروي اين  البته               »              علمي  حوزه هاي پردازي خيال و پسندي مطلق از احترازش را ارسطو کار ارجمندي علل  از                             (   ايراداتي» ( و داد قرار خود کار سرمشق را ارسطو زمينه اين در و دانست مي يج ص  افلطون

                 .    "   "   "   "  هم  اند، شناسي روش عرصه در هم ايرادات اين دانست وارد اول معلم و مطلق حکيم بر  مهم                       .     اثبات  عقايد به چشمي گوشه همواره گويا که صديقي، دکتر سويي، از سياسي آراي سطح  در

 22داشت،) positivismگرايي (                   مي  مجزا و متمايز وصفي احکام از يکسره را هنجاري  احکام                         .   روزهاي  رخدادهاي وصف در ديگر جايي در خود او که هايي يادداشت خواست ومي  و 28دانست

29     .                           دکتر  آنکه با وصفي ا صرف زبان کاربرد نحوه از است آوري حيرت نمونه آورده قلم به  مرداد                          کودتاي  از پس آنکه رغم به و داشت، مصدق دکتر به خاص ارادتي  28صديقي     افتاد،  زندان به  مرداد

                              حال  واقعيت هيجان، هرگونه از فارغ که ماند مي را جراحي لحن باب دراين هايش يادداشت  لحن.               کند  مي بيان وموشکاف دقيق زباني به را  23مريضي          " " هاي  داوري که دارد تاکيد هم دمه مق  در

»                                  گاه  که گيرد مي ايراد ارسطو بر زاويه همين از و کرد مخلوط عيني مشاهدات با نبايد را  ارزشي                               . . .  و  دهي دستور و گذاري قاعده به اش نتيجه آمده بيرون خبري و عيني صورت از او  مطالعه

 (   ) «.             صکط  است رسيده تکليفي و ارزشي هاي حکم صدور

) «.      . . .   »                ص  نيست ازنقايص خالي اجتماعيات در ارسطو تأليفات صديقي، دکتر زعم به علوه،  به »                              تشکيل)  ولت تح و تاريخ از اش اطلعي بي خاطر به هم را ارسطو وي مورد دراين  کد

      »                     (   ) « چون  موهومي هايي فرضيه به او که لحاظ اين از هم و نکوهد مي له ص ايران  شاهنشاهي       . . .                        به  بشر نوع تقسيم مردم، از جمعي شمردن پست يوناني، غير و يوناني دادن قرار هم  مقابل

                   . . .                 پست  و مرد و زن تساوي عدم به قول و بردگي اصل دانستن برحق و بنده، و آزاد دسته  دو (   ) .    «               له  ص داشت باور آنان حقوق به کامل عنايت عدم و زنان شمردن

 " "                          درخشان  دمه مق بر هم ايرادي گفت و قرارداد سرمشق را صديقي دکتر روش همين بتوان  شايد                             .   مقدمه  در ل مث آنکه رغم به و بود، کارش رسم که استقصايي رغم به است وارد  قراضهايشان

 طبيعيات     سينا،  ابن به  24منسوب                     کار  اساس در کتاب آن شايد که دهد مي نشان تفصيل  به                                تأليف  چون و چند درباب مهمي ا نسبت نکته به آتن حکومت اصول مقدمه در اما نبوده، سينا  ابوعلي

           .       درسال  که زماني همان از کند نمي اشاره کتاب  1891اين         حکومت  اصول اصلي متن ناياب  نسخه                                  يکي  سوي از و نيست ارسطو کار نوشته اين شايد که بودند برآن ققان مح از برخي شد، يافته  آتن

.         است  آمده فراهم او شاگردان  25از            " "    است  مدخلي هرچيز از بيش صديقي دکتر مقدمه هرحال  به   .                             علوه،  به کاهد نمي هيچ اعتبارش و ارج از ناچيزي نقصان چنين و ارسطو هاي انديشه بر  پربار

                                صدق  هم صديقي دکتر ما نسل استاد درباره راستي به بود گفته خود استاد درباب بيهقي که  آنچه     .                  «         »    دسامبر  هفتم بگريانيم وي بر لختي را ها قلم بايد و استاد اين بود بزرگ مردي که کند  1997مي

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ " "                    دمه* مق صفحات مراد شده اشاره اي صفحه شماره به درمتن  هرجا   آتن  حکومت اصول  کتاب

48

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

است.

: ها  يادداشت

1                            هجدهم.  در ممتاز استادي مقام به او ارتقاء بزرگداشت مراسم در صديقي دکتر سخنراني  براي»1352بهمن          » .        :   .  . درايران،  شناسي جامعه بنيانگذار بزرگداشت حسين غلم دکتر صديقي، به ک ن ، 

      شماره  اجتماعي، علوم  4نامه تيرماه  ،1353  ص  ،3­6 .

2                       « »    و.  وم د هاي قرن در ايراني ديني هاي جنبش صديقي، غلمحسين در پيشگفتار مهدوي،  يحيي    تهران،  هجري، وم . 1372س   دوازده  ص ،

3           » :                   يا.  طوسي، نصيرالدين خواجه زمان از بود گفته زاده تقي درباره گويا صديقي دکتر مثال،  براي                              عرصه  به درايران کسي زاده تقي مرحوم معلومات وسعت به اخير قرن سه دو دراين تحقيق  به

       «     »       :  .  .  «.   غلمحسين  دکتر يادنامه در استاد، با ساعتي سعيدي، اصغر علي به ک ن است نيامده  وجود                  تهران،:  ورجاوند، پرويز دکتر آوري گرد زمين، ايران فرزانه  1372صديقي ص  ،281    ديگر،.  جايي  در

       .      (   )        »      داوري  در انصافي بي است انصافي بي ها ايراني ما عيب ترين بزرگ بود، گفته صديقي  دکتر     « ص  همان، ديگران، .312درباره               بود.  منصف غايت به خود صديقي دکتر اما

4:              »                    معاويه.  دختران سه هر خسين و خسن نام به اي نوشته در صديقي دکتر را عبارت  عين         «       ص  همان، است آمده اسلمي جمهوري روزنامه به .181پاسخي

5                            سلوک.  و اجتماعي، تحقيقات و مطالعات مرکز گرفتن شکل چگونگي باره در جالبي بحث  براي     «         » :  .  .     شماره  کلک، نراقي، احسان دکتر با گفتگو به ک ن صديقي، دکتر  71­72استادي بهمن  ،1374، 

.499­569ص 

6         .                 صديقي،.  حسين غلم دکتر مقدمه پاريزي باستاني تحشيه و ترجمه آتن، حکومت اصول  ارسطو،.1358تهران، 

7           :  .  .       تير.  اجتماعي، علوم نامه صديقي، دکتر به ک ن نمونه عنوان  1353به ص  ،3­6.

8                      مشهد،.  فياض، اکبر علي دکتر تصحيح بيهقي، تاريخ بيهقي، ابوالفضل  1356خواجه ص  ،265.

9 :  .  .           به.  ک ن باب، دراين درخشاني بحث براي

Sheldon Wolin, Politics and Vision, Boston, 1960. PP. 34­51 . :  .  .           به  ک ن زمينه، دراين ديگري مهم بحث براي

49

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Isaiah Berlin, The Crooked Timber of Humanity, ed. by Henry Hardy, New York, 1991 PP.1­48.

10:  .  .  .                   به.  ک ن شد طرح پوپر سوي از زمينه دراين بحث ترين مهم

Karl Popper, The Open Society and Its Enemy, Vol. I, New York,1979.

11:  .  . به.  ک ن

Leo Strauss, The City and Man, Chicago, 1978, PP. 1­13.

12       «           »    غلمحسين.  دکتر يادنامه در مردسياست، علم، مرد اخلق، مرد صديقي آشوري،  داريوش  ص  .251­57صديقي،

13      ص.  همان، .170بيهقي،

14 .       يازده.  ص همان، مهدوي،

15:  .  .         به.  ک ن باره، دراين بحثي براي

Berlin, op. cit., pp. 49­90 :   نيز   Richard Rorty, Contingency, Irony and Solidarity, NewوYork, 1980, PP.3­96.

16)        مديسن.  جيمز مثال، :Madisonبراي  .  .      .         به)  ک ن نظراتش، براي است مدافعان اين از يکي

James Madison, "Federalist Paper 10," Federalist Papers, New York, 1948.

17          ص.  صديقي، غلمحسين دکتر .157­163يادنامه

18    ص.  .264همان،

19    ص.   220همان،                     خرداد.  در خميني الله آيت بازداشت با صديقي دکتر مخالفت .1342درمورد ن  ،      : ص.  همان، به .181ک

21                ص.  همان، ل مث اند، فراوان باب دراين .177­83شواهد

22                                به.  زمينه، دراين بود، صديقي دکتر دوستان ترين نزديک و ترين قديمي از که مهدوي يحيي  آقاي                         » :       با  که شد مي استنباط چنان کلمش فحواي از گاهي که آنجا تا نويسد مي فراوان احتياط  قيد

     :  .  .  «.                 ص  همان، مهدوي، به ک ن نيست ميانه بي چندان علم اصالت مذهب اصحاب و  تحصلياندوازده.

50

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

    » :                 پوزيتيويست  درعلم صديقي نويسند مي بيشتري باقاطعيت باب اين در آشوري داريوش  آقاي          ص.»  صديقي، غلمحسين دکتر يادنامه . 251بود

23   28کودتاي. «            «         ص  صديقي، غلمحسين دکتر يادنامه در صديقي، دکتر روايت به .119­141مرداد

24  »                                  فرخي.  به را آن او و صديقي دکتر اطلعات وسعت و دقت از ديگر است آيتي خود دمه مق  اين «              . . .                  به  تهران حومه زرهي دو لشکر زندان در ماه اسفند چهارم و بيست دوشنبه روز در پيروزي  و

               " "       . ابوعلي  رئيس شيخ به منسوب طبيعيات قراضه در دمه مق صديقي، حسين غلم رساند  پايان  تهران،   1332سينا، ص  ،9.

25:  .  .           به.  ک ن مبحث، اين مفصل شرح براي

Aristotle, The Athenian Constitution, tr. by R. J. Rhodes, New York1986. PP.9­372 .

          دوران  نخستین های سده در  نقشدهقاناناسلمی

تفضلي  احمد

    ­                 درايران  مهمي فرهنگي اجتماعي نقشسياسي، اسلمي دوران نخستين هاي سده در  دهقانان                               . ديگر،  سوي از آنان، خردمندانه تدابير و سويي از آنان هاي خودگذشتگي از و ها فداکاري اند  داشته

     .                           و  دوستي وطن شد ايران نقاط از بسياري در تازيان هاي تخريب و ها خونريزي از جلوگيري  موجب                                    و  ماند مستقل و پايدار سرزمين اين فرهنگ که بود ايران زبان و رسوم و آداب به آنان مندي  علقه

                                  ايران  شفاهي و کتبي روايات حفظ به آنان تعهد و نسپرد عربي زبان به را خود جاي فارسي  زبان .                             تاريخ  شد باستان ايران عشقي و تاريخي حماسي، هاي داستان بقاي و دوام ضامن که بود  باستان

       .                       که  فشرده مقاله اين دارد شده شناخته کم يا ناشناخته ا غالب مردان اين به فراواني دين  ايران                              ميهن  که شود مي تقديم بزرگواري روان به دارد، تدوين دست در نگارنده که است کتابي  خلصه

.                   بود  عجين او وجود با ايران فرهنگ به وخدمت خردمندانه دوستي

 )            دهگان  پهلوي کلمه شده عربي صورت  (dehganدهقان         دهيگان)  تر قديم صورت  به) dehiganيا          "   "  «         سرياني « طريق از که است ، دار زمين ، زمين يا ده به منسوب  1معني         به  آنجا از و عربي  به

                             .   اطلق  وم د درجه دار زمين نجباي از اي طبقه به ساساني دوره اواخر در دهقان يافته راه  فارسي    است  شده  2مي                   بزرگان  و آزادان طبقه از تر پايين يت اهم نظر از  3که   خدايان  کد  4و داشته   قرار

    مسعودي،.  روايت به ) 5اند )                    قرار  شهريج شهريگان از پس مقام نظر از ساساني دوره در  دهقانان                               . و  اند داشته برعهده مهمي نقش کار دراين و رسيده مي آنان به ا ارث امورمحلي اداره اند  داشته

51

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

.           بودند  آنان از اطاعت به ظف مو  6روستاييان             نجباي  املک با درمقايسه آنان، زراعي املک  اما               .         روستاييان  ميان در دولت نماينده درحقيقت طبقه اين نداشت وسعت چندان زميندار، اول  درجه

.                           است  بوده ماليات آوري جمع شان اصلي وظيفه که رسيد مي نظر به و  7بودند   بر  بنا  دهقانان                            اساس  براين آنان هاي لباس و شدند مي تقسيم گروه پنج به خود اجتماعيشان مرتبه يت  اهم

بود   8متفاوت                           گاهگاه.  را آن بلکه بينيم نمي ساساني دوره اوائل رسمي اسناد در را دهقان  عنوان                            يابيم  مي است، اسلمي دوران نخستين قرون در آنها نهايي تدوين که زردشتي، پهلوي هاي  درکتاب                              منعکسمي  را ساساني متأخر دوران سياسي و اجتماعي وضع که اسلمي، دوران منابع در نيز  و

 " "                     .       يک  عنوان صورت به کلمه اين که داد احتمال توان مي بنابراين خوريم برمي بدان ا مکرر  سازند،)            انوشروان  خسرو دوره ابداعات از اجتماعي  531طبقه  579تا        اصلحات)  نتيجه آن پيدايي و  م

.   باشد  او  9ارضي                           شاهي  از که اندازه همان به که کرد مي توصيه ديگر شاهان به پادشاه  اين.                           برادرند  منزله به دو اين زيرا کنند، پاسداري نيز دهقانان طبقه از کنند، مي  10پاسباني   منابع  در  اما

 11پهلوي     اسلمي،  دوران آثار  12و   بر  بيشتر  که   نامه   خداي         متکي  آن عربي هاي ترجمه و  پهلوي                        ويکرت  يا ويکرد به آنان اصل دهقانان، طبقه به دادن اهميت براي  13هستند،   شاه  هوشنگ برادر ، 

                    هوشنگ  خود ها روايت بعضي در گرچه گردد، بازمي اي  14افسانه منوچهر   15يا   طبقه  اين مبدع  را                          آمده  شمار به پيشدادي شاه جمشيد ساساني چهارگانه طبقات مبدع که گونه همان اند،  دانسته

 16است.           بيوتات  اهلل و دهقانان ساساني دوره  17در               مي  بار شاه حضور به نوروز دوم روز  در 18يافتند                                     شد،  مي برگزار دي ماه از روز نخستين در که روز، نود يا روز خره يا روز خرم جشن  و

                       .     مي  و نشست مي کشاورزان و دهقانان با متواضعانه شاه روز دراين بود دهقانان خاص  جشن.     نوشيد  مي و  19خورد

)                    ابوبکر  زمان در ايران به خود پراکنده تجاوزهاي نخستين در  13تا11اعراب  ( دهقانان  قلمرو ق  ه.                   کردند  مي غارت بودند برخوردار ثروت از که را مرزي  (20نواحي       عمر  زمان در  13بعد ) 23تا  و  ق  ه

                              پاشيده  با و کردند، فتح را گوناگون نواحي و زدند دست شديدتري هاي حمله به که  جانشينانش،     ­                       اي  عمده اجتماعي نقشسياسي دهقانان ساساني، اول طراز نجباي رفتن ميان از و قشون  شدن                 .                 به  جزيه پرداخت و تسليم با آنان از بعضي داشتند خود روستاي و شهر يا ناحيه سرنوشت تعيين  در

                            دهقان  مانند کردند مي حفظ غارت و وخونريزي اعراب تهاجم از را خود قلمرو مسلمان،  سرداران                                 ( افراد ( از هريک ازاي در وي به که کرد مصالحه عرب سردار زيد بن عروة با که درعراق  زوابي

    بپردازد،  درهم چهار .21خويش                             زد  ها پل او براي و بست پيمان زهره با که برس دهقان بسطام يا

22                                هاشم  با ناحيه اين دهقان رسيد، بغداد نزديک مهروذ ناحيه به اعراب سپاه که هنگامي چنين  هم.                               نکشد  اهالي از را کسي وي درهم، جريب يک پرداخت برابر در که گذاشت قرار عتبه  به 23بن

طبري،   24روايت          (       )      کشاورز  هزار صد يک جان توانست مداين نزديک اي قريه ساباط دهقان  شيرزاد.                    .               بود  گونه همين به وضع نيز ايران ديگر نواحي در دهد نجات بودند، افتاده اعراب محاصره در که  را

      درسال  زياد بن  30ربيع                           دژي  که زالق ناحيه به و شد سيستان روانه عامر بن عبدالله سوي از ق  ه                       .               و  خريد را خود جان سيم و زر مقداري برابر در دهقان کرد اسير را آن دهقان و رسيد بود،  استوار

.             نريزد  را او خون که کرد عهد  25ربيع                   درم  کيسه پنجاه به هرات دهقان با عامر عبدالله چنين  هم. کرد   26صلح                         دهقانان  يافت، خراسان امارت يوسف بن حجاج طرف از باهلي مسلم بن قتيبه  چون

52

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

.                         گذشتند  رود از او رکاب در و رفتند وي خدمت به طالقان در  27بلخ

                                    لت  مذ زندگي بر را مرگ و کردند مي مقاومت و دادند نمي مصالحه به تن که بودند نيز دهقاناني  اما                                ناحيه  دهقانان از يکي شهريار مانند کردند، مي فرار يا شدند مي کشته و دادند مي ترجيح  بار

          شد،  کشته سرانجام و جنگيد که  28تيسفون    (     )      به  تهم م که دجله نزديک شهرکي کره دس دهقان  يا.                   رسيد  قتل به عتبه بن هاشم فرمان به و شد  29خيانت             رسيد  ميشان دشت به چون غزوان بن  عتبة

                                    کشت  را جا آن دهقانان و پرداخت جنگ به دارند، را اعراب با مقابله قصد آنجا اهالي که دريافت و

30                     ( )        فرمان  به بود، شده کافر و برگردانيده روي اسلم از که ميشان ميسان دهقان نيز  بعدها.           شد  کشته بصره والي به شع بن  31مغيرة

    سال  آخر  15در     سال  آغاز  16و                     حمله  الهواز سوق به بصره از غزوان بن عتبة که هنگامي  هجري           .                .           عهد  دهقان چندي از پس اما کرد آشتي او با مالي برابر در سپس آمد او جنگ به آنجا دهقان  برد،

                              سال  در شد، بصره والي مغيره جاي به عمر جانب از که ابوموسي و کرد  17شکني سوق   هجري.               کرد  فتح جنگ به را نهرتيري نواحي و  32الهواز             سرانجام  و کرد جنگ شوش مردم با  ابوموسي

                                صدتن  ابوموسي که شرط بدين بگشايد را شهر دروازه که شد برآن و کرد صلح طلب آنان  دهقان               .            .         اما  کرد، رها را تن صد آن ابوموسي شد بسته عهدي و پذيرفت ابوموسي دهد امان را وي اهل  از

.     کشت  را دهقان . 33خود                     نخست  رفت بود، استوار دژي که ترمذ به لمي س خازم عبدالله  موسيبن.                             گريخت  ترکستان به دهقان رسيد، توافق به او با که بعد و پذيرفت را او  34دهقان     و  روايات اين  از

                        دوست  ايران دهقانان وخونريزي، جنگ دشوار دوران درآن که، آيد برمي چنين مشابه  روايات                                      را  خود قلمرو و برهانند مرگ از را خود مردم از بسياري جان ديد صلح و تدبير با اند توانسته  ايراني

                 .             تنها  دهقانان ساساني پادشاه آخرين سوم يزدگرد براي حتي دارند نگاه دور به ويراني و غارت  از                             .     دهقان  و رفت اصفهان به نهاوند، جنگ از پس و تيسفون از ازگريختن پس وي بودند پناه و  ملجاء

    مطيار  نام به  35آنجا                         شاه  به نخست بود، آورده دست به اعتباري اعراب با مبارزه سبب به  که                 .                   آنجا  دهقان از و گريخت کرمان به يزدگرد آنگاه نکرد وفا وعده اين به عللي به اما داد، کمک  وعده

                                و  طلبيد ياري آنجا دهقان ماهويه از و رفت مرو به سپس نگرفت اي نتيجه اما خواست،  کمک.         شد  کشته جا همان در  36سرانجام

                          خويش  رعاياي از ماليات آوري جمع دهقانان وظيفه نيز اسلمي دوران در ساساني، دوره  همچون                              کساني.  ضيافت و داشتند برعهده را سبيلن ابن راهنمايي و آباداني کار به پرداختن برآن، علوه  بود

.            (   )        بود  موروثي آنان درميان ا خصوص بودند، جنگي غنائم فئ از ور بهره  37که   هاي  زمين  اما               ( )              به  خليفه عمر فرمان به آوردند، مي اسلم عراق سواد نواحي به اعراب حمله در که  دهقاناني

 .                 بلذري  شدند مي معاف جزيه از و شد مي واگذار  38آنان               کرده  ذکر را دهقانان اين از چند تني  ناماست.

                               از  بعضي ايران، شرق در ا خصوص اسلمي، دوره اوائل در که آيد مي بر مختلف روايات  از                              اجتماعي  اعتبار و مکنت و ثروت با شخص هر وگاه اند بوده محلي کوچک امراي درعمل،  دهقانان،

                             .     يک  در که اي گونه به است رفته کار به مرزبان عنوان معادل دهقان گاهي شد مي ناميده  دهقان

53

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

     .                           روايتي  در ل مث است شده خوانده مرزبان همو ديگر منبع در و آمده شمار به دهقان شخصي  منبعطبري   39از                             همين  از ديگر روايتي در و شده ياد مرو مرزبان و کرمان مرزبان عنوان به  اشخاصي

 .                 بلذري  اند گرديده ذکر دهقان عنوان با اشخاص همان نويس  40تاريخ       کرده،  ياد شوش دهقان  از    دينوري  که حالي  41در      .         از  روايتي در است داده مرزبان عنوان سيستان بدو  42تاريخ پسر   ابرويز

                                  درروايت  شخص همين و شده ذکر دهقان عنوان با ديگر بار و سيستان شاه عنوان با بار يک  رستم (43بلذري  .           ديواشتيچ  است آمده شمار به سيستان  Dewasticمرزبان     پنجکنت) فرمانرواي آخرين ، 

                        در  است، همراه شاه سروريا لقب با مغ کوه سغدي اسناد در طبري که  44تاريخ دهقان   لقب  نويسنده.   45حدودالعالمدارد                         اشعار  در و کند مي ياد را النهر ماوراء نواحي هاي دهقان از  تعدادي

                                ايران  شرق در ا خصوص سرور، و امير و حاکم مفهوم در دهقان نيز هجري ششم قرن تا  فارسي.         (       است( رفته کار به ، النهر ماوراء و  46خراسان               عنوان  با را محلي امراي از تن چندين  سوزني

.                       است  داشته الدهاقين عين لقب آنان از يکي و است گفته مدح  47دهقان   گاه  دهقانان  همچنين"      " "   "  مهتران،  و زادگان، بزرگ زادگان ملک با "48همراه   "    ودانشمندان  ملوک با همراه  وگاه 49گاه

"     " مرزبانان  و ملوک با .49همراه      "       "        اند  شده ياد سالران جند و اسواران با همراه گاه  50و

                                شور  طرف اجتماعي و سياسي حوادث در گاه اينان که شد مي سبب دهقانان محلي نفوذ و يت  اهم        گرفتند  مي قرار نواحي عرب  51فرمانروايان                 طرفداري  به عرب کام ح ميان اختلفات در خود گاه  و

                              سريج  بن حارث از غيره و مرو و فارياب دهقانان جانبداري مانند خاستند، برمي متخاصمان از  يکي          درسال  عبدالله بن عاصم برابر .116در  52هجري                  قلعه  در را دين خرم بابک که سنباط بن  سهل

.                       بود  دهقانان از داد، افشين تحويل حيله به اورا وسپس داد پناه  53خويش   شروين  ابن  همچنين،                              در  عبدالله و بود دهقان داشت، برعهده بغداد به را بابک برادر عبدالله بردن مأموريت که  طبري،

.                                 داد  شراب بدو شروين ابن و کند رفتار او با دهقانان روش به که خواست وي از  54راه در   دهقانان  )  .             متوفي  رودکي بودند برخوردار احترام و يت اهم از سامانيان  329/330دربار   اي)  قصيده  در

)          ساماني  امير احمد بارنصربن مجلس  301درتوصيف  331تا       ( رادرصف  دهقان پيرصالح مکان ق  ه.                   است  کرده ذکر وزير بلعمي و اميران صف مقابل در  55آزادان       مهم  سياسي رجال از  بسياري

                              دهقانان  هاي خاندان به آنان نسب يا بوده دهقانان زمره از ايران شرق در اسلمي نخستين  قرون                            دهقانان  از که ساماني عهد معروف اميران از هاشم بن سهل احمدبن مانند است رسيده  مي

.                    ( است ( رفته مي شمار به ساساني يزدگردسوم نوادگان از و مرو  56جيرنج   نظام  پدر  همچنين،.                       است  آمده شمار به بيهق ناحيه متمول دهقانان از سلجوقي معروف وزير 57المللک

                               دهقانان  نسل از نيز را ساساني پادشاهان از بعضي حتي که کوشيدند مي رواياتي نقل با  دهقانان                              آمده  شمار به فريدون تخمه از دهقاني دختر دوم خسرو مادر آن برطبق که داستاني مانند  بدانند

58است. 

                           به  کوشيدند مي نيز اسلمي دوره در بودند، ساساني دوره اشراف طبقات بازمانده که  دهقانان   .     جاحظ  کنند زندگي روش  59همان                 خود  که آورد مي مطالبي دهقانان خوردن غذا آداب  درمورد

             .               يک  بلعيدن دهقانان که نويسد مي وي است مورد دراين ساساني زمان اشرافي ذوق از  بازتابي                                براي  را استخوان مکيدن و آن گوشت کردن جدا براي را استخوان کشيدن دندان به و غذا  باره

54

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

         .           چنگال  با را غذا دانند مي ناپسند آن مغز آوردن  60بيرون                 و  برند مي کارد با را گوشت و خورند  مي.       کنند  مي زمزمه لب  61زير    ( )            بلذري  النهر ماوراء دهقانه دهقان زنان آرايش و پوشش  62درمورد

)                      دوم  يزيد زمان در خراسان والي العزيز عبد سعيدبن که است  101آورده  105تا   ( به  ملقب ق  ه.63خذينه                                     هشت  مي فرو را خود موي و کرد مي تن به رنگين اي جامه دهقان زنان همانند زيرا  بود،

.                             داشت  رنگين هاي بالش خود دراطراف و بست مي برآن کاردي و کمربندداشت وي چنين  هم                          پيشکش  محلي امراي يا خلفا براي ساساني دوره همچون مهرگان و نوروز هاي درجشن  دهقانان

 . طبري  آوردند  64مي           سال  در دهقانان که هدايايي  120از           بلخ  شهر در مهرگان مناسبت به ق  ه.                     کند  مي ياد تفصيل به آوردند خراسان حاکم قسري عبدالله اسدبن براي

                         درباره  آميزي لطيفه کوتاه هاي داستان اسلمي نخستين قرون فارسي و عربي هاي  درکتاب         .                         دو  که است آمده ل مث دارد آنان ذوق لطافت و طبع ظرافت از حکايت همه که شده نقل  دهقانان

                                و  اصفهان ميان شهرکي راوند، در و شدند روانه اصفهان سوي به اسد بني قبيله از عرب  مرد                     .             به  ديگر مرد و درگذشت عرب مرد دو آن از يکي شد همراه و دوست آنان با دهقاني  کاشان،                                  مي  او برگور جامي و نوشيدند مي شراب جامي هردو و رفت مي او گور سر بر دهقان  همراه

                                  شعر  و شد مي حاضر تن دو آن برگور عرب مرد آن و درگذشت نيز دهقان سرانجام و  افشاندند. خواند   65مي فندق   (66ابن                     عباسي  خليفه هارون آن طبق بر که آورد مي را  تا 170روايتي

193                                  ميهمان)  چهارماه آنجا در و شد بيمار بيهق دهات از دهي در طوس به خود راه سر بر  هق .                                 اين  شد خارج آنجا از گرانبهايي هداياي با خليفه و کرد پذيرائي خوبي به خليفه از که بود  دهقاني

.                   دارد  ازدهقانان بعضي ثروتمندي بر دللت ديگر روايات بعضي مانند روايت

        .             ­     قرن  همان از اينان اند داشته نيز مهمي فرهنگي نقش اجتماعي، برنقشسياسي علوه  دهقانان،                              و  ها دارالماره و ها دارالخلفه به ايران، مختلف مناطق در عرب حکومت استقرار و هجري  اول                            از  که خردمنداني و دانشمندان عنوان به ايران شرق ايراني هاي سلسله شاهان دربارهاي به ا  بعد

 .               بيهقي  يافتند راه بودند، آگاه قديم ايران فرهنگ و  (67تاريخ         متوفي  ابيه زيادبن که آورد  ه 56مي     (     )                    خدمت)  در را ساساني پادشاه خسرو کسري دهقانان از تن سه بصره در عراق، اموي والي  ق

                                      وي  که اي گونه به گفتند مي سخن آن شکوه و عظمت و ساساني دولت از او براي که داشت  خود   .                         در  يافت مي ساسانيان حکومت از کوچکتر و کمتر را عرب حکومت جهت اين سيستان از تاريخ

68                            عنوان  با که زردشتي هرمزد بن رستم قول از پهلوي، اندرزهاي همانند آميزي، حکمت  سخنان                   .         والي  عبدالله، بن عبدالعزيز خواست به را سخنان اين وي است گرديده نقل شده، ياد  دهقان

               .               دهقانان  از را سخنان گونه اين ا غالب فردوسي است کرده بيان زبير، بن عبدالله سوي از  سيستان،.   است  کرده  69نقل                     مردم  فرهنگ جنبه گاه که را خود عصر عمومي اطلعات بعضي  جاحظ

.            ( کند( مي نقل دهقانان از دارد،  70فولکلور                 هاي  نام به اسلمي دوران فارسي و عربي هاي  درکتاب                                  يا  اند شده ياد دهقان عنوان با چهارم و سوم قرن از که خوريم برمي بسياري ادباي و  دانشمندان.                               خوريم  برمي نيز اسلمي ديني علوم دانشمندان به آنان ميان در و اند بوده دهقانان خانواده  71از

   .           فندق  ابن اند بوده ديني علوم نيزحامي ازآنان  72بعضي         قصبه  اهالي از ثروتمندي دهقان  از            سال  در که کند مي ياد  418سبزوار                     بود،  مفسران و زاهدان از که الطيب ابي ابن براي ق  ه

55

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

   .                          .     در  رودکي اند بوده فارسي زبان و ايراني ادب و فرهنگ مشوق آنان از بسياري کرد بنا اي  مدرسه.                         اند  داده مي مرکب و سيم بدو نامور دهقانان که است آورده اي  73قصيده   خدمت  در  فرخي

.                       کرد  مي دريافت مستمري او از هرساله و بود سيستان دهاقين از  74دهقاني   به  نيز  فردوسي.         بود  طوس دهاقين از خود  75روايتي

 .                             ابو  اند بوده اسلم از پيش ايران عشقي هاي داستان و تاريخي و حماسي روايات حافظ  دهقانان    گردآورنده  معمري ابومنصوري منصور  شاهنامه       سال ( به شده  346تأليف      ( که  اي دمه مق در ق  ه

                            پيشخود  را گوناگون شهرهاي دهقانان خويش اثر تأليف براي که آورده است، دردست ازآن  اکنون 76خواند.                         معتبر  مأخذ اند، آمده شمار به قديم شاهان بازماندگان که دهقانان گفتار دمه مق  درهمين

.       است  شده ذکر شاهنامه  77اين                   کرده  ذکر دهقان را خود روايت مأخذ مختلف موارد در  فردوسي 78است،          .                 هاي  روايت به نيز ديگر شاعران است بوده آنان شفاهي روايات او منظور ل احتما  و

          طوسي،  اسدي مانند اند کرده اشاره .80ايرانشاه 79دهقانان   نظامي   81و         معاني  از يکي رو، اين  از               .  "   "        دوستي  ايران و ايران فرهنگ به دهقانان علقه است دان تاريخ فارسي هاي فرهنگ در  دهقان

   " "     "   "   " "            با  يا عرب با درتقابل اصيل ايراني ا خصوص ايراني مفهوم در دهقان کلمه تحول موجب  آنان   .    "   "   " "         " "   " طبري" است شده ايراني غير و خارجي ا عموم و غيره و رومي و  82ترک وزان  مر  درمورد

                                که  خسرو خره نام به يکي پسرداشت دو وي که نويسد مي انوشروان خسرو زمان در يمن  حاکم                                  مي  سخن فارسي به بود، اسوار که ديگر و خواند مي عربي شعر و داشت دوست را عربي  زبان

.( )            يتدهقن  زيست مي دهقانان روش بر و  83گفت             پنجم  و چهارم قرن شاعران ديگر و  فردوسي.                 اند  برده کار به مفهوم دراين را کلمه اين ا " 84مکرر "          درتقابل  زردشتي مفهوم در دهقان نيز  گاهي

.          " است " رفته مي کار به مسلمان  85با                     و  داشتند آن انواع و شراب از دهقانان که شناختي سبب  به                    عربي  ادب در دهقان پرداختند، مي نيز آن فروش و تهيه  86به اشعارفارسي   87و معناي   به

 .                   است  رفته کار به آن کننده تهيه و شراب دهنده تشخيص

                              و  اهميت تدريج به دار، زمين طبقات انحطاط و هجري پنجم قرن از اقطاع سيستم گسترش  با   "       "                    معني  به مالک و مالک خرده معني از تدريج به دهقان واژه و گرفت کاستي دهقانان  اعتبار

                 «       يافت،« ول تح بود داشته اصل در که معنايي يعني کشاورز و زارع  88روستايي،   قرن  در  گرچه.        " "              رفت  مي کار به مالک معني در کلمه اين هنوز هفتم و * 89ششم

 ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­                                در* درج براي خويش نابهنگام مرگ از پيش سالي دو تفضلي دکتراحمد ياد زنده را مقاله  اين

.                     بود  نگاشته صديقي حسين غلم دکتر ياد به نامه ايران ويژه شماره

: ها  پانوشت

1 :  .  . به.  ک ن

56

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

J. P. Margoliouth, Supplement to the Thesaurus Syriacus of R. Payne Smith, S. T. P., Oxford, 1927, P. 84a.

   .                           اصلي  معناي بود مي دهگان صورت به بايستي بود، رسيده فارسي به پهلوي از ا مستقيم کلمه  اگر.    ( )   +           «       »  بازرگان  مانند نسبت گان ده ترکيب يعني است بوده روستايي ده، به منسوب ا ظاهر کلمه

2            تهران،.  بهار، کوشش به التواريخ،  1318مجمل ص  ،420.

3)           انکلساريا.  کوشش به يسن، وهمن  B. T. Anklesariaزند   بمبئي،) ،1957  فصل  ،4  بند  ،7   ،54و  18ص  .33و 

4)           ( )  وست.  و هوگ کوشش به ارداويراژنامه  M. Haug and E. W. Westارداويرافنامه   و) بمبئي ،  1872لندن،  فصل  بند 15، ص 10، ،40)     ژينيو  کوشش به  Ph. Gignoux؛   پاريس،) ،1984  فصل  ،15، 

 5بند  ص  ،66              تهران،  آموزگار، ژاله تحقيق و ترجمه  1372و ص  ،5      وهمن،  فريدون کوشش به  ؛  برگ   19لندن،  6س  ص  ،112  . 113و 

5)           پل.  کوشش به الذهب، مروج  Ch. Pellatمسعودي،   ج) ،1  بيروت،  ،1965  ص  ،327  بند  ،662.      :  .  .  .      (   )        به  تاريخ، نعقوبي، به ک ن است کرده معني الکور رئيس ناحيه رئيس را شهريج  يعقوبي

)  هوتسما   M. Th. Houtsmaکوشش   ليدن،) ،1883  ج  ،1  ص  ،203:  .  .   به.  ک ن نيز

 A. Christensen, L' Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1944 , P. 140.

 6)          دوخويه.  کوشش به تاريخ،  De Goejeطبري،     ليدن،)  يکم، ،1879­1901  ص  بلعمي، 434،  ؛            تهران،  گنابادي، و بهار کوشش به  1341تاريخ، ص  ،345          گاي  کوشش به فارسنامه، البلخي، ابن  ؛

)    نيکلسون  و  G. Le Strange, R. N. Nicholsonليسترانج   لندن،) ،1921  ص  ،37.

 7        ص.  همان، سن،  112کريستن . 113و 

8 .     جا.  همان مسعودي،

9( )                             کردير.  کرتير هاي کتيبه يا زردشت کعبه در شاپور کتيبه مانند ساساني دوران اوايل هاي  درکتيبه.                                 است  نيامده عنواني چنين ها کتبيه اين با همزمان خارجي درمنابع نيز و پايکلي در نرسي کتيبه و

 10)         زوتنبرگ.  کوشش به غرر،  Zotenbergثعالبي،   پاريس،) ،1900  ص  ،6.

 11)        کوششمدن.  به  D. M. Madanدينکرد،   بمبئي،) ،1874­1928  ص  ،438 ،594 ،688.

57

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 12)         زاخو.  کوشش به آثارالباقيه،  E. Sachauبيروني،   ليپزيگ،) ،1878  ص  ،220   ؛225، 221و :  .  .    .   به  ک ن نيز جا همان ثعالبي،

 A. Christensen, Les types du premier homme et du premier roi dans l' histoire legendaire des Iraniens, I, Stockholm, 1917, PP. 68, 134, 151, 156.

                      :     تاريخ  در شهريار نخستين و انسان نخستين آموزگار، ژاله تفضلي، احمد آن فارسي ترجمه  و      ج  ايرانيان، اي  1افسانه تهران،  ،1363  ص  ،139 ،165.   غيره  و

 13 .Wekard/t, Waykard/t .

14.     جا.  همان ثعالبي،

 15.             جا.  همان البلخي، ابن جا؛ همان طبري،

 16                 :  .  . ج.  فارسي، ترجمه سن، کريستن از مذکور کتاب به ک  2ن تهران،  ،1368  ص  ،434   و 435و .   درآنجا  مذکور مراجع

 17).      واسپوهرگان.  پهلوي ).Waspuhraganدر

 18      ص.  همان، .218بيروني،

 19      ص.  همان،  225بيروني،           ج  مسعودي، قانون با کنيد مقايسه  1؛ حيدرآباد،  ،1954   ؛264ص.               تهران،  حبيبي، عبدالحي کوشش به الخبار، زين  1347گرديزي، ص  ،239   245و  عجائب  قزويني،  ؛

)      وستنفلد  کوشش به  F. Wustenfeldالمخلوقات،   ليپزيگ،) ،1848  ص  ،83 .

20)         گيرگاس.  کوشش به اخبارالطوال،  V. Guirgassدينوري،   ليدن،) ،1888  ص  ،116  .117و 

 21                  قاهره،.  منجد، الدين کوششصلح به البلدان، فتوح  1956­61بلذري، ص  ،307.

 22        ص.  يکم، طبري،  2421تاريخ     ص  همان، بلذري، .318؛

 23        ص.  يکم، طبري،  2461تاريخ     ص  همان، بلذري، . 324؛

24        ص.  يکم، طبري، . 2426تاريخ 

25      ص.  البلدان، .484فتوح 

58

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

26      ص.  الخبار، .102زين

 27      ص.  البلدان، .516فتوح

 28        ص.  يکم، طبري،  2421تاريخ .2423تا 

 29      ص.  البلدان، .324فتوح

 30      ص.  البلدان، .420فتوح

 31      ص.  البلدان، . 422فتوح

32      ص.  همان، .464بلذري،

 33      ص.  البلدان،  466فتوح         ص  اخبارالطوال، با کنيد مقايسه ،140.

 34      ص.  البلدان، .514فتوح

 35.             است.  بوده مهريار ل احتما آن ايراني اصل

 36        ص.  يکم، طبري،  2875تاريخ . 2877تا 

37        ص.  يکم، طبري، . 2470تاريخ

38      ص.  البلدان، .325فتوح

 39        ص.  يکم، طبري،  2872تاريخ  2877تا          ص  اخبارالطوال، با کنيد مقايسه  148؛ مرو؛:   عامل  ص  .102زينالخبار،       مرو:  دهقان و سالر

 40      ص.  البلدان، .466فتوح

 41    ص.  .140اخبارالطوال،

 42              تهران،.  بهار، کوششمحمدتقي به سيستان،  1314تاريخ ص  ،81.

 43    ص.  .485اخبارالطوال،

59

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 44        ص.  دوم، طبري، .1446تاريخ

 45            تهران،.  ستوده، منوچهر کوشش به  1340حدودالعالم، ص  ،82 ،83 ،100  .114و 

 46                تهران،.  ياسمي، رشيد کوشش به ديوان، سعد،  1318مسعود ص  ،374    به  ديوان، ناصرخسرو،  ؛            تهران،  قق، مح مهدي و مينوي مجتبي  1353کوشش ص  ،107.

 47                ص.  حسيني، شاه ناصرالدين کوشش به ديوان،  311، 485، 436، 224، 200سوزني، .326و 

 48                      تهران،.  وم، د چاپ رضوي، مدرس کوششمحمدتقي به بخارا، تاريخ  1351نرشحي، ص   تا 9،13 ،54 ،84  .85و 

 49      ص.  التواريخ، . 328مجمل

50        ص.  يکم، طبري،  3249تاريخ     ص  البلدان، فتوح  505؛             سلران  ده سالران، جند جاي به درآنجا  که.    (     است( آمده ها ده رؤساي

 51         :  .  .   ص.  دوم، طبري، تاريخ به ک ن ل . 1420مث

52        ص.  دوم، طبري، .1569تاريخ

 53      ص.  التواريخ، .357مجمل

 54        ص.  سوم، طبري، .1231تاريخ

 55      ص.  سيستان، .319تاريخ

 56      ص.  الخبار، .151زين

 57                  تهران،.  بهمنيار، احمد کوشش به بيهق، تاريخ فندق،  1317ابن ص  ،73  .78و 

 58      ص.  التواريخ، . 73مجمل

59)            فلوتن.  فان کوشش به البخلء،  Van Vlotenجاحظ،   ليدن،)  ،1900  ص  ،71    روايت.  همين  نظير                          به  البلغاء، رسائل در چاپ دينوري، قتيبه ابن العرب کتاب در ايراني اشراف غذاخوردن  درمورد

60

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

        قاهره،  چهارم، چاپ محمدکردعلي،  1954ه./1374کوشش ص  .363م،  .    .     ک  ن نيز است آمده  نيز     " "    سال:  مهر، شعوبيه، همايي، جلل  2به شماره  ،12 ،1314  ص  ،1297.

 60.    " "              باشد.  نيز قاشق معني به شايد بارجين عربي متن در

 61.                 زردشتيان.  سفره دعاي يا باج خواندن زيرلب به اشاره

 62      ص.  البلدان،  524فتوح             ص  وم، د طبري، تاريخ با کنيد مقايسه ،1417  .1418و 

 63.           بانوست.  يا خاتون معني به خذينه

 64      وم،.  د طبري،  1635تاريخ .1638تا 

 65)             وستنفلد.  کوشش به البلدان، معجم حموي،  F. Wustenfeldياقوت   ليپزيک،)  ج 1866­1873، ، 2  ص  ،740            ج  تبريزي، شرح با الحماسه ديوان ابوتمام،  1؛ قاهره  ،1331/ ق   1913ه ص   .362م،

          ص  البلدان، فتوح با کنيد  398مقايسه " 399و  "     :  .  .   سيمرغ،.  دهقانان، مينوي، مجتبي به ک ن  نيز 1شماره  اسفند  ،1351  ص  ،11  .12و 

 66      ص.  بيهق،  47تاريخ .48و 

 67)                 کوشششوالي.  به المساوي، و المحاسن محمدبيهقي، بن  (F. Schwallyابراهيم   گيسن)  و

Giessen)  ، 1902  ص  ،299.

 68      ص.  سيستان، .106تاريخ

 69          ج.  مسکو، چاپ شاهنامه، ل  9مث ص  ،211  .3380بيت 

 70              ج.  هارون، عبدالسلم کوشش به الحيوان، کتاب  2­1جاحظ، قاهره،  ،1385/ ق  ج 1965ه  ،1م، 115ص  ج   2؛ ص  ،125.

 71      ص.  بيهق،  116تاريخ . 149و 

72    ص.  . 185همان،

73                دوشنبه،.  ميرزايف، عبدالغني کوشش به منظوم، آثار  1958رودکي، ص  ،458.

61

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 74              تهران،.  کوششمحمدمعين، به چهارمقاله، عروضي،  1333نظامي ص  ،58.

 75    ص.  .75همان،

 76                 «     تهران. « فردوسي، هزاره در قزويني، کوششمحمد به ابومنصوري، شاهنامه دمه  ،1322مق 164ص  .165و 

 77    ص.   170همان،       ص  تاريخ، بلعمي، نيز  7؛ . 8و 

78          ج.  مسکو، چاپ شاهنامه، ل  1مث ص  ،28   1بيت  ج   2؛ ص  ،170   15بيت  ج   3؛ ص  ،6   7و   و 8بيت 19  ج   4؛ ص  ،302   19بيت   20و  ج   6؛ ص  ،167  .25بيت 

 79              تهران،.  يغمايي، حبيب کوشش به نامه،  1317گرشاسب ص  بيت 21، ،1.

 80                تهران،.  عفيفي، رحيم کوشش به نامه، بهمن  1370ايرانشاه، ص  ،17.

 81                تهران،.  دستگردي، وحيد کوشش به شرفنامه، گنجوي،  1316نظامي ص  ،436  .508و 

 82        ص.  يکم، طبري، .1040تاريخ

 83        ص.  سوم، ، .1227همان

 84        ج.  مسکو، چاپ  1شاهنامه، ص  ،21  بيت  ،128  ج   9؛ ص  ،307  بيت  ،7  ج  ،9  ص  ،319  بيت  ،105  106و        ص  ديوان، خسرو، ناصر  156، 83؛  288و      ص  ديوان، فرخي،  282، 274؛ ابوحنيفه 314و   ؛

                    تهران،  فياض، اکبر علي کوشش به بيهقي، تاريخ نقل به  1370اسکافي ص  ،856  ديوان،  عنصري،  ؛          تهران،  سياقي، دبير محمد کوشش  1342به ص  ،137  .239و 

 85        ج.  مسکو، چاپ  9شاهنامه، ص  ،97  بيت  ،1483  ج  ،9  ص  ،134  بيت  ،2106    به  ديوان، فرخي،  ؛      تهران،  دبيرسياقي، محمد  1343کوشش ص  ،294        ص  نامه، شرف نظامي،  238؛ ديوان،  خاقاني،  ؛

]        تهران،  سجادي، کوششضياءالدين  1338به   ص] ،411          باس  ع کوشش به ديوان، معزي، امير  ؛  تهران،  ص 1318اقبال،  612و 604،             تبريز،  نخجواني، محمد کوشش به ديوان، قطران، ص 1333؛ ، 

254      ص  سيستان، تاريخ . 93؛   باگبرکان  همراه ،

86                  ج.  هارون، عبدالسلم کوشش به التبيين، و البيان  3جاحظ، قاهره،  ،1960  ص  راغب 345،  ؛          ج  بيروت، چاپ الدباء، محاضرات  1961، 1اصفهاني، ص  ،684  .685و 

62

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 87                  ج.  الحرار، مونس بدرالجاجرمي، محمدبن نقل به مرغزي،  2بشار     صالح  ميرزا کوشش به ،   تهران،  ص 1350طبيب، ،470      ص  ديوان، خاقاني، . 359و 323؛

88)   :  .  . لمبتن.  به ک  A. K. S. Lambtonن             ذيل)  جديد، چاپ اسلم، المعارف دائرة ،dihqan.

 89                      تهران،.  رياحي، امين کوششمحمد به مرصادالعباد، رازي، دايه الدين  1352نجم ص  ،514 .  »     :  .  .                 « »  دهقان  پيشينه آبادي، محمد به ک ن مذکور، مقالت و ها کتاب بر علوه ، دهقان باره  در

         « سال  مردم، و هنر پارسي،  15درادب شماره  ،179  شهريور  ،1356  ص  ،64  اسماعيل 70تا   ؛     «             سال «  سخن، فارسي، ادب و زبان در دهقان معاني  26حاکمي، شماره  ،11   12و    اسفند  و بهمن ، 

1357  ص  ،1231   1237تا         « »      سال  پرورش، و آموزش دهقانان، صفا، الله ذبيح  22؛ شماره  ،1، ص 1326فروردين  ،39   43تا          تهران، ­­­­­­ درايران، سرايي حماسه ، ص 1333؛ ،62­64  فلح  گيتي  ؛

           «     مشهد، « ايران، شاهنشاهي و خراسان خراسان، قديم دهقان  1350رستگار، ص  ،125   ؛160تا      « »  شماره  سيمرغ، دهقانان، مينوي،  1مجتبي اسفند  ،1351  ص  ،8  .13تا 

     :       تجدد  پیشگامان از الضرب امین حسین محمد  حاجایران

  مهدوي  شيرين

                          که  بود ايراني عمده کارآفرين نخستين و خويش عصر بازرگان معتبرترين الضرب امين محمد  حاج     .                           صعود  داستان از درگذشت شهرت و دولت اوج در و کرد آغاز گمنامي و تنگدستي در را  زندگي

                                ها  واقعيت با و شده ساخته ها افسانه ايران اجتماعي و اقتصادي منزلت بالترين به او آساي  برق                          منتشر.  خانوادگي و شخصي هاي يادداشت و اسناد برپايه که نوشته اين اساسي هدف  درآميخته

 .                               شود  جدا ها افسانه و ها ازشايعه او زندگي واقعيت که است آن شده تهيه او نشده

       .               زاده  محمدشاه پادشاهي دردوران بود قاجارمقارن پادشاه سه سلطنت با الضرب امين  زندگي                            پادشاهي  عصر در و رسيد شهرت اوج به و آمد تهران به شاه ناصرالدين درسلطنت  شد،

 :                      .     دوران  کرد بخش توان مي عمده دوران سه به را او زندگي درگذشت قاجار شاه دين  مظفرال .                                 نفوذ  و ثروت اوج دوران و تهران در موفقيت آغاز دوران کرمان؛ و اصفهان در جواني و کودکي

      جواني  و کودکي دوران

63

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

           .                   و  بانک از روزگارپيش در صرافان، آمد دنيا به صراف اي خانواده در الضرب امين محمدحسن  حاج               .               به  بسته بيشتر صراف هر اعتبار و اهميت داشتند برعهده را پول انتقال و کارنقل درايران  بانکداري

.                           داشت  قرار اختيارش در که بود اي نقدينه مقدار به و او اقامت محل 1شهر

                              پدر  شده، نوشته الضرب امين آقا حسين حاج او پسر قلم به که الضرب امين زندگينامه  براساس                                را  خويش هاخانواده دت م و کرد ترک کرمان در کاري انجام قصد به را اصفهان حسن محمد  حاج

.     گذاشت  خود خبراز  2بي                     تنگناي  گرفتار شدند آگاه درکرمان او بيماري از اش خانواده که  هنگامي                              به  ناچار کرمان، به او سفر هزينه تهيه براي محمدحسن، مادر که چنان آن بودند، سخت  مالي                       .       کرمان  به بسيار هاي سختي تحمل از پس جوان حسن محمد وقتي شد خانه ازاثاث برخي  فروش

     .                             از  گروهي اما گرديد آگاه او سنگين هاي بدهي و ورشکستگي از بلکه پدر مرگ ازخبر تنها نه  رسيد                                تأديه  طلبکاران به را پدر هاي بدهي سفته دادن با که دادند ياري را او درکرمان اصفهاني  بازرگانان

           .                     به  حسن محمد بازگشت از پس گرفتند برعهده نيز را اصفهان به او بازگشت هزينه نيز و  کند       .                   حجره  در خود محمدحسن شدند مشغول کاري به معاش امرار براي خانواده اعضاي همه  اصفهان

       .                           به  او برادر دو شد استخدام بود آمده در بااو سردوستي از کرمان در که اصفهان بازرگانان از  يکي                            اشياء  فروش و ساختن و دوزي قلب کار به مادرش و شدند مشغول قرآن وفروش  استنساخ

                           . آن  در که حجرهاي در سودآور معامله باچند حسن محمد چندي از پس سرانجام پرداخت  دستي                              را  اش خانواده زندگي هزينه و خود هاي بدهي کرد، انداز پس مختصري سرمايه کرد مي  کار

.       شد  تهران راهي و پرداخت

      تهران  در موفقيت آغاز دوران

                                جدا  شده شمار بي هاي داستان ريشه الضرب امين بيکران ثروت و آسا برق پيشرفت که آنجا  از   .                         دراسناد  درواقع، نيست آسان تهران در او اقامت نخستين دوران مورد در افسانه از واقعيت  کردن

                                توان  نمي ها سال اين باره در چنداني هاي داده و اطلعات مهدوي خانواده خصوصي هاي نامه  و 3يافت.                                 يک  دنيا مال از جوان حسن محمد بهره تهران به ورودش هنگام که است اين دانيم مي  آنچه

.           بود  ريال يکصد و ترازو يک  4عبا،                     تهران  به ورودش محض به که است آمده اش نامه زندگي  در               .                 به  بعيد ناچيزش سرمايه به توجه با اما شد مشغول کسب به و کرد اجاره را دکاني  محمدحسن

                                احتمالي  به هرحال به زيرا باشد شده موفق کسب محل اجاره به سرعت به که رسد مي  نظر               .                 روال  طبق که، آنجا از ديگر، سوي از کند استفاده کال خريد براي خود سرمايه از بوده  ناچار

                              مي  کسب و کار به تهران در خود به مخصوص کاروانسراي در هرشهر بازرگانان و صرافان نتي،  س                          و  اصفهاني، بازرگانان تجمع محل که حسن حاج کاروانسراي در ل محتم نيز حسن محمد  پرداختند،

.                       است  بوده مشغول کار به بود او، بستگان از برخي جمله آن  5از         تا  نيز خانوادگي مدارک و  اسناد                   .           تهران  در کار آغاز در محمدحسن ديگر، اسناد بسياري براساس کنند مي تأييد را نکته اين  حدي

     .                         اينکه  به بسته نيست نظر اتفاق فروخت مي که کالهايي نوع برسر اما بود گرد دوره  فروشنده                                پارچه  که گردي دوره يا بود گرد دوره صراف يا محمدحسن دشمنش، يا است بوده او دوست  راوي

.             فروخت  مي تنبان بند و نخي ارزان  6هاي                 هاي  ماه در حسن محمد وثق، م منبع يک روايت  طبق

64

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                نياکانش  از و داشت تبحر آن در که کاري به پرداخت، صرافي کار به تهران در اقامتش  نخستين                             . طلو  خريد سفارش بازرگانان و ازکسبه و افتاد مي راه به تهران بازارهاي در پياده بود  آموخته

                                  به  سودي به خريد مي گوناگون هاي حجره از اساس براين را آنچه و پذيرفت مي خارجي هاي که  س                     .   کالهاي  وفروش خريد به صرافي کنار در احتمالي به حسن محمد فروخت  مشتريانشمي

           » :               اجناس  رقم هر وفروش خريد از که است آمده اش زندگينامه در چه داشته،  ديگرنيزاشتغال«. نداشتم   7خودداري

)                      تي  پانايو نام به بازرگاني براي که شد دگرگون هنگامي حسن محمد  که) Panayottiسرنوشت           .                   بزرگ  شرکت اين کار اصلي مقر شد مشغول کار به بود تهران در يوناني شرکت يک  نماينده

 Ralli & Angelastoيوناني (                     کرد،) مي وارد ايران به را انگليس منچستر ساخت منسوجات که ، . بود   8تبريز                         و  فرستاد مي انگلستان نساجي کارخانجات به را ايراني طراحان هاي طرح شرکت  اين

.                                 کرد  مي صادر خام ابريشم و ابريشم مقابل در و آورد مي ايران به را ها آن  9محصولت

                          بازرگاني  فن و فوت محمدحسن ديگر، اسناد برخي و الضرب امين حاج نامه زندگي  براساس                                      او  با کار به احوالي و اوضاع چه در و چگونه که اين اما آموخت پانايوتي از را خارجي و  داخلي                         .   اندوخته  ثروت اندازه آن به محمدحسن تهران، به ورود از پس زماني اندک نيست روشن  پرداخت

                                چهارصد  بلکه گيرد، برعهده تهران به را خود برادران و مادر آوردن هزينه تنها نه بتواند که  بود   .                               که  يتي موفق اندازد کار اروپابه به پشم صادرات کار در پانايوتي، کمک با را، آن و بخرد طل  مثقال

                                  بازرگان  يک همکاري با شرکتي خود و شود مستقل که شد سبب آورد دست به راه اين از  او                          حاج  برادرش و گرفت، همسري به را دخترش بعد اندکي که اصفهاني، صراف يک  تبريزي،

 .   کند  تأسيس ابوالقاسم،

           .                     مرکز  مهمترين تبريز زمان اين در بود استانبول و تبريز تهران، ميان تجارت پا تازه شرکت اين  کار .                     درسال  رفت شمارمي به درخاورميانه تجارت کانون بزرگترين استانبول و ايران در  بازرگاني

 1862ق (1287                     تجاري) کاروانسراي ترين معتبر در يعني امير، کاروانسراي در الضرب امين ،  م.   شد  مستقر  10تهران،                   فراوان  رونقي کارش زيرا بود سرنوشت سال الضرب امين براي بعد  سال

 .             کرد  ازدواج و رفت حج سفر به يافت،

                          در  بايد شرکا از يکي کردند، تأسيس شريکش سه و محمدحسن که شرکتي قرارداد  برپايه                     .     فرستاده  برادرش براي استانبول از ابوالقاسم حاج که اي نامه نخستين کرد مي اقامت  استانبول

  تاريخ   1870به                      . هاي  سال در که هايي نامه ديگر و نامه اين کپي است  1871­1870م   و  استانبول  بين                        ­    سال  اين در الضرب امين محمدحسن حاج تجاري هاي فعاليت تنوع معرف و شده مبادله  تهران               .         صادرات­  و واردات شامل ازجمله، ها، فعاليت اين مانده برجاي مهدوي آرشيوخانوادگي در  هاست    (     )                      استانبول،  مسکو، ، استرخان و باکو خزر درياي ساحل بنادر و ايران، مهم بنادر و شهرها بين  عمده

     .                     اخبار  از گذشته بود دائمي، دفاتر و تجاري نمايندگان کمک به منچستر، و مارسي  طرابوزان،                                نيامده  ها نامه اين در ديگري خصوصي و شخصي خبر آشنايان و خويشان مرگ و زايش به  مربوط

65

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                بود.  مانده تهران در استانبول در او اقامت دوران در که ابوالقاسم حاج همسر از نمونه، براي  است                       .         سود  پي در که است تيزهوشي بازرگان ها نامه اين مؤلف آشکارا، نيست ها نامه اين در  نشاني

                            تجاري  مقاصد به دستيابي براي فرصتي هر از و نشود اغفال هرگز است مصمم مال  وگردکردن .                                 او  نوروزي ايام و مذهبي عزاداري هاي ماه تا گرفته متبرکه اماکن به شاه سفر از جويد، بهره  خود

                                  خارج  عواملي آن هر و نيست خطر بي اي معامله هيچ داند مي نيکي به که است محتاطي  بازرگان.                 گذارند  اثر آن فرجام در توانند مي او اختيار از

                              وبهترين  است، تهران در تجملي کالهاي تجارت همانا کار سودآورترين که داند مي او همه، اين  با                            ميل  نوظهور اجناس و امتعه به که درباريان و اشرافي و سلطنتي هاي خانواده اعضاي  مشتريان                 .           کالهاي  فروش براي الضرب امين حاج ترتيب، اين به دارند کلن بضاعتي خريدشان براي و  فروان

                              از  چيني اشياء اتريش، از کريستال اجناس آوردن به و آورد روي بازار همين به خود  وارداتي                              هاي  پارچه انواع و فرانسه از پارچه و آلت جواهر قيمتي، هاي سنگ هم، بو از شيشه  انگلستان،

                   .               مردم  نياز مورد کالهاي کردن وارد از حال، همان در شد مشغول انگليس و آلمان از پشمي و  نخي               .                     يا  کال به را خود فعاليت هرگز اما، نبود غافل نيز دارو انواع و صابون شکر، چاي، قبييل از  عادي

                   .           مارسي،  به را ابريشم و پشم کال، واردات برابر در کرد نمي منحصر و محدود خاص  بازاري                                          به  را فرش و گندم و ترياک و تنباکو و پشم و پنبه و اروپا به را کرمان شال مصر، به را  ابريشم

           .                         تقاضا  که شد مي آگاه اگر کرد مي صادر ديگر، نقاط به توزيع براي آنجا از و عثماني، و  روسيه                                      بازار  به را آن ترديد و درنگ بي است بيشتر کال محل بازار از غير ديگري بازار در خاص کالئي  براي                                    به  يا مصر به را محموله تمامي که داد مي دستور برادرش به نمونه براي و فرستاد مي تر  تشنه

                         . بازارهاي  به کال انتقال و نقل درباره نوزدهم، قرن بازرگان اين الضرب، امين ببرد  فرانسه                                  زيسته  مي بيستم قرن در گويي که گويد مي سخن راحتي و آگاهي به چنان روز آن جهان  گوناگون

است. 

                              تجملي  کالهاي و حکومت، براي مهمات و اسلحه عموم، نياز مورد کالهاي فروش و خريد کنار  در                                  به  سفر در خود يا که نيز، تازه آلت ماشين کردن وارد به الضرب امين اشراف، و درباريان  براي

       .                           مورخ  نامه در داشت وافر اي علقه بود، شنيده ديگران از ها آن باره در يا ديده  رجب 5عربستان1287    اکتبر( ول : 1870ا             نويسد)  مي چنين ابوالقاسم، حاج برادرش، به

]              واپور  يک شود ممکن اگر آنکه ديگر  vapor] 11مطلب           بفرستيد  ايران بخريد کند مي شخم زمين  که.          .                  .   آيد  مي مسلمانان کار به ندارد ضرر بفروشد آدم هم کاري مايه اينکه برفرض است خوب  خيلي

       .              .         درفکر  البته، الف البته، شود مي خريده حيوانات هزار ده جان شوند مي طالب بينند مي  مردم       .                           يک  شود ممکن اگر بگيريد هم يدکي را چيزش همه را او خرده هاي اسباب ليکن باشيد، کار  اين

.                           است  خوب خيلي بفرستيد همراه باشد داشته تمامي سررشته که مصري يا فرنگي عمله  نفر. . .              .                       شد  متداول ايران در که قدر همين برود و بيايد ايران به که کنيد قطع او با سال يک  مواجب                           .       چه  بدهد نشان باشد، او همراه رشته سر با آدم که است اين شرطش خواست خواهند را او  جور

 .      .                                 اگر  نکنيد کوتاهي البته برند مي راه نحو بچه و کنند مي حبس بخار نوع چه به و کنند مي پياده  جور

66

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

               .               حفر  خانه در چاه يک آنکه ديگر ويکي فروخت نخواهم کمتر هزارتومان نوکر مواجب از غير  بيايد           .                       مثل  که اسبابي شود ممکن اگر دارد صعوبت بسيار کشند، مي آب دلو با آبي بي جهت به  شده                                      نمودنشمسامحه  ارسال و خريد از بياور بال سهولت به را آب چاه ذرع پنج و سي از که باشد  تلمبه

 .   نکنيد  مضايفه و

                                  آن  به دستيابي و تازه اختراعات و ها ايده با آشنايي به حسن محمد حاج شيفتگي نشان نامه  اين                                  راه.  که کسي وجود بدون تازه ماشين از که بود واقعيت اين به آگاه حال همان در او  هاست

       .                                 در  رو، همين از برد توان نمي اي بهره يدکي هاي تکه و ابزار بي يا و بداند را آن از  استفاده                                  درنگ  اي لحظه اندازد راه به را آن و بيايد ايران به ماشين همراه که اي بيگانه متخصص  استخدام

 . کرد  نمي

        نفوذ  و ثروت اوج دوران

    سال  تا  1871گرچه                           به  که بود تاريخ اين از پس دهه در بود، شده معتبر بازرگاني محمدحسن  حاج                               .   به  بلکه داد گسترش را خود بازرگاني هاي فعاليت دامنه تنها نه او دهه اين در رسيد موفقيت  اوج

                                مقام  و پرداخت که س ضرب کار به شد، موفق شاه سوي از گوناگون هاي نشان و القاب  دريافت .         يافت  رسمي اف صر عنوان و دولتي

     .                       از  محمدحسن حاج بود برات نقدکردن و نوشتن يکي دوره اين بازرگانان و صرافان کارهاي  ازجمله                                    آميخت  هم به را تجارت و بانکداري کار تدريج به و داشت دست کار اين در خويش تجاري کار  آغاز

.                           شد  ايالت ازواليان گاه و گمرک کاران ازمقاطعه دولت هاي بدهي آوري جمع مسؤل  12و همان   در                                      کار  اين براي و کرد مي نقد برد مي که سودي ازاي در را ايالت کارمندان به دولت هاي برات  حال

                     .           بر  وي ايالت در بانکي هاي فعاليت گونه اين رهگذر از داشت ايران بزرگ شهرهاي همه در  عمالي                                  پيشرد  براي لزم مواقع در منابع اين از و بود يافته دسترسي نيز تهران از خارج گوناگون مالي  منابع

                       .         و  کام ح برخي سوي از وکالت به الضرب امين حال، عين در جست مي بهره خود تجاري  کارهاي           .                     هاي  نامه کپي از ديگري دفتر کرد مي نظارت و رسيدگي تهران در آنان مالي کارهاي بر  نايبانشان

  هاي   73­1872ق (1289سال                     الدوله،)  رکن به محمدحسن حاج سوي از که است هايي نامه حاوي  م           .                 اين  ها نامه دراين جالب نکته شده نوشته اصفهان، حاکم محمدحسين، ميرزا به و زنجان،  حاکم

                              و  شده هم سياسي مسائل وارد نکرده، محدود مالي ا صرف امور به را خود محمدحسن حاج  استکه.                                 بپردازد  مخاطبش راهنمايي و اندرز به مالي يا سياسي کارهاي باره در که داده اجازه خود به گاه

13                                کار  در هايش فقيت مو و او تبحر خاطر به هم شهر سرآمدان نظر در محمدحسن حاج  اعتبار .                     اروپايي  شرکت يک با روابطش نزديکي از ناشي هم و بود تجارت

                              اثاث  و پوشاک و غذايي مواد به جمله از تهران، اشرافي هاي خانواده افزون روز نيازهاي  برآوردن           .                 مسئوليت  بازرگانان که شد مي گاه بود دوره اين بازرگانان برعهده نيز تجملي، اشياء و  خانه

         .                   چنين  الضرب امين نمونه، براي گرفتند مي برعهده نيز را اشراف خدمه مواجب و حقوق  پرداخت

67

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                    امين  سپهسالر، مشيرالدوله خان حسين ميرزا ومباشران درموردخدمه جمله از را،  مسئوليتي.                     بود  پذيرفته پسر، و پدر السلطان، امين هردو و الدوله رکن  14الدوله،     روابط  چنين بتوان  شايد

.                               کرد  تشبيه اعتباري هاي کارت يا و بزرگ فروشگاه يک از خريد اعتبار داشتن به را مالي

                            ميرزا  چون فذي متن هاي شخصيت با الضرب امين روزانه کمابيش تماس گوياي همچنين ها نامه  اين                    ميرزا  و عدليه، وزير مستشارالدوله، خان يوسف ميرزا تجارت، وزير ناصرالدوله،  عبدالوهاب

.                           است  کبري دارالشوراي رئيس و تهران حاکم خزانه، و داخله وزير الممالک، مستوفي خان  يوسف                                  به  منحصر عامل يا نماينده او چون ايران در ديگري بازرگان هيچ زمان اين در که داشت توجه  بايد

.                          .       بود  انگلستان و آلمان فرانسه، به عمده کالهاي کننده صادر ايراني تنها او نداشت اروپا در را  خود.                                 شد  مي متوسل او به داشت اروپا از تجملي کالهاي يا اسلحه کردن وارد به نياز دولت  هرگاه

.                           کردند  مي وارد اروپا از او طريق از را خود احتياج مورد ارز خارجي سفراي

   .                         در  درست بود ترياک فروش و خريد حسن محمد حاج بازرگاني هاي فعاليت سودآورترين از  يکي                                      که  هايي وام و شخصي پول با او نداشت، چنداني بهاي ايران در نيز و کنگ هنگ در ترياک که  زماني

                                  کنگ  هنگ به ترياک جعبه دويست و هزار و خريد ترياک توانست چه هر بود گرفته ايران سراسر  از                              در.  سودي نتيجه در و يافت روزافزون افزايشي ترياک بهاي که بود راه در محموله اين  فرستاد

.           رسيد  او به تومان هزار سيصد  15حدود                     را  آن خبر درلندن ايران سفير که بود گير چشم چنان  سود             .                 خانواده  اسناد اساس بر اين، بر افزون بخشيد خلعت را الضرب امين شاه و فرستاد تهران  به

                          و  شير دوم درجه نشان محمدحسن، حاج تجاري موفقيت اين پاس به ل محتم شاه،  مهدوي،.           کرد  اعطا او به نيز را  16خورشيد

                      و  مشتري ترين نزديک شاه ناصرالدين مقتدر صدراعظم السلطان، امين اصغرخان علي  ميرزا.       بود  حسن محمد حاج  17شريک                     به  را دولتي کارهاي محمدحسن حاج که بود السطان امين ياري  به

                   .           نتيجه  در و آن انحصاري حقوق و ضرابخانه اداره کار افزود خود تجاري و اقتصادي هاي  فعاليت                         .           حوزه  در که است بسيار بحث ضرابخانه در او کار نحوه مورد در شد داده او به الضرب امين  لقب

 .       گنجد  نمي نوشته اين محدود

                            مدرن  هاي شيوه به توسل بدون کشور ازمنابع برداري بهره و گسترش الضرب، امين اعتقاد  به         .   درسال  که اي درنامه نبود ممکن  1878ق (1304بانکداري             بانک) تأسيس از پيش سال ده يعني ،  م

                            توسعه  کردکه تأکيد و شد يادآور را نکته همين نوشت شاه ناصرالدين به خطاب ايران،  شاهنشاهي.               است  لي م بانک يک ايجاد گرو در ايران  18صنعتي                 ايران  در صنعت رشد زمينه در او خود واقع،  در

                              درسال  رشت، در ريسي ابريشم کارخانه يک جمله از کارخانه، چند ايجاد به و بود پيشگامان  از 1885ق (1302                      .   راه)  وبراي واردکرد ازفرانسه را کارخانه اين هاي تکه و ابزار همه گماشت همت  م

         .                     کردن  وارد با بعد، چندي زد دست فرانسوي متخصصان استخدام به آن از برداري بهره و  انداختن                                    و  تهران در را سازي چيني کارخانه يک و سازي شيشه کارخانه يک اروپا، از لزم ابزار و ها  ماشين

 .                           انداخت  راه به کرمانشاه، و رفسنجان قم، در را بافي پشم و ريسندگي کارخانه سه

68

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                            در  آهن سنگ معادن از برداري بهره حق خراسان در فيروزه استخراج امتياز کسب از  پس                         .       راه  نخستين ساختن به معدن محصول صدور و نقل و حمل تسهيل براي آورد دست به را  مازندران                                        از  و شد اروپا راهي بار اولين براي آن خاطر به و کرد همت خزر درياي ساحل به آمل از ايران  آهن

                       .           در  چگونه که دهد مي نشان سفر اين در او هاي نامه رفت فرانسه و بلژيک به روسيه  راه .                             در  است افتاده مي ديگر شهري به شهري از گذارش اختيار بي نقل و حمل وسائل  جستجوي

    )        رمضان  پنجم باکو از اش نامه /1304نخستن ق   28ه  1887مه            سفر)  از قصدش که دهد مي  شرح                                      براي  که شود مي متوجه جا همان در اما است بوده آهن راه اسبه يک واگون يک خريدن شهر آن  به

   .                                 در  اما بازگردد تهران به ماه پايان از بيش است اميدوار که اين و برود تفليس به بايد کار  اين .                                       در  برود مسکو به بايد و شود نمي يافت نيز شهر آن در جويد مي آنچه که شود مي آگاه نيز  تفليس                                    از  را او که شود مي آشنا و روبرو بلژيکي بازرگان از شماري با اي کارخانه از بازديد هنگام  مسکو

                                محمود  از آهني راه کشيدن در آنان با که پيشنهاد اين با کنند مي منصرف درروسيه وسائل  خريد                              مهندسان  و متخصصان همکاري و نظارت و بلژيک ساخت هاي ماشين و ابزار با تهران، به  آباد

 .   شود  شريک بلژيکي،

       .                       مسکو  به سفر در بود تجاري امکانات يافتن هدفش نخستين رفت مي که هرجا به الضرب  امين                         .           چه  بداند انسان اگر که نوشت مباشرانش و پسر به اي نامه در نداشت بر دست هدف اين از  هم

                                    در  کالها ديگر و پشم پنبه، صادرات و واردات بفرستد ايران به را ها آن چگونه و بخرد را  کالهايي                         .     ريگ  چون طلبش ذت ل مردم که بيند مي ثروتمند شهري را مسکو وي است آسان بسيار  مسکو

                     .     خراسان،  بافت هاي فرش بروجردي، سفيد چيت چون منسوجاتي گويد مي کنند مي خرج  پول       .                         در  او، نظر به دارند فراوان خريدار شوند بافته سفارش طبق که کرمان هاي گليم اراک، و  فراهان             .                         به  ورود محض به وي خود و کرد وارد مرغوب هاي شمع و قند روسيه از توان مي کالها اين  ازاي

.           زد  دست ايران به کالها اين فرستادن

                          و  مانده عقب اي اروپايي،جامعه کشورهاي با مقايسه در نوزدهم، قرن دوم نيمه در  روسيه                         .     بي  دامنه و مندان قدرت خودکامگي به که الضرب، امين ديدگان در اما، شد مي شمرده  استبدادي

.                                     آمد  مي نظر به نظم و قانون حکومت مهد کشور اين بود، واقف ايران در اخاذي و فساد و  عدالتي                                      مسکو  هاي خيابان در توانند مي کسي مزاحمت از بيم بدون و آزادي به مردان و زنان که اين از  او

:         بود  زده شگفت کنند وآمد رفت

                                  يا  گذشت تند شخص فلن بگويد بتواند اينکه قدرت را کسي کنند مي عبور حجاب بي مرد و  زن               .             فهميده  را انساني آداب تمام مدني ترتيب همه نيست است يهودي يا روس مسلمان شخص  فلن

 19اند.

                                دارند  آنهاجاي در که نفيسي اشياء توصيف ضمن الضرب، امين شهر، هاي موزه و ها کاخ شرح  در                                        همه  نيز روسي زبان از غير هايي زبان به ها کاخ و ها موزه راهنمايان که پردازد مي نيز نکته اين  به

69

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                       .           کند  مي محسور و مجذوب را او هرچيز بيشتراز چه آن اما، کنند مي تشريح بينندگان براي را  چيز :   است  شهروندان يت امن

. . .                                 شوند  خارج توانند نمي خود حد از ذرهاي هريک کام ح و وزرا و سرباز و نظامي منصب  صاحب                  بدهم  را مملکت اين ترتيب و نظم شرح بخواهم  50اگر      .         مي  که اين باوجود شود نمي تمام هم  ورق

     . . .     [ ]                  مي  را عدالت اند شده حيوان او مردم و است عدوان جورو اقليم روسيه وليت اين  گويند            . .                . . .   را  کسي مال اينکه قدرت را کسي دارند ملک يا دارند مال دانند مي مردم است درفرنگ  گويند

                 .[ ]             ندارد  امکان که اند داده قرار طوري را قانون نيست نمايد طمع اينکه يا نمايد تعطيل و  بگيرد            [ ]    .    [ ]         ثاني  حکم به لزم است معلوم ي تقصير هر حکم کند نگاه کسي املک و مال به بتواند  کسي.                .         باشد.  امپراطور برادر ولو ندارد معافيت حق کسي نيست درکار وسيله و واسطه 20نيست

 25در  1887ژوئن                          شهر  اين مسکو، در اش نماينده و عموزاده جواد، محمد با همراه الضرب امين ،                                       از  پس ژوئيه ماه اوائل در و کند مي ترک بلژيکي سازندگان از آهن راه خريد و بلژيک قصد به  را                   .               گنجه  مقيم که نيز رحيم، محمد حاج برادرش، آنجا در رسد مي بروکسل به برلن و ورشو از  عبور                                        از  پس و روند مي ليژ شهر به بلژيک، آهن راه وزير همراهي به برادر، دو و پيوندد مي او به  بود

)        کاکريل  بلژيکي معروف کارخانه  Cockerillديدن           وسائل)  خريدن براي کارخانه اين با  قراردادي             .                 را  بلژيکي مهندس دو الضرب امين همزمان، کنند مي امضاء محمودآباد به آمل از آهن راه  کشيدن

     .                       کارهاي  اين همه کند مي استخدام آهن خط ساختمان بر نظارت و راه مقدماتي بررسي  براي .                               ناآشنا  رسوم و زبان با کشوري در هم آن شود مي انجام هفته يک ظرف در پيچيده

                                    به  و تب مر بلکه نوشت مي نامه تهران در مباشرانش و پسر براي تنها نه سفر اين در الضرب  امين                            اوضاع  درباره را برداشتش و گذاشت مي خود هاي فعاليت جريان در را السلطان امين  تفصيل

                   .                 اين  از تهران در او حجره در الضرب امين منشي نوشت مي او به ديد مي اروپا در که  کشورهايي                              مي  مخاطبان براي پاکتي در را اصلي نسخه آنگاه و کرد مي برداري نسخه سرگشاده هاي  نامه

                                    و.  کرد نمي محدود خاصي مشاهده يا و واقعه شرح به را خود الضرب امين ها نامه اين در  فرستاد                                    و  پديده هر باره در که دانست مي ظف مو و يد مق را خود دوست وطن ايراني يک عنوان به ا  ظاهر

                                گزارش  دارد غيرمستقيم، ولو ارتباطي، ايران حکومت و مردم و ايران با اي گونه به که جرياني  يا                                    به.  و خورد مي تأسف کند، مي مقايسه خود کشور با را اروپا وضع اوپيوسته ها گزارش اين در  دهد

                             .   تحت  ا عميق را او اروپا در اشتغال کيفيت و سطح و صنعتي پيشرفت ويژه، به افتد مي  حسرت:                .     نويسد  مي السلطان امين به اي نامه در دهد مي قرار تأثير

                                    کار  مشغول بالتفاق ا تمام ها سگ و حيوانات پسر، و دختر و بچه و زن و مرد آدم، فرنگستان،  در     [ ]         . . . [   ]     زرع  شصد از که نمودم ملحظه رفتم، درکارخانجات سازند مي دوفر شمن کشتيو  هستند،                 . . .       [   ] چه  پايند مي را همديگر بيکارمانده، تمام ايران مردم آورند مي بيرون سنگ ذغال زمين  زير

.          . . .         است  دولت اولياي از تقصير خورد چه و خريد گوشت  21کس

70

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                  مي  الضرب امين است، شده نوشته بال نامه از بعد روز دو که السلطان امين به ديگري نامه  درگويد: 

                                  کارخانه  يک که ماند مي اين مثل است کارخانه تصل م کارخانه بس از بلژيک خاک آخر الي برلن  از         .            .   و  بلورسازي درکارخانه ا مخصوص ديروز است هيچ فرنگستان پيش گويند مي است پارچه  يک             .           پانزده  کارخانه يک رفتم دوفرسازي شمن درکارخانه برگشتم مدهوش و مبهوت رفتم سازي  تفنگ

. . .          .                  .     داده  قرار اينطور کار نظم کند طرف آن نگاه ندارد را اين مجال هيچکس دارد عمله نفر  هزار           .                     مردم  تمام و نيست علم لکن است تر موجود فرنگستان از ايران در اينها تمام کردم ملحظه  آنچه

]          . . .      [ ]             بقدر  ايران وصناعت زراعت منافع مرد خواهند و اند مرده فقر و گرسنگي از مانده بيکار  ايران.           شود]  نمي بلجيک دوفرسازي شمن کارخانه  22منافع

           .                         تفنگ  کارخانه از ديداري از پس شود نمي غافل تجارت فکر از نيز لحظه يک او ذهن همه اين  با .                           در  کند خريداري دولت براي تفنگ مقداري خواهد مي اجازه السلطان امين به تلگرافي در  سازي

                                آخرين  سازي تفنگ کارخانه متصديان که دهد مي توضيح فرستد مي تلگراف اين از پس که اي  نامه.                                   پردازد  مي تفنگ اين مشخصات شرح به آنگاه و اند داده نشان او به را کارخانه ساخت تفنگ  مدل

                            اند،  شده مسساخته و فولد آلياژ از که تفنگ، اين هاي گلوله گويد  4000مي       هريک  و دارند برد  زر             .                         مي  اعلم نامه همين در الضرب امين آورد در پاي از را نفر هفت خود درمسير تواند مي ها آن  از

                                    از  قبضه يک هرحال به نرسد، او به السلطان امين از پاسخي خود پيشنهاد باره در اگر تي ح که  کند            ( )                      علقه  تفنگ با بازي به که ، مليجک عزيزالسلطان براي را ديگر قبضه دو و خود براي را تفنگ  اين

                         .       از  الضرب امين که رسد مي نظر به چنين نامه همين فحواي از خريد خواهد داشت، مفرط  اي                              ايران  دولت که هايي توپ گويد مي زيرا است کرده ديدن نيز کروپ سازي اسلحه هاي  کارخانه

.                       رسد  نمي کروپ ساخت هاي توپ به کيفيت لحاظ از است کرده خريداري

                              بي  اي تجربه الضرب امين براي بود، اروپايي شهرهاي ستاره هم زمان آن که پاريس، ديدن ا  ظاهر                             .   و  عثماني امپراطوري شهرهاي از گذر و که م به خود حج سفر در او گرچه است بوده  سابقه

                                بناها  بود، ديده عجيب و تازه هاي منظره و ها صحنه بلژيک و برلن ورشو، مسکو، در  همينطور)                هاسمن  همت به که پاريس شهر باشکوه هاي  Haussmannوخيابان       ايجاد)  ناپلئون لويي دوران  در

                       .               آن  از حاکي شهر اين از او هاي نامه همه، اين با کرد مجذوب و مسحور يکسره را او بود،  شده                            شود  فرانسويان زندگي روش و پاريس زيبايي دلباخته که آن از بيشتر الضرب امين که  است

                                فراهم  را زندگي چنان گذران و زيبايي آن خلق امکان جامعه آن در که بود شده نهادهايي  مجذوب                               . از  مالکيت امنيت و سو يک از دموکراسي وجود مديون نهادها اين کارآيي او اعتقاد به آورد  مي         .                     بالنده  و پويا جامعه مقايسه شدند مي افراد در وکارآفريني ابتکار مشوق توامان که بود ديگر  سوي

             .                         تاريخ  به که اي نامه در کرد مي افسرده دت ش به را او ايران ايستاي و راکد اجتماع با  11فرانسه  العقده   20 (1305ذي :1887ژوئيه                که)  کند مي شکوه فرستاد السلطان امين به

       .                             و  شب اعظم والله آيد مي بيرون خون هايم چشم از نيست غصه گونه هيچ جاي که پاريس اين  در

71

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

         .                             مردم  و مملکت اين وضع نکنم انابه و توبه و زاري و گريه اختيار بي نماز وقت در که نيست  روزي .                     شوم  مي ديوانه بينم، مي را آنجا وضع و بينم مي را

 :             نويسد  مي شهر همين از ديگري نامه در

             .                  [ ]       را  آنها عقل و وزرا مجلس و است توجه روي از آنها علم و است داشته وا کار به را اينها  علم .                                 طوري  کند حمايت يا کند مداخله يا بدهد خرج به غرض تواند نمي احدي که اند کرده مجبور  بطوري

                                  نجات  کشتن از اينکه يا کنند مي حبس را آدم پليس يک شهادت به که دارند را وحدودخود  حد             . . .                     .[ مي[ اجرا تعطيل و لل تع بدون ا تمام و وزير و دوز کفش و بقال و تاجر نوشتجات دهند  مي

. . . .                .                   نيست.  بد وخيال لب وتق دزدي زهره را کسي داند مي را خود فکر و را خود راه هرکس  شود                            مخصوص  غيراز کند، مي حرکت بازارها و ها کوچه توي مملکت دراين کرايه هزاردرشکه ده  يکصد

           . . .               .             هرساعت  اطريش و روسيه و برلين تي ح و دنيا ينگه و لندن از ها کوچه آهن راه از غير و  مردم.          .                         نيست  بلند احدي از صدا برد مي طرف آن از را او التجاره ومال ومسافر شود مي وارد  راهآهن

 .                .                   تمام  شده گذاشته قواعد و قانون چه دانم نمي شد چه و رفت چه و آمد چه فهمد نمي  کسي                 .                 دل  و جان و گوش به را دولت حکمات هستند پرست دولت همه و ندارد جمعيت پاريس بقدر  ايران

         [ ]   [ ]          .       هستند  اين فکر در همه که است اين شده اينطورها کارها اينکه سبب هستند مطيع و کنند  مي.                           باشد  آنها مال دارد هرکس خوب مال و خوب ملک بياورند، بيرون همديگر از 23که

                            وشرح  پردازد مي کشور اقتصاد پيشرفت در که س بر اسکناس برتري به نامه درهمين الضرب  امين                              از  فرانسه در دولتي و خصوصي هاي گزاري سرمايه و اعتبارات ها، هزينه چگونه که دهد  مي

                              تأمين  شود مي منتشر مرکزي بانک سوي از دولت ضمانت با که بهاداري اوراق و اسکناس  طريق                         . درسال  اروپا، به ازسفرش پيش ها شد،مدت اشاره ل قب که گونه همان شود هق. (1296مي

1878.                           بود) کرده ارائه شاه به مرکزي بانک يک تأسيس براي پيشنهادي الضرب امين ،  34م آنچه   اما،                                    و  کار و تعاون روحيه و نظم کرده خودمشغول به هرچيز از بيشتر را الضرب امين ذهن سفر اين  در

 :    .                           گويد  مي زند مي رقم را سامان آن مردم زندگي او ديد در که است مدامي سازندگي

     . . .                              و  ها آدم غني و فقير ادني، اعلي، هستند بيکديگر متحد و اند پارچه يک گويا اروپا مردم  تمام                                    در  شب و روز و هرکسصبح و کنند مي کار و هستند کار مشغول ا متحد ها، سگ حتي  حيوانات،

.         دارد  مشخصي و معين تکليف 24هرساعت

.                                 نبودند  کند مي ترسيم الضرب امين که هم چنان آن دوران آن در اروپا نهادهاي و جوامع  آشکارا                                  ايران  جامعه بر حاکم نهادهاي منفي زواياي دهد مي دست به جوامع اين از او که مثبتي تصوير  اما،

                       .           به  معطوف وي ذهن اروپائيان، يکپارچگي به اشاره در ترتيب، اين به سازد مي تر نمايان را روز  آن           .                         تحرک  از که هنگامي نيز و است بوده ايران دربار و دولت عرصه بر حاکم هاي رقابت و ها  دسيسه                                      ياد  به را خود ديار مردم کاري کم و بيکاري و سکون گويد مي سخن اروپا مردم جوش و جنب  و

                               . خودسرانه  غصب و مصادره کند مي تشريح را ديار آن در مالکيت امنيت که زماني ويا است  داشته

72

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                     .             و  شاه از انتقاد در سخني روشن دلئل به الضرب امين اوست نظر در قاجار دوران در مردم  املک                                  همين  از و شمرد نمي ها ماندگي عقب و ها ناامني رامسئول وآنان آورد نمي ميان به او  صدراعظم             .                   ترتيب  اين به مملکت، هاي کاستي مسئول يابد مي پايان و آغاز آنان مدح با همواره ملحظاتش  رو

 .                         کنند  مي خالي شانه خود تکاليف انجام بار زير از که اند، الناس عوام

                                    آن  عبور ترتيب و گرديد ايران به ارسال آماده آهن راه کشيدن آلت ماشين و وسائل که آن از  پس                                ماهه  شش سفر يک از پس الضرب امين شد، داده لزم گمرکي تشريفات و روسيه مرزهاي از  ها

.                      .         شد  کشيده آهن راه خط بلژيکي مهندسان کمک با بعد اندکي بازگشت ايران به محمودآباد راه  از                              که  بزرگ، هاي دولت ميان رقابت و درباريان دسائس جمله آن از سياسي، گوناگون دلئل به  اما

.                       گرديد  متروک و نيافت دوام آهن راه خط اين طلبد، مي ديگري  25بحث

                                  داشت،  اي بهره نيز سياسي قدرت و نفوذ از و بود نيرومند اقتصادي لحاظ از اگرچه نيز تجار  طبقه                          استثمار  آماج و ازيکسو داخلي هاي عدالتي بي و تبعيض قرباني کمابيش طبقات ديگر  چون

                         .         بانکدار  عنوان به هم دولت و دربار و شاه با الضرب امين ارتباط شد مي ديگر، سوي از  بيگانگان،                   .               و  شکايات هم توانست مي بودکه موقعي در وي بنابراين، مالي مشاور عنوان به هم و بود تاجر  و

                                از  دفاع به ضرورت هنگام به هم و کند مطرح حکومت عمال تعديات به نسبت را تجار  اعتراضات                         .   و  بيگانگان هاي دخالت کشور، اقتصادي اوضاع باره در را نظراتش وي درواقع، برخيزد آنان  حقوق

                                بلکه  گذاشت مي ميان در آنان با صدراعظم و شاه با گفتگوهايش ضمن تنها نه تجار نقش  اهميت.           کرد  مي مطرح نيز هايش نامه  26در   سال   1884در             چنين  شاه به تجار طبقه اهميت باره در  م

نوشت: 

         [ ]         .         ممالک  احتياجات رفع تواند مي باشد داشته قوت تجارت اگر است بسته تجارت به امور  عمده                          ممالک  امتعه کند، مفتوح معادن نمايد، احداث جات کارخانه بنمايد، خارجه وليات از را  محروسه

         .              . . .     وه  ق جور همه طايفه اين است تجار با محروسه ممالک امورات عمده دهد رواج را  محروسه.        .   هستند  مملکت آبادي اسباب است متصور  27درآنها

 .                         تجار  بود گمرکي هاي ماليات و عوارض درمورد تبعيض رفت مي برتجارايراني که تبعيضاتي  ازجمله  تنها   5خارجي                         عوارض  پرداخت از و پرداختند مي خود وارداتي کالهاي به نسبت گمرگي حق  درصد

                         .   عوارض  مشمول کشور به ورود هنگام تنها نه ايراني تجار وارداتي کالي اما، بودند معاف  داخلي                                  گرفت  مي لق تع آن به عوارضي يا ماليات گذشت مي که شهري هر دروازه از بلکه شد مي  گمرکي                           .     معادل  مبلغي مجموع در ايراني بازرگان يک که شد مي گاه ترتيب، اين به بود خودسرانه اغلب  که

14   22تا                              تاجر  يک به که حالي در پرداخت مي عوارض و ماليات خود وارداتي کالي ارزش  درصد      معادل  گمرکي تنها  5خارجي        .             الضرب  امين که تلگرافي در گرفت مي تعلق او کالي ارزش  درصد

  سال  : 1884در                 نوشت  چنين تبعيض اين باره در فرستاد شاه به م

                        [ ]  [ ]        مي  پنج و بيست صدي و ده صدي را بعضي کند، مي عبور گز بندر از ايران امتعه از التجاره  مال

73

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                   .           مي  وارد آنچه از سه صدي است شده حکم ا جديد است سابق معمول معمول گويند مي  گيرند،             . . .          . . .     خودرا  حال عرض نيستند ظلم به راضي دولت اولياي دانيم مي چون شود گرفته گمرک  شود

.                                . بگيرند  سه صدي شود مقرر هردو خروج و ورود از بدهيم، سه صدي است مقرر چنانچه کنم  مي.            [ ]                 بگيرند  سه صدي نيست هرگاه و باشد سابق معمول آنهاست حالت به صرفه هرکدام که اين 28نه

                              و  مقامات که گرفت مي سرچشمه واقعيت اين از گرفت مي صورت کشور در که هايي  اخاذي   .                       وليات  حاکمان شد مي فروخته پيشنهادي قيمت بالترين به قاجار دوران در ل عم دولتي  مناصب

.                           پرداختند  مي بودند شده منصوب آن به که را مقامي بهاي وام گرفتن با  29اغلب     هر  رو همين  از                                    دهد،  افزايش بود کار مصدر که دوراني در را خود درآمد شده که راهي هر به بود ناچار جديدي  والي

         .                         افزايش  هاي راه جمله از نداشت خود حکومت دت م به نسبت اطميناني هيچ که جا آن از ويژه  به                                بازرگان  طبقه ر با ا طبيعت که بودکه تازه هاي ماليات وضع يا و جاري هاي ماليات نرخ بالبردن  درآمد

.               کرد  مي تر سنگين را هردو عادي مردم  30و                 تشکيل  به که آميزي، شکوه هاي نامه در الضرب  امين                              قرار  فشار در را تجار پول اخذ براي که دروليات دولتي ازمأموران شد، منجر تجار مشورتي  انجمن

                        که  السلطان اظل مسعودميرز شاه، ومقتدرناصرالدين ارشد ازفرزند تي ح کرد مي انتقاد دادند  مي.   بود  اصفهان  31والي                         به  اي نامه در الضرب امين کشور، کام ح نامنصفانه و خودسرانه رفتار باره  در

    سال  در : 1885شاه،               اين  که دانست آن از ناشي را مسئله ،

         .                    ( رعيت( از خواهند مي آنچه شود منکشف مسأله گذارند نمي که دارند درستي ترتيب چند کام  ح         . . .           .             کنند  مي فرياد همان مردم اند ساخته دولت وزراي با کنند مي حسابي بي و گيرند مي  بيچاره

                 . . . .             املک  گيرند، مي را مردم پول مختلف اقسام به است جهت چه از که نيست معلوم  ليکن.     گيرند  مي را 32مردم

                                  انتخاب  تجار ميان از طرفي بي ناظران ايالت هر در که کند مي پيشنهاد الضرب امين نامه همين  در.                                 کنند  تهيه گزارشي خود ايالت مشکلت و کارها باره در جويي انتقام از بيم بدون بتوانند تا  33شوند

                              اعطاي  به خود درآمد افزايش منظور به بود عمده مالي مسائل گرفتار که دولت اوان، همين  در                            بودند  مشغول يکديگر با سياسي و تجاري رقابت به ايران در که بزرگي کشورهاي به  امتيازاتي

                                  بيشتر  موجود وضع از را کشورها اين استفاده سوء امکان و بود کشور منافع به مضر که زد  دست                               . بود،  شده داده انگلستان به که تجاري امتياز دو عمومي، اعتراض و مخالفت سبب به اما، کرد  مي

                                تالبوت  ماژور به تنباکو فروش و خريد انحصاري اميتاز و رويتر به معادن از برداري بهره امتياز  يعني 34لغوگرديد.                           تاريخ  آن تا که را تنباکو ايراني تجار و توليدکنندگان خارجيان به تنباکو امتياز  اعطاي

                              آنان  اقتصادي منافع و کرد مي خارجيان تصميمات قبول به مجبور داشتند کار سرو يکديگر با  تنها                 .                   با  و بود تجار همين از يکي الضرب امين انداخت مي خطر به تنباکو، صادرات زمينه در ويژه به  را،

   .                           در  گرچه شد مي محروم تنباکو تجارت ادامه از خود همتايان مانند نيز او رژي سيستم  اعمال                                جمله  آن از تجار، نقش اما شد قرارداد لغو باعث علما سوي از تنباکو استعمال تحريم نهايي  مرحله

               .                   با  که کشور فذ متن ازتجار يکي عنوان به دانست اندک توان نمي جريان اين در نيز را الضرب،  امين

74

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                          از  بازرگانان جامعه ميان رابط الضرب امين داشت، نزديک روابطي نيز السلطان امين و  شاه                 .               الضرب،  امين موطن اصفهان، تجار ويژه به کشور، تجار بود ديگر، سوي از دولت، و دربار و  سويي                                      تشويق  را او و گفتند مي سخن مردم براي رژي امتياز مضار از نوشتند مي او به که هايي نامه  در.                                 دهد  انجام لت م و ملک به نشدني فراموش خدمتي امتياز اين لغو به کمک با که کردند  35مي

              سال  در تنباکو انحصار لغوقرارداد از پس تي  1892ح         قراردادي  طرح گرفتار همچنان ايران دولت  م،                              شد  مي متعهد کمپاني آن طبق بر که بود استانبول تنباکوي انجمن و ايران تنباکوي کمپاني  ميان

           .                 براي  که مذاکراتي در الضرب امين دهد قرار انجمن اختيار در را ايران صادراتي تنباکوي ليه  ک                          امين  به اي ودرنامه ايفاکرد اساسي نقشي گرفت صورت طرف دو بين قرارداد نهايي  تدوين

                              تنباکو  خريد به ايران، در خود عوامل نه و ايراني، تجار ازطريق تنها انجمن که نوشت  السلطانکند،  .47اقدام             است  آمده نيز نهايي قرارداد در که  36شرطي

                              به  کتبي پيشنهادهاي ارائه و خود صنعتي و تجاري هاي فعاليت عرصه گسترش به تنها الضرب  امين   .                       در  وي نبود مشغول کشور، اجتماعي و اقتصادي اوضاع بهبود نحوه درباره صدراعظم، و  شاه

       .                     در  نمونه، عنوان به داشت ملحظه قابل فعاليتي نيز المنفعه عام و آموزشي خيريه، کارهاي  زمينه              بود،  شده قحطي دچار کشور که سالي  1870­71ق (1287­1288دو       بخشي) چنان الضرب امين ،  م

                                  شايعه  به که کرد خارج از آرد و لت غ کردن وارد و خريد صرف را خود سرمايه از  بزرگ.                  .   نماند  دور معاصرانش نظر از او خير کار اين انجاميد او  37ورشکستگي         باکانه . وبي تر مهم اين  از

            هاي  سال قحطي در او کارهاي  1898­99تر،              . کشور  له غ محصول کاهش لت ع به که هنگامي بود  م                                  عاجز  آن ازخريد مردم از بسياري که رفت بال چنان نان بهاي و زدند گندم احتکار به دست  تجار

                            را  شده احتکار گندم دولت بودجه از که برآمد درصدد مشکل حل براي شاه مظفرالدين  شدند،                 .               قابل  فرد به کار در نظارت براي که دولت، بفروشد نانوايان به نازل قيمت به و کند  خريداري

.                                 آورد  روي الضرب امين به نکند، پايمال را عمومي منافع خويش سود پي در که داشت نياز  اعتمادي                              اهميتي  منصفانه بهاي به گندم فروش به کشور فذ متن و محتکر تجار اقناع طرح، اين يت موفق  براي

                         . جمعه  امام همانا که محتکران اين قدرتمندترين نخستبه الضرب امين منظور، همين به داشت  ويژه                                      الضرب  امين که نرخي به خودرا گندم که کرد قانع بود ترتيب هر به را او و آورد روي بود  تهران

.                            .     يافت  کاهش نان بهاي و آمدند راه به نيز محتکران ديگر ترتيب، اين به بفروشد بود کرده پيشنهاد

38                                    و  کرد عطا الضرب امين به مرصع اي باده ل بود شده خشنود بسيار برنامه اين توفيق از که  شاه                            خود  عباي پارچه همانند اي پارچه قطعه نيز مشهد، التجار ملک ابوالقاسم، حاج او برادر  براي

 39فرستاد.

                                  و  کرد مي باز مستمندان بر را خويش خانه الضرب امين مذهبي، هاي سوگواري يا ها جشن ايام  در                       .           روضه  مراسم عاشورا، روزه ده در و محرم ماه در خصوص به شد مي بخششمشغول و بذل  به

                     .                 تا  دو طبخ با هرروز يام ا اين در پسرش روايت به بود برقرار او خانه در همگان از پذيرايي و  خواني.                 شدند  مي ومردتغذيه هزارزن سه به نزديک برنج خروار  40سه           الضرب  امين خانه نيز عادي يام ا  در

               .                 الدين  جمال سيد ايران، به خود دوسفر در بود مذهبي هاي شخصيت و علما آمد و رفت  محل

75

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

       .                         به  هايي نامه در کرد خويش مريد و شيفته را او و گزيد اقامت الضرب امين درخانه  افغاني                        احدي  نصيب هيچگاه که دانست راموهبتي خود خانه در افغاني اقامت الضرب امين  برادرانش،

. است   41نشده          .                   مي  ياح س حاج باره اين در گذاشت او بر ژرف اثري الدين جمال سيد با  آشنايي (     )         .             حاجي: « الدين جمال سيد آقا ملقات ا واقع ديدم کردم راملقات ايشان و آمدم تهران به  نويسد

«.                       گرديده  طلبان حق از يکي اخلقشعوضشده داده، تغيير را الضرب  42امين   همين  سبب  به                                  به  که ازآن پس تي ح و روسيه، در او اقامت هنگام افغاني به مالي کمک از الضرب امين  ارادت،

.           نکرد  کوتاهي شد، رانده ايران از  43خواري                     از  ناشي او از حمايتش و الدين جمال سيد با او  دوستي                              پيشبرد  جز هدفي که است مذهبي مرشدي و روحاني راستي به مردي افغاني که بود باور  اين

.                            . بودند  همرأي ايران در ويژه به اسلمي جوامع در اصلحات ضرورت به دراعتقاد هردو ندارد  اسلم                          اسلم  جهان در اصلحات گونه اين انجام براي رهبرمؤثري افغاني الدين جمال الضرب، امين  درديد

                                  چشم.  به را الضرب امين اسلم، قالب در دد تج و اصلحات مسئله باره در دو اين نظر همساني  بود                          تبعيد  به سرانجام که آرائي همان کشيد؛ الدين سيدجمال سياسي آراء دروني تضادهاي از  پوشي

.     انجاميد  ايران از سيد

                        عمومي  آموزش افزايشسطح به اشتياقش و الضرب امين مذهبي عميق اعتقادات مظاهر  از      تکثير  به او النوار اقدام  بحار  22در     .                 احداث  به وي بود آن رايگان توزيع و شخصي هزينه به  جلد

                              مخصوص  اي علقه نيز مذهبي اماکن در لب ط براي حجره ساختن و المنفعه عام نهادهاي و  بناها 44داشت.

                                به  را او که اش، تجاري هاي موفقيت موازات به نيز الضرب امين روابط شبکه و اجتماعي  زندگي           .                   به  کار آغاز در که وي يافت اساسي دگرگوني بود، کرده تبديل ايران بازرگانان ثروتمندترين از  يکي

                        صدراعظم  السلطان، امين خاص وعنايت توجه مورد بود تکي م اصفهان در بازرگاني خرده  حمايت                     .       کرمان  به اصفهان از مشقت و تنگدستي به جواني در گرچه گرفت قرار شاه، ناصرالدين  مقتدر

                                صاحب  و کرد مي سفر تجمل به اروپا گوناگون کشورهاي به زندگي پسين دوران در بود کرده  سفر                 .           ايرانکه  درسراسر تنها نه سابق گرد دوره فروش خرده بود شده فرانسه و روسيه در  مستغلت

 .                             خود  کرد مي مراوده آسيا و آمريکا در همتايانش با و داشت نماينده اروپا کشورهاي از  دربسياري                              مي  روزتعليم سبک به سرخانه لمان ومع بيان امر ر پسرش اما بود، آموخته محل خانه مکتب در  تنها

                     .       درخانه  وسپس زيست مي اصفهان قردر مح اي درخانه نخست جواني در کردند مي تربيت و  دادند             .                   يکي  رسيد ثروت به که هنگامي اما گزيد سکونت تهران فرودست لت مح از يکي در اي اجاره  اي                                    بناهاي  و باغ زيبايي خبر که شد شاه پذيراي آن در و خريد را تهران روز آن هاي خانه  ازمشهورترين

.       بود  رسيده گوشش به  45آن                 مداوايشمي  به مخصوصشاه فرانسوي پزشک بيماري وقت  به                              المللي.  بين نمايشگاه در را ايران غرفه که برآمد کسي وجوي جست به شاه که وهنگامي  پرداخت

 1887­1889پاريس (              .           چون)  آوري نام سياسي شخصيت که هم زماني رفت او سراغ به دهد  ترتيب.                             ميزبانششد  شاه درخواست به که بود الضرب امين رسيد تهران به افغاني الدين جمال يد  به 46س

 : شاه  گفته

76

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

     [      ]                خواستن  و کارخانجات ايجاد در و ماست مخصوص تاجر حقيقت در الضرب امين محمدحسن  حاج           [           ]          امر  مشغول آسودگي کمال با بايد گشته مقرر او عهده به که فرنگستان از غيره و امتعه  بعضي

.[ باشد[ 47تجارت

        سال  در حسن محمد  1277حاج             درشهر  شخصي آرامگاه ودر درگذشت سالگي وسه درشصت  ش.       شد  سپرده خاک به  48نجف                       شايعات  با حياتش زمان در تي ح او هنگفت ثروت و الضرب امين  نام

 .                               منابع  است نبوده آسان هرگز او ثروت واقعي ميزان تخمين رو همين از و بود آميخته در  بسيار          به  را او خانواده ثروت  25روسي تومان،   49ميليون                 هفتاد  و هفتصد و مليون يک به ايراني منبع  يک

تومان،   50هزار      .                   اوضاع  به توجه با اند زده تخمين تومان هشتصدهزار به مهدوي، اصغر اش، نوه  و                              مهم  بايد را واقعيت اين بلکه الضرب امين ثروت ميزان نه قاجار، اخير دوران نابسامان و  آشفته

     .                     اتهامات  دوران، درآن گذارد ارث به اعقابش براي ملحظه قابل ثروتي توانست او که  شمرد                          گريبان  حکومت، سران نياز هنگام به اموال، خودسرانه مصادره و هنگفت هاي جريمه اخذ  واهي،                   .             مستثني  قاعده اين شمول از خود الضرب امين واقع، در گرفت مي يکسان را هردو مرده و  زنده

                            پرداخت  به بودند واردکرده او بر دشمنان که ضرابخانه اداره سوء اتهام به و  تومان 765,000نشد.   گرديد  محکوم  51جريمه                         بسا  چه نبود حکومت سرآمدان و شاه با رفتار در او ودوربيني زيرکي  اگر

                                  مي  ناتوان ثروتش عمده بخش حفظ در و شد مي مجبور اين از بيش بسيار اي جريمه پرداخت  به                        گذاشت،.  برجاي ازخود صراف خرده اين که هنگفتي ثروت و مالي امپراطوري سواي  ماند

                   "   "      سياست  عرصه در نوادگانش و فرزندان برادران، و شد ايران فاميل هزار از جزئي نيز  خاندانش.                             کردند  ايفا ملحظه قابل نقشي اسلمي انقلب آستانه تا کشور، اقتصادي و اجتماعي تحولت در و

52 

                            به  نسبت بلکه بود هوشمند و ليق آفريني وکار سوداگر تنها نه الضرب امين محمدحسن  حاج                                    گيرد  فرا نيز را ايران که رفت مي و بود کرده دگرگون را اروپا او عصر در که شتاباني  تحولت                              صنعتي  اروپاي دستاوردهاي با نيز را خود ميهنان هم تا کوشيد سخت و داشت نظير کم  بصيرتي     .                          . عصر  او عصر گذاشت بسيار موانع او راه سر بر برايران حاکم احوال و اوضاع اما، کند  آشنا

                          کار  ندانم اما طينت خوش پادشاهان سلطنت و انگليس و روس هاي رقابت خارجي،  امتيازات         .                 درباريان  دسائس ترتيب، اين به نبودند خود اروپايي همتايان برابر در توانايي حريفان بودکه  قاجار

                                  قق  تح او پروازانه بلند هاي طرح از بسياري که نداد اجازه ديگر سوي از خارجيان دخالت و سويي  از                                شدند.  نمي روبرو موانعي چنين با او نظير ايراني کارآفرينان ديگر و الضرب امين اگر بسا چه  يابد

 *.                             پيمود  مي تر سريع و کرد مي آغاز زودتر را شدن صنعتي و دد تج راه ايران

 ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

 .               است*  شده برگردانده انگليسي متن از نوشته اين

: ها  پانوشت

77

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

1:  .  . به.  ک ن

W. M. Floor, "The Bankers (sarrafs) in Qajar Iran," Zeitschrift der Deutschen Morganlandischen Gesellschaft, 129 (2), 1979, pp. 263­81.

2» :  .  .  .                     يادگار.  به ک ن است نوشته الضرب، امين محمدحسين حاج پسرش، را نامه زندگي  اين     «       مرداد  يغما، الضرب، امين محمدحسين حاج  «1341زندگاني         يادگار  الضرب، امين آقا حسين حاج  ؛

                    دهخدا،»  تهران، جلد، دو بياض، و سواد افشار، ايرج در  1359زندگاني،     صص  وم، د جلد ،232­187. .                     است  منبع اين از نوشته اين در آمده هاي قول نقل همه

3 :  .  .                     به.  ک ن مهدوي آرشيو بندي طبقه و محتوا تاريخ، از آگاهي براي

Asghar Mahdavi, "Les archives Aminozzarb: Source pour l'histoire economique et social de l'Iran (fin XIXe­debut XXe siecle), Le Monde Iranien et l'Islam, IV, 1976­977, pp. 195­222: ______, "The Significance of Private Archives for the Study of the Economic and Social History of Iran in the Late Qajar Period," Iranian Studies, 16 (1983), pp.243­78 .

4              ص.  همان، الضرب، امين آقا حسين .197حاج

5                            بزرگ.  بخشي که است الضرب امين محمدحسن حاج نواده مهدوي، اصغر دکتر آگاهي اين  منبع             .                         و  ها راهنمايي خاطر به او از است کرده بررسي دقت به را آن و بندي طبقه را فاميلي آرشيو  از

             .             نوشته  اين در شده نقل هاي نامه سپاسگزارم نهايت بي حاضر بررسي انجام در  پيشنهادهايش.               است  شده گرفته تهران در وي آرشيو از همه

6             :  .  . قرون.  ايران، رجال تاريخ بامداد، مهدي به ک  14، 13، 12ن   ظفر،  تهران، ،1347.  .     ک.  ن نيز  و                        اميرکبير،:  تهران، شقاقي، خان قلي کوششحسين به خاطرات، ممتحنالدوله، خان مهدي ميرزا  به

ص 1362 ،128.

7              ص.  همان، الضرب، امين آقا حسين .197حاج

 8 .Ralli & Angelasto        المللي  بين شرکت  Ralliشعبه              . آغاز  در که تهران در شرکت اين شعبه  بود            سال  در داشت قرار روسيه حمايت  1239 (1860در           دو)  زيرا گرفت قرار انگلستان حمايت تحت  ش

.                   بودند  کشور اين اتباع از مؤسسشرکت برادر پنج از تن

9 :  .  . به.  ک ن

Charles Issawi, ed. The Economic History of Iran800­1914, Chicago, The University of Chicago Prsess, 1971, p. 348­356.

78

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 10                              داراي.  گرفت نام امير کاروانسراي کبير امير خان تقي ميرزا خاطر به که کاروانسرا  336اين.       بود  طبقه دو در حجره

 11) ) " "          واپور.  از الضرب امين مقصود ا .vaporظاهر     است  بخار ماشين همان

 12                              سالنه.  مبلغي ازاي در ديگر عمومي درآمد منابع از بسياري مانند نيز گمرک قاجار، دوران  در :  .  .  .           به  ک ن شد مي داده اجاره حقيقي اشخاص به

W. M. Floor, "The Customs in Qajar Iran," op. cit. , pp. 281­311 .

13                              کوچک.  برادر و محمدشاه چهارم پسر الدوله، رکن ميرزا تقي محمد زنجان والي زمان اين  در             .                   حاج  که بود او هم احتمالي به رسيد خراسان حکمراني به نيز بار چهار که بود شاه،  ناصرالدين

.  .                .               ک  ن او باره در بيشتر هاي آگاهي براي کرد مشهد التجار ملک را الضرب، امين برادر  ابوالقاسم،          صص:  وم، س جلد همان، بامداد، .319­312به

 14:  .  .                 به.  ک ن خان حسين ميرزا باره در بيشتر اطلعات براي

 Guity Nashat, The Origins of Modern Reform in Iran 1870­1880, Chicago, University of Chicago Press, 1982.

                           مظفرالدين  صدراعظم و رئيسضرابخانه نيز زماني و پست وزير الدوله امين خان علي  ميرزا           :  .  .              . سس  وم، د جلد همان، بامداد، به ک ن وي باره در بيشتر اطلعات براي بود .366­354شاه

 15:  .  .                         به.  ک فارسن خليج و ايران در ترياک تجارت باره در بيشتر اطلعات براي

 A. R. Nelligan, The Opium Question with Special Reference to Persia, London, 1927. :  .  . به  ک ن همچنين

 Issawi, op. cit, pp. 238­41 :   به  و ،Roger Olson, "Persian Gulf Trade and the Agricultural Economy of Southern Iran in the Nineteenth Century," in Michael E. Bonine and Nikki Keddie, eds., Continuity and Change in Modern Iran, Albany, State University of New York Press, 1981.

 16 :  .  .                   به.  ک ن قاجار دربار هاي درجه و ها نشان باره در

Angello M. Piemontese, "The Status of the Qajar Order of Knighthood," East and West, September­December 1969, pp. 437­71 .

17           :  .  .               صص.  وم، د جلد همان، بامداد، به ک ن السلطان امين باره در بيشتر اطلعات ­426براي387                     : بابک،  انتشارات تهران، قاجار، دوره گران سياست ساساني، ملک خان به :1338؛   به  و ؛

79

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 N. R. Keddie, "The Assassination of Amin­al Sultan (Atabak­i Azam) 31 August of 1907," C. E. Bosworth, ed., Iran and Islam, Edinburgh University Press, 1971, pp.315­329.

 18                    ايران،.  لي م بانک تهران، ايران، لي م بانک ساله سي  1338تاريخ صص  ،74­65.

 19                    تاريخ.  به السلطان امين به مسکو، از الضرب، امين  21نامه ق.1304رمضان 

 20. همانجا. 

 21                  مورخ.  السلطان، امين به بروکسل، از الضرب، امين  17نامه وال  ق.1304ش

 22                    تاريخ.  به السلطان، امين به بروکسل، از الضرب، امين  19نامه وال  ق.1304ش

 23                          القعده.  ذي در ا ظاهر که السلطان، امين به پاريس، از الضرب، امين  1305نامه شده  نوشته  قاست.

 24. همانجا. 

 25 :  .  . به.  ک ن

William J. Olson, "The Mazanderan Development Project and Haj Muhammad Hassan: A Study in Persian Entrepreneurship, 8981­4881," in Elie Kedourie and Sylvia G. Haim eds., Towards A Modern Iran: Studies in Thought, Politics and Society, London, Frank Cass & Co, 1980, pp.38­155 .

26              اميرکبير،.  تهران، خاطرات، روزنامه اعتمادالسلطنه، خان  1350محمدحسن ص  ،351 .

27                              قاجار،.  نشده منتشر آثار در اقتصادي و اجتماعي و سياسي افکار ناطق، هما و يت آدم  فريدون  آگاه،   1357تهران، ص  ،304.

 28    ص.  .308همان،

 29                              عنوان.  به زيرا بود دولبه شمشيري الضرب امين براي نت س اين که است جا اين  طرفه                                  در  ولي کرد مي خود رامديون او و داد مي قرض مقام متقاضي به را پول ايراني تاجر  ثروتمندترين

               :  .  .  .           کوشش  به حال، شرح آراء، ملک ميرزا باس ع به ک ن شد مخالفينشمي حمله آماج حال  همان        بابک،  انتشارات تهران، نوائي،  1325حسين صص  ،192­191.

80

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 30                            الله.  قدرت و اصفهانيان کريم کوشش به مدارک، و اسناد مجموعه الدوله، امين خان  فرخ        تهران،  دانشگاه انتشارات تهران،  1358روشني،     ص  ول، ا جلد ،355   :     کوسوگوسکي،  کلنل به نيز و  ؛

            سيمرغ،  تهران، جليلي، قلي باس ع ترجمه  1355خاطرات، ص  ،101.

31          صص.  همان، ناطق، و .371­299آدميت

 32    صص.  .67­366همان،

 33    صص.  .68­367همان،

 34:  .  .                 به.  ک ن رويتر امتيازنامه باره در بيشتر هاي آگاهي براي

L. E. Frechtling, "The Reuter Concession in Persia," Asiatic Review, 34, 1938 ;                         :   اقبال،  تهران، ايران، در امتيازات تاريخ يا خبري بي عصر تيموري، ابراهيم به همچنين  ،1332و

 150­97صص     :               تهران،  سپهسالر، عصر قانون حکومت و ترقي انديشه يت، آدم فريدون و  ؛ 1351خوارزمي،  صص  ،69­335.

 35                پيام،.  تهران، ايران، مشروطيت نهضت ايدئولوژي يت، آدم  1355فريدون صص  ،37­36  ­50و 36 :  .  .   به.  ک ن همچنين

Nikkie R. Keddie, Religion and Rebellion in Iran: The Iranian Tobacco Protest of 2981­1981, London, I. B. Tauris, 1987, pp. 224­76.

 36      ص.  ايدئولوژي، يت، .44آدم

 37              صص.  همان، الضرب، امين آقا حسين .204­203حاج

 38                      سيروس.  و مافي نظام منصوره کوشش به التواريخ، افضل الملک، افضل  غلمحسين        ايران،  تاريخ نشر تهران،  1362سعدونديان، صص  ،90­288.

 39                      دانشگاه.  انتشارات تهران، ايران، در جديد دن تم مؤسسات تاريخ اردکاني، محبوبي  حسين 1357تهران،      ص  وم، د جلد ،65.

 40              ص.  همان، الضرب، امين آقا حسين .226حاج

 41  .117همان،. 

81

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 42      ص.  همان، ياح، .293س

 43                       :  .  . الدين.  جمال يد س درباره مدارک و اسناد مجموعه مهدوي، اصغر و ايرجافشار به ک  ن            تهران،  دانشگاه انتشارات تهران، افغاني، به .1342مشهور

 44      ص.  همان، ادالسلطنه،  554اعتم         ص  همان، الملک، افضل و . 375؛

45          صص.  چهارم، جلد همان، : 317­316بامداد،           تاريخ  من زندگاني شرح مستوفي، عبدالله و  ؛            وار،  ز تهران، قاجاريه، دوره اداري و  1321اجتماعي     ص  ول، ا جلد ،522.

 46      ص.  همان، .592اعتمادالسلطنه،

 47   :  .  .  :                       و.  آدميت به ک ن آرا ملک ميرزا باس ع تجارتش، وزير و برادر به شاه ناصرالدين  نامه    ص  همان، .369ناطق،

 48                                تأسف.  مرگش از و نفرستد رحمت او به نيست کسي که نوشت او باره در ازمعاصرانش  يکي        ص:  همان، الملک، افضل . 290نخورد

49 :  .  . به.  ک .Issawi, op. cit., p.478ن

 50                 :  .  . وار،.  ز تهران، خطرات، و خاطرات هدايت، قلي مهدي به ک  1344ن ص  ،100.

 51               . ثروت.  اين مستوفي عبدالله گفته به اما  400000همانجا  :     همان،  مستوفي، است بوده  تومان  ص  وم، د . 11جلد

52:  .  . به.  ک ن

 James Alban Bill, The Politics of Iran: Groups, Classes and Modernization, Columbus, Ohio, Charles E. Merrill,1972, pp. 9­10 .

           «   منابع« از کمياب خطی نسخه يک الخبار  جواهرصفوی  دوران

    فغفوري  حسن محمد

                          سياسي  اجتماعي، تاريخي، هاي ويژگي و صفويه دوران در ايران جامعه درباره مطالعه و  تحقيق

82

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

     .                       ازآنکه  پس تنها نبود برخوردار چنداني اقبال از غرب در اخير دهه تاچند دوران اين  ومذهبيدرسال   1939ولديميرمينورسکي     شرح  و ترجمه  به الملوک   تذکرة       از  چند تني گماشت،  همت

)          .               سيوري  راجر آنان ترين برجسته ساختند متمرکز عصر براين را خود تحقيقات غربي مورخان

Roger Savory                            ناميده)  صفوي عصر اساتيد الشيوخ شيخ حق به را وي افشار، ايرج استاد که  است)         مايکل.  کلوس مانند ديگر برخي  (Klaus Michaelاست   ربورن)   Roehbornو   تحقيق)  ازمدتي  پس

)                      اوبن  ژان همچون اساتيدي و آوردند روي ديگري مسائل به عصرصفوي  )Jean Aubinدرباره)  مزوئي   Michael Mazzaouiومايکل                 اختصاص)  صفويه دوران به را خود بعات تت از بخشي  تنها

دادند.

                              ويلهلم  و دوره اين سياسي و مذهبي مسائل زمينه در اميرارجمند سعيد غرب، در اخير هاي  درسال     .                           از  پس خوشبختانه اند زده دست اي ارزنده تحقيقات به آن مالي و اقتصادي نظام باره در  فلور

              هاي  سال در لندن در همائي دوگرد  1991برگزاري  1993و            توجه  ديگر بار يک صفويه، دوران  درباره   .                       ديگري  همايش شد جلب تاريخي مهم دوران اين مطالعه به ايران مسائل متخصصان و  مورخان

        درسال  است قرار که  1998نيز                   تحولت  از ديگري ناشناخته هاي گوشه ل محتم شود برگزار لندن  در.         ساخت  خواهد روشن را دوران اين

                              اين  و است يافته تازهاي رونق ديگر بار صفويه دوران مطالعه اخير هاي سال طي نيز  درايران                                  در  تحقيق خصوص به و تاريخي مطالعات گير دامن انقلب از بعد سال چند که رکودي از پس  تحول

.             است  بخش نويد بسيار بود شده صفويه  1دوران                 برداشته  باره اين در که هائي قدم ترين مهم  از                              چاپ  ويژه به و دوران اين به مربوط خطي نسخ از برخي چاپ و نقد تصحيح،  شده الصفا،   صفوة

              مانند  ديگري مطالعات انتشار و بزاز، اين  اثر اول  اسمعيل  شاه     و  پارسادوست منوچهر نوشته ،         صفوي  دوره در سياست و  دين           کتاب  نيز و جعفريان رسول  از     عصر  در مذهب و  دين

.صفوي         است  احمدي امير مريم نگارش ،2                  صفوي  دوران مهم منابع از بسياري شمار همه، اين  با                                دور  نظرها از مختلف هاي کتابخانه در طي خ نسخ صورت به و نشده آراسته طبع زيور به  هنوز

                           . دارد  صدق صفويه سلسله تکويني دوران منابع از بسياري درباره خصوص به واقعيت اين اند  مانده.                                 است  نشده جويي بهره ها آن از اخير تحقيقات در و نگرفته قرار علقمندان دسترس در هنوز  که

:                     کرد  اشاره ذيل اثر چند به توان مي آثار اين ميان از

 کتاب. 1 شاهي   فتوحات          .     سلطان  دربار ديوانسالران از نويسنده اين هروي ابراهيم نوشته ،                               درسال  و درآمد او خدمت به اسمعيل شاه توسط خراسان فتح از پس که بايقراست ه/926حسين

1520                     .           در  دارد اختصاص صفويه دوران به آن در که فصلي گماشت همت اثر اين نوشتن به  12م    بررسي  به  12بخش          .             اطلع  نگارنده اين که آنجا تا است پرداخته اسمعيل شاه سلطنت آغازين  سال

                                  خطي  نسخ مجموعه در گويا آن اصل و است دوران اين از خطي نسخه ترين قديمي اثر اين  دارد                   .         کتابخانه  و باستان ايران درموزه نيز آن از هائي نسخه دارد قرار تهران دانشگاه مرکزي  درکتابخانه

 .       است  محفوظ تهران دانشگاه مرکزي

83

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

2 .    شاهي  نظام ايلچي  (تاريخ        .         سال  يک براي وي حسيني قباد ابن خورشاه نوشته ه/952،1545               ( )              به)  هند به بازگشت از پس و داشت سفارت ايلچي مقام اول طهماسب شاه دربار در  م

                         .     از  و داشت دسترسي خود همزمانان آثار از بسياري به کتاب اين نويسنده پرداخت اثر اين  نگارش                                  در  که جالبي نظريات لت ع به اثرش، رو همين از و بود برخوردار آزاد ا نسبت فضايي در رأي  استقلل

               .             بريتانيا  موزه درکتابخانه منبع اين از نسخه يک است برخوردار اي ويژه ازاهميت شده، مطرح  آن . دارد  وجود

التواريخ، . 3  افضل        .             قرن  اوائل در منبع اين اصفهاني خوزني العابدين زين ابن فاضل  نوشته 1617ه/1026يازدهم (                       اول)  طهماسب شاه و اسمعيل شاه دوران مهم منابع از و يافته نگارش  م

                            مهمي.  ديواني مناصب نيز اش خانواده و بود اصفهان ديوانسالران از نيز اثر اين نويسنده  است                             .   تجارب  و شخصي مشاهدات از تنها نه کتاب اين نوشتن در وي جهت، همين به داشتند شهر  دراين                                درکتاب  نيز را آنها از هائي نمونه دولتي اسناد از بسياري به دسترسي با بلکه جسته بهره  خانوادگي

                             .   کتابخانه  در ديگري نسخه و بريتانيا موزه کتابخانه در کتاب اين از اي نسخه است آورده  Etonخود.     دارد  وجود لندن در

              کتاب  از توان مي دوران اين طي آثارخ ديگر  از برين   خلد         کتاب  و يوسف محمد بيژن اثر  تاريخ ­                             کتاب­ اند پرداخته دوم اس عب شاه و ول ا صفي شاه دوران وقايع بررسي به هردو  تحفة که

 العالم                     مطالعه  مورد را حسين سلطان شاه سلطنت دوران که ميرفندرسکي ميرابوالقاسم اثر ،     کتاب  بالخره و  قرارداده، التواريخ  .زبدة                 برد  نام پردازد، مي صفويه پاياني دوران به  نسخه 3که

                          موزه  کتابخانه تهران، دانشگاه مرکزي کتابخانه بريتانيا، موزه درکتابخانه ترتيب به منابع اين از  هائي .     شود  مي يافت بريتانيا

    کتاب  اما الخبار و  جواهر                 بايدازمهم  است، نوشتار اين موضوع که را، قزويني منشي اثربوداق ، .                   دانست  ول ا طهماسب شاه و اول اسمعيل شاه دوران منابع  4ترين   ديوانسالران  اثراز  نويسنده

            درسال  را کتابش که است عصر . 1576ه/984اين             از  نگاشته طهماسب شاه درگذشت از بعد و  م                              مفيدي  اطلعات کتاب از دربخشي آن بر افزون و است دست در بسيار هاي آگاهي وي  زندگي

                 .             از  وي که شود مي مستفاد چنين اطلعات ازاين است آورده خود اداري مقامات و زندگي  درباره   .                         خوش  خطي رسانيد پايان به اصفهان در مکتب در را خود تحصيلت و بود ديوانسالر  خانداني

                              وارد  است طهماسب شاه سلطنت اوائل با مصادف که سالگي چهارده در جهت همين به و  داشت                 .   سال  حوادث بررسي هنگام و کتاب اواخر در شد دولتي  1577ه/984خدمات     را  خود سن  سال 68م

               .   هاي  سال در بايست مي تولدش درنتيجه، است کرده  916ذکر   يا  . 917و   بنابراين،  باشد  بوده            ولت  تح و وقايع با همزمان وي . 14کودکي               برمبناي  است بوده اول اسمعيل شاه سلطنت از  سال        در  منشي بوداق درکتاب، آمده  16اطلعات    ( )      تحاويل  ارباب دفتر محرري گري منشي مقام  سالگي

 .                      (         وي( است کرده مي دريافت مقرري تومان سه ماهانه و داشته را صفويه اداري هاي بخش  از                            ديد  را وي دستخط الممالک مستوفي کاشي حسين شاه تا ماند باقي سمت دراين چهارسال ا  ظاهر

                 (   )            به  را اش مقرري و گماشت مزبور دفتر منشيان رئيس سرمحرري مقام به اورا و پسنديد  5و

84

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 .   داد  افزايش تومان

                            اوغلي  الدين شرف لو تک محمدخان دستگاه در شالکاني بيک امير او خالوي نويسنده، گفته به  بنا                              شد  منصوب بغداد وليت به محمدخان که هنگامي جهت همين به و داشت وکالت و وزارت  مقام                                      منشي  مقام به را وي و برد همراه خود با بود ساله بيست موقع دراين که را منشي بوداق بيک  امير

          مبلغ  و منصوب عرب عراق  20ديوان      .           قزويني،  بعد، سال سه کرد تعيين وي براي مقرري  تومان                        با  و شد دار عهده نيز را لشکر نويسندگي مسئوليت منشي، مقام  30باحفظ     مدت  مقرري  7تومان

                   .       طي  و درآمد شاهزاده ميرزا بهرام خدمت به سپس کرد خدمت مقام دراين  4سال   با  خدمت  سال                » :                     برد،  مي بسر ميرزا منزل در روز و شب خود گفته به که جائي تا کرد پيدا مراودت و دوستي  او

                                          فرزند  و زن روي ماه يک و روز چهل تا کرد مي خواب پا زير در شب و همزباني و خدمت در  روز                             «. . . . به  و برانگيخت او ضد بر را اطرافيان حسادت ميرزا بهرام شاهزاده با وي صميميت ديد  نمي

             .                 کناره  دولتي خدمات از ششسال براي شد برکنار مقام اين از وزير الله عنايت خواجه  سعايت                            نگارش  ل احتما و قرآن از نويسي روي به مدت دراين و شد نشين عزلت و  گرفت الخبار   جواهر

   .                  . با  بود شهريار و ساوجبلغ کلنتري منصب او بعدي مقام آورد  50روي     سه  دت م مقرري  تومان .                                 اما  شد عازم ديار آن به هرات حاکم محمدخان دعوت به که آن تا کرد خدمت منصب دراين  سال

                        و  بسطام مميزي و وزارت منصب اصرارکردکه وي به آقاکمالي، خراسان، وزيرکل سبزوار  در                       .       به  خدمت چهارسال از پس و پذيرفت را پيشنهاد اين منشي بوداق گردد دارد عهده را  بيرجند

    »                 خوب  وراحت فراغت و بود بسيارخرسند مسئوليت وازاين شد گماشته تربت يزي ومم  وزارت                         .  «   مميزي  به انتصاب برد مي نام آن از منشي بوداق که منصبي آخرين ديد آباد عشرت  دراين

                    کتاب  ا ظاهر که بود مقام دراين و است بسطام و الخبار دامغان  جواهر         تحولت  و وقايع ذکر با  را. 984سال      برد  پايان به

الخبار   جواهر                             قبل  دوران از ايران تحولت و وقايع شرح به که است ايران و عالم عمومي  تاريخ        سال  پايان تا اسلم  1576ه/984از                   اسلم  دنياي تحولت بررسي به حال همان در و دارد اختصاص  م

                 .                   اين  تا است آگاه نگارنده اين که آنجا تا است پرداخته نيز اسلم از بعد ايران لي مح هاي سلسله  و                              پطرزبورگ  سنت کتابخانه در که شده يافت کتاب اين از خودمؤلف خط به نسخه يک تنها  زمان

                         .   رشته  به کتاب ميکروفيلم روي از شده فتوکپي نسخه يک براساس حاضر مقاله شود مي  نگهداري.   است  درآمده  4تحرير

              در  و نستعليق خوش خط با کتاب  556اين                 و  درابتداء بوداق، منشي گفته به و شده نوشته  صفحه                   .             عباس  شاه نام به اي نامه وقف کتاب اول درصفحه اوست خود خط به موجود نسخه کتاب،  انتهاي

                                  کتابخانه  به کتاب آن برمبناي دکه خور مي چشم به است شاهي مهر ل احتما که مهري نيز و ول  ا :        ( است ( شده اهداء صفي شيخ شاه

                            متبرک  برآستانه الصفوي باس ع السلم عليه ابيطالب بن علي آستان کلب را کتاب اين نمود  وقف                              هرکه  و نبرند، بيرون آستانه اين از برآنکه مشروط بخواند، خواهد هرکه که الرحمة عليه صفي  شاه

85

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

)                  ه  باشد بوده السلم عليه حسين امام خون شريک برد ) 1017برون

  منشي  الخبار بوداق  جواهر                       ا  اساس کتاب جهت همين به کرد آغاز اول اسمعيل شاه دستور به  را                                   .   پيامبر  به يت تح و درود و خداوند ثناي و حمد با کتاب دوره، اين منابع ديگر روال به اوست نام  به                     ( )       ( و ( مطالب فهرست ديگر آثار برخي برخلف اما شود مي آغاز ع اطهار ائمه و ص  اسلم

             .                 دو  ديباچه، يک به را کتاب نويسنده است شده ذکر درمقدمه تفصيل به و دقيق آن  مندرجات :                .           است  شرح اين به کتاب مندرجات فهرست خلصه است کرده تقسيم خاتمه و متن مقدمه،

                        » :  سبعه  اقاليم در فرماندهي لواي المرسلين سيد دين از قبل که ذکرجمعي در اول  قسمت                        سلطنت  شرح شامل است فصل سه به منحصر کرده حکومت دراز هاي سال  برافراشته

                          الله  صلي پيغمبر طلعت طلوع که انوشيروان حال آخر تا ساسانيان بالخره و کيانيان،  پيشداديان،                        »     «.   جهان  اهل بر فرمان اسلم ظهور از بعد که است جمعي ذکر در دوم قسمت بود لم وس  عليه

.          .                    . دارد  قسم چهار قسمت اين شده محروم ديگر جمعي و رسيده اسلم شرف به جمعي اند  داشته                                  حال  تمه ت و اجمعين السلم عليها هدي ائمه و لم وس عليه الله صلي الله رسول احوال در اول  قسم      »       «.                   و  اميه بني احوال در دوم قسم اند بوده زماني اندک پيغمبر تولد از بعد که ساساني  سلطين

                 «.             ايراني  حکمرانان و ها سلسله به قسمت دراين نويسنده اند بوده معاصر که جمعي و باس ع  بني.                             پردازد  مي آذربايجان و عراق فارس، اتابکان تا طاهريان از عباس، بني و يه ام بني  معاصر     «.                       بخش« بالخره و ايشانست اعقاب و تيموريان و مغولن و چنگيزخان احوال در سوم  قسمت

      حدود  در که  124پاياني                     و  صفويه تأسيسسلسله دمات مق به بردارد در را کتاب آخر  صفحه  ) .               صص  دارد اختصاص اول طهماسب شاه و اسمعيل شاه  5­4سلطنت       اين)  ابتداي در منشي  بوداق

 :               آورد  مي چنين نگارش در را خود انگيزه قسمت

                                از  چگونه که است حيدريه صفويه سلطين مناقب نشر تصنيف اين از مقصود و تأليف اين از  غرض                                گرفته  قرار سلطنت سرير بر کرده نما و نشو عالم دراين آمده بيرون هدايت معدن و وليت  منبع

  ) . . .          ص  کرده وعالميان بعالم حکم و )437اند

          با  را صفوي خاندان منشاء  26نويسنده                     که  دارد تأکيد و کند مي منسوب کاظم موسي امام به  پشت                              اردبيل  به ديني و معنوي رهبران مقام در بلکه سياسي، قدرت دعيان م عنوان به نه نخست  اينان

                                  سو.  همه از وي که احترامي و الدين صفي شيخ کرامات و معنوي يت شخص باره در ويژه به  آمدند       .       براساس  وي دعاوي راند مي سخن ديده الصفاء مي  صفوة      .     بوداق  گفته به بنا است بزاز  ابن

  درسال «  910منشي                           و  گفتند امام دوازده به علمت و دادند ترتيب ترک دوازده به را هاج و تاج  ه         [ ]                      منابر  برسر و يافت قرار قزلباش غزلباش درميان کسوت اين و دوخت بار اول دوز تاج پري  استاد

                                    بعد  که برملعين طعن و لعن و شد شايع شيعه مذهب و خواندند عشر اثني ائمه نامي نام به  خطبه) «. . ..                               ص  شد رانده زبان بر بودند کرده خلفت رسول و حق رضاي وخلف ظلم جورو به پيغمبر  از

449                              مي)  ايران سراسر در يع تش مذهب شدن رسمي و اقدام اين ستايش به فقط نه  نويسنده                                  شده  فق مو اقدامي در زيرا دهد مي بهاء بسيار اسمعيل شاه به رو همين از ويژه به بلکه  پردازد،

86

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 :                         برنيامدند  آن انجام عهده از ولي کردند سعي ديگران او از قبل که بود

                                  جمله  از نشده ميسر دولت اين را آدمي بني هيچ که نمايند فکر انصاف روي از عقل الواقع  في                                اراده  اين بنده خدا محمد سلطان و بويه آل و خليفه معتضد و العزيز عمربن مثل سلف  سلطين

                         .       ين  الول من محمد آل له الظالمين الله عن ل که نوشتند مي قدر همين نرفت پيش از و  کردند  ص. . . . ( ) 449والخرين

        در  منشي بوداق که  جواهرالخباراطلعاتي                 است  بسيار جزئيات ذکر با و دقيق بسيار داده  ارائه                   .           اسمعيل  شاه اقدامات شرح به که هائي بخش ويژه به شود مي خواننده سردرگمي موجب گاه  که

                              اختلفات  ماهيت و نوع و ها شخصيت و افراد اسامي ذکر با دارد اختصاص مخالفان سرکوب  در                                 . به  و ها، سياست اعتقادات، به توان مي که است جزئيات همين لبلي از همه، اين با است  همراه                                  از  اي زنده تصاوير و برد پي سياسي گروهاي و افراد ميان روابط نوع بالخره و قدرت نقش  ويژه

       .           در  مثال، عنوان به آورد دست به صفوي نظام دروني  7تضادهاي         شرح  به که کتاب آخر  صفحه                          که  کند مي اميدواري اظهار نويسنده دارد، اختصاص سلطنت تخت به دوم اسمعيل شاه  جلوس                                    باز  حقدار به بود شده ضايع کسي از که قي ح هر و يابد خاتمه طهماسب شاه عصر جور و  ظلم

:                      . تخت  به جلوس محض به دوم اسمعيل شاه وي گفته به شود گردانده

                                    مظلوم  از را ظلم دفع و برآورد محتاجان حاجت اول که داد قرار منبر ضمير در و آورد تضرع  روي                                    را  او شکسته دل کرم و لطف به کشيده محنت و باشد ديده جفا پدر ايام در هرکس و  بنمايد

                                 . جفاها  جهت بي و گناه بي مرحوم پادشاه ايام در که منشي بوداق مؤلف اين جمله از سازد  درست                قريب  دفعات به و کشيدم ها شکنج و  700ديدم              .   دل  بر تقدس و تعالي حق که اميد دادم  تومان

   .                         حرمة  به کند گوش مستمند دردمند اين احوال تفصيل که اندازد مروت صاحب پادشاه اين  رحيم  ) .     ص  محمد آل و ) 551محمد

                              قرار  دوم اسمعيل شاه نوازش مورد و رسيد خود حق به منشي بوداق که نيست روشن ته  الب              سال  وقايع با کتاب چه خير، يا  1576ه/984گرفت             تخت  به وم د اسمعيل شاه جلوس شرح با  م،

:     يابد  مي خاتمه سلطنت،

 4درروز   27شنبه                        بودند  قرارداده ساعت سال طالع به هيأت و نجوم علماي که الول  جمادي                              و  حکومت و سلطنت سرير بر خرم دل و خوش خاطر به دوران، فرماي فرمان جهان،  پادشاه

                                اين  مثل نشده واقع اوان و زمان هيچ در که شد آماده مجلسي و نشست سياست و  عدالت                                از. . .  پادشاهانه هاي خلعت و قلت تن و اشربه و اطعمه از گويم چه مجلس اين از القصه  مجلس

                                  قياس  و حساب و حد که طلجات و دوز طل هاي بالپوش و مرصع هاي اتاق و مرصع  کمرهاي                                        زبان  و آمدند بوس پاي به مقربان و امرا و اشراف و فضل و علما و سادات از عالم مردم و  نداشت                 :           شد  زيبا که جهانباني سلطاني جشن عالم برخاقان مبارکباد گفتند و گشودند مبارکبادي و تهنيت  به                                  دارد  تصل م المر صاحب ظهور به را پادشاه اين دولت تقدس و تعالي حق که اميد جهانباني تاج  بدو

87

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

  ).                             ص  محمد آل و محمد بحرمة نرسد، بدو زمانه از مکروهي و رسد طبيعي عمر به )555و

    هاي  ويژگي  از الخبار   جواهر                     حوادث  گزارش در ويژه به و آن مطالب تنظيم در که است  دقتي                         .       مربوط  صفويه دولت تشکيل دوران به که قسمتي در خصوص به نکته اين رفته کار به روز  عمده

 .                                 است  مشهود ل کام دهد مي قرار روز تحولت جريان در قدم به قدم را خواننده و شود مي

             .                   منشي  بوداق که رسد مي نظر به آنست نگارش شيوه رواني و نثر سادگي کتاب اين ديگر  ويژگي                                  نوشتار  در و بوده آشنا ل کام نيز ايراني عرفان و فارسي ادبيات با اداري امور به لط تس بر  علوه                 .                 مطلب  به توجه با و کتاب، سراسر در وي است منعکسساخته بارزي نحو به را لط تس اين  خود

                            نمونه  برجسته شعراي و گويندگان ديگر و جامي سعدي، فردوسي، اشعار از کرات به بحث،  مورد           .                     احاديث  قرآني، آيات به چنين هم است کرده استفاده خود اظهارات توجيه در آنها از و آورده  هائي

   .                                 همين  به است آورده روي نيز دارند موعظه و پند جنبه که آنهائي ويژه به و شيعه امامان روايات  والخبار جهت،   جواهر                     اداري  کارمندان و ديوانسالران توسط که دوره اين ديگر آثار با  درمقايسه

              چون  آثاري ويژه به درآمده، تحرير رشته الملوک به  تذکرة   و  سمعيا  ميرزا دستورالملوک ميرزا                            ادبي  خاص ارزش از دارند، ناهمگون و کننده خسته خشک، بسيار نثري که انصاري، جابري  رفيعا

 .   است  برخوردار نيز

                                  تجربيات  از استفاده با تنها منشي بوداق که برد پي توان مي الخبار جواهر متن به مختصري نگاه  با                                بهره  نيز ديگري منابع از آن تدوين براي بلکه ننوشته را کتاب خود شخصي هاي يادداشت يا  و

                         .   لف  مؤ هروي اميني ابراهيم و بزاز ابن به را خواننده ا غالب وي است برده فتوحات فراوان  تاريخ شاهي                             خويش  معاصر وادباي ازرجال هايي گفته و اشعار ونيز دهد مي ارجاع گذشت، آن ذکر  که

   .                                 عنوان  به آورد مي شاهد شده انشاء يا سروده اندرز و پند سر از يا سياسي هاي مناسبت به  که                              بوده  وزارت منصب شريک نيز مدتي که اسمعيل، شاه عصر رجال از صدر، الدين قوام ازمير  مثال،

 :           است  آورده آورده زير مطلع با غزلي

            نظر  پيش از هرگزم نرود خيالت چون

  )              ص  مگر خيالست که گويم و بينم رهت )474صد

                                    مي  نقل بغدادي فضولي از زير مطلع با را غزلي بيت، اهل از پيروي به مؤمنان، نصيحت مقام در  وص ( ):483کند

          هست  که هرحال به کربل آسوده

          پست  قدرش شود نمي شود گرخاک

            سازند  مي اش سبحه و دارند برمي

          دست  به دست ازشرف گردانندش مي

88

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                  عنوان  به اثر اين از توان مي جهت همين به و است فراوان کتاب سراسر در چنين اين  شواهدي         .                     نثر  از زير هاي نمونه جست سود نيز دوره اين ادبيات با آشنائي براي مختصر، هرچند  منبعي،

:جواهرالخبار                         باشد  منشي بوداق اعتقادات و طبعي شوخ نگارش، شيوه معرف دي تاح تواند  مي

                   (   )      نمايند  حاجت عرض که رفتند او درگاه به قزوين مردم طهماسب شاه مرحوم پادشاه اين  درزمان               .                 باغ  سير به پادشاه که گفتند روزي يک داشت نام تاجان جان خواجه قزوين کلنتر و سرکرده  و

           .                     راه  سر قزوين اعزه و اصحاب دارد صحبت شاد خاطر و خرم بادل که رود مي آباد  عشرت                                 . داشت  بزرگي در و بود مسجدي راه سر بر و شد جدا رفقا از کلنتر جان خواجه گرفتند  برپادشاه

             .                       خواجه  بندگان رسيد پادشاه که وقت دراين بود در برآن اي حلقه و بود رو راه کوچه به ناظر  که                                  را  او کرده دد تر اصحاب و نيامد بيرون کرد زور هرچه که بردند فرو حلقه به را وسطي  انگشت

                                    و.  است کس چه اين که پرسيد احوال و ديد حال بدين را خواجه و رسيد پادشاه وقت دراين  يافتند                       .         پيشوايش  که برجماعتي کن رحم که برآورد فرياد قزوين اهل از يکي شدند خنده در امرا و  اصحاب

  ) . . .                    . ص  ساخت را ايشان مهمات و راطلبيد همه آمد راخوش پادشاه باشد ) 545اين * * *

                            سرشخصي  بر جمعي و است قيامت روز ا غالب که ديدم درخواب شبي منشي بوداق نسخه  مؤلف     .                           او  ديدن متوجه است الجوشن ذي شمر گويند مي کيست اين که پرسم مي و اند کرده  جمعيت

            )   (   )        سام  شاهزاده قاتل اوغلي قونبجي بيک محمد است اوغلي قپانچي اوغلي قونبجي که ديدم  شدم  ) . . ..                               ص)  شود مي جراحت دم همان تف آن و اندازد مي براو تف رسد هرکسمي و ) 548ميرزا

 * * *

        )                    شاه  پسر وم د اسمعيل شاه ميرزا اسمعيل عروسي باره در است گزارشي از نيز زير  نقل  ول  ا  1576­78ه/984­5طهماسب     سال)  به : 1553­4ه/961که   گرفت  انجام

                                  را  خصم و فرمان به بسر سر جهان آمد تبريز سلطنت تخت به دوران پادشاه و زمان خسرو  چون                                  صحبتي  و بسازد جشني که آورد خاطر به خرمي بدين و آورد بجاي ايزد شکر ديد پريشان و  زبون

                 .             و  اعيان و رفتند اکناف و اطراف به رسولن برافرازد دامادي به را سعادتمند فرزند و  پردازد :                             گفتند  نهاده پادشاهي جلل و جاه به ق به وخاکساري عبوديت روي همه و آوردند را اشراف

    گذرد  مي زمانه شهريارا

        بکام  زمانه بگذران و بگذرد

          بطرب  جهان از تو بستان داد

      مدام  نماند برکسي جهان که

89

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

     .                         ساق  سيمين جوانان نشنيده دوران گوش و نديده هرگز زمانه ديده که شد ترتيب صحبتي و  جشني                                و  جانسوز نغمات با طرب ارباب و بستند کمر غلمي به پيش عبوديت سر همه رواق آبادهاي  به

           .               شهزاده  صحبت اين زينت از بعد بردند ملکوت صوامع مستمعان از هوش افروز دل نمات  تر.                                   آمد  جلل و شوکت هزاران صد با و کمال و لطافت و خوبي هزاران با کردند طلب ميرزا  اسمعيل

           .                     مرتضي  پناه سيادت که اند آورده است افزون غايت از و بيرون حد از زاده پادشه اين  تعريف                                  اورا  و بودند جدا مادر از که نام خانم خانش عالم شاه همشيره از بود دختري را اسلم  ممالک

:( )   .                           شعر  القصه آفاق يگانه خوشخوئي و عفت در و طاق عصمت و لطافت در که بود دختري

          بود  سزاوار طالع که وقتي به

        بود  درگاه زهره و مه قران

      عهد  شناسان ساعت ببستند

              جهد  به گوهر هردو آن عقد هم به

      بوستان  درين سالش تاريخ چو

        دوستان  از جستم همي نشاني

      بلبلي  از آمد بگوش نوائي

)        گلي  شاخ عقدست تاريخ ) 961که  )525­26صص(

الخبار   جواهر                         سال  به دوم اسميل شاه سلطنت آغاز و اول طهماسب شاه درگذشت شرح  با 1576ه/984                .     زمان  درين که منشي بوداق که نيست روشن يابد مي خاتمه  68م   در  بود  ساله

               .                   صحبتي  کتاب درپايان نيز او فوت تاريخ از خير يا داد ادامه خود خدمات به نيز جديد شاه  سلطنت       .                           نيست.  روشن چنين هم است داشته حيات سالي چند نيز آن از بعد وي که بسا چه بنابراين  نيست

          از  غير ديگري اثر وي الخبار که . جواهر           از  باشد گذاشته بجاي خود از  قرآننيز     هاي  کتاب و  ها.                                 است  نيامده دست به اثري تاکنون کرده مي بازنويسي خوش خط با خود گفته به که هم  ديگري

          نگاشتن  با وي که خدمتي  جواهرالخباراما           خدمتي  کرده صفويه دوران شناخت مشتاقان  به ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ *.     بسيار  تقدير درخور است

                          دانشگاه*  ادبيات دانشکده در تاريخ آموزشي گروه ارجمند استادان زحمات و الطاف پاس  به                              ارزاني  نگارنده اين به را خود همکاري موهبت نيز دتي م و شاگردي افتخار ها سال که  تهران،

                            تقي  محمد استاد و خوئي زرياب باس ع دکتر بياني، خانبابا دکتر شادروانان به نوشته اين  داشتند،                            مي  تقديم افشار ايرج و پاريزي باستاني ابراهيم دکترمحمد ارجمند استادان به نيز و پژوه  دانش

. . . ف.  ح م شود

90

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

: ها  پانوشت

1            انقلب.  از قبل هاي سال  1357در                 و  ويراستاري ايراني محققان همت به مهمي بسيار خطي  نسخ           :                    . بيگ  اسکندر اثر عباسي، آراي عالم کرد اشاره زير اثر چند به توان مي آنان ازميان شد  چاپ

)        افشار  ايرج کوشش به  2منشي تهران)   1335جلد         محمودبن  اثر ذکرالخيار، في الثار نقاوة  ؛                      کتاب،  نشر و ترجمه بنگاه تهران، اشراقي، احسان تصحيح به نطنزي، تحفه 1350هدايةالله  ؛

                    تهران  دستگردي، وحيد حسن اهتمام به صفوي، ميرزا سام اثر  1352سامي، سلطين  تاريخ  ؛          تهران  عابدي، اميرحسين اهتمام به  1351صفويه،         کوشش  به ميرزاسمعيا، اثر الملوک، تذکرة  ؛

    تهران  دبيرسياقي،  1322محمد               پژوه،  دانش محمدتقي کوشش به رفيعا، ميرزا اثر دستورالملوک،  ؛ 1347­8تهران                              با.  و شده ترجمه انگليسي زبان به فلور ويلهلم دکتر و نگارنده اين توسط کتاب  اين

.                           شد  خواهد چاپ ايران ميراث مجموعه در کلمبيا، دانشگاه توسط زودي به تعليقات و حواشي

2                                    آنان.  ترين مهم که رسيده چاپ به درايران طي خ نسخ ميان از مفيدي آثار نيز اخير دهه دو  در                                جامع  و عالمانه حواشي و توضيحات با که است اردبيلي از بز ابن اثر الصفا صفوة کتاب ترديد  بدون

        درسال  مجد طباطبائي رضا  1373غلم        .       اثر  التواريخ، خلصة کتاب به رسيده چاپ به  درتهران              تهران،  اشراقي، احسان تصحيح به قمي، احمد  1359قاضي      .       شده  چاپ منابع از کرد اشاره بايد  نيز

         :                       مذهب  و دين اميراحمدي، مريم برد نام زير آثار از توان مي درايران دوران اين تاريخ درباره  اخير    صفوي،تهران  عصر  1363در         صفوي،تهران  دردوره وسياست دين جعفريان، رسول  ؛منوچهر1370؛

          تهران  اول، اسمعيل شاه دوست، .1375پارسا

3 .                           است.  داده قرار اختيارنگارنده در فلور دکترويلهلم را منابع اين به مربوط ازاطلعات بخشي

4                              بوسيله.  که دارد وجود پطرزبورگ سنت درکتابخانه مهم اثر اين از طي خ نسخه يک تنها ا  ظاهر           .             در  ايشان توسط نسخه اين ميکروفيلم است شده شناسائي سيوري راجر آقاي ارجمند  استاد

                                    اختيار  در آنرا از کپي يک نيز ايشان و بود شده داده قرار فلور ويلهلم گرامي همکار و دوست  اختيار .                    .     سپاسگزارم  نهايت بي گرامي دوستان اين عنايت و لطف از دادند قرار نگارنده اين

                سوم  و دوم های قرن در ايرانی دينی  جنبشهایهجری

  صديقي  غلمحسين

91

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 « خاتمه«

                 .               نهادهاي  همه مرور به بزرگ واقعه اين از پس راهست پيج منزله به ايران تاريخ در عرب  فتح                         ( اقتصادي( و سياسي و خانوادگي قضائي نظامات و يافت تغيير مزبور درکشور اجتماعي  موسسات

.             پذيرفت  ول تح ادبي و اخلقي و ديني و

                                  را  ها قرن اين توان مي و است عهد دو ميان اوقات يز مم صفات داراي اسلمي اولي هاي  قرن                             .       به  نه و بود عرب فتح از پيش که چنانست نه ايران اوضاع مدت درين ناميد بحراني و برزخي  عهد

                 .                 اين  ديني صورت نماياندن اي اندازه تا ما سعي کرد پيدا بعد هاي قرن در که ثابتي ا تقريب  هيأت                                     . در  بايد بيندازيم نظر ايشان شخصي آراء و عواطف از تن چند کار و حال به آنکه از پيش بود  بحران

             .                 ممکن  وقتي مذکور ديني هاي جنبش فهم کنيم تدقيق ها جنبش اين اجتماعي و رواني علل  اهميت.               يابيم  آگاهي اسباب اين اعتبار به که گردد مي

                                    و  کردند رها را خود باستاني کيش رغبت و ميل به ايران مردم از اي دسته عرب فتح آغاز  ازهمان                           .     به  گرفتند مي نصيب آنها از فاتحان که امتيازاتي داشتن منظور با ديگر دسته درآمدند اسلم دين  به

                     .             دولت  در و اموي حکومت اوقات بعض در آنکه از پس پذيرفتند را اسلم دين آسايش، و جاه  طمع                            اجبار،  به ايرانيان از جمعي گرديد، معمول ديگر هاي دين پيروان به نسبت جابرانه اعمال  عباسي

                   .           دستورهاي  توانستند نمي مزبور دسته سه از يک هيچ ولي شدند مسلمان مال، و جان حفظ  براي                                    باره  يک بود بخشيده اثر ايشان عواطف و افکار در و داشت رواج ايران در قرن چندين که را  ديني

             .                     خبر،  بي يا خبر، با ناخواه خواه نمايند جلوگيري خود تازه زندگاني در آنها تأثير از و کنند  فراموش .                   بود  گذشته تعليمات محکوم اي اندازه تا ايشان اعمال و عقايد

                            و  نت س تابع مسلمانان ايشان ميان در نداشتند؛ مذهب يک همه بودند شده مسلمان که  ايرانياني     .                             اين  علوه، به شد مي تقسيم جزء هاي دسته به باز اخير دسته دو و وجودداشت، خوارج و  شيعيان

                              از  کشور اين ساکنان از مهم بخشي بلکه دادند نمي تشکيل را ايران جمعيت همه مسلمانان  نو                              مانده  باقي نمود، مي معارضه اسلم با ولي نداشت وحدتي که مزدائي دين به کارگران و  برزگران                                  موارد.  از بسياري در نبود، دور چندان مزدائي کيش با اسلم دين رسوم، و آراء بعض در اگر  بودند

               .             دين  خداي صفات به نمونه براي است کافي داشت وجود مزبور شريعت دو در بارزي  تفاوت                                  دو  درين را اموات به راجع آداب يا و زناشوئي شرايع همچنين کنيم، دقت اسلم دين خداي و  ايراني

                             .     به  ميل روي از و دلخواه به دس مق مراسم گونه اين ترک که است روشن آوريم نظر به  کيش                                لزم  مديد مدتي بود ها قرن کار محصول که کهنه عادات اين رهائي و شد نمي ممکن  آساني

                                  ديني.  رسوم و عقايد درباره چنانکه رسيد، مي عمل به تحقير و فشار و جبر طرفي از اگر  داشت         .                   اسلم  شرايع واقعي قبول براي افزود مي مقابل طرف اصرار و پايداري به ا احيان است،  معمول

                                  پيدا  مرور به نداشتند، عرب فتح هنگام تا که هائي ميل و عادات ايران مردم که نمود مي  واجب .                               نبود.  آسان کاري اين و سازند ديگرگون را خود طبع که بود لزم ديگر، عبارت به کنند

92

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                  را  مذکور نظريه نيز امر اين و داده روي عامه طبقه طرف از ا غالب کرديم وصف که هائي  شورش                                 .   اي  تازه عقيده اگر و خويشند عادات و عقايد تغيير به قادر خواص از کمتر عوام چون کند مي  تأييد

                                که  شود نمي موجب هميشه امر اين پذيرند، مي زود است بيشتر تقليدشان قوه که اين براي  را                                باشند،  يکديگر مناقض و مخالف است ممکن که را عقيده دو اغلب بلکه اندازند، دور را کهنه  عقيده

.                                 يابد  مي تشکيل اعمال سلسله همين از بيشتر ديني ناموجه اختلط و کنند، مي حفظ پهلو به پهلو

                            و  مبتکر چندان گذشت، ايشان ترجمه که مذهبي رؤساي بيشتر که است ملحظه قابل نکته  اين                       .     پرورش  درآن که است محيطي به لق متع ايشان عقيدتي و فکري عناصر شوند نمي ديده  مبتدع

 .                               عناصر  رسند مي نظر به خود عصران هم هاي خواهش مجمع و مظهر جهت ازين و اند  يافته                            است،  نشده منشعب ايران ديني عقايد سرچشمه از همه و است گوناگون منابع از مزبور  فکري                                برخورد  زمان که عصر درين گرفت، مي صورت خبر بي بطور اغلب که معاوضه و مبادله اين  ولي

.                         بود  ناکردني حذر است، ديگر جاي به جائي از ديني آراء هجرت و عقايد

 .                           تعاليم  داشت تباين داشتند ها عرب و اسلم دين در که تشکيلتي با ايراني جامعه  تشکيلت.                           بود  طبقاتي مراتب نظام ايران اجتماعي نظام ولي بود، موافق دموکراسي اصول با ل اص  اسلمي

                          باز  آمد، درکار امتيازات و نشد، مراعات درست عرب مسلمانان ميان در دموکراسي اصول  هرچند                                تنها  نه پرداختند، حکمراني به ايران در ها عرب آنکه از پس و نداشت، موافقت جامعه دو  نظام

                                اي  طبقه مغلوب، لت م برابر در خود بلکه بردارند، ميان از را مراتب و طبقات رسم که  نتوانستند                              ايراني  وم د و ول ا طبقات با وم، س طبقه ا مخصوص ايرانيان، دسترنج از استفاده در و دادند  تشکيل

. کردند  سازگاري

       .                   اميران  و عاملن ديات تع نداد تغييري وضع درين عباسي خاندان برقراري و اموي دولت  انقراض                   .         شود  تعجب موجب امر اين است ممکن نظر بادي در نگرديد رفع ديديم، چنانکه رسمي  حکومت                              اين  رياست آغاز با مزبور ديني هاي حرکت ايرانيان، به عباسيان معتدل نسبة رفتار وجود با  که

                                    داشته  کار و سر ها جنبش اين قائدان از يکي با عباسي خلفاي از يک هر ا تقريب کرده، ظهور  خاندان:                           گردد.  مي آسان حدي تا مشکل اين موضوع چند به دقت از پس ولي اند

1                                      را­  خود رفته دست از قواي بتوانند ايرانيان تا بود لزم دتي م ها جنگ ختم و عرب فتح از  پس.   کنند  تحصيل دوباره

2 .                 داشت­  فرق باسيان ع ديني رفتار با اموي ديني سياست

3                            از­  بيشتري عده اجتماعي حال براي بود، سودمند ايرانيان از جمعي براي اگرچه حکومت،  تغيير .                           يافت  فزوني گيري سخت گفتيم چنانکه ديني نظر از بلکه نداشت، اي فايده ايران مردم

4                              مي­  را عرب حکومت که دانستند و يافتند جرأت ناراضي مردم اموي، دولت برانداختن از  پس.                         گشت  حاصل ايرانيان کوشش به ا مخصوص پيشين دولت انقراض که خاصه کرد، مضحمل توان

5                              همراهان­  از جمعي بودند کوشيده دولت اين نيروي براي که کساني با باسي ع خلفاي بعض  رفتار             .               دستور  به ابومسلم قتل است نوع ازين ساخت بددل و ير متغ را اشخاص اين هواخواهان  و

93

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

.                 الرشيد  هارون امر به برمکيان حبس و قتل و ابوجعفر،

6                                که­  است بحراني خاتمه ها انقلب اين بلکه کرد، فرض دمه مق را ديني هاي شورش اين  نبايد .                     شد  شروع عرب فتح آغاز همان از ا تقريب و پيش ها دت ازم

                              حدي  تا و شد مي شمرده مردم اعمال محور که بود مهمي معنوي قوه دين ساساني،  درايران .                        .     بنابراين  نرفت ميان از امر اين ماست نظر منظور که اي دوره در بود ايراني قوميت  مشخص

                              انقلب  ولين ا و گردد، فائق آنها سياسي شکل بر مذکور هاي جنبش ديني صورت که است  طبيعي                              ديني  عقايد ين متد مردم در روحي لحاظ از که خاصه باشد ديني صفت داراي ايراني رسمي  هاي

                              نهادها  ترين محکم ديني تشکيلت و نهادها اجتماعي، لحاظ از و شود مي شمرده عامل ترين  فعال .     دهند  مي تشکيل را

     .                       امور  به مؤبدان داشت رواج ديني تأليفات هنوز شد، مي بيشتر پيوسته درايران اسلم قوت  هرچند                              ديگر  هاي فرقه و زرتشي دين پيروان بود، رونق با و معمور ها آتشکده پرداختند، مي  شرعي

.                           آمد  مي عمل به ايراني رسوم کردند، مي حفظ را خود آئين و کيش مزدائي

             .                 نتوانست  قرن يک از پس اسلم دين نداشتند روائي فرمان تساوي، به جا همه در عرب،  فاتحان                              بزرگان  شخصي منافع با مواجه تازه نظامات موارد بعض در و ببرد؛ ميان از را محلي  خصوصيات                                پرداختند،  مي سرکشي و نافرماني به خود يا رؤسا، اين و شد، مي قديم اصول طرفداران و  محلي

.           کردند  مي مدد حکومت دعيان م به يا

                              مؤثر  و مهم مداخله ها سرفرقه و پيغمبري دعيان م ظهور در که مذکور عمومي اسباب از  گذشته                              در  اشخاص، اين اخلقي و ديني و روحي حالت چون شخصي، هاي محرک و عوامل است،  داشته

                                    يک  در داشت، وجود جمعي ميان در مبهم بطور که دين اصلح يا تجديد يا تأييد فکر چنانکه بوده  کار                                      شهوات  و عواطف و ها خواهش با و آمد درمي ين مع صورت به ابهام حال از و يافت مي تمرکز  تن

 .     شد  مي تحد م شخصي

 .                               ولي  کرد انکار توان نمي وقايع سير در ماست، نظر منظور که مواردي در را عمومي علل  سهم                                    نمي  نيز اند، بوده ها جنبش اين مؤسس که اشخاصي هاي ميل و آراء و نهاد و سرشت تأثير  منکر

                             . عاملن  شخصي نفوذ تحت در ها انقلب اين اجتماعي و سياسي صورت و ديني صورت شد  توان                             .     مؤسس  و آرنده پديد از نشاني و رنگ ديني هر که است عمومي قاعده اين گرفت قرار آنها  اصلي

.                                     نهاد  فرق آن هاي محرک يا عوامل با اي واقعه اصلي اسباب ميان در که است لزم ولي دارد،  خود         .                     چندين  اجتماع نتيجه در بلکه نداشتند محرک يا سبب يک گذشت، ذکرشان که ديني هاي جنبش  اين

                                باشد،  هرچه لت، ع يک با آنها تعريف و تشريح که چنان پيوستند، وقوع به گوناگون عامل و  سبب                     .           است  بوده سبب چندين به بسته ها انقلب اين ايجاد اگر است بيني آسان و گيري آسان  معرف

                                    نظر  به را آنها مختلف وجوه و ها صورت بايد بلکه دانست، خاص صورت يک داراي را آنها نبايد  پس                              و.  سخت هاي تصديق به آنها درباره بتوان که آناست از تر مشکل اجتماعي هاي موضوع  آورد

94

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                               .   را  ما بايد کنند مي اثربخشي امور از نوع اين در که عواملي و اسباب تنوع پرداخت قاطع  تأکيدهاي.                           دارد  باز است، منافي تحقيق و فحص موجبات با که تاريخي استبداد و تعصب از

 .                                 طي  خ نرسيد خواستند مي آنها پيروان و قائدان که اي نتيجه به مزبور ديني هاي جنبش از يک  هيچ .                                 دين  نبود کردني پاک شد، کشيده ايران ديني و سياسي تاريخ صفحه بر ايام زن قلم خامه به  که

               .             براي  را زمينه ديني هاي جنبش اين ولي گرفت نيرو اسلم و گرديد ضعيف همواره  مزدائي                   .         يا  چيزي هريک گذشت ذکرشان ازين پيش که هائي فرقه کرد آماده سياسي هاي حرکت  پيشرفت

.                                   اند  بوده ثر مؤ اسلمي هاي فرقه آراء ور تط در نيز خود و اند کرده اخذ اسلم دين از  چيزهائي   .                               و  افکار کرد نتوان انکار را آن وجود ولي باشد، مختلف عقايد است ممکن ها فرقه اين تأثير  درباره

                 ( )              رسد  مي نظر به عادي و طبيعي چنانکه ايراني مؤسسات نهادهاي تي ح و قواعد و اخلق و  عادات                                ولي  گرفت، صورت تغييري کندي با دادند؛ نشان پايداري تازه، هاي آئين و رسوم برابر در ها  مدت                   .             د  ض بر ديني انفعال که عمومي رسم نيز بار درين نيافت وقوع طرف يک ضرر به هميشه  مبادله

                 .                 و  وم د قرن در که اسلم شرايع تأويل اگرچه گرديد مجري است، مؤثر يک اين تطور در ديگر،  دين                                گويا  آن اصلي منظور و داشته متنوع علل گرفت، قرار مردم از جمعي نظر مطمح چهارم و  سوم

                            مقتضيات  و ها نيازمندي با آنها ساختن موافق و ساکن ديني اصول ثابت قواعد ساختن  متحرک                                  مردم  از بسيار جمعي دخول نتيجه اي اندازه تا امر اين که نيست دور است، بوده اجتماعي و  عقلي.                                 باشد  بوده تازه اعمال و دستورها با باستاني رسوم و عقايد دادن آشتي براي و اسلم دين  به

  ) * 332­327صص( ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

              »                و*  وم د هاي قرن در ديني هاي جنبش عنوان با صديقي غلمحسين دکتراي رساله از  برگرفته«. هجري  وم س

« »   « »    لت  م و دولت تاريخی معنای در

  آجوداني  ماشاءالله

                فقيه  وليت نظريه هاي پيشزمنيه و ايراني مشروطه

 " "   " "    دولت  و لت م تاريخي معناي در

                              احزاب  کل تش و پيدايي براي اي زمينه هيچ قاجار استبداد دوران در مشروطيت، نهضت از پيش  تا                       .   در  و دولت اپوزيسيون نقش بتواند که روحاني غير سياسي متشکل نيروي نداشت وجود  سياسي

95

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

.              .                   بود  روحانيون عهده به ل عم نقشي چنين نبود ميان در بگيرد، عهده به را حکومت آن عام  معناي                                در  که سلطنت اقتدار حيطه در يا بود، دين اقتدار حيطه در يا داشت، دوسو اجتماعي قدرت  تقسيم

                   . . .      " "        به  وزرايش و صدراعظم و شاه از جهت همين به شد مي تعبير دولت به آن از عام  معناي   " " .      " "                شريعت،  درمعناي ملت شد مي تعبير لت م رؤساي به مجتهدان و مراجع از و دولت  رؤساي

.              " "                      آن  عوامل و حکومت سلطنت، معناي در دولت و آيين، و دين پيروان معناي در گاه و آيين و  دين                            به  مربوط احکام صدور و حقوقي مرافعات به رسيدگي و قراردادها و املک ثبت قضائي،  دستگاه

     .                       عرفي  هاي محکمه دولت آن از سياسي حکومت و بود روحانيون يعني لت م رؤساي دراختيار  آن،         .              .       دريافت  را شرعي ماليات روحانيون بود نوع دو بر هم مالياتي نظام بودند لزم قدرت فاقد ل  عم

                 .           ها،  کشمکش باعث ديگري قدرت قلمرو در هريک مداخله را عرفي ماليات دولتيان و کردند  مي.           شد  مي اجتماعي اضطراب و ها درگيري

                                از  مفهومي چنين اگر آن از تر مهم و اجتماعي و سياسي قدرت تقسيم از ساختاري چنين  اگر                             " "   " مهم" از يکي درک و دوره اين تاريخ تحولت درک در نگردد، شناخته درستي به لت م و  دولت           ( ) " "   ( ) " "        مشکل  دچار ها، آن سردمداران و سلطنت دولت و دين لت م بين اختلف علل ه وجو  ترين

 . شد  خواهيم

                            که  اي انتقادي بحث در و مشروطه انقلب آغاز درباره اش ارزنده درگزارش زنجاني ابراهيم  شيخ                                    مفهوم  عام کاربرد و حدود و حد به دهد، مي دست به قاجار استبداد دوره در لت م و دولت  از

         » :         "     " :" "    واسطه  به ايران دولت بدبختانه کند مي اشاره چنين ، لت م و دولت کلمه دو اين  تاريخي                                    درباريان  نفر چند و خلوتيان و زنان نفوذ و اعظم، صدر و شاه نفر دو از بود عبارت استبداد،  فاجعه                                    ملجاء  و نموده پيدا شهرتي و اسم هروسيله به که علما آقايان و رؤسا از بود عبارت هم لت م  و

.      " "   "       "             «. نبودند  آگاه خود حقوق از مردم عموم و عوام نويسد مي سخن اين تبيين در بودند  شده             "   "     .           مي  امر و گفتند مي علما هرچه ديني اعتقاد نام به بود ديگران دست در آنها زندگاني  سرنوشت

              » :    .    "         و " درباريان يعني لت، م و دولت اختلف کاش گويد مي کردند مي قبول چرا، و چون بي  نمودند،       .    «                 که  است برسراين اختلف بود آن استقلل بقاء و لت م ونفع مملکت اداره سرترتيب در  آخوندها،

«.          . . .       ملها « يا بخورند بيشتر دولتيان را بدبخت رعيت مشت يک

                              " "    از  مفهوم اين و دين، پيروان ا توسع و دين شريعت، معناي با آن ملزمت و لت م از مفهوم  اين                              " ترين" اساسي و ترين اصلي حکومت، قدرت و سلطنت معناي به آن، اصطلحي کاربرد در ،  دولت

 . . .                           تي  ح است شده مي استنباط کلمه دو اين از اسلمي، دوران تاريخ در که است  مفهومي                          مفهوم  ها نوشته از بسياري در مشروطيت، اعلن از پس اندکي و مشروطيت نهضت  درجريان

. . .                                   شد  مي استنباط آن از ايران تاريخ در آن از پيش که است مفهومي همان واژه دو اين لط  مس                     . . .          اسناد  و ها نوشته از بسياري بدخواني نوعي و بدفهمي باعث مفهوم اين استمرار به توجه  عدم

 .                               است  شده هم دولت و لت م بين اختلف بدفهمي باعث همه از تر مهم و دوره اين

                              نوع  در شباهت و دوکلمه اين اصطلحي و اصلي مفاهيم از اطلعي بي ا ظاهر بدفهمي، اين لت  ع

96

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                             . مي  باز آنها اصلي معاني تشخيص از عادي خواننده که است دي ح به شباهت اين آنهاست  کاربرد                        مفهوم  به آنها امروزي معاني در دولت و لت م پندارد مي و  nationماند . stateو        و  است رفته کار  به

                            بسياري  در باشد، نداشته مشکلي کلسيک متون با معاني آن درک در اگر هم متخصص  خواننده                                  ها  نوشته اين در دولت و لت م اينکه تشخيص و قاجار دوره اواخر متون يعني متأخر متون با  جاها،

 .                   شد  خواهد مشکل دچار است، رفته کار به معني چه به

                              سلطنت،  معناي در دولت کاربرد و دين پيروان گاه و دين آيين، شريعت، معناي در لت م  کاربرد                                بسيار  اي پيشينه ديني، منابع و فارسي ادب و تاريخ متون در حکومت، و سلطنت نوبت و  حکومت

 . . . . دارد  طولني

                          امام  يا خليفه سلطان، بودن معصوم براي شرطي حکومت، براي نت س اهل سياسي انديشه  در                               . حکومت  خود، هاي نوشته در تيميه، ابن و غزالي امثال نت س اهل علماي از بعضي حتي ندارد  وجود

         .                     اهل  برجسته علماي از يکي اند کرده توجيه واقعيت پذيرش يا اساسضرورت، بر را جابر  سلطان                          کتاب  اسلمي حکومت برپايي آرزوي در که اصفهاني، خنجي روزبهان بن الله فضل نت،  سلوکس

 الملوک     » :                           شرع  عرف در سلطان نوشت ا صريح که نهاد پيش جا بدان تا را پا درآورد، تحرير به  را :        .                       واجب  اند گفته علما و لشکر قوت و شوکت حکم به باشد، مستولي مسلمانان بر که است  کسي

                              باشد،  عادل خواه نباشد، شرع مخالف که مادام کند امرونهي هرچه در سلطان و امام طاعت  است                             .« نشان  توان مي نت س اهل علماي حکومت سياسي انديشه در که هايي تناقض از جدا جابر  خواه

 .            .                   حال  شد مي محسوب امر ولي سلطان شد مي تلقي ناپذير جدايي دولت و دين واقعيت، در  داد،                                  امري  سلطنت امام، غيبت در و بود معصوم امام آن از اصل در حکومت شيعي، قي تل در که  آن             .                 هميشه  شيعه، نظريه در جهت همين به جور عمله سلطنت ارکان و غاصب سلطان و بود  غصبي

 . . .        (     )      داشت  وجود دولت و شريعت و دين لت م بين اساسي اختلفي

                                    حکومت  امر در بزرگي نقش دين شيعي، قي تل چه و ني س قي تل چه حکومت، از قي تل نوع دو هر  در                          اسلمي. . .  دوران ايران تاريخ در اجتماعي و سياسي قدرت اساسي دوپايه سلطنت و دين  داشت

                                دراز  داستان اجتماعي، و سياسي قدرت تقسيم سر بر دو اين اختلف قاجار، تاريخ در و است  بوده                               . . . آن  ارتباط و ملزمت و ايران تاريخ در مهم قدرت دو اين اجتماعي و سياسي ساختار دارد  دامني

 :      .                       الدين  روايت اين مضمون است منعکسشده فارسي ادب متون در مختلف انحاء به هم با  دو           .                 جايي  به تا انديشه اين نفوذ است شده شاعران از بسياري سرايي سخن دستمايه توامان،  والملک                                سر  بر خواست مي که دولتي برنامه مواد در السلطنه قوام احمد مصدق، دوره در که است  بوده

          » :                     بزرگ  مظهر دو ديانت و سلطنت کرد آغاز عبارت اين با را خود داخلي سياست طرح آورد،  کار«.         هستند  و بوده ايران ملي وحدت

                               شده  برآن تازه قوانيني وضع و اساسي قانون نگارش با و قانوني دولت ايجاد با يت، مشروط  اما                                قدرت  ساختن محدود با و بزند بهم را اجتماعي و سياسي قدرت دو اين کلسيک ساختار تا  بود

           .                     حکومت  در بايست مي که قدرتي يابد دست اي تازه قدرت به روحانيون، و دين قدرت و  سلطنت

97

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

       .                      ( نهضت ( بزرگ مشکل اما باشند الحقوق متساوي آن برابر در مردم همه و يابد تجلي عرف  قانون                          و  قدرت دوگانه ساختار همان براساس خواست مي که بود اين اجتماعي لحاظ از  مشروطه

         :                     دست  عرفي و قانوني حکومت قدرتي چنين به سلطنت، يعني دولت و دين، يعني لت م بين  اختلف                          گرفته.  صورت جهت بدان مشروطه انقلب در مذهبي و مذهبي غير روشنفکران مشارکت اگر  يابد                              در  انقلب، رهبري در روحانيون مشارکت کنند، محدود را دو هر ديانت، و سلطنت قدرت که  بود

           "     "            قدرت  محدوديت به اگر و بود اسلمي بيضه حفظ و سلطنت قدرت کردن محدود براي  اصل  ) .  " "            صص  بود علماسوء قدرت محدوديت منطورشان انديشيدند، مي هم )162­153روحانيون

***

      قونيه  در مولنا پای جای

  نفيسي  مهدي

           .                     گنگ،  بود احساسي ولي دانم، نمي کشاند مي خودش طرف به مرا که بود احساسي چه دانم  نمي                       .           نزديکي  به مديترانه، درياي ساحل کنار به ترکيه، جنوب به بودم آمده يار ديدار شوق و جذبه از  پر

)  سيده   Sideشهر                                 تن) از را آلمان در فشار از پر روزمره زندگي و مداوم کار از ناشي خستگي که ،                        .     در  روشنائي، درکنار که تابستانه، اي دوهفته تعطيلت گذراندن براي بودم آمده کنم بيرون روح  و

                                از  ناشي هاي يخ درخشد، مي هميشه که خورشيدي و مديترانه، انتهاي بي و زيبا ساحل اين  حاشيه         .                     آن  رسيدم، که هنگامي ولي کنم آب ديار اين آفتاب شفابخش گرماي در را ديار درآن  زندگي

                       :           از  سال پنج و چهل مدت ما مولناي که شهري قونيه، اينکه بود همراه من با نيز گنک  احساس                  از  درکمتر اکنون بود، گذرانده درآن را خود پربار .300زندگي       داشت  قرار من کيلومتري

          در  الدين مولناجلل تاريخ راويان گفته  1207سپتامبر 30به             و  آيد مي دنيا به بلخ درشهر  ميلدي                                جمع  و ولد پدرشسلطان همراه شود مي مجبور که است، نگذشته عمرش از سال سيزده از  بيش

   .                                     مسافرت  اين شود غرب راهي حج ي بهانه به يا و حج قصد به و کند ترک را بلخ ياران از  معدودي                         .           مي  مکه به حج براي و حجاز به سپس و بغداد به نخست انجامد مي طول به سال دوازده  حدود

                                  آناطولي.  اکنون که جا همان نهد، مي پاي سلجوقي روم ديار به شام در طولني اقامتي از پس  رود  )                   . وفات  قباد کي علءالدين زمان، آن وقت سلطان دعوت به نامندش  1236مي   قونيه)  شهر به  م

    و  رود  45مي                           سن  در و برد مي سر به شهر همين در را عمر بقيه  73سال   در   دسامبر 17سالگي1273.                 بندد  مي فرو جهان از چشم همانجا در ميلدي

98

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                   او  که هائي سرزمين از برخي از کردم، خويش موطن ترک مهاجرت قصد به پيش ها سال نيز  من               .               کشاند؟  اومي سمت به مرا مهاجربودن نفس آيا برسانم غرب به را خود تا گذشتم، است،  گذشته

                   " "       " "  آلود  غم نواي بيگانه درسرزميني غريب اکنون و بودندش بريده نيستان از که دردمندي ني آن  يا                                  فارسي  زبان به و بود ايراني فيلسوفي و شاعر او چون که اين يا داد؟ مي راشرح خويش  زندگي

                                  کرد؟  مي جلب خود به مرا که بود اين نوشت، مي زبان اين به و کرد مي لم تک

                                در  ايران شرق ساکنين و خراسانيان از شماري بي هاي گروه زيست، مي مولنا که اي زمانه  درآن         " "                        ا  موقت حمله اين از که غرب به و کردند مي خويش سرزمين و ديار ترک مغول، حمله از  وحشت                       .         زبانان  تاجيک و زبانان فارسي از تعدادي نيز سلجوقي روم ناحيه در آوردند مي روي بود امان  در

         .                       که  قباد کي علءالدين سلطان زيستند مي قونيه در جمله از ديار آن مختلف شهرهاي در که  بودند                                  راحت  خارجي دشمنان با جنگ از خيالش که زمان آن از بود غرب فرهنگ با آشنا و روشن  مردي

     .                         اگرچه  شهر دراين داد قرار خود پايتخت را قونيه سازد، استوار را خويش حکومت توانست و  شد                                از  بسياري و بود تحصيل و ادب زبان فارسي زبان ولي کردند، مي محاوره ترکي زبان به  مردم

                                  و  ولد سلطان جمله از آمدند، شهر اين به قباد کي سلطان دعوت به زبان فارسي علماي و  اديبان                              فارسي.  با غريب ديار دراين مولنا چون گوي پارسي فردي که نيست عجيب رو اين از  پسرش

.             يابد  مي بسياري هاي صحبت هم خود گوئي

* * * 

                              موقعيت  است، مانده ثابت ا نسبت قونيه شهر در تاکنون مولنا زمان از که اي پديده تنها  شايد                 .           شهرهاي  پهناورترين از يکي وسعت نظر از شهر اين باشد آن اطراف زيباي طبيعت و  جغرافيائي

)              تاروس  هاي کوه سلسله برکناره که است  Taurusترکيه     ارتفاع) در ،1016      جاي  دريا، سطح  متري                                در.  رود، مي شمار به ترکيه صنعتي شهرهاي ترين مهم از يکي اکنون که شهر، اين جمعيت  گرفته

 1993سال  .509حدود        است  بوده نفر هزار

 )      ماناوگات  جنوبي شهر  Manavgatاز       حدود) در که ،100          جنوبي  ناحيه مرکز آنتاليا، شهر  کيلومتري                   .                 کوه  سلسله بلند هاي گردنه از بايد راه هر در دارد وجود راه دو قونيه تا است، شده واقع  ترکيه .                             اولي  کرد عبور کند، مي جدا مرکزي آناطولي منطقه از را جنوب ساحلي منطقه که تاروس  هاي

              حدود  اتوبوس با که تر، طولني است  8راهي             حدود  در و کشد مي طول .420ساعت   است   کيلومتر             .                   رامي  تاروس رفيع هاي گردنه آنجا از شود مي شروع ماناوگات شهر از آناليا سوي به ما  سفر

)        اسپارتا  شهر به تا  Ispartaپيمايد    .                 هاي) کوه از برسد دارد، قرار آناطولي دشت داخل در که ،                                     زير  دشتي پهنه بر قونيه شهر ناگهان رسي، مي که گردنه آخرين پيچ به و شوي مي رد که  متوالي

                       .       شيراز  از که هنگامي باشد، داشته اصفهان شهر رويت به شباهتي شايد کند مي اندام عرض  پايت                               .       مي  رد را پيچ آخرين و کني مي عبور اصفهان فه ص کوه نزديکي از که وقتي آئي مي شهر اين  به

 .                                 است  گشوده زهرسو را خود پنجه برآن اصفهان شهر که نمايد مي روي دشتي پهنه ناگهان به کني

                    حدود  يعني ولي، ا راه نصف حدود قونيه به رسيدن ديگر  270راه         با  آن پيمودن که است  کيلومتر

99

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

  حدود  .4اتوبوس                          .       است  تر راحت و تر کوتاه اولي راه از مراتب به راه اين کشد مي طول  ساعت                                  به  آنکارا از راه ترين نزديک برسند قونيه به کشور ترکيه شمال از خواهند مي که کساني براي  البته

                               . خيز  حاصل هاي دشت ميان از اولي، راه از خصوص به راه، دو ازهر عبور هنگام است  قونيه                               .     زير  سيب و زيتون مانند ميوه باغات و آيند مي انتها بي نظر به گندم مزارع کني مي عبور  آناطولي                       .       سر  درکنارآندرختان و گذرد مي دشت درون از وار مارپيچ پرآبي رودخانه اند کرده سرخم ميوه  بار

                     .           ماشين  و شان رنگين هاي لباس با دهاتي زنان و مردان کنند مي خودنمائي سرو کشيده فلک  به                 .             مي  رودخانه کنار سرو درختان در باد که هنگامي کاراند مشغول کوبي خرمن يا و دروکني  هاي

   .                             قونيه  اطراف ساحل پيشاني بر دريا موج صداي شبيه خيزد مي بر آنان از صدائي و سر  پيچد،                            کمتري  تعداد و دارند اشتغال کشاورزي به عمده بطور آن مردمان که است خيزي حاصل  سرزمين

                           .     چشم  به ندرت به باشد نشده کشاورزي درآن که بايري زمين بلند دشت دراين دامداري به آنان  از . خورد  مي

* * * 

)          يوم  ايکوني درگذشته که قونيه،  Iconiumشهر               روم)  امپراطوري هاي استان از يکي و داشته  نام                              که  بوده منطقه اين شهرهاي اولين از يکي نيز و است اي ديرينه تاريخي سابقه داراي  بوده،       .                         شيمل  آنامري گفته به شدند آن پيروان از و پذيرفتند را جديد دين مسيحيت آمدن با آن  ساکنين

                          بوده  مذهب مسيحي قونيه مردم اکثريت نيز مولنا زمان در تي ح آلماني، مشهور شناس  مولوي                                  هاي.  سلجوق دست به که قونيه شهربرسد، اين به پدرش همراه مولنا که اين از قبل سال صد  اند

         .                   آن  اطراف مناطق و قونيه شد برگزيده سلجوقي حکومت پايتختي به بود، شده اشغال زبان  ترک                            در  مرکزي حکومت برابر در را خود استقلل همواره و نرفتند بيزانس حکومت بار زير  هيچگاه

                           .   در  واقع آرال درياچه محل از ميلدي نهم قرن در که زبان ترک سلجوقيان کردند حفظ  قسطنطنيه                              تثبيت  آناطولي منطقه در را خود قدرت تدريج به بودند کرده کوچ صغير آسياي به مرکزي  آسياي

 .                                 در.  نماند برکنار ها جنگ اين آثار از نيز صليبي هاي جنگ گانه سه دوران درطول شهر اين  کردند                در  را شهر اين بارباروزا فردريک جنگ، دوره  26سومين   مه   1190ماه         تا  پسرش و کرد فتح  ميلدي

.                             ساخت  منزوي را سلجوقي حکمران و پيشرفت آن غربي تپه يعني شهر اصلي محل تسخير

 )              کيقباد  الدين علء سلجوقي سلطان زمان در .1219­1237قونيه           يافت)  باز را خود فرهنگي  اعتلي 1221درسال                          شهر  از مراقبت براي و گرديد مرمت آن ديوارهاي و شد بازسازي  برج 108شهر

                 .             و  مساجد و مدارس قباد، کي حکمروائي طول در بناشد برآن محاط ديوارهاي طول در باني  ديده                                هنوز  آنان از بسياري که شد ساخته آن اطراف منطقه و شهر در شکوهي با و بزرگ  کاروانسراهاي

     .                          . اعتلء  اين ولي گرديد ايراني و بيزانسي هنر و علم مرکز تدريج به الدين علء دربار برجاست  پا   .                     درسال  درگذشت و شد مسموم پسرش دست به الدين علء و نپائيد  1307ديري سلطان   آخرين

                            درآورده  خود اشغال تحت را صغير آسياي اينک که ها مغول توسط سوم الدين علء  سلجوقي                                دست  از منطقه در را خود قدرت تدريج به سلجوقيان حکومت ترتيب بدين و رسيد قتل به  بودند،

داد.

100

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                 طولني  مهاجرت يک در پدرش همراه مولنا که  12زماني           بود  جواني رسيد، قونيه شهر به  ساله24                           . يونانيان  و زبان فارسي تاجيکان وارد، تازه سلجوقي زبانان ترک از ترکيبي شهر ساکنين  ساله

      .               ازفرق.  برخي براينان، علوه کردند مي شهرزندگي دراين نيز ارمني هاي گروه  بودند                            اجتماعي  هاي گروه از نيز طلب و فقها و فتوت اهل اخيان و خانقاه صاحب  دراويش،صوفيان

                             .     به  قونيه در مولنا که است فرهنگي تنوع اين خاطر به درست و ترتيب بدين بودند شهر در  موجود                     .           قومي  و ديني متفاوت هاي گروه با مدام ارتباط در او رسد مي معرفت و رشد والي  درجات

            درسال.  که هنگامي رو، همين از  1273است                 خيل  بر علوه بندد، مي جهان از ديده شهر  درهمين                            وت،  فت اهل تا گرفته يهوديان و مسيحيان از اجتماعي، ديگر هاي گروه يارانش، و شاگردان  عظيم

 .                     کنند  مي تدفينششرکت مراسم در ديواني، عمال و طلب دراويش، صوفيان،

                                  خود  که خراسان جمله از و ايران شرق نواحي مردم از بسياري که است آن ديگر اهميت حائز  نکته                              رهسپار  و خويشگسستند ديار و موطن از دوران درهمين ديدند، مي مغول حمله معرض در  را                           . سکنا  بود سلجوقيان حکمروائي و نظارت تحت که اي منطقه در آنان از بسياري شدند  غرب

                                قلمرو  در هائي ناآرامي به و کرد دگرگون را ديار اين شهرهاي اجتماعي ترکيب امر همين و  گزيدند                         .   تغيير  دنبال به گرفتند مي قرار تبعيض مورد که مهاجرين طرف يک از انجاميد سلجوقيان  حکومت         .                     اصلي  ساکنان ديگر، طرف از زدند مي حکمرانان برضد هائي خيزش ايجاد به دست و بودند  وضع

.                               بودند  آنان سرکوب خواهان و کردند نمي تحمل خود ميان در را واردين تازه حضور نواحي  اين                              را  زمينه تدريج به و شد مرکزي حکومت قدرت تضعيف باعث هايي ناسازگاري و ها تنش  چنين

.                               انجاميد  طه خ اين گوناگون شهرهاي سقوط به تدريج به که اي حمله کرد؛ آماده مغول حمله  براي                                    و  رفت زوال به رو و داد دست از را خويش فرهنگي اعتلي قونيه شهر کيقباد، الدين جلل مرگ  با

                         .           قونيه  در زندگي آرام ا نسبت دوران ميلدي نوزده قرن تا آن از پس افتاد ها مغول دست به تدريج  به     . سال  در شد . 1832آغاز                     با  کرد اشغال را شهر اين کوتاهي مدت براي مصر، وليعهد محمدعلي،  م،

                            شهرهاي  از يکي مثابه به نيز قونيه شهر درترکيه، جمهوري اعلم و عثمانيان بساط شدن  برچيده.                 شد  فعلي مدرن ترکيه از بخشي و محسوب مرکزي آناطولي

 * * *

               .                   اهالي  از و بودند زبان ترک مسافران اغلب افتاد راه به شهر از صبح ربع و هشت  اتوبوسساعت   .                        .         چند  تنها رفتند مي قونيه يا و اسپارتا شهر به نيز آنان از برخي اطراف کوچک شهرهاي يا و  دهات

                     .             از  گذشتن آنتاليا، شهر از عبور از پس سفر، اول قسمت نمودند مي غريبه ما مثل که بودند  مسافر.                        .           رفت  مي جلو به تاروس بلند ارتفاعات به دريا سطح از اتوبوس بود تاروس خم و پرپيچ هاي  گردنه

                                است  بزرگي شهر اولين و دارد، قرار تاروس هاي کوه سلسله در نهفته بلند دشت در اسپارتا  شهر                         .     گويا  که کرديم توقف اسپارتا نزديکي در شهري درکنار ناهار براي بعد اندکي رسيديم آن به  که

                          ترمينال،  در هايش مغازه ويترين درپشت و است معروف خودمان قمصر گلب اشچون  گلب           .                         قهوه  از يکي در را ناهار شود مي ديده سرخ گل عصاره از رنگي صورتي هاي شيشه و ها  جعبه

         .                         قيمت  کم و بود کم نام همين به و خودمان کباب طاس شبيه چيزي خوريم، مي ترمينال هاي  خانه

101

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                سرسام  اروپائي هاي توريست وجود علت به ها قيمت که ترکيه جنوبي ناحيه با مقايسه در بود،  هم                                    مي.  شروع ها بلندي دوباره بگذري آن بزرگ درياچه دو از و روي پيش که دشت اين انتهاي تا  آوراند

                                مي.  نمايان قونيه شهر ناگهان پيچ آخرين در و گذرد مي شمار بي هاي گردنه از اتوبوس  شوند         .                           که.  است جا اين در آيد مي پائين کوه از و افتد مي سرازيري به شهر نزديک در اتوبوس  شود

                                قوي  فشار برق بزرگ هاي دکل با شود، مي ظاهر گسترده و مدرن شهر يک هاي نشانه  اولين                               .         دشتي  به و کند مي طي را خم و پرپيچ راه اتوبوس که آن از پس شهر بر لط مس هاي کوه  بربلندي                                اندام  عرض تمام نيمه اغلب و بتوني زشت بلند هاي ساختمان رسد، مي است واقع درآن شهر  که

                               . نيز  را شهر شمار بي مساجد هاي مناره توان مي شهر اطراف مرتفع هاي بلندي از کنند  مي     :                          . طرف،  يک از مدرن و نتي س هاي بافت از است مخلوطي قونيه ها بلندي اين برفراز کرد  مشاهده

                                  ساختمان  ديگر، طرف از و، دارند، جاي شهر مياني قسمت در اکثر که ها مناره و گنبدها و  مساجد           .                     قسمت  دو از شهر واقع در اند گرفته قرار بزرگ شهر اين برحاشيه اغلب که بتوني هيولي  هاي

                           .     به  آن طرف يک که است شهر قديم بخش آن، مرکزي و مياني قسمت است شده ساخته  متمايز                                ارک  شهرکه بر مشرف په ت به اش غربي طرف و شود مي ختم رومي مولوي الدين جلل  مقبره

 .                       دارد  قرار درآن الدين علء مسجد اکنون و است بوده آن در دولتي

                                  اين  که الدين علء خيابان و مولنا خيابان اند، شده واقع اصلي خيابان دو شهر انتهاي دو اين  ميان                   .             کيلومتر  شش يا پنج از بيش نبايستي قديم قونيه بنابراين کنند مي وصل يکديگر به را ناحيه  دو

                 .                 جنوبي  مياني قسمت در و محل دو اين بين عرض کيلومتر چهار يا سه حدود و باشد داشته  طول                   .             اند،  تصل م يکديگر به که اصلي خيابان دو اين درکناره دارد قرار شهر جالب و بزرگ بازار  آن

                   .               خيابان  با است شهر جديد بافت ناحيه اين دور دورتا اند شده واقع شهر حمام و مساجد و  مدارس         .                         نام  به شهر دانشگاه تنها گذرد نمي سال بيست از بيش آشکارا آنها از برخي بناي از که  هايي

 .          "   دارد" قرار شهر برحاشيه نيز سلجوق دانشگاه

    ساعت  ما . 4اتوبوس                 شود  مي وارد قونيه مسافرتي ترمينال به نيم  8و         بي  ايم بوده راه در  ساعت                 .               خوش  رومي الدين جلل مولنا تربت محل قونيه، به باشيم کرده تجربه را زمان گذر چندان که  آن

 .                                 به!  است مولنا مقبره مقابل که برود هتلي ترين نزديک به که گوئيم مي و گيريم مي تاکسي  آمديد           .            "   "      شويم  مي پياده که تاکسي از دارد جاي مقبره درکنار درست که درگاه هتل بنام رويم مي  هتلي

             .                     ابهتي  چه راستي به زيبا گنبد اين کند مي خودنمائي مولنا مقبره رنگ سبز زيباي و بلند گنبد  ناگهان               :                   مسن!  و سال ميانه مردان و زنان برخي است واجور جور وارد تازه هاي مهمان از پر هتل  دارد

                              زيرا  اند، آمده مولنا مقبره از ديدار براي و فردي صورت به است معلوم که هستند  اروپائي                                    و  پايند مي قونيه در ساعتي چند تنها آيند مي شهر اين به جمعي دسته صورت به که هائي  توريست

                     .               جاي  آنان براي شهر اين که شود مي گفته آنان به دهند مي ادامه اتوبوس با خود راه به  سپس                               . مي  پيدا آدمي جور همه آنان درميان و اند ترکيه اهل خود ميهمانان از ديگر برخي نيست  ماندن

                                  معلوم.  و مشکي چادر يا و روسري يا و روبنده زنان و دارند ريشي ته اغلب خانواده مردان  شود.               اند  آمده مولنا زاده امام زيارت براي که است

 * * *

102

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                              لي  مح مردم بيائيم، قونيه در مولنا ديدار به سيده نزديکي در اقامتمان محل از خواستيم مي  وقتي                             :   که  دانستند مي ها آن چه کرديم، مي تعجب سؤال اين از مسلمانيد؟ شما مگر پرسيدند مي  ازما

                                 . متوجه  و رسيديم قونيه به که اين تا کرديم، نمي درک خوبي به را سؤال اين معناي هستيم  ايراني                 " "      تحمل.  که متعصبي مسلمانان يعني است، قونيه مسلمانان نوع مسلمان از آنان منظور  شديم

.                       دارد  وجود شان زندگي در مستقيم صراط يک تنها و ندارند را دگرانديشان

                  :             هاي  ساختمان گسيخته لجام و قاعده بي گستردگي با شود مي مشخص پديده دو با قونيه  شهر             .                   پديده  ول ا روز شبانه گردش همان در اش محجبه اصطلح به زنان با و اش بتوني خراش  آسمان

                         .       هاي  گردي خيابان و ها گردش قونيه در اقامتمان روز چند درطول هرچه شناختيم کمال به را  دوم                                    از  بيش شايد قونيه، زنان از بسياري که برديم مي پي بيشتر واقعيت اين به شد مي بيشتر  90ما

                 :                       و  تکه دو صورت به مشکي چادر با يا شوند مي ظاهر روسري يا و چادر با ها خيابان در آنان،  درصد                                        بدون  ولي روسري با يا و ايران اسلمي انقلب از بعد زنان سبک به مانتو و روسري با يا تکه، يک  يا

       .                   از  بالتر مردان دامن و بلوز با يعني زنان عادي لباس با و  50مانتو         بر  اسلمي ريشي ته اغلب  سال                         .         نظر  از قونيه که است اين شهر اين در ايراني يک احساس اولين دست در تسبيحي و دارند  صورت

               .                 مردم  نگاه سنگيني و است مذهبي ا شديد فضا است قم شهر شبيه زيادي اندازه تا فرهنگ و  فضا     .                           زائران  شهر شهر بگردند شهر در روسري بدون دخترت يا و خانمت که کني مي حس وقتي  را

       .                           از  پر ها نوارفروشي اند فراوان فروشند مي تسبيح يا مذهبي کتب بازار در که هايي دکان و  است     .    " "   " "       .       نظر  از ولي اي آمده حضرتي يا امامي زيارت به انگار است فولکلوريک و مذهبي  نوارهاي

     .                         در  ترتيب، بدين است آذربايجان شهرهاي از يکي شبيه قونيه ترکي، زبان به مردم لم تک يعني  ديگر،         .                         در  خودم، وطن در انگار ام راحت چقدر و دارم، آشنائي احساس چه من شهر اين با برخورد  اولين

 .             زنم  مي قدم آذربايجان مذهبي شهرهاي از يکي

                                  در  و وطن از دوري ها سال وشايد است شهر فرهنگي و مذهبي فضاي با برخورد اولين اين  البته         .                       شهر  اين در که چندان انگيزاند برمي انسان در را راحتي و آشنا احساس چنين کردن زندگي  غربت   .                                   نظرم  به کنم حسمي بيشتر ام ساله چهارده دختر و زنم خصوص به و خودم بر را فشار پايم،  مي

                              و  است خودمان اسلمي ايران شبيه ا واقع اسلمي انقلب از گذار بدون قونيه شهر که رسد  مي     .                       با  مکالمه در هستند آن متعصب هاي مذهبي کنند مي شهرحکومت دراين ا واقع که هم  کساني

 .                               اسلمبول  است آورده را رأي بيشترين اينجا در ترکيه رفاه حزب که يايم درمي بازار و کوچه  مردم                                خود  انتخاباتي رأي بيشترين به ها آن در ارباکان هستندکه اي مرکزي و بزرگ شهر دو قونيه  و

                                 . دختري  عکس شهر اصلي هاي خيابان هاي مغازه در و بازار هاي دکان و ها حجره در يافت  دست13   14يا                 :                 درازي  مانتوي و دارد سر به روسري که دختري اند زده ها مغازه ويترين پشت به را  ساله

 .                   است  ايستاده نماز به و دست در قرآني و بر به

                                  شد،  مي بيشتر لحظه هر که سنگيني هاي فشار اين از فرار براي خواست مي دلم ولي دانم،  نمي           .                       تربت  سر به که داشتم آرزو برسانم دنجي مأواي به زودتر هرچه را خود و کنم پيدا گريزي  راه

                   .                   و  تر آسوده ماوائي چه شب وقت دراين من براي کنم پنهان آن سماع اتاق در را خود و روم  مولنا

103

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

.                                     شدم  روبرو بسته در با رسيدم که او مقبره در سر به بود؟ او پاک تربت از تر دهنده  تسکين     " "     " "    ساعت  از زيارتگاه اين يا موزه اين کار  9ساعات   تا   6صبح      .       گذاشتم  قرار خود با بود عصر نيم  و

            ساعت  سر صبح فردا شده هرطور  "9که            .     فرين  را شب و رفتم رستوراني به باشم او  درکنار Firin Kebabiکبابي" (                .         شده)  پخته تنور در که بره گوشت که ت يک قونيه شهر محلي غذاي  خوردم،

                                      دانه  يک همراه به بودند، داده آن روي روغن آب از اي ملقه که بربري نان اي تکه اضافه به  بود،       :                            .   مثل  نيز او لبد خورد مي زمان درآن او که غذائي و مولنا به کردم فکر خود پيش کنده پوست  پياز

.                     نشاند  مي فرو قونيه محلي غذاي اين خوردن با را اشتهايش من

 * * *

                                  مولنا  مقبره روبروي مسجد از که اذان بلند صداي با بودم خوش خواب در که حالي در زود  صبح             .    " "       .         مسجد،  اين از اذان اتمام از بعد آمد مي سليميه مسجد از صدا پريدم خواب از شد،  پخشمي

           .                     نيم  از بيش اذان صداي شايد متوالي صورت به و ترتيب به همه کردند، شروع نيز ديگر  مساجد .               بود  پخش درفضا ساعت ربع سه يا و ساعت

                                    زمخت  و بلند هاي نرده را آن دور تا دور که دارد قرار وسيعي ا نسبت زمين قطعه بر مولنا  مقبره                               .   شايد  که است جالب شمايل و شکل و زيبا رنگ سبز گنبد يک داراي مقبره اين اند کشيده  سيماني

                     .       نيمه  صورت الدين علء مسجد گنبد حتي ديگر، گنبدهاي که چرا باشد نداشته همتا قونيه  درتمام                   .                 نيز  بزرگ دايره نيم گنبد يک گنبد، اين جز به است شده پوشيده حلبي با آن روي و دارند  دايره

       .                           مناره  يک داراي مقبره دهد مي تشکيل را مقبره سقف تر، کوچک گنبد دو همراه به که دارد  وجود)                  .     مولنا  تربت آن به ها لي مح که مقبره اين هست نيز بلند ا  Mevlana Tuerbesiنسبت   به)  گويند،  مي

                     .         ولد،  سلطان که شد ساخته جائي همان در مقبره گويند مي نيست قديمي چندان اش، فعلي  شکل           .                         در  را او مرگش از پس بود گرفته وقت سلطان از که باغي همان در کرد، مي زندگي مولنا،  پدر

                       .         مي  کوچکي مقبره کند مي وداع را دارفاني نيز مولنا که هنگامي سپارند مي خاک به باغ  همان                 .                   و  ميلدي شانزدهم و پانزدهم قرن درطول فعلي مقبره کنند مي دفن آن در دو هر را آنان و  سازند

                              رفته  رفته و شود مي ساخته بودند، مولويه فرقه حامي آنان از برخي که عثماني، سلطين  توسط                                دراويش  اسکان و موسيقي و رقص براي محلي به را آن و گيرند مي جاي درآن مولويه  پيروان

  )           .     درسال  مولنا، فوت از بعد مدتي کنند مي تبديل  1284مولويه       ولد،)  الدين بهاء مولنا، پسر  م         .                         فرقه  هر مانند فرقه اين دهد ادامه را پدر راه که ، کند مي مولويه فرقه تأسيس به  مبادرت

         .                 سال  از ترتيب، بدين شد اعلم ممنوع آتاتورک آمدن کار روي با ديگر  1925درويشي بعد   به                 .  "   "      "   کني" نگاه که مسافرتي رسمي راهنمائي هاي کتاب به شد مولنا موزه به تبديل ، مولنا  زيارتگاه

)             مولنا  موزه عنوان به آن از جا (Mevlana Muesesiهمه             مولنا)  زيارتگاه نه و است شده ياد

Mevlana Tuerbesi                              بين).  تضاد اين که يابي مي در مقبره ورودي در به نخست نگاه يک با  ولي                     .      " "   " خواه" اند، پوشيده کوتاه شلوار که اروپائي هاي توريست تن به دارد وجود هنوز تربت و  موزه

             .                     با  سرخودرا بايد ا حتم نيز توريست زنان کنند مي بلند کشدار بلند هاي دامن زن، خواه و باشند  مرد             .               را  خود هاي کفش بايد همه ديدارکنندگان بپوشانند اند کرده آماده آنان براي که هائي  روسري

104

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                         .       را  زيارتگاهي آداب اين بايد که باشد اي موزه تنها اين شايد بنابراين درآورند مقبره از ديدار  هنگام .           داد  انجام آن به ورود از پيش

                     .             بليط  گيشه که تاريکي و باريک دالن از ورود، از پس دارد قرار غرب طرف به مقبره ورودي  در                     .           بزرگ  ا نسبت خلوت حياط به شوي مي رد که دالن از کني مي عبور دارد، قرار درآن  فروشي

       .                             مردمان  جا اين در دارد قرار آب شيرهاي با ضلعي چند آبي حوض آن ميان در که رسي مي  مقبره     .                                 چپ  دست طرف شويند مي را خود صورت و پا و دست يا و گيرند مي نماز دست معتقد و  مؤمن

]        شکل  به هائي اتاق  Lحياط                   محل]  هم است، بوده دراويش اطراق محل ا ظاهر که يکديگراند  درکنار                           .         که  خورد مي چشم به درويشي بزرگ مجسمه ها اتاق اين از يکي در ها آن کار محل وهم  خواب         .                   اين  به متصل سرسراي در است مثنوي خواندن درحال و نشسته آتش، از کنارمنقلي قالي،  روي

                            اورانزد  شدن ميانجي و شمس، با او ديدار مولنا، زندگي که دارند قرار مينياتورهائي ها،  اتاق.       اند  کرده ترسيم مغول سرداران

       .                         و  چوبي است دري شوي مي مقبره اصلي صحن وارد رسي، مي که مقبره ورودي دوم در  به"   " :                           مولنا  ياحضرت است شده نوشته خوش نستعليق خط با آن در سر بر که شده کاري بت  من

    صادق(  1291محمد                         مسالمت).  روح معرف و کلم جوهر که مولنا زيباي شعر اين تر پائين  کمي :     نقششده  اوست جوي

          بازآ  هستي آنچه هر بازآ، بازآ،

              بازآ  پرستي بت و کبر و کافر گر

          نيست  نوميدي درگه ما درگه اين

          بازآ  شکستي توبه اگر بار صد

                            يا  شلوار کفش، با بازديدکنندگان شود مطمئن تا ايستاده نظارت به مأموري دوم در همين  درمقابل                 .               از  بعد کوچک اتاق اولين يعني درگاه، اتاق به شوند نمي مقبره وارد نپوشيده موهاي و کوتاه،  دامن

                                هاي  دوره از زيبائي، بسيار نويسي خوش تابلوهاي محاصره در را خود گذاري، مي پا که ورودي،  در   .                           بر  علوه اند شده نوشته فارسي يا ترکي عربي، زبان به که يابي مي عثماني، امپراطوري  مختلف                                  اتاق  دراين نفيسي و زيبا بسيار چوبين کاري بک مش در و آن، پيراموني محيط و کعبه از تصويري  آن

                                 . قابي  درون در خوش خط با که بود فارسي عبارت اين کرد مرا توجه جلب که چيزي دارد  قرار:   بود  بسته نقش

 .«            /         تمام« شد اينجا آمد ناقص هرکه مقام اين باشد عشاق کعبه

    ."   "   :                         که  سالني پير حضور اتاق گشايد مي راه بزرگي سالن به که دارد وجود دري اتاق اين کنار  در                                اش  خانواده و مولنا خود چنين هم و چلبي خاندان افراد مولنا، فرقه اوليه سران از بسياري  درآن

         .   حدود  که بزرگ سالن اين اند شده  20خاک     و  طول  5متر           مولنا  مقبره اصلي محل دارد عرض  متر

105

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 "   "                   .     مشهورند  خراسان سربازان بنام که خراساني ياران از ششتن آن چپ درسمت رود مي شمار  به.                                     اند  شده دفن آمدند، قونيه به و کردند ترک را بلخ پسرششهر و ولد سلطان همراه واقع در  و

) "   "                  تاسي  نيسان آن به که است بزرگي برنجي ظرف آنان قبر . Nisantasiدرکنار   اين)  گويند  مي    سال  در  1333ظرف                       شد،  هديه مولنا درگاه به سپس و ساخته موصل در ايلخاني سلطين براي  م

         .                       درگاه  جلوي را ظرف اين بود شده متبلور مولويه فرقه در مولنا انديشه که زماني در درست  يعني   ( )         .                 دسشمرده  مق آوريل ارديبهشت ماه باران آب شود جمع آن در باران آب که کردند مي  آويزان                   .                   نوک  شد مي آب از پر ظرف اينکه از پس دادند مي اهميت آن به ناحيه اين بوميان و شد  مي

                                    تا  دادند مي مريدان جمع به سپس و شود تبرک اصطلح به تا بردند مي فرو درآن را مولنا  عمامه             .                   خاندان  قبور راست، سمت مياني قسمت در بود شده متبرک و شفابخش که آبي از بنوشند، آن  از                                      مولنا  خود قبر درکنار و او زن و خاتون ملک مولنا، دختر قبر آنان از بالتر کمي و دارد قرار  چلبي

                     .             فام  نقره رنگ سفيد اي پارچه که است مولنا قبرخود سپس دارد قرار او پسر ولد الدين بهاء  قبر                             .     ضريحي  که پدرش، قبر استثناي به البته ، است قبور ساير از بالتر او قبر اند انداخته آن  روي

 .                             است  تر بلند مولنا قبرخود از متر نيم حدود و دارد، چوبين و شده کاري مشبک

                   .           در  شرکت وحق رقصسماع به راه زنان مولويه درفرقه دارد قرار متوفي دستار مردان قبور  روي                                  و  مقام صاحب و بيايند حساب به صوفي يا و درويش توانستند نمي و نداشتند، را آنان هاي  فعاليت

.                                . است  شده پوشيده پرده يک با فقط کراخاتون يا و خاتون ملک قبر رو، همين از شوند  منزلتي.                                 نيست  خم و پرپيچ عمامه از خبري آن دور در که هستند کوتاهي نمدي کله داراي فرقه،  مبتديان                                  آن  طول شايد که است بلندي نمدي کله داراي و خم و پرپيچ بسيار مولنا خود سبزرنگ دستار  ولي

 40به               .            .     جاي  ديگري ويترين در که او حقيقي کله نيست مولنا خود کله اين ا ظاهر برسد متر  سانتي             .                     سماع  اتاق آخر سالن چپ سمت در است تشريفاتي کله اين از تر کوچک و تر ساده بسيار  دارد

                                 . که  اتاق خود صحن از تر بلند است کوچکي هاي ايوان ضلعي چند اتاق اين طرف دو دارد  قرار                                ساز  و تمبک و ني نوازشگران اجتماع محل ا ظاهر و شده جدا صحنه از چوبين هائي نرده  توسط

                             . زينت  خوش طي خ به اول، دفتر مثنوي، اول شعر اتاق، اين ديوار بالئي قسمت در است  بوده « . . .             » : کند  مي حکايت چون ني از بشنو است بخش

:                   مانند  است کشي رياضت و سماع درفضيلت شده برديوارنوشته اشعارديگرکه برخي

         است  زندگاني جان آرام سماع

            جانست  جان را او که داند کسي

        سماعند  کاندر اي حلقه ا خصوص

        است  درميان کعبه و گردند همي

                                 به  حافظ و نظامي الدين، بهاء پسرش مولنا، دواوين از طي خ نسخ اتاق اين درون ويترين چند  در                             .   ما  ديدار هنگام اما شود مي نگهداري نيز مولنا باده ل و سجاده اتاق درهمين گويا خورند مي  چشم

                           . نيايش  اتاق شود، مي وصل سماع اتاق به کوتاهي دالن توسط که ديگري اتاق نبودند  موجود                                    هاي.  قالي چنين هم و دارند، قرار ها ويترين داخل که است قديمي خطي کتب از پر اتاق اين  است

106

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

       .                         هاي  قرآن ميان در اند شده آويخته ديوارها به که شده کاري بک مش نفيس چوبين درهاي و  قديمي                                    سر  موي از تاري با بوده زن که کاتب گويا که دارد وجود کوچکي بسيار نسخه اتاق اين در  موجود

                             .   و  اند سوزانده مي خانقاه در که عودي ظرف اتاق دراين ها، اين بر افزون است کرده  استنساخ"            .               شکل  به چوبي قطعه چنين هم شود مي ديده درگاه به اهدائي گرانبهاي ساعت  Tنيز   آن"  به  که

) " کا"  Muettekaمت                           له)  چ و است بوده مبتلء شمس فراق به که هنگامي مولنا ا ظاهر و گويند  مي                                    خواندن  به بتواند و نيايد فائق او بر خواب تا گذاشته مي چانه زير کرده مي کشي رياضت و  نشيني

   .                        .         پشت  در رسيم مي مقبره خروجي در به اتاق اين از گذشتن از پس دهد ادامه نفس تزکيه و  کتب                              باستان  کاوش و توجه مورد آن قديم ديوار از بخشي که دارد قرار بزرگي ا نسبت باغ  ساختمان

                             .   بر  پا رنگي آبي کوچک هاي موزائيک به ين مز کاهگلي ديواري هنوز باغ اين در است بوده  شناسان                                از.  تر بلند کمي اند، کشيده سيمان را آنها روي قبرکه چهار ديوار اين جلو حفره درون  جاست                         .         گلي  هاي خانه باغ، شرقي قسمت در و اي نرده ديوار پشت در خورد مي چشم به زمين  سطح

                 .                 خانه  مولنا زمان در که کرد تصور بتوان شايد است محل اهالي مسکن که دارد وجود ، خراب  نيمه       .                             تنگدستي  هاي نشانه از چوبي درهاي با گلي طبقه دو هاي خانه اند، بوده قماش و جنس اين از  ها

                              نيمه  له مح اين وجود زائرين، و جهانگردان کنجکاو چشم از پنهان و شهر، از بخش اين  مردمان.               است  عظيم مقبره چنين پشت در فقير و خراب

* * *

:                                  " کرد" تقسيم گروه سه به توان مي آيند مي قونيه به مولنا قبر ديدن براي که را زائريني

 1 " "                              يا.  امام يک عنوان به مولنا، زيارت و مذهبي فرايض انجام براي که هستند کساني اول  گروه                 .             به  را شريعت است، کتاب صاحب مولنا آنان براي آيند مي او مقبره ديدن به روحاني،  شخصيتي                 .             ثواب  فردي چنين کردن زيارت و آمدن ترتيب بدين است معجزاتي داراي ل احتما و داند، مي  خوبي

     .                             مردان.  و زنان آيند مي مولنا تربت سر به ترکيه خود از که است کساني غالب تعبير اين  دارد             .                   خود  و پوشيده اسلمي لباس ا اکثر زنان اند آمده قونيه اطراف کوچک شهرهاي يا و دهات از  اغلب

                   .                   چون  مولنا مهم آثار با زائرين از دسته اين اکثريت اند پوشانيده چادر يا و مقنعه يا و روسري با  راکبير   مثنوي و کليات      .                 زائريني  از بزرگي بخش سواداند بي آنان از بسياري که چرا ندارند،  آشنائي

  از   9که    .                             درهاي  ورود هنگام اند گروه اين از آورند، مي هجوم مقبره به گذشته شب از پاسي تا  صبح                                      رسند،  مي مقبره اصلي صحن به که وقتي و آورند مي در پا از را ها کفش بوسند، مي را  ورودي

                                مي  آسمان طرف به را دودست کنند، مي آنان طرف به روي دارد، جاي دراويش قبور که  جائي                     .             از  بيش ازدحام دارد، قرار مولنا قبر که سالن آخر درقسمت ايستند مي نيايش و دعا به و  گيرند

     .                          .     دسته  اين آشنائي گزارند مي نماز و کنند مي دعا بسيار ذوق و شوق با مردم شود مي ممکن  حد                      که  اين کما شيدا مولناي با نه است مجتهد مولناي با زائرين  از کبير   ديوان   شرح  که  مولنا

.                     آيد  نمي بدست قونيه در آساني به است شمس با او شيدائي

 2                              که.  ترکيه، خود از برخي يا و اروپائي، کشورهاي از اغلب است، جهانگردان شامل دوم  گروه                              همه  هر در ا تقريب زيرا آيند مي مولنا مقبره ديدار به خود کنجکاوي حس فرونشاندن براي  بيشتر     .                     هاي  توريست اقامت است آمده ديدني جاي نخستين عنوان به مولنا مقبره راهنما هاي  کتابچه

107

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                آنان  اغلب است، کوتاه آيند، مي شهر اين به جمعي دسته و يافته سازمان صورت به که  اروپائي،     .                           مهم  آنان براي روند مي ديگر ديدني جاهاي به سپس و کنند مي ديدن قبرمولنا از ساعتي  چند

               .                     را  خود رسند مي مقبره به وقتي ولي شوند نزديک درگاه اين به شمايلي و شکل چه با که  نيست         .                           مورد  در چندان نيز مأموران شوند مي خارج آن از ساعتي از پس و دهند مي تطبيق اوضاع با ل  کام

                              سرپوشي  که همانقدر رسد مي نظر به تي ح و کنند نمي گيري سخت جهانگرد زنان اسلمي  حجاب                   .             يا  کاسي ع دوربين با اغلب ها توريست از دسته اين است کافي صحن به ورود براي باشند  داشته

 "   "                            ترکيه  ديدني جاي يک عنوان به مولنا مقبره ها آن براي و شوند مي مقبره وارد برداري  فيلم .         " "          ديدني  اشياء از است اي موزه بيشتر او تربت و دارد اهميت

3                                    و.  آراء با اندازهاي تا که خارجي، چه و بومي چه ها، توريست همين از هستند افرادي سوم  گروه                                آيند  تربتشمي سر بر وي زندگي محيط بهتر کردن درک انگيزه به و آشناهستند مولنا هاي  انديشه

      " "         .                     ليت  اق در که ، زائرين از دسته اين براي برند مي سر به مقبره اطراف هاي هتل در روزي چند  و             ." "         " "        کمابيش  آنان که رسد مي نظر به مکاشفه نوعي هم و است زيارت نوعي هم مولنا مقبره  اند،

 مثنويبا  دارند،   آشنايي  ديوانشمس                      کشانده  او درگاه به را آنان مولنا، عشق و اند خوانده  رااست. 

                                غزليات  ديوان از و رفت مي فروش به مثنوي از هايي نسخه تنها مقبره کنار کوچک کيوسک  در       .                       زبان  به توريستي کتب نبود خبري گردد مي بر مولنا فکري تکامل دوم دوره به که  شمس،

                              و  ساز و ني موسيقي نوارهاي مولنا، تربت و قونيه مورد در آلماني و ژاپني، انگليسي،  فرانسه،                                و  مقبره، داخلي صحن از واجور و جور هاي پستال کارت و مولويه، دراويش فرقه به مربوط  تنبک

 .               بود  کيوسک اين کالهاي مجموعه نويسي، خوش کار چند

  دهه   1960در                           اجازه  بود، شده ممنوع و محروم فعاليت از آتاتورک زمان از که مولويه، فرقه  ميلدي                       .             و  روحاني موسيقي نوعي و رقصسماع بر فرقه بار اين اما گيرد سر از را هايش فعاليت که  يافت

                   .             هنر  و فرهنگ وزارت نظارت و دخالت با تدريج، به بود مبتکرش خود کردکه مي تکيه آور  خلسه               "   "          نوع  عرضه با مولويه دراويش و شد وارد نمايشي هنرهاي قلمرو به فرقه هاي فعاليت  ترکيه،               .             هاي  جنبه تدريج به مراسم اين ترتيب بدين شدند دولت بگير حقوق نمايشي هنرهاي از  خاصي

                 .               با  مصادف که دسامبر، هفدهم در بار، يک هرسال است داده دست از را خويش روحاني و  عرفاني                              اسلمبول  در يکي کنند، مي برگزار ترکيه در بزرگ فستيوال دو دراويش اين است، مولنا مرگ  روز                             .     محدود  ترکيه در آنان هاي نمايش به فرقه، اين هنري هاي برنامه و کارها اما قونيه در ديگري  و

                               . را  سماع هاي نمايشرقص و آيند مي اروپائي کشورهاي به فرقه اين از شماري هرسال شود  نمي) "   "             .   رقصنده  دراويش به دراويش از گروه اين درآلمان آورند مي  Tanzendeبرصحنه

Derwischen . مشهوراند)

 * * *

108

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

     :                               اي  مدرسه يکي ديد درآنها را مولنا پاي جاي توان مي که دارد وجود ديگر مهم مکان دو قونيه  در                            قرار  درآن تبريزي شمس مقبره که است مسجدي ديگري و الدين علء خيابان امتداد در  است

)"     "      سي.  کولي اپليکچي نام به مدرسه، .Iplikci Kuellizesiدارد         است)  حکومتي ارک نزديکي  در                                اين  در را خود تدريس ولد سلطان رسيد، شهر اين به پدرش همراه به الدين جلل که  زماني

           .                           گرفت  را او جاي پسرش سپس داد ادامه خود کار به جا همان در بود زنده تا و کرد شروع  مدرسه       .             درسال  مدرسه اين گماشت همت مردم ارشاد و وعظ به  1201و       الدين  رکن سلطان حمايت با  م

     .                             مدرسه  داخلي صحن رنگ آبي کاشي از هائي رگه با است اي مناره داراي و شده بنا شاه  سليمان          گنجايش  شايد و است بزرگ  1000بسيار            .       و  سنگي است محرابي آن داخل در باشد داشته را  نفر

 .                       دارد  قرار شده کاري بت من که زيبايي چوبين منبري درکنارش که رنگ سفيد

  فاصله   500به                       تبريزي  شمس مسجد الدين علء خيابان سوي آن مدرسه، روبروي درست و  متري                 .               صداي  مسجد گوي بلند از رسيديم مسجد به وقتي گرفته جاي کوچکي سبز پارک ميان در که  است

                         .       جماعت  نماز براي را خود تا گرفتند مي وضو دست نمازگزاران پارک در بود شده تمام ظهر  اذان       .                          . مقبره،  ديدن براي اما داشت قرار آب شير دو با آبي منبع مسجد ورودي در جلوي در کنند  آماده

 .             مانديم  مي منتظر نماز پايان انتظار در بايد

       .                             که  دارد اي مناره اند پوشانده حلبي با را آن روي که است حقيري و ضلعي چند گنبد داراي  مسجد                                    قرار  تيزي کلهک آن بالي بر و است سنگ و آجر از مذهب ني س مساجد هاي مناره ساير سبک  به                                چوبين.  هائي پله راست، قسمت در و شده واقع کن کفش ورودي، در پشت مسجد، درون در  دارد

                                      محل  زيرا شده پوشيده اي پرده توسط آن دور تا دور که رود مي بالتر طبقه يا بالکن به که  است                       .   محراب،  نزديک راست درکناره و منبر، و است محراب ورودي، در روبروي است زنان  نمازگزاري                       .         همان  سبک به و دارد قرار بلندي صحن بالي بر قبر اين تبريزي شمس به منسوب است  قبري

                 .                 شده  نوشته عربي به کلماتي برآن که اي پرده بوديم ديده مولنا مقبره در که است شده بنا  قبوري         .                       مولنا  به و نشستم همانجا اند پوشانده را قبر است تبريزي شمس به منسوب که دستاري نيز  و

                                   : ليزال  سرچشمه پاک عشق اين که اين به و او، شيدائي و شيفتگي و او عجيب عشق به کردم  فکر.                   بود  پارسي ادب شاهکارهاي از يکي مبناي و پويائي و خلقيت

                      .               آشنا،  اي کاشانه و خانه جستجوي در قونيه، به بودم آمده رسد مي پايان به قونيه شهر از ما  ديدار       .                                 يافته  اي قونيه حال کنم بدر روح و تن از را غربت مداوم غم آن با که صفائي، و حالي جستجوي  در                                  به  خودش خاص انگيزه و تعبير با نيز هرکس ولي است آن مرکزي نقطه مولنا هم هنوز که  بودم

                             .   را  او ديگري شود، زيارت بايد که معجزه صاحب داند مي امامي را مولنا يکي آمده آن  ديدار     .                           عيب  چه ولي موسيقي شيفته داند مي اي رقصنده را او سومي و پيشه، عاشق بيند مي  شيدائي

         /           » :           اسرار  نجست من درون از يارمن شد خود ظن از هرکسي سرود که نبود او خود مگر  دارد؟؟» من

109

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

***

­           يهودی  ايرانی پژوهشهای در ديگر ای پويه

دوستخواه   جليل

 ­         يهودي  ايراني هاي درپژوهش ديگر اي پويه

 Irano­Judaica III Studies Relating to Jewish Contacts with Persian Culture Throughout the Ages Edited by Shaul Shaked and Amnon Netzer Jerusalem, Ben­Zvi Institute, 1994 ISBN 8­050­532­569

                           هاي  فرهنگ ميان وستد داد و پيوند ي درزمينه پژوهشي گفتارهاي جنگ ومين س کنوني،  دفتر         / ­    »                ي  درباره پژوهش ي ويژه زوي بن انجمن سوي از که است روزگاران درگذشت يهودي و  ايراني

   .        «        »   «     يکم  دفترهاي شود پخشمي چا اورشليم ي عبري دانشگاه و درخاورميانه يهودي هاي  جامعه                هاي  سال در ترتيب به مجموعه، اين دوم  1982و  1990و     .   سفالينه  جلد، تصويرروي است  نشريافته

                                  به  سخن آن از کتاب، گفتار نهمين در که پارتي يي نوشته باسفال دهد مي رانشان درمرو يافته  يي                             .   از  پس و اند داشته برعهده نتصر آمنون و شاکد شائول را دفتر اين ويرايش است آمده  ميان

                        دراين  آورده فراهم گفتارهاي ي درونمايه از اوست ي فشرده برداشت که شاکد،  پيشگفتار :         »     .             پژوهش  گري يهودي و ايراني دين يکم بخش است آمده بخش دو در گفتار چهارده  مجموعه،

« سنجشي   1هاي       »     .             از  ايران در يهوديان زندگي دوم بخش است گفتار هشت شامل و دارد  نام«       نو  روزگار تا پارتيان  2دوران    ­      .                 که  دوتا بجز گفتارها ي همه دارد بر در را گفتار شش و شده  ناميده

                         ­       از  يي گسترده ي عرصه آنها، ي درونمايه و است انگليسي زبان به شده نگاشته فرانسه زبان  به                              ديني،  هاي آيين اسلم، و يهودي زرتشتي، هاي دين بنيادين هاي جنبه ي درباره بررسي و  پژوهش                            در  را ها توده فرهنگ و ادبيات تاريخ، شناسي، زبان هنر، شناسي، باستان اسطورها، ها،  سنت

»   ­ .                     ه  خاستگا گفتار نخستين آموخت توان مي آنها از فراوان سودمند هاي نکته که گيرد  برمي« سفيروت؟   ي » 3زرتشتي  .  . »  سترومسا  گ گ  4از                 درباره  جستار به ، آن طي در نويسنده که  است

                           " "  دستاورد  به علمي، رويکردي و ستودني تي دق با و پرداخته آن هاي جنبه و سفيروت خاستگاه  ي   .                           برآن  وي است داده برد باز بدانها و کرده اشاره راستا اين در دانشوران هاي پژوهش از  بسياري

                                 يهودي  شناخت يزدان ي ويژه هاي واژه درکليد را هفت و شش هاي شماره ي گونگي نماد که  است                                هاي  پژوهش در که هايي خاستگاه ي همه از فراتر و بررسد آفريدگار هاي فروزه ي زمينه  در

                            زرتشتي  شناخت يزدان همانا که ليه ترين ناشناخته به است، شده شمرده بر آنها براي  پيشين" ( )                    .   هفت  ي زرتشي ايراني ي آموزه خود، گفتار ي پاياني بخش در پژوهنده يابد دست  است،

110

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

   (                       )  ي"  سرچشمه پيداست نيز مقاله عنوان ي پرسشوارگي از که احتياط باقيد البته را  امشاسپند .                                     اما  پردازد مي بحث به باره دراين و شناسد مي شده ياد اي ه واژه کليد ي حوزه در يهودي  نگرش

     .                         نويسنده  نمونه، براي است خالي گفتار اين در ضروري هاي يادآوري و ها روشنگري يي پاره  جاي   " "                            مي  خوانده امشاسپندان که نمادهايي يا ها نام به نسبت بينش ي دوگونگي به يي اشاره گونه  هيچ

   «  »                         ي  نوشته امشاسپندان چون مهمي هاي پژوهش به و کند نمي نو اوستاي و گاهان در  شوند 5گايگر،    «     گري «  اثر ايراني دين  6بنياد    «     »  پوروال  تارا نگارش کمال ي دايره .7و     دهد  نمي برد  باز

                            ي  زمينه در بنيادي جستاري طرح گفتار، دراين پژوهشسترومسا که گفت توان مي سخن،  دريک                                هاي  کوشش و ها نگرش و است يهودي شناخت يزدان در ايراني کهن ي ديني بينش ي  تأثيرگذاري  ­ .                             گفتار  دومين نمايد مي بايسته پژوهندگان ديگر و او خود سوي از راستا دراين تري فراگير و  بيشتر

)     «                          هينتز« از آن ي ايراني ي پيشينه و تر اس کتاب ي عبري و يوناي هاي .Almut Hintzeروايت  است)                          «  »        هاي  پژوهش تاکنون و است يهودي کهن هاي داستان از يکي که را تر اس ي آوازه بلند کتاب  وي

                              روايت  دو سنجش با و رسد برمي بارديگر است، پذيرفته صورت آن ي درباره گوناگون و  فراوان­                              ­       دارد  جداگانه ي خاستگاه و نيست دومين از يي ترجمه يکمين او، باور به که آن ي عبري و  يوناني

                                شناختي  زبان ي درجنبه کاوي ژرف و متن اين ي پيشينه ي درباره پژوهشگران هاي برداشت نقد  و                                        يي  پيشينه تر، اس کتاب يا طومار که رسد مي برآيند بدين آن، هاي واژه کليد و ها نام از يي پاره  ي

                               ايراني  ي مردمي تت سن يک آمدن فراهم ر وا نمونه الگوي توانيم مي آن ساختار در و دارد  ايراني                   .     در  يادشده ر شهريا نام نخست نتيجه، بدين رسيدن براي پژوهنده ببينيم را يهودي  درچهارچوبي

                          درسنگ  شناختي زبان هاي پژوهش بربنياد و آمده ورش احش عبري روايت در راکه تر اس  داستان       ( ) " ­ "       ( ) " "  و  است باستان درفارسيي خشيارشا ارشن يه خش ي گرديسه و بيستون بغستان ي  نوشته

          ي  گونه به را آن يوناني  xerxesدر   با  بينيم،  Artaxerxes8مي           گرچه  و سنجد مي يوناني روايت  در                              از  يکي و درنظرگرفت درستي ي تاريخي ساختار داستان اين براي توان نمي که کند مي  يادآوري

                              يوناني  روايت که انگارد مي چنين داد، برتري ديگري بر را دوگانه هاي روايت در آمده م  دونا                 " "     .         لقب  عبري، روايت در کندکه مي رديابي را هامان نام آنگاه باشد تر درست و تر  ha' aپذيرفتني

gagi                                    ي  دگرديسه لقب، اين که گيرد مي نتيجه لقب، همين ي يوناني ي گونه به رويکرد با و  داردbaga                               ( زبان ( به خاوري جنوب ي آرامي گويش راه از که آفريدگارست و خداوند معنيي به ايراني  بغ

                              .   روايت  در و پوريم کتاب، ي عبري روايت در که گويد مي سخن جشني از سپس يافته راه  عبري                                    و  نام اين براي پيشين هاي جويي ريشه ي درهمه بيني باريک و دقت با و دارد نام ورت فر  يوناني

  )                        يا  فروردين فروردگان جشن همان اين که رسد مي برآيند بدين آن، گوناگون هاي  دگرديسه                         (     هنگام  با نيز تر اس کتاب روايت به آن برگذاريي زمان و است ايراني فروهرهاي يا ها وشي  فر

                 .           نشان  براي خود گفتار ي پاياني بخش در نويسنده دارد هماهنگي ايرانيان نوروز و فروردين  جشن                                  ي  ويژه هاي نت س سراغ به يکديگر، در ديني هاي آيين و نهادها ي تأثيرگذاري هاي نمونه ديگر  دادن

«     »                              ناپذير  چيرگي د خورشي ي رمي جشن از پذيرفته تأثير يا برگرفته را آنها و رود مي مسيح روز  زاد)Sol Invictus                         .   واقع)  در آنچه با دارد، رواج باختري پژوهندگان ميان در که برداشتي چنين داند  مي

                     .       گوناگون  هاي جنبه شناخت در اخير ي دوسده اي پژوهشه مجموع نيست همخوان است، داده  روي) «  Mithraismمهرآييني«                         هاي)  آيين و نهادها ي گيري شکل در آن ي گسترده ي تأثيرگذاري  و

        "   "                         تعيين  در جمله از ، مهر دين ي ايراني و هند کهن يادگارهاي و ها سنت که دهد مي نشان  مسيحي،

111

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

   "   " .                           واقع  در اينويکتوس سل اند بوده کارساز اندازه چه تا آن، ي ويژه جشن و مسيح براي روزي  زاد)      ­ .    (  ) " "  پژوهشساندرمن  وم، گفتارس است بوده ايزدمهر ميترا براي  )Werner Sundermannلقبي

  است               ي  يهودي هاي کتاب و ماني غولن کتاب  Enochزيرعنوان       نوشتارهاي».  از يکي غولن  کتاب         (       )              ورقه  درميان که سغدي و پهلوي يا پارسيک ميانه ي فارسي هاي زبان به است بازيافته  ماني  اي

       .   .                    " بر " را آن هنينگ ب و چون نامداري پژوهشگران و دانشوران و است شده شناخته تورفان  از                                  انديشه  هاي خاستگاه و دريابند گويد، مي سخن آنها از که غولني از را ماني برداشت تا اند  رسيده

                   .       سطرهاي  نخستين درهمان جويا، ي خواننده داشت چشم برخلف نويسنده شناسند باز را او  ي                                در  ماني ي انديشه ي اصلي ي سرچشمه که شود مي يادآور پيشداوري يي باگونه خود ي  مقاله

                  به  بردار نام يهودي ي برساخته هاي کتاب غولن،  Enochکتاب           شده  نوشته آرامي زبان به که  است        ي  شماره غار از " 4و "  " "         .             و  در مزن ، مزن هاي واژه درتحليل وي است آمده دست به قمران ناحيه  در

                                 " در" يي اشاره به و کند مي تعبير وعظيم بزرگ به درستي به را آنها ماني، درکتاب دران  مزن   »        " "            به  ديوان را ماني درنوشتارهاي آمده مازندران که دهد مي برد باز شکن گمان  گزارش

                 .    «     به  چنداني د رويکر جستار، اين ي دنباله در اما شمارد مي ها درآسمان شده  زنجيرکشيده                                سامي،  مأخذهاي از ها پذيري تأثير يي پاره درکنار دانيم مي که ندارد ايراني و هند هاي  اسطوره

                                  و  ها ورزي گمان برخي نهادن درميان با بلکه اند؛ داشته ماني ي انديشه ساختار در را عمده  نقش              ماني  که رسد مي خودخواسته د برآين بدين ها،    انگاشت         از  روايتي غولن، کتاب نگارش  درهنگام

    ي  يهودي هاي  Enochکتاب    ( )        ­       داشته  دسترس در بل با خود زادگاه ي مسيحي يهودي ي درجامعه  را  ) " "                                  گنوستيک  يا گنوستيک هاي افسانه يي پاره نيز و آن از و بوده دمساز و آشنا آن با کودکي از  و

­ .        ( گفتارششم  است گرفته بهره يهودي ي » 9شده      (  /  ) نگارش « ايران و اشعياء معراج عروج  صعود James R. Russellراسل (                . ي)  درباره يهودي متني شناخت و بررسي به پژوهنده  است

     .                   بينش  به نويسنده پيامبرست آن شهادت توصيف آن، يکم بخش که پردازد مي  صعوداشعياء               "  "   "  "            هرچند  و کند مي اشاره متن دراين زندگي بد و نيک ناهمگون هاي جنبه به رويکرد و  دوگرايانه                            دراين  زرتشتي هاي انديشه ي تأثيرگذاري از داند، مي اسرائيليان درميان يي پيشينه داراي را  آن

     " "                              و  اورشليم در گناهکاري ي چيرگي ي بنمايه چه اگر که شود مي يادآور و گويد مي سخن نيز  بينش                           " "  در  آن گرفتن جاي اما دارد، اسرائيل در پيامبري نت س در ريشه متن، دراين نيکوکاري کردن  نابود

 "   "                          که  مرده درياي ي ديني ي فرقه باورهاي به وابسته و وار نمونه است امري توجه،  مرکز"                        صعود  متن بخش نخستين و است شده شناخته آن ي انديشگي درنهادهاي ايراني  عنصرهاي

             .                   هاي"  روايت ي بررسي به آنگاه راسل اند دانسته فرقه آن هاي برداشت به مربوط گاه را  اشعياء                          برداشت  به سپس و پردازد مي يهودي اثرهاي ديگر و تلمودي درنوشتارهاي اشعياء شدن  کشته

                              هاي  افسانه و اشعياء شهادت داستان ميان آن، بربنياد که کند مي اشاره پژوهندگان از يي  پاره                      ­ ( ) " "    ي  درگسترده آن از خواني ناهم گاه و گوناگون هاي روايت که جمشيد ييمه مرگ ي  ايراني

.          ­                   شود  مي ديده چشمگيري هماننديي است مانده برجاي شاهنامه روزگار تا اوستا عصر از ي  زماني( ) " "     " "    " "       " "       " فاني" ميرا نخستين و شاه نخستين ، آدمي نخستين سنسکريت، در يمه و اوستا در  ييمه

                                را.  آدميان او ي آورده فرا داروي که آن سبب وبه شود مي مردگان جهان ر شهريا او  است             .             نه  يس در او دوران وصف درواقع انگارند مي ايزدينه را او بخشد، مي  9جاودانگي  ،5­3بندهاي/ 

                               »      و  پدر ديوآفريده، رشک نه و مرگ نه بود، پيري نه گرما، نه بود سرماي نه درآن که روزگاري  يعني

112

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

«.        [     ]   ، نمود مي ساله پانزده ديگري چشم به هريک  10پسر         دوران  از اشعياء هاي توصيف  بسيارهمانند.                          .     بينيم  مي هم جمشيد سرگذشت در را ي مسيحاي ي جنبه ازاين بخشي است خويش ي  مسيحايي

               " "                  همه  که کند شهرياري جاودانه يي جامعه بر ور نام به درخشان درکاخي تا رود مي زيرزمين به  او     .              " "            سنجش  با نويسنده شد خواهند پديدار و آمد خواهند بيرون ور آن از جهان پايان در ساکنانش  ي

                            از  زرتشتي هاي متن در نويسد مي جمشيد، هاي افسانه با اشعياء سرگذشت گوناگون هاي  روايت   "   "                        شهرياري  از دهاک اژي نام به آسايي غول ي خودکامه شاه دست به جمشيد بندهشن، تا  اوستا

  ) .                           يشت  کند مي نيم دو به اره با را او تيوره، سپ برادرش، و شود مي بند 19برکنار  در). 46،           ("   "          )  جمشيد  کشتن به ابليس فريب به دهاک اژي ي شده تازي ي دگرديسه ضحاک  شاهنامه،

                           .   او  ضحاک کارگزاران اما شود؛ مي پنهان درختي ي درتنه و گريزد مي جمشيد شود مي  برانگيخته                 .                   و  نيست درميان جمشيد برادر از سخني روايت، دراين برند مي نيمه دو به اره با و يابند مي  را

                                از  آن ي پذيرفتگي تأثير از نشاني تواند مي جزئي ي دوگونگي همين که برآنند پژوهندگان از  برخي                         .     به  جمشيد، داستان از فراتر و گيرد مي پي را سنجش کار راسل باشد اشعياء شهادت  داستان

 «       »                        بر  بد و نيک دومينوي پديداري و پيامبر اشعياء ي آسماني شهود روايت دو ي درونمايه ي  همانندي    نه  يس در  30زرتشت                      .     گيهاني  ديداري در زرتشت نيز يسن وهومن د زن در آن از جدا دهد مي برد  باز

               .                 ي  آموزه بدين رويکرد با وي برخورد اين کند مي اعتراض و پرخاش خويش مرگ ي بايستگي  به           .                 آسماني  ديدار در را اعتراضي چنين است دريافتني داند، مي اهريمن دستکار را مرگ که  زرتشتي

   .                      "   "    ديدارهاي  اين ايراني فرهنگ از است وامي گمان بي که بينيم مي نيز ابراهيم عهد در ابراهيم  ي"                                 حزقيال  سرگذشت در جز گري يهودي در و دارد ايراني ي ديني ي آموزه در ريشه همه  گيهاني،

                       .   نت  س در و است درآميخته زرتشت با ابراهيم شخصيت پهلوي، ادبيات در نيست شناخته اشعياء  و.                         اند  يافته هماني اين دو اين اسلمي، هاي روايت در نيز و پسين  11زرتشتيي     بر  راسل جيمز  تأکيد

                            که  اسرائيلي پيامبر اشعياء سرگذشت بر ايراني ي ديني هاي انديشه و ها اسطوره ي  تأثيرگذاري                            آن  ي پشتوانه رهنمون، هاي مدرک و مأخذها به گسترده رويکردي و پژوهشي و دانشي  جستاري

                                مي  خواننده پيشچشم در را امروزين ي دانشگاهي و تحقيقي کار يک از سزاواري ي نمونه  است،)             «             ويليامز. ­« از است مجموعه گفتار هفتمين يهودي و زرتشتي ي پاکي هاي قاعده  .A. Vگذارد

Williams                            تحليلي).  جاي ها، قاعده اين بودن دسترس در رغم به که است باور براين  نويسنده                            مي  او و نمايد مي خالي زيادي تااندازهي کارکردشان حوزهي دريافت و آنها از شناختي  جامعه

       "     "         .         کردارهاي  ي همه بر پاکي هاي قاعده که نويسد مي وي بپردازد کار بدين پژوهش، دراين  خواهد .                             درونمايه  دهد مي تشکيل را آنان ي ديني سامان ي اصلي بخش و فرمانرواست زرتشتيان ي  ديني

                                   " مينوي " ارزش و غالب ي استعاره و گيرد برمي در را زرتشتي ي انديشه هاي جنبه ي همه پاکي  ي                               .   ي  خويشکاري و است هستي جهان ي همه د نما آدمي تن دين، اين پيروان ديدگاه از است آن  ي.                                 آيد  مي شمار به گيهان ي پيچيده ساختار تمثيل يکديگر، با آنها پيوند و آن گوناگون هاي  بخش

                                مفهوم  به آلودگي از آن نگاهداشت تنها رود، مي تأکيد برآن همه اين که تن ي پاکداري  بنابراين،    (       )                    برابر  در ست مزدا اهوره آفريدهي جهان پاکي و نيکي جهان حفظ بلکه نيست؛ واژه رايج و  عادي

         .(  /    )              تن،  مرزهاي سخن، ديگر به اهريمن مينيو گره ان ستيهنده و ناپاک مينوي ي پتيارگي و  تازش         (           )     .       اهريمن  ي لنه تواند مي جهان ي همه که گونه همان آدمي تن است هستي جهان مرزهاي  همان

           .                     کسي  هرگاه دينکرد، در رهنمودي بربنياد ايزدان و مينويان ي خانه يا و باشد دروجان و ديوان  و

113

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

         .                             و  تجزيه از پس پژوهنده است آورده فرود جهان ي همه به را آنان دهد، راه خود تن به را  ايزدانهمه    تحليل                                     مي  ، دين اين در پاکي نا و پاکي هاي رمزگان و ها قاعده و زرتشتي ي ديني ي آموزه  ي

                                      انطباق  و سنجيدني خود ي ي يهود همتاهاي با پايه چه تا ها قاعده و آموزه اين آيا که دريابد  خواهد                           . ناسي  اسطورهش و زرتشتي يي دومينوي نظام نتوان که دهد مي احتمال سرانجام اما است  پذير

                                    اهورايي  يي فرمانرواي هاي گستره و بدي و نيکي مرزهاي ي همه آن در که را آن شناخت يزدان  و                              گراي  يگانه ي آموزه با است، شده شناسانده باز روشني به اهريمني ي ستيهندگي و تازش  و

                    " "            ي  اراده از هايي جنبه جز چيزي آلودگي، و پاکي هاي تابو درآن که داد انطباق و سنجيد  يهودي  »             ­ .         بنياديي  مفهوم خويش درگفتار ايراني شاه دين کيخسرو نيست متعال قادر ي يگانه  خداوند

  (         ) «                 نخست  ، مجموعه يکم بخش گفتار آخرين ايراني و يهودي کهن هاي سنت ميان کنش وا و  کنش                                      کند  مي اشاره روشي به ميان آن از و رسد برمي را ها سنت ميان ستد و داد گوناگون هاي  شيوه                                  يک  هاي جنبه آن ي پايه بر و هاست شيوه ديگر از فراگيرتر شده، گرفته ناديده بيشتر هرچند  که                                    آن،  د خو پيشرفت طرح در بلکه شود؛ مي انکار و د ر نه و پذيرفته نه ديگر، نت س سوي از نت  س

                         .       کنش  از گونه براين بينش تمرکز با که کند مي يادآوري آنگاه ايراني آورد مي پديد ديگرگوني  نوعي                                روزگاران  ايرانيان و يهوديان ميان در را ها مفهوم و باورها از برخي دادوستد خواهد مي کنش، وا  و

 :                         نهد  مي پيش مقوله سه در را پژوهش اين ي نمايه و بپژوهد :1کهن     استدللي.  شناخت  يزدان                  آدمي؛  ناسزاوار برداريي رنج ديدگاه از بويژه خداوند، ي دادگري  2دريافت   يزدان.  هاي  برداشت

    " "   " "  و  ؛ بد و نيک از . 3شناختي              :   پژوهنده.  همگاني و فردي ي رستگاري ي آموزه شناسي  فرجام        "    :      (   )          گراي  کهن ي آگاهي دين را يکمين شناساند مي را ديني بينش آگاهي دين از گونه  سپسسه

                ­    " "        "( د( کارکر و شمارد مي کارآمد يت شخص را قبيله پزشک جادوگر يا شمن درآن و نامد مي  باستاني "         "                          نام  سامان کهن ي آگاهي دين را دومين خوانيم؛ مي جادو امروز ما که داند مي چيزي همان را  آن

                                        را  آن د کارکر و فراطبيعت و طبيعت و قلمر دو به باور ي پايه بر استوار را آن ي آموزه و دهد  مي                              دست  و برين بخش و فرودين بخش ميان پيوند برقراريي و قلمرو دو اين شناخت براي  کوشش

  "         (    /   )          آگاهي  دين را سومين داند؛ مي ديني پيشوايان ورزان دين پريستاران را آن ي عمده  اندرکاران                         "    مي  خويشتن دينيي بينش ورزيدن ر خويشکا را خود بدان، باورمند که خواند مي گراي انديشه  ي

                                  برپايه.  و مينوي ي هستي از تر ژرف شود مي شناخته يتي واقع جهان آگاهي، دين از گونه دراين  داند                                    آن  و دارد نام اخلقي روش که گردد مي قي تل آرماني زندگي از يي شيوه شناخت، و آگاهي اين  ي

      »            ­ * * * .         نو  هاي نوشته سفال دفتر، اين دوم بخش گفتار نخستين کنند مي سفارش نيکوکاران به  را   .  .  .      .  .            «      [ بخش[ در عثمانوواست اي ز و ليوشيتز ا و مشترک پژوهش که دارد نام کهن مرو از  يافته

                          سال  در که هايي کاوش از علمي و جزء به جزء گزارشي عثمانووا  «1986يکم،     هيأت  ي وسيله  به                 «         است،  پذيرفته انجام مرو شهرکهن ژ د قلعه، ارک در ترکمنستان جنوب ي شناسي باستان  مجتمع

                             .     که  س و زندگي افزارهاي يي پاره و ها ساختمان از هايي بازمانده ها کاوش دراين دهد مي دست  به                                جنبه  ي بررسي از پس پژوهنده، که است آمده دست به نوشته سفال داراي سفالين آوندهاي و  ها                                    سده  تا ميلد از پيش سده دو يکي از موجود، هاي برقرينه بنا را آنها ي پيشينه هريک، گوناگون  هاي

                 " "       .         را  يافته نو هاي نوشته سفال تا کوشد مي ليوشيتز دوم، بخش در کند مي برآورد ميلدي سوم  ي      )                 .       ي  فارسي يا پهلويک پارتي زبان به واژه چهار آنها از يکي کند يابي ريشه و   بخواند  ( در  را  شمالي

» :         مال  شود مي آن گزارش گيردکه  Pakurبرمي  Yosaپسر      ي'».  واژه  Pakurنويسنده ايراني   را

114

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                اما  ميشناساند، هم را آن هاي دگرديسه و  Yosaميداند             مي'  احتمال و شمارد مي سامي نامي  را      سادهي  شکل که  Yosepدهد  .                ( استدلل ( اين است بوده يهودي آن دارندهي بنابراين و باشد  يوسف

   (               )          قوي  چندان دارد احتمال در پايه نيز آن شناخت که يوسف نام دارندهي شناختن يهودي  براي                                است،.  بوده نهاده خود پسر بر پارتي نامي يهودي پدري چگونه که پرسش بدين پاسخ در اما  نيست

                          دوتيرگي  ي زناشويي ازيک فرزندي بساچنين چه انگاردکه تنهامي و رسد نمي روشني برآيند  به             .        ( ­ ي( واژه تنها نوشته، سفال دومين باشد بوده آمده پديد پارتي  Mylkيهودي       بي  پژوهنده که دارد  را

                                  سفالينه  آن ي دارنده نام بايست که است برآن و انگارد مي عبري هم را آن روشنگري، بحث  هيچ     .    (   ) «       »            سفال  ومين س از نويسد مي تو سرنوشت تو ي فلکي صورت هم را آن معناي و باشد  بوده

        ي  واژه تنها نيز » Roxsnpatنوشته         »          و  است روشنايي درپناه که آن معنيي به است مانده  برجا.                                     نيست  گويي و گفت جاي هم آن بودن ايراني در و باشد بوده سفالينه آن ي دارنده نام بايد  ناگزير

     « ­                »        نوشته­ و پرداخته بابلي يهودي ي آرامي درزبان ايراني هاي واژه وام به بخش گفتاراين  دومين                             .     جنبه  از گذشته شود، مي ديده درآن ها واژه گونه اين که را تلمود نويسنده، است شاکد شائول  ي

                                  برآيند  درآن، را ها واژه اين بودن و خواند مي ايراني هاي واژه وام از يي گنجينه ديگرش،  هاي                              از  اعم بابل، بوميي ساکنان با برخورد در آنان اداريي ي ليه بويژه و ايرانيان ژرف  تأثيرگذاريي

                         .         مي  بحث به را ها واژه وام اين از شماري جستارخود، در پژوهنده شمارد مي يهودي، جز و  يهودي                                  خواندني  و آموزنده که رسد مي بر را آنها ي شناختي معنا و ساختاري گوناگون هاي جنبه و  گذارد

                                ي.  شکسته هاي جمع از يي پاره ي درباره نويسنده، ي بينانه باريک هاي دريافت از يکي  است                                    يي  آواي ي پيکره همان واقع در ها جمع گونه اين شکل که است ايراني هاي واژه وام از  عربي                                        آن  از را عربي در آن ي تازه يکان ساخت و تاباند مي باز ايراني کهن هاي زبان در را واژه  يکان

"                   " "   " "       . ا  آن ي شکسته جمع که کند مي ياد درعربي اسوار يا اسوار از نمونه براي اند  برگرفته      )                باستان"  ي فارسي است ايراني هاي زبان در آن يکان نمايشگر وره  asabaraسا ميانه/   فارسيي

asawar   «                   »          امنون). ­ از او ي ي يهود ي پيشينه و الله فضل رشيدالدين دوم، بخش در گفتار  سومين                               . و  نگاران تاريخ و اديبان هاي پژوهش در دارد يي گسترده ي رديابي و بررسي نويسنده است  نتصر

                            آمده  هايي گزارش يا ها اشاره درنوشتارهاشان که جزايراني و ايراني جديد و قديم نويسان  تذکره                              دولتمرد  و پزشک الله، فضل رشيدالدين يت شخص و سرگذشت و زندگي و زمان ي باره در  است

                                  اسلم  به ميانسالي در او که اين و وي بودن تبار يهودي اثبات قصد به درايران، مغول ايلخانان  عصر                              و.  وت ق ي ارزيابي و سنجش و نويسنده گفتاوردهاي ي همه برآيند که گفت بتوان شايد  گرويد

                                  اين  اصل طرح ي درباره بنيادي پرسش اين جاي اما باشد؛ او ي يه نظر اثبات د سو به آنها،  ضعف                                    را  کوري ه ر گ کدام و دارد دانش براي سودي چه ، دست اين از هايي پژوهش که است باقي  جستار

                »­            ي  نامه رشيت ب در شيطان و خدا ميان مناظره گشايد؟ مي پژوهان دانش هاي نادانسته  از     .                     شاعري»  شيرازي شاهين است وم د بخش ي مقاله چهارمين مورين باش ورا ي نوشته  شاهين

           (       )              به  هايي منظومه و زيسته مي ميلدي چهاردهم ي سده هجري هشتم ي سده در که بوده  يهودي                 .                   رشيت  ب توان مي ها سروده اين ي جمله از است مانده برجا وي از عبري خط به و فارسي  زبان

             .        ( )          که  کند مي يادآوري گفتار، ي نويسنده برد نام را نامه ازرا عزرا و نامه اردشير موسانامه،  نامه،.                              است  عتيق عهد نخستين کتاب پنج ي داستاني هاي بخش درآوردن نظم به شاهين ي اصلي ر  کا

           «     »   «     »        شک  گويد مي و نامد مي توراتي ي حماسه و شاهين ي حماسه را سراينده کار د برآين  وي

115

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                              پنج  و فردوسي شکوهمند ي حماسه شاهنامه از گيري الهام با است داشته قصد شاهين که  نيست ( ) " "                  ­     نخست  کتاب سفر پنج بنياد بر ديگر يي حماسه نظامي، ي غنايي حماسي هاي منظومه  گنج، .                                 پژوهنده  برساند گنج پنج و شاهنامه والي پايگاه همان به را آن و آورد پديد يهوديان ي ديني  کتاب

                                  و  کند مي تفکيک يکديگر از را آنها ساختار و درونمايه ي دوجنبه شاهين هاي سروده ي بررسي  در)                      وردهاي  ميان از يکي ي درونمايه از تحليلي به تنها گفتار، اين  «episodeدر       نام)  به نامه رشيت  ب

                           «   و  يهودي و توراتي هاي سرچشمه در ژرف پژوهشي از پس و پردازد مي شيطان سقوط  داستان                            خاستگاه  از را تأثيرپذيري بيشترين سراينده که رسد مي برآيند بدين داستان، ي اسلمي و  قرآني

   .                       بحث  نويسنده است داشته النيسابوري ابواسحق اثر النبياء قصص برتر همه از و اسلمي  هاي                                دهد  مي برد باز خود هاي پژوهش از ديگر يکي به را شاهين هاي سروده ساختار ي درباره  گسترده

                 .             ديگر  نام از نامه، برشيت از بحث درضمن نويسنده گويد نمي زمينه دراين سخني کنوني، درگفتار  و                      »             "     سروده " از نام همين به ديگري ي حماسه نام از گرفته وام را آن و کند مي ياد زليخا و يوسف  آن                         .    (! ) « يي  مايه بي و ناشيانه و تقليدي اثر وي، که است شگفتي جاي شمارد مي ؟ فردوسي  هاي

                               "     روشنگر " و انتقادي هاي بحث از که دهه چند از پس و شناسد مي حماسه را زليخا و يوسف  چون                    ديگران  و گرکاني قريب عبدالعظيم استاد و مينوي مجتبي استاد يادان  12زنده   پايگي  بي  دربارهي

­ .                               سرور  آورد مي شمار به قطعي امري را آن هم هنوز گذرد، مي فردوسي به آن انتساب  ي          »   (       )          بازتاب  و يهودي ي ناپاکي مفهوم را دوم بخش گفتار پنجمين خود سودمند و بلند گفتار  سرودي

           .      « ­           تأثيرگذاريي  به پژوهشي تي دق با نويسنده است داده نام ايراني يهودي و ايراني هاي سنت در  آن                                و  کند مي اشاره امر، همين از شيعي اسلم قيي تل در باوران بي به نسبت زرتشتي هاي  ديدگاه

                                  ريشه  آنها سنجش با تا رسد برمي جداگانه بخش دو در را دين دو هر به باورمندان هاي  برداشت           .                           جدا  که شود مي يادآور وي کند آماده را خود ي اصلي بحث ي زمينه و بشناسد را مسئله کهن  هاي

                              گزارش  از و آورده روي نيز عادي مردم به بيشتر، جستار براي نوشتاري مأخذهاي در پژوهش  از                            دين  پيروان ميان پيوند گوناگون هاي جنبه ي باره در آنان هاي آزمون شرح و   گفتار مختلف   هاي

           .            (         رنگ( او تحقيق ديدگاه، اين از است برده بهره نيز ايران در يهوديان و شيعي مسلمانان  بويژه                                توده،  فرهنگ ژرفاي در کاوش با و يابد مي استقرايي بگوييم بهتر يا و تجربي ي شناسي  جامعه

                              به  درعصرحاضررا و پيشين هاي درسده ايران ي جامعه از يي ناشناخته هاي ويژگي و ها  چهره                                  چراغ  اين پرتو در را کنوني برخوردهاي و ها کنش از يي پاره بتواند تا کند مي معرفي  خواننده

                           . است  خروار از مشتي اش، سودمندي ي همه با گفتار اين ي نويسنده پژوهش بازشناسد  رهنمون                                      و  کاويد و گرفت پي ايران اسلم از پس و پيش يات ادب سرتاسر در توان مي را او بحث موضوع  و

                   .         مي  هجري ششم ي درسده خاقاني که هنگامي نمونه، براي رسيد تر گسترده بسيار برآيندي  به    «              /           دريافت: « براي ، برافکند عمدا به که بين زردپاره آن خويش د کبو کتف به يهوديانه گردون  گويد                     " "         " اين " که دانست و زد تاريخ درون به نقبي بايد ناگزير يهوديانه با آن پيوند و زردپاره  مفهوم

                                 " اهل" باسي، ع ي خليفه کل متو زمان از که است رنگي عسلي يا زردنگ ي پارچه که ت همان  زردپاره)                         (   در ( خود ي برجامه مسلمانان از شدن شناخته باز منظور به بودند ناگزير يهوديان بويژه  ذمه

               ( مي  عسلي يا غيار را آن و بدوزند کتف   نزديک        . نشانه  و نمونهها اين از   ناميدند   اثرهاي  ي درهمه  ها                         .         زبان  در روزمره تعبيرهاي و ها مثل و زبانزد در آن از جدا جست توان مي بسيار فارسي  ادبيي

                              مي  مقاله ي نويسنده گفتاوردهاي در آنچه از فراتر نيز لي مح هاي درگويش بويژه و عادي  مردم

116

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                    ضبط  و ثبت به شايد و بايد که چنان هنوز که خوريم مي بر راستا دراين زيادي شاهدهاي به  بينيم،     «     »­ .               سهيم  هايده پژوهش همدان يهوديان گويش است نشده گذاشته بررسي و بحث به و  نرسيده

             .                   ي  خاطره به را گفتار اين نويسنده، است مجموعه ي همه بخش پايان و دوم بخش گفتار  ششمينزنده    استاد                         و  فرزانگان بزرگداشت راستاي در است کاري که کرده پيشکش وشي فره بهرام  ياد

                               . اين  موضوع بررسيي و پژوهش درگير دهه دو از بيش خود، ي براشاره بنا که سهيم ستودني  بسيار                              مطالعه  ازدستاورد يي گزيده نوشته، آن دربارهي نيز را خود دانشگاهيي ي نامه پايان و بوده  تحقيق

­                                 بنا  که را گويشي ساختاريي هاي جنبه ترين بنيادي تا است کوشيده و آورده جا دراين را خويش  ي                                 ­     درخت  از يي خشکيده ي شاخه بايد را آن واقع در و ندارد يي گوينده ديگر امروز او ي نوشته  بر

             .             بحث  موضوع درگويش که پژوهنده يادآوريي اين بدارد عرضه خواننده به شمرد، ايراني هاي  زبان                                جاي  ايراني شناسيي زبان چهارچوب در هست هرچه و است عبري واژگان از درصد يک از کمتر  او

                                ايراني  ي شناسي زبان اطلس در همدان پيشين يهوديان گويش که او برداشت اين نيز و گيرد  مي                                  و  کاشان يهوديان هاي گويش با و شود مي بندي رده مرکزي ي ناحيه هاي گويش ي زمره  در

                            زرتشتيان  گويش نيز و نائين و خوانسار طنز، ن گز، ده، س کهن هاي گويش نيز و  اصفهان                        گويش  برسريک سخن پژوهش، دراين که است يت واقع اين گوياي دارد، نزديک ي  خويشاوندي

           .                 چند  گفتار يک در که آشکارست اند بوده همدان ساکن يهوديان آن، گويندگان که است  ايراني                                  کوشش  اما گذاشت؛ نمايش به را گويش يک هاي کاري ريزه و ها جنبه ي همه توان نمي  صفحگي،

                          گويش  ي صرفي ساختارهاي نيز و زباني دستور و آواشناختي هاي ويژگي تشريح براي  نويسنده                            و  است سودمند نيز کنوني تنگناي درهمين دارد، همراه را دقيقي هاي نمونه که سخن،  موضوع

                                و  ايراني ي زنده و مرده هاي گويش ي زنجيره شناخت در بيشتر هاي پژوهش براي يي  دستمايه             .                     گويش  اين هاي ويژگي از يي پاره است قدرداني سزاوار و آيد مي شمار به يکديگر با آنها  سنجش   .                       نمونه  براي دارد همانندهايي نيز ها درديگرگويش است، شمرده بدان منحصر را آنها پژوهنده  که

gow joft                              ي  گونه به اصفهان منطقهي در ازجمله و ديگر ي مرکزي هاي گويش در  مي joft gowرا    يا  و  saamبينيم  laalو        ي ( کشيده واکهي  aبا  (    " "   " "          يا  و يکمين در ع و م همخوان دو يي جابجاي  و

ja'de       " "    واکهي ( جاي به ء همخوان . aبا                 شود)  مي ديده هم اصفهاني در همينگونه به  beberدرست beberidو   boxorو       .                     از  يادکرد در نويسنده دارد برد کار اصفهاني در تکيه و آوانگاري همين با  نيز

  ما،   Iranسرزمين                 که  بود سزاوار اما است؛ برده کار به  Persiaرا             نام  که آورد مي آن جاي به  را ( ) " "                    بيستون  بغستان به اشاره در و انگليسي زبان در است يي شده  Behistunشناخته آورده   را

                                    که  بود اين برتر و بهتر و است انگليسي زبان در نام اين نگارش هاي گونه از يکي که  استBisotun .                   است  آمده هم ايران ي دانشنامه در که نوشت مي

 ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

:       بردها  باز و ها نوشت پي

 1 .Iranian Religion and Judaism: Comparative Studies. 2 .Jewish Life in Iran from the Parthian Period to Modern Times.

117

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 3   Sefirotنويسنده.          » :           ترين  شناخته و شهورترين شايدم سفيروت است کرده معرفي گونه اين  را         «.                     مي  گفتار اين ي نگارنده باشد آن ي درونمايه ي نمادگونگي و ميانه هاي سده کابالي  شرح

   " درعبري: " کابال . qabbalahافزايد        " "            اين  داريم آن از را قباله فارسي و درعربي و شود مي  خوانده                                و  عتيق عهد از صوفيانه گزارشي ي برپايه عرفاني و رازگونه نظامي نام خود، بنياد در واژه  کليد

                          هاي  سده در مسيحي و يهودي پريستاران از گروهي درميان بوده يهود دس مق نوشتارهاي  ديگر .     است  داشته رواج  ,Gedaliahu G. Stroumsa 5. B. Geiger, Die Amesha Spentas. 4ميانه

Sitzungsberichte der Wiener Akademie, 6191 6 :  .  . به.  ک  L. H. Gray, "Foundation of theنIranian Religion," The Journal of the K. R. Cama Oriental Institute, No, 51, Bombay 

9291. 7 . :  .  . به.  ک  Irach J. S. Taraporewala, The Circle of Perfection, Dinshah IraniنMemorial Volume, Bombay 3491. 8               " "      از.  تن سه نام که نو ي درفارسي اردشير با است  برابر

 .     است  بوده هخامنشي  9شهرياران                   شده.  نگاشته فرانسه زبان به دفتر اين پنجم و چهارم  گفتارهاي :                 است  زير شرح به ترتيب به آنها شناخت کتاب  Jean Kellens, L'Eschatologie mazdecnneو

ancienne; Philippe Gignoux, Sur la realite d'une sibylle persane. 10    ترين.  کهن  اوستا،                      مرواريد،  انتشارات تهران، دوستخواه، جليل پژوهش و گزارش ايراني، متنهاي و ج 1370سرودها ، 

1  ص  ،137 .11      » :                   يک.  را زرتشت طبري نويسد مي جکسن از گفتاورد به نوشت پي در  راسل   «.                              " "  در  آنگاه رفت بلخ به آنجا از و کوچيد آذربايجان به که داند مي اسرائيل بوميي و ارميا ي  حواري

                      » :     جهان  با پيوستگي به رويکردي نيز ايراني ي نتي س هاي روايت در نگارد مي ديگر،  گفتاوردهايي             (   )    "     .       براشاره  بنا و برساخت را گري يهودي دهاک اژي دهاک ينکرد، ي برپايه شود مي ديده عتيق  عهد

  .              "   "            راسل  ، اند داده نسبت ضحاک به شده، ناميده هوخت دژ کن که را معبد ساختن دبستان در  يي.               ) "   "              باشد  شده گرفته ايراني فرهنگ در شگفت دژي دز کنگ از بايد نام اين که کند مي  اضافه

     ( )             "    :         و  است بوده اورشليم المقدس بيت در که ضحاک کاخ شاهنامه در افزايد مي نقد اين ي  نگارنده    » :    "   "                  رسيدند  خشکي به دارد نام دزهوخت کنگ گشايد، مي را آن ضحاک بر چيرگي از پس  فريدون

    /          /(             )  پهلواني  بر که روي نهادند دس المق بيت به فريدون ي بدي سپاه به ايراني سپاهيان جوي  سرکينه              ) «        / ص  يکم، دفتر مطلق، خالقي ويرايشجلل شاهنامه، خواندند دزهوختش کنگ همي راندند  زبان

74 (12«                     »    فردوسي،.  به زليخا و يوسف انتساب بطلن و فردوسي هزاره کتاب مينوي،  مجتبي      ج  روزگارنو، ي له  5مج لندن،  ،1945        »      به  منسوب زليخاي و يوسف قريب، عبدالعظيم و  ؛

            ج»  پرورش، و اموزش ي له مج  9فردوسي، شمارهي  ،10   1318، 11و    ج   14و سال  ،1323.   ن.   نيز                    «         »  نگارنده.  از زليخا و يوسف از يي تازه برچاپ نقدي ، سرايي شاهنامه از فردوسي پشيماني به  ک

              ي  شماره کتاب، فصل در گفتار اين  9ي پاييز  ،1370 .

    شاردن  سفرنامه از گزارشی

118

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

قيصري  علي

 Ronald W. Ferrier A Journey to Persia: Jean Chardin' s Portrait of a Seventeenth­Century Empire London & New York: I. B. Tauris, 1996 ISBN I 34058 465 2

     )              پاريس  لد متو فرانسوي ياح س و بازرگان ساز، جواهر شاردن  1643ژان   لندن  متوفي  در) 1713،                هاي  سال خلل در ميلدي هفدهم قرن دوم  1665نيمه  1677تا          صفوي  عصر ايران به دوبار ا  جمع

                                درسال  برد مي بسر انگلستان در که عمر آخر هاي درسال را خود مشاهدات شرح و کرد  مسافرت1711                 .           زيادي  يت محبوب و شهرت ابتدا همان از شاردن سفرنامه رسانيد چاپ به لد مج هشت  در

                            سرزمين  عجايب خواندن به مايل اينک که کتابخوان عامه ميان در چه کرد، پيدا اروپائيان  درميان                                    اوضاع  و اقليمي هاي ويژگي به نسبت که آنها چه و بودند زمين مشرق اي افسانه و دست دور  هاي

   .                     شاردن  مشاهدات داشتند بيشتري نظر دقت و کنجکاوي ديگر ممالک اجتماعي روابط و  اقتصادي     .                       مشهور  نظريه ل مث گرديد رسو و ولتر گيبون، منتسکيو، چون نويسندگاني نظر جالب انتشار بدو  از

                          آثاري  در مطروح جوامع، اجتماعي روابط و فکر طرز بر اقليمي شرايط تأثير درمورد  منتسکيو .                             گيبون  دارد ارجاع هندوستان و ايران از شاردن گزارشات به القوانين، روح و ايراني هاي نامه  مانند             .                 و  يوناني قديمي متون برخي خود شاردن دانست مي جديد دنياي ياح س ترين کنجکاو را او  نيز

                              اروپائي  سياحان آثار با نيز و بود خوانده را استرابورا و هرودوت آثار ازجمله ايران درباره  رومي.                                   نگريست  مي ايران باره در آنان هاي نوشته به انتقادي ديدي با و بود آشنا هم خود از  کتاب 1پيش

    )                      آمستردام،  چاپ نسخه شاردن سفرنامه از است تلخيصي و ترجمه فرير رونالد قلم به  حاضر1711                                  خلصه) ولي کند نمي نياز بي سفرنامه اصل به ارجاع از را صفويه تاريخ پژوهندگان اگرچه و ، 

                            زمان  ايران درباره نکاتي و اطلعات بردارنده در و شاردن مشاهدات و سفرها از است  مفيدي)              وم  د باس ع شاه دربار لي،و ک طور به  1642­1666صفوي،   )        صفي)  شاه يا صفوي سليمان شاه  و

وم،   1666­1694د            .           يازده)  دمه، مق يک پيشگفتار، يک داراي کتاب اخص طور به اصفهان، شهر  و                       .         براي  جدولي نيز و صفوي شاهان تواريخ و اسامي کتاب ابتداي در است پاياني بخش يک و  فصل

                          و  سي بعلوه است؛ آمده شاردن زمان در انگلستان و فرانسه ايران، مسکوکات ارزي  مقايسه      )          پاريس،  چاپ نسخه شاردن سفرنامه از برگرفته تصوير  1811هشت       سفرنامه) از نقشه دو ، 

   (                           نقشه ( و بود کرده مسافرت ايران به شاردن از پس چندي که سوئدي ياح س و نويسنده  کمپفر               .               برخي  ثبت در مطبعي اغلط معدود از اگر است کتاب نفيس چاپ بخش زينت اصفهان، از  ديگري

        صص ( کندي، يعقوب مانند  130اسامي  190و  "      )      جبال)  سلسله به اشاره مانند ديگر سهوهاي  و        ص"  البرز، جاي به  166الوند                     متن)  در وارده مهم اعلم بعضي که کتاب انتهاي فهرست کمبودهاي  و

         .                 مي  نشان نويسنده که همانطور است فراوان درکتاب خواندني مطالب بگذريم، انداخته قلم از  را                          و  معماري اصناف، وضعيت دربار، آئين مردم، زندگي رسم و راه درباره شاردن گزارشات  دهد        )                    پيوند  هاي شيوه ثبت تي ح شناسي گياه و درختکاري ها، باغ سازي محوطه منازل، دروني  فضاي

                           (       و  پرداختن که جواهرسازي در او اي حرفه دقت از اينکه سواي غيره و ايران در ميوه درختان  زدن

119

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 .                               شاردن  بود نيز او عصر بيني جهان بيانگر گرفت، مي سرچشمه کرد مي ايجاب را جزئيات به  توجه                                همين  از هم و بود پيرامون واقعيت در مکنون روابط کشف پي در زمانه جستجوگر روحيه تبع  به

             .                     گزاري  ارج ستايشگر طرفي از هرچند ل مث کرد مي نقد و سنجيد مي را ايرانيان روش و راه  ديدگاه                                      يات  کل به آنها گرايش از ديگر سوي از ولي بود دانشمندان و فضل به و ها دانش و علوم به  ايرانيان

             .                 آنکه  جاي به ايرانيان شاردن زعم به گرفت مي خرده علمي مشخص ضابطه از پيروي عدم  و                                  درباب  گوئي لي ک و نگري لي ک باطل دور به بخشند گسترش آنرا و گرفته را علمي از اي  شاخه

                                    به  تا دادند مي بيشتري اهميت دانشمند شخص خوي و خلق به آنها اينکه يا و بودند، افتاده ها  دانش                           .     و  داند مي معتدل اي روحيه داراي را ايرانيان يکسو از شاردن منوال برهمين او دانش واقعي  ثمره

                                    و  تجربگي کم ديگر سوي از ولي کند مي تحسين هستند تساهل و مدارا اهل اينکه خاطر به را  آنها                                  و  داند مي نقشه به آنان دسترسي عدم از ناشي مسافرت به را آنان رغبت عدم و کاري  محافظه

                                    جغرافيا  در لي ک بطور و نداشتند ذهن در خارج دنياي از درستي تصور ايرانيان او نظر به رو همين  از                             .   و  رياضيات از بود عبارت وي زعم به داشتند دستي آن در ايرانيان که علومي بودند سررشته  بي

     .        (                 از ( که هرچند نجوم خصوص به و آورد مي حساب به رياضيات جزو آنرا شاردن که  موسيقي                          بسيار  بود ين منجم و دانان رياضي خود مرغوبشساخته نوع که ايران ساخت هاي  اسطرلب

       .                     متذکر  چنين هم شاردن ندارد اعتقادي اسطرلب از استفاده علمي اعتبار به ولي کند مي  تعريف                                      که  دسته آن پردازند، مي طبيعي و نظري علوم به که اي دسته با قياس در ايران، در که گردد  مي

                 .               براين  را خود کار مبناي هم اخير دسته تازه دارند بيشتري اعتبار و ارج مشغولند ديني علوم  به                                کنوني  علماي کار و شده گفته سابق علماي توسط حال تابه شود گفته بايد هرچه که بودند  گذاشته   .                             از  گذشته جديد آراء يا تفاسير ارائه در کوشش نه و باشد پيشينيان هاي گفته تکرار همان  بايد                          وجهي  بررسي به هريک بعدي فصول دارد، اختصاص شاردن سرگذشت به که کتاب فصل  نخستين

                        هنري  و آموزشي مذهبي، اقتصادي، سياسي، اجتماعي، اقليمي، اوضاع خصوص در او مشاهدات  از                     .       اقليمي  بودنششرايط پهناور دليل به ايران سرزمين شاردن نظر به پردازد مي صفوي عهد  ايران

         .                           در  اروپا با مقايسه در است بوده ثر مؤ ا مستقيم آن رسوم و آداب تنوع در امر اين و دارد وعي  متن                                ها  راه از بسياري که ها زمستان در خصوص به خورد، مي چشم به کمتر مسافرتي فعاليت  ايران

                 .             مي  انجام باکاروان و گروهي صورت به ا غالب مسافرت شوند مي مسدود سرما و برف علت  به     .                       بر  علوه شاردن دارند يت اهم بسيار است زياد هم تعدادشان که کاروانسراها رو اين واز  گيرد

                                    باب  در گوناگوني لعات اط و کند مي ياد هم بندرعباس و شيراز و کاشان و قم و تبريز از  اصفهان                 .   شامل  ا حدود قم که کند مي اشاره ل مث آورد مي  000,15هريک           نظر  از هرچند و است خانه  باب

                          تيغه  و سفالي ظروف و مرغوب هاي صابون صادرکننده ولي نيست زيادي اهميت داراي  تجاري  »             .  حدود  داشتن با که وجودي با کاشان است  000,650شمشير  [ ] و  ؟  40خانه   و  »3مسجد  مدرسه 

           .                     و  آشاميدني آب تأمين منبع تنها نگرفت را شاردن چشم زياد بود، تر بزرگ قم از مراتب  به                     .           ويک  بودند شده ساخته خوب ها حمام و بازارها او ازنظر داند مي قنات يک را کاشان  مصرفي

                 .       نساجي  صنعت و بافت خوش هاي پارچه از وي داشت درآنجاوجود هم بسيارخوب  کاروانسراي  )            ص  کند مي ياد تحسين با نيز  35کاشان               شهر).  از شاردن مشاهدات ذکر به کتاب چهارم  فصل

                       .   شهر  زيباترين را آنجا او و داشت زيادي يت جذاب شاردن براي اصفهان دارد اختصاص  اصفهان                                    مي  تر سالم دنيا جاي همه از اعتدال دليل به را هوايش و آب و کرد مي محسوب زمين  مشرق

120

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

         .                             که.  آنرو از نيز او خود ترقي اوج در بود شهري ديد مي شاردن که را اصفهاني آن واقع در  دانست                                    توانست  مي بود کرده جلب را دربار اهل و علما و تجار از شهر فذ متن افراد برخي دوستي و  اعتماد

         .         اصفهان  وي گزارش به يابد ارتباط جامعه متنوع هاي  162بابخش  48مسجد،   حمام، 273مدرسه، 12        از  متجاوز و  802,1گورستان، )    ص  داشت  44کاروانسرا         اطراف).  مزارع از شهر ارزاق  بيشتر

         .               حدود  شهر اطراف در گرديد مي تأمين شهر کيلومتري يازده حدود شعاع  3,000به کبوتر   برج                            و  خربزه ا مخصوص صيفي، محصولت تقويت جهت کود آوري جمع براي آنها از که داشت  وجود

     .     حدود  شاه شد مي استفاده  800طالبي،                   نگهبان  داراي هم هرکدام که داشت مي نگه قرقي و  باز           .                .   و  ببر و شير شامل شکار بودند شکاري پرندگان داراي هم اشراف و اعيان بود خود  مخصوص

                                   . مي  برده ديگر شهر چند و اصفهان به سود نمک و خشک صورت به بحرخزر از ا غالب ماهي بود  پلنگ .                               شاردن.  رسيد مي بازار به بود، جهان ماهي لذيذترين وي زعم به که هم، فارس خليج ماهي  شد

         .                   صفوي  دربار نظر اين از است سياسي استبداد نکوهنده و اداري کارآئي و حکومتي نظم  طرفدار                                    ناليق  سلطين او از پس که هرچند و بود گذاشته اول عباس شاه که داند مي بنيادي بر استوار  را                              سلطنت  قدرت جمله از نيرومندي عوامل داراي ايران اداري و سياسي نظام ولي آمدند کار سر  بر

           .                       به  را خود يت مشروع عرفي امور بودند آن بقاي و ادامه متضمن درون از که بود يت روحان قدرت  و                 .             مردم  که شد مي دانسته آفرينندگان کل حاکم خدا کردند مي کسب يت روحان تأييد از زيادي  ميزان

                                شد  مي مربوط جامعه رهبري امر به که تاجائي نيز سلطين و کرد مي هدايت پيامبران بوسيله  را .                               به  شد مي لي متج سلطنت نهاد و قدرت در الهي قدرت نوعي رو اين از بودند، پيامبران  جانشين

                                چين  و ژاپن مانند آسيا قديم هاي تمدن مختص شاه اوامر از کامل اطاعت گونه اين شاردن  نظر                                    تکامل  راه به ها حکومت قبيل اين از يک هيچ و بودند الهي و مطلقه هاي حکومت داراي که  بود                 .             حسابداري  اداره و داري خزانه ايران در اينکه ديگر بودند نيفتاده بود افتاده اروپا که آنطور  سياسي

                            و  نبود سازماني يت مرکز يک داراي کشور حقوقي نظام اما داشتند واحد و متمرکز ساختي  کل     .                           اوقاف  يان متول شغل کند رجوع خواست مي که اي محکمه به توانست مي خود ميل به بنا  هرکس

         .                     نظر  به ايران مدارس وضع روحاني مسند يک ونه شد مي شمرده عرفي و کاراداري يک  هم                 .           فلسفه،  کلم، نحو، و صرف مانند دروسي بر بيشتر بود شان گذشته روال همان به  شاردن

                            زمين  مغرب معاصر هاي ازدانش ودرآنها کردند مي تمرکز عرب ادب و قديم طب نجوم،  رياضيات،                           . درآن  لب ط ايران علمي درمدارس که نويسد مي کند داوري ا صريح اينکه بدون شاردن نبود  خبري             .               رايج  هاي دانش انواع ل معمو نيز مدرسين گيرند فرا را جداگانه موضوع تاچند کوشيدند مي  واحد

    »                              پنج  تا چهار همزمان مدرس يک تي ح گاه و کردند تدريسمي را قديم آموزشي و فکري نظام  در                             « قديم  دنياي در هرچند شاردن گفته به که اي شيوه آموخت؛ مي شاگردان به را جداگانه  موضوع

                   .         از  شد تدريسمي مدارس در که هائي کتاب بيشترين نداشت جايي جديد دردنياي بود  مرسوم                            الدين  غياث و بيگ لغ ا هاي نوشته اخلق، زمينه در طوسي نصيرالدين خواجه آثار شامل  جمله

           .                     هر  در موجود آثار حال، درعين بود کندي اسحاق ابن يعقوب متون و رياضيات، و نجوم در  کاشاني           .      "   "           نسخ  استنساخ کار گراني لت ع به کرد نمي تجاوز جلد چهارصد از ها کتابخانه ترين بزرگ از  يک       .                     به  رونويسان و منشيان گرفت مي صورت کم وتحقيق نبود دسترس در موجود آثار از  چنداني                                    اشراف  عدم از و تعجيل از خود اين و کردند مي تهيه قديمي مراجع و کتب از مخدوشي نسخ  کرات                 .             به  يکي نگرفت، پا ايران در زمان درآن چاپخانه گرفت مي سرچشمه موضوع به آنها آگاهي  و

121

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

.                               نداشت  رغبتي آن به صفوي سليمان شاه اينکه خاطر به ديگر و نت س به ايرانيان پايبندي  خاطر                              ايران  در جديد هاي دانش گسترش و آموزش راه کوتاه، زماني در عوامل، اين مجموع که  پيداست           .                         دهد  مي نشان فرير که همانطور ساخت جدا بود گذاشته گام آن در تازگي به اروپا که راهي از  را                                    طرز  از او برداشت و شاردن لي ک بيني جهان در توان مي را جدائي اين هاي جلوه نخستين از  يکي

.                   نمود  سراغ هفدهم قرن دوم نيمه در ايرانيان نگرش و فکر

  ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

 : ها  پانوشت

1 :  .  .             به.  ک ن شاردن باره در بيشتر اطلعات براي

John Emerson, "Sir John Chardin," in Encyclopaedia Iranica, Vol. 5, pp. 773­963

 .2:  .  .             به.  ک ن فرير کتاب بر ديگري نقد براي

 Robert Irwin, "The Persian Version," in Times Literary Supplement, July 62, 1996, pp. 9­8 *** .

      مشروطه  انقلب مردمی های ريشه

بنکداريان  منصور

 Janet Afary The Iranian Constitutional Revolution, 1191­6091: Grassroots Democracy, Social Democracy, and the Origins of Feminism. New York, Columbia University Press, 1996, 844 PP.

 1357انقلب                         باره  در اساسي نظرهاي تجديد و علقه تشديد به اسلمي جمهوري برقراري  و                         .   مقالت  و ها کتاب درايران اسلمي رژيم برقراري از پس هاي سال در انجاميد مشروطه  انقلب

                              مخالف  يا و هوادار افراد و ها گروه دستاوردهاي و ها، انديشه ها، فعاليت اهداف، درمورد  فراواني                                انقلب  از هايي جنبه آنان از بسياري در که اند، شده منتشر مختلف هاي زبان به مشروطه  نهضت                            اسلمي  حکومت پيدايش از پس که مسائلي درچارچوب يا و اخير انقلب وقايع ديدگاه از  مشروطه

                 .           روحانيون  نقش به مطالعات اين از برخي مثال، براي اند گرفته قرار بررسي مورد شده  مطرح                              توسط  سياسي قدرت انحصار عدم دليل يا و مشروطه، نهضت با مخالفت يا و حمايت در  شيعه

                     .           جنبه  از برخي به خود ارزنده اثر در نيز آفاري ژانت اند کرده تمرکز مشروطه، انقلب در  روحانيون     .                         وي،  گفته به نگرد مي انقلب از پس تحولت انداز چشم از کمابيش مشروطه انقلب ويژه  هاي

122

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

           (         )    آمدهاي  پي و پيدايش در که مذهبي و فرهنگي، جنسي، طبقاتي، اجتماعي اساسي  تضادهاي                          ايران  امروزي درجامعه مختلف هاي شکل به هنوز تنها نه داشتند، عمده نقشي مشروطه  انقلب

) .                             صص  اند يافته بيشتري شدت اسلمي رژيم استقرار از پس ها آن از برخي بلکه دارند،  )1­2ادامه                              مي  مشروطه انقلب از ديگري هاي جنبه بررسي به چنين هم کتاب تضادها، اين بررسي از  گذشته

                                گشته  مطرح سطحي صورت به فقط يا و شده گرفته ناديده يا ا اکثر ديگر مطالعات در که  پردازد/                             دنيوي.  هاي گرايش بررسي به ا مشخص گوناگون، تاريخي اسناد و مدارک از استفاده با آفاري،  اند

                          ابعاد  تحليل ضمن و پرداخته انقلب طول در سلطنتي استبداد و امپرياليسم عليه مبارزات  مذهبي،                            و  انقلبي هاي گروه و افراد گسترده هاي حمايت به مشروطه، انقلب فرهنگي و جنسي  طبقاتي،

 .                           درتوضيح  است کرده اشاره تفصيل به نيز ايران جنبشمشروطه از جهان نقاط ساير در  پيشرو                                انقلبي  رويدادهاي تفسير در بعدي يک و لي ک هاي نظريه به توسل از آفاري خود، نگاري تاريخ  سبک                                  يا  و ايدئولوژيکي، يا اقتصادي، هاي جنبه از يکي به ا منحصر ها تئوري اين در چه کند؛ مي  انتقاد

           .                 مشروطه  انقلب آفاري، گفته به اما شود مي تأکيد ها انقلب اصلي عامل عنوان به  سياسي       .                           خود  آفاري زمينه، درين باشد تبيين قابل هايي نظريه چنين با که بود آن از تر پيچيده بسيار  تحولي

)    ­                      آنتونيوگرامشي  مانند چپ مورخين و ها تئوريسين از گروه آن پژوهشي روش مديون  AntonioراGramsci(، )  (Franz Fanonفرانزفنون      تامپسون) ادوارد ،E. P. Thompson)       هيل) کريستوفر و ،

Christopher Hill                            عرصه) ­  در آنها تأثير و اجتماعي و فرهنگي عوامل گرفتن درنظر با که داند  مي                                  بعدي  چند و پيچيده تحليلتي ها، انقلب وقوع از پس هم و قبل هم اقتصادي، و سياسي متغير  هاي                                سواي  که، خاصي توقعات و ها انگيزه تعريف از پس اند کرده ارائه انقلبي هاي جنبش و  ازجوامع

                      مشروطه  ازنهضت حمايت به را جامعه مختلف هاي گروه ضدامپرياليستي، و ضداستبدادي  تمايلت                              از  بعضي انجام در خواه مشروطه رهبران از برخي اکراه يا ناتواني شرح به آفاري بود،  واداشته                   .               تمايل  عدم يا و توانايي عدم اين آفاري نظر به پردازد مي ها گروه اين هاي خواست ترين  اساسي

                          مشروطه  انقلب نهايي شکست مهم دليل از يکي جامعه محروم هاي گروه شرايط بهبود  براي                            کشور.  مختلف نقاط مردم گسترده شرکت به مشروطه انقلب تنها نه که است معتقد آفاري  بود

                            و  سياسي گوناگون هاي ايدئولوژي و ها گرايش نضج براي را فضا بلکه انجاميد سياسي  درعرصه                           .     نويسي  طنز و نگاري روزنامه جديد هاي سبک انقلب طول در مثال عنوان به شد ادبي و  فرهنگي .                           آفاري  پرداختند جامعه در جنسي تبعيض و طبقاتي شرايط از انتقاد به نويسندگان و شدند  پديدار

                                    ترين  اساسي از برخي از بلکه نبود فرعي و اهميت بي انقلب ابعاد از بخش اين که کند مي  تأکيد) .               ص  کرد مي حکايت اجتماعي مختلف هاي گروه هاي  3خواست     انقلب)  توان نمي  بنابراين

                          ايدئولوژي  يک درآن که کرد تلقي امپرياليستي ضد ا منحصر انقلبي عنوان به فقط را  مشروطه                   .       را  انقلب نهايي شکست آفاري که است دليل همين به شد حاکم ايدئولوژي جانشين  سياسي                              دخالت  مجلس، خارج يا و داخل سياسي هاي جناح ميان هاي رقابت از تر گسترده عواملي  حاصل

               .                 آرمان  تحقق عدم عوامل، اين همه بر افزون داند مي بختياري کودتاي يا و روسيه، و انگليس  هاي                              در  نيز ها کابينه و مجلس هاي برنامه و سياسي هاي گروه اجتماعي و فرهنگي، اقتصادي،  هاي

                 .         تاريخي  رويداد اين بهتر درک براي ديگر، سخن به داشت ملحظه قابل تأثيري انقلب  نتيجه                            و  اجتماعي روابط هاي دگرگوني و انقلب از پيش جامعه در موجود تضادهاي که است  ضروري

  ) .             ص  شود گرفته نظر در انقلب طول در  11فرهنگي           ميزان).  در چشمگيري تفاوت آفاري، گفته  به

123

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

     .                         مجلس  دوره در است مشهود مجلس دوم و اول هاي دوره در جنبشمشروطه از مردم  حمايت                              از  پس شاه، محمدعلي طرفدار نيروهاي و طلب مشروطه قواي ميان داخلي جنگ طول در و  اول

                            از  دفاع به مصممانه خود شرايط بهبودي اميد به جامعه محروم افراد از بخشي مجلس،  بستن                     .   شاه  محمدعلي رژيم سرنگوني و خواهان مشروطه پيروزي از پس اما برخاستند مشروطه  نهضت

                                مقامات  علني مخالفت حتي يا و ها گروه اين هاي محروميت به توجهي بي دوم مجلس تشکيل  و                                  انقلب  از را ها آن و انجاميد افراد اين از کثيري بخش نوميدي به آنان هاي خواست با  مشروطه

 .                           در  شد بختياري کودتاي با رويارويي در دوم مجلس قدرت ضعف موجب خود و کرد  رويگردان                                است  معتقد و دهد مي قرار خاص توجه مورد را دهقانان مسئله ويژه به آفاري عوامل، اين  تشريح

                                به  رسيدگي تقاضاي و دادند ادامه مالکين عليه خود پيشين هاي فعاليت به آنان انقلب طول در  که                     .         مبالغي  پرداخت په ناچار هنوز دهقانان تيول، نظام فسخ وجود با داشتند را خود شکايات و  شرايط           .                       مقامات  و مجلس حال عين در بود آنان زندگي شرايط بهبود براي مانعي خود اين و بودند دولت  به                            در  ها انجمن اين چه بودند، روستايي و لي مح هاي انجمن هاي فعاليت مخالف همواره  دولتي

                            برمي  را فذ متن مالکان خشم و گرفتند مي را دهقانان جانب مالکين و دهقانان بين  اختلفات                        واکنشي.  ا عمدت و سطحي را دهقانان شرايط بهبود براي حکومت معدود اقدامات آفاري  انگيختند

.                             داند  مي روستايي هاي انجمن هاي فعاليت و مداخلت توسعه و آشوب شيوع از جلوگيري  براي   150­172صص(                           و)  پيدايش شرح به معطوف کتاب از ديگري بخش دست اين از مسائلي تشريح  در

  ) .                     ص  است ها سال اين طول در ايران در فمينيسم مدرن جنبش  178تحول     زنان)  آفاري، اعتقاد  به                 .           و  تظاهرات در جمله از انقلب اين هوادار زنان داشتند ملحظه قابل حضوري مشروطه انقلب  در

.                           کردند  مي شرکت تبليغاتي هاي فعاليت و انگليسي، و روسي اجناس تحريم مسلحانه، هاي  درگيري                                از  جامعه در زنان کلي شرايط بهبود خواستار چنين هم زنان از برخي ها، فعاليت نوع براين  افزون

                          رأي  حق کسب حتي و زنان، اجتماعي شرايط اصلحات زنان، براي تحصيلي امکانات توسعه  جمله                         . نمايندگان  اکثر و شيعه سنتي روحانيون سرسختانه مخالفت با آنان هاي تلش اما بودند  نيز،

                           .   ديگري  دليل را زنان هاي انجمن هاي فعاليت و ها خواست با مخالفت آفاري شد روبرو  مجلس           .             هاي  گروه ناکامي بررسي در نويسنده داند مي مشروطه دولت مردمي پايگاه ضعف  براي

                          تصويري  آنان اجتماعي و اقتصادي هاي خواست انجام در دولت ناتواني و مشروطه هوادار  گوناگون                           .     کرد  مطرح نيز را اساسي پرسش اين بتوان شايد ها ناکامي اين مورد در است کرده ارائه  روشن

                                  هاي  گروه و ها بخش شرايط بهبود خواهان يا آماده حد چه تا هريک اجتماع مختلف هاي گروه  که                              هاي  گروه از برخي هاي خواست انجام به حاضر هم دولتي مقامات اگر آيا بودند؟ جامعه  ديگر

                                  به  آفاري که فرهنگي و اجتماعي تضادهاي به توجه با راستا، اين در ها آن اقدام شدند مي  محروم                            پايگاه  تر سريع تضعيف نتيجه در و ديگر هاي گروه نارضايتي موجب ل محتم کرده، اشاره  آنان

                               " مجلس" نمايندگان اکثر مخالفت که کرد فرض توان نمي آيا مثال، عنوان به شد؟ نمي انقلب  ملي                              بخش  طرزتفکر معرف خود درجامعه زنان شرايط اساسي اصلحات يا و زنان به رأي حق اعطاء  با

                            در  اي ارزنده و تازه مآخذ بايد را آفاري ژانت کتاب بود؟ اکثردهقانان ازجمله ازجامعه  عظيمي                   ­     در  اجتماعي گوناگون هاي گروه نقش و مشروطه انقلب اجتماعي فرهنگي ابعاد بررسي  زمينه

.       دانست  آن شکست و پيروزي

124

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

  ***

  تازه  های کتاب

      نصر  رضا ولي سيد

              خاورميانه  و اسلم ايران، باره در تازه هاي کتاب

 

Augustus Richrad Norton, ed. Civil Society in the Middle East Leiden, E. J. Brill, 5991 and 6991 2 Vols .

                              قدرت  ساختار بر سياسي هاي نظام و ها حکومت تحول و تغيير دلئل بررسي در سياسي  علوم.                                   است  کرده تمرکز ديگر، سوي از مخالف و چالشگر نيروهاي و ها گروه عملکرد و سو يک از  حاکم

                              مخالفين  نيروي افزايش و نظام دروني ضعف از ناشي سياسي نظام هر تغيير که بوده اين  استنباط       .                      . سقوط  شرقي اروپاي در گرديد آغاز باب دراين جديدي بحث برلن ديوار سقوط با اما است  آن

)"   "                  همبستگي  نهضت مانند خواهي آزادي هاي نهضت بالندگي و کمونيستي هاي  )Solidaityحکومت             .                   جوامع  اين در سياسي تحول و تغيير داد روي کشورها اين در مدني جوامع رشد پي در  درلهستان

                            مخالفين  و حکومت ميان هاي تنش از عمل در که بود اجتماعي خاص ساختارهاي پديداري  زائيده      دهه ­ از که  1950آن        .        ­         متفکر  هابرماس، آراء براساس بيشتر نمود مي تر مهم بود جريان در بعد  به

                          عرصه  در مدني جامعه نقش بررسي به سياسي علوم محققان از بسياري آلماني، فيلسوف  و                       .   و  دخالت خواه، تمام يا توتاليتر هاي نظام عمده مشخصات از يکي پرداختند سياسي  مبارزات                              زندگي  فضاي رفتن ميان از نتيجه در و شهروند زندگي ابعاد همه در حکومت عوامل گسترده  حضور                             . تواند  مي حکومت، کنترل از مستقل اي عرصه يا و فضا پديدارشدن رو همين از اوست  خصوصي             .                 انجمن  و جوامع شرقي اروپاي سراسر در شود حاکم نظام عليه جنبشسياسي و حرکت گزار  پايه

                              دست  تدريج به و گرفتند نضج کاتوليک کليساي حمايت با رسمي، غير و اي حرفه کوچک،  هاي   .                         جوامع  رشد کردند کوتاه خود اجتماعي و اي حرفه خصوصي، زندگي عرصه در را دولتي  عوامل

                                کرد،  ايفا خواه تمام و کمونيست هاي نظام نهايي سرنگوني در که نقشي و شرقي اروپاي در  مدني                                نضج  توانند مي نيز جهان دموکراتيک غير جوامع ديگر در مدني جوامع آيا که انجاميد پرسش اين  به                          خاص  توجه شايان خاورميانه آينده براي مدني جوامع اهميت شوند؟ اساسي تحولت منشاء و  گيرند

                            امريکاي  جوامع از دموکراسي سوي به تحول نظر از منطقه اين جوامع مجموع در زيرا  است                 .             اين  به حاضر کتاب جلد دو در ريچاردنورتن اگوستوس اند تر مانده عقب شرقي آسياي و  جنوبي                       .   و  است درخاورميانه مدني جوامع درباره جامعي هاي بررسي حاوي اثر اين است پرداخته  مهم

125

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

                                اهل  براي هم و اند توجه جالب اجتماعي علوم محققين براي هم آن در شده مطرح هاي  پرسش                           .   مدني،  جامعه که کنند مي تأکيد واقعيت اين بر مجموع در کتاب هاي نوشته حکومت و  سياست     .                       بيشتر  اعتقاد به داشت خواهد اساسي نقشي ميانه خاور آينده در است، غربي اي پديده  گرچه

                        اقتصادي  زندگي در منطقه هاي حکومت گسترده نقش به توجه با مجموعه، اين  نويسندگان                        و  بخشخصوصي گسترش اقتصادي، فضاي شدن باز به خاورميانه در دموکراسي آينده  شهروندان،

             .                 دو  بر مجموعه اين در آمده مقالت است بسته اقتصادي هاي فعاليت از بسياري از حکومت  خروج                                     . و  فرهنگي عقائد در يا و خاورميانه و اسلم تاريخ در را مدني جوامع مباني ها آن از برخي اند  دسته

                   .         با  ها حکومت روابط به مقالت ديگر توجه که درحالي کنند مي جستجو خاورميانه مردمان  مذهبي                       .     نامه  ايران ويژه شماره دو زمينه که نيز، ايران در مدني جامعه است معطوف خود  شهروندان

      زمستان( و  1374پائيز                       گرفته)  قرار بررسي و بحث مورد اثر دراين کاظمي فرهاد نوشته در  بود                            آثار.  مخالفان، گسترده سرکوبي و رژيم فائقه سياسي قدرت رغم علي که است معتقد وي  است

               .                 توانند  مي جامعه اين رشد به رو نهادهاي خورد مي چشم به امروز ايران در مدني جامعه  رشد                          و  سياسي موقعيت تضعيف و اسلمي جمهوري با مخالفت منابع ترين مهم جمله از ا  نهايت

                       .   جامعه  و نقشحکومت و خاورميانه در دموکراسي آينده به علقمندان براي شوند آن  ايدئولوژيکي .           است  ارزنده منبعي حاضر کتاب منطقه دراين

* * *

 Asghar Schirazi The Constitution if Iran: Politics and the State in the Islamic Republic. London, I. B. Tauris, 1997.

                            درايران  سياسي تحولت و گزاري قانون درباره جامعي بحث حاوي شده ترجمه آلماني از که  کتاب                       .       اساسي  قانون بم و زير به معطوف بيشتر کتاب توجه آنکه با است اسلمي انقلب از  پس

                          تناقض  و اسلمي جمهوري سياسي نظام کارنامه جمله از ديگري مباحث به است اسلمي  جمهوري                 .         قانون  طراحان و نويسندگان فلسفه بررسي از پس نويسنده پردازد مي نيز آن دروني  هاي

                              مي  قرار بررسي مورد را آن گيري شکل در دموکراتيک و چپ مذهبي، هاي گروه نقش  اساسي،                              توجهي.  فقيه ولي اقتدارات و نقش باره در گوناگون هاي بحث به شيرازي دکتر زمينه دراين  دهد

 .                          . مؤلف  دارد اختصاص ايران سياسي ساختار بر اساسي قانون تأثير به کتاب دوم بخش دارد  خاص                            و  حکومت، در سياسي قدرت کردن متمرکز با اسلمي جمهوري اساسي قانون که است نظر  براين

                              کرده  فراهم را مردم و سياسي رهبري دستگاه ميان جدايي اسباب فقيه، وليت نهاد در ويژه  به                              سوي.  به آن گرايش و يکسو از اسلمي جمهوري تضعيف در عاملي تدريج به جدايي همين  است

                   .           محمد  آراء بررسي به نيز را کتاب از بخشي نويسنده است بوده ديگر سوي از مخالفان  سرکوبي .                         است  داده اختصاص ايران سياسي نظام منتقدان عنوان به سروش عبدالکريم و شبستري مجتهد

* * *

126

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 Michael Eisenstadt Iranian Military Power: Capabilities and Intentions Washington, D. C. , the Washington Institute for Near East Poliy, 1996.

                         توانايي  درباره واشنگتن در نزديک شرق مطالعات مؤسسه که است تحقيقاتي پروژه حاصل  کتاب           .                   توانايي  اين ارزيابي نويسنده اصلي هدف است داده انجام منطقه در آن نقش و ايران ارتش  هاي

     .                           بازسازي  اين نويسنده است ارتش نيروهاي بازسازي نيز و عراق و ايران جنگ از پس ويژه به  ها                                  تهديد  و فارس خليج در ايران جوئي سلطه بر اي مقدمه را آن و شمرد مي تهاجمي ا اساس  را

     :                .       ايران  نقش يکي است نويسنده توجه مورد نيز ديگر مسئله دو داند مي امريکا نظامي  موقعيت   .                           در  اما اي هسته هاي سلح به دستيابي راه در ايران پيشرفت ديگري و تروريزم از  درحمايت

                            هاي  داده براساس هايش تحليل و دهد نمي ارائه جديدي اطلعات نويسنده مسئله، دو اين  بررسي   .                          .       اين  با رواست وي هاي گيري نتيجه از برخي باره در ترديد رو همين از است نشده تأييد و  ناقص

                                نقش  از تر جامع هاي بررسي براي سرآغازي تواند مي نويسنده هاي بحث و آراء از برخي  همه،                   .       گوناگون  نيروهاي پاسداران، ارتش، ميان تنش باره در وي بررسي باشد منطقه در ايران  نظامي

                            کساني  براي نيست اي تازه چندان اطلعات حاوي گرچه دولتي، نهادهاي و ها سازمان و  انتظامي .                         نيست  فايده از خالي هستند ايران سياسي صحنه از جنبه اين به علقمند که

* * *

 Ahmad Kazemi Moussavi Religious Authority in Shi' ite Islam: From the Office & Mufti to the Institution & Marja Kuala Lumpur: ISTAC,1996.

  .                             مؤلف  است يع تش در مرجعيت ول تح و پيدايش چگونگي از تاريخي و تحليلي بحث يک شامل  کتاب                                  موازين  ارزيابي به سپس و دهد مي قرار بررسي مورد را شيعه فقه انسجام اوليه منابع بر تکيه  با

 " "             .                   به  مفتي نقش و مقام تشريح با وي است شيعي فقه تفسير کار مبناي که پردازد مي قوالبي  و       " "                          مفتي  جاي بر را مرجع مقام نهايت در که کند مي اشاره تحولتي به قانون مفسر و قاضي  عنوان

.                              . شود  مي نهادي کليني چون علمايي تأييد با مرجعيت که است فقه اصول انسجام با نشاند  مي                          و  اصولي مکاتب ميان هاي بحث نويسنده يع، تش در مرجعيت پديداري چگونگي تحليل از  پس

                       .           تحکيم  به ها مناظره و ها بحث چنين که است معتقد وي دهد مي قرار بررسي مورد را  اخباري                            مي  قرار ترديد مورد شيخيه مکتب و تصوف اهل سوي از هنوز گرچه انجاميد، مرجعيت  موضع                          دوران.  در تقليد مرجعيت سلطه و اقتدار رشد چگونگي به نويسنده کتاب، آخرين دربخش  گرفت

.                                       دهد  مي قرار بررسي مورد را آن مالي هاي پايه و اجتماعي نقش و پردازد مي آن از پس و  قاجار                                      بابت  از هم و اند گرفته قرار استفاده مورد آن در که مآخذي و منابع گستره نظر از هم کتاب  اين

 .                   است  سودمند و ارزنده کتابي شيعه فقه تاريخي مباني کردن روشن

* * *

127

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

 Bahman Bakhtiari Paliamentary Politics in Revolutionary Iran: The Institutionalization & Factional Politics Gainsville, F1, University Press of Florida, 1996.

 .                     است  اسلمي مجلسشوراي عملکرد پيرامون نويسنده مفصل تحقيقات حاصل کتاب  اين                              هردو  اين چه انگيزند، بحث هاي مقوله از همچنان ايران کنوني سياسي نظام در مجلس و  انتخابات

       .                     کوشيده  اثر اين نويسنده رسند مي نظر به ناسازگار اسلمي جمهوري بسته نظام با اعتباري  به                                      و  گيري تصميم روند در را آن نقش هم و مجلس عملکرد هم جامع و نزديک بررسي يک با تا  است

                              بحث  و مذاکرات و انتخابات تأثير حال عين در و مشخصسازد اسلمي جمهوري در ريزي  برنامه         .                   اطلعات  بختياري راستا، همين در دهد نشان ايران سياسي نظام گيري شکل در را مجلس  هاي

                                آورده  فراهم مجلس چهارگانه هاي دوره فذ متن هاي شخصيت باره در ويژه به و باره اين در  جامعي                          دراين.  سياسي تحول ترين مهم درمجلس مختلف هاي جناح تشکيل کتاب نويسنده نظر به  است                           .   داشته  تأثير اسلمي جمهوري عقيدتي و سياسي گيري موضع در هم ها جناح اين است بوده  نهاد

             .                     عنوان  به مجلس قدرت گسترش بر مؤلف اند کرده ايفا را سياسي احزاب نقش نوعي به هم و  اند               .               گذشته  سال ده ظرف در وي، اعتقاد به است کرده معطوف خاص توجه نيز سياسي سازمان  يک

                            که  است رسيده بيشتري قدرت به جمهوري رياست نهاد برابر در ويژه به اسلمي،  مجلسشوراي         .                     به  علقمندان براي کتاب اين يافت توان نمي مترادفي سوم جهان مشابه هاي حکومت در آن  براي

 .               است  توجه خور در کتابي ايران معاصر سياسي مسائل

128