ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΟ

PAGE

7

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΕΑΣ :

ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΡΩΜΑΙΚΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Αρχιμ. Νεκτάριος Δρόσος

ΟΙ ΕΠΙΣΚΟΠΕΣ

ΒΕΣΑΙΝΗΣ, ΧΑΡΜΕΝΩΝ KAI ΚΑΤΡΙΑΣ:

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΓΙΑΣ

ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2013

Αρχιμ. Νεκτάριος Δρόσος

Οι Επισκοπές Βεσαίνης, Χαρμένων και Κατρίας:

Η Εκκλησιαστική Περιφέρεια Αγιάς κατά την Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή περίοδο.

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας

Τομέας : Αρχαίας Ελληνικής Ρωμαϊκής Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας

Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 2 Δεκεμβρίου 2013

Εξεταστική Επιτροπή

Θεόδωρος Κορρές, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής

Αθανάσιος Καραθανάσης, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής

Ιωάννης Λεοντιάδης, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής

Αιμίλιος Μαυρουδής , εξεταστής

Ανδρέας Ε. Γκουτζιουκώστας, εξεταστής

Φαίδων Κωντζαγιώργης, εξεταστής

Γεώργιος Λεβενιώτης, εξεταστής

Αρχιμ. Νεκτάριος Δρόσος

Οι Επισκοπές Βεσαίνης, Χαρμένων και Κατρίας:

Η Εκκλησιαστική Περιφέρεια Αγιάς κατά την Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή περίοδο.

ISBN

«Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ………………………………………………………………………………………………………… 7

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ……………………………………………………………………… 9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ………………………………………………………………………………………………………....50

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΠΡΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΣΤΗ Ν.Α. ΘΕΣΣΑΛΙΑ………………………58

α) Ιστορική επισκόπηση του Δωτίου πεδίου……………………………………………………………58

1. Προϊστορικοί και αρχαίοι χρόνοι. ………………………………………………………………………62

2. Η διάδοση του Χριστιανισμού στην Ανατολική Θεσσαλία. ……………………………………76

β) Η πολιτική κατάσταση στη Θεσσαλία κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο.΄…………..90

1. Η Λατινική εκκλησιαστική αρχή στην επικράτεια των θεσσαλικών Επισκοπών………...96

2. Η παρουσία Καταλανών – Αλβανών και Σέρβων στη Ν.Α. Θεσσαλία……………………..106

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΑΝΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΚΟΠΩΝ ΒΕΣΑΙΝΗΣ, ΧΑΡΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΡΙΑΣ ΣΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΤΑΚΤΙΚΑ ……………………………………………………………………………………………………………123

α) Η μητρόπολη Λαρίσης υπό τη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως……123

1. Η τάξη της μητρόπολης Λαρίσης στην εκκλησιαστική ιεραρχία…………………………………127

2. Η θέση της επισκοπής Δημητριάδος στη μητρόπολη Λαρίσης…………………………………..135

3. Οι επισκοπές Βεσαίνης, Χαρμένων και Κατρίας στα εκκλησιαστικά τακτικά………………..137

4. Η πολιτικοστρατιωτική κατάσταση την περίοδο εμφάνισης των επισκοπών Βεσαίνης, Χαρμένων και Κατρίας (τέλη 10ου αι. έως 1371). ……………………………………………………….144

5. Η ίδρυση, η αρχαία έδρα και οι μετονομασίες των επισκοπών Βεσαίνης, Χαρμένων και Κατρίας. ……………………………………………………………………………………………………………….148

6. Η ανύψωση της επισκοπής Δημητριάδος σε αρχιεπισκοπή και της αρχιεπισκοπής σε μητρόπολη……………………………………………………………………………………………………………183

β) Ο επισκοπικός κατάλογος της μητροπόλεως Δημητριάδος. ……………………………………196

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΟΙ ΕΠΙΣΚΟΠΕΣ ΒΕΣΑΙΝΗΣ, ΧΑΡΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ …….236

α) Η πολιτική και εκκλησιαστική κατάσταση στην Ανατολική Θεσσαλία από το 1081 έως το 1393. ……………………………………………………………………………………………………………………236

β) Ιστορική γεωγραφία του Όρους των Κελλίων. ……………………………………………………..261

1. Τα Κελλία ως μοναστικό κέντρο. ………………………………………………………………………..276

2. Τα Μεσοβυζαντινά μνημεία του Όρους των Κελλίων (9ος – 12ος αι.). ……………………..282

3. Τα Υστεροβυζαντινά μνημεία του Όρους των Κελλίων (1204 -1453). ……………………310

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ΑΓΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ …………………………………………………………337

α) Κοινωνική και οικονομική κατάσταση. ………………………………………………………………..337

β) Η εκπαίδευση κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. …………………………………………..357

γ) Η εκκλησιαστική κατάσταση κατά την Οθωμανική κυριαρχία. ………………………………381

1. Θρησκευτικός και μοναστικός βίος. ……………………………………………………………………387

2. Μεταβυζαντινά μνημεία Αγιάς. …………………………………………………………………………422

3. Η θέση της Αγιάς στη Μητρόπολη Δημητριάδος. ………………………………………………..438

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ …………………………………………………………………………………………………434

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ………………………………………………………………………………………………………440

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Κατά την βυζαντινή περίοδο στην περιοχή της Αγιάς Λαρίσης (980-1371 μ.Χ.) η πόλη της Βεσαίνης, εκτός από έδρα επισκοπής, υπήρξε και σημαντικό πολιτικό και στρατιωτικό κέντρο με αξιόλογη πολιτιστική ακτινοβολία ως αυτοκρατορική «επίσκεψις». Ήδη από χρόνια είχαμε αρχίσει να ασχολούμαστε με την μελέτη της ευρύτερης αυτής περιοχής, και κυρίως με την εκκλησιαστική ιστορία της (επισκοπές Βεσαίνης, Χαρμένων, Κατρίας, Όρος των Κελλίων), και έχουμε δημοσιεύσει αρκετά σχετικά μελετήματα. Έτσι η παρούσα διατριβή αποτελεί το επιστέγασμα των ανωτέρω ενδιαφερόντων μας, ενώ τη βάση για τη συγγραφή της (τουλάχιστον αρχικά) αποτέλεσαν κυρίως οι μαρτυρίες των πηγών όσον αφορά την πορεία του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού διά μέσου των «Κελλίων» το 1083, στα γεωγραφικά όρια της επισκοπής Χαρμένων, και τα ευρήματα των ανασκαφών που έγιναν στο πρόσφατο παρελθόν (1980-2012) στις ανατολικές υπώρειες του Κισσάβου (Όσσας). Ξεκινώντας λοιπόν από τα παραπάνω δεδομένα οδηγηθήκαμε στην συστηματική καταγραφή των βυζαντινών, υστεροβυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της περιοχής, αξιοποιώντας, κατά το δυνατόν, τις σχετικές αναφορές των πηγών. Με ένα λόγο, προσπαθήσαμε να συγκεντρώσουμε, να ερμηνεύσουμε και τέλος να επαληθεύσουμε τις μαρτυρίες των πηγών που αφορούν την ίδρυση και την εξέλιξη των επισκοπών Βεσαίνης, Χαρμένων και Κατρίας, εξετάζοντάς τις συνδυαστικά με τα υπάρχοντα αρχαιολογικά ευρήματα και με τις διατυπωθείσες απόψεις των αρχαιολόγων. Επί πλέον προσπαθήσαμε να εξετάσουμε την ιεραρχική τάξη της μητροπόλεως Δημητριάδος, στην οποία επισκοπικώς υπαγόταν, και υπάγεται, η υπό εξέταση περιοχή από τα τέλη του 10ου αι. ως σήμερα και να συντάξουμε ένα πλήρη, κατά την άποψή μας, επισκοπικό κατάλογό της.

Επειδή το θέμα που πραγματευόμαστε στην παρούσα διατριβή δεν έχει μελετηθεί συστηματικά, ασχοληθήκαμε με την επανεκτίμηση των πολλών μαρτυριών των πηγών, ενέργεια που ευλόγως οδήγησε στην αναθεώρηση αρκετών απόψεων που είχαν διατυπωθεί παλαιότερα από διαφόρους μελετητές και οι οποίες κατά το μάλλον ή ήττον ήσαν λανθασμένες. Στην διατριβή μας αυτή παρουσιάζουμε με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη πληρότητα την εκκλησιαστική ιστορία της περιοχής της Αγιάς κατά την περίοδο 980-1371 μ.Χ., και ταυτόχρονα αποσαφηνίζουμε την ιστορική γεωγραφία του Όρους των Κελλίων. Ταυτίζουμε επίσης την μοναστική πολιτεία με την έδρα της επισκοπής Χαρμένων στις ανατολικές υπώρειες του Κισσάβου.

Τελειώνοντας τον Πρόλογο αυτόν θεωρώ υποχρέωσή μου να εκφράσω την βαθύτατη ευγνωμοσύνη μου στον σύμβουλό μου επικ. καθηγητή κ. Ι. Λεοντιάδη, που παρακολούθησε την διατριβή μου σε όλα τα στάδιά της και αφιέρωσε πολύ από τον πολύτιμο χρόνο για την βελτίωσή της. Τις ίδιες θερμές ευχαριστίες οφείλω στους καθηγητές κ.κ. Θεόδωρο Κορρέ και Αθ. Καραθανάση, μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής, για το ιδιαίτερο ενδιαφέρον τους από την αρχή ως το τέλος της συγγραφής της με τις πολύτιμες υποδείξεις τους. Στην βελτίωση της διατριβής μας συνέβαλαν καθοριστικά ο καθηγητής κ. Αιμ. Μαυρουδής και η επικ. καθηγήτρια κ. Ελισάβετ Χατζηαντωνίου που με την εμπειρία τους σε συναφή θέματα με βοήθησαν στην επίλυση ποικίλων προβλημάτων που προέκυπτα κατά την σύνταξη της διατριβής αυτής. Τον κ. Μαυρουδή ευχαριστώ και για τη βοήθειά όσον αφορά στην έκδοση των εγγράφων που εκδίδονται στο Παράρτημα της εργασίας

Θεωρώ, επίσης, υποχρέωσή μου να ευχαριστήσω και τον λέκτορα κ. Ανδρέα Γκουτζιουκώστα για τις υποδείξεις του. Ο καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Δ. Δημηρούλης, καταγόμενος από την Αγιά, με ενεθάρρυνε συνεχώς κατά την διάρκεια των ερευνών μου. Τον ευχαριστώ ολοκαρδίως. διά την αμέριστο συμπαράσταση, ηθική υποστήριξη και τις επισημάνσεις του.

Υιϊκές ευχαριστίες εκφράζω προς την Α.Θ. Παναγιότητα τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο, ο οποίος με πατρική αγάπη έδωσε την ευλογία Του για την έρευνα του Πατριαρχικού Αρχειοφυλακίου προς εντοπισμό εγγράφων σχετικών με την επισκοπή (αρχιεπισκοπή-μητρόπολη) Δημητριάδος και τις επισκοπές Βεσαίνης, Χαρμένων και Κατρίας, καθώς και άλλων εγγράφων που αξιοποιούνται στην παρούσα διατριβή.

Εκφράζω επίσης τις ευχαριστίες μου προς τον σεβασμιώτατο μητροπολίτη Προύσσης κ.κ. Ελπιδοφόρο, νυν αναπληρωτή καθηγητή της Θεολογικής Σχολής, ο οποίος, ως Αρχιγραμματέας (2008) της Αγίας και Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, μερίμνησε να μου αποσταλούν τα σωζόμενα υπομνήματα εκλογών των επισκόπων, αρχιεπισκόπων και μητροπολιτών Δημητριάδος, και τον αιδεσιμολογιώτατο Οικονόμο π. Νικόλαο Πετροπέλλη, Αρχειοφύλακα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ο οποίος υποβλήθηκε προθύμως στον κόπο του εντοπισμού και της αποστολής των σχετικών εγγράφων.

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

A

ΑΑΑ

Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, Αθήνα 1968 κ.ε.

Α. Αβραμέα, Εκχριστιανισμός Θεσ-σαλίας

Α. Αβραμέα, Ο εκχριστιανισμός της Θεσσαλίας και η οργάνωση της Εκ-κλησίας έως το Α΄ μισό του Η΄ αιώνα, ΘΗΜ 4 (1983) 6-9.

Α. Αβραμέα, Θεσσαλία

Α. Αβραμέα, Η βυζαντινή Θεσσαλία μέχρι το 1204, Συμβολή εις την ιστορικήν γεωγραφίαν [Βιβλιοθήκη Σ. Σαριπόλου, 27], διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1974.

ΑΧ

Αρχαιολογικά Χρονικά

ΑΔ

Αρχαιολογικον Δελτίον, Αθήνα 1915 κ.ε.

M. Adler, Benjamin of Tudela

M. Adlel, The itinerary of Benjamin of Tudela, London 1907.

Δ. Αγραφιώτης, Αετόλοφος και Βαθύρεμα

Δ. Αγραφιώτης, Ο Αετόλοφος και το Βαθύρεμα της Αγιάς, ΘΗΜ 10 (1986) 17-43.

Δ. Αγραφιώτης, Άννα Κομνηνή

Δ. Αγραφιώτης, Σχόλια σε ένα χωρίο της Άννας Κομνηνής [Ε, 5, 3], ΘΗΜ 19 (1991) 65-80.

Δ. Αγραφιώτης, Δάσκαλοι

Δ. Αγραφιώτης, Δάσκαλοι και σχολεία στην επαρχία της Αγιάς 1700-1881, ΘΗΜ 5 (1983) 65-72.

Δ. Αγραφιώτης, Επαρχία Αγιάς

Δ. Αγραφιώτης, Η επαρχία της Αγιάς κατά την Βυζαντινή εποχή, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Θεσσαλία, Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, 1975-1990, Αποτελέσματα και προοπτικές (Λυών, 17–22 Απριλίου 1990), Αθήνα 1994, 423-430.

Δ. Αγραφιώτης, Μονή Ιωάννου Θεολόγου

Δ. Αγραφιώτης, Η μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στη Βελίκα της Μελίβοιας, Πρακτικά, Ιστορική Μελίβοια, Αρχιμ. Ν. Δρόσος (επιμέλεια), Μελίβοια 2006, 28-49.

Δ. Αγραφιώτης, Μονή Παντελεή-μονος

Δ. Αγραφιώτης, Η Μονή του Αγίου Παντελεήμονα της Αγιάς, Από τα τέλη του 13ου αι. μέχρι σήμερα, ΘΗΜ 15 (1989) 65-80.

Δ. Αγραφιώτης, Προσθήκες

Δ. Αγραφιώτης, Προσθήκες – συμπληρώσεις για τη Μονή Αγίου Παντελεήμονος της Αγιάς, ΘΗΜ 17 (1990) 81-91.

Δ. Αγραφιώτης, Σχέσεις Αμπελακίων και Αγιάς

Δ. Αγραφιώτης, Σχέσεις Αμπελακίων και Αγιάς (1781–1818), Πολιτιστικός Σύλλογος Αμπελακίων, Α΄ Συνέδριο Αμπελακιώτικων Σπουδών, (1994), 1996, σ. 57-67.

Δ. Αγραφιώτης, Σχολείο Μεταξο-χωρίου

Δ. Κ. Αγραφιώτης, Το σχολείο του Μεταξοχωρίου και οι δάσκαλοί του, 1735–1880, ΘΗΜ 33 (1998) 273-290.

ΑΕ

Αρχαιολογική Εφημερίς της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα 1837.

Α. Αλεξούδης, Κατάλογοι

Α. Αλεξούδης, Μητροπολίτης Αμασείας: Χρονολογικοί Κατάλογοι των από Χριστού Αρχιερατευσάντων κατ’ επαρχίας, Νεολόγος (Κωνσταντι-νούπολις 1890) αρ. 6209·(1891), αρ. 6686·(1892), αρ. 6719 (Αναδημο-σίευση εν μέρει και συμπλήρωση μέχρι του 1920 υπό Μ. Γεδεών, Μητροπολίται και Επίσκοποι της Εκκλησίας της Ελλάδος, στο: Πανελλήνιον Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδος 1821–1921, Η χρυσή Βίβλος του Ελληνισμού, τομ. ΣΤ΄, εν Αθήναις 1922, 183-185.

Κ. Άμαντος, Ιστορία

Κ. Άμαντος, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τ. Α΄ 395–867 Μ. Χ., Αθήναι 31963, τ. Β΄ 867–1204 Μ. Χ., Αθήναι 21977.

Η. Αναγνωστάκης – Ιουστίνος Σιμωνοπετρίτης, Συμεών και Θεόδωρος

Η. Αναγνωστάκης – Ιουστίνος Σιμωνοπετρίτης, Οι Θεσσαλονικείς όσιοι Συμεών και Θεόδωρος, πρώτοι κατοικήτορες του Άθω και της Πανελλάδος πολιούχοι, Άγιον Όρος 1985 (παράφραση Αργυρού Βεναρδή, Βενετία 1706).

AnBoll

Analecta Bollandiana, Bruxelles 1882 κ.έ.

Άννα Κομνηνή

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, έκδ. D. R. Reinsch – A. Kambylis [CFHB XL/1], Berlin 2001.

Αντώνιος Λαρίσης, Εγκώμιον

Αντωνίου Λαρίσης Εγκώμιον εις τον Άγιο Κυπριανό Λαρίσης, έκδ. Σ. Γουλούλης, Προλεγόμενα – κείμενο – μετάφραση, Λάρισα 1991.

ΑΣΑ

Αρχαιολογική Συλλογή Αγιάς

Β. Ατέσης, Επισκοπικοί κατάλογοι

Β. Ατέσης, Επισκοπικοί κατάλογοι της εκκλησίας της Ελλάδος απ’ αρχής μέχρι σήμερον, Αθήναι 1975 [ανατύποσις εκ του Εκκλησιαστικού Φάρου 56-57, 1974-1975].

ΑΘΜ

Αρχείον Θεσσαλικών Μελετών, Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών, Βόλος 1972 κ.ε.

Θ. Αξενίδης, Πελασγίς Λάρισα

Θ. Αξενίδης, Η Πελασγίς Λάρισα και η αρχαία Θεσσαλία (Κοινωνική και πολιτική ιστορία), Α΄, Ναοί και θρη-σκευτική λατρεία εις την Πελασγίδα Λάρισαν, Β΄, Οι μακεδονικοί και ρωμαϊκοί χρόνοι, Αθήναι 1949.

B

Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία

Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Α΄– Η΄, Θεσσαλονίκη 1974–1988.

BCH

Bulletin de Correspondance Helléniques, Paris 1877 κ. ε.

H. Beck, Kirche

H. Beck, Kirche und theologische Literatur, im byzantinischen Reich, München 1959 (ανατύπωση 1977).

N. Βέης, Γράμματα Μετεώρου

N. Βέης, Σερβικά και βυζαντιακά γράμματα Μετεώρου, Βυζαντίς 2 (1911–1912) 1-100.

N. Beldiceanu – P. Nasturel, Thessalie

N. Beldiceanu – P. Nasturel, La Thessalie entre 1454/55 et 1506, Byzantion LIII (1983) 104-156 [=ΘΗΜ 19 (1991) 97-135].

Βενιαμίν Τουδέλης, Βιβλίο ταξιδίων

Βενιαμίν ο εκ Τουδέλης, Το βιβλίο των ταξιδίων στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, Εισαγωγή – Σχόλια: Κ. Μεγαλομμάτης – Α. Σαββίδης, Μτφρ. Φ. Βλαχοπούλου, Επιμέλεια μετάφρασης Κ. Μεγαλομμάτης, Βιβλιογραφία Α. Σαββίδης, Αθήνα 1994.

Βίος Χριστοδούλου

Βίος Οσίου Χριστοδούλου του Ιωάννη Ρόδου (1120–1150), έκδ. Κ. Βοΐνης, Αθήναι 1884.

BHG

Biblioteca hagiographica graeca (Société des Bollandistes), έκδ. F. Halkin, Bruxelles 31957.

Ε. Βρανούση, Αγιολογικά Χριστο-δούλου

Ε. Βρανούση, Τα αγιολογικά κείμενα του οσίου Χριστοδούλου, ιδρυτού της εν Πάτμω Μονής, Φιλολογική παράδοση και ιστορικαί μαρτυρίαι, Αθήναι 1966.

Λ. Βρανούσης, Χρονικό Ιωαννίνων

Λ. Βρανούσης, Το χρονικό των Ιωαννίνων κατ’ ανέκδοτον δημώδη επιτομήν, Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου 12, (Αθήναι 1965) 57-115.

BZ

Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1829 κ.ε. – München 1950.

BZJ

Byzantinisch – Neugriechische Jahrbücher, Athen – Berlin 1920.

Βυζαντιακά

Βυζαντιακά, Επιστημονικόν όργανον Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, Περίοδος Μεσαιωνικού Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη 1981 κ.ε.

Βυζαντινά

Βυζαντινά, Επιστημονικόν όργανον Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1969 κ.ε.

Στέφανος Βυζάντιος

Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, έκδ. A. Meineke, Stephani Byzantii Ethnicorum quae supersunt, Berlin 1849 (ανατύπωση Graz 1958). Εκ των εθνικών Στεφάνου κατ’ επιτομήν, έκδ. Margarethe Billerbeck, Stephani Byzantii ethnica, v. I, Berolini et Novi Eboraci 2006.

C

A. Carile, Partitio

A. Carile (έκδ.), Partitio terrarum imperii Romaniae, Studi Veneziani 7 (1965) 125-305.

Ε. Χατζηαντωνίου, Μητρόπολη Θεσσαλονίκης

Ε. Χατζηαντωνίου, Η Μητρόπολη Θεσσαλονίκης από τα μέσα του 8ου αι. έως το 1430. Ιεραρχική τάξη – Εκκλησιαστική περιφέρεια – Διοικη-τική οργάνωση [ΚΒΕ – Βυζαντινά κείμενα και Μελέται 42], Θεσσαλονίκη 2007.

Γ. Χατζηκώστας, Βέσσαινα

Γ. Χατζηκώστας, Η εν Θεσσαλία πόλις Βέσσαινα και η ομώνυμος επισκοπή, ΘΧ έκτακτη έκδοση ΙΛΕΘ (1966) 534-538.

Θ. Χατζημιχάλης, Σχολείον Ρετσάνης

Θ. Χατζημιχάλης, Σχολείον και διδά-σκαλοι της Ρετσάνης, χειρόγραφο, ΓΑΚ Τοπικό Αρχείο Αγιάς, Φ. 9/1, 1-8.

Ν. Χωνιάτης

Ν. Χωνιάτης, Χρονική διήγησις, έκδ. J-L. van Dieten, Nicetae Choniatae, Historia, τ. I-II [CFHB XI/1-2], Berlin – New York 1975.

Σ. Χούλια, Φράγκοι

Σουζάνα Χούλια, Οι Φράγκοι στη Θεσσαλία, ΘΗΜ 15 (1989) 17-28.

Γ. Χουρμουζιάδης, Νεολιθικό Διμήνι

Γ. Χουρμουζιάδης, Ένα ειδικευμένο εργαστήριο κεραμεικής στο νεολιθικό Διμήνι, ΑΑΑ 10 (1977) 20-26.

Α. Χρυσοβέργης, Καλλίνικος Γ΄

Α. Χρυσοβέργης, Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Καλλίνικος ο Γ΄ ο εκ Ζαγοράς (1757), Ζαγορά 1995.

Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία

Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, Α΄(324-610), Θεσσαλονίκη 21996, Β΄ 1 (610-867) Θεσσαλονίκη 21998, Β΄2 (867-1081), Θεσσαλονίκη 21997, Γ΄1 (1081-1204), Θεσσαλο-νίκη 2001.

D

Μ. Δάλλας, Αγυιά

Μ. Δάλλας, Η Αγυιά διά μέσου των αιώνων, Ιστορικόν Αρχείον Κοινό-τητος Αγυιάς, Αθήναι 1937.

Μ. Δάλλας, Αρχείον

Μ. Δάλλας, Αρχείον Ιστορικόν, ΘΧ Ε (1936) 242-243.

Μ. Δάλλας, Επαρχία Αγιάς

Μ. Δάλλας, Επαρχία Αγιάς, ΘΧ (έκτακτος έκδοσις) (1935) 99-112.

J. Darrouzès, Listes synodales

J. Darrouzès, Listes synodales et notitiae, REB 28 (1970) 57-96.

J. Darrouzès, Nicée

J. Darrouzès, Listes épiscopales du concile de Nicée (787), REB 33 (1975) 5-76.

J. Darrouzès, Édition

J. Darrouzès, L’ édition des Notitiae Episcopatuum, REB 40 (1982) 215-221.

J. Darrouzès, Notitiae

J. Darrouzès, Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae, Texte critique, introduction et notes, Paris 1981.

J. Darrouzès, Regestes

J. Darrouzès, Les Regestes des actes du Patriarcat de Constantinople, Vol. I: Les actes des patriarches, Fasc. V: Les regestes de 1310 à 1376, Fasc. VI: Les regestes de 1377 à 1410, Paris 1977, 1979.

M. Delilbasi – M. Arikan,

Hicri 859 tarihli

M. Delilbasi – M. Arikan, Hicri 859 Tarihli. Suret-i Defter-i Sancak-i Tirhala, Turk Tarih Kurumu, Ankara 2001.

DHGE

Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastiques, Paris 1912 κ.ε.

F. Dölger, Regesten

F. Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches, τ. Ι/1-5, München – Berlin 1924-1960 (με διορθώσεις του P. Wirth).

Λ. Δεριζιώτης, Παλαιοχριστιανικά κτίσματα

Λ. Δεριζιώτης, Παλαιοχριστιανικά κτίσματα της πόλεως Λαρίσης, Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού – Αρχαιολογικού Συμποσίου Λάρισα: Παρελθόν και Μέλλον (Λάρισα, 26-28/4/1985), Λάρισα 1985, 199-205.

ΔΙΕΕΕ

Δελτίον της Ιστορικής και Εθνο-λογικής Εταιρείας της Ελλάδος, Αθήναι, τ. Α΄ (1918) – Θ΄ (1926) και νέα σειρά: τ. Ι΄ (1928) κ.ε.

DOP

Dumbarton Oaks Papers, Washington D. C., 1941 κ. ε.

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Αγιορείται Οσιομάρτυρες

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Αγιορείται Οσιομάρτυρες Ιεράς Μητροπόλεως Λαρίσης, Αθήναι 1999.

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Επιγραφές

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Επιγραφές και ενθυμήσεις από το Μεταξοχώρι της Αγιάς 1645/46–1932, ΘΗΜ 29 (1996) 223-240.

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Προαγωγή Δημητριάδας

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Η προαγωγή της Επισκοπής Δημητριάδας σε Αρχιε-πισκοπή (Μάιος 1757) και σε Μητρόπολη (Σεπτέμβριος 1794), ΘΗΜ 55 (2009) 65-80.

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Υπομνήματα εκλογής 1

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Τα υπομνήματα εκλογής των μητροπολιτών Βαρθο-λομαίου, Παρθενίου και Καλλινίκου Β΄ της Δημητριάδας (-.7.1821 –21.2.1827), ΘΗΜ 46 (2004) 265-272.

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Υπομνήματα εκλογής 2

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Τα υπομνήματα εκλογής των μητροπολιτών Νεοφύτου Β΄, Ιωσήφ Β΄, Γρηγορίου Γ΄ και Ματθαίου της Δημητριάδας (-.7.1827 –10.11.1838), ΘΗΜ 47 (2005) 279-288.

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Υπομνήματα εκλογής 3

Αρχιμ. Ν. Δρόσος, Τα υπομνήματα εκλογής των μητροπολιτών Μελετίου, Γαβριήλ Β΄, Γρηγορίου Δ΄, Δωροθέου και Γρηγορίου Ε΄ της Δημητριάδας (-.5.1841–2.4.1870), ΘΗΜ 48 (2005) 289-302.

ΔΣΙΠ

1ο Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας και Πολιτισμού της Θεσσαλίας, Ι, ΙΙ, Πρακτικά Συνεδρίου 9-11 Νοεμβρίου Λάρισα 2006.

ΔΧΑΕ

Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολο-γικής Εταιρείας, Αθήναι, 1892 κ.ε.

E

Εγκώμιον Χριστοδούλου

Εγκώμιον Αγίου Αθανασίου στον Όσιο Χριστόδουλο κτητορα της εν Πάτμω Ι. Μονής Ιωάννου του Θεολόγου, (1143-1156) έκδ. Κ. Βοΐνης, Αθήναι 1884.

A. Ehrhard, Uberlieferung

A. Ehrhard, Uberlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen Kirche, I-III, Berlin 1952.

C. Eubel, Hierarchia catholica

C. Eubel, Hierarchia catholica medii aevi, sive, Summorum Pontificum S.R.E. Cardinalium, Ecclesiarum Antistitum series ab anno 1198 usque ad annum 1431 perducta e documentis tabularii praesertim Vaticani collecta digesta edita, I-III, Monasterii 21913 - 1923.

ΕΒΕ

Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος.

ΕΕΒΣ

Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι 1924 κ.ε..

ΕΙΕ

Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

Εκκλησιαστικός Φάρος

Εκκλησιαστικός Φάρος, Μηνιαία Εκκλησιαστική Επιθεώρησις, Αλεξάν-δρεια 1908 κ.ε.

ΕΦΣΠ

Επετηρίς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, Αθήναι, 1896 κ.ε.

Ηπειρωτικά Χρονικά

Ηπειρωτικά Χρονικά, Ιωάννινα 1926 κ.ε.

Τ. Ευαγγελίδης, Παιδεία επί Τουρκο-κρατίας

Τ. Ευαγγελίδης, Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας (Ελληνικά Σχολεία από της Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου), τ. Α΄- Β΄, Αθήναι 1936.

Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Σχόλια,

Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Σχόλια εις Διονύσιον περιηγητήν 739, 30.

F

G. Fedalto, Chiesa Latina

G. Fedalto, La chiesa Latina in Oriente, v. II: Hierarchia Latina Orientis, [Studi Religiosi 3] Verona 1976.

G. Fedalto, Hierarchia

G. Fedalto, Hierarchia Ecclesiastica orientalis: Series episcoporum Ecclesiarum Christianarum orienta-lium, 1: Patriachatus Constantinopo-litanus, Padova 1988.

B. Ferjančić, Mihajlo Monomah

B. Ferjančić, «Mihajlo Monomah, eparh I veliki kontostavl», ZRVI 11 (1968) 224-310.

Β. Ferjančić, Καταλανοί

Β. Ferjančić, Οι Καταλανοί στη Θεσσαλία 1306-1393 (Μτφρ. από τα σερβικά, Ευαγγ. Παπαθανασίου), ΘΗΜ 12 (1987) 161-173.

B. Ferjančić, Λατινική αρχή

B. Ferjančić, Λατινική αρχή (Μτφρ. Ευαγγ. Παπαθανασίου), ΘΗΜ 54 (2008) 29-40.

B. Ferjančić, Θεσσαλία

B. Ferjančić, Θεσσαλία (μτφρ. Τόμης Αλεξόπουλος) ΘΗΜ 19 (1991) 137-149].

G

ΓΑΚ

Γενικά Αρχεία του Κράτους.

Μ. Γεδεών, Πνευματική κίνησις

Μ.Γεδεών, Η πνευματική κίνησις του Γένους κατά τον ΙΗ’ και ΙΘ’ αιώνα, Αθήνα 1976

Μ. Γεδεών, Πατριαρχικαί Εφημερίδες

Μ. Γεδεών, Πατριαρχικαί Εφημερίδες, Ειδήσεις εκ της ημετέρας Εκκλησια-στικής Ιστορίας 1500-1919, Αθήναι 1936.

Μ. Γεδεών, Πατριαρχικοί Πίνακες

Μ. Γεδεών, Πατριαρχικοί Πίνακες, Ειδήσεις ιστορικαί βιογραφικαί περί των πατριαρχών Κωνσταντινου-πόλεως από Ανδρέου του Πρωτο-κλήτου μέχρις Ιωακείμ Γ΄ του από Θεσσαλονίκης (36-1884), εν Κωνστα-ντινούπολη 1890.

H. Gelzer – H. Hilgenfield – O. Kuntz, Patrum Nicaenorum Nomina

H. Gelzer – H. Hilgenfield – O. Kuntz, Patrum Nicaenorum Nomina, Λειψία 1898. Πρβλ. και βιβλιοκρισία της εκδόσεως στο Αnalecta Bollandiana, 18 (1899) 54-55.

E. Gerland, Geschichte

E. Gerland, Geschichte des lateinischen Kaiserreiches von Konstantinopel 1, Homburg v. Hohe 1905 (Darmstadt 1966) VII + 264.

Ε. Gerland – V. Laurent, Corpus

Ε. Gerland – V. Laurent, Corpus Notitiorum Episcopatuum Ecclesiae Orientalis Graecae, Α΄ 1-2, Kadikoy – Istanbul 1931,1936.

V. Grumel – V. Laurent – J. Darrouzès Regestes

V. Grumel - V. Laurent – J. Darrouzès, Les Regestes des actes du Patriarchate de Constantinople I. Les actes des Patriarches, Α΄ - Γ΄, Παρίσιοι – Ρώμη 1932-1947, Δ΄, υπό V. Laurent, Παρίσιοι 1971, Ε΄- ΣΤ΄. 1979.

Γερμανός Δημητριάδος, Επιγραφαί

Γερμανός Μητροπολίτης Δημη-τριάδος, Εκκλησιαστικαί Επιγραφαί της Επαρχίας Αγυιάς, ΘΧ Γ (1933) 160-162.

Γερμανός Δημητριάδος, Περί της Επισκοπής Βεσσαίνης

Γερμανός Μητροπολίτης Δημη-τριάδος, Περί της Επισκοπής Βεσ-σαίνης, Ορθοδοξία, 8 (1933) 106.

Γερμανός Δημητριάδος, Σταυροί -Επιγραφαί

Γερμανός Δημητριάδος, Σταυροί-Επιγραφαί, ΘΧ Γ (1932) 159-163.

Γερμανός Σάρδεων

Γερμανός Μητροπολίτης Σάρδεων, Κατάλογος των επαρχιών του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως κατά το ΙΖ΄ αιώνα, Ορθοδοξία 3 (1928) 231-237.

Δ. Γερορρίζος, Ιστορία Ανατολής

Δ. Γερορρίζος, Ιστορία της Ανατολής (Σελίτσανης), Αθήναι 1964.

Δ. Γεωργακάς, Επανεξέτασις ελληνοσλαβικού προβλήματος

Δ. Ι. Γεωργακάς, Επανεξέτασις αμφιλεγομένου ελληνοσλαβικού προ-βλήματος: Τα επιθήματα –ιτσιν –ιτσα κλπ. και η προελευσίς των με αντιπαραβολήν προς αντίστοιχα σλα-βικά επιθήματα, Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 1978, 353-394.

Ν. Γεωργιάδης, Θεσσαλία

Ν. Γεωργιάδης, Θεσσαλία, Λάρισα 19933.

Η. Γεωργίου, Περί Αγιωτών

Η. Γεωργίου, Η περί των Αγιωτών άδικος κρίσις του Γρηγορίου Κωνσταντά, ΘΧ (έκτακτη έκδοση) (1965) 514-526

Ε. Γιαννακέρη, Τοιχογραφίες Κόκκινου Νερού,

Ε. Γιαννακέρη, Τοιχογραφίες Κόκκινου Νερού, Αναστήλωση – Συντήρηση – Προστασία Μνημείων και Συνόλων, 2, Αθήνα (1987), 221-223.

Ν. Γιαννόπουλος, Επισκοπή Βεσαίνης

Ν. Γιαννόπουλος, Η Επισκοπή Βεσαίνης και η πόλις Βεσαίνη εν Θεσσαλία, ΘΧ Δ’ (1933) 212-216.

Ν. Γιαννόπουλος, Επισκοπή Βεσαίνης εν Θεσσαλία

Ν. Γιαννόπουλος, Η Επισκοπή Βεσαίνης εν Θεσσαλία, αναμνηστικός τόμος εις μνήμην Σπ. Λάμπρου, Αθήνα 1935, 199-204.

Ν. Γιαννόπουλος, Ευρετήριον

Ν. Γιαννόπουλος, Ευρετήριον του Αρχαιολογικού Μουσείου Αγυιάς, χειρόγραφο, Αγιά 1932 - 1933.

Ν. Γιαννόπουλος, Επισκοπικοί κατάλογοι I

Ν. Γιαννόπουλος, Επισκοπικοί κατάλογοι Θεσσαλίας, Επετηρίς Φιλο-λογικού Συλλόγου Παρνασσός 10 (1914) 252-312, 11 (1915) 172-224.

Ν. Γιαννόπουλος, Επισκοπικοί κατάλογοι II

Ν. Γιαννόπουλος, Επισκοπικοί κατάλογοι Θεσσαλίας, Διορθώσεις και προσθήκαι, Θεολογία 11 (1933) 323-342, 12 (1934) 125-141, 13 (1935) 22-36, 14 (1936) 137-152.

Ν. Γιαννόπουλος, Έρευναι

Ν. Γιαννόπουλος, Έρευναι εν τη επαρχία Αγιάς, ΕΕΒΣ 16 (1940) 370-383.

Ν. Γιαννόπουλος, Παλαιοχριστιανική επιγραφή

Ν. Γιαννόπουλος, Παλαιοχριστιανική επιγραφή και παλαιοχριστιανικόν νεκροταφείον Βόλου, ΕΕΒΣ 12 (1936) 401-410.

Α. Γλαβίνας, Οι Νορμανδοί στη Θεσσαλία

Α. Γλαβίνας, Οι Νορμανδοί στη Θεσσαλία και η πολιορκία της Λάρισας (1082-1083), Βυζαντιακά 4 (1984) Θεσσαλονίκη 33-45.

Σ. Γουλούλης, Όρος Κελλίων

Σ. Γουλούλης, Το Όρος των Κελλίων, Συμβολή τοπογραφική και ιστορική, Αθήνα 1992 473-497.

Σ. Γουλούλης, Μονή Μαρμαριανών

Σ. Γουλούλης, Η Βυζαντινή μονή του Αγίου Δημητρίου Μαρμαριανών, Λαρίσσης: προσπάθεια εντοπισμού, Ιστορικογεωγραφικά 7 (2002) 121-144.

Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία

Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, έκδ. L. Schopen, Nicaphori Gregorae, Byzantina Historia, τ. I-III [CSHB], Bonnae 1829-1830.

H

B. Helly, Μελίβοια

B. Helly, Από τη Μελίβοια στη Δημητριάδα (μτφρ. Α. Περράκη), ΠΙΑΣΑ (2002) 35-55.

B. Helly – J. Bravard – R. Caputo,

Θεσσαλική πεδιάδα

B. Helly – J. Bravard – R. Caputo, Η ανατολική θεσσαλική πεδιάδα. Μεταβολές των ιστορικών τοπίων και η προσχωματική εξέλιξη (μτφρ. Κ. Σαμαράς), ΘΗΜ 38 (2000) 3-35.

J. Herrin, Ecclesiastical organization

J. Herrin, The ecclesiastical organization of central Greece at the time of Michael Choniates: New evidence from the codex Athenensis 1371, Actes du xve congres international d’ études Byzantines 4, Athenes 1980.

G. Hertzberg, Geschichte Griechenlands

G. Hertzberg, Geschichte Griechenlands seit dem Absterben des antiken Lebens bis zur Gegenwart, II, Gotha 1876. 314-315, 341, 418.

L. Heuzey, Panaghia des Grandes Portes

L. Heuzey, Jugement synodal en faveur du couvent de la Panaghia des Grandes – Portes, REG 32 (1919) 6-312, (ελληνική μτφρ. από τον Τ. Πολέζε στο ΘΗΜ 9 (1986) 203-208.

L. Heuzey – H. Daumet, Mission Macédoine

L. Heuzey – H. Daumet, Mission archéologique de Macédoine, Paris 1876.

E. Honigmann, Hiérocles

E. Honigmann, Le Synekdèmos d’Hiéroclès et l’ opuscule géographique de Georges de Chypre, Texte, introduction, commentaire et cartes [CBHB, Forma Imperii Byzantini 1], Bruxelles 1939.

E. Honigmann, Liste

E. Honigmann, La liste originale des pères de Nicée, Byzantion 14 (1939)20-80.

C. Hopf, Chroniques

C. Hopf, Chroniques Grécoromanes, Βερολίνο 1873.

C. Hopf, Geschichte

C. Hopf, Geschichte Griechenlands vom Beginn des Mittelalters bis auf unsere Zeit, τ. Ι-ΙΙ, Leipzig 1867-1868.

I

ΙΕΕ

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα, 1972.

ΙΛΕΘ

Ιστορική Λαογραφική Εταιρεία των Θεσσαλών.

Ιστορικογεωγραφικά

Ιστορικογεωγραφικά, Περιοδική έκδο-ση για την Ιστορία. Γεωγραφία και Τοπογραφία του ελλαδικού χώρου κατά τους μέσους χρόνους, Γιάννενα – Θεσσαλονίκη 1986 κ.ε.

Innocentius, Epistolarum

Innocentii III, Romani Pontificis, Regestrorum sive epistolarum libri XV, PL, τ. 215, στήλη 1435, αρ. επιστολής 122. PL, τ. 215, στήλη 1433, αρ. επιστολής 114.

Μ. Ιντζεσίλογλου, Μελίβοια

Μ. Ιντζεσίλογλου, Η πόλη Μελίβοια της Μαγνησίας. Προσπάθεια ταύτισης της θέσης της, ΑΘΜ 7 (1985) 127-143.

Ίστωρ

Ίστωρ, Περιοδική ιστορική έκδοσις, Αθήνα 1990 κ.ε.

J

R. Janin, Basile

R. Janin, Basile, DHGE 6 (1932), αριθ. 118, στ. 1142.

R. Janin, Demetrias

R. Janin, Demetrias DHGE 14 (1960) στ. 195-198.

Jeronimo,

Zurita y Castro

Jeronimo, Zurita y Castro, Anales de la Corona de Aragon, Σαραγόσα 1668, ΙΙ.

C. Jireček, Albanien

C. Jireček, Albanien in der Vergangenheit, I (1916) 74.

C. Jireček. Geschichte der Serben

C. Jireček, Geschichte der Serben, Ι (bis 1371, ΙΙ (1371-1537), Gotha 1911-1918 (Amsterdam 1967)

C. Jireček, Staat und Gesellschaft

C. Jireček, Staat und Gesellschaft im mittelalteslichen Serbien, Ι-ΙΙ, Βιέννη 1912-1919.

K

Β. Καλογιάννης, Γενική Ιστορία Αγιάς

Β. Καλογιάννης, Γενική Ιστορία της Αγιάς Λαρίσης, 1957.

Δ. Καλούσιος, Κώδικας Λαρίσης

Δ. Καλούσιος, Ο Κώδικας της Μητροπόλεως Λαρίσης, ΕΒΕ 1427: 1647-1868, Λάρισα 2009.

Ιωάννης Καντακουζηνός

Ιωάννης Καντακουζηνός, Ιστορία, έκδ. L. Schopen, Ioannis Cantacuzeni eximperatoris Historiarum libri IV, τ. I-III [CSHB], Bonnae 1828-1832.

Μ. Καμπούρη, Εικοσιφοίνισσα

Μ. Καμπούρη, Νέα στοιχεία από την μεσοβυζαντινή φάση του καθολικού της μονής Εικοσιφοινίσσης, ΕΕΠΣΠΘ Ε΄(1971-72) 125-148.

Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος

Ι. Καραγιαννόπουλος, Σύστημα

Ι. Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό διοικητικό σύστημα στα Βαλκάνια (4ος–9ος αι.) [Κέντρο Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης 32], Αθήνα 1994.

Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία

Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, Α΄ (324 - 565), Β΄ (565 - 1081), Θεσσαλονίκη 51993, Γ΄1 (183 - 1204), Θεσσαλονίκη 1999.

Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί

Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας, Έκδ. Δ΄, Θεσσαλονίκη 1978.

A. Karpozilos, Ecclesiastical Controversy

A. Karpozilos, The Ecclesiastical Controversy between the Kingdom of Nicaea and the Principality of Epiros (1217–1233) [Βυζαντινά Kείμενα και Mελέται 7], Θεσσαλονίκη (1973) 108.

M. Κατσαροπούλου, Πρόβλημα

M. Κατσαροπούλου, Ένα πρόβλημα της Ελληνικής Μεσαιωνικής Ιστορίας, Η σερβική επέκταση στην δυτική κεντρική Ελλάδα στα μέσα του ΙΔ΄ αι., Θεσσαλονίκη 1989.

Β. Κατσαρός, Αχελώος

Β. Κατσαρός, Αχελώος. Συμβολή στο πρόβλημα της βυζαντινής πόλης, Ιστορικογεωγραφικά 1 (1986) 43-52.

A. P. Každan, Agrarnye otnosenija

A. P. Každan, Agrarnye otnosenija v Vizantii XIII–XX vv, Moskva 1952.

Γ. Κεδρηνός

Georgius Cedrenus, Ioannis Scylitzae ope, Historiarum Compendium, εκδ. I. Bekker, CSHB, 1838-1839, τ. Ι -ΙΙ.

Κεκαυμένος, Στρατηγικόν

Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, έκδ. G. G. Litavrin Sovety i Rasskazy Kekavmena, Socinenie vizantijskogo polkovodca XI veka, Moskva 1972.

M. Kiel, Türkisches Thessalien

M. Kiel, Türkisches Thessalien: Etabliertes Geschichtsbild versus Osmanische Quellen. Ein Beitrag zur Entmythologisierung der Geschichte Griechenlands, Die Kultur Griechenlands in Mittelalter und Neuzeit: Bericht über das Kolloquium der Sudosteuropa – Kommission, 28-31 Oktober 1992, hrsg. von R. Lauer und P. Schreiner, Göttingen 1996, σ. 114 – 148.

Τουρκικές πηγές

M. Kiel, Επίσημες Τουρκικές πηγές για τη μοναστηριακή ζωή και τα μονα-στήρια της Ανατολικής Θεσσαλίας κατά το 16ο αιώνα, Το κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο, επιμ. Δ. Αγρα-φιώτης - Σ. Γουλούλης, μτφρ. Ευαγγ. Τζιγκουνάκης, Αγιά Λαρίσης 2002, 225-259.

J. Koder – F. Hild, Hellas und Thessalia

J. Koder – F. Hild, Hellas und Thessalia [Tabula imperii Byzantini 1] Wien, 1976.

J. Koder – F. Hild, Βυζαντινή Θεσσαλία

J. Koder – F. Hild, Η Βυζαντινή Θεσσαλία: οικισμοί – τοπωνύμια – μοναστήρια – ναοί, ΘΗΜ 12 (1987) (Α΄ Αφιέρωμα στην βυζαντινή Θεσσαλία) 11-112.

J. Koder, Βιβλιοκρισία

J. Koder, Βιβλιοκρισία στο Notitiae episcopatum ecclesiae Constantinopo-litanae, Texte critique, introduction et notes par J. Darrouzès, A. A., [Geographie ecclesiastique de l’empire byzantin I], JÖB 33 (1983) 399-401.

J. Koder, Siedlungsgebiete

J. Koder, Zur Frage der Slavischen Siedlungsgebiete im mittelalterlichen Griechenland, BZ 71 (1978) 317.

Γ. Κόλλιας, Καταλανών μάχη

Γ. Κόλλιας, Η μεταξύ των Καταλανών και του Μεγάλου Δουκός των Αθηνών μάχη (1311), ΕΕΒΣ 26 (1956) 362.

Γ. Κονιδάρης, Δημητριάδος Μητρόπολις

Γ. Κονιδάρης, Δημητριάδος Μητρόπολις, ΘΗΕ 5 (Αθήναι 1964) 1048.

Α. Κωνσταντινίδης, Xριστιανικά μνημεία

Α. Κωνσταντινίδης, Τα εν τω Πηλίω όρει παλαιά και σύγχρονα χριστιανικά μνημεία, Αλεξάνδρεια 1960.

Γ. Κορδάτος, Ιστορία Βόλου και Αγιάς

Γ. Κορδάτος, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, εκδόσεις Εικοστός Αιώνας, Αθήνα 1960.

Γ. Κορδάτος, Συνεταιρισμός των Αμπελακίων

Γ. Κορδάτος, Ο Συνεταιρισμός των Αμπελακίων και οι πρόδρομοι της συνεταιριστικής ιδέας στην Ελλάδα, π. Ο Συνεταιριστής ΙΒ΄ (1936) 43-48.

J. Koumoulides – C. Walter, Monuments

J. Koumoulides – C. Walter, Byzantine and post–Byzantine monuments at Aghia in Thessaly, Greece: The art and architecture of the monastery of Saint Panteleimon, London Λονδίνο 1975.

Ι. Κουμουλίδης – Λ. Δεριζιώτης, Εκκλησίες

Ι. Κουμουλίδης – Λ. Δεριζιώτης, Εκκλησίες της Αγιάς Λαρίσης, Αθήνα 1985.

Ε. Κουρκουτίδου, Μνημεία Θεσσαλίας

Ε. Κουρκουτίδου, Μεσαιωνικά Μνημεία Θεσσαλίας, ΑΔ 22 (1967), Β΄ 2, Χρονικά, 302-317.

ΚΠΑ

Κώδικες Πατριαρχικής Άλληλο-γραφίας, Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.

Χ. Κυριαζόπουλος, Θράκη

Χ. Κυριαζόπουλος, Η Θράκη κατά τους 10ο-12ο αιώνες. Συμβολή στη μελέτη της πολιτικής, διοικητικής και εκκλησιαστικής της εξέλιξης. (Διδα-κτορική διατριβή υπό έκδοση).

L

A. Λαΐου, Βυζάντιο και η Δύση

A. Λαΐου, Το Βυζάντιο και η Δύση (1302-1354), ΙΕΕ Θ΄, 166-168.

Σ. Λάμπρος, Κατάλογος Αγίου Όρους

Σ. Λάμπρος, Κατάλογος των εν ταις Βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους Ελληνικών Κωδίκων, Β΄, Κανταβριγία 1900.

Σ. Λάμπρος, Σιγίλλιον Μονής Λυκουσιάδος

Σ. Λάμπρος, Νείλου Κωνσταντινου-πόλεως σιγίλλιον περί της Μονής Λυκουσιάδος, ΝΕ 6 (1909) 174-178.

V. Laurent, Listes episcopales

V. Laurent, Les sources à consulter pour l’ établissement des listes épiscopales du Patriarcat Byzantin, εν: ΕΟ 30 (1931) 25.

M. Laskaris, Deux chartes de Jean Uros

M. Laskaris, Deux chartes de Jean Uros, dernier Nemanide (Novembre 1372, indiction XI), Byzantion (1955–1957) 283-286.

W. Leake, Travels

W. Leake, Travels in northern Greece, 1–3, London 1835. = Ταξίδι στη Θεσσαλία το 1805, ΘΗM 40, Λάρισα (2001). Μτφρ. Β. Αργυρούλης, σχόλια Κ. Σπανός.

J. Lelewel, Benjamin de Tudele

J. Lelewel, Examen géographique des voyages de Benjamin de Tudele 1160–1173, Bruxelles 1852.

P. Lemerle, Aydin

P. Lemerle, L’ émirat d’ Aydin. Byzance et l’ Occident. Recherches sur La geste d’ Umur Pacha, Paris 1957.

P. Lemerle, Saint Demetrius

P. Lemerle, Les plus anciens recueils des Miracles de Saint Démétrius et la pénétration des Slaves dans les Balkans, Paris 1979.

Ι. Λεονάρδος, Θεσσαλίας Χωρο-γραφία

Ι. Λεονάρδος, Νεωτάτη της Θεσ-σαλίας Χωρογραφία, εισαγωγή – σχόλια – επιμέλεια Κ. Σπανός, Λάρισα 1992.

M. Le Quien, Oriens Christianus

M. Le Quien, Oriens Christianus in quatuor Patriarchatus Digestus quo exhibentur Ecclesiae, Patriarchae, caeterique praesules totius Orientis, 1–3, Parisiis, ex typographia regia, 1740, (ανατ. Graz 1958).

R. Liuch, Diplomatari

R. Liuch, Diplomatie de l’ Orient catalane (1301–1409), Barcelona 1947.

R. Loenertz, Athenes et Neopatras

R. Loenertz, Athenes et Neopatras: Regestes et notices pour servir à l’histoire des duches Catalans (1311–1394), Archivium Fratrum Praedicatorum, 25 (1955) 100-212.

H. Lolling, Landeskunde

H. Lolling, Hellenische Landeskunde und Topographie, München, 1889.

Ν. Λωρέντης, Γεωγραφία

Ν. Λωρέντης, Νεωτάτη διδακτική Γεωγραφία, Βιέννη 1838.

M

ΜΙΕΤ, Βυζαντινή παράδοση

ΜΙΕΤ: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήναι. Η Βυζαντινή παράδοση μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, Επιμέλεια: John J. Yiannias, Αθήνα 1994.

Ν. Μάγνης, Περιήγησις

Ν. Μάγνης, Περιήγησις ή τοπογραφία της Θεσσαλίας και Θετταλικής Μαγνησίας, Εν Αθήναις 1860.

P. Magdalino, History of Thessaly

P. Magdalino, The history of Thessaly 1266-1393, Oxford 1975.

P. Magdalino, Μέση Ρωμανία

P. Magdalino, Between Romaniae: Thessaly and Epirus in the later Middle ages, MHR 4/1 (1989), =Μέση Ρωμανία, Η Θεσσαλία και η Ήπειρος στον ύστερο Μεσαίωνα, ΘΗΜ 19 (1991) 33-52, μτφρ. Τ. Αλεξόπουλου.

Σ. Μαμαλούκος, Καθολικό

Σ. Μαμαλούκος, Το καθολικό της Μονής Βατοπεδίου, Ιστορία και Αρχιτεκτονική, Αθήναι (2001).

Σ. Μαμαλούκος – Σ. Σδρόλια, Αρχαιολογικά κατάλοιπα

Σ. Μαμαλούκος – Σ. Σδρόλια, Αρχαιολογικά κατάλοιπα στο «Όρος των Κελλίων». Υπό δημοσίευση στον τόμο, Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδος 2, ΑΕΘΣΕ, Βόλος 2006.

Mansi

J. Β. Mansi, Sacrorum consiliorum nova et amplissima collectio, Φλωρεντία 1796 (ανατύπωση Graz 1960).

Α. Μαυρουδής, Ιστορία Μητροπό-λεως Ελευθερουπόλεως

Α. Μαυρουδής, Η ιστορία της Μητροπόλεως Ελευθερουπόλεως, Συμβολή στη μελέτη των εκκλησια-στικών επαρχιών του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Θεσσαλονίκη 2006.

Α. Μαυρουδής, Συμβολή στη μελέτη των εκκλησιαστικών Τακτικών

Α. Μαυρουδής, Συμβολή στη μελέτη της χειρόγραφης παράδοσης των εκκλησιαστικών Τακτικών, Ι: Οι κώδικες 39 και 46 του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Βυζαντινά 19 (1998) 17-30.

Κ. Μέρτζιος, Μνημεία

Κ. Μέρτζιος, Μνημεία Μακεδονικής Ιστορίας, Θεσσαλονική 1947.

Γ. Μεταλληνός, Τουρκοκρατία

Γ. Μεταλληνός, Τουρκοκρατία, Οι Έλληνες στην οθωμανική αυτοκρα-τορία, Αθήνα 1988.

M. Mézières, Περιοχή της Όσσας

M. Mézières, Περιοχή της Όσσας το 1852 κατά τον Mézières ΘΗM 2 (1981) 140-145 [μτφρ. Π. Κορριέ].

W. Miller,

Latins in the Levant

Ιστορία Φραγκοκρατίας

W. Miller, The Latins in the Levant. A. History of Frankish Greece (1204-1566), London 1908. = Ο. Μίλλερ, Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα (1024–1566), μτφρ. Σ. Λάμπρος, Αθήνα 1972.

MM

F. Miklosich – I. Müller, Acta et Diplomata graeca medii aevi sacra et profana, vol. I–VI, Vindobonae 1860–1890 (ανατύπωση Αθήναι – Aalen 1968).

Κ. Μπίρης, Αρβανίτες

Κ. Μπίρης, Αρβανίτες, Οι Δωριείς του νεώτερου Ελληνισμού. Ιστορία των Ελλήνων Αρβανιτών, Αθήνα 1997.

Χ. Μπούρας, Αρχιτεκτονική

Χ. Μπούρας, Η αρχιτεκτονική του Καθολικού της Μονής Αγίου Δημητρίου Στομίου, ΔΧΑΕ 4/24 (2003) 145-162.

Β. Μυστακίδης,

Επισκοπικοί κατάλογοι

Β. Μυστακίδης, Επισκοπικοί κατάλογοι (επιμέλεια Γ. Κονιδάρης), ΕΕΒΣ 12 (1936) 139-238.

F. Mottas – J. Decourt,

Ρωμαϊκοί οδοδείκτες

F. Mottas – J. Decourt, Voies et milliares romaines de Thessalie, BCH 121 (1997), = Δρόμοι και ρωμαϊκοί οδοδείκτες στη Θεσσαλία (μτφρ. G. Polese) ΘΗΜ 39 (2001) 111-121,.

N

ΝΕ

ΝΕ: Νέος Ελληνομνήμων, τ. 1-21, Αθήναι 1904-1927.

Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Βαλκανική Επαρχία

Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Η Βαλκανική Επαρχία κατά τους τελευταίους Βυζαντινούς Αιώνες, Θεσσαλονίκη 1998.

Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Ιστορία

Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Βυζαντινή Ιστορία (324-1453), Έκδ. «μάτι», 2007.

Ν. Νικονάνος, Ασκηταριά

Ν. Νικονάνος, Ασκηταριά του Κισσάβου, των Αγ. Αναργύρων, του Αετολόφου και του Ομολίου, ΘΗΜ 4 (1983) 11-16.

Ν. Νικονάνος, Βυζαντινά και Μεσαιωνικά

Ν. Νικονάνος, Βυζαντινά και Μεσαιωνικά Μνημεία Θεσσαλίας, ΑΔ 25 (1970), Β2 Χρονικά 292. ΑΔ 26 (1971), Β2 Χρονικά 307-308. ΑΔ 27 (1972), Β2 Χρονικά 422-426. ΑΔ 28 (1973), Β2 Χρονικά 376-382.

Ν. Νικονάνος, Ναοί

Ν. Νικονάνος, Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας από τον 10ο αι. έως την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393, Αθήναι 1979.

Ν. Νικονάνος, Ειδήσεις

Ν. Νικονάνος, Ειδήσεις εκ Θεσσαλίας, ΑΑΑ, 3/1 (1970) 37-39, 3/3 (1970) 331-334, 5/3 (1972) 368-373.

Ν. Νικονάνος, Έρευνες

Ν. Νικονάνος, Έρευνες στην επαρχία Αγιάς Λαρίσης, ΑΘΜ 2 (1973) 39-57 και ΑΘΜ 3 (1974) 163-177.

Η. Νικολόπουλος, Δομές και θεσμοί στην Τουρκοκρατία

Η. Νικολόπουλος, Κοινωνικο-νομικές δομές και πολιτικοί θεσμοί στην Τουρκοκρατία (1770-1820). Εκδ. Κάλβος 1988.

Χ. Ντάμπλιας, Ιστορία Θεσσαλίας

Χ. Ντάμπλιας, Η ιστορία της Θεσσαλίας τον 13ο αιώνα μ.Χ., Θεσσαλονίκη 2002.

D. Nicol,

Despotate of Epiros

Δεσποτάτο της Ηπείρου

D. Μ. Nicol, The Despotate of Epiros, A contribution to the history of Greece in the Middle Ages, Oxford 1957. [=D. M. Nicol, (Το Δεσποτάτο της Ηπείρου 1267-1479 μία συνεισφορά στην Ελληνική ιστορία κατά τον μεσαίωνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1991), D. M. Nicol, (Η Θεσσαλία κατά τον Μεσαίωνα, ΘΗΜ 48 (2005) 209-232, (μτφρ. Α. Γαλανούλης)].

D. M. Nicol, Despotate

D. M. Nicol, The Despotate of Epiros and the Kingdom of Nicaea, Oxford 1957, μτφρ. Π. Λεύκα, Ιωάννινα, 1974.

O

Α. Ορλάνδος, Μοναστηριακή Αρχιτε-κτονική

Α. Ορλάνδος, Μοναστηριακή Αρχιτε-κτονική, Αθήναι 1958.

Α. Ορλάνδος, Πόρτα - Παναγιά

Α. Ορλάνδος, Η Πόρτα-Παναγιά της Θεσσαλίας, ΑΒΜΕ 1 (1935) 5-10.

M. Orbini, Regno degli Slavi

M. Orbini, Regno degli Slavi, hoggi corrottamente detti Schiavoni, Pesaro 1601.

G. Ostrogorsky, History

G. Ostrogorsky, Geschichte des byzantinischen Staates. Μόναχο 19633 (19401, 19522) μτφρ. της J. HUSSEY: History of the Byzantine State. Οξφόρδη 19682 (1956)1 (ανατύπ. 1984) μτφρ. Ι. Παναγόπου-λος (επιμ. Ε. Χρυσός): Ιστορία του βυζαντινού κράτους, Α΄- Γ΄, Αθήνα 1978, 1979, 1981.

G. Ostrogorsky, Γένεση θεμάτων

G. Ostrogorsky, Η γένεση των θεμάτων Ελλάδος και Πελοποννήσου. ZRVI 1 (1952) 64-77 (σερβοκροατικά) βλ. ελληνική μτφρ. στον τόμο Βαλκανική βιβλιογραφία, Α΄ (επιμ. Κ. Δημάδης) Θεσσαλονίκη (1973) 205-229.

G. Ostrogorsky, Byzantine Cities

G. Ostrogorsky, Byzantine Cities in the Early Middle Ages, Dumbarton Oaks Papers, τ. 13 (1959) 45-66.

P

ΠΑΕ

Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιο-λογικής Εταιρείας.

Ν. Παπαδημητρίου, Επισκοπή Πλαταμώνος και Λυκοστομίου

Ν. Παπαδημητρίου, Η Επισκοπή Πλαταμώνος και Λυκοστομίου, Αθήνα 2007.

Ν. Παπαδημητρίου, Επισκοπή Χαρμέ(αί)νης

Ν. Παπαδημητρίου, Η επισκοπή Χαρμέ(αί)νης ή Χαρμέ(αί)νων (Ι-ΙΔ αιών), Αντίδωρον πνευματικόν – Τιμητικός τόμος Γ. Κονιδάρη, Αθήναι 1981, 378-389.

Α. Παπαθανασίου, Βυζαντινή Δημητριάδα

Α. Παπαθανασίου, Η Βυζαντινή Δημητριάδα, (431-1204), Βόλος 1995.

Α. Παπαθανασίου, Μελισσηνοί της Δημητριάδος

Α. Παπαθανασίου, Οι Μελισσηνοί της Δημητριάδος κτήτορες Ι. Μονών, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1989.

Ε. Φαρμακίδης, Λάρισα

Ε. Φαρμακίδης, Η Λάρισα – Από των Μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος 1926.

Β. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία

Β. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία, Α΄, Από της Αποστολικής εποχής μέχρι της Εικονομαχίας, Β΄, Από την Εικονομαχία μέχρι της Αλώσεως (726–1453), Αθήνα 1978–1998.

PG

Patrologiae cursus completus, Series graeca, έκδ. J. P. Migne, τ. 1-161, Paris 1857–1906.

Α. Φιλιππίδης, Γεωγραφία

Α. Φιλιππίδης, Θετταλομάγνης, Βιβλίον καλούμενον Γεωγραφία Μερική (ανέκδοτο χειρόγραφο του 1815) [= Θ. Κ. Σπεράντσας, Τα περισωθέντα έργα του Αργύρη Φιλιππίδη, Μερική Γεωγραφία – Βιβλίον Ηθικόν, Αθήναι 1978, 51-213].

Δ. Φιλιππίδης – Γ. Κωνσταντάς, Γεωγραφία Νεωτερική

Δ. Φιλιππίδης – Γ. Κωνσταντάς, Γεωγραφία Νεωτερική περί της Ελλάδος, επιμέλεια Αικ. Κουμαριανού, Ερμής, Αθήνα 1970.

PL

Patrologiae cursus completus, Series latina, έκδ. J. P. Migne, τ. 1-221, Parisiis 1844–1952.

L. Petit, Bibliographie

L. Petit, Bibliographie des Acolouthies Grecques [Subsidia hagiographiga, αρ. 16], Bruxelles 1926.

A. Potthast, Regesta

A. Potthast, Regesta Pontificum Romanorum inde ab anno 1198 ad annum 1304, vol. I-II, Berolini 1874–1875.

PRK

Das Register des Patriarchats von Konstantinopel, 1. Teil (1315-1331) έκδ. H. Hunger – O. Kresten [CFHB XIX/1], Wien 1981.

Ι. Preodeli, Lidri commemoriali I

Ι. Preodeli, Lidri commemoriali I, 198.

Προκόπιος, Περὶ κτισμάτων

Προκόπιος, Περὶ κτισμάτων, έκδ. J. Haury, Procopii Caesariensis Opera Omnia, τ. ΙII, 2 Lipsiae 1913. Ed. stereotypa correctior, addenda et corrigenda adiecit G. Wirth, IV, Leipzig 1964.

Μιχαήλ Ψελλός, Επιστολαί

Μιχαήλ Ψελλός, Επιστολαί, έκδ. E. Kurtz – F. Drexl, Michaelis Pselli scripta minora magnum partem adhuc inedida, v. II, Milano 1941.

Q

R

Γ. Ράλλη - Μ. Ποτλή, Σύνταγμα των θείων και ιερών κανόνων.

Γ. Ράλλη - Μ. Ποτλή, Σύνταγμα των θείων και ιερών κανόνων των τε αγίων και πανευφήμων αποστόλων και των ιερών οικουμενικών και τοπικών συνόδων και των κατά μέρος αγίων πατέρων Α΄ - ΣΤ΄, εκ της τυπογραφίας Γ. Χαρτοφύλακος, Αθήνησιν 1853 – 1859, (φωτοτυπική ανατύπωση 1966).

RE

Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Neu bearbeitet von G. Wissowa, W, Kroll, K. Mitterhaus, hrsg. von K. Ziegler, Stuttgart 1893 κ.ε.

Ν. Ρηματισίδης, Περιγραφή Θεσ-σαλίας

Ν. Ρηματισίδης, Συνοπτική περιγραφή της Θεσσαλίας και τινων παρά τοις Θεσσαλοίς εθίμων, Σμύρνη 1874.

Α. Ρίζος, Βλάχοι της Λάρισας

Α. Ρίζος, Οι Βλάχοι της Λάρισας κατά τον 10ο αιώνα, μτφρ. Γ. Κ. Γουργιώτης, ΘΗΜ 21 (1992) 37-43.

Αρχιμ. Τ. Ρωμανάς, Αρχιεπισκοπή Φαναρίου

Αρχιμ. Τ. Ρωμανάς, Ιστορία της Αρχιεπισκοπής Φαναρίου και Νεοχωρίου, Διδακτορική Διατριβή.

S

Α. Σαββίδης, Οθωμανική κατάληψη

Α. Σαββίδης, Τα προβλήματα για την οθωμανική κατάληψη και την εξάπλωση των κατακτητών στον θεσσαλικό χώρο, ΘΗΜ 28 (1995) 33-64.

Κ. Σάθα, Μ.Β.

Κ. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη Ι-VII, Venedig - Paris 1872-1894.

Κ. Σάθα, Επιστολαί

Κ. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, Μιχαήλ Ψελλού ιστορικοί λόγοι, επιστολαί και άλλα ανέκδοτα, τ. 5, Αθήνα 1972 (φωτοαναστατική ανατύ-πωση).

Ν. Σβορώνος, Ανάλεκτα Νεοελ-ληνικής Ιστορίας

Ν. Σβορώνος, Ανάλεκτα Νεοελληνικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας, Αθήνα 1987.

Ν. Σβορώνος, Βυζαντινή επαρχία

Ν. Σβορώνος, Η βυζαντινή επαρχία, Αθήνα 1991.

Σ. Σδρόλια, Αλέξιος Κομνηνός

Σ. Σδρόλια, Η πορεία του Αλεξίου Κομνηνού το 1083 στη Θεσσαλία, Τα νέα ευρήματα στον Κίσσαβο και το Μαυροβούνι, ΑΕΘΣΕ 1, Βόλος 27/2–2/3/2003, Βόλος 2006, 403-419.

Σ. Σδρόλια, Αρχαιολογικές Έρευνες

Σ. Σδρόλια, Αρχαιολογικές Έρευνες στην περιοχή του Κόκκινου Νερού, «Το Έργο των Εφορειών Αρχαιο-τήτων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία και την ευρύτερη περιοχή της (1990–1998)», Βόλος 2003, 197-204.

Γ. Σούλης,Θεσσαλική Βλαχία

Γ. Σούλης, Η θεσσαλική Βλαχία, ΘΗΜ 15 (1989) 13-15.

Γ. Σούλης, Περί Αλβανικών φύλων

Γ. Σούλης, Περί μεσαιωνικών Αλβανικών φύλων των Μαλακασίων, Μπουΐων και Μεσαριτών, ΕΕΒΣ 23 (1953) 213-216.

Γ. Σούλης, Σερβοκρατία εν Θεσσαλία

Γ. Σούλης, Η πρώτη περίοδος της σερβοκρατίας εν Θεσσαλία (1348-1356), ΕΕΒΣ 20 (1950) 56-73.

Γ. Σούλης, Στέφανος Δουσάν

Γ. Σούλης, Ο Τσάρος Στέφανος Δουσάν και το Άγιον Όρος, ΕΕΒΣ 22 (1953) 35-50.

Δ. Σοφιανός, Άγιος Νικόλαος

Δ. Σοφιανός, Ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουναίνη, Ανέκδοτα αγιολογικά κείμενα, Ιστορικαί ειδήσεις περί της μεσαιωνικής Θεσσαλίας (Ι΄ αιών), Αθήναι 1972.

Β. Σπανός, Ιστορία – προσωπο-γραφία

Β. Σπανός, Ιστορία – προσωπογραφία της Β.Δ. Θεσσαλίας κατά το β΄ μισό του ΙΔ΄ αιώνα, Λάρισα 1995.

Β. Σπανός, Οικισμοί Β.Δ. Θεσσαλίας

Β. Σπανός, Οι οικισμοί της Βορεοδυτικής Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατία (από τον ΙΔ΄ έως τον ΙΘ΄ αιώνα). Εισαγωγή στην ιστορία της Θεσσαλίας από την Ύστερη Βυζαντινή Εποχή έως τα τέλη του 19ου αιώνα, Αθήνα 2004.

Β. Σπανός, Εφτά υπομνήματα

Β. Σπανός, Εφτά υπομνήματα εκλογής επισκόπων της Λιτζάς και Αγράφων, 1647-15/7/1793, ΘΗΜ 49 (2006) 170.

Κ. Σπανός, Αγιώτικοι οικισμοί

Κ. Σπανός, Εννέα Αγιώτικοι οικισμοί στην απογραφή των Οθωμανών του 1454-1455. 1ο ΔΣΙΠ της Θεσσαλίας, Πρακτικά, τ. ΙΙ, Λάρισα 9-11 Νοεμβρίου 2006, 679-686.

Κ. Σπανός, Θεσσαλικοί οικισμοί

Κ. Σπανός, Οι Θεσσαλικοί οικισμοί και τα ονόματα των αφιερωτών τους στην πρόθεση 401 του Μεγ. Μετεώρου (1520-1540), ΘΗΜ 43 (2003) 97-122.

Κ. Σπανός, Υπομνήματα εκλογής

Κ. Σπανός, Τα υπομνήματα εκλογής τριών επισκόπων της Δημητριάδας 1651-1688, ΘΗΜ 35 (1999) 225-236.

Στράβων,

Γεωγραφικά

Στράβων, Γεωγραφικά, έκδ. Ε.Η. Warmington, The Geography of Strabo, Ι-ΙΙ, London 1969.

Δωρόθεος Σχολάριος, Έργα και Ημέραι

Δωρόθεος Σχολάριος, Έργα και Ημέραι ήτοι εκλογή αλληλογραφίας περί των υπ’ αυτού συστάντων και προικισθέντων σχολείων και δωρεών μετ’ ενεστώσης συντόμου στατιστικής και περιγραφής των επαρχιών Σωζουαγαθουπόλεως και Δημητριά-δος, Εν Αθήναις 1877.

Γ. Σωτηρίου, Βυζαντινά μνημεία

Γ. Σωτηρίου, Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλίας ΙΓ΄ και ΙΔ΄ αιώνος (Συμβολή εις την βυζαντινήν αρχιτε-κτονικήν της τελευταίας περιόδου), ΕΕΒΣ 4 (1927) 312-331, 5 (1928) 349-375. 6 (1929) 291-315.

Γ. Σωτηρίου, Αρχαιολογία

Γ. Σωτηρίου, Χριστιανική και Βυζαντινή Αρχαιολογία, Αθήνα 1942.

Γ. Σωτηρίου, Τράπεζα μαρτύρων

Γ. Σωτηρίου, Τράπεζα μαρτύρων του Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, ΔΧΑΕ περίοδος Γ΄, 1 (1932) 7-17 BNJ 10 (1933) 173-180.

E. Schwartz, Über die Bischofslisten

E. Schwartz, Über die Bischofslisten der Synoden von Chalkedon, Nicaea und Konstantinopel, Abh. der bayer. Akad. der Wiss. Philos. Histor. Abt., νέα σειρά, 13, Μόναχον 1937.

M. Setton, Catalan Domination

M. Setton, Catalan Domination of Athens 1311–1388 [Variorum M5], London, revised edition 1975.

I. Sokolov, Γαιοκτήμονες Θεσσαλίας

I. Sokolov, Μεγάλοι και μικροί γαιοκτήμονες της Θεσσαλίας την εποχή των Παλαιολόγων (μτφρ. Τ. Λεβέντη), ΘΗΜ 27 (1995) 65-72.

A. Solovjev – V. Mosin, Ελληνικά έγγραφα

A. Solovjev, – V. Mosin, Ελληνικά έγγραφα των Σέρβων ηγεμόνων. Βελιγράδι (1936) 154-160.

N. G. Svoronos, Cadastre byzantin

N. G. Svoronos, Recherches sur le cadastre byzantin et la fiscalité aux XIe et XIIe siècles: La cadastre de Thèbes, Athènes – Paris 1959 (= BCH 83 [1959] 1-145).

G. Soulis, Serbs

G. Ch. Soulis, The Serbs and Byzantium during the reign of tsar Stephan Dušan (1331–1355) and his successors, Washington D.C. 1984.

P. Soustal – J. Koder, Nikopolis

P. Soustal, Nikopolis und Kephallenia, unter Mitwirkung von J. Koder [TIB 3], Wien 1981.

F. Stählin,

Thessalien

Αρχαία Θεσσαλία

F. Stählin, Das Hellenische Thessalien, Landeskundliche und geschichtliche Beschreibung Thessaliens in der Hellenischen und Römischen Zeit, Stuttgart 1924 (ανατύπωση Amsterdam 1967) = Η Αρχαία Θεσσαλία. Γεωγραφική και ιστορική περιγραφή της Θεσσαλίας κατά τους αρχαίους ελληνικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, Θεσσαλονίκη 2008, (μτφρ. Γ. Παπασωτηρίου – Α. Θανοπούλου).

F. Stählin – E. Meyer – A. Heidner,

Pagasai

F. Stählin – E. Meyer – A. Heidner, Pagasai und Demetrias, Berlin – Leipzig 1934.

TΙB

Tabula Ιmperii Byzantini, Bd. 1 κ.ε. [Österreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch – Historische Klasse, Denkschriften, Bd. 125 κ.ε.],Wien 1976 κ.ε.

Α. Τζιαφάλιας, Αρχαία Μελίβοια

Α. Τζιαφάλιας, Αναζητώντας την αρχαία Μελίβοια, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Θεσσαλίας, Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, 1975-1990, Αποτελέσματα και προοπτικές, Λυών 1990, Αθήνα, Β΄ 1994, 143-152.

Α. Τζιαφάλιας, Ιερά και λατρείες

Α. Τζιαφάλιας, Ιερά και λατρείες στην αρχαία Λάρισα, Πρακτικά 3ου Συνεδρίου Λαρισαϊκών Σπουδών, Λάρισα, 8-9 Απριλίου (1995) 57-62, εκδ. 1997.

T

τ.

τόμος.

Γ. Τουφεξής, Προϊστορικοί Οικισμοί Αγιάς

Γ. Τουφεξής, Προϊστορικοί οικισμοί της επαρχίας Αγιάς, ΠΙΑΣΑ (2002) 19-34.

Α. Τσακόπουλος, Επισκοπικοί Κατά-λογοι

Α. Τσακόπουλος, Επισκοπικοί Κατάλογοι κατά τους κώδικας των Υπομνημάτων του Αρχειοφυλακείου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Ορθοδοξία 31 (1956), 438.

Ι. Τσιουρής, Τοιχογραφίες Δρακό-τρυπας

Ι. Τσιουρής, Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2008.

Δ. Τσοποτός, Γη και Γεωργοί

Δ. Τσοποτός, Γη και Γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν, Αθήνα 1974.

TTh

Urkunden

G. L. F. Tafel – G. M. Thomas, Urkunden zur älteren Handels– und Staatsgeschichte der Republik Venedig mit besonderer Beziehung auf Byzanz und die Levante vom neunten bis zum Ausgang des fünfzehnten Jahrhunderts, I. (814–1205), II. (1205–1255), III. (1256–1299), Wien 1856–1857 (ανατύπωση Amsterdam 1964).

G. L. F. Tafel, Thessalonica

G. L. F. Tafel, De Thessalonica eiusque agro dissertation geographica, Berolini 1839.

Μ. Tangl, Kanzleiordnungen

Μ. Tangl, Die päpstlihen Kanzleiordnungen von 1200–1500, Insbruck 1894.

ΘΗΕ

Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλο-παιδεία, Αθήναι, 1962–1968, τ. 1–12.

ΘΗΜ

Θεσσαλικό Ημερολόγιο, Περιοδική έκδοση για την ιστορία της Θεσσαλίας, τ. 1 (1980) – 59 (2011).

Θεολογία

Θεολογία: Επιστημονικόν περιοδικόν εκδιδόμενον κατά τριμηνίαν, Αθήναι, τ. 1 (1923) κ.ε.

ΘΧ

Θεσσαλικά Χρονικά, Δελτίον της εν Αθήναις Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας των Θεσσαλών, Αθήναι, τ. 1 (1930) - 7/8 (1957).

TM

Travaux et Mémoires, Centre de Recherche d̕ Histoire et Civilisation Byzantines, Paris 1985 κ.ε.

U

M. Vasmer, Slaven

M. Vasmer, Die Slaven in Griechenland [Abhand. d. Preuß. Akad. d. Wiss. Jahrg. 1941, Phil. Hist. Klasse, Nr. 12], Berlin 1941.

VR

Variorum Reprints

Ε. Vranoussi, Μont des Kellia

Era Vranoussi, Le mont des Kellia – Note sur un passage d’Anne Comnène (V, 5, 3), ZRVI 82 (1964) (= Mélanges G. Ostrogorsky II) 459-464.

W

A. Wace – M. Thompson,Thessaly

A. Wace – M. Thompson, Prehistoric Thessaly, Cambridge 1912.

A. Wace, Topograghy of Pelion

A. Wace, The Topograghy of Pelion and Magnesia, JHS 26 (1906) 143-165.

R. Wolff, Organisation

R. Wolff, The Organization of the Latin Patriarchate of Constantinople 1204–1261. Social and Administrative Consequences of the Latin Conquest, Traditio, 6 (New York 1948) 37-60.

X

Y

Z

Δ. Ζακυθηνός, Μελέται

Δ. Ζακυθηνός, Μελέται περί της διοικητικής διαιρέσεως και της επαρχιακής διοικήσεως εν τω βυζαντι-νώ κράτει, ΕΕΒΣ IZ΄ (1941) 208-274, ΙΗ΄ (1948) 42-62, ΙΘ΄ (1949) 3-25, ΚΑ΄ (1951) 179-209, ΚΒ΄ (1952) 159-182, ΚΕ΄(1955) 127-157.

Ν. Ζαχαρόπουλος, Φραγκοκρατία

Ν. Ζαχαρόπουλος, Η Εκκλησία στην Ελλάδα κατά τη Φραγκοκρατία, Θεσσαλονίκη 1981.

Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης,

Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης, Εκδόσεις Περιοδικών: «Φήμη» (1886-1888) «Προμηθεύς» (1889-1892).

Σ. Ζιμπής, Έκθεση

Σ. Ζιμπής, Αρχιερ. Επιτρ. Αγιάς, Χειρόγραφη έκθεση προς Μητρο-πολίτη Δημητριάδος, Ιούλιος 1939, 1-7.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η εκκλησιαστική επαρχία της Αγιάς αποτελεί σήμερα την πρώτη αρχιερατική περιφέρεια της Μητρόπολης Δημητριάδος.

Τα γεωγραφικά της όρια καλύπτουν μέρος του θεσσαλικού κάμπου μεταξύ της Όσσας και του Μαυροβουνίου και εκτείνονται ανατολικά στα παράλια της Λάρισας μεταξύ των εκβολών του Πηνειού και της οροσειράς «Φλαμούρι» του Πηλίου.

Τα εικοσιένα χωριά της αρχιερατικής περιφέρειας Αγιάς με την προσθήκη των χωριών Καρίτσα, Στόμιο, Ομόλιο, Παλαιόπυργος, τα οποία υπόκεινται στην πνευματική δικαιοδοσία της Μητρόπολης Λαρίσης συναποτελούν τον Δήμο Αγιάς. (σχέδιο Καλλικράτης 2011).

Η σημερινή Αγιά εμφανίζεται πρώτη φορά σε εκκλησιαστικό τακτικό του 980-1050, να καλύπτει την γεωγραφική έκταση των επισκοπών Βεσαίνης Χαρμένων και Κατρίας, υποκειμένων στη Μητρόπολη Λαρίσης. Η παρουσία των επισκοπών – πόλεων καλύπτει ένα διάστημα τεσσάρων αιώνων και ιδιαιτέρως η Βέσαινα η οποία ως αυτοκρατορική κτήση – «επίσκεψις», αποτελούσε μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Θεσσαλίας στα μεσοβυζαντινά και υστεροβυζαντινά χρόνια. Τον δωδέκατο αιώνα η πολιτική και στρατηγική σημασία της πόλης ήταν αδιαμφισβήτητη. Η καίρια γεωγραφική θέση της Βεσαίνης στο σταυροδρόμι της Λαρίσης – Δημητριάδος, συνέδεε την «πρώτη» Θετταλία (Θεσσαλονίκη) με τη «Δευτέρα» Θετταλία (Λάρισα) κυρίως διά μέσου της παραλιακής οδού (Χάρμενα) και δευτερευόντως διά μέσου της παρακάρλιας οδού προς Μαγνησία (Κατρίας) με την Στερεά Ελλάδα, όταν για λόγους ασφάλειας δεν έπρεπε να χρησιμοποιηθεί το πέρασμα των Τεμπών.

Με την ιστορία της Αγιάς έχουν ασχοληθεί αρκετοί μελετητές, όπως: Γ. Κορδάτος, Μ. Δάλλας, Ν. Γιαννόπουλος, Γ. Σακελλίων, Δ. Αγραφιώτης, Κ. Σπανός, Ηλ. Γεωργίου, Δ. Καρδάρας δημοσιεύοντας σχετικά άρθρα. Με την ιστορική πορεία, την ίδρυση και την εξέλιξη των επισκοπών Βεσαίνης, Χαρμένων και Κατρίας έχουν ασχοληθεί: Η Α. Αβραμέα στη διατριβή της, όπου αναφέρεται για τις τρεις επισκοπές επιγραμματικά. Ο Ν. Γιαννόπουλος ο οποίος έγραψε άρθρα για την επισκοπή Βεσαίνης επιχειρώντας την τοπογραφία και την προέλευση του ονόματός της. Ο Κ. Χατζηκώστας, δημοσίευσε άρθρα ομοίως, για τη Βέσαινα. Η Ν. Παπαδημητρίου για την επισκοπή Χαρμένων. Ο Δ. Αγραφιώτης, για την τοπογραφική ταύτιση της επισκοπής Βεσαίνης με το χωριό Βαθύρεμα και ο Σ. Γουλούλης, ο οποίος πιθανολογεί για τη θέση των επισκοπών αναφερόμενος στις Μονές της Βυζαντινής Αγιά�