Монгол - tuv.nso.mn¢uv.pdf• Баянчандмань сум Мон-Эг ХХК “Өндөг”, Чандмань оргил ХХК “ Шүүдэр ... • Ус түгээс

2018 он

ГАЗАР НУТГИЙН ХЭМЖЭЭ:

74 000.0 кв.км

Монгол

улсын

хэмжээнд

12 дугаарт

ордог

АГУУЛГА

• Аймгийн ерөнхий мэдээлэл

• Засаг даргын мөрийн хөтөлбөр

• Хүн амын үндсэн үзүүлэлт

• Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн

• ААНБ-ын тооллогын үзүүлэлт

• Эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлт

• Ажил эрхлэлтийн зарим үзүүлэлт

• Боловсролын зарим үзүүлэлт

• Мал аж ахуйн зарим үзүүлэлт

• Аймгийн холбоотой ВЭБ хуудас

1

Ардын Засгийн газрын гишүүдийн 1923 оны 10 дугаар сарын 19-ний

өдрийн 38 дугаар тогтоолоор аймаг, хошуудыг хаад, ноёдын нэрээр нэрлэж

байсныг уулын нэрээр нэрлэхээр шийдвэрлэснээр Богдхаан уулын аймаг

одоогийн Төв, Сэлэнгэ, Дундговь аймаг бүхлээрээ, Өмнөговь аймгийн зүүн

хэсэг, Дорноговь аймгийн баруун хагас, Булган аймгийн зүүн урд хагас,

Архангай, Өвөрхангай аймгийн зүүн хэсгийг хамарсан Монгол Улсын хойд

хилээс өмнөд хил хүртэл хангай, говийг хосолсон өргөн уудам нутагтай,

засаг захиргааны том нэгж байжээ. Энэ 1923 онд Төв аймгийг

байгуулагдсан гэж үздэг.

Монгол Улсын засаг захиргааны 1931 оны өөрчлөлтөөр Төв аймгийг бие

даалган байгуулав. Төв аймгийн төв 1931-1942 он хүртэл Улаанбаатар

хотод байсан бөгөөд Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн 1942 оны 12

дугаар тогтоолоор аймгийн төвийг Богд уулын өвөр Зуунмодны аманд

төвлөрүүлсэн билээ.

Төв аймаг 1921 оноос өмнө халх 4 аймгийн нэг болох

Түшээтхаан аймагт харьяалагдаж байсан.

АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ

2

Төв аймаг 74.0 мянган хавтгай дөрвөлжин км нутагтай, нутаг

дэвсгэрийн 81.1 хувийг бэлчээр, 15.4 хувийг ой мод эзэлдэг. Ой модны 58

хувийг Сибирийн хар мод, 3 хувийг энгийн нарс, 5.2 хувийг навчит ой эзэлж

байна.

Байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн Богдхан, Нагал хан, Батхан уулыг улсаас

дархалсны дээр Бөөрөлжүүт туул гол дахь Улахын булан, Хэрлэн голын

зарим хэсэг талбайг нөөц газар болгожээ.

Засаг захиргааны хувьд 27 сум 97 баг 29984 өрх 94462 хүн амтай, 4.7 сая

толгой малтай

Уур амьсгал Байгаль цаг уурын хувьд эрс тэс эх газрын уур амьсгалтай,

өвөлдөө -20-30 градус хүртэл хүйтэрдэг, дулааны улиралд халуун нь 30-

38 градус, салхины хурд 5-15 м/сек, заримдаа 34-45 м/сек хүрдэг.


2

ЗАСАГ ДАРГЫН МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨР

2016-2020 онд хөгжүүлэх аймгийн засаг даргын

үйл ажиллагааны “Эрүүл хүнс-эрүүл монгол

хүн” хөтөлбөр

Эдийн засгийн

тогтвортой өсөлтийг

хангах бодлого

Хүнс, хөдөө аж ахуй,

үйлдвэрлэлийн

бодлого

Дэд бүтэц, төв

суурингийн хөгжлийн

хангах бодлого

Нутгийн удирдлага,

хууль хяналтын

салбар

Байгаль орчин ногоон

хөгжлийн бодлого

34


Ёс заншил, өв уламжлал

Монгол улсын уламжлалт ёс, зан заншил, ахуйн соёл нь бусад

улс орноос ялгаатай байдгийн дээр монгол угсаатнууд нь өөр

хоорондоо ялгарах өвөрмөц онцлог ёс уламжлалыг

хадгалсаар ирсэн.

Төв аймагт БСШУЯ-ны сайдын 2009 оны 7-р сарын 8-ны 293

дугаар тушаалын хавсралтаар батлагдсан МУ-ын биет бус

соёлын өвийн төлөөллийн үндэсний бүртгэл болон МУ-ын

яаралтай хамгаалах шаардлагатай биет бус соёлын өвийн 5

төрөл ангилалын 79 төрөл зүйлээр өвлөн уламжлагчийг 2010

онд 196, 2011 онд 268, 2012 онд 425, 2013-2017 онд 131

бүртгэж, 556 өвлөн уламжлагчийг бүртгээд байна. СББӨ-ийн

ай саваар ангилвал:

3


Эх хэл, аман уламжлалд - 40

Ардын язгуур урлагт - 265

Уламжлалт зан үйл, ёслол, баяр наадам – 36

Байгалийн болон сав ертөнцийн тухай мэдлэг, заншил,

уламжлалт арга техонологи - 27

Ардын уламжлалт гар урлал – 124

Төв аймаг нь монгол улсын төв хэсэгт оршдог болохоор төв

халхын соёл ёс заншлийг шингээсэн соёлын биет бус өвтэй.

Үүнд:

• Алгуут аман уламжлалын урлаг, Малын уриа дуудлага,

Гийнгоо, Ерөөл, Магтаал, Цол дуудах

• Жүжиг наадмын аман уламжлал Жороо үг хэлэх

• Монгол ардын уртын дууны Баянбараат аялгуу

• Монгол үндэстний хувцасны гар урлал

3


•Уламжлалт эсгий гар урлал

• Уламжлалт арьс ширэн гар урлал

• Монгол зургийн уламжлалт гар урлал

• Монгол сийлбэрийн уламжлалт гар урлал

• Уламжлалт уран хатгамал, оёдол, нэхэх, сүлжих гар урлал

Зоосон ширээ, Хавгай сүлжээ буюу гяраг бүс хийх

• Уламжлалт наамлын гар урлал, Зээгт наамал

• Монгол дарханы урлал, Алт мөнгө болон Ган сийлбэр

• Айл гэртэй холбогдох зан үйл, дэг ёс төв халхын хурим

найрын дэг гэх мэт маш олон онцлог өвүүд байдаг

• Мөн БСШУ-ны сайдын 2003 оны №432, 2010 оны №546

тушаалаар батлагдсан Соёлын биет бус өвийн ур чадварыг

өндөр түвшинд өвлөсөн билиг авьяастны жагсаалтад төв

аймгийн 5 өвлөн уламжлагч байдаг.

3


Алдар цуутай хүмүүс

• Монгол Улсын баатар 3

• Төр нийгмийн зүтгэлтэн 50

• Ардын хувьсгалын партизан 51

• Монгол улсын Хөдөлмөрийн баатар 60

• Монгол улсын Ардын цолтон 25

• Монгол улсын Гавьяат цолтон 173

• Шинжлэх ухааны академич, докторууд 162

• Төрийн шагналтан 22

• Цэргийн цолтон 125

• Генерал 14

• Хурандаа 29

4


Биеийн тамир, спорт

• Биеийн Тамир Спортын Байгууллага 1

• Нийт ажиллагчдын тоо 122

• Дасгалжуулагчид 72

• Эмэгтэй 54

• Биеийн тамир спортоор хичээллэгчдийн тоо 39931

• Спорт заал 51

• Гадаа талбай 56

• Спортын цол зэрэгтэй тамирчид 734

• Олон улсын хэмжээний мастер 15

• Спортын мастер 83

• Спортын дэд мастер 75

• 1-3-р зэрэгтэй тамирчид 561

• Цол зэрэгтэй шүүгчид 6

• Улсын цолтой бөхчүүд 18 5



• Аймгийн цолтой бөхчүүд 84

• Сумын цолтой бөхчүүд 104

Тус БТС-ын Газар нь 2017 онд аймгийн аварга шалгаруулах

тэмцээнийг өсвөр үе 14, залуучууд 3, насанд хүрэгчид 5,

ахмад 4, НБТ-ын 19, ХБИ 1, үндэсний спортын 3 төрлөөр

зохион байгуулж 339 арга хэмжээнд 51052 хүнийг хамруулж,

олон улсын 3, УАШТ 4, бүсийн чанартай тэмцээн 7-г зохион явуулж 5725 тамирчин оролцсон. Тив, Дэлхий, Улс олон улс улсын аварга шалгаруулах

тэмцээнд 21 төрлөөр оролцож 117 алт, 145 мөнгө, 158 хүрэл

нийт 420 медаль хүртэж, ОУХМ -1, СМ-2, СДМ-4, 131 зэрэгтэй

тамирчид төрөн гарсан.

6



Өсвөрийн шигшээ багийг /Цана, тэшүүр, дугуй, ширээний

теннис, чөлөөт бөх, жү-до бөх, бокс, байт харваа, үндэсний

сур, хөл бөмбөг, хөнгөн атлетик, шатар/спортын 12 төрлөөр

138 тамирчинтай байгуулан шигшээ багийн тамирчдын болон

дасгалжуулагчдын сонгон шалгаруулалтт хийгдэж, ОНТ-

төсвөөс 20.0 сая төгрөгний санхүүжилт хийгдэж өсвөр үеийн

шигшээ багийн тамирчид тив, дэлхий, ОУТ-нээс алт 3, мөнгө

3, хүрэл 2, УАШ болон нэрэмжит тэмцээнээс 51 алт, 62 мөнгө,

71 хүрэл нийт 192 медаль авч СМ 1, СДМ 2 төрөн гарсан.

Сорил судалгаанд 42676 хүн буюу нийт хүн амйн 53.41 %-ийг

хамруулсанаас 33.8 %-нь зохих түвшинд хүрсэн.

7


Соёл, сүм хийд

• Мэргэжлийн урлагийн байгууллагын тоглолт 26

• Мэргэжлийн урлагийн байгууллагын үзэгчид 16700

• Нийтийн номын сан 27

• Нийтийн номын сангийн суудал 711

• Номын сангийн байнгын уншигчид 23408

• Сүм хийд 4

• Будда 4

8


Нутгийн брэнд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ • Аймгийн орон нутгийнхаа үйлдвэрлэлийг дэмжих бодлогын хүрээнд

дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжих тухай аймгийн Засаг даргын А/725

дугаар захирамжийг гарган нутагт үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний

борлуулалтыг дэмжих зорилгоор үзэсгэлэн худалдааны давтамжийг

нэмэгдүүлэн “Цагаан сар”, “Хөдөлмөрийн амт”, “Наадам”, “Хичээлийн

шинэ жил”, “Нэг сум нэг бүтээгдэхүүн” үзэсгэлэн арга хэмжээг жилд

таван удаа зохион байгуулж байна.

• Баянцагаан сум “Илүү нугаламт хонь”

• Баянчандмань сум Мон-Эг ХХК “Өндөг”, Чандмань оргил ХХК “ Шүүдэр

сальфетка”

• Батсүмбэр сум “ Зөгийн бал”

• Эрдэнэ сум “ Голланд сортын монгол бяслаг”

• Алтанбулаг сум Лигийн ухаа ХХК “Хустай Гоуда бяслаг”, С.Бямбацэрэн

“Гярга сүлжмэл бүс”

• Заамар сум Авдрант өгөөж ХХК “Шилдэг гурилин бүтээгдэхүүн”

• Зуунмод сум Могол ноос ХХК “Ээрмэлийн үйлдвэр”, Бонн ХХК “Оёмол

бүтээгдэхүүний бэлдэцийн үйлдвэр”, Цээл бүзэнхий ХХК “Гутал”,

Д.Гантулга “Хүүхдийн гутал”

• Баяндэлгэр сум Өүлэн эх хоршоо “Памбагар цагаан”

9


Тээвэр, харилцаа холбоо

• Техникийн хяналтын үзлэгт хамрагдсан авто машин бүгд

• 8138

• Суудлын авто машин

• 4009

• Ачааны автобус

• 3600

• Автобус

• 285

• Тусгай зориулалтын

• 47

• Ашигласан хугацаагаар: 3 жил хүртэл 18

• 4-9 жил 587

• 10-аас дээш жил 7336

10


11

Барилга, орон сууц, нийтийн аж ахуй

• Дотоодын барилгын байгууллагуудын гүйцэтгэсэн барилга

угсралт их засварын ажил /сая.₮/

• 29172.6

• Ус түгээс цэгийн тоо

• 140

• Зөөврийн ус хэрэглэдэг өрх

• 18099

• Ус тээврийн машины тоо

• 11

• Хог устгах цэг

• 39

• Хог тээврийн машины тоо

• 37

• Халуун усны цэгийн тоо

• 31

12

Байгаль орчин

• Ойн сан бүхий газар 573.1 (мян.га)

• Ойн модоор бүрхэгдсэн газар 544.9

• Ой модыг огтолсон газар 3.3

• Мод үржүүлгийн газар 7.7

• Ой тэлэн ургах нөөц газар 1.2

• Ойн сангийн бусад газар 16.1

• Гадаргын ус нийт гол горхи 610

• Тасарсан 29

• Ширгэсэн 50

• Рашаан нийт 32

• Булаг 422


• Нуур, тойром 111



13

Гэмт хэрэг

• Бүртгэгдсэн гэмт хэрэг бүгд 810

• Хүний амь бие, эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэрэг 231

• Хүүхэд гэр бүл, нийгмийн ёс суртахууны эсрэг гэмт хэрэг 27

• Өмчлөх эрхийн эсрэг гэмт хэрэг 373

• Малын хулгайн гэмт хэрэг 115

• Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдал, ашиглалтын

журмын эсрэг гэмт хэрэг 105

• Гэмт хэрэгт холбогдсон сэжигтэн, яллагдагч 702

• Эмэгтэй 62

• 18 хүртэлх насны 26

• Шүүхээр шийтгүүлсэн хүн 380


14

Мөнгө, банк • Иргэдийн хадгаламжийн үлдэгдэл

• 85 890.3 (сая.төг)

• Иргэдийн харилцахын үлдэгдэл

• 14 012.0 (сая.төг)

• Олгосон зээлийн багц

• 477 240.4 (сая.төг)

Төрийн санхүү • Орон нутгийн төсвийн нийт орлого

• 71 273.3 (сая.төг)

• Орон нутгийн төсвийн нийт зарлага

• 75 211.3 (сая.төг)

• Улсын төсвөөс орон нутгийн төсөвт олгосон тусгай зориулалтын

шилжүүлэг

• 42 765.6 (сая.төг)

• Улсын төсвөөс орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн сангийн орлогын

шилжүүлэг

• 1 808.2 (сая.төг)


15

ХҮН АМ

Хүн ам зүй

Хүн ам зүй нь математик тооцоолол, загвар

боловсруулахтай холбоотой. Тухайлбал: Хүн амын өсөлт,

өөрчлөлтөнд нөлөөлөх 3 бүрэлдэхүүн хэсэг болох

• Төрөлт

• Нас баралт

• Шилжилт хөдөлгөөний үзүүлэлтүүд

Тэдгээрийн хүн амын өсөлт, өөрчлөлтөнд нөлөөлөх

нөлөөллийг тооцдог. Өөрөөр хэлбэл, хүн ам зүйн үзэгдлүүдийн

хоорондох тоон уялдааг бусад үзэгдлүүдтэй хамаарах талаас

нь тайлбарлахаас илүү тодорхойлон өгүүлэх, задлан шинжлэх

онцлогтой.

16

ХҮН АМ

Хүн ам судлал

Хүн ам судлал нь хүн ам зүйн үзэгдлүүдийн уялдаа

холбоог нийгэм, эдийн засаг, сэтгэл зүй, социологи,

антропологи, газар зүй зэрэг бусад салбар шинжлэх ухаантай

нягт уялдуулан авч судалдаг.

Өөрөөр хэлбэл хүн ам, төрөлт, нас баралт, шилжих

хөдөлгөөнд гарч буй өөрчлөлтийг бусад нийгэм, эдийн засаг,

соёлын хүчин зүйлстэй хэрхэн уялдаж байгааг судалдаг.

Хүн ам судлалын судалгааны ажлууд нь цэвэр хүн ам

зүйн шинж чанартай, зарим нь эдийн засгийн буюу түүхийн

шинж чанартай ч байж болно. Тиймээс ч эдийн засгийн хүн ам

зүй, түүхийн хүн ам зүй, антропологийн хүн ам зүй гэх мэт

ойлголтуудыг эрдэмтэд өргөн хэрэглэдэг байна.

17

ХҮН АМ

Хүн амын хүйс

Хүн амын бүтцэд хүн амын нас, хүйсийн байдал чухал

байр суурь эзэлдэг бөгөөд эдгээр үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлт,

түүний шалтгаан зэрэг нь тухайн улс орон, бүс нутгийн нийгэм,

эдийн засгийн хөгжлийн байдалтай уялдсан байдаг.

Хүн амын төрөлт

Төрөлт нь хүн ам зүйн судалгаанд томоохон үүрэг

гүйцэтгэдэг судалгааны чиглэлүүдийн нэг юм.

Хүн амын нас баралт

Нас баралт нь хүн амын бодит өсөлтөнд нөлөөлдөг гол

үзүүлэлтүүдийн нэг юм.

ХҮН АМ

Хүн амын тоо, насны бүлгээр, 2017 он, сумдаар

18

Сумдын нэр Нийт хүн ам 0-14 15-64 65+ Эрэмбэ

Зуунмод 16953 4976 11079 898 I хамгийн их

Алтанбулаг 3260 869 2233 158

Аргалант 1672 437 1135 100

Архуст 1322 389 869 64

Батсүмбэр 7113 2182 4515 416 II

Баян сум 2198 650 1451 97

Баяндэлгэр 1498 389 1044 65

Баянжаргалан 1656 504 1088 64

Баян-Өнжүүл 2227 652 1500 75

Баянхангай 1497 462 959 76 XXVII хамгийн бага

Баянцагаан 1880 496 1288 96

Баянцогт 1922 514 1282 126

Баянчандмана 4218 1192 2781 245

Борнуур 5206 1446 3511 249 IV

Бүрэн 3146 909 2080 157

Дэлгэрхаан 1773 561 1136 76

Жаргалант 6720 2139 4266 315 III

Заамар 5836 1922 3751 163

Лүн 2612 731 1763 118

Мөнгөнморьт 2075 558 1439 78

Өндөрширээт 2044 620 1344 80

Сүмбэр 1828 533 1203 92

Сэргэлэн 2029 564 1362 103

Угтаалцайдам 2723 836 1744 143

Цээл 2632 817 1711 104

Эрдэнэ 3959 1144 2603 212

Эрдэнэсант 4463 1307 2934 222 V

ДҮН 94462 27799 62071 4592

ХҮН АМ

Насны бүлгийн эзлэх хувь, хүйсийн харьцаа, 2017 он, сумдаар

19

Сумдын нэр

Нийт хүн амд

хүүхдийн эзлэх

хувь

Хөгшидийн эзлэх

хувь

Хөдөлмөрийн насны

хүн амын эзлэх хувьХүйсийн харьцаа Эрэмбэ

Зуунмод 29.4 5.3 65.4 I хамгийн их

Алтанбулаг 26.7 4.8 68.5

Аргалант 26.1 6.0 67.9

Архуст 29.4 4.8 65.7

Батсүмбэр 30.7 5.8 63.5 II

Баян сум 29.6 4.4 66.0

Баяндэлгэр 26.0 4.3 69.7

Баянжаргалан 30.4 3.9 65.7

Баян-Өнжүүл 29.3 3.4 67.4

Баянхангай 30.9 5.1 64.1 XXVII хамгийн бага

Баянцагаан 26.4 5.1 68.5

Баянцогт 26.7 6.6 66.7

Баянчандмана 28.3 5.8 65.9

Борнуур 27.8 4.8 67.4 IV

Бүрэн 28.9 5.0 66.1

Дэлгэрхаан 31.6 4.3 64.1

Жаргалант 31.8 4.7 63.5 III

Заамар 32.9 2.8 64.3

Лүн 28.0 4.5 67.5

Мөнгөнморьт 26.9 3.8 69.3

Өндөрширээт 30.3 3.9 65.8

Сүмбэр 29.2 5.0 65.8

Сэргэлэн 27.8 5.1 67.1

Угтаалцайдам 30.7 5.3 64.0

Цээл 31.0 4.0 65.0

Эрдэнэ 28.9 5.4 65.7

Эрдэнэсант 29.3 5.0 65.7 V

ДҮН 29.4 4.9 65.7

ХҮН АМ

Хүн ам, сумаар 1990 - 2017 он

20

Сумдын нэр 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2017 Эрэмбэ

Зуунмод 18,152 17,285 14,837 14,692 13,339 16,263 16953 I хамгийн их

Алтанбулаг 3,191 3,414 3,702 3,144 2,420 3,053 3260

Аргалант 2,424 2,358 1,988 1,881 1,371 1,709 1672

Архуст 2,233 2,045 2,008 1,563 1,214 1,256 1322 XXVII хамгийн бага

Батсүмбэр 6,333 6,376 6,537 6,310 6,913 6,836 7113 II

Баян сум 2,654 2,585 3,193 2,064 1,963 2,157 2198

Баяндэлгэр 2,907 2,331 2,058 1,173 1,477 1,397 1498

Баянжаргалан 1,678 1,762 1,789 1,573 1,378 1,585 1656

Баян-Өнжүүл 2,884 3,016 2,503 2,539 1,511 2,102 2227

Баянхангай 2,261 1,661 1,710 1,524 1,253 1,481 1497

Баянцагаан 2,364 2,643 2,724 2,349 1,401 1,820 1880

Баянцогт 3,941 3,837 2,430 1,928 1,739 1,798 1922

Баянчандмана 4,483 3,810 3,458 3,286 3,740 4,095 4218 V

Борнуур 4,409 4,431 4,206 4,480 4,368 5,041 5206 IV

Бүрэн 3,262 3,521 3,473 3,266 2,777 2,997 3146

Дэлгэрхаан 2,055 2,372 2,470 1,993 1,371 1,646 1773

Жаргалант 5,351 5,787 5,513 5,740 5,657 6,400 6720 III

Заамар 3,695 4,999 6,342 5,923 6,568 5,461 5836

Лүн 2,832 3,047 3,697 2,572 2,418 2,556 2612

Мөнгөнморьт 2,290 2,294 2,569 1,909 2,152 1,985 2075

Өндөрширээт 2,280 2,532 2,265 1,893 1,686 1,904 2044

Сүмбэр 2,048 2,140 1,982 1,581 1,756 1,783 1828

Сэргэлэн 2,562 2,536 2,005 1,816 2,631 1,918 2029

Угтаалцайдам 5,064 4,140 3,534 2,400 2,314 2,644 2723

Цээл 3,464 3,721 3,671 2,444 2,561 2,486 2632

Эрдэнэ 4,003 3,377 3,110 3,442 3,809 3,759 3959

Эрдэнэсант 5,123 5,701 5,494 5,006 4,051 4,289 4463

Нийт 103,943 103,721 99,268 88,491 83,838 90,421 94462

ХҮН АМ

Өрх, сумаар 2005 – 2017 он

21

Сумдын нэр 2005 2010 2015 2016 2017 Эрэмбэ

Зуунмод 3657 4511 4965 5096 5287 I хамгийн их

Алтанбулаг 836 865 983 1021 1072

Аргалант 387 533 598 599 572

Архуст 443 466 415 420 424 XXVII хамгийн бага

Батсүмбэр 1571 1913 2080 2082 2118 II

Баян сум 560 650 683 690 701

Баяндэлгэр 429 493 663 574 606

Баянжаргалан 417 400 564 544 570

Баян-Өнжүүл 642 590 519 670 714

Баянхангай 394 462 495 499 486

Баянцагаан 648 616 629 630 647

Баянцогт 516 612 674 694 700

Баянчандмана 889 1143 1263 1265 1302

Борнуур 1169 1416 1552 1563 1596 IV

Бүрэн 832 826 879 895 920

Дэлгэрхаан 525 499 514 529 541

Жаргалант 1592 1836 1995 2027 2038 III

Заамар 1598 1503 1585 1636 1726

Лүн 731 799 789 792 801

Мөнгөнморьт 593 739 758 770 775

Өндөрширээт 535 582 618 620 670

Сүмбэр 395 509 543 564 575

Сэргэлэн 496 685 722 745 784

Угтаалцайдам 631 718 797 800 809

Цээл 614 729 746 771 797

Эрдэнэ 993 1276 1270 1331 1370

Эрдэнэсант 1216 1264 1323 1343 1383 V

Нийт 23309 26635 28622 29170 29984

ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН

22

2017 онд монгол улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1.9%, төвийн

бүсийн 17.9% болох 518.9 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэв.

Нэг хүнд ногдох

дотоодын нийт

бүтээгдэхүүн

5.5 сая төгрөг,

хөдөө аж ахуйн

бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлт

дүнгээр 215.3

тэрбумд хүрч

улсын хэмжээнд

3-т орж байна.

474.5

542.6

510.6 518.9

2014 2015 2016 2017

ДНБ, тэрбум төгрөгөөр

ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН

23

ДНБ-ийг салбараар авч үзвэл: ХАА, ан агнуур, ойн аж ахуйн салбар 41.5%,

Аж үйлдвэр, барилгын салбар нь 33.8%, Үйлчилгээний салбар 24.7%-ийг

тус тус эзэлж байна. Нэг хүнд ногдох ДНБ нь 2014 онд 5.3 сая, 2015 онд

6.0 сая, 2016 онд 5.6 сая, 2017 онд 5.5 сая төгрөгт хүрсэн байна.

ДН

Б-д

эзл

эх с

ал

барууд

ын

эзл

эх х

увь

59.0 54.0 49.4 41.5

17.4 24.4 27.6 33.8

23.7 21.6 23.0 24.7

2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7

ХАА Аж үйлдвэр, барилга Үйлчилгээ

АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА

Аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо

24

Сумдын нэр 1998 2006 2011 2016 Эрэмбэ


Алтанбулаг 15 19 31 45

Аргалант 19 16 28 48

Архуст 7 13 14 26

Батсүмбэр 27 28 39 87 IV

Баян 14 16 20 30

Баяндэлгэр 8 14 22 22


Баян-Өнжүүл 6 15 17 35

Баянхангай 18 34 32 34

Баянцагаан 10 11 18 34

Баянцогт 23 16 23 34

Баянчандмань 39 33 71 87 V

Борнуур 75 39 72 72

Бүрэн 6 21 24 33

Дэлгэрхаан 8 12 13 17 XXVII хамгийн бага

Жаргалант 66 69 106 125 II

Заамар 28 45 68 118 III

Лүн 10 20 33 44

Мөнгөнморьт 12 13 30 45

Өндөрширээт 10 15 19 22

Сүмбэр 28 27 47 51

Сэргэлэн 19 24 41 49


Цээл 106 68 70 78

Эрдэнэ 22 20 70 62

Эрдэнэсант 20 24 31 57

Нийт 887 861 1321 1896

АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА – 2016 ОН

Аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо

1896

Аж ахуйн нэгж 1474

Төрийн бус байгууллага

219

Төсвийн байгууллага

203

2016 оны тооллогод хамрагдсан аж ахуйн нэгж, байгууллагыг төрлөөр нь

авч үзвэл: 77.7% нь аж ахуйн нэгж, 11.6% нь төрийн бус байгууллага,

10.7% нь төсвийн байгууллага байна.


25


АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА –ын

ажиллагчдын сарын дундаж цалин

26

656.1

мянган төгрөг

654.1 мян.төг 657.9 мян.төг

ЭРҮҮЛ МЭНД

Эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он

Үзүүлэлт 1995 2000 2005 2010 2015 2017

Их эмч 130 128 126 138 189 218

Эм зүйч 8 5 5 7 13 22

Ердийн өсөлт (хүн) 1768 1342 751 1359 670 1517

Нэг эмчид ногдох хүн 806 779 703 634 476 430

Нэг сувилагчид ногдох хүн 487 509 395 376 305 317

1000 амьд төрөлтөд ногдох

нялхсын эндэгдлийн түвшин 18.1 14.2 7.8 12.0 13.3 10.0

Тав хүртэлх насны хүүхдийн

эндэгдлийн түвшин (1000

амьд төрөлт тутамд) 36.9 37.0 20.3 14.0 17.1 17.5

Үр хөндөлт 304 87 107 84 52 62

Халдварт өвчнөөр өвчлөгчид 1994 1060 605 686 1202 804

27

Төрөлт, нас баралтын тоо, жилийн эцсийн байдлаар, сумдаар

ЭРҮҮЛ МЭНД

28

2016 2017 2016 2017


Алтанбулаг 57 79 15 14

Аргалант 31 38 7 12

Архуст 31 34 7 7 XV хамгийн бага

Батсүмбэр 164 134 63 52 II

Баян 48 47 12 17

Баяндэлгэр 23 27 9 10


Баян-Өнжүүл 50 54 9 20

Баянхангай 33 25 7 7

Баянцагаан 42 48 10 10

Баянцогт 35 26 14 11

Баянчандмань 85 80 27 29 IV

Борнуур 123 104 38 41 III

Бүрэн 80 79 9 15

Дэлгэрхаан 41 43 7 10

Жаргалант 163 162 44 41

Заамар 140 127 26 27

Лүн 48 51 18 23

Мөнгөнморьт 36 47 13 13

Өндөрширээт 42 62 12 9

Сүмбэр 35 31 12 11

Сэргэлэн 40 39 9 14


Цээл 66 72 21 11

Эрдэнэ 91 95 24 28 V

Эрдэнэсант 99 106 27 25

Нийт 2101 2076 592 577

Сумдын нэрТөрөлт Нас баралт

Эрэмбэ

НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ

Нийгмийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он

Үзүүлэлт 1995 2000 2005 2010 2015 2017

Төрөлт 2481 1969 1409 2000 1283 2094

Эмэгтэй 1226 936 701 969 626 1032

Нас баралт 713 627 658 641 613 577

Дундаж наслалт 63.7 65.1 67.0 69.8 72.6 72.8

Бүтэн өнчин хүүхдийн тоо 177 170 185 143 113 90

Хагас өнчин хүүхдийн тоо 1900 1968 1704 1255 1026 1021

Өрх толгойлсон эхийн тоо 1860 2188 2636 2723 2544 1954

18 хүртэлх насны хүүхэдтэй

өрх толгойлсон эх 1424 1565 1539 1244 1136 1129

18 хүртэлх насны 4, түүнээс

дээш хүүхэдтэй өрх 3876 3259 1195 656 1041 1321

29

Нийгмийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он

Үзүүлэлт 2017

18 хүртэлх насны 4, түүнээс дээш хүүхэдтэй өрх 1321

18 хүртэлх насны хүүхэдтэй өрх толгойлсон эх 1129

1000 хүнд ногдох төрөлт 22.6

1000 хүнд ногдох нас баралт 6.2

Хүн амын дундаж наслалт 72.8

Эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлсэн өвчтөн 15600

10 000 хүн ам ногдох хорт хавдараар шинээр

өвчлөгчид 28.0

Нас барагчид 6.2

НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ

30

2016 2017

2104

86

1004

2129

1954

90

1021

2368

Өрх толгойлсон эхийн тоо

Бүтэн өнчин хүүхдийн тоо

Хагас өнчин хүүхдийн тоо

Өрх үүсгэн ганц биеэр амьдардаг өндөр настан

Ни

йгм

ий

н з

ар

им

үзү

үл

эл

т НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ

31

ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ

Хөдөлмөр эрхлэлтийн үзүүлэлт 2013 – 2017 он

32

Үзүүлэлт 2013 2014 2015 2016 2017

Хөдөлмөрийн насны

хүн ам 59723 60987 60100 56202 62071

Эдийн засгийн

идэвхтэй хүн ам 45065 43947 47254 49038 50255

Ажиллагчид 41292 41209 45156 47718 48641

Ажилгүй иргэд 3773 2738 2098 1320 1614

Эмэгтэй 1721 968 880 430 462

Бүртгэлтэй ажилгүй

иргэд 1308 437 545 640 298

Эмэгтэй 728 224 263 312 148

Ажиллах хүчний

оролцооны түвшин 75.3 75.2 77.2 77.6 79.6

Ажил эрхлэлтийн

түвшин 69.0 70.5 73.7 75.5 77.0

Ажилгүйдлийн түвшин 8.4 6.2 4.4 2.7 3.2

ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ

33

Нийт хүн амд хөдөлмөрийн насны

хүн амын эзлэх хувь, 2017 оноор

29.4%

65.7%

4.9%

Хүүхэд 0-14 Хөдөлмөрийн насны хүн ам 15-59 Тэтгэврийн насны хүн ам 65+

8.4%

6.2%

4.4%

2.7% 3.2%

2013 2014 2015 2016 2017

2017 оны хүн

ам, насны

ангиллаар

Ажилгүйдлийн

түвшин

БОЛОВСРОЛ

Боловсролын үзүүлэлт

35

Үзүүлэлт 2005/2006 2010/2011 2015/2016 2016/2017 2017/2018

ЕБСургуулийн тоо 33 32 31 31 31

ЕБС-д өдрийн ангид

суралцагчдын тоо (1000 хүн) 17.6 14.3 14.0 14.4 14.8

ЕБС-ийн хамран сургалтын

бохир жин (1-9 р анги) 84.9 85.5 87.6 89.1 88.0

ЕБС-ийн суралцагч-багшийн

харьцаа 23.0 17.9 17.3 19.1 19.4

СӨБ-ийн байгууллагын тоо 37 40 49 48 49

СӨБ-д хамрагдсан хүүхдийн

тоо 4667 5538 6899 7309 7533

СӨБ-д ажиллаж байгаа нэг

багшид ногдох хүүхэд 44.4 32.6 33.2 36.4 37.7

БОЛОВСРОЛ

36

Сургуулийн өмнөх боловсролын

байгууллагын үндсэн багш 200

Сургуулийн өмнөх боловсролын

байгууллагад хамрагдсан хүүхэд

7533

ЕБС-ийн

1 дүгээр

ангид

элсэгчид

1840

ЕБС-д суралцаж

байгаа малчин өрхийн

хүүхэд 5034,

үүнээс эмэгтэй 2443

5034

2443

ЕБС-д суралцаж байгаа малчин өрхийн хүүхэд

Нийт

Эмэгтэй

2020

2114

ЕБС-д суралцагчидаас дотуур байранд суух хүсэлт гаргасан

Амьдарч буй хүүхэд

763

ЕБС-ийн

үндсэн багш 697

1716

эмэгтэй

нийт

Техникийн болон мэргэжлийн боловсролын сургалтын

байгууллагад суралцагчид

ЕБС, СӨБ-ийн байгууллагын тоо, сумдаар, 2017/2018 хичээлийн жилд

1 1 1

6

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

4

2 1 1 1 1 1

2

1 1 1

13

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4

Ал

танб

ул

аг

Ар

гал

ант

Архуст

Батс

үм

бэр

Баян

Баянд

эл

гэр

Баянж

арга

лан

Баян-Ө

нж

үүл

Баянханга

й

Баянц

ага

ан

Баянц

огт

Баянчанд

мань

Борнуур

Бүрэн

Дэл

гэрхаан

Жарга

лант

Заам

ар

Лүн

Мөнгө

нм

орьт

Өнд

өрш

ирээт

Сэргэ

лэн

Сүм

бэр

Угт

аал

Цээл

Эрд

энэ

Эрд

энэсант

Зуунм

од

СӨБ ЕБС

БОЛОВСРОЛ

37

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ

Малын тоо

*Бодод шилжүүлэхдээ адуу, үхрийг 1 бод, тэмээг 1.5 бод, 6 хонь 8 ямааг

тус бүр 1 бод гэж тооцов. 2017 оны жилийн эцсийн мал тооллогын

дүнгээр Төв аймгийн 27 сумын 97 багт 4.7 сая толгой мал тоолуулж

2016 оныхоос 20.7 мянган толгой малаар буюу 0.4 хувиар буурлаа.

38

Төрөл 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Бодоор * 723863.7 792067.0 873510.3 983721.8 1158057.5 1248531.3 1314890.7 1293569.1

Толгойн тоо 2710709 2961958 3244721 3572988 4181510 4458608 4705866 4685130

Тэмээ 2227 2868 2443 2738 2912 3133 3394 3528

Адуу 199837 222968 246658 283635 330971 360803 382598 375559

Үхэр 171990 184976 206472 239417 289364 316071 326230 310761

Хонь 1358744 1462267 1633736 1815912 2125718 2271185 2442388 2461124

Ямаа 977911 1088879 1155412 1231286 1432545 1507416 1551256 1534158

Өрх, малчдын тоо, насны бүтэц, тэдний соёл, ахуйн байдал

Төрөл 2008 2009 2010 2011 2012

Малтай өрх 13600 14000 13900 13900 13700

Малчин өрх 9100 9689 9477 9465 9202

Малчдын тоо 18862 18317 18874 18253 17267

16-34 насны 7460 6600 7200 6700 6106

35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 7930 8600 8700 8700 9067

Тэтгэврийн насны 3470 3060 3060 2900 2094

Нийт малчдаас эмэгтэй 8090 8200 8000 7800 7765

Насны бүрэлдэхүүн хувь 100 100 100 100 100

16-34 насны 39.5 36.4 38.1 36.7 35.4

35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 42.0 46.8 45.8 47.6 52.5

Тэтгэврийн насны 18.4 16.8 16.1 15.7 12.1

Нийт малчдаас эмэгтэй хувь 43.0 44.7 42.4 42.7 44.9

Нэг малчин өрхөд ногдох малын тоо

/толгойгоор/ 284 328 286 313 353


39

Өрх, малчдын тоо, насны бүтэц, тэдний соёл, ахуйн байдал

Төрөл 2013 2014 2015 2016 2017

Малтай өрх 14000 14389 14800 15000 15231

Малчин өрх 9447 9880 10502 11278 11897

Малчдын тоо 17500 18302 19000 20200 19496

16-34 насны 5800 5781 5500 5600 5398

35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 9600 10195 11100 12000 10574

Тэтгэврийн насны 2100 2326 2400 2600 3417

Нийт малчдаас эмэгтэй 7900 8187 8500 8900 8052

Насны бүрэлдэхүүн хувь 100 100 100 100 100

16-34 насны 38.1 31.6 29.1 27.7 27.7

35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 45.8 55.7 58.4 59.2 54.3

Тэтгэврийн насны 16.1 12.7 12.5 13.1 17.6

Нийт малчдаас эмэгтэй хувь 56.4 44.7 44.7 44.1 41.3

Нэг малчин өрхөд ногдох малын тоо

/толгойгоор/ 378 419 425 417 394


40


40

34482

39822

64451

67741

76076

80002

86670

95021

97722

103085

112646

122600

141656

162454

167595

178572

181538

200047

217646

222777

229233

240635

290594

305564

367663

372420

393844

Сүм

бэр

Баянча

нд

мань

Архуст

Батс

үм

бэр

Зуунм

од

Баянханга

й

Арга

лант

Мөнгө

нм

орьт

Баянц

огт

Борнуур

Угт

аал

Цээл

Жа

рга

лант

Баян

Сэргэ

лэн

Эрд

энэ

Баянд

эл

гэр

Дэл

гэрхаан

Баянж

арга

лан

Заам

ар

Өнд

өрш

ирээт

Лүн

Баянц

ага

ан

Ал

танб

ул

аг

Бүрэн

Баян-Ө

нж

үүл

Эрд

энэсант

Малын тоо,

сумдаар

32.8%

52.2%

6.6%

8.0%

0.08%

Ямаа

Хонь

Үхэр

Адуу

Тэмээ Бог малын дотор хонин сүрэг

52.2%, ямаан сүрэг 32.8%-ийг

тус тус эзэлж байгаа нь

уламжлалт харьцаа сүүлийн

жилүүдэд ихээхэн алдагдаж

байгааг илэрхийлж байна.

Мал сүргийн бүтэц, 2017 он


42

2017 оны жилийн эцсийн мал тооллогын дүнгээр Төв аймгийн хэмжээнд

4 652 556 толгой мал тоологдсон байна.

3 513

371 562

305 232 2 444 252

1 527 997


43

Эрдэнэсант 394 171

Баян-Өнжүүл 373 411

Бүрэн 367 663

Алтанбулаг 306 732

Баянцагаан 292 834

Хамгийн олон

малтай сумд


44

236

405

428

438

508

Эрдэнэсант

Лүн

Баянцагаан

Баянжаргалан

Баян-Өнжүүл

Малын төрлөөр нь авч үзвэл:


45

21677

25020

25192

25691

30983



Бүрэн

Алтанбулаг



46

16563

18596

19488

21177

22068

Бүрэн



Эрдэнэ

Батсүмбэр


47

153108

156222

193748

202086

229478




Бүрэн



48

103364

108280

114878

123592

139204




Бүрэн



49

50

Тариалсан талбай нийт 108 833.5

• Үр тариа 79 758.0

• Хүнсний ногоо 825.7

• Төмс 6 902.4

• Тэжээлийн ургамал 7 394.1

• Бэлтгэсэн өвс хадлан 71 671.1

Хураасан ургац (тонн)

• Үр тариа 10 535.5

• Төмс 41 695.8

• Хүнсний ногоо 3 227.5

• Тэжээлийн ургамал 11 573.0


1356

4852

51695

1202

37869

770

26

38487

5309

35356

7073

37

28030

132284

8007

478

3528

22630

23819

2158

4067

240

Арханга

й

Баян-Ө

лги

й

Баянхонго

р

Бул

ган

Говь-А

лта

й

Говьсүм

бэр

Дархан-У

ул

Дорного

вь

Дорнод

Дун

дго

вь

Завхан

Орхон

Өвөрханга

й

Өм

нөго

вь

Сүхб

аата

р

Сэл

энгэ

Төв

Увс

Ховд

Хөвсгө

л

Хэнти

й

Ул

аанб

аата

р

I

II III IV V Хам

гийн б

ага


51

349122

77292

165175

240647

102701

19185

14156

119613

211956

151497

179954

8856

342458

89623

267910

71730

375559

105288

110785

222615 280821

27082

Арханга

й

Баян-Ө

лги

й

Баянхонго

р

Бул

ган

Говь-А

лта

й

Говьсүм

бэр

Дархан-У

ул

Дорного

вь

Дорнод

Дун

дго

вь

Завхан

Орхон

Өвөрханга

й

Өм

нөго

вь

Сүхб

аата

р

Сэл

энгэ

Төв

Увс

Ховд

Хөвсгө

л

Хэнти

й

Ул

аанб

аата

р

I II III IV V

XVI

Хам

гийн б

ага


52

564943

126837 212878

252007

68089

12584

38177

64788

165704

69677

160266

16579

276139

22705

200015

144785

310761

147269

158769

417173

288600

50275

Арханга

й

Баян-Ө

лги

й

Баянхонго

р

Бул

ган

Говь-А

лта

й

Говьсүм

бэр

Дархан-У

ул

Дорного

вь

Дорнод

Дун

дго

вь

Завхан

Орхон

Өвөрханга

й

Өм

нөго

вь

Сүхб

аата

р

Сэл

энгэ

Төв

Увс

Ховд

Хөвсгө

л

Хэнти

й

Ул

аанб

аата

р

I

II

III IV V

XX Хам

гийн б

ага


53

2630741

867354 1257145

1658043

1054760

178340

134985

796544

851309

1603541

1608114

36289

2501419

572809

1638197

614303

2461124

1401146

1147767 2

438377

1949189

130316

Арханга

й

Баян-Ө

лги

й

Баянхонго

р

Бул

ган

Говь-А

лта

й

Говьсүм

бэр

Дархан-У

ул

Дорного

вь

Дорнод

Дун

дго

вь

Завхан

Орхон

Өвөрханга

й

Өм

нөго

вь

Сүхб

аата

р

Сэл

энгэ

Төв

Увс

Ховд

Хөвсгө

л

Хэнти

й

Ул

аанб

аата

р

I

II III

IV

V

XVIII

Хам

гийн б

ага


54

1312938

811636

2500444

935404 2081564

169300

81936

826355

513296

1536039

1159523

34751

2233223

1665657

1025249

430712

1534158

1103081

1514509

1872629

1342369

94415

Арханга

й

Баян-Ө

лги

й

Баянхонго

р

Бул

ган

Говь-А

лта

й

Говьсүм

бэр

Дар

ха

н-У

ул

Дорного

вь

Дор

но

д

Дунд

говь

Завхан

Орхон

Өвө

рха

нга

й

Өм

нөго

вь

Сүхб

аата

р

Сэл

энгэ

Тө

в

Увс

Хо

вд

Хө

всгө

л

Хэнти

й

Ул

аанб

аата

р

Хам

гийн б

ага

I

II

III

IV

V


55

56

Хэрэглээний бараа

үйлчилгээний үнэ

Гол нэрийн зарим барааны жилийн дундаж үнэ (төгрөг)

• Хонины мах 5817 (кг)

• Үхрийн мах 6675

• Гурил 1160

• Цагаан будаа 2320

• Шингэн сүү 1340 (литр)

• Элсэн чихэр 2264 (кг)

• Цахилгаан 116 (1квтц)

• Халаалт 424 м2

• Бензин АИ-80 1484 (литр)

ХАА-н зарим бүтээгдэхүүний зах зээлийн дундаж үнэ (мян.төг)

• Ямааны цагаан ноолуур 69 000

• Ямааны бор ноолуур 47 000

• Хонины ноостой нэхий 2 000

• Ямааны ноолууртай арьс 23 000

56

Хэрэглээний бараа

үйлчилгээний үнэ

Бараа үйлчилгээ бүлгээр 2014 XII/

2013 XII

2015 XII/

2014 XII

2016 XII/

2015 XII

2017 XII/

2016 XII

ЕРӨНХИЙ ИНДЕКС 109.4 106.1 102.9 106.1

01. ХYНСНИЙ БАРАА, СОГТУУРУУЛАХ БУС УНДАА 108.4 98.4 100.4 104.9

02. СОГТУУРУУЛАХ УНДАА, ТАМХИ, МАНСУУРУУЛАХ БОДИС 105.5 102.9 100.7 106.1

03. ХУВЦАС, БӨС БАРАА, ГУТАЛ 111.1 112.2 104.3 111.7

04. ОРОН СУУЦ, УС, ЦАХИЛГААН, ХИЙН БОЛОН БУСАД ТYЛШ 114.7 104.5 102.9 103.7

05. ГЭР АХУЙН ТАВИЛГА, ГЭР АХУЙН БАРАА 111.9 108.2 103.4 102.3

06. ЭМ, ТАРИА, ЭМНЭЛГИЙН YЙЛЧИЛГЭЭ 104.2 104.9 100.0 107.4

07. ТЭЭВЭР 108.4 105.4 104.9 107.7

08. ХОЛБООНЫ ХЭРЭГСЭЛ, ШУУДАНГИЙН YЙЛЧИЛГЭЭ 89.5 95.9 96.8 98.7

09. АМРАЛТ, ЧӨЛӨӨТ ЦАГ, СОЁЛЫН БАРАА, YЙЛЧИЛГЭЭ 110.1 102.8 99.9 103.9

10. БОЛОВСРОЛЫН YЙЛЧИЛГЭЭ 107.6 132.5 100.0 100.2

11. ЗОЧИД БУУДАЛ, НИЙТИЙН ХООЛ, ДОТУУР БАЙРНЫ YЙЛЧИЛГЭЭ 107.3 100.0 105.3 110.0

12. БУСАД БАРАА, YЙЛЧИЛГЭЭ 115.1 103.7 112.9 105.8

Хэрэглээний бараа, үйлчилгээний үнийн индекс жилээр (хувь)

ТӨВ АЙМАГ

57

Улаанбаатар хотоос өмнө зүгт 43 километр зайд орших

Төв аймгийн Зуунмод хотын төвөөс зүүн хойш 8

километрт Зуунмодны амны эхэнд Ачит дүйнхорын булаг

хэмээх энгэр газар Манзуширын хийдийн туурь оршино.

МАНЗУШИР ХИЙДИЙН ТУУРЬ

ТӨВ АЙМАГ

57

Далайн төвшнөөс дээш 1800 метр өндөрт шинэсэн ойн

дунд байдаг. Манзушир хийдийн анхны сүмийг Манзушир

ламтны анхдугаар дүрийн хувилгаан Лувсанжамбалданзан

удирдан 1733 онд Богдхан уулын энгэрт бариулснаар

Манзуширын хийдийн суурь тавигджээ.

Богд хан уулын магтаалд “Өвөр талдаа хийдтэй, Өргөн их

шажинтай, Махгалын шүтээнтэй, Манзушир ламын

хийдтэй” хэмээн магтан дуулдаг. Манзушир гэдэг нь “Оюун

билгийн тэнгэрийг сахих бурхан” гэсэн утгатай.

“Манзуширын хувилгаан” НТӨ II зуунд Жагар орноо тодорч,

түүнээс хойш Энэтхэгт хоёр, Төвдөд найм, Монголд таван

удаа тодрон залгамжлагдсан түүхтэй.

ТӨВ АЙМАГ

57

XYIII зууны сүүлчээр цогчин дуганыг байгуулж, өмнө талд

нь Богд уулнаас ус татаж, хиймэл нуур үүсгэжээ. 1760 онд

Бадамын дуган, 1770 онд Шар хүрээ хэмээх Богдын

ордонг барьж, Хангал, Цогчин, Эргэдэг Майдар, Суварган

сүм, Сэрүүн лаврин, Мамба, Цанид, Жүд, Мангал зэрэг

сүм дугануудыг уран барилгын гайхалтай шийдлээр

байгуулсан байна.

Эдгээр сүмүүд нь Богдхан уулын үзэмжит сайхан

байгальтай зохицон нийцэж байсан учраас “Халх

Монголын Ар утай” гэж алдаршжээ. XX зууны эхэн үе

гэхэд 500 гаруй шавьтай, гавж аграмбын мяндгийг олгодог

Монголын нэр нөлөөтэй том хийд болсон байна.

ТӨВ АЙМАГ

57

200 гаруй жилийн түүхтэй Манзуширын хийдийг 1937 онд

нураан буулгах үед 21 барилга байгууламжтай байжээ. Энэ

хийдийн туурь, уулын энгэрийн хадан дээр сийлбэрлэсэн том

бурхдын зураг нь түүх соёлын ховор нандин бүтээл дурсгал

болж үлдсэнийг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авсан. Өдгөө Манзуширын хийдийн тууринд XYIII зууны сүүлчээр

байгуулсан Манзушир бурхныг тахидаг байсан Зөөлөн эгшигт

хэмээх их хийдийн үлдэгдэл байдаг. Мөн сүүлд сэргээгдсэн

Манзушир хутагтын Сэрүүн лаврин хэмээх барилгыг музей

болгон ашиглаж Богдхан уулын байгалийн материал ашиглан

хийсэн гар урлалын үзмэр, ангийн үс, амьтдын чихмэл бүхий

үзмэрийг дэлгэн үзүүлжээ. Тус музейн зүүн талд 1726 онд аяганы дархан Жалбуу ах дүү нарынхаа хамт урлан бүтээсэн

жасын том тогоо байдаг.

ТӨВ АЙМАГ

57

Нэг удаа 1000 хүний хоол бэлтгэж болдог энэ тогооны амсар

нь 215 сантиметр, гүн нь 140 сантиметр, багтаамж нь 1800

литр, хүнд нь 2 тонн ажээ. 1000 хүний хоол бэлтгэхэд

нэгмөсөн 2 шарын мах буюу 10 гаруй хонины махыг чанахад

4 тэрэг түлээ түлдэг байжээ. Мөн Манзуширийн хийд устаж

ором төдий үлдсэн ч тэртээ нэгэн цагт тэнд бүтээсэн

Сандуйн жүд , Доржзодов хэмээх 52 кг алт, 400 кг цэвэр

мөнгө орсон гайхамшигт судрууд хадгалагдан үлджээ. Эдүгээ

Үндэсний Номын Сангийн дэргэдэх “Үнэт ховор номын

музей”-д хадгалагдаж байна.

Эл хийдийн дэргэд 1993 онд Г.Шагдарсүрэн, С.Сумъяа

нарын цуглуулга дээр тулгуурлан Байгалийн музей байгуулж,

1991 онд хийдийн туурин дээр “Манзушир хутагтын сэрүүн

ламрим” сүмийг сэргээн барьж, улмаар 1993 онд өргөтгөн

музей болгожээ.

ГҮНЖИЙН СҮМ

Улаанбаатараас зүүн тийш 120 орчим километрт Хэнтийн дархан цаазат

газарт байх ба Горхи Тэрэлжийн бүс нутгаар дайран, Тэрэлжийн голыг

гатлан зүүн хойш явж хүрдэг. Баруунбаянгийн зүүн талын намгархаг замыг

өгсөхөд Хөх чулуут гэдэг бөөгнөрсөн хад бий. Тэрхүү хадны хажуугаар

өнгөрөөд битүү модонд хучигдсан газар байдаг. Тэр хавийн газар байгалийн

үзэсгэлэн бүрдсэн газар бөгөөд эргэн тойрондоо нарс модон ойтой.

ТӨВ АЙМАГ

58

1699 онд Манж Чин улсын хааны гүнж Монголын язгуур угсаат

гэр бүлийн нэг Дондовдоржийн хатнаар өргөмжлөгдөн Халхын

нутагт хүрч ирсэн билээ. Тэр гүнж 1740 оны үед нас барсан

бөгөөд гэрээслэлдээ “Миний бие Монгол хүнтэй ханилан сууж

хамаг насыг барсан тул аль хэдийнээ Монгол хүн болсон билээ.

Тийм учраас намайг Монгол газар шороонд оршуулаарай ”

хэмээн захижээ. Гүнжийн дагуул зарц нар нь Сөнчин отгийн

хүмүүс хэмээн нэрлэгддэг байсан бөгөөд үе улиран түүний булш

байгаа газрыг хамгаалсаар иржээ.

ТӨВ АЙМАГ

58

Гүнжийн онгон 1930 он хүртэл хэний ч хөл хүрээгүй дархан

газар байжээ. 1948 оны өвөл, 1949 оны зун анх удаа малтлага

судалгаа явуулах үед аль хэдийнээ хулгайч тонуулчдын гарт

өртөгдчихсөн байсан. Онгоны үлдэгдэл үндсэн зургаан хэсгээс

бүрддэг. Чулуун дурсгал, булшийг хамгаалсан байгууламж, Богд

хаалга, хэрмэн хана, онгон, булшны газар зэргээс бүрдэнэ.

Гүнжийн булш онгоны дотор талд байдаг. Булшийг хамгаалсан байгууламж нь өөрөө хэрэмтэй бөгөөд энэ нь гаднах том

хэрмийн дотор байдаг. Хэрмэн хананы өндөр нь 2.5 метр, өргөн

ба урт нь 70 метр бөгөөд нийт талбай нь 4900 хавтгай дөрвөлжин метр. Хананы зузаан нь 4 тоосго зэрэгцүүлэн

өрсөнтэй тэнцэнэ.

ТӨВ АЙМАГ

58

Хэрмэн дотор өмнө талд өндөр нь 10 метр, өргөн нь 6 метр, хэд

хэдэн баганаас бүтсэн Богд хаалга бий. Онгон нь энэ хаалганы

ойролцоо баригдсан бөгөөд хааш хаашаа тэг дөрвөлжин

хэлбэртэй хойноос урагш нэвт гарах замтай байдаг. Гүнжийн

булш энэ онгоны ард талд байдаг. Судалгааны явцад өмнө талд

нь байгаа булшны доор гантиг чулуун барилга байгаа нь

тодорхой болжээ. Барилгын дотор талд чулуугаар хийсэн шал, 8

давхар тоосгоор нум шиг хэлбэртэй өрсөн хана байдаг. Газраас

доош 3-4 метр гүн ухсан газарт энэ байгууламж байдаг бөгөөд

дотроос нь зандан модоор хийсэн авс олдсон. Шилмүүст модны

давирхайгаар будаж, 9 давхар торгоор ороосон энэ авсыг

онгойлгох үед дотор нь гүнжийн цогцос гэхээр юм юу ч үлдээгүй

байжээ. Өнөөг хүртэл гүнжийн цогцосыг яасан нь мэдэгдэхгүй

байгаа юм.

ТӨВ АЙМАГ

58

ТӨВ АЙМАГ

58

Нутгийн хөгшдийн яриагаар бол зандан модон авс нь

алтаар хучигдсан, дотор талд нь алт мөнгөөр хийсэн

хүний дүрснүүд, таван хошуу малын дүрснүүд, сийлбэртэй

эрдэнийн чулуунууд байсан гэнэ. Сонирхолтой нь гэвэл

гүнжийн булш байсан газрын баруун талаас дахиад нэг

булш олдсон бөгөөд тэр дотор тарган эрэгтэй хүн завилж

суусан чигээрээ оршуулагдсан байсан. Энэ цогцос хөлдсөн

байсан учраас саяхан нас барсан хүн шиг байжээ. Авс нь 7

давхар торгоор ороогдсон байсан бөгөөд дотор нь

тоглоомон сүх, хөрөө, алх, цүүц, хүрз зэрэг багажууд

хийсэн байсан. Энэ цогцос хэнийх болох нь тогтоогдоогүй

боловч хэний ч гар хүрээгүй тэр чигээрээ хадгалагдан

үлджээ.

ТӨВ АЙМАГ

58

Гүнжийн онгоны бас нэг үлдэгдэл бол өмнө зүг рүү хүзүүгээ

сунгасан чулуун мэлхий байдаг. 1.95 метр урт боржин

чулуун мэлхий бөгөөд нуруун дээр нь бичээс бүхий чулуун

хавтан тавиастай байдаг. Чулуун бичээсийн дээд талд

хоёр луу байдаг. Голд нь манж үсэг болон ханзаар “Их чин

улсын албат...”, “...баярыг тохиолдуулан энэхүү чулуун

хөшөөг босгов...” гэж бичсэн байдаг.

Чин улсын энэхүү гүнжтэй холбоотой зүйлүүд нилээд

тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Монгол эхнэр хүний эрдэм

оюун, ёс журмыг чанд даган сахиж “Өглөө эрт босож,

шөнө орой унтаж, хоолны дэглэм барихаас гадна Чин

улсын хатан хүн байсан учраас Манж Чин улсын сургааль

захиасыг хамгаалан сахиж, гэрийн дэг жаягийг ёсчлон

хүндэтгэж байсан” хэмээн эрдэмтэн судлаачид тэмдэглэн

үлдээжээ.

ТӨВ АЙМАГ

58

Нөгөө талаар нөхөр болох Түшээт хан Дондовдорж нь

Автай сайн хааны үр ач бөгөөд сайхан төрсөн эр хүн

төдийгүй эрдэм номд төгс боловсорсон шүлэг яруу

найрганд дуртай хүн байсан хэмээн яригддаг. Манж чин

улсын гүнж болон Дондовдорж ханаас Хаживдорж,

Ринчэндорж, Гэжайдорж нарын 7 хүү төржээ.

Мөн Дондовдоржид нэгэн гүнж байсан гэдэг бөгөөд хожим

Хотгойдын Баярт гүний хатан болсон хойно хоёрдугаар

Богд төрж байжээ. Чин улсын гүнж Монголын ноёнд хатан

болон ирээд хэцүү бэрх амьдралыг туулсан боловч Монгол

хүнийг хайрлан амьдарч нөхөртөө үнэнч байсан учир

түүхэнд нэрээ мөнхлөн үлдээжээ.

ЗОРГОЛ ХАЙРХАН

Төв аймгийн Баян-Өнжүүл суманд орших Зоргол хайрхан уулын

өндөр 1668 метр юм. Зорголхайрхан уул том, жижиг гурван

агуйтай. Хамгийн томыг нь Шижирбаатарын буюу Дансрангийн

агуй, баруун талын үргэлжилсэн уулыг Баянгийн хэц, хойд

талын уулыг Агуйт гэнэ.

ТӨВ АЙМАГ

59

Халх Монголын нутагт байдаг үзэсгэлэнт сайхан боржин

чулуун уулсын нэг нь энэ хангай юм. Зоргол хайрханы чанх

урд тусгайдуу байдаг хадтай толгойг Морин цохио гэдэг. Энэ

цохиог нутгийнхан жил бүрийн зуны эхэн сарын шинийн 8-нд

тахин бэсрэг наадам хийдэг уламжлалтай. Ялангуяа хурдан

морьтой хүмүүс морио авчирч “хийморийг нь сэргээдэг” юм

байна.

Зоргол хайрхан уул нь Улаанбаатар хотоос шууд явбал 150 км

Элсэн уулнаас 40 км зайд орших хосгүй чамин

тогтоцтой. Рашаантын ам гэж уул ус, мод ургамал жигдэрсэн

үзэсгэлэн төгөлдөр газар байдаг. Нутгийн зон олон Зоргол

хайрхан уулыг хүзүүгээ нугалаад хэвтэж байгаа согооны

хэлбэртэй гэж ярилцдаг байна.

ТӨВ АЙМАГ

59

Домог өгүүлэхэд эрт үед илээ дагуулсан нэг согоо тэр нутагт

амьдардаг байжээ. Гэтэл согоог хоол хүнсэндээ явах хойгуур

чоно илийг нь барьчих гээд байж. Иймд эх согоо нь арга хайж

илээ чулуу болгон үлдээгээд явж хоол унд олчихоод ирэхдээ

дээрээс нь сүүгээ дусаан хуучин хэвд нь оруулж авдаг байжээ. Ингээд айх зүйлгүй амар тайван явах болсон байна. Гэтэл нэг

удаа хон хэрээ дээгүүр нь нисэхдээ илийнх нь дээр сүүдрээ

тусгачихсан гэдэг. Эх согоо нь ирээд сүүгээ дусаан илээ босгох

гэтэл хэрээний сүүдэрт бузартсан тул боссонгүй чулуу хэвээр үлджээ. Энэ нь одоогийн Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын

Зоргол хайрхан уул гэх домог бий.

ТӨВ АЙМАГ

59

Бас нэг домог өгүүлэхэд эрт урьд цагт хангай говийг дамнасан

цасан шуурга болж, хандгай буга, зээр, гөрөөс цөм өмнө зүг

туугдан урууджээ. Хамгийн эхэнд явсан бугын сүрэг нэгэн тал

дээр зогссон нь Их газрын чулуу болж гэнэ. Дараагийн хэсэг буга зогссон нь Бага газрын чулуу гэдэг. Ижил сүргээсээ

үлдэж хоцорсон ганц зоргол их ууртай байснаас Зоргол

хайрхныг догшин Хамгийн сүүлд улдаж ядарсан ганц зоргол

оцойсхийгээд зогсож хоцорсон нь Зорголхайрхан хайрхан

хэмээн нэрийдсэн юм байна.

ТӨВ АЙМАГ

59

ЧИНГИС ХААНЫ МОРЬТ ХӨШӨӨТ ЦОГЦОЛБОР

Төв аймгийн Эрдэнэ суманд Цонжинболдог хэмээх газар бий. Энд Чингис

хааны аварга том морьт хөшөө байдаг бөгөөд суурь барилгын хамт 40 метр

өндөр юм. Хөшөөт цогцолборын нийт талбай 212 га. Мориных нь хөлөөр

дамжин цахилгаан шатаар дээш гарч жижигхэн кино танхимд уг

байгууламжийг хэрхэн яаж бүтээж эхэлсэн тухай богино хэмжээний

баримтат киног үзэж сонирхоно.

ТӨВ АЙМАГ

60

Дараа нь морины дэл буй талбайгаас хавь ойрын газрын

байгалийн үзэмжийг тольдох боломжтой. Тэндээс Бурхан

халдун уул, Дэлүүн болдог толгой, Хөдөө арал гэх мэт Чингис

хааны түүхтэй холбоотой чухал дурсгалт газрууд харагддаг.

Хөшөөний суурь бүхий дугуй барилга нь 36 баганатай бөгөөд

энэхүү тоо нь Чингис хааны Алтан ургийн 36 хаан байсныг

илэрхийлж байгаа ажээ. Барилгын дотор талд уран зургийн

галерей, Хүннүгийн үеийн олдвор бүхий музей,

ресторан, хурлын танхим, уулзалтын өрөө, биллярд өрөө,

бэлэг дурсгалын дэлгүүр зэрэг үзвэр, үйлчилгээний

байгууллагууд байрладаг.

ТӨВ АЙМАГ

60

Тус цогцолборын ерөнхий архитекторчоор Д.Эрдэнэбилэг

ажилласан бөгөөд тус хөшөөт цогцолбор нь албан ёсоор 2008

оны 9 дүгээр сарын 26-ны өдөр нээлтээ хийжээ. Монголчуудын

соёлын нандин өв дурсгалын нэг болох Мэгжиджанрайсаг

шүтээнийг дахин залснаас хойш яг 12 жилийн дараа дахин нэг

агуу гайхамшигт түүх соёлын өвийг бүтээж хойч үедээ үлдээж

байгаагаараа онцлог юм. Чингис хааны хөшөөт цогцолбор нь

бүрэн цогцолж дуусах үед эргэн тойронд нь орчин үеийн техник

технологийн хөгжлийг харуулсан зочид буудал бүхий 200

гэрүүд байгуулж, гольфын талбай, задгай театр, хиймэл нуур,

спортын талбайнууд байгуулан 10 мянган мод тарих ажээ.

ТӨВ АЙМАГ

60

Ташуур тулсан дүр бүхий Чингис хааны хөшөөг 250 тонн ган

төмрөөр бүтээсэн бөгөөд 13 жилд нэг удаа энэхүү төмөр

хуудсыг солих ажээ. Одоохондоо дэлхий дээр байгаа морьт

хөшөөнүүдээс хамгийн том нь болсон байна.

Чингис хаан 1177 онд өөрийн дүү Хасар, Бэлгүтэй нарын хамт

Хэрэйдийн ван Тоорилд бараалхан булган дээлээ бэлэглэж

тусламж эрээд буцаж харих замдаа энэхүү Цонжинболдог

толгойгоос нэгэн ташуур олж байсан гэх домог бий. Монгол

ёсонд эр хүн ташуур олох нь ерөөл бэлгэдэлтэй үйл явдал

бөгөөд сайн учралын дохио хэмээн тайлдаг байна. Тухайн үед

Чингис хаан ташуур олсондоо ихэд бэлгэшээж, “ирээдүйн их

хэргийн зам нээгдлээ” хэмээн айлдсан ажээ. Хожим түүхчид

энэхүү ерөөл үгийг нь “Энэ үйл явдал бол толгойтныг

бөхийлгөн, тойгтныг сөхрүүлэн дэлхийн талыг байлдан

дагуулах их үйл хэрэгт нь ташуур нэмсэн бэлгэдэлтэй сайн

үйл хэрэг болжээ” хэмээн тайлбарласан байдаг.

ТӨВ АЙМАГ

60

Энэхүү хөшөөг үзэж сонирхох аяллын үед XIII зуун хэмээх

цогцолбортой танилцаж болно. Тус цогцолбор нь Эрдэнэ

сумын төвөөс зүүн урагш 18 км буюу Улаанбаатар хотоос

зүүн тийш 96 км-т байрладаг бөгөөд XIII зууны үед

Монголчууд хэрхэн яаж амьдарч, хөдөлмөрлөж байсныг

бодитоор харуулах, тухайн цогцолборт ирсэн зочдод тэр цаг

хугацаагаар аялсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг бичил хаант улс

юм. Цогцолбор нь 6 отогоос бүрддэг.

Өртөө улаач, харуулын отог: Цогцолборын хил хязгаар

дээр байрлах бөгөөд гаднаас ирж буй зочдын тасалбарыг

шалгаж дотогш нэвтрүүлнэ. Улаач нар зочдыг угтаж тухайн

отогийн талаар танилцуулан газарчилна. Энэ отог дээр Та

Монгол эзэнт гүрний цагаан сүлд болон Хар сүлдэнд мөргөж,

Монгол цэргийн хуяг дуулга өмсөн зургаа авхуулж болно.

ТӨВ АЙМАГ

60

Урчуудын отог: Урланд зочлон тухайн үеийн бүсгүйчүүд

хэрхэн яаж эсгий урлал, ширмэл урлал, зээгт наамал, оёдол

хатгамал хийж буй байдалтай танилцахаас гадна төмрийн

дархан, модон эдлэлийн мужааны урлангаар ч зочилно. Энд

Та XIII зууны үеийн гар урчуудын амьдралтай танилцаж,

арвай будаа боловсруулах аргыг харж болно.

Номын өргөө: Дэлхийд ганцхан “босоо бичиг” хэмээгдэх

Монгол бичгийн үүсэл гаралтай танилцаж, тухайн үеийн

бичгийн түшмэлүүдээр өөрийн нэрийг муутуу цаасан дээр

бичүүлж авах боломжтой. Мөн энэхүү өргөөнд монгол

бичгээр бичигдсэн ном сударууд хадгалагдан байдаг.

Монголчуудын ном судар хадгалж ирсэн өв уламжлалтай

танилцана.

ТӨВ АЙМАГ

60

Малчны отог: Бэлчээр даган нүүдэллэх малчин айлд

зочилно. Монголчуудын өдөр тутмын амьдралтай танилцаж,

айраг цэгээ амсаж, цагаан идээ боловсруулах аргыг үзэж

сонирхохын зэрэгцээ өөрсдөө ч гар бие оролцон хийлцэж

болно. Морь тэмээ унаж эргэн тойрондоо аялахаас гадна

морь малтай холбоотой ардын уламжлалт зан үйлийн

үзүүлбэрүүдтэй танилцах боломжтой.

Бөөгийн отог: Монголчуудын анхлан шүтэж ирсэн бөө

мөргөлийн зан үйлтэй танилцаж, бөө удган хүний амьдардаг

гэр сууц, хувцас хэрэглэлийг үзэж сонирхохоос гадна

тэнгэр, газар лусын тахилга, бөөгийн буултанд оролцож хувь

тавилангаа үзүүлэх, буян хишиг дуудуулах, засал ном

хийлгэх боломжтой.

Хааны өргөө: Та энэхүү өргөөнд Монгол үндэсний олон

төрлийн идээ ундаанаас зооглож, хааны шадар сайд,

жанжид, хатдын өргөөгөөр айлчлан тухлах болно.

ТӨВ АЙМАГ

60

ТОНЬЮКУКИЙН ГЭРЭЛТ ХӨШӨӨНИЙ БИЧЭЭС, ЦОГЦОЛБОР ДУРСГАЛ

Түрэгийн гурван хааны зөвлөх байсан мэргэн сайд Тоньюкукт

зориулан босгосон тахилын онгон бүхий дурсгал Төв аймгийн

Эрдэнэ сумын нутагт Налайх хотоос зүүн тийш 15 км, Ар

Жанчивлангийн сувиллаас баруун тийш 4 км зайд оршино.

ТӨВ АЙМАГ

61

1957 онд доктор Н.Сэр-Оджав Тоньюкукын бунхант булшийг

өмнөх судалгаануудаас арай илүү өргөн хүрээтэй малтан

шинжилжээ. Судалгааны үр дүнд битүү тоосгон шалтай,

вааран дээвэртэй, нэг эгнээ өрсөн хөх тоосгон хана бүхий

барилгын нуранги илэрчээ. Ханыг хар улаан, цагаан шаргал

гэх мэт хурц өнгөөр будаж, барилгын баганан дээр өтгөн

хөмсөгтэй, том алаг нүдтэй, хурц соёотой, сартгар хамартай

хүний нүүрийг дүрсэлсэн байжээ. Дэрэвгэр амсартай, хавтгай

ёроолтой цар маягтай ваар сав олон олдсоноос гадна гэрэлт

хөшөөний орчимд дээл өмссөн, ур хийц нь харилцан адилгүй 9

ширхэг саарал боржин хүн чулуу байжээ. Цогцолбор

дурсгалын өмнөөс зүүн зүгт цувуулан 1300 метр зайд 400

орчим цагаан чулуу (зэл чулуу, балбал чулуу гэх мэтээр

нэрлэдэг) байрлуулсан байсан бөгөөд тэдгээрийн зарим нь

газар дээр ил харагддаг.

ӨМНӨГОВЬ АЙМАГ

61

Эртний түрэгүүд нас барагсдаа чандарлан оршуулахын

зэрэгцээ тэдний сүнсийг амаржуулах зорилгоор тахилгын зан

үйл үйлдэж, дараа нь эргэж байхаар тахилын онгоныг тусад нь

байгуулдаг байжээ. Онгон нь нас барсан хүний язгуур гарал,

зэрэг дэвээс нь шалтгаалан их, бага янз бүр байхаас гадна

бүтэц, ур хийцийн хувьд өөр хоорондоо ялгаатай юм. Ерөнхий

зохион байгуулалтын хувьд босоо чулуун хашлагатай

дөрвөлжин булшийг байгуулж, түүний өмнө хүн чулуу

байрлуулж, ойролцоох уулын бэл хүртэл олон чулууг босгосон

байдаг. Ийнхүү чулуу босгодог учир нь уг хүнийг оршуулах

болон тахиж тайх ёслолд оролцсон хүмүүс өөрийгөө

төлөөлүүлж босгосон тэмдэг гэж үздэг.


61

Бунхант цогцолборт мэргэн Тоньюкук амьд сэрүүн ахуйдаа

босгуулсан хоёр гэрэлт хөшөө бий. Нэгдүгээр хөшөө нь 170 см

өндөр, 37 мөр бичээстэй, хоёрдугаар хөшөө нь 160 см өндөр,

25 мөр бичээстэй байдаг. Эл хөшөөдийн бичээсэнд Түрэг улс

нь нанхиадын эрхэнд байсан учир өөрийн хаантай болох

цагийг үзээсэй хэмээн санаж явсан тухайгаа дурджээ. Мөн

тэдний эргэн тойронд дайснууд нь махчин шувуу мэт

эргэлдэж, өмнөдөд нанхиад, дорнодод Хятан, умард зүгт Окуз

нарын олон дайсантай байгаад өрнө талдаа Киргиз, Тардуш,

Согд болон бусад улстай хийсэн аян дайны тухай тодорхой

дурджээ.


61

Тэрбээр, “...зөөлнийг нугалахад, нимгэнийг урахад хялбар. Улс

аймаг буурай байхад эзлэхэд хялбар, харин хүчирхэг бол

эзлэхүйеэ бэрх. Эзлэн авъя гэвэл баатар зориг хэрэгтэй...”

хэмээн сургажээ. Төгсгөлд нь Түрэгийн сүүлчийн гурван хаад

болох Элтэрэс, Капкан, Билгэ нарт хамаг чадлаараа хүчин

зүтгэсний үрээр улс нь улс шиг болж, төр нь төр шиг болсныг

тэмдэглэжээ.

Мэргэн Тоньюкук (646-732) Ашина овгийн гаралтай хүн байсан

бөгөөд Ашина овог нь тэр үеийн Түрэгийн хамгийн том

хүчирхэг ноёд төрөн гардаг овог байжээ. Мэргэн Тоньюкук

төрийн хэрэгт холбогдож шоронд хоригдож байгаад

Кутулукийн бослогын үеэр суллагдан Кутулукийг Элтэрэс

цолтойгоор хаан болоход зөвлөх сайд нь болжээ.


61

693 онд Элтэрэс хаан нас барж, түүний хүү Можо нь хаан

ширээг залгамжлан улс төрийн шинэтгэл хийн хуучин

язгууртан нарыг төрийн албанаас шахан гаргахад Тоньюкук

хамт зайлуулагджээ. Тэдгээр хуучин сурвалжтан нарыг

Тоньюкук удирдан нууц хуйвалдаан зохион байгуулж Можог

хаан ширээнээс унаган хунтайж Могиляныг Билгэ цолтойгоор

хаан суухад хүчин зүтгэсэн ажээ. Мэргэн Тоньюкук 86

насандаа 732 онд нас баржээ.

Дэлхийд хосгүйд тооцогдох уг гэрэлт хөшеөний бичээсийг

монгол уншигчиддаа танилцуулах талаар манай эрдэмтэд ч

бас багагүй анхаарал тавьсаар иржээ. Тухайлбал, 1934 онд

Улаанбаатар хотноо хэвлэгдсэн түүхч Амарын “Монголын товч

түүх” номд уг хөшөөний бичээсийг орос хэлээр орчуулсан

эхээс нь утгачилан буулгасан бол бүр хожим манай улсын нэрт

түрэгч эрдэмтэн Б.Базылхан уг эхийг баримтлан бас

монголчилсон юм.


61

ЦОГТ ХУНТАЙЖИЙН ДУУТЫН ХАДНЫ БИЧЭЭС

Төв аймгийн Дэлгэрхаан суманд орших Цогт тайжийн бичигт хад нь

тус сумын төвөөс урагш 20-иод километр зайд орших Тарамцагийн

уулсын шувтарга Хутаг хэмээх уулын өвөрт байдаг тэр хадыг нутгийн

ард түмэн “Дуут” хад гэж нэрлэдэг. Ийнхүү нэрийдэх болсон нь

түүнээс ширмэн тогоо шиг дуу авиа гардаг байна. Мөн гаднаа хар

боловч дотроос нь цагаан саарал өнгө гарч ирдэг байгалийн нэгэн

гайхамшигт тогтоц юм. Тиймээс Халхын тайж Цогтын бичээс нь хар

самбар дээр цагаан шохойгоор бичсэн юм шиг тод харагддаг юм.

ТӨВ АЙМАГ

61

Долоон бадаг уг шүлгийн утгын цөм хэсэг нь Цогт тайжийн Халуут

эгчээ дурсан шүлэглэсэн хэсэг юм. Цогтын хамгийн дотнын эгч нь

холын овогтноо бэрд гаран одоход угаас улс төрийн хувьд

ганцаардалд орсон байсан Цогт бүр ч ганцаардан эгчийгээ ихэд

үгүйлдэг байсан гэдэг. Автай сайн ханы ач Бахарай хошуучийн хүү

Цоохор Цогтын ганцаардах болсон шалтгаан нь Манжуудын

Монголыг эзлэх бодлогыг эсэргүүцэн тэмцсэн Цахарын Лэгдэн хааны

тэмцлийг Ар Монголоос Цогт тайж бараг ганцаар дэмжин тусалж

байсанд оршино. Цогт тайжийн шүлгээс

Олз идэш олон ядагч хүмүүн хийгээд

Уул модонд явагч араатан хоёрын

Ахуй бие ангид боловч

Алан идэхийн агаар нэгэн буй

Хол ойроос хулгай хийгч хүмүүн хийгээд

Хотыг эргэн гэтэгч чоно хоёрын

Илт бие өөр боловч

Идэх хүсэхийн сэтгэл агаар нэгэн буй

ТӨВ АЙМАГ

61

Цогт тайж \1581-1637\ түүхэн хүний хувьд ихээхэн зөрчилтэй

хүн бөгөөд буддизмын улааны шашныг мандуулахын төлөө

өөрийн биеийг зориулсан. Лигдэн хааныг манж нартай ид тэмцэж байх үед 4 түмэн цэрэг 100 мянган орчим хүн дагуулж

халхаас гарчээ. 1632 онд Хөхнуурт Түмэдийн Алтан ханы ач

Хулачийн нутгийг эзлэн тэнд суурьшин шарын шашныг дарангуйлан суужээ. Хүү Арслан тайж нь хэсэг цэрэг аван

Төвдөд нэвтэрсэн боловч Далай ламын сургаалд орсон тул

Цогт тайж өөрийн зарлигаар цаазалжээ. Далай ламын

хүсэлтээр хошуудын Гүүш Төрбайх Хөхнуурт нэвтэрч халхын

цэргийг бут цохиж Цогтыг хороосон. Зүүн зүгт манж нар

хүчирхэгжиж Лигдэн хаан ганцаардаж байх эгзэгтэй үед өөрийн

шашныг дэмжих гэж халхаас 10 түмэн хүн авч гарсан Цогт

тайжийн хүсэл ийнхүү бүтээгүй байна.

ТӨВ АЙМАГ

61

Төв аймагтай холбоотой ВЭБ

хуудсууд

http://www.tuv.nso.mn

http://www.tov.gov.mn

ТӨВ АЙМАГ

62

http://www.tuv.nso.mn/

http://www.tov.gov.mn/

Documents

Монгол - tuv.nso.mn¢uv.pdf• Баянчандмань сум Мон-Эг ХХК “Өндөг”, Чандмань оргил ХХК “ Шүүдэр ... • Ус түгээс