م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

یمبنا بر مصرف یالگو یاسالم یارزش ها

یمجتب �����������������������������������������������������������������������������*یتودشکی باقر

چکیده‌ش��ود بنا اس��المی ارزش‌ه��ای مبن��ای بر بخواهد مص��رف الگ��وی چنانکه

‌ش��ود.‌اس��الم ش��ناخته ارزش‌ها از آمده ‌دست به فروض و اصول باید ابتدا‌نفس، ته��ذیب اخالقی، ارزش‌ه��ای رع��ایت درب��اره ف��راوانی س��فارش‌های

‌آب��رو، و شأن رعایت ساده‌زیستی، اقتصادی، صرف عقالنیت بر اکتفا عدم‌دورنم��ای دارد.‌بن��ابراین هم‌چش��می و چشم از پره��یز و نیازمن��دان به توجه

‌ارزش‌ه�ا، به ایم�ان حداقل با انسانی محوریت با آیینی چنین مصرف الگویرف عقالنیت بر تأکید که است الگ��ویی از متف��اوت ‌روحیه و اقتص��ادی ص��

‌ن��یز، ارزش‌ها از متف��اوت برداش��ت‌های دارد.‌همچ��نین هم‌چش��می و چشم‌به برداش�ت‌ها نزدیک‌ک�ردن که می‌کند مع�رفی جامعه به متف�اوتی الگوهای‌.می‌طلبد را بیشتری تحقیق نیز یکدیگر

‌و احک����ام نش����ان‌دادن نظام‌مند و بازشناسی ص����دد در حاضر مقاله‌آنها اجمالی نتیجه‌های همچنین و مصرف الگوی درباره اسالمی ارزش‌های

‌ش�هید روش آنها نش��ان‌دادن نظام‌مند ب�رای اس��ت، کالن و خرد مصرف بر‌به ن��یز ارزش‌ها و احکام اثبات برای و شده دنبال ما اقتصاد کتاب در صدر

مفید .* دانشگاه هیئت‌علمی .bagherisudden@gmail.com .عضو

Email:

‌تأیی��د: ‌‌‌ت��اریخ18/1/1388دری��افت:‌ ت��اریخ

ی تب

مجی/

المس��

ااد

ص��قت

ای

ش��وه

پژی

م��عل

ه ام

لنص��

ف

یشک

ودی ت

قربا

62ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

مع��يا

ر ���ها

ي

عدال

ت

اقت

ص��اد

از ي

م�نظ

ر

اس�ال

م

ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

ص�کو

ک

سل

ف؛

ابزار

ی

م���نا

سب

برای

تأ��می

ن

م���ال

و ی

پ�وش

ش

ریس

ک

‌بحث ادبیات به ابتدا هدف این انجام می‌شود.‌برای بسنده استدالل حداقل‌ادامه می‌ش����ود.‌در پرداخته ب����اره این در مرتبط تحقیق‌ه����ای ب����رخی و

‌‌دست به نتیجه‌ه�ای به س�رانجام و می‌شود معرفی ارزش‌ها کلی چارچوب‌.می‌شود اشاره الگو از آمده

‌یها جهینت ،یاس��الم مص��رف یالگو مص��رف، یالگو مص��رف، سطح کلیدی: واژگان.یاسالم مصرف یالگو

.JEL: P36, P46, D11, Z12, D21 طبقه بندی

مقدمه‌و�ا�ق�ع�ی�ت‌ه��ا�ی ب�ه� ب�ی�ش��ت�ر� مص��ر�ف� ا�لگ��و�ی� د�ر مط�ر�ح�‌ش��د�ه� ب�ح�ث�‌ها�ی

‌ا�ر�زش�‌ه��ای� مب�ن��ا�ی ب�ر� من�اس�ب� و� مط�ل��و�ب� ا�لگ��و�ی� ب�ه� ک�م��ت�ر� و� ج�ا�مع�ه�‌ر�ا�ب�طه� ب�ر� ب��ا�ور� ع��د�م� می�‌ت�و�ا�ن�د� ن��ی�ز� آ�ن� عل�ت� ک�ه پ�ر�د�ا�خ�ت�ه�‌ا�ن�د� ا�س��الم�ی�

‌د�رب�ار�ه� ا�س�الم�ی� ا�ر�زش�‌ه�ای� ب�ر� ت�س�ل�ط� عد�م� ا�ث�ب�ا�ت�ی�،� ب�ا� د�س�ت�و�ر�ی� ا�ق�ت�ص�ا�د�‌ا�س�الم�ی� ا�ر�زش�‌ه�ای� لح�ا�ظ� ب�ا� مص�ر�ف� ا�لگ�و�ی� ت�ح�ل�ی�ل� د�ش�و�ا�ر�ی مص�ر�ف�،�

‌خ��رد� ا�ق�ت�ص��اد� ب�ح�ث�‌ها�ی ب�ی�ش�ت�ر� ب�ا�شد�.�‌ا�گ�ر�چ�ه� د�ی�گ�ر عا�م�ل�‌ه�ای� ب�ر�خ�ی� ی�ا�‌و�ا�ق�ع�ی�ت‌ه��ا�ی و� هس��ت�‌ه�ا ش��ن�ا�خ�ت� ب�ر� مص��ر�ف� ا�لگ��و�ی� د�رب��ار�ه� ک�الن� و�

‌ا�خ�الق� و� س�ن�ت�‌ه�ا عا�د�ت�‌ه�ا،� ش�ک�ل�‌گ�ی�ر�ی� چ�گ�و�ن�گ�ی� ت�ح�ل�ی�ل� و� *ت�ر�ت�ی�ب�‌ی�ا�ف�ت�ه�‌مط�ر�ح� ب�ح�ث�‌ها�ی ا�م�ا ا�س�ت،� ش�د�ه� و�ا�گ�ذ�ا�ر� د�س�ت�و�ر�ی� ا�ق�ت�ص�ا�د�ها�ی ب�ه� ن�ی�ک�و�‌ش�ن�ا�خ�ت� و� ت�ح�ل�ی�ل� ب�ر�ا�ی� مب�ن�ا�ی�ی� می�‌ت�و�ا�ن�ن�د� مص�ر�ف�،� ن�ظ�ری�ه‌ه�ای� د�ر ش�د�ه�

‌آ�ن� پ�د�ی�د�س��ا�خ�ت�ن� ا�م�ک��ان� ک�ه ا�ر�زش�ی� ا�لگ��و�ی� هر� ن�ت�ی�ج�ه�‌ه��ا�ی و� پ�ی�ا�م��د�ه�ا‌ا�ض��اف�ه‌ک�ر�د�ن� و� ف�ر�ض�‌ها� ب��ر�خ�ی� گ�ذ�ا�ش��ت�ن� ک�ن��ا�ر� ب�ه� ت�و�ج�ه� ب�ا� د�ا�ر�د،� و�ج�و�د�ب�ا�شد�.� د�ی�گ�ر ا�ر�زش�‌ه�ای� ب�ر�خ�ی�

‌(�‌م�ش��ت�م�ل�1385 )�زر�ق�ا�،� ن�ظ�ره�ا� ب�ر�خ�ی� مط�ا�ب�ق� ک�ه ا�س�الم�ی� ا�ق�ت�ص�ا�د�فرض. * اما ندارند انسانی جامعه واقعیت‌های بیان جز هدفی که الگوها از برخی اگرچه

افراد مصرف سطح متوسط درباره حساس‌بودن و انسان طرف از دیگران به توجهاز نیز منفی ارزش‌های که کرده خالصه حسادت و هم‌چشمی و چشم روحیه در را دیگر

. می‌شود متبادر ذهن به آن

ر ف ب

صر م

یگو

الی/

المس�

د اص�ا

قتی ا

ش�وه

پژی

لم� ع

مهلنا

ص�ف

یالم

سی ا

هاش

رزی ا

بنام

41

‌ب��ر�خ�ی� مط��ا�ب�ق� ی�ا� ا�س�ت ا�ث�ب��ا�ت�ی� و� د�س��ت�و�ر�ی� عن�ص��ر�ه�ای� ا�ز� ت�ر�ک�ی��ب�ی� ب�ر�‌د�ا�ر�د،� د�س���ت�و�ر�ی� عن�ص���ر�ه�ای� (�‌ف�ق�ط�1985 )�ص���د�ر�،� د�ی�گ�ر ن�ظ�ره���ا�ی

‌ا�ز� ک�ه ج�ا�مع�ه�‌ا�ی� د�ر ر�ا� خ�و�د� خ�ا�ص� ا�ر�زش�‌ه�ای� لح�ا�ظ� ن�ت�ی�ج�ه�‌ه�ای� می�‌ت�و�ا�ن�د�‌ق��ا�ب�ل�ی�ت� هم�چ��ن�ی�ن� و� ‌�ش��د�ه� ت�ش��ک�ی�ل� ا�ی�م��ا�ن� ح��د�ا�ق�ل� ب�ا� و� مع�ت�ق�د� ا�ف��ر�ا�د�

‌د�ر آ�ن�چ�ه� ما�ن�ن�د� د�ا�ر�د،� ر�ا� ب��ا�ال ح�د� د�ر پ�س��ن�د�ی�د�ه� عا�د�ت�‌ه��ای� ش��ک�ل�‌گ�ی�ر�ی�‌ا�س��الم� ا�ی�ن�ک�ه� ب�ه� ت�و�ج�ه� ب�ا� و� ک�ن�د� مالح�ظ�ه� آ�م��د�ه�،� مص��رف� ن�ظ�ری�ه‌ه��ا�ی�

‌و� ن�ف�س ت�ه�ذ�ی�ب� و� ا�خ�الق�ی� ا�ر�زش�‌ه�ای� ر�عا�ی�ت� ب�ر� ف�ر�ا�و�ا�ن�ی� س�فا�ر�ش‌ه�ا�یر�ف�،� ا�ق�ت�ص���ا�د�ی عق�الن�ی�ت� ب�ه� ا�ک�ت�ف�ا ع���د�م� ‌ب�ر� هم�چ���ن�ی�ن� و� ک���رد�ه� ص���

‌ت�و�ج�ه� ا�ف�ر�ا�د�،� آ�ب�ر�و�ی و� ش�أن� مر�ا�ع�ات� ما�ن�ن�د�:�‌س�ا�د�ه�‌ز�ی�س�ت�ی�،� ا�ر�زش�‌ه�ای�ی�‌د�ا�ر�د.� ت�أ�کی�د� ح�س��ا�د�ت� و� هم�‌چ�ش��م�ی� و� چ�ش�م� ا�ز� پ�ر�ه��ی�ز و� ن�ی�ا�ز�من��د�ا�ن� ب�ه�

‌ب�ا� ا�ن�س��ا�ن�ی� مح��و�ری�ت� ب�ا� آ�ی�ی�ن�ی� چ�ن�ی�ن� مص�ر�ف� ا�لگ�و�ی� د�ور�ن�م�ای� ب�ن�ا�ب�ر�ا�ی�ن�‌مبت��نی که ج��امعه‌ای به نسبت تفاوت‌هایی ارزش‌ها، به *ایمان ح�د�ا�ق�ل�

دارد. است، هم‌چشمی و چشم روحیه و صرف اقتصادی عقالنیت بر‌و عادت‌ها ارزش‌ه��ا، دقیق ش��ناخت بر الگ��ویی چ��نین شناخت البته

‌متف��اوت برداش��ت‌های گ��اه و بوده مبتنی اسالم پسند مورد سنت‌های‌می‌کند. معرفی جامعه به متفاوتی الگوهای نیز ارزش‌ها برخی درباره‌تجمل، معصوم امامان از رسیده روایت‌های و قرآن در مثال، به‌طور

‌و است گرفته ق��رار سفارش مورد خانواده مصرف بر توسعه و زینت‌ل��وکس‌گرایی، گ��اه مبنا همین بر و اس��راف از پره��یز و ساده‌زیس��تی

‌ساده‌زیس��تی و گرفته ق��رار تشویق مورد مصرف‌گرایی و زینت‌طلبی‌و تبلیغ ساده‌زیس��تی گاه و شده حمل امامان سخت زمانی شرایط بر

احکامی .* و می‌آورد اسالم شهادتین با انسان که است شده بیان روایت‌ها درحالی: در می‌شود صادق وی بر آن مانند و وی طهارت وی، با ازدواج جواز مانند

و کند پیدا اسالم عقاید به باور فرد که است زمانی به مربوط ایمان مرحله کهدر ایمانی نباشد، باور چنانکه و ضعیف گاه و می‌شود قوی بسیار گاهی باور این

. نیست کار

ی تب

مجی/

المس��

ااد

ص��قت

ای

ش��وه

پژی

م��عل

ه ام

لنص��

ف

یشک

ودی ت

قربا

62ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

مع��يا

ر ���ها

ي

عدال

ت

اقت

ص��اد

از ي

م�نظ

ر

اس�ال

م

ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

ص�کو

ک

سل

ف؛

ابزار

ی

م���نا

سب

برای

تأ��می

ن

م���ال

و ی

پ�وش

ش

ریس

ک

‌ش��ده حمل ن��ازل بس��یار س��طح بر مص��رف بر توس��عه و تجمل زینت،‌داده نتيجه را متف��اوت الگوی دو متفاوت برداشت دو بنابراين و است‌.است

‌و احک��ام نش��ان‌دادن نظام‌مند و بازشناسی ص��دد در حاضر مقاله‌نتیجه‌ه��ای همچ��نین و مص��رف الگ��وی درب��اره اس��المی ارزش‌ه��ای

‌نش��ان‌دادن نظام‌مند برای و است کالن و خرد مصرف بر آنها اجمالی‌اثب��ات ب��رای و ش��ده دنب��ال ما اقتص��اد کتاب در صدر شهید روش آنها

‌و بازشناسی اص���لی مقص���ود اینکه به‌دلیل ن���یز ارزش‌ها و احک���ام‌می‌شود. بسنده استدالل حداقل به است، احکام نشان‌دادن نظام‌مند

‌پرداخته ب��اره این در بحث ادبی��ات به ابت��دا ه��دف این انج��ام ب��رای‌و می‌ش���ود مع���رفی ارزش‌ها کلی چ���ارچوب ادامه در و می‌ش���ودمی‌شود. اشاره الگو از آمده ‌دست به نتیجه‌های به اشاره سرانجام

بحث پیشینه‌فرد مصرف الگوی یا اسالم در مصرف الگوی بحث به تحقیق‌هایی

‌اقتص�اد در مصرف الگوهای به توجه بدون برخی پرداخته‌اند، مسلمان‌مصرف الگوی درباره اسالمی روایت‌های و آیه‌ها بیان به کالن، و خرد

‌تف��ریح مسکن، بهداشت، خوراک، درباره توصیه مانند جزئی به‌صورت‌مص�رف الگ�وی و اس�الم تحقیق به می‌توان که کرده‌اند، ...(‌بسنده و

‌با آش��نایی ض��من ن��یز کرد.‌ب��رخی اشاره این‌باره (‌در1384) کالنتری‌که آنها بر مبت���نی الگوه���ای و کالن اقتص���اد در مص���رف نظریه‌ه���ای

‌فرض��یه‌ها، در الگوه��ا، آن مقایسه به اس��ت، واقعیت‌ها بی��ان زبانشان‌ارزش‌ها پایبن��دی که اس��المی مصرف الگوی با آنها نتیجه‌های و اصول‌به نس��بت الگو آن مثبت جنبه‌های تقویت بیان صدد در و ‌پرداخته است

) قحف مانن��د:‌من��ذر ب��رخی اف��راد این از که بوده‌اند دیگر الگوه��ای1973، 1974، 1976، 1991(‌a،) 1991 (b)، 2002،) (،1382) عزتی‌

ر ف ب

صر م

یگو

الی/

المس�

د اص�ا

قتی ا

ش�وه

پژی

لم� ع

مهلنا

ص�ف

یالم

سی ا

هاش

رزی ا

بنام

43

‌و پرداخته‌اند مصرف الگوی خردی جنبه‌های به (‌فقط1382) حسینی‌(،1989) مت��ولی (،1986) عب��دالمنان محمد مانند ن��یز دیگر ب��رخی) اقب��ال من��ور (،1985) فهیم‌خ��ان (،1987 ،1986) محمد آصف

‌فراتر را (‌پا1384) م����یرمعزی (‌و1989) محمد مخت����ار (،1981داشته‌اند.‌ نظری نیز آن کالن جنبه‌های به و گذاشته

) حس��ینی مانند ب��رخی پرداخت��ه، خ��ردی جنبه‌ه��ای به که کسانی از‌مص��رف‌کننده رفت��ار موض��وعه اص��ول و مب��انی درب��اره (‌فقط1382

) اقب��ال (‌من��ور1984) مانند:‌فهیم‌خ��ان برخی و کرده بحث مسلمان‌و مب��انی اجم��الی ذکر (‌با1380) ع��زتی (‌و2000) چ��پرا (،1985

‌ف��رض و مس��لمان مص��رف‌کننده ه��دف جمله از موض��وعه اص��ول‌استحباب یا وجوب و تبذیر و اسراف مانند:‌حرمت محدود ارزش‌هایی

‌رفت���ار تحلیل ش���یوه به رفت���ار آن ف���نی تحلیل به اس���الم، در انف���اقپرداخته‌اند.‌ متعارف اقتصاد در مصرف‌کننده

‌ه��دف ناحیه از مسلمان مصرف‌کننده رفتار تحلیل به که کسانی از‌از تن س������یزده(‌)ر.ک:‌1987) زم������ان اسد اس������ت، پرداخته آن

‌(‌هستند.‌آنان198)همان:‌ زرقاء انس و(�‌1375‌�:153 اندیشمندان،‌از دامنه‌ای در مطل��وبیت ک��ردن ح��داکثر در را مص��رف‌کننده ه��دف

‌می‌دانن��د. می‌ش��ود، مح��دود اسالمی ارزش‌های وسیله به‌ که مصرف‌را مس��لمان مصرف‌کننده (‌هدف1382) عزتی (‌و1991) سیدعقیل

‌رض��ایت یا (‌محبت1375) صدر آخرت، و دنیا مطلوبیت کردن حداکثر)1992) قحف منذر خداوند، ‌aص��دیقی آخ��رت، و دنیا ((‌رس��تگاری (‌در دیگ��ران و خ��ود نی��از رفع یا ش��رع احک��ام با رفت��ار (‌تط��ابق1992

‌‌و1992 ،1984) (‌فهیم‌خ��ان5)هم��ان:‌ اس��المی اص��ول چ��اچوب‌و ش���ریعت ناحیه از آم���ده ‌دست به مص���لحت (‌دنب���ال‌کردن1995

‌)ر.ک: آخ��رتی و دنی��ایی نیازه��ای می��ان ت��وازن و تع��ادل پدیدس��اختن‌(‌دانسته‌اند.1382 حسینی، ؛1375‌�:134 اندیشمندان، از تن سیزده

ی تب

مجی/

المس��

ااد

ص��قت

ای

ش��وه

پژی

م��عل

ه ام

لنص��

ف

یشک

ودی ت

قربا

62ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

مع��يا

ر ���ها

ي

عدال

ت

اقت

ص��اد

از ي

م�نظ

ر

اس�ال

م

ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

ص�کو

ک

سل

ف؛

ابزار

ی

م���نا

سب

برای

تأ��می

ن

م���ال

و ی

پ�وش

ش

ریس

ک

‌مس��لمان مص��رف‌کننده رفت��ار ف��نی تحلیل به که کس��انی همچ��نین‌مخ��ارج تقس�یم چگ�ونگی تحلیل به گون��اگون شیوه‌های به پرداخته‌اند،

‌خ��ود پس‌انداز(‌برای قالب )در آینده و فعلی مصرف در مسلمان فرد‌که پرداخته‌اند خ��دا راه و جامعه مص��الح دیگ��ران، ب��رای مص��رف در و

‌به‌ص��ورت را ارزشی احک��ام و (‌ف��روض1992) فهیم‌خان مانند برخی) زرقاء انس مانند دیگر برخی و کرده لحاظ وی مصرفی رفتار در قید

‌داده‌اند ت��رجیح حق��وقی ف��روض چ��ارچوب در را آنها (‌گنجاندن1998‌قحف منذر همانند (.‌برخی1375‌�:331 نویسندگان، از )ر.ک:‌جمعی

(1992(‌aدو‌)) را آخرت جهان در مصرف و حال مصرف متغیر دسته‌‌ح��داکثر به معم��ول روش مط��ابق و ک��رده خ��ود مطل��وبیت ت��ابع وارد

‌(‌به1992) فهیم‌خ���ان مانند ب���رخی و پرداخته‌اند مطل���وبیت س���ازی‌و مص��رفی مخ��ارج پس‌ان��داز، بین ما مص��رف‌کننده رفت��ار فنی تحلیل

‌:1384 نویسندگان، از )ر.ک:‌جمعی است پرداخته خدا راه در مخارج332.)

‌(،1385‌��:54 )ر.ک:‌زرق��ا، زرق��اء انس مانند نویس��ندگان از ب��رخی:Siddiqi, 1992) ص���دیقی .Chapra) چ���پرا (‌و56 2000: ‌ش���رح (‌به307

‌مطل��وبیت تحلیل مخالف را آن و پرداخته اسالم در نیازها رتبه‌ای‌بودن‌(‌به1375) بش��یر و جاللی بن مانند ب��رخی و دی��ده اقتصاد در متعارف

‌پرداخته‌ان��د. اس��الم در نیازها رتبه‌ای‌ب��ودن و مطل��وبیت رابطه تحلیل‌و رفاهیات از آمده ‌دست به مطلوبیت ضروریات، برای تقاضا بنابراین

‌منحنی‌ه�ای ق�الب در را ل�وکس کااله�ای از آم�ده ‌دست به مطل�وبیت‌ابت��دا مس��لمان ف��رد کرده‌اند.‌اینکه تحلیل رتبه‌ای به‌صورت بی‌تفاوتی

‌و رفاهیات در را خود انتخاب‌های آن از بعد دارد، ضروریات در انتخابی‌رتب����ه، هر در می‌کن����د.‌بن����ابراین دنب����ال تحس����ینیات در آن از پس

‌از )ر.ک:‌جمعی است ک��رده لح��اظ وی��ژه‌ای بی‌تف��اوتی منحنی‌ه��ای‌ف��رض با افر محمد مانند دیگر (.‌ب��رخی1384‌��:331 نویس��ندگان،

ر ف ب

صر م

یگو

الی/

المس�

د اص�ا

قتی ا

ش�وه

پژی

لم� ع

مهلنا

ص�ف

یالم

سی ا

هاش

رزی ا

بنام

45

‌مص��رف س��بد در خ��دا راه در مخ��ارج وج��ود و نیازها ب��ودن رتبه‌ای‌و ک��رده ک��امل‌تر را مس��لمان ف��رد مطل��وبیت ت��ابع تحلیل مس��لمان‌توض��یح را طبق��ات بین ما عقالیی به‌ص��ورت هزینه‌ک��ردن چگ��ونگی

) زم��ان اسد مانند اندیش��ه‌وران از ب��رخی(.��‌330)هم��ان:‌ داده‌اند Lexicographic) مطل���وبیت ت���ابع قاموس���ی‌بودن به نق���وی (‌و1987

functionبس��یاری کنن��ده بی‌اعتبار ظاهر در که مسلمان (‌مصرف‌کننده‌‌نویس��ندگان، از )ر.ک:‌جمعی *پرداخته‌اند اس��ت، مطل��وبیت تحلیل از

‌به را، غیررتبه‌ای تقاضای ایده جهت، این در نیز ‌جمعی(.1384‌:334‌ف��رد ض��رور نیازهای ارضای در زندگی متفاوت کیفیت‌های وجود علت

‌بین می‌تواند مس���لمان ف���رد که کرده‌اند بی���ان و تق���ویت مس���لمان،‌منح��نی ق��الب )در را یکی و باشد داشته انتخابی ضروریات و رفاهیات

‌نق��وی مانند دیگر ب��رخی که ح��الی کند.‌در دیگری شینبی‌تفاوتی(‌جان‌مص���رف مناسب بیش���تر را قاموسی ت���ابع و پرداخته ادعا این رد به

(.334:‌)همان دانستندمی‌ اسالمی‌(2007‌32‌�:33) حسن زبیر مانند نویسندگان از برخی همچنین ‌اقتص��اد در نی��از م��راتب با متعارف اقتصاد در نیاز و خواسته تفاوت به

‌و نی���از اس���المی اندیش���ه‌وران که کرده‌اند بی���ان و پرداخته اس���المی‌نی���از ارض���ای م���راتب ن���یز را خواس���ته و دانس���ته یکی را خواس���ته

دارند: تأکید نکته دو بر آن ضمن و می‌شمارندو. خواسته‌ها به مربوط تحسینیات و رفاهیات ضروریات، طبقه‌بندی أ

کاالها؛ نه است نیازو. نیست ممکن افراد برای خرد سطح در رتبه‌بندی‌ها این امکان ب

مصرفش. * شدن کمتر مصرف‌کننده، که می‌افتد اتفاق حالتی در قاموسی تابعکه است این مراد اینجا در و ندهد کاهش را وی مطلوبیت کاال، یک از

ضروری‌اش مصرف‌کننده نیازهای اندازه به فقط درآمدش که زمانی مسلمانوی، بی‌تفاوتی منحنی و باشد نداشته مطلوبیت وی برای لوکس کاالی باشد،

باشد، دیگر محور در ضرور کاالی و محور یک در لوکس کاالی که زمانی. آید در راست خط به‌صورت

ی تب

مجی/

المس��

ااد

ص��قت

ای

ش��وه

پژی

م��عل

ه ام

لنص��

ف

یشک

ودی ت

قربا

62ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

مع��يا

ر ���ها

ي

عدال

ت

اقت

ص��اد

از ي

م�نظ

ر

اس�ال

م

ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

ص�کو

ک

سل

ف؛

ابزار

ی

م���نا

سب

برای

تأ��می

ن

م���ال

و ی

پ�وش

ش

ریس

ک

. شود مطرح دولت کالن سیاست‌های درباره می‌تواند فقط‌اشاره نیز کارایی با نیاز ارضای مراتب رابطه به افراد این همچنین

‌را رفاهی��ات وج��ود ک��ارایی، ک��اهش ب��اعث را ض��رویات نبود کرده‌اند،‌کم اف��زایش ب��اعث را تحس��ینیات ارض��ای و آن توجه قابل بهبود باعث

دانسته‌اند. آن کاهش گاهی و کارایی‌آصف (،1989) متولی (،1986) عبدالمنان محمد مانند افرادی از

‌من��ور (،1984 ،1985) فهیم‌خان (،1987 ،1986 ،1985) محمد‌در کالن مص���رف بحث به (‌که1384) م���یرمعزی (،1981) اقب���ال‌من��ور (‌و1384) فهیم‌خ��ان مانند ب��رخی پرداخته‌ان��د، اس��المی جامعه‌را آن تا داده ق��رار کی��نز مصرف تابع را خود کار (‌مبنای1385) اقبال

‌از جمعی ؛1999 )ر.ک:‌حس��ن، کنند اصالح اسالمی اقتصاد مبنای بر‌و داده ق��رار تردید م��ورد را آن نیز (.‌برخی1384‌��:251 نویسندگان،

‌فرض‌ه��ای و شده متعارف اقتصاد در مصرف نظریه‌های تمام متعرض‌و کرده‌اند مقایسه اس��المی اقتص��اد در قب��ول قابل فرض‌های با را آنها

‌اقتص��اد در مص��رف ش��دن کم��تر یا بیش��تر متع��رض اف��راد این تم��ام‌من��ور مانند ب�رخی ک�ار شده‌اند.‌البته متعارف اقتصاد برابر در اسالمی

‌است ص�دیقی و چ�پرا ک�ار از منطقی‌تر و عمیق‌تر فهیم‌خ�ان، و اقب�ال(.2007 )حسن،

‌(1985) آصف مانند ب��رخی اس��المی کالن اقتصاد نتیجه‌های درباره‌در اینکه به توجه با که رس�����یده‌اند نتیجه این (‌به1981) مت�����ولی و

‌فق��یران به را خ��ود زک��ات هس��تند موظف ثروتمن��دان اس��المی جامعه‌از بیش��تر فق��یران مص��رف به نه��ایی میل اینکه به توجه با و بپردازند

‌در کل مص��رف و مص��رف به نه��ایی میل بن��ابراین اس��ت؛ ثروتمن��دان‌از جمعی ؛1999 )ر.ک:‌حس����ن، است بیش����تر اس����المی جامعه

‌با اقب��ال منور و فهیم‌خان مانند (.‌برخی1375‌��:251 دانش‌آموختگان،‌مص��رف‌کننده مح��دودیت نتیجه در و کاالها ب��رخی ح��رمت اس��تدالل

ر ف ب

صر م

یگو

الی/

المس�

د اص�ا

قتی ا

ش�وه

پژی

لم� ع

مهلنا

ص�ف

یالم

سی ا

هاش

رزی ا

بنام

47

‌را پیش���ین اس���تدالل ح���رام، مص���رفی کااله���ای دامنه در مس���لمان‌و پ���ایین‌تر را اس���المی جامعه در مص���رف نپذیرفته‌ان���د.‌فهیم‌خ���ان

‌(‌اثر1985) اقب��ال منور (‌و1984‌��:45 )فهیم‌خان، بیشر را پس‌انداز‌:1384 نویس��ندگان، از )جمعی است دانس��ته ن��امعلوم را آن نه��ایی

239.)‌مصرف نظریه‌های نادرستی و درستی متعرض نویسنگان از برخی

) مت��ولی محمد ش��ده‌اند.‌مخت��ار ن��یز اس��المی ارزش‌های چارچوب در‌در مسلمانان، اینکه علت به که است کرده (‌بیان3 ‌�41 ،1989‌�:1‌علت به و ش��ده ت��رغیب دنی��ایی و دینی شئون در تدبیر بر خرد، سطح‌تبعی رابطه دهن��د، تط��بیق نیازهایش��ان با باید را خ��ود مص��رف اینکه

‌ق��ابلیت همیشه اس��المی جامعه کالن س��طح در کی��نز درآمد و مصرف‌و حس��ادت هم‌چش��می، و چشم تف��اخر، اینکه علت به و ن��دارد وق��وع

‌درآمد نظریه اس��ت؛ ش��ده ش��مرده ناپسند مسلمان هر برای اسراف‌علت به نمی‌یاب��د.‌همچ��نین تحقق اس��المی جامعه در دوزن��بری نسبی‌و مادر، و پدر نزدیکان، دستگیری به طرف یک از را مردم اسالم اینکه

‌ک��رده س��فارش مص��رف در اعت��دال به دیگر ط��رف از و فق��یر م��ردم‌دوران نظریه ش��ده، حرام اسالم در ربا اینکه علت به همچنین و است

‌اس��المی جامعه ب��رای واقعی��تی نمی‌توان��د، مودیگلیانی و آن‌دو زندگی‌دایمی نظریه فرض‌ه���ای س���ازگاری علت به ع���وض در اما باش���د،‌جامعه در آن بر مبت��نی مص��رف الگوی اسالمی، ارزش‌های با فریدمن‌است ک��رده بی��ان (‌ن��یز1384) دارد.‌میرمعزی وقوع قابلیت اسالمی

‌مس��لمان ب��رای که اس��المی، جامعه در مص��رف از ح��داقل س��طح که‌که حياتي سطح آن نه و است كفاف اندازه به است؛ درآمد از مستقل

‌در اسالمی جامعه و مسلمان مصرف همچنین و است کرده بیان كينز‌در افزایشی و خفیف رون����دی با و باثب����ات زن����دگی دوران ط����ول

است. کفاف حول‌وحوش

ی تب

مجی/

المس��

ااد

ص��قت

ای

ش��وه

پژی

م��عل

ه ام

لنص��

ف

یشک

ودی ت

قربا

62ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

مع��يا

ر ���ها

ي

عدال

ت

اقت

ص��اد

از ي

م�نظ

ر

اس�ال

م

ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

ص�کو

ک

سل

ف؛

ابزار

ی

م���نا

سب

برای

تأ��می

ن

م���ال

و ی

پ�وش

ش

ریس

ک

‌در مص��رف درب��اره مطرح‌ش��ده بحث‌ه��ای از چکیده‌ای ادبیات، این‌دی��دگاه از مص��رف الگ��وی با جهت‌ه��ایی از که است اس��المی جامعه‌مناسب الگوی شناخت باعث آنها دقیق شناخت و داشته رابطه اسالم

‌و احک��ام بی��ان و تنظیم به ن��اظر مقاله این موضوع اما است، مصرف‌الگ��وی درب��اره اس��المی فقه و س��نت کت��اب، در موج��ود ارزش‌ه��ای

‌یا مان��ده، مغف��ول آنها از ب��رخی نویس��نده نظر از که است مص��رف‌به آنها نتیجه‌ه��ای یا است نگرفته ق��رار بررسی م�ورد ج��امع به‌صورت

‌به دارد نظر در حاضر مقاله اس���ت.‌بن���ابراین، نش���ده بی���ان خ���وبی‌در مص��رف ارزش��ی)احک��ام(‌الگ��وی اص��ول و چ��ارچوب بازشناسی

‌با را آنها نتیجه‌ه��ای مقایسه زمینه و کند منقح را آنها تا پرداخته اس��المکند. فراهم الگوها دیگر

اسالم ديدگاه از رفاه سطوح طبقه بندي‌ان��واع با مقدمه ب��اب از است الزم اسالمی ارزش‌های بیان از پیش

‌ارزش‌های آن، از پس تا شده آشنا اسالم دیدگاه از مصرف مرتبه‌های‌مص�رف الگ�وی مهم اص�ول از یکی شود.‌شاید بیان مرتبه هر مختص

‌باش��د، اس��الم عالم��ان همه شاید و اکثریت پذیرش مورد که اسالم در‌درجه و داش��ته اهمیت ت��رتیب به که است مص��رف سطح سه پذیرش‌مص��رف س��طح سه آن و باشد پ��ایین‌تر درجه بر مق��دم باید آن ب��االتر‌با که آن، از ب��االتر و کف��اف کف��اف، از کم��تر س��طح از، هستند عبارت

‌عالمت‌ه��ای و احک��ام ک��دام هر و ش��ده‌اند ذکر متف��اوتی عنوان‌ه��ای‌عالمت‌ه��ای با را مح��دوده‌ها این باید مسلمان فرد هر و داشته خاصی

کند.‌ رعایت را آنها با مرتبط احکام و شناسایی خاصش‌هستند كساني‌ نخستین از سنت‌، اهل‌ عالمان از شاطبي‌، و غزالي‌ ‌در كرده‌ان��د.‌غ��زالي‌ دس��ته‌بندي را اس��الم دي��دگاه از رف��اه س��طح كه‌

:می‌نویسد ‌رفاه سطوح‌ تقسيم‌بندي‌

ر ف ب

صر م

یگو

الی/

المس�

د اص�ا

قتی ا

ش�وه

پژی

لم� ع

مهلنا

ص�ف

یالم

سی ا

هاش

رزی ا

بنام

49

اساسي‌ حاجت‌های» و مهم‌ گاهي‌ و هستند انساني‌، زيادي‌ گاهي‌ و: غيراساسي بی‌تا« ( ).220، 3غزالی،

:مي‌گويد اساسی نیازهای مرتبه‌های درباره ‌همچنینمرتبة‌ » اساسي‌ درباره رفاهسه‌ دارد نيازهاي‌ ضرور‌،. وجود مرتبة‌

زيادي‌ مرتبة‌ و حاجات‌، : فضول( مرتبة‌ بی‌تا)« ( ؛364،� 7فیض‌کاشانی،عرب، نويسندگان ).433: 1403مجموعه

‌ض��رور، رف��اه س��طح که می‌گوید آنها عالمت‌ه��ای درب��اره غ��زالی‌رف��اهي است.‌س��طح مشقت و ضعف همراه اما می‌ماند زنده انسان

‌انس��ان از را مش��قت اس��ت، مهم نیازه��ای و حاجت‌ها ان��دازه به كه‌غيرضرور است، ضرور حاجات از بيشتر كه رفاهي سطح و برمي‌دارد

‌اساس��ي‌غير ‌ينيازهااست.‌ آمده معنا دو به وی کالم در زیادی و است‌س��طح ديگ��ري و ‌ش��ودمي‌ ي��اد خفي‌ حاجت‌ه��ای به‌ص��ورت آنها از كه

‌،1414‌��:3 )غ��زالی، است اس��راف و نب��وده ح��اجت ب��راي كه رفاهي‌:1403 نويس��ندگان، مجموعه ؛364 ،7بی‌ت��ا:‌ فیض‌کاشانی، ؛220433.)

‌به را رف��اه سطوح دامنه مرتبه، سه به تقسیم اصل درباره شاطبي‌يعتشر که مي‌گويد ب����اره اين در و می‌دهد تعمیم مص����رف از فراتر

‌و نس��ل‌ م��ال‌، عقل‌، نفس‌، دين‌، پنجگان��ة‌ ام��ور از مح��افظت‌ اس��الم‌،‌وس��يله به پنجگانه‌ امور اين‌ ،که آنچه و است‌ داده‌ قرار هدف‌ را عرض‌

دارد: رتبه سه مي‌شود محافظت آن؛ضروريات‌ أ.

؛حاجيات‌ب. تحسينيات‌.ج.

‌دنيا در حيات‌ اختالل‌ باعث‌ آنها فقدان‌ كه‌ هستند ي‌یاشيا ضروريات‌،‌حاجي��ات‌،می‌گ��ردد.‌ باشد(، اختیار با )اگر آخرت‌ در عقوبت همچنين‌ و

‌،مي‌گ��يرد ق��رار فش��ار در انس��ان آنها فقدان‌ با كه‌ كه‌ هستند چيزهايي‌‌از، هس��تند عب��ارت .‌تحس��ينيات‌کندنمي‌ مختل‌ ‌را حي��ات آنها نبودن اما

ی تب

مجی/

المس��

ااد

ص��قت

ای

ش��وه

پژی

م��عل

ه ام

لنص��

ف

یشک

ودی ت

قربا

62ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

مع��يا

ر ���ها

ي

عدال

ت

اقت

ص��اد

از ي

م�نظ

ر

اس�ال

م

ف�صل

نامه

ع��لم

ی

پژ�وه

شی

اقت

صاد

اس�ال

می/

ص�کو

ک

سل

ف؛

ابزار

ی

م���نا

سب

برای

تأ��می

ن

م���ال

و ی

پ�وش

ش

ریس

ک

‌است‌ چيزي‌ آن‌ و دارد را آن اقتضاي‌ اخالق‌، مكارم‌ و مروت‌ كه‌ اموري‌د.مي‌شو دنبال‌ آنها وسيلة‌‌ هب پسندیده یعادت‌ها كه‌

‌زم�ان تحس�ینیات و رفاهی�ات ضروریات، از را مصداق‌هایی زرقا انس‌دانش فراگ��يري که می‌گوید و می‌کند ذکر ش��اطبي كالم ش��رح در خ��ود

‌)ب��راي ک��افي حد در اقتص��ادي ه��اي‌فعاليت تأس��يس و آموزش ،اساسي‌گوناگون انواع با قراردادها در وروداست.‌ ضروریات قسم از ،غذا( توليد

‌آن به نس��بت اقتص��ادي فعاليت‌ه��ای و ص��نايع هنره��ا، از س��ياريب ،آن‌.است ک��افي ‌هایمش��کل رفع و آرامش فراهم‌ساختن براي که اندازه‌ای

‌،است مش��کل آنها ب��دون زن��دگي که س��رد ه��واي در ‌هافرش از ب��رخی‌باشد، داشته وجود آن توليد امكان و باشد پرکاه از که)حصير(‌ یزيرانداز

‌،است رايج اکن����ون که ش����هري جمعيت مراکز در ش����هری فاض����الب‌ب���زرگ ناحيه يک ط���ول در که ش���هري مراکز در عم���ومي، نقل‌وحمل

‌را بدن که فيزيکي آموزش ترفيع و بهداشت از محافظت دارند، گسترش‌و )خصوصي ث��روت اف��زايش و دانش یارتقا و کسب می‌کن��د، تق��ويت

‌از ،است الزم رفاهي��ات به دس��تيابي ب��راي که ان��دازه‌ای عم��ومي(‌به‌با وس��ايل ،بافت‌دست فرش‌ه��ای و قاليچه‌ها همچ��نین.‌است رفاهی��ات

‌اب��زار ج��واهرات، و ها‌گل ک��اري‌تزيين م��نزل، کردن‌نقاشي ب��اال، کيفيت‌جوامع در عم����ومی حمل‌و‌نقل وس����ایل وج����ود با ونقل‌حمل خصوصي

‌معاش�رت آداب ،کالم و رفت�ار در ادب با مرتبط که فعالیت‌ه�ایی شهری،‌اح��ترام، اداي پوش��يدن، نوش��يدن، خ��وردن، اسالمي(‌در )اخالق اسالمي

‌ک�ار کيفيت بهب�ود هس�تند، همراه روي‌ميانه و اعتدال با که غيره و تميزي‌که ف�اميلي، و تف�ريحي ه�اي‌فعاليت حالل، سرگرمي استراحت، ،شخص‌به اي‌دوب��اره ان��رژي و می‌کنند حاصل ك��افي آرامش ذهن و ب��دن ب��راي

‌دانش از )جمعی داندمی‌ اتیتحس����ين از را ،گردانند‌مي ب����از ش����خص(.1384‌:329 آموختگان،

‌و نی��از اس��المی اقتص��اددانان که دارد (‌ب��اور2007) حسن زب��یر

ر ف ب

صر م

یگو

الی/

المس�

د اص�ا

قتی ا

ش�وه

پژی

لم� ع

مهلنا

ص�ف

یالم

سی ا

هاش

رزی ا

بنام

51

‌پوشاک، خوراک، مانند ضروریات می‌کند بیان دانسته، یکی را خواسته‌را ض��روریات کیفیت هس��تند.‌رفاهی��ات آم��وزش و بهداشت مس��کن،

‌هس��تند نیازه��ایی تحس��ینیات و می‌کند تکمیل را آنها یا می‌بخشد بهبود‌می‌سازند سازگار جامعه تشخیص و سطح با را افراد رضایت‌مندی که‌ب��رای ض��رور، یکی ب��رای می‌تواند واحد کاالی زیرا نیستند کاالها آنها و

‌همین‌گونه که هس��تند خواس��ته‌‌هایی و باشد ل��وکس و رف��اهی دیگ��ری‌آنها بیش��تر شرح برای را خارجی معیار همچنین و می‌شوند طبقه‌بندی

می‌کند: ذکررفاهیات» ارضای می‌دارد، بر خدشه کارایی ضروریات ارضای بدون

دارد برکارایی کمی اثر تحسینیات ارضای و می‌بخشد بهبود را کاراییاست ممکن بزند ضرر انسان سالمتی به سطح این در مصرف اگر و

) » حسن، زبیر دهد کاهش را آن ). 31: 2007حتی

‌از اما ندارند تص��ریحی مص��رف، س��طح سه بر عالم��ان از ب��رخی‌كت��اب از مث��ال می‌آی��د.‌به‌ط��ور ‌دست به س��طح سه این كلماتش��ان

‌از پایین‌تر رفاه، سطح (‌سه329 ‌�332 ،1357‌�:2 )صدر، ما اقتصاد‌می‌آید.‌وی ‌دست به غيرشديد نیازهای ارضای و شدید نیازهای ارضای

‌برط��رف غیرش��دید و ش��دید نیازه��ای ارض��ای با فقر که دارد ب��اور‌س��طح ان��دازه به آن ارض��ای س��طح که دارد باور وی همچنین می‌شود

‌االی��ام عواید کتاب است.‌از اسراف آن باالی حد و بوده عمومی رفاه‌س��طح و آن ان��دازه به ح��اجت، از کم��تر مص��رف س��طح سه ن��راقی‌مص��رف را ل��ذت مص��رف سطح که می‌شود ظاهر لذت ویژه مصرف

‌)ن��راقی، می‌ش��مارد عقالیی غ��رض یک با لذت قصد به حاجت از بیش1415‌:631�‌ 620.)*

پرسش‌های .* برخی به پاسخ در نیز عملیه رساله صاحبان و مراجع از برخي : . منتظري، مانند برخی کرده‌اند اشاره مصرف سطح چهار یا سه به مصرف

تقتير، و امساك سطوح به را مصرف سطوح صافی‌گلپایگانی موسوي‌اردبيلي،مرتبه به را آن گرامي همچون برخی و توسعه مرتبه کفاف، و قناعت زهد، مرتبه

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

که کتاب‌هایی و مقاله‌ها از برخی در ‌و مص��رف س��طح درباره اخیرا‌و ناك��افي س��طح ضرور، سطح جاي به رسیده چاپ به مصرف الگوی

‌س��طح زي��ادي، س��طح ج��اي به و ك��افي تعب��ير حاجیات، سطح جاي به‌دیگر برخی (.‌در1378 باقری، و )دادگر است شده داده قرار توسعه

‌آم��ده تخيلي و غ��يرواقعي نيازه��اي ارض��ای به تعب��ير سوم قسم از نیز‌ب��رخي به استناد با نیز کتاب‌ها از برخي (.‌البته1384 )خليليان، است

‌بی‌ت��ا: آمدی،) اسراف الكفاف فوق روایت مانند ضعیف روایت‌های از‌از توس��عه س��طح اس��ت.‌اصل اس��راف كف��اف س��طح ب��االی ،(359

(.1384 )كالنتري، است شده رد مصرف،‌نتیجه‌ه��ای مص��رف س��طوح درب��اره عالم��ان تقسیم‌های از بنابراین

می‌آید: ‌دست به ذیلسطح. از که داشته باور حالل مصرف سطح سه بر عالمان اکثریت أ

حد ضروریات، از کمتر شدید، ضروریات از کمتر سطح با آن پاییناز و کفاف از کمتر و معیشت حیاتی سطح از کمتر تقتیر، و امساک

حاجت، نه و لذت انگیزه برای مصرف توسعه، با آن باالی سطحغیرواقعی، نیازهای سطح و گشایش سطح مصرف، متعارف سطح

شده تقسیم قسم دو به خود سطح یک گاهی که است شده تعبیرصدر،. غیرشدید نیازهای غزالی، زیادی‌های که می‌رسد نظر به است

تحسینیات و مراجع توسعه سطح و نراقی لذت برای شاطبیمصرفو قناعت سطح کفاف، حاجیات، سطح همچنین و سطح یک بیانگر همه

اکثریت نظر در نیز حاجت و کافی سطح و شدید نیازهای ارضای زهد،باشند واحدی سطح ؛بیانگر

که. احکامی لحاظ با فقط مصرف سطح تقسیم‌های از برخی بانجام دیگر افراد و دیگر عنوان عارض‌شدن بدون و فرد هر متوجه

عنوان‌های لحاظ با و دیگران به نسبت را مصرف دیگر برخی و گرفته

تقسيم توسعه و گشايش مرتبه قناعت، مرتبه زهد، مرتبه تقتير، و امساككرده‌اند.

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

. به‌طور داده‌اند قرار توجه مورد نیکو اخالق برخی مروت، مانند دیگراست غزالی زیادی‌های همان شاطبي تحسينيات مصرف سطح مثالتوجه مورد شخصی مصرف لحاظ به غزالي زيادي‌هاي که حالی در

و دارد كراهتي نهي و گرفته لحاظ شاطبي‌ تحسینیات قرار بااخالقی مروت‌ عنوان‌های . مروااهمراه و بنابراین است استحبابی

و ديگران و فرزند عيال، شاطبي، كالم در تحسيني مخارج متعلقاست؛ فرد خود غزالي كالم در است، زايد مخارج از كه انفاق متعلق

( ) نسبت. به جهت‌هایی از باقري دادگر� تقسیم‌بندی‌ها از برخی جاندازه از آنها در مخارج دامنه زیرا هستند بقیه از مناسب‌تر و متفاوت . غزالی تقسیم‌بندی در مثال به‌طور است پیوسته بی‌نهایت تا صفر

جاي نيست معلوم همچنين و ندارد جايي ضروريات از پیش براي . ناکافی سطح بیان که حالی در است كجا اضطرار و مسكنت سطح

بردارد؛ در را صفر حد تا مصرف سطح دیگر برخی نظر درضرور. نیازهای ارضای سطح از اعم بر کفاف سطح برخی نظر در د

در کفاف ظهور به توجه با امر این که شده داده تعمیم غیرضرور و. است خطا دارد، داللت مصرف از پایینی سطح بر که روایت‌ها

اسالمی مصرف الگوی در موجود ارزش های‌و س��نت کت��اب، از آم��ده ‌دست به احکام و ارزش‌ها می‌رسد به‌نظر‌ع��دم مانند واقعیت‌ها ب��رخی پ��ذیرش پایه بر اس��المی فقه همچ��نین

‌به ح��رکت آنه��ا، با س��ازگاری و کوتاه‌م��دت در عادت‌ها تغی��یر امک��ان‌جامعه افراد مصرف نزدیک‌سازی و دوستی نوع انسانی، کمال سمت

‌را پایه‌ها این از ب��رخی اینکه به توجه با و است ش��ده بنی��ان یکدیگر به‌نهاده��ای و خانواده سرپرست دولت، را دیگر برخی و افراد خود فقط

‌می‌نهن��د.‌بن��ابراین بنی��ان جامعه قانون‌ه��ای هم��راه به تص��میم‌گیرنده،‌خ��ود متوجه استحباب، و وجوب به‌صورت احکام، و ارزش‌ها از برخی

‌نهاده���ای و سرپرس���تان دولت، متوجه دیگر ب���رخی و ش���ده اف���راد‌می‌شود. ذکر جدیدی نظم با آنها همه اینجا در که است تصمیم‌گیرنده

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

الگ��وی در اس��تحبابی اولویت ه��ای با مرتبط ارزش هایمصرف

مصرف انگيزه در استحبابي اولویت

‌انگ��يزة‌ كه‌ ش��ده‌اند تش��ويق‌ ها‌مس��لمان ،اس��الم‌ اقتصادي‌ ظام‌ن در‌كم��ال‌ وس��يله‌ را آن و اص��الح‌ ،شده‌اند خلق‌ آنچه‌ براي‌ را خود مصرف‌

‌نیست. واجب تکلیف حد در ارزش این اما دهند قرار ‌خود‌آن‌ ادب‌ پنجمين‌ در آش����اميدن‌ و خ����وردن‌ آداب‌ در كاش����اني‌فيض‌:مي‌گويد

كه‌» است‌ اين‌ خوردن‌ آداب‌ از نيت‌ فرد پنجم‌ خود، خوردن‌ درداشته قوي‌ خدا اطاعت‌ در ب شدن‌ اينكه‌ تا نيز ه‌ باشد خوردن‌ وسيلة‌

و كند خدا لذت فقط اطاعت‌ نكند قصد صادق‌ و ... بردن‌ نيت‌ اين‌اينكه‌ نیست بكشد پیش مگر غذا از دست‌ سيري‌ چيزهايي‌ ... از از و

براي‌ است‌ پدیدساختن كه‌ ضرور نيت‌ خود ،اين‌ شهوت‌ كه‌ است‌ اين‌كند اختيار توسعه‌ بر را قناعت‌ و بشكند : را ) بی‌تا« ،7فیض‌کاشانی،

364.(

غير براي توسعه و خود براي کفاف سطح استحبابی اولويت

‌زهد بر اف��زون که می‌آید ‌دست به اس��الم عالم��ان کلم��ات ظاهر از‌مطل��وبیت ن��یز شخصی زن��دگی در عملی زهد و ساده‌زیس��تی قل��بی،

‌یا پ���ایین طبقه‌ه���ای با را خ���ود شخصی زن���دگی انس���ان اینکه و دارد‌فق��یران و خ��انواده درب��اره اما دهد تط��بیق متوسط س��طح دس��ت‌کماست.‌ شده توصیه سخت‌گیری عدم و گشایش

مي‌گويد: کفاف مدح و غیرکفاف سطح مذمت در غزالیبا» هميشه‌ مردم‌ زيرا نيست‌، خوبي‌ سطح‌ مصرف‌، اضطراري‌ سطح‌و صنايع‌ تمام و برد خواهند سر به ضعف‌ در مصرف‌، از سطح‌ اين‌و شد خواهد خراب‌ آن‌ دنبال‌ به‌ نيز دنيا و رفت‌ خواهند بين‌ از كارها

زيرا نيست‌ شخص‌ مناسب‌ نيز، حالل‌ زيادي‌هاي‌ سطح‌ همچنين‌

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

به‌ است‌ ممكن‌ كند، حركت‌ حرام‌ محدودة‌ نزديكي‌ در وقتي‌ شخص‌ ) » غزالی، شود داخل‌ حرام‌ ).220، 3: 1414محدودة‌

‌ض��رورت‌ قدر بر کردن بسنده اينكه‌ به‌ توجه‌ با که مي‌گويد همچنين‌آن‌ ن��زديك‌ و مصرف از توسعه جانب‌ درگير كه‌ طرفي‌ و نيست‌ ممكن‌‌بين‌ اين‌ در و ش��ود پره��یز آن‌ از اس��ت‌ س��زاوار اسراف(‌است‌، )يعنی

‌كه‌ كس��ي‌ و هس��تند يك��ديگر مش��ابه‌ كه‌ دارد وجود وسط‌هايي‌ حد نيز،‌ش���ود. واقع‌ آن‌ در كه‌ اس���ت‌ ن���زديك‌ كن���د، ح���ركت‌ حص���ار ن���زديك‌

‌اولياي‌ به‌ اقتدا است‌ ممكن‌ كه‌ اندازه‌اي‌ تا ضرورت‌ حد به‌ نزديك‌شدن‌‌نويس��ندگان، مجموعه ؛1387 ب��اقری، و دادگر )هم��ان؛ االهي‌اس��ت‌

‌ب��رخی از ن��یز بح��ار (.‌در60 ،96بی‌ت��ا:‌ مجلس��ی، ‌و1403‌��:433‌م��دح در را عبارت‌هایی قرطبی و عیاض مانند سنت اهل دیگر عالمان‌فض��یلت در خالفی که می‌کند بی��ان اس��ت.‌عی��اض ک��رده نقل کف��اف‌ن�یز قرط�بی می‌ش�ود.‌از کم آن با کت�اب و حس�اب زیرا نیست کفاف‌و خواس��ته خ��دا از را آن پی��امبر زی��را است برتر کفاف که است آورده

‌بین وسط حد همچنین و خواسته خداوند از را است بهتر که چیزی وی‌از ف��رد همچنین و بوده آن وسط حد امور بهترین و است ثروت و فقر

(.60 ،96بی‌تا:‌ )مجلسی، می‌یابد نجات آن با ثروت و فقر آفت‌های‌امام��ان از رس��یده روایت‌ه��ای طالق(‌و )س��وره مجید ق��رآن در

‌درب��اره یکی که که دارد وج��ود مصرف درباره دلیل دسته دو معصوم‌درب��اره دیگ��ری و انس��ان خود برای کفاف به نسبت رضایت محبوبیت‌آن عالم��ان که است خ��انواده مص��رف در توسعه و گشایش محبوبیت

‌به��تر انس��ان که می‌ش��ود برداشت آن از و کرده‌اند قب��ول به تلقی را‌س��وق کف��اف و پ��ایین مرتبه س��مت به را خ��ود شخصی مصرف است

‌)ح��ر دهد توس��عه کف��اف از بیش��تر به را خ��ود خ��انواده مصرف و دهد‌کلينی، ؛141 ،76بی‌تا:‌ مجلسی، ؛20 ‌و16 ب ،‌1316‌�:21 عاملی،(.512 ‌و510 ،1391‌:6

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

‌که است س��طحی مص��رف، در توس��عه اس��تحباب م��تیقن قدر البته‌را آن اخالق مک��ارم و اس��ت.‌م��روت داش��ته اش��اره آن به ش��اطبی

‌تا می‌ش�ود برداش��ته آن با خ��انواده مص��رف در س��خت‌گیری و طلبیده‌س��طح به ربطی کنن��د.‌بن��ابراین انتخ��اب خ��ود برای را کفاف افراد خود

‌جامعه در طبق��اتی ش��دید فاص��له ب��اعث که سطحی یا مترفین مصرف‌ب��راي را (‌كف��اف1378 ب��اقری، و )دادگر ب��رخي ن��دارد.‌البته می‌شود،

‌را توسعه محبوبیت دالیل است.‌بنابراین دانسته محبوب خانواده و خود‌ارایه دلیل به تحقیق این در که کرده‌اند کف����اف تتمیم و تکمیل بر حمل

‌باش��د، *مراجع و عالمان اکثر نظر مطابق که مصرف الگوی فرض‌هاینمی‌شود. نظر این به توجهی

وجوبی اولویت های با مرتبط ارزش های‌نسبت را مصرف‌ها از برخی حالل، مصرف سطوح دامنه در اسالم

‌از تج��اوز و واجب، را اول��ويت آن رعایت و داده اولویت دیگر برخی به‌ن��وع دو بر خ��ود منفی ارزش است.‌این دانسته حرام و اسراف را آن

است:‌با شخصی مص��رف‌های در مص��رف س��طوح اول��ویت نخس��ت؛ نوع

‌اس��ت، واجب مح��دود، درآمد با ف��رد اینکه و است درآم��دی محدودیت‌و کم درآمد با ف���ردي ‌اگر کن���د.‌بن���ابراين رع���ایت را اهمیت م���راتب‌داش��ته غيرض��رور مخ��ارج اس��ت، ض��رورياتش ان��دازه به که محدودی

‌با وی يتش��أن اینکه دلیل به نکند، رعايت را مصرف در اولويت و باشد‌از ن��وعی که ش��أنی از بيش مص��رف ن��دارد، س��ازگاری‌ لوكس مخارج

**است؛ شده مرتکب است، اسراف

نظر . * مطابق آنها نظر که است شده پرسیده باره این در تقلید مراجع تمام از ( ) تکمیل از بعد که بود خانواده برای توسعه و خود برای کفاف استحباب پیش

. شد خواهد چاپ جداگانه به‌طور: به لقمان: »مي‌فرمايد صادق امام .** پسرم‌ دارد عالمتي‌ چيزي هر پسرش‌گفت‌

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

‌است.‌چنانکه محدود درآمد با اجتماعی مخارج در اولویت دوم نوع‌در مصرف مراتب کم، و محدود درآمد با حقوقی یا حقیقی شخص یک

‌اس��ت. ش��ده اس��راف م��رتکب نکن��د، رع��ایت را اجتماع مصلحت‌های‌کف��اف ان��دازه به فقط که خ��ود کم درآمد با شخصی اگر مثال، به‌طور

‌مص��لحت‌های جهت در خ��انواده غ��ير بر انف��اق باش��د، خ��انواده‌اش‌که مح��دودش و کم درآمد با دولت اگر همچ��نین و دهد انجام اجتماعي

‌انج��ام لوکسی هزینه‌ه��ای است، فقیران ضرور مخارج اندازه به فقط‌چه اگر م��ورد دو هر در نباش��د، س��ازگار درآم��دی‌اش ش��أن با که دهد

‌و هزینه بین ما عقالیی تناسب همچ��نین و نگرفته ص��ورت مالی اتالف‌ک��ار می‌توان مال این با اینکه علت به اما است بوده مصرف در فایده

‌اس��راف دارد، وجود آن برای بهینه‌ای تخصیص داد، انجام فایده‌تری پراست. یافته تحقق خاص

‌فرد احتياج يا ايثار در که است اين ايثار با اسراف از مورد اين فرق‌خ��انواده ق��وام اينکه يا است کنن��ده‌انفاق از بيشتر بسيار شونده‌انفاق

‌به و می‌کنند ايث�ار را خ�ود س�هم اختي��ار با افراد و شود‌نمی زده هم بر‌بس��یار ،می‌ش��ود ب��رده ایثار از كه اجتماعی فايده علل، این‌گونه مانندمی‌شود. انجام که است هزينه‌ای از باالتر

مال و منابع اتالف با مرتبط ارزش های‌رفتن هدر و مال اتالف هيچ‌گونه مخارج، و هزینه انجام در اسالم در‌ان��واعی اتالف نمی‌ش��ود.‌این شمرده مجاز عقالیی غرض بدون منابعدارد:

وجود آن در عقالیی غرض هیچ‌گونه که است مصرفی نخست، نوع

آن كه مشاهده شناخته با . و براي‌ اسراف مي‌شود هم‌ فرد : سه كار نشانه‌است‌ كه شانش آنچه شانش كه آنچه‌ ؛مي‌خرد نيست در نيز .مي‌پوشد، نيست‌در وكه آنچه وی را شان يعني نيستدر شخصي) اسراف( مسرف‌ مي‌خورد، كار

ش آنچه كه است درآمد ن‌ادر دارايی‌اش و ،مجلسی(مي‌كند مصرف نيستو).415، 12بی‌تا:

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

کار آن دیگر، عبارت به و اشيا ندارد بردن بين منابع از فايده و ای با) با ) قيمت است وجود آن در عقالیی غرض هیچ‌گونه که بی‌قیمت و

بنابراین. جمله ندارد حتی از و بوده حرام تبذير بارز مصداق‌هایگفته است که ممکن را عقال شود موردها هزينه این‌گونه انفاقو از

می‌دانند مال كهمی‌شود استفادههایی وايتر از مطلب اين .خارجآب هستة ريختن دور حتي ليوان ته خرما، به آب ريختن و وضوء

چشمة بيرون مسير اسراف بآ از ،یلعام حر(است‌ ه دانست راسطوح). 232،� 4: 1410، حکيمی ؛551 ،21: 1416 به تبذیر از نوع این

دارد؛ وجود آن تحقق امکان سطوح همه در و نداشته ربطی مصرفآن هزینه و فایده در عقالیی تناسب که است مصرفی دوم، نوع . اما است موجود هزینه‌کردن برای عقالیی فایده گاهی ندارد وجود

داده انجام آن برای که هزینه‌ای و فایده آن بین ما عقالیی تناسبیو تبذیر نوعی موردها این در هزینه‌کردن که ندارد وجود می‌شود،

الگوی در و می‌شود شمرده منفی ارزشی همچنین و بوده حرام. شود لحاظ ممنوع مرزهای به‌صورت باید نیز مصرف

‌مص��لحت‌های و اجتم��اع مص��لحت ب��رای می‌تواند فای��ده آن البته‌حاجت از بيش و گزاف کیفی و کمی هزينه‌های انجام و باشد اشخاص

‌هستند. قسم این از درآمدي محدوديت بدون و شخصی مصارف برای‌بس��یار لباسی یا می‌کنند بنا ب��زرگ بسیار خانه‌ای ثروتمندان که زمانی‌معین ج��امعه‌ای در مسکن و پوشش فایده برای که می‌پوشند گرانبها‌زمانی مجید شده‌اند.‌قرآن تبذیر نوع این گرفتار است، فراوان بسیار

‌می‌فرمای��د: می‌کند، آنان به انفاق و ذی‌القربی حق پرداخت به امر که‌ن��وع این از اجتم��اعی مص��الح در تب��ذیر انج��ام به آن در نکنی��د، تب��ذیر‌خویش��ان نی��از ک��ردن ب��رآورده و مص��رف اس��ت.‌اگرچه ک��رده اشاره‌آن در خرج‌ک��ردن زی��اد از خداوند اما است شایس��ته و س��زاوار ام��ری‌از ن��وع این در که زی��را است ش��مرده تب��ذیر را آن و کرده نهی موارد،‌در نهی از هدف و ندارد وجود فایده و هزینه بین عقالیی تناسب تبذیر،

است.‌ مصرف الگوی در بیهوده مصرف از جلوگیری نیز موردها این

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

:می‌گويد اسراف اين درباره صدر شهيدسطح» رفاه زندگي نبايد حد از تعيين عمومي‌ فرد و كند اندازه تجاوزآن مرز « (دولت‌ عهدة‌ به هم‌ و :صدراست بی‌تا ، 134 �132 .(

همچ�نین و ش�ئون و عادت ها درب�اره موجود ارزش هایآنها با سازگاری

‌ک��رده س��فارش خ��وب عادت‌ه��ای و قناعت زهد، بر را افراد اسالم‌کوتاه‌م��دت در و کرده پیدا حاللی عادت‌های مردم که زمانی اما است

‌را ع��ادت آن با س��ازگاری دهن��د، تغی��یر را آن س��ختی با جز نمی‌توانند‌عه��ده بر را جامعه یا خ��انوار سرپرس��تی که دانس��ته کس��انی وظیفه

‌متع���ال خداوند احک���ام از حکمی اج���رای م���أمور اینکه یا گرفته‌اند‌رع��ایت دیگر عبارت به و سابق عادت‌های با برخورد در شده‌اند.‌اصل

‌گرفته ق��رار توجه م��ورد ج��زئی به‌ط��ور احک��ام از بسیاری در که شأن‌اش��اره اینجا در آنها از ب��رخی به که دارد اصل این به اش��اره اس��ت،

می‌شود:‌ش��أن رع��ایت ب��ارز مص��داق‌های از فق��یران س��ابق شأن .‌رعایت1

‌درآمدش��ان و نیس��تند فقیر که زمانی است.‌افراد سختی‌ها رفع جهت‌فق��یر وق��تی و می‌کنند پی��دا متف��اوتی عادت‌ه��ای می‌یابد اف��زایش‌است آنها برای سختی باعث کوتاه‌مدت در عادت‌ها آن ترک می‌شوند‌اداره و فق��یران مص��داق تع��یین به باید خود که اسالمی حاکم بنابراین

‌برخی در که شئون جمله از و کند توجه آنها شئون به باید بپردازد، آنها‌و ع��ادت آب��رو، ،ش��رف رع��ايت است، شده اشاره آن به نیز روایت‌ها

‌فقر در آن رع��ایت بر س��ني و یش��يع عالم��ان که است، تجمل روحیه‌بي��ان ،ش��ريف اف��راد کف��ايت حد و فقر خط درب��اره دارن��د.‌آنها تأكيد

‌و گ��یرد ق��رار توجه م��ورد نیازهایش��ان در باید آنها ش��أن که کرده‌اند‌از م��انع نباید کار،تخ��دم و یتجمل لب��اس اس��ب،مانند:‌ وسايلي داشتن

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

بگیرند. زکات از را نیازهایشان بقیه که شود ایناست: نوشته لمعه شرح کتاب در ثانی شهید

عبارت » زکات از هست مستحقان مساکين فقیران ند کساني .و آنهاعيال و خود شرف با سازگار سال از کمتر يا سال مخارج که یهستند

عهده بر آن نفقه . وی که لحاظ با خادم، و خانه باشند نداشته را استمانند اشيايي همچنين و را، خود شأن در کيفيت و لباس :تعداد

کتاب یتجمل و سواري اسب شأن ، در که را آنها بهاي و علمي هايرا ا آنها با ست، .)42، 2: 1365 ،عاملي« (شندنداشته

‌و لم�متج بين ما زک�ات اس�تحقاق ن�وع در روایت‌ها از برخي .‌در2‌ش�ده دی�ده تجمل‌گرای��ان در نيازهايي و شده گذاشته فرق لمغيرمتج

:گويدمی‌ سنان بن ت.‌عبداللهاس نشده لحاظ آنها غير در که استصادق » به :فرمود امام گوسفند و شتر جمله از چهارپايان زکات

طال تجمل‌گرایان زکات و می‌شود داده مسلمان ب ،از آنچه و هنقرهبه شود خارج زمين از که چيزهايي از و شود کيل پيمانه وسيله

. خاکفقیران می‌گويد سنان بن عبدالله می‌شود داده گفتم: نشين،فرمود امام می‌شود؟ داده حکمي همچنين اينکه :چگونه جهت به

متجمل اين افراد نيز، هستند گونه آنها به پس می‌کنند، حياء مردم از وو می‌شود داده است، مردم نزد در زيباتر که تمام آنچه چيزهايی آن

صدقه نيز می‌شوند « ( داده عاملی، حر ).263، 9: 1416هستند

‌ش��أن باید که می‌گویند همسر به نفقه پ��رداخت درب��اره .‌عالم��ان3‌گ�رفتن وج�وب درب��اره مبس�وط در طوسي ش�ود.‌ش�يخ رع�ایت زن

می‌گوید: همسر برای خادمدارند،» خدمتكار وی مانند كه است زن‌هایی از انسان همسر اگر پس

نيز خادمش به و بگيرد خادم نیز وی براي كه است زوج عهده بر پس . هزینه ندارند، خادم به نیاز كه است زن‌هایی از اگر اما بدهد نفقه

آیا اینکه شناخت برای و نيست آنها واجب نفقه جزو خدمتکار گرفتناست، آنان غیر از یا گرفت خادم آنها برای باید که است زن‌هایی از

: ) » بی‌تا طوسي، کرد رجوع عادت و عرف به ).4، 6باید

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

می‌نویسد: پیش‌گفته مطلب شرح درو» دارد ثروت و مال شرف، نسب، و است بزرگي بيت اهل از اگر

منزل كردن تميز لباس، شستن غذا، پختن منزل در كسي چنين مانندوی براي خادم گرفتن پس نمي‌دهد انجام را كارها اينگونه مانند و

.( ) » همان است الزم‌تم��ام با جس��مي لح��اظ به که شخصی درب��اره عالم��ان از .‌برخی4

‌با وس��ايل اين از برخی اما بروند سفرحج به می‌توانند متعارف وسايل‌که راه توشه و زاد که می‌نویس��ند نيس��ت، س��ازگار آنها ع��ادت و شأن

‌ش��رافت و ش��أن در بايد اس��ت، حج وج��وب حکم آمدن برای زمینه‌ای‌و يك��ديگر با اف��راد زن��دگي روش که می‌کنند بیان همچنین و باشد فرد

‌در كه انس��اني و است متف��اوت يكديگر با لطافت و خشونت لحاظ به‌كه است انس�اني از بيش احتياج‌ه�ایش اس�ت، زندگي باالي طبقه‌های

(.88 ،1408‌:1 )موسوی‌خویي، است پايين طبقه‌های در‌ی��زدی، ک��اظم نجفی، ث��اني، محقق ،تذكره و قواعد كتاب در عالمه

‌دارند ب��اور نظ��ری چ��نین به ن��یز، موس��وی‌خویی و موس��وی‌خميني(.‌365 ،4بی‌تا:‌ )طباطبايي،

‌استطاعت عامل می‌تواند اثاثيه و اسباب برخی و دارايي ‌داشتن5‌اما ك��رد ف��راهم را حج س��فر وس��ايل می‌توان آنها فروش با زيرا باشد

‌و حج سفر براي فروش از اثاثيه و اسباب از برخی که گفته‌اند عالماناست.‌ استثنا نیز است مرتبط فرد شرف با كه اسبابی آن همچنینمی‌نویسد: البهيه الروضة كتاب در ثاني شهيد

است» آن اليق شخص كه علمي كتاب‌های اسب، خادم، لباس، خانه،استثنا حج مخارج براي كاال جنس و قيمت كيفيت، كميت، لحاظ به

عاملي،« ( ).62، 2: 1365هستند

می‌نویسد: و داده توضيح بيشتر را مطلب اين مسالك كتاب در وی‌آن به وی كه است چ��يزي آن از بيش اش��ياء آن ویژگی‌ه��ای »اگر

‌تبديل آنها از پايين‌تر به را اشياء آن شخص كه است واجب دارد عادت

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

(.‌434 ،1414‌:2 كند«‌)همو،‌كه است اين احك��ام، آن از يكي و دارد احكامي شرع در .‌مفلس6‌اداي جهت می‌تواند ح��اكم و می‌ش��ود محج��ور ام��والش درب��اره وی

‌از ب��رخی اما برس��اند فروش به را اموالش از برخی طلبكاران، قرض‌عالم�ان از اس�ت.‌ب�رخی ش�ده اس�تثنا حكم اين از وی ض�رور ام�وال‌كرده‌اند. مالحظه اموال اين استثنای در را افراد شرف و شأن رعايت‌م��وارد از مثال‌هایی ذکر با خميني امام و جواهر صاحب مثال به‌طور‌هر خ��وراك، و پز و پخت براي كاسه ظرف، فرش، مانند:‌اتاق، استثنا

‌پیش‌گفته موارد تمام در كه می‌كنند تأكيد باشد؛ مهمانان برای که چند‌فروش به شخص اگر كه به‌طوري شود، رعايت فرد شرف و حال بايدنشود. نقصان و مشقت دچار وی شود امر آنها

‌استثنا اموال در شرف دخالت بر عالمان از برخي كه .‌همان‌گونه7‌تقس��يم روز تا مفلس شب و روز غ��ذاي درب��اره كرده‌ان��د، تأكيد شده،کرده‌اند. سفارش مطلب این بر نيز اموال

‌بر اس���الم که دارد حک���ایت مطلب این از پیش‌گفته م���وارد تم���ام‌ج��انب از که است نمی‌خواس��ته و داشته توجه مردم شئون و عادت‌ها

گیرند. قرار فشار و سختی در مردم احکامش

مصرف در توازن درباره موجود ارزش های

‌بین نمی‌تواند غیرداوطلبانه مص��رف فاص��له اسالمی، جامعه یک در‌باش��د. فراوان بسیار متفاوت شهرهای و شهر و ده گروه‌ها، و قشرها

‌ش��ده مص��رفی عادت‌های تفاوت باعث مصرف درجه‌های تفاوت زیرا‌وظیفه و *دارند دخ���الت فقر خط و فقر در عادت‌ها اینکه به توجه با و

‌مص��رف فاص��له اگر اس��ت.‌بن��ابراین فق��یران فقر رفع دولت و مردم‌را گون��اگون قش��رهای فقر خط باید همیشه ن��یز دولت باش��د، فراوان

دارند، .* دخالت فقر خط و فقر در عادت‌ها اینکه درباره بیشتر شناخت برای : باقری،. ک . 1384ر

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

‌را آنها فقر منطق���ه، هر رف���اه براس���اس و گرفته نظر در متف���اوت‌با گون��اگون منطقه‌ه��ای بین رف��اه فاص��له نتیجه در که کند برط��رف

‌درب��اره اس��الم احک��ام روح با امر می‌مان��د.‌این جا بر ف��راوان تف��اوتنیست.‌ سازگار فقرزدایی

‌قش��رهای بین مص��رف ت��وازن بر ما اقتص��اد كت��اب در ص��در شهيدمی‌كند: بيان و داشته تأکید دیگر بیانی با گوناگون

. يعني» همگاني كفالت اصل است پايه دو بر اجتماعي تأمينسهيم‌بودن اصل ديگري و همديگر درباره افراد متقابل مسؤوليت . حاجت‌هاي تأمين لزوم از نخست اصل دولتي درآمدهاي در جامعه

آن انجام به مکلف افراد تمام که است حاكي افراد ضرور و حياتيو باالتر سطحي و گذشته حد اين از دوم اصل كه صورتي در هستند

سطح كه است دولت عهده بر می‌کند، تضمين را آن از پیشرفته‌ترو تضمين افراد براي را روز مقتضيات و شرايط با متناسب زندگي

. به‌طور را زندگي لوازم و وسايل است موظف دولت کند تأمين ( ) مفهومي نیز مكفي زندگي و کند فراهم فقیران افراد برای مكفي

. و رفاه درجه اندازه هر كه معنا این به دارد انعطاف قابل و وسيع . نیز فقير می‌يابد گسترش نيز آن معناي شود، بيشتر عمومي آسايش

وضع كه زندگي سطح آنچنان از كه است كسي تعريف این درزندگيش و نباشد برخوردار می‌كند، ايجاب مملكت و جامعه عمومي

) » صدر، باشد داشته فراوانی اختالف ثروتمندان زندگي سطح با1357 :2 ،332 �329.(

‌پدیدس��اختن فق��یران(‌و ب��رای مکفی زن��دگی )تهیه دوم اصل وی‌یکی می‌داند غيراساسي نيازه�����اي از را آن كه را جامعه در ت�����وازن

می‌گوید: و گرفتهزندگي» سطح حيث از جامعه افراد توازن اجتماعي توازن از منظور

كه است اين معيشت سطح از مقصود و بوده درآمد جهت از نه وبا متناسب بتوانند كه باشد افراد دسترس در اندازه‌ای به سرمايه

ديگر، عبارت به باشند، برخوردار زندگي مزیت‌های از روز مقتضيات

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

. در البته شود تأمين جامعه اعضاي تمام براي واحدي زندگي سطحاما خورد خواهد چشم به گوناگونی درجه‌های پیش‌گفت سطح داخل

سرمايه‌داري رژيم در طبقاتي شديد اختالف‌های برخالف تفاوت اين.( ) » همان سطح در اصولي تفاوت نه است، درجه تفاوت

‌بی��ان که ش��ود اس��تفاده ن��یز روایت‌ه��ایی از می‌تواند ارزش این‌ملحق م��ردم بقیه به را آنها که بدهید ان��دازه‌ای به فق��یران به می‌کنند

‌به فقیران الحاق اصل دیگر عبارت می‌تواند توازن اصل کنید.‌بنابراین‌س��طح درب��اره م��ردم حساس��یت ن��یز اصل این نتیجه و باشد م��ردم

است.‌ فقیران و دیگران مصرف

حرام کاالهای مصرف ممنوعیت در موجود ارزش های‌مانند:‌شراب، حرام کاالهای مصرف از که دارند وظیفه مسلمانان

‌نهی مصرفش��ان خداوند ج��انب از که کااله��ایی دیگر و خ��وک گوشت‌اس��المی اقتص��اد در که می‌ش��ود ب��اعث این و کنند پره��یز است، شده‌ب�رخی پوش�یدن و شود.‌خ��وردن محدودتر قدری افراد، مصرف دامنه

‌شده تحریم دیگر جهت‌های از دیگر برخی مصرف همچنین و کاالها ازکرد.‌ جست‌وجو عملیه رساله‌ها در را آنها می‌توان که است

دولت دخالت با مرتبط ارزش های

‌مص��رف در باید دولت گذش��ت، پیش��ین بحث‌ه�ای در آنچه مطابق ‌ک��رد بی��ان ص��در ش��هید که همان‌گونه زی��را باشد داش��ته دخ��الت باید

‌زندگي سطح ثروت، منابع در جامعه حق به توجه با دارد وظیفه دولت‌از مت���وازنی س���طح و آورد ف���راهم اف���راد ب���راي را مکفی و مناسب‌به توجه با سازد.‌همچ��نین پدید خود توزیعی سیاست‌های با را مصرف

‌همین به و دارد وج��ود ن��یز اف��راد شخصی ام��وال در جامعه حق اینکه‌در بايد حک�ومت بن�ابراین کن�د، ن�ابود را ام�والش ندارد حق کسی علت

‌ت��وازن و فق��یران به رس��یدگی جامعه(، اموال )اتالف تبذیر از جلوگیری

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

‌از آن تج�اوز و زن�دگی کيفيت درب�اره ص�در کند.‌شهید دخالت مصرف:گویدمی‌ عمومی رفاه

نمی » اجازه جامعه افراد از فرد هيچ به حد اسالم از بيش که دهدمصرف طبيعی و و معمول فرد کند تجاوز یاگر معمول مرز و حد از

مسر کند کند ، منع را وی بايد دولت و شده شناخته :1357صدر،« ( ف134 �132.(

‌دخ��الت اصل ام�ر، این‌دو مط��ابق که گرفت نتیجه می‌توان بنابرایناست.‌ ضرور امری مصرف در دولت

و اص��ول از آم��ده دست به اجم��الی نتیجه ه��ایمصرف فروض

‌اف��راد است، جامعه در نوع‌دوستی روحیه تقویت دنبال به .‌اسالم1‌و ش��ده‌اند تش��ویق فق��یران و خ��انواده به نسبت توسعه بر سرپرست

می‌شود؛ اجتماعی و خانوادگی روابط تحکیم و تقویت باعث این

‌و پیش��رفت ع��دم ب��اعث قن��اعت و زهد که می‌ش��ود گفته .‌گاهی2‌خری��دار قانع��ان و زاهدان زیرا می‌شوند کالن سطح در جامعه توسعه

‌و ش��ده متوقف آنها تولید نتیجه در نب��وده، گران‌بها و ل��وکس کااله��ای‌حاصل پیش��رفتی کجا هر ن��یز جه��ان ب��ود.‌در نخواهد کار در توسعه‌ای

‌و لوكس بسيار كاالهاي ابتدا زیرا است بوده بشر غفلت سایه در شده‌ان��د، نب��وده ق��انع و زاهد که ثروتمندان از جمعي ‌وسیله به باال قيمت با

‌آن بیش��تر مصرف زمان طول در نتيجه در و شده مصرف و خریداری‌ش��ده‌اند. ض��رور ح��تی و ک��رده خ��ارج لوكس‌ب��ودن از را آنها کاالها

‌بوده قانعان و زاهدان غیر مرهون بشری جامعه كل پیشرفت بنابراین‌اگرچه زیرا نیست وارد مصرف الگوی این ارایه با اشکال این و است

‌و توس��عه اما هس��تند قن��اعت و زهد دنب��ال به خ��ود الگو این در اف��راد

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

‌برای گشایش اراده با و می‌خواهند دیگران و خانواده برای را گشایش‌جامعه کالن س�طح در ل�وکس کااله�ای مصرف برای بن‌بستی دیگران

‌و مردم اینکه به توجه با گفت می‌توان این بر آمد.‌افزون نخواهد پدید‌تحت اف��راد بر گشایش نیز وی وظیفه و بوده دولت عیال همه فقیران

‌دولت‌ ‌وس��يله به مي‌تواند ها‌پيش��رفت بن��ابراین هس��تند؛ خ��ود تکفل‌كف��اف‌ كه‌ گ��ونه‌اي‌‌‌بهش��ود. داده ق��رار همگ��ان‌ اختي��ار در نیز اسالمي

؛يابد انتقال‌ ‌باالتری سطح‌ به‌ سطح‌ يك‌ از جامعه‌‌الگوی در کالن اقتصاد نظریه‌های برخی ضمنی فروض از .‌برخی3

‌ف��رض چنانکه باشد، مقید است الزم دیگری عنوان با اسالمی مصرف‌دوزن��بری نظریه در که دیگ��ران مصرف سطح درباره افراد حساسیت

‌اس�ت، ش�ده اش�اره آن حس�ادت«‌به و هم‌چشمی و »چشم عنوان با‌در نش��دن تحق��یر و آب��رو »حفظ عن��وان با اس��المی مصرف الگوی در

‌دیگ�ر«، اف��راد درب��اره مس��لمان همدردی »روحیه عنوان با جامعه«‌یا‌لح��اظ م��ردم به فق��یران الح��اق درب��اره حس��اس‌بودن و نوع‌دوس��تی

می‌شود؛‌ب��رای م��انعی ارزش‌ها دیگر کن��ار در اقتص��ادی عقالنیت .‌ف��رض4

‌تع��دیل م��واردی در فقط و نمی‌س��ازد پدید اس��المی مص��رف الگ��ویمی‌شود؛

‌درب��اره ف��رد حساس��یت ش��ود، قوی��تر مس��لمانان ایم��ان .‌هرچه5‌توزیع می‌ش��ود.‌بن��ابراین بیش��تر جامعه دیگر اف��راد مص��رف متوسطمی‌شود؛ برابرتر نیز جامعه مصرف

‌شده توجه مصرفي عادت‌های به الگوها برخی در که .‌همان‌گونه6‌دارند را سرپرس��تی وظیفه که اف��رادی ن��یز اس��المي جامعه در است،

‌باش��ند.‌چنانکه داش��ته توجه افراد عادت‌های و شئون به که است بهتر

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

‌این می‌گیرن��د، ق��رار توجه م��ورد احک��ام به عمل در عادت‌ها و ش��ئون‌مص���رف در چس���بندگی ب���اعث م���ردم درآمد ک���اهش زم���ان در امر

می‌شود؛‌به‌ط��ور ش��ود، ن��امتوازن اس��المی جامعه در مص��رف .‌چنانکه7

‌دو دولت آمد.‌بنابراین خواهد پدید متفاوتی عادت‌های و شئون طبیعی‌رع���ایت نخست داش���ت:‌وظیفه خواهد سیاس���ت‌گذاری‌ها در وظیفه‌مص��رف. در ت��وازن پدیدس��اختن دوم وظیفه و ب��اال طبقه‌ه��ای ش��ئون

‌ش��أن با مح��روم منطقه‌های شأن که ایران مانند جامعه‌ای در بنابراین‌که ح��ال عین در دولت است، شده متفاوت توسعه‌یافته‌تر منطقه‌های

‌باید داش��ته، نگ��اه ب��اال حد در را توس��عه‌یافته‌تر منطقه‌ه��ای ش��أن باید‌شأن رعایت اصل برساند.‌بنابراین آنها به را محروم منطقه‌های شأن

‌اصل اینکه مگر می‌ش��ود جامعه در ن��ابرابری ب��اعث تنه��ایی به اف��رادشود؛ آن مالزم توازن‌ب�ه� آ�ن� و�ج��و�ب� و� د�ر�آ�م��د�ی� م�ح��د�و�د�ی�ت� ب�ا� ا�و�ل�و�ی�ت�‌ه�ا� ر�ع�ا�ی�ت� .�‌ا�ص�ل�8

‌د�ر�ب�ا�ر�ه� ا�ق�ت�ص�ا�د�ی� ت�و�س�ع�ه� م�س�ا�ی�ل� ا�ز� ب�س�ی�ا�ر�ی� م�ی�‌ت�و�ا�ن�د� ش�ر�ع�ی�،� ل�ح�ا�ظ�‌و� ح�ق�ی�ق�ی� ا�ف���ر�ا�د� ز�ی���ر�ا� ک�ن�د� ح�ل� ر�ا� ک�ش���و�ر� د�ر� ض���ر�و�ر�ی�ا�ت� ا�و�ل���و�ی�ت�

‌ب��ر�ا�ی� ش��ر�ع�ی� و�ظ�ی�ف�ه� ر�ا� ض�ر�و�ر� غ�ی�ر� ب�ر� ض�ر�و�ر� ن�ی�ا�ز�ه�ا�ی� ت�ق�د�م� ح�ق�و�ق�ی�م�ی�‌پ�ن�د�ا�ر�ن�د�؛� خ�و�د�‌تب��ذیر و اس��راف از پره��یز و مانند:‌ساده‌زیستی ارزش‌ها .‌برخی9

‌دیگر ارزش‌ه��ای ب��رخی و مصرف، کاهش باعث کالن و خرد سطح در‌پدیدس��اختن و ش��أن رعایت همچنین و فقیران و عیال بر توسعه مانند

‌مصرف به میل از فقیران مصرف به میل بودن بیشتر جهت به توازن،‌و ک��اهش م��یزان می‌کن��د، بیش��تر را کالن مص��رف س��طح ثروتمندان،

است. ارزش‌ها انواع به آنها پایبندی به بستگی کالن مصرف افزایش

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

مآخذ و منابع.مجید قرآن

عربی و أ. فارسی‌االس��الم، فيض ترجمة ،البالغه نهج ش،1326 ش��ریف، رض��ی،.1

سپهر. تهران:‌چابخانه‌ب��يروت: ،9 ‌و2 ،المغ��نی ق،1404 احمد، بن محمد ابن‌قدامه،.2

دارالفکر.‌اقتص��اد سیاس��ت‌های و تئ��وری ش،1372 ویلیام، برانسون.اچ،.3

نی. تهران:‌نشر شاکری، عباس ترجمة ،1 ،کالنبی‌جا:‌بی‌نا. ،12 ،الحدائق بی‌تا، يوسف، بحراني،.4‌با فقر خط��وط »تف��اوت ش،1384 مجت��بی، ،تودش��کي‌اقريب.5

‌دوس��االنه هم��ایش چهارمین مقاالت مجموعه متفاوت«، شئونمدرس. تربیت تهران:‌دانشگاه ،اسالمی اقتصاد

‌و مالک و مص��داق در تبذیر و اسراف »تبیین ش،1386 ��������،.6‌دی���دگاه‌های در اقتص���ادی ی���ابی بهینه ع���دم با دو آن تف���اوت

‌بررسی بین‌المللی هم����ایش مق����االت مجموعه متف����اوت«،‌مطالعات قم:‌مرکز ،صدر شهید آیت‌الله اقتصادی اندیشه‌های

مفید. دانشگاه اقتصادی‌اقتص����اد از »درس‌ه����ایی ش،1375 نویس����ندگان، از جمعی.7

‌باقری‌تودش��کی، مجت��بی ترجمة ،زرق��اء انس مقاله اس��المی«،مفید.‌ قم:‌دانشگاه

‌،الش��يعه الوس��ايل ق،1416 حس��ن، بن محمد ع��املی، ح��ر.8.آل‌البيت بیروت:‌مؤسسه

‌،ال���وثقي‌ الع���روة‌ مستمس���ك‌ ق،‌1389 سيدمحس���ن، حكيم‌،.9العلميه‌. تهران:‌دارالكتب‌

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

‌ت�ه���ر�ا�ن�:� ‌�،�ا�ل�ح�ي���ا�ه� ق�،�1410 د�ی�گ���ر�ا�ن�،� و� م�ح�م�د�ر�ض�ا� ح�ك�ي�م�ي�‌،�.10.‌ا�س�الم�ي�‌ ا�ن�د�ي�ش�ة�‌ و� ف�ر�ه�ن�گ�‌ ن�ش�ر� د�ف�ت�ر�

‌مش��هد:‌مؤسس��ه‌ ‌،الت��ذكره ق،1414 يوس��ف‌، بن‌ حسن‌ حلي‌،.11.آل‌‌البيت

‌توس��عه ش��اخص‌های ش،1384 محمدجمال، خليليان‌اشكذري،.12‌پژوهشي و آموزشي قم:‌مؤسسه ،اس��الم دي��دگاه از اقتصادي

.خميني امام‌ر�ف�ت�����ا�ر »م�ف�رو�ض�����ات� ش،�1382 س�ی�د�ر�ض�����ا�،� ح�س�����ی�ن�ی�،�.13

‌،�ا�س�الم�ی� ا�ق�ت�ص�ا�د� ف�ص�ل�ن�ا�مه� ا�س�الم�ی�«�،� ا�ق�ت�ص�ا�د� د�ر مص�ر�ف�‌ک�ن�ن�د�ه�‌ش ،�س�و�م� س�ال� ا�س�الم�ی�،� ا�ن�د�ی�ش�ه� و� ف�ر�هن�گ� ت�ه�ر�ا�ن�:�‌پ�ژو�ه�ش�گا�ه�

9�.‌بی‌جا: ،1 ،العروه معتمد بی‌تا، سیدابوالقاسم، موسوی‌خویي،.14

بی‌نا.‌چ��اپقم:‌ ،الوس��يله تحرير بی‌تا، ،ح‌اللهروسید ،خمينيموسوی‌.15

.اسماعيليان‌ش،1371 حس��ن، ‌نی��ک، بستان‌دوست و مس��عود درخش��ان،.16

‌تهران:‌دانشگاه ،کاربردی و نظری بحث‌های مصرف، الگوهای.‌صادق امام

‌نامه نشریه ش،1380 مجتبی، باقری‌تودشکی، و یدالله دادگر،.17‌س��ال ،مفید نامه اس��الم«، در مص��رف س��طح »مقاله مفی��د،مفید. دانشگاه قم:‌انتشارات هفتم،

‌ب��یروت: ،الش��رعيه النص��رورة نظرية م،1985 ،وهبة زحيلی،.18چهارم. بی‌نا،

‌الع���روة‌، مب���اني‌ ق،‌1408 سيدابوالقاس���م، موس���وی‌خویي‌،.19بی‌جا:‌بی‌نا. ،المضاربه

‌الش���ريعة‌ في‌ الض���رورة‌ حال���ة‌ ق،‌1408 عب���دالكريم، زي���دان‌،.20

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

.الرساله‌ بیروت:‌مؤسسه‌ ،االسالميه‌‌د�ی��د�گ�اه� ا�ز� ا�ج�ت�م�اع�ی� ر�ف�اه� »ت�ا�ب�ع� ش،�1385 مح�م�د�ا�ن�س�،� ز�رق�ا�ء�،�.21

‌ت�خ�ص�صی� ف�ص��ل�ن�ا�مه� ب�ا�ق�ری�‌ت�و�دش��ک�ی�، مج�ت��ب�ی� ت�ر�ج�م�ة� ا�س��الم�«،�.د�وم� ش ا�و�ل�،� س�ال� ا�ق�ت�ص�ا�د�، و� د�ی�ن� مؤ�س�س�ه ،�د�ی�ن�ی� ا�ق�ت�ص�ا�د�

‌در مب��احثی ش،1375 مس��لمان، اندیش��مندان از تن س��یزده.22‌ته��ران: ص��ادقی، حس��ین ترجمة ،اس��المی نگ��رش خرد اقتصاد

مدرس. تربیت دانشگاه‌مجمع چ���اپقم:‌ ،البي���ان ش،1322 اول(، )ش���هید ع���املی.23

‌.االسالميه الذخاير‌،اس��الم اقتص��اد گس��ترده ط��رحبی‌ت��ا:‌ ،محمدباقرس��ید ص��در،.24

بی‌جا:‌بی‌نا. ،شوشتری فخرالدين ةترجم‌ته�ران: اس�پهبدی، عبدالعلی ترجمة ،اقتصادنا ش،1375 ��������،.25

دوم. اسالم، انتشارات‌قم: ،4 ،ال��وثقي الع��روة بی‌ت��ا، س��يدمحمدكاظم، طباطب��ايي،.26

قم. علمیة حوزة مدرسین جامعه‌المكتب��ة‌بی‌ج��ا:‌ ،المبس��وط بی‌ت��ا، حس��ن، بن محمد طوس��ی،.27

المرتضويه‌. اآلثار الحياء الرضوية‌‌،االفه��ام مس��الک‌بی‌ت��ا: علي، ال��دين‌زين ثانی(، )شهید عاملي.28

اسالمی. معارف موسسه انتشارات‌تهران:‌رفت���ار بر م���ذهبی ایم���ان »اثر ش،1382 مرتض���ی، ع���زتی،.29

.11ش سوم، سال ،اسالمی اقتصاد فصلنامه مصرف‌کننده«،‌ةالبهي الروضه ش،1365 علي، الدين‌زين ،ثانی( )شهید عاملي.30

االعالم. مکتبةقم:‌ ،الدمشقيه ةاللمع شرح في‌ته��ران:‌دارالكتب‌ ،ال��دين‌ علوم‌ احياء ق،1414 محمد، غزالي‌،.31

العلميه‌.بی‌جا:‌بی‌نا.‌ ،غررالحکم بی‌تا، آمدی،.32

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

‌قم:‌دف���تر ،البيض���اء المحجة بی‌ت���ا، محس���ن، فیض‌کاش���انی،.33اسالمی.‌ انتشارات

‌ته��ران:‌دارالکتب ،الک��افی ق،1391 يعقوب، بن محمد کلينی،.34االسالميه.

‌درآمدي مصرف، الگوي و اسالم ش،1384 علي‌اكبر، كالنتري،.35‌قم: ،اس���المي اخالق و فقه براس���اس مص���رف كيف و كم بر

كتاب.‌ بوستان‌المكتب��ة‌ته��ران:‌ ،االن��وار بح��ار بی‌ت��ا، محم��دباقر، مجلس��ي‌،.36

االسالميه‌.‌با کالن اقتص���اد )ال���ف(، ش1384 سیدحس���ین، م���یرمعزی،.37

‌اندیشه و فرهنگ پژوهشگاه تهران:‌انتشارات ،اسالمی رویکرداسالمی.

‌جامعه در کالن مص�����رف »الگ�����وی )ب(، ش1384 ���������،.38.18ش پنجم، سال ،اسالمی اقتصاد فصلنامه اسالمی«،

‌المكتب��ة‌ته��ران:‌ ،الكالم‌ ج��واهر ش،1366 محمدحسن، نجفي‌،.39االسالميه‌.

‌مش��هد:‌مؤسس��ه‌ ،الش��يعه‌ مس��تند ق،1415 احم��د، ن��راقي‌،.40.آل‌‌البيت

‌الگو »ارزي��ابي ش،1375 بي‌ت��ا، ص��ميمي، و ف��رح‌آرا نوروزي،.41‌برنامه در آن نم��اي دور و اول برنامه در غ��ذايي م��واد مص��رف

‌بررسي گردهم��ايي مقاالت مجموعه ،1 كشور«، عمراني دومبودجه. و برنامه تهران:‌سازمان ،فقرزدايي و فقر مسئله

ب. انگلیسی1. Chapra، M.U, 2000, The Future of Economics: An Islamic

Perspective، The Islamic Foundation UK.2. Groups of Autor, 1998, Lessons In Islamics; ed: Mozer Kahf, Islamic

Develoment Bank(IDB), Islamic Research and Traning Institute (IRTI);

م/ نه

ل س�ا

ی/ الم

س�د ا

ص�اقت

ی اش�

وهپژ

ی لم�

عمه

لناص�

ف

ه ار

شم34

ن ستا

تاب /

1388

39

Jeddah، First Edition، 1418 H (1998 G).3. Hasan، Zubair, Fahim Khan, 1985, Macro Consumption Function in an

Islamic Framework – Comments، Journal of Research in Islamic Economics, Jeddah Vol. 2, No. 2, Winter.

4. �����������, Munawar Iqbal, 1990 Zakah, Moderation, and Aggregate Consumption in an Islamic Economy – Comments, KAU Islamic Economics Jeddah، Vol. 2, No. 2, Winter.

5. �����������, Akram Khan, 1996, Án Introduction to Islamic Economics (Book Review), American Journal of Islamic Social Sciences, Vol. 13, No. 4.

6. ����������� ,2002 "Maximization Postulates and their Efficacy for Islamic Economics", American Journal of Islamic Social Sciences, Vol. 19, No. 3.

7. Iqbal, Munawar, 1985, Zakah, Moderation، and Aggregate Consumption in an Islamic Economy, Journal of Research in Islamic

Economics, Jeddah, Vol. 3, No. 1, Summer.8. Kahf, Monzer, 1992a, "The Theory of Consumption، in Tahir et al" Readings

in Microeconomics in Islamic Perspective, Longman Malaysia.9. ������‌,1992 b, "A Contribution to the theory of Consumer Behaviour

in an Islamic" Society, Readings in Microeconomics in Islamic Perspective, Longman Malaysia.

10. Khan, M. Fahim, 1984, "Macro consumption Function in an Islamic", Framework journal of Research in IslamicEconomcs, Vol. 1, No. 2.11. �������‌,1992 , Theory of Consumer Behaviour in an Islamic

Perspective, Readings in Microeconomics in Islamic Perspective, Longman Malaysia.

12. ������������ ,1995 , Essays in Islamic Economics, Islamic Foundation UK.

13. ������������ ,2002 , Fiqh Foundations of the Theory of Islamic Economics: A Survey of Selected Contemporary Writings on Economics Relevant Subjects of Fiqh, in Habeeb.

14. Siddiqi, M.N, 1992, Islamic Consumer Behavior, in Tahir et al: Readings in Microeconomics in Islamic Perspective, Longman Malaysia.

15. ����������� ,1996 , Teaching Economics in Islamic Perspective, Centre for Research in Islamic Economics, KAU Jeddah.

16. Zarqa, Anas, 1992, Consumer Behaviour in Islamic perspective, in Tahir et al: Readings in, Microeconomics in Islamic Perspective,

Longman, Malaysia.17. Zaman Asad, 1987, Microfoundations for the Basic Needs, Apprach to

Development: The Lixico - graphic Utility Function, Pakistan journal of Applied Economics، Vol. 5. No. 1.

ر ف ب

صر م

یگو

الی/

المس�

د اص�ا

قتی ا

ش�وه

پژی

لم� ع

مهلنا

ص�ف

یالم

سی ا

هاش

رزی ا

بنام

41

خالی صفحه