1

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΜΗΛΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΦΥΛΑΚΩΠΗΣ

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΜΑΡΙΝΑ ΓΑΡΔΙΚΙΩΤΗ

Α.Μ: 9185

ΜΑΘΗΜΑ: ΤΟ ΝΗΣΙΩΤΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ

ΔΙΔΑΣΚΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΔΡΕΑΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ

ΙΩΑΝΝΙΝΑ 2017

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

o Πρόλογος..................................................σελ. 3

o Γεωλογία νησιού: οψιανός........................σελ. 4

o Ανασκαφές οικισμού.................................σελ. 5

o Φάσεις οικισμού........................................σελ. 6

o Προοικιστική φάση (Α1)...........................σελ. 6

o Προοικιστική φάση (Α2)...........................σελ. 8

o Φυλακωπή Ι (Πρώτη Πόλη)......................σελ. 11

o Η εξέλιξη ενός περιφερειακού κέντρου....σελ. 14

o Φυλακωπή ΙΙ (Δεύτερη Πόλη)..................σελ. 15

o Φυλακωπή ΙΙΙ............................................σελ. 17

o Συμπεράσματα..........................................σελ. 20

o Βιβλιογραφία.............................................σελ. 21

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η Μήλος, στα νοτιοδυτικά των Κυκλάδων (εικ. 1) και συγκεκριμένα στο νησιωτικό σύμπλεγμα που περιλαμβάνει την Κίμωλο, την Αντίμηλο και την Πολύαιγο, αποτελεί κομβικό σημείο στη μελέτη της αιγαιακής προϊστορίας. Η Εποχή του Χαλκού τη βρίσκει να βιώνει τη σημαντική μετάβαση από τις αγροτικές κοινότητες στην αυξανόμενη συγκέντρωση του πληθυσμού σε ένα μοναδικό οικισμό, ο οποίος έχει χαρακτηριστεί ως πρωτοαστικός. Για περισσότερο από έναν αιώνα, ο οικισμός της Φυλακωπής, στη βορειοανατολική ακτή του νησιού, (εικ. 2) μέσω των ευρημάτων του επαληθεύει ότι η περιοχή κατοικήθηκε καθ'όλη την Εποχή του Χαλκού. Η σημασία του είναι ζωτική για την κατανόηση της προϊστορίας των Κυκλάδων και του νοτίου Αιγαίου γενικότερα1. Το πιο βασικό για την ασφαλή μελέτη και τεκμηρίωση των ευρημάτων του ήταν η εξέτασή του σε συνάρτηση με τις περιοχές με τις οποίες συνομιλεί. Δεν αρκεί η περιγραφή μιας κοινωνικής μεταβολής όπως είναι η «αστικοποίηση», έστω και στο χωροχρονικό πλαίσιό που έλαβε χώρα, αλλά είναι σημαντική η κατανόηση των διαφόρων παραγόντων που οδήγησαν εκεί2. Όλα τα παραπάνω έγιναν γρήγορα αντιληπτά από τον Renfrew, ο οποίος κατά τη διάρκεια της συστηματικής του ανασκαφής επιβεβαίωσε και κατέγραψε λεπτομερώς τις στρωματογραφικές παρατηρήσεις των προηγούμενων ανασκαφέων και τεκμηρίωσε με επιστημονικότητα τα νέα δεδομένα που προέκυψαν, βασιζόμενος στα γεωμορφολογικά, γεωλογικά και γεωγραφικά δεδομένα του νησιού.

Εικ. 2: Νησιωτική ομάδα Μήλου Εικ. 1: Χάρτης Κυκλάδων και θέση της Μήλου

1 Renfrew: 1982, 1 2 Whitelaw: 2004, 149

4

ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΝΗΣΙΟΥ: ΟΨΙΑΝΟΣ

Το νησί παρουσιάζει μοναδικότητα ως προς τη γεωμορφολογία του χάρη στον οψιανό. Πρόκειται για μαύρο ηφαιστειακό γυαλί, το οποίο λόγω της σκληρότητας και της αιχμηρότητάς του χρησίμευσε για χιλιετίες στην κατασκευή εργαλείων (εικ. 3). Ήδη από το τέλος της 8ης χιλιετίας ο οψιανός απαντάται στο σπήλαιο Φράγχθι, στην Αργολίδα. Αυτό συνεπάγεται κάτι πολύ σημαντικό: αφενός την ύπαρξη μιας πρώιμης ναυτικής δραστηριότητας στην Ανατολική Μεσόγειο και αφετέρου την εξόρυξη και το μεταφορά του οψιανού πριν καν να έχουμε ενδείξεις για εγκατάσταση στο νησί. Η πρώτη συστηματική εξερεύνηση του οψιανού πραγματοποιήθηκε από τον Mackenzie το 1897, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φυλακωπή. Η μελέτη του υπήρξε σημαντική, εκτός των άλλων, για την κατανόηση της οργάνωσης της εργασίας στα σημεία εξόρυξής του ορυκτού κατά την Εποχή του Χαλκού. Στη Μήλο οι δύο βασικές πηγές οψιανού βρίσκονται στα Νύχια και στο Δεμενεγάκι (εικ. 4), ενώ μια μικρότερη πηγή πράσινου οψιανού βρίσκεται στην περιοχή Μανδράκια, στη βορειοδυτική ακτή του νησιού. Η διαφορά στο χρώμα οφείλεται στη γεωχημική σύσταση του εδάφους κάθε περιοχής, η οποία μας δίνει πολλές πληροφορίες για την ακριβή προέλευση του οψιανού όποτε τον συναντάμε σε μια αρχαιολογική θέση. Μια δεύτερη συστηματική μελέτη του εν λόγω πετρώματος έγινε από τον Renfrew το 1965 μέσω της μεθόδου της ατομικής φασματοσκοπίας. Αυτό που ωστόσο υποστήριξε είναι ότι είναι άτοπο να μιλάμε για οργανωμένη εκμετάλλευση και μονωπώλιο ενός υλικού σε μια τόσο πρώιμη περίοδο. Επομένως οι όροι εμπόριο και ανταλλαγή χρησιμοποιούνται κάπως αυθαίρετα και όχι πλήρως δικαιολογημένα στην περίπτωση αυτή3.

Εικ. 3: Πυρήνες οψιανού Εικ. 4: Πηγές οψιανού

3 Renfrew: 1982, 182-190

5

ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥ

Ο οικισμός της Φυλακωπής είναι από τους σημαντικότερους για την κατανόηση του υλικού πολιτισμού της Εποχής του Χαλκού στις Κυκλάδες. Η πρώτη ανασκαφή ξεκίνησε με τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή υπό τη διεύθυνση του Duncan Mackenzie το 1896 και διήρκησε ως το 1899 και έφερε στο φως την πρώτη γνωστή «πόλη» του προϊστορικού Αιγαίου, καθορίζοντας τη φύση του οικισμού και τη βασική αλληλουχία των φάσεών του. Η δουλειά του Mackenzie έχει χαρακτηριστεί ως η πρώτη σοβαρή προσπάθεια να αναγνωστεί η στρωματογραφία μιας ανασκαφής και τα ανασκαφικά του ημερολόγια, πράγματι, αντιπροσωπεύουν τη συστηματική δουλειά που πραγματοποίησε. Η ανασκαφή δημοσιεύτηκε το 1904 σε μονογραφία, που έθεσε νέες βάσεις στη μελέτη της αιγαιακής προϊστορίας4. Το 1911 έσκαψαν στη Φυλακωπή για μία χρονιά οι Dawkins και Droop, αλλά τα αποτελέσματα των ερευνών τους ήταν ελλιπώς δημοσιευμένα και όχι τόσο κατανοητά5. Το διάστημα 1974-77 η Φυλακωπή ανασκάφηκε και πάλι από τη Βρετανική Σχολή Αθηνών υπό τη διεύθυνση του Renfrew, ο οποίος έδωσε μια σαφέστερη και αναλυτική εικόνα για τον οικισμό και ξεκαθάρισε σε μεγάλο βαθμό τη χρονολόγησή του6. Στα χρόνια που μεσολάβησαν από τις πρώτες ανασκαφές των τελών του 19ου αιώνα ως αυτές της δεκαετίας του 1970, οι σημαντικότατες ανασκαφές στην Κρήτη και τον ελλαδικό χώρο προσέφεραν χρήσιμες πληροφορίες για την κατανόηση της προϊστορίας του Αιγαίου, που ο Mackenzie δε διέθετε ακόμη. Αυτό συνεπαγόταν πως οι ανασκαφές του Renfrew θα έπρεπε να αναθεωρήσουν τα παλιά ανασκαφικά δεδομένα και να προσεγγίσουν τη νέα έρευνα λεπτομερέστερα και επιστημονικότερα. Ωστόσο, η έρευνά του επεκτάθηκε σε ένα ευρύτερο πρόγραμμα μελέτης του νησιού, εξετάζοντας γεωμορφολογικά, γεωγραφικά και γεωλογικά στοιχεία, τα οποία δημοσιεύτηκαν ως μια συνθετική ιστορία κατοίκησης του νησιού. Ο Renfrew αναγνώρισε τη σημασία της διαδικασίας της ανάπτυξης της Φυλακωπής σε αστικό κέντρο και υπογράμμισε την επιρροή εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων σε αλληλεπίδραση ώστε να επιτευχθεί η διαδικασία αυτή7.

4 Atkinson: 1904 5 Dawkins, Droop: 1911 6 Renfrew: 2007 7 Renfrew: 2007, 1-3

6

ΦΑΣΕΙΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥ

Το σημερινό τοπίο της Φυλακωπής διαφέρει αρκετά από εκείνο της αρχαιότητας (εικ. 5). Ο οικισμός αν και εκτεθειμένος στη βόρεια ακτή του νησιού, στην Εποχή του Χαλκού βρισκόταν σε μικρή χερσόνησο, την οποία προστάτευε ένα μικρό αλλά δυναμικό λιμάνι στα δυτικά της8. Μεγάλο μέρος της πόλης βρίσκεται πλέον κατακρημνισμένο στη θάλασσα, γεγονός που μας στερεί βασικές πληροφορίες για το εύρος και το ρόλο της. Ο Mackenzie διαίρεσε τη Φυλακωπή σε 3 οικιστικές φάσεις: την Πρώτη Πόλη (2300-2000 π.Χ), τη Δεύτερη Πόλη (2000-1600 π.Χ) και την Τρίτη Πόλη (1600-1100 π.Χ). Αναγνώρισε πως ο οικισμός προσέλαβε αστικό χαρακτήρα στο τέλος της ΠΕΧ. Τα ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα πριν από την Πρώτη Πόλη τα απέδωσε σε μια προοικιστική φάση (Pre-City), η οποία καταλαμβάνει περίπου μια χιλιετία (3300-2300). Αν και η διαίρεση του Mackenzie είναι σε μεγάλο βαθμό ορθή, οι νεότερες ανασκαφές χρειάστηκε να αναθεωρήσουν κάποια σημεία. Για παράδειγμα, τα ανώτερα κατάλοιπα της ΥΕΧ περιλήφθηκαν στην Τρίτη Πόλη, ενώ κάποια πρωιμότερα πάλι της ΥΕΧ αποδόθηκαν λανθασμένα στη Δεύτερη Πόλη και συνεπώς στη ΜΕΧ. Ο Renfrew ανέλαβε να επανεξετάσει την ορολογία αυτή και αναπροσαρμόσει τα παλιά και νέα δεδομένα9.

ΠΡΟΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΦΑΣΗ (Α1)

Η προοικιστική φάση -ή αλλιώς η Φυλακωπή 0 όπως ονομάστηκε από τον Renfrew-, αντιπροσωπεύεται από ελάχιστα αρχιτεκτονικά λείψανα (εικ. 6). Τη φάση αυτή ο Renfrew διέκρινε σε φάση Α1 και φάση Α210 . Για την προοικιστική αυτή περίοδο οι καλύτερες ενδείξεις για κατοίκηση δεν προέρχονται από τη Φυλακωπή, αλλά από 2-3 μικρότερες θέσεις. Η πρώτη που μελετήθηκε είναι το νεκροταφείο του Πηλού που αποτελείτο πιθανόν από 20 κιβωτιόσχημους τάφους, μέσα στους οποίους βρέθηκε κεραμική, αλλά καθόλου λίθινα ή μετάλλινα εργαλεία. Η συγκεκριμένη κεραμική με εγχάρακτη διακόσμηση παράλληλων γραμμών, σκοτεινόχρωμη και αδρά στιλβωμένη, συνιστά έναν τύπο που απαντάται την εποχή αυτή και σε άλλα κυκλαδονήσια και λόγω του τοπωνυμίου του Πηλού δάνεισε το όνομά της στην πολιτισμική ομάδα της Γρόττας-Πηλού που χαρακτηρίζει την περίοδο 3300-2700 π.Χ περίπου. Για όλο αυτό το διάστημα δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κάποιον μείζονα οικισμό, παρά μόνο για διάσπαρτες, μικρές, αγροτικές κοινότητες όπως αυτές στον Πηλό και το Σαμάρι. Η θέση Σαμάρι φαίνεται να συνδέεται με το νεκροταφείο στη θέση Καλόγριες, στα δυτικά του νησιού, επαληθεύοντας αυτό που συναντάμε στις Κυκλάδες συχνά την περίοδο αυτή, δηλαδή μικρά νεκροταφεία να βρίσκονται κοντά στoυς οικισμούς τους11. Χαρακτηριστικότερο σχήμα στην κεραμική - ιδίως για τη φάση Α1 -, είναι η φιάλη με το διογκωμένο εσωτερικά χείλος και τις σωληνωτές αποφύσεις ως λαβές (εικ. 7). Ουσιαστικά, από τη φάση αυτή δεν έχουν ανασκαφεί ευρέως θέσεις και τα περισσότερα στοιχεία τα παίρνουμε από ταφικά ευρήματα, όπως αυτά του νεκροταφείου του Πηλού, που συχνά περιλαμβάνουν μαρμάρινα αγγεία και ειδώλια12.

8 Barber: 1994, 18 9 Renfrew: 1982, 35 10 Renfrew:1982, 36 11 Renfrew: 1982, 36 12 Renfrew: 2009, 288

7

εικ. 5: Αεροφωτογραφία της Φυλακωπής από τα βόρεια

εικ.6: Κάτοψη της Φυλακωπής 0

8

εικ. 7: Φιάλες της πολιτισμικής ομάδας Γρόττας-Πηλού

ΠΡΟΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΦΑΣΗ (Α2)

Στοιχεία για τη φάση αυτή έχουμε πάλι από την κεραμική, η οποία είναι γραπτή με χαρακτηριστικότερα σχήματα τη «σαλτσιέρα», τη φακοειδή πυξίδα, την πρόχου κ.α (εικ. 8), που αντιπροσωπεύουν πλέον την πολιτισμική ομάδα Κέρου-Σύρου (2700-2300 π.Χ) και η κεραμική της οποίας τεκμηριώνεται σαφώς καλύτερα στα ομώνυμα νησιά. Λεπτότεχνη κεραμική τύπου Urfinis κάνει επίσης την εμφάνισή της, περιλαμβάνοντας το σχήμα της «σαλτσιέρας» και όστρακα γραπτής και εγχάρακτης κεραμικής. Τα κεραμικά αυτά ευρήματα είναι σημαντικά ώστε να διαγνωστεί η χρονολογική συνάφεια ανάμεσα στην ομάδα Γρόττας-Πηλού και Κέρου-Σύρου. Το γεγονός βέβαια πως βρίσκεται σε περιορισμένο χώρο του οικισμού και σε μικρές ποσότητες, όπως και στην προηγούμενη περίοδο, ενισχύει την άποψη πως ακόμα δεν μπορόυμε να χαρακτηρίσουμε τη Φυλακωπή σημαντικό οικισμό13. Μέχρι τις ανασκαφές της δεκαετίας του 1970 η αναγνώριση της κεραμικής αυτής ήταν προβληματική και αυτό γιατί συνεχίστηκε η παράδοση της σκοτεινόχρωμης κεραμικής της ΠΚ Ι. Κατά την περίοδο 2400-2200 π.Χ, όπου στην κεραμική συναντάμε επίσης την ομάδα Καστριού (εικ. 9), μια υποκατηγορία θα μπορούσαμε να πούμε της ομάδας Κέρου-Σύρου, τα πράγματα είναι κάπως θολά. Δεν έχει ταυτιστεί με σιγουριά αυτός ο τύπος κεραμικής στη Φυλακωπή, παρά μόνο μερικά όστρακα. Παρ'όλα αυτά, επειδή η ομάδα Καστριού δεν παρουσιάζει έναν κοινό χρονολογικό ορίζοντα στις Κυκλάδες, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για εγκατάλειψη της Φυλακωπής ή μη κατοίκηση την περίοδο αυτή14. Τα νεκροταφεία των Κυκλάδων την εποχή αυτή, μέσω των ευρημάτων τους, μας δείχνουν ότι μπορούμε να μιλήσουμε για κοινωνικά ιεραρχημένα συστήματα. Αυτό δεν ισχύει για την περίπτωση της Φυλακωπής προς το παρόν, αλλά η εύρεση μιας κεφαλής εισηγμένου μαρμάρινου ειδωλίου (εικ. 10) και 2 σφραγιδόλιθων υπαινίσσονται πως ο οικισμός θα βιώσει άμεσα σημαντικές αλλαγές15.

13 Renfrew, 1982, 37 14 Whitelaw, 2004, 154 15 Renfrew, 1982, 37

9

εικ. 8: Σχήματα αγγείων της ομάδας Κέρου-Σύρου

εικ.9: Σχήματα αγγείων της ομάδας Καστριού

10

εικ. 10: Κεφαλή μαρμάρινου ειδωλίου «κανονικού» τύπου από τη Φυλακωπή (2500 π.Χ)

11

ΦΥΛΑΚΩΠΗ Ι (ΠΡΩΤΗ ΠΟΛΗ)

Την εποχή αυτή (2300-2000 π.Χ) αρχίζουν να χρησιμοποιούνται τα νεκροταφεία λαξευτών τάφων της Φυλακωπής. Παρ'όλο που γίνεται ο κυρίαρχος οικισμός του νησιού, δεν είναι ο μόνος: από λιγοστούς λαξευτούς τάφους τεκμηριώνονται επίσης οι οικισμοί του Ασπροχωρίου και του Σπαθιού16. Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα μοιάζουν με εκείνα των καταλοίπων της Φυλακωπής ΙΙ (Δεύτερη Πόλη) και μας δείχνει ότι το μήκος του οικισμού της Πρώτης Πόλης φτάνει ήδη τα 200 μέτρα (εικ. 11). Αυτήν την εποχή δε φαίνεται να έχουμε κάποιο είδος οχύρωσης, αλλά βάσει οικιστικών καταλοίπων γνωρίζουμε πως οι κατοικίες είναι χτισμένες η μία δίπλα στην άλλη σε συμπαγή οικοδομικά τετράγωνα,χωρισμένες από στενούς δρόμους, όπως συμβαίνει και στις επόμενες οικιστικές φάσεις. Πλέον υπάρχει σταθερότητα στον προσανατολισμό και ξεκάθαρα ένας πολεοδομικός σχεδιασμός που αντικατοπτρίζει την ορθολογική οργάνωση του οικισμού. Στην κεραμική κυριαρχούν τα ευθύγραμμα μοτίβα και από σχήματα η κωνική πυξίδα, ο ασκός (εικ. 12) και ένας εντυπωσιακός τύπος αγγείου, που ως τώρα για την περίοδο αυτή έχει βρεθεί μόνο στη Φυλακωπή, ο κέρνος (εικ. 13)17. Η Φυλακωπή Ι είχε ήδη διαιρεθεί από τον Mackenzie σε Πρώτη Πόλη Ι.ii (2300-2100 π.Χ) και Πρώτη Πόλη Ι.iii (2100-2000 π.Χ). Και οι δύο φάσεις αυτές χαρακτηρίζονται από γεωμετρική διακόσμηση στην κεραμική (εικ. 14), αν και μια ιδιαίτερη κατηγορία σκευών με σκοτεινόχρωμη διακόσμηση και εγχάρακτα γεωμετρικά θέματα περιορίζεται στη φάση Ι.ii. Κάτι πολύ εντυπωσιακό για τη Φυλακωπή της περιόδου 2100-2000 π.Χ είναι ότι βρέθηκαν 8 ταφές βρεφών και παιδιών εντός αγγείων (εγχυτρισμοί) (εικ. 15) και οι οποίες ήρθαν στο φως με τις ανασκαφές του 1911. Ακόμη 4 εγχυτρισμοί αποκαλύφθηκαν: η μία ήδη από το 1899 και οι άλλες 3 στη δεκαετία του 1970. Και οι 12 ταφές βρίσκονται στη βορειοανατολική και νοτιοανατολική περιφέρεια του οικισμού και φαίνεται να είναι περίπου σύγχρονες μεταξύ τους. Μέχρι το τέλος της ΠΕΧ ο οικισμός έχει αναπτυχθεί πλήρως από τα ανατολικά στα δυτικά, αλλά όχι ακόμα από τα βόρεια προς τα νότια, κάτι το οποίο γίνεται εντελώς στην ΥΕΧ18.

16 Renfrew: 1982, 38 17 Renfrew: 2009, 333-334 18 Whitelaw: 2004, 156

12

εικ. 11: Κάτοψη της Φυλακωπής Ι

εικ. 12: Σχήματα αγγείων της Φυλακωπής Ι

13

εικ. 14: Βαρελόσχημος πίθος «γεωμετρικού» ρυθμού από τη Φυλακωπή ( ΠΚ ΙΙΙΒ)

εικ. 15: Εγχυτρισμός στη Φυλακωπή (ΠΚ ΙΙΙΒ), (Dawkins-Droop 1911)

14

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΝΟΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ

Έχει λεχθεί πως η Φυλακωπή αποτελεί την πρώτη γνωστή πόλη των προϊστορικών Κυκλάδων. Ο όρος πόλη όμως, όπως και ο όρος αστικοποίηση, είναι τόσο ρευστοί, που θα ήταν ίσως παρακινδυνευμένο να εφαρμοστούν άκριτα και ιδωμένοι από μια σύγχρονη ματιά στην περίπτωση της Φυλακωπής. Ένας ορισμός της αστικοποίησης που έχει δοθεί είναι ο εξής: ένας σχετικά μεγάλος, πυκνοκατοικημένος οικισμός, με μόνιμους κατοίκους οι οποίοι παρουσιάζουν κοινωνική ετερογένεια και επαγγελματική εξειδίκευση μη αγροτικού τύπου σε σχέση με μια ευρύτερη ενδοχώρα. Ωστόσο, ο ορισμός αυτός είναι σχετικός και δεν μπορεί να εφαρμοσθεί με ακρίβεια στην περίπτωσή μας. Με όρους φυσικής κλίμακας ή πληθυσμού, καμία θέση του προϊστορικού Αιγαίου δε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αστικοποιημένη, κάτι που δεν ισχύει ωστόσο για την περίπτωση της Κνωσού, αλλά αυτό κυρίως για την ΥΕΧ. Η Φυλακωπή φαίνεται πως απαιτεί την απονομή ενός τέτοιου «τίτλου», με σημάδια εξέλιξης και κινητικότητας ήδη από την ΠΕΧ. Ωστόσο δύο τινά πρέπει να ληφθούν υπόψη: το πρώτο είναι η κλίμακα των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών συστημάτων που αλληλεπιδρούν σε ένα περιφερειακό κέντρο όπως αυτό της Φυλακωπής. Το δεύτερο σχετίζεται με το ρόλο ενός τέτοιου κέντρου μέσα στα τοπικά συστήματα του οικισμού του. Στην περίπτωση της Φυλακωπής, η πόλη φαίνεται να προσλαμβάνει αστικό προφίλ κατά την ΥΕΧ: ο πληθυσμός φτάνει τους 1000 σχεδόν κατοίκους, έχουμε ενδείξεις κεντρικής διοίκησης και ύπαρξη κυκλώπειων οχυρωματικών τειχών. Ίσως, λοιπόν, να είναι πιο δόκιμος ο όρος πρωτοαστικός για τον οικισμό του τέλους της 3ης χιλιετίας π.Χ. Στη φάση αυτή, λίγα πράγματα φαίνεται να τον διαφοροποιούν από άλλες κοινότητες των Κυκλάδων του τέλους της ΠΕΧ, όπως είναι: Η Αγία Ειρήνη στην Κέα, το Δασκαλιό στην Κέρο, ο Σκάρκος στην Ίο ή ακόμα και άλλες θέσεις στην ίδια τη Μήλο. Το μόνο σίγουρο είναι πως οι γεωλογικές μεταβολές που ο οικισμός υπέστη (κατακρήμνιση ακρωτηρίου στη θάλασσα) και η πιθανή λιθολόγηση των κτιριακών λειψάνων των πρώιμων φάσεών του, μας στερούν πολλά για τη διαμόρφωση μιας πληρέστερης και πιο τεκμηριωμένης εικόνας της θέσης κατά της διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.Χ19.

19 Whitelaw: 2004, 161-162

15

ΦΥΛΑΚΩΠΗ ΙΙ (ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΟΛΗ)

Την περίοδο αυτή (2000-1600 π.Χ) σίγουρες ενδείξεις κατοίκησης στο νησί έχουμε μόνο από τη Φυλακωπή (εικ. 16). Τα οικιστικά λείψανα είναι σε έκταση περίπου ίδια με αυτά της προηγούμενης περιόδου, ωστόσο, κάποιες χρονολογικές αβεβαιότητες των πρώτων ανασκαφών καθιστούν αμφίβολη τη χρονολόγηση ενός αριθμού κτιρίων που ανασκάφηκαν τότε. Πολλά δεδομένα έχουν αναθεωρηθεί, όπως η χρονολόγηση του οχυρωματικού τείχους, που πλέον τοποθετείται στη Φυλακωπή ΙΙΙ και όχι στη ΙΙ, όπως είχε παλαιότερα προταθεί. Οι κατοικίες παρουσιάζουν παρόμοια διάταξη με αυτές της προηγούμενης φάσης και έχουμε σαφή πολεοδομικό ιστό. Τα σπίτια πλέον είναι μεγαλύτερα και πιο σύνθετα από τα προηγούμενα πρωτοκυκλαδικά και σε μερικές περιπτώσεις έχουν λαξευτή τοιχοδομία (εικ. 17). Όσον αφορά την κεραμική, η παραγωγή είναι ντόπια και στη διακόσμηση επικρατούν τα φυσιοκρατικά θέματα (εικ. 18) . Οι τεχνικές και στυλιστικές κατακτήσεις της περιόδου υποδηλώνουν εξειδικευμένη παραγωγή και κοινωνική μεταβολή. Παρ'όλα αυτά, δεν μπορούμε να μιλήσουμε ακόμα για «άστυ», καθώς λείπει κάτι ουσιώδες: η ένδειξη ύπαρξης μια κεντρικής οργάνωσης που απαντάται στην ΥΕΧ. Σίγουρα ο οικισμός παρουσιάζει ομοιότητες με τις επόμενες φάσεις ακμής του και μάλιστα η κεραμική παραγωγή υποδηλώνει μια στοιχειώδη κοινοτική οργάνωση. Όμως, δε θα μπορούσε να συγκριθεί με μια πόλη σαν την Κνωσό όπου την περίοδο αυτή κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα ανάκτορα. Η Δεύτερη Πόλη καταστρέφεται πλήρως από φωτιά20.

Εικ. 16: Κάτοψη της Φυλακωπής ΙΙ

20 Renfrew: 1982, 38

16

εικ. 17: Κατόψεις μεσοκυκλαδικών σπιτιών από τη Φυλακωπή

Εικ. 17: Πρόχους του «μαύρου και κόκινου» ρυθμού από τη Φυλακωπή ΙΙ

17

ΦΥΛΑΚΩΠΗ ΙΙΙ (ΤΡΙΤΗ ΠΟΛΗ)

Κατά την περίοδο αυτή (1600-1100 π.Χ) η Φυλακωπή μετατρέπεται σε εντυπωσιακά οχυρωμένη πόλη. Στην αρχή της φάσης είναι η μοναδική κατοικημένη περιοχή στο νησί. Οι άνθρωποι έχουν συγκεντρωθεί σε έναν ισχυρό οικισμό για να αισθάνονται πιο προστατευμένοι και ασφαλείς, γεγονός που αποδεικνύεται από το κυκλώπειο τείχος με την πολυγωνική τοιχοποιία. Ένα αντίστοιχο μοντέλο οικισμού συναντάμε και στην Αγία Ειρήνη Κέας λίγο νωρίτερα. Παράλληλη με την κατασκευή του τείχους της Φυλακωπής στην ΥΕΧ Ι είναι η κατασκευή ενός μεγαροειδούς οικοδομήματος, το οποίο έχει χαρακτηριστεί ως μινωική έπαυλη, και φαίνεται να αποτελεί το διοικητικό κέντρο του οικισμού (εικ. 18). Το πιο εντυπωσιακό εύρημα που σχετίζεται με τον οικισμό είναι μια πήλινη πινακίδα Γραμμικής Α γραφής, η οποία απαριθμεί εμπορεύματα. Η ύπαρξη του οικοδομήματος αυτού είναι σημαντική για να προσδώσουμε στην πόλη της εποχής αυτής αστικές λειτουργίες. Οι μινωικές επιρροές είναι αδιαμφισβήτητες. Αυτό που δεν είναι, είναι αν το νησί βρίσκεται την περίοδο αυτή υπό την πολιτική δικαιοδοσία ενός μινωικού ανακτορικού κέντρου ή αν διατηρεί την αυτονομία του έχοντας υιοθετήσει ένα σύστημα γραφειοκρατίας από τη μινωική Κρήτη. Όποια και αν είναι η απάντηση, το μόνο σίγουρο είναι πως στον οικισμό βλέπουμε μια οργάνωση που αντανακλά ένα μοντέλο κοινωνικής και οικονομικής διοίκησης παρόμοιο με της ανακτορικής Κρήτης, η οποία την εποχή αυτή είναι στο απόγειό της. Σε αυτή τη φάση έχει προστεθεί και μια τέταρτη πολή. Πρόκειται για τη Φυλακωπή IV, η οποία ξεκινάει γύρω στο 1380 π.Χ (ΥΕ ΙΙΙ Α) (εικ. 19). Στη φάση αυτή το τείχος βελτιώνεται (εικ. 20), πάνω στην προγενέστερη μινωική έπαυλη χτίζεται μυκηναϊκό μέγαρο και παράλληλα ένα ιερό, στο οποίο γύρω στο 1270 π.Χ προστίθεται ένα ακόμα δωμάτιο στα ανατολικά του, καθιστώντας το διπλό (ανατολικό και δυτικό ιερό) (εικ. 21). Στην ΥΕΧ πέραν της Φυλακωπής, ο μόνος σημαντικός οικισμός στο νησί φαίνεται να είναι η ακρόπολη του Αγίου Σπυρίδωνα. Στον επόμενο αιώνα ο οικισμός υφίσταται παρακμή. Το ιερό ίσως καταστρέφεται από σεισμό γύρω στο 1120 π.Χ. Ξαναχρησιμοποιείται τον 11ο αιώνα, όταν και εγκαταλείπεται πλήρως το 1090 π.Χ. Αυτή είναι η τελευταία ένδειξη προϊστορικής δραστηριότητας στη Φυλακωπή και τη Μήλο εν γένει21.

21 Renfrew: 1982, 43-45

18

εικ. 18: Κάτοψη της μινωικής έπαυλης (και του μεταγενέστερου μυκηναϊκού μεγάρου)

εικ. 19: Κάτοψη της Φυλακωπής της ΥΕΧ (μυκηναϊκή φάση)

19

εικ. 20: Το τείχος του οικισμού της ΥΕΧ από τα νότια

εικ. 21: Τμήμα του ιερού της μυκηναϊκής φάσης της Φυλακωπής

20

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Φυλακωπή της 3ης και της 2ης χιλιετίας υπήρξε αδιαμφισβήτητα μια δυναμική πόλη, με πολλές λειτουργίες, οι οποίες ιδίως κατά την ΥΕΧ, μπορούν να χαρακτηριστούν αστικές. Ήδη από το τέλος ΠΚ περιόδου, και συγκεκριμένα στην ΠΚ ΙΙΙΒ, η εκπνοή της 3ης χιλιετίας βρίσκει τον οικισμό να βιώνει αλλαγές σε διάφορα επίπεδα, ακόμα και στις ταφικές πρακτικές (βλ. εγχυτρισμοί). Η ίδρυση της πόλης απορρόφησε τους πληθυσμούς των μικρότερων και διάσπαρτων αγροτικών κοινοτήτων. Τα πιο σημαντικά γεγονότα που που συνέβαλαν στη διαδικασία της «αστικοποίησης» της Φυλακωπής φαίνεται να λαμβάνουν χώρα στη ΜΕΧ, παρά νωρίτερα. Ας μην ξεχνάμε βέβαια πως η έλλειψη μιας ολοκληρωμένης εικόνας της πόλης στην ΠΕΧ, δημιουργεί προβλήματα και συγχύσεις. Αυτό οφείλεται σε διάφορους παράγοντες, όπως: η πιθανή φθαρτότητα των υλικών κατασκευής των οικιών σε μια τόσο πρώιμη περίοδο, η λιθολόγηση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων για την κατασκευή σύγχρονων κτισμάτων (π.χ μάντρες βοσκών), οι γεωλογικές μεταβολές που είναι πάντα απρόβλεπτες και είναι σύνηθες να πλήττουν παράκτιες θέσεις. Η επέκταση και ανάπτυξη της πόλης μπορεί να θεωρηθεί ως μια κοινωνική μεταβολή, σε άμεσο διάλογο με τις αλλαγές που βιώνει η Κρήτη και οι Μυκήνες αργότερα. Ο οικισμός αποτελεί από το τέλος της ΜΕΧ και ύστερα ένα μικρόκοσμο της μινωικής και μυκηναϊκής κοινωνίας, απόλυτα προσαρμοσμένο όμως στις ανάγκες του νησιού σε σχέση με την έκταση και τη δυναμική του. Η παλαιότερη φάση, που ίσως άξια διεκδικεί την απονομή του τίτλου της «αστικοποιημένης» μονάδας, ίσως κάποια στιγμή τον αποκτήσει μέσω πιο εκτεταμένων ανασκαφών και ερευνών.

21

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Barber, R.L.N. (1994) Οι Κυκλαδες στην Εποχή του Χαλκού. Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα

Cherry, J., Scarre, C., Sheman, S., (2004) Explaining Social Change: Studies in honour of Colin Renfrew. McDonald Institute Monographs, Cambridge

Renfrew, C., (2007) Excavations at Phylakopi in Melos 1974-1977. British Scool of Athens, London

Renfrew, C., (2009) Η ανάδυση του πολιτισμού, οι Κυκλάδες και το Αιγαίο στην 3η χιλιετία π.Χ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα

Renfrew, C., Wagstaff , M., (1982) An island polity, The archaeology of exploitation in Melos. Cambridge University Press, Cambridge