ČASOPIS ZA UPRAVLJANJE KOMUNICIRANJEM … · npr. izvori, novinar, urednik i ultimativno više instance moći npr. oglašivači, politički pojedinci ili grupacije), već ga je potrebno

CMČASOPIS ZA UPRAVLJANJE KOMUNICIRANJEMCOMMUNICATION MANAGEMENT QUARTERLY

BROJ 25 GODINA VII ZIMA 2012.

CM

BRO

J 25

GO

DIN

A V

II Z

IMA

201

2.

Medijsko predstavljanje drugog u BiH – Analiza diskursa informativnog programa javnog BiH servisa

Ognjen Radović

Al Jazeera kao akter u međunarodnom komuniciranju Snežana Bajčeta

MTV – misli globalno, deluje lokalno Iris Zavargo

Razvoj štampe u Japanu Milica Kljajić

Radio propaganda u Drugom svjetskom ratu Dragić Rabrenović

Neverbalna komunikacija bojama u javnom nastupu Lidija Mirkov

Strategija Šeherezade Miloš Latinović

Eliminisanje središnjeg čoveka Aleksandra Krstić

Redakcija/Editorial Board:Alić Sead, Center for Philosophy of Media, Zagreb (Croatia)

Alvares Claudia, Lusófona University (Portugal)Bailey Olga, Nottingham Trent University (UK)

Balčytienė Auksė, Vytautas Magnus University (Lithuania)Branković Srbobran, University Singidunum (Serbia)

Carpentier Nico, Loughborough University (UK); Vrije Universiteit Brussel (Belgium); Charles University (Czech Republic)

Carpentier Reifová Irena, Charles University (Czech Republic)Colombo Fausto, Catholic University, Milan (Italy)

Damásio Manuel José, Lusófona University (Portugal)Głowacki Michał, University of Warsaw (Poland)

Hasebrink Uwe, University of Hamburg (Germany)Heller Maria, Eötvös Loránd University (Hungary)

Hibberd Matthew, University of Stirling (UK)Jevtović Zoran, University of Niš (Serbia)

Jirák Jan, Charles University; Metropolitan University Prague (Czech Republic)Kejanlioğlu Beybin, Doğuş University (Turkey)

Kleut Jelena, Editorial Assistant, University of Novi Sad (Serbia)Kunelius Risto, University of Tampere (Finland)

Lauk Epp, University of Jyväskylä (Finland)Maigret Eric, Université Paris 3 Sorbonne Nouvelle (France)

Milojević Ana, University of Belgrade (Serbia)Nieminen Hannu, University of Helsinki (Finland)

Olsson Tobias, Jönköping University (Sweden)Patriarche Geoffroy, Facultes universitaires Saint-Louis, Academie Louvain (Belgium)

Pruulmann-Vengerfeldt Pille, University of Tartu (Estonia)Schrøder Kim Christian, Roskilde University (Denmark)Sorice Michele, CMCS – LUISS University, Rome (Italy)

Stojković Branimir, University of Belgrade (Serbia)Sundin Ebba, Jönköping University (Sweeden)

Terzis Georgios, Vesalius College, Brussels (Belgium); Vrije Universiteit Brussel (Belgium); University of Oxford (UK)

Titley Gavan, National University of Ireland (Ireland)Todorović Neda, University of Belgrade (Serbia)

Tomanić Trivundža Ilija, University of Ljubljana (Slovenia)Turčilo Lejla, University of Sarajevo (Bosnia and Herzegovina)

Türkoğlu Nurçay, Marmara University (Turkey)Vuksanović Divna, University of Arts (Serbia)

Wimmer Jeffrey, Technical University Ilmenau (Germany)


Broj 25, godina VII

Medijsko predstavljanje drugog u BiH – Analiza diskursa informativnog programa javnog BiH servisa 5–30 Ognjen Radović

Al Jazeera kao akter u međunarodnom komuniciranju 31–44 Snežana Bajčeta

MTV – misli globalno, deluje lokalno 45–68 Iris Zavargo

Razvoj štampe u Japanu 69–88 Milica Kljajić

Radio propaganda u Drugom svjetskom ratu 89–124 Dragić Rabrenović

Neverbalna komunikacija bojama u javnom nastupu 125–142 Lidija Mirkov

Strategija Šeherezade 143–146 Miloš Latinović

Eliminisanje središnjeg čoveka 147–150 Aleksandra Krstić

Uputstvo autorima 151

4

Izdavači/Publishers: CDC – Centar za usmeravanje komunikacija,

Novi Sad (Prethodno: PROTOCOL) / Communication Direction Center

Fakultet političkih nauka, Beograd / Faculty of Political Sciences, Belgrade

Glavni i odgovorni urednik/Editor: Miroljub Radojković, Faculty of Political Sciences, University of Belgrade (Serbia)

Urednik izdanja/Volume Editor: Boris Labudović

Za izdavače/Official representatives: Ilija Vujačić, dekan Fakulteta političkih nauka u Beogradu/Dean of the Faculty of Political Sciences in Belgrade

Nataša Jovović, direktor CDC-a/Director of CDC

Adresa redakcije/Editorial office: Maksima Gorkog 32, 21000 Novi Sad, Serbia

Telefoni/fax: +381 (0)21 / 425 880, 425 881, 425 882; [email protected]

Lektura na srpskom jeziku/Proofreading in Serbian: Dragana Prodanović

Prepress: Blur Studio, Novi Sad

Štampa/Print: Štamparija Futura, Petrovaradin

Tiraž/Print run: 1.000

Štampanje časopisa finansijski je pomoglo Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije

Publication of the Journal is financially supported by the Ministry of Education and Science of the Republic of Serbia


CIP – Каталогизација у публикацијиБиблиотека Матице Српске, Нови Сад316.77(05)

CM : časopis za upravljanje komuniciranjem = communication management quarterly / glavni i odgovorni urednik Miroljub Radojković. – God. 8, br. 25 (2012) – – Novi Sad : CDC–Centar za usmeravanje komunikacija ; Beograd : Fakultet političkih nauka, 2012–. – 24 cm

Tromesečno.ISSN 1452-7405

COBISS.SR-ID 218473735

5CM : Communication Management Quarterly : Časopis za upravljanje komuniciranjem 25 (2012) 5–30 © 2012 CDC


Ognjen Radović1

Komunikološki koledž u Banjaluci

UDC: 654.197(497.6) : 070.431 DOI:10.5937/comman1225005R

Rezime: Iako se analiza sadržaja i diskursa bosanskohercegovačkih medija primje-njuje, dodatno obogaćivanje je potrebno kako bi se nastavilo raspoznavanje osnovnih odrednica djelovanja i tumačenja bh. stvarnosti kroz prizmu bh. medija. Upravo iz tog razloga, glavni cilj ovog istraživanja je bila analiza strukture i diskursa korištenog u centralnim informativnim programima (centralni dnevnik) dva javna emitera u BiH (FTV i RTRS) prikazanih tokom januara 2012. godine kako bi se ustanovilo da li po-stoji diskriminacija na nacionalnoj osnovi. Istraživanje je obuhvatalo analizu ključnih vijesti koje su objavljivane unutar centralnih dnevnika. Predmet interesovanja je bio korišteni diskurs pri opisivanju drugoga (pripadnika manjinskih konstitutivnih naroda u bh. entitetima; npr. Hrvata i Srba na FTV-u i Hrvata i Bošnjaka na RTRS-u). Pored toga, unutar rada je uvrštena analiza sadržaja koja pojedinačno i unakrsno obrađuje: trajanje vijesti, rubrike i geografske opsege.

Ključne riječi: BiH, informativni program, javni servis, elektronski mediji, TV, analiza sadržaja, drugost, nacionalna diskriminacija

Uvodna razmatranja

Nedugo nakon raspada Jugoslavije na manje geografske frakcije, na površinu su sve odlučnije počeli da istupaju nacionalni modusi koji su samo djelimično bili zasnovani na kulturi i tradiciji svakog združenog naroda. Tako je, između ostalih, došlo do ponovne popularizacije retrogradnih „ideologija“ i oslanjanja na neka prošla vremena i neke prošle principe. Ukratko, ponovno ustrojavanje prošlih „vrijednosti“ u podznaku ili kao nedvosmisleno ideološko predvodniš-tvo, preoblikovalo je postojeće etničke moduse stvarajući revalorizaciju nacio-

1 Kontakt sa autorom: [email protected].

ORIGINALNI NAUČNI RAD

5

6

Medijsko predstavljanje drugog u BiH Ognjen Radović

CM : Communication Management Quarterly : Časopis za upravljanje komuniciranjem 25 (2012) 5–30 © 2012 CDC

nalnog pripadanja. Isto tako, u vrijeme i po završetku rata na prostorima Bosne i Hercegovine, nacionalne ideologije u BiH kao i u susjednim zemaljama (rado nazivanim maticama) doživjele su manje ili veće izmjene time stvarajući nove surogate za potrebe krnje lične i kolektivne nacionalne orijetancije.

Kao jedan od bitnih elemenata u stvaranju modifikovanih nacionalnih identiteta u vrijeme rata svakako su bili i mediji (u vrijeme samog ratnog dje-lovanja prije svega štampa, a po normalizovanju isporuka električne energije i televizija). Uticaji kroz medije su ostvareni, kako kroz direktno novinarsko djelovanje, tako i kroz govor mržnje, čime je bio ispunjen osnov za (in)direktna djelovanja urednika, odnosno, vladajuće političke ideje.

Upravo su javne televizijske stanice preuzele ulogu glavnih nacionalnih iz-vještača koje su često operisale po propagandnom ključu. Isto su uočili Džihana i Volčić pozivajući se na mnogobrojne autore pri tom apstrahujući kolektivni zaključak „da su mediji u bivšoj Jugoslaviji doprinijeli širenju nacionalnih, tj. nacionalističkih oblika identifikacije, koji ne nude mnogo prostora za de-mokratsko razrješavanje sukoba, te da i dalje imaju veliki utjecaj na njihovu ekspanziju“ (Džihana i Volčić, 2007: 8). Naravno ovdje je potrebno skrenuti pažnju na izjednačavanje nacionalnih i nacionalističkih identifikacija, čime se patriotizam izjednačio sa šovinizmom.

U daljem tekstu istih autora, prepoznaje se izgradnja „specifične vrste (etno)nacionalnog identiteta“ (Džihana i Volčić, 2007: 9) kao odgovora na dotadaš-nje (do raspada Jugoslavije) nepostojanje državnog suvereniteta koji bi trebalo da uključuje i etničku premoć (premoć jednog naroda) unutar novoostvarenih država. Ono što svakako dodatno zabrinjava jeste propuštanje ovog pristupa i kroz medijsku prizmu pri tome ga prezentujući kao stvarnost koja u slučaju Bosne i Hercegovine, između ostalih, uključuje (1) jedino rješenje za očuvanje etničkog i geografskog suvereniteta, (2) jedini način za očuvanjem kulture i tra-dicije kao i (3) odbranu Dejtonskog mirovnog sporazuma. U svakom od nave-dena tri okvira vidno je da se etnička pripadnost unutar medijske stvarnosti kao simulirane stvarnosti vrednuje i tumači kao jedno od najjačih rješenja u „borbi protiv majorizacije“ u slučaju Srba i Hrvata, odnosno „etničke odsječenosti“ od svoje matice u slučaju Bošnjaka. Kao rezultat ovog diskursa stvorila su se tri ideološka sistema koja prije svega djeluju u svojim medijskim sistemima i entitetskim okvirima (slučaj Hrvata kao trećeg konstitutivnog naroda bez svog entiteta je kompleksniji), kao i diplomatskim poveznicama sa „državama prija-teljicama“ i „državama maticama“.

7

Medijsko predstavljanje drugog u BiHOgnjen Radović


Unutar političkog i nacionalnog diskursa svake zemlje javlja se komuni-kacijska modulacija „inih, onih, ostalih tj. drugih“ koja na različitim nivoima vidljivosti učestvuje u provođenju nacionalnih ideologija putem svih kanala uk-ljučujući i masovne medije. U suštini drugi/e mogu biti bilo koji/e pripadnici/e manjina (rasne, kulturne, seksualne, nacionalne, itd.) koje žive unutar odre-đenog društvenog skupa. Naravno problem drugog/e u ovom kontekstu je povezan i sa samim političkim uređenjem određenog društva, razini poštovanja ljudskih prava, vladavinom zakona, ekonomskim razvojem, vjerom, medijskim sistemom, većinskim viđenjem kao i praktikovanjem novinarske profesije.

Upravo posljednja dva segmenta su najvažniji za ovaj rad. Naime, kako bi se u kratkim crtama bolje osvijetlila polazišta unutar ovog rada, reprezentacija etničke pripadnosti u masovnim medijima može se posmatrati kao zbir simbola koji razvrstavaju i održavaju dominantne društvene položaje svih skupina druš-tva.

Upravo sklop simboličkih odnosa unutar medijskog diskursa, koji polazi od pretpostavke o postojanju homogene javnosti koja u najvećem omjeru prima jednosmjerne i pojednostavljene poruke usađene u jednoobrazne medijske ka-nale, jeste opasan bez obzira na sadržaj poruke jer u sebi uvijek sadrži određenu reprezentaciju o nekome ili nečemu. Ta reprezentacija može biti predstavljena i kao obična prezentacija (predstavljanje stvari „kakve one jesu“) ili da bude „implicirana unutar procesa konstituisanja mene kao mene“ (Webb, 2009: 2) te da kao takva ima generalizaciju, identifikaciju i kategorizaciju za posljedicu. U slučaju drugog, ova formula se ne razlikuje i kao takva je u uproštenom negativ-nom kontekstu (zanemarivanje uopštavanja kao pogrešnog pristupa) pogubna za razbijanje rasnih, polnih, nacionalnih i ostalih stereotipa.

U daljem neophodnom razlaganju pitanja reprezentacije, bitno je razgrani-čiti da „postoje razlike između ideje o stvarima i same stvari“ (Webb, 2009: 3) ili jednostavnije rečeno – ništa nije onako kao što se smatra da jeste, naročito ako se tome doda mišljenje da „naše razumijevanje i doživljavanje svijeta može biti samo iz druge ruke tj. upravljano kroz sisteme reprezentacije“ (Webb, 2009: 3). Gledano u okvirima BiH dosad iznesena razmatranja bi značila da predstava jednog Srbina/Srpkinje koji/a živi u Republici Srpskoj o Bošnjaku/Bošnjakinji koji/a živi u Federaciji BiH značajnim dijelom proizilazi iz sistema medijske reprezentacije koja se zasniva na ranije konstruisanom simboličkom sistemu, ali isto tako i na postavljanju dnevnog reda (agenda setting). Upravo postoja-nje određenih reprezentacijskih sistema ustanovljenih u prošlosti omogućava

8



održavanje tih istih ili djelimično izmijenjenih sistema reprezentacije drugih u sadašnjosti putem medija uključujući i javne servise.

Kao logičan nastavak teorijske postavke rada potrebno je u najkraćim crta-ma objasniti pojam diskursa za kojeg Bahtin kaže da „živi, kakav je bio, izvan sebe, u živućem impulsu usmjerenom ka objektu“ (Bakhtin, 1981: 292). Dru-gim riječima, diskurs se ne može ograničiti samo riječju ili rečenicom niti kao takav može postojati u stvarnosti ili simulakrumu i objašnjavati ne samo teme interesovanja (objekte) već i one koje unutar okvira definišu objekte (subjekti npr. izvori, novinar, urednik i ultimativno više instance moći npr. oglašivači, politički pojedinci ili grupacije), već ga je potrebno posmatrati kao cjelokupni sadržaj određene cjeline (roman, vijest, film tj. medijski diskurs) koji se opet nužno nalazi unutar drugih sistema koji kao takvi dodatno definišu sadržaj unutar diskursa koji se analizira.

Upravo taj medijski diskurs je, prije svega, preraspoređivanje okvira (frame) koji potiču iz drugih diskurzivnih sistema uz dodavanje novinarskih i urednič-kih frejmova. U konačnici, medijski diskurs najčešće može da se posmatra kao pojednostavljen skup reprezentacija ili kako to Giles objašnjava: „medijski tekst se posmatra kao diskurzivni proizvod različitih ‘enkodirajućih’ praksi (tehnike produkcije, itd) koji operišu kao različiti diskursi koje publika mora da ‘deko-dira’“ (Giles, 2003: 44).

Kodiranje i dekodiranje je suštinski obruč u kojem diskurs cirkuliše i kroz tu zavisnost ne može da bude uspješan ukoliko kodiranje poruka nije izve-deno tako da se predvidi način dekodiranja. Jedna od suštinskih stavki da bi se došlo do željenog dekodiranja, pored sposobnih kodifikatora i poznavanja prirode medija, jeste postojanje nad-diskursa (u ovom slučaju nacionalnih) koji će omogućiti optimizaciju masovnog dekodiranja poruke na željeni način. Naravno tu se ne smije ispustiti i činjenica da svaka poruka u sebi nosi neku vrstu značenja za primaoca te da kao takva uvijek ovisi i o primaocu poruke i svim uticajima koji su izgradili njegove/njene poglede na svijet. U konačnici, ovo u pojednostavljenim i spekulativnim okvirima može da posluži kao dokaz da posljedice određene poruke provučene kroz diskurse nikad ne mogu biti u potpunosti predvidive.

Nastavljajući sužavanja teorijskih promišljanja o medijskom diskursu, neza-obilazno se nameću teme novinarskog diskursa i žanra u okvirima informativ-nog programa i uredničkih kriterijuma. Prema podjeli koja više gravitira prema evropskoj novinarskoj praksi, novinarski žanrovi su raznorodni i mnogobrojni (blic vijest, vijest, izvještaj, članak, tematski prilog, itd). Međutim, „neki auto-

9



ri su raspravljali o tome da je upotreba termina priča kako bi se opisala vijest prilično prigodna, jer se vijest nastoji prenijeti kroz narativnu formu koja je uobičajena za priče“ (Giles, 2003: 211). Ipak, sama struktura većine žanrova ne polazi od početka i ne razvija se narativnom linijom koja je ovdje prepoznata kao karakteristična za priče.

S druge strane, ono što je ovdje veoma bitno jeste pretpostavka da vijest samim tim što je priča ne mora da bude vijest, odnosno, da ona kao takva ne mora da poštuje profesionalne odlike novinarskog diskursa i jezika, već može da se poistovjeti sa pričom. Na taj se način prelazi na opipljiviji nivo prirode infor-mativnih žanrova od kojeg njihovi autori/ce i urednici/e ne bježe znajući da je riječ o unaprijed projektovanim pričama (vijestima) koje u sebi sadrže različite diskurzivne, a time i ideološke upise.

Izuzev novinarskog kodeksa koji se u većini svojih stavki zaustavlja na lič-nim profesionalnim i etičkim standardima novinara/ke, uobličavanje medijskog sadržaja ovisi i o zakonima. Međutim prije prelaska na završni dio uvoda, važno je objasniti da se medijski prostor u BiH, kao i u većini država, dijeli na privatni i državni (javni) sektor. Javni sektor je sastavljen od tri radiotelevizijska sistema – RTRS (Radio-televizija Republike Sprske) kao javni servis sa primarnim poljem djelovanja u Republici Srpskoj, RTFBiH (Radio-televizija Federacije Bosne i Hercegovine) sa primarnim okvirom djelovanja na teritoriji Federacije BiH te BHRT (Radio-televizija Bosne i Hercegovine) kao krunski medijski javni servis koji obuhvata cjelokupnu teritoriju BiH. Ovaj kompleksan javni radio-televi-zijski sistem se finansira kroz pretplatu (najčešće uključenu uz račun za fiksni telefon) svih stanovnika BiH i prihodom od prodaje medijskog prostora tj. kroz oglašavanje. Raspored prikupljenih sredstava obavlja se prema sljedećem mode-lu – RTFBiH i RTRS dobijaju po 25% od ukupno prikupljenih sredstava, dok BHRT dobija preostalih 50% prihoda.

Jednako kao što je finansiranje sva tri radio-televizijska servisa definisan čla-nom 23. Zakona o Javnom RTV Sistemu BiH, jednako ili više važne su odred-nice ovog i preostala dva zakona koje se tiču emitovanja medijskog sadržaja. Naime, prema zakonu o RTRS-u, „program RTRS služi interesu javnosti i mora biti u skladu sa profesionalnim standardima i propisima i pravilima Regulativ-ne agencije za komunikacije“ (član 13). Isto se odnosi i na Federalnu televiziju (FTV) kao i na BHT. Daljim iščitavanjem zakona koji u BiH regulišu rad jav-nih televizijskih sistema moguće je naići i na član 14. Zakona o RTRS-u tj. član 39. Zakona o FTV-u koji navodi da će „u ostvarivanju osnovnih programskih principa RTVFBiH (će) naročito: a) istinito, cjelovito, nepristrasno i blagovre-

10



meno informirati javnost“ (član 39). U zaključku i direktno bitno za temu rada, Zakon o zabrani diskriminacije u članu 2. jasno definiše šta je diskriminacija prepoznajući i diskriminaciju na vjerskoj, nacionalnoj i etničkoj pripadnosti, naglašavajući da se „zabrana diskriminacije primjenjuje (se) na sve javne organe kao i na sva fizička ili pravna lica, kako u javnom tako i u privatnom sektoru, u svim oblastima“ (član 2).

Na osnovu svih iznesenih teorijskih postavki jasno je da je riječ o veoma kompleksnom i djelimično neuhvatljivom problemu, koji će se nastojati anali-zirati kroz istraživanje primjene uredničkih kriterijuma i medijskog diskursa u centralnim informativnim emisijama (Dnevnik 2). Ovo će se nastojati postići izdvajanjem i analizom ključnih tema u januaru 2012. godine. Kao cilj rada postavljaju se pokušaji odgovora na pretpostavku da: Medijski diskurs centralnih informativnih emisija oba odabrana javna servisa (RTRS i FTV) uključuje diskri-minaciju po nacionalnoj osnovi.

Osnovne postavke istraživanja

Nakon teorijskih polazišta u nastavku su iznesene korištene postavke prili-kom klasifikacije priloga prikupljenih unutar naznačenog uzorka: (1) redni broj vijesti; (2) trajanje vijesti – manje od 30 s, do 60 s, do 90 s, do 120 s, preko 150 s; (3) rubrika – politika, ekonomija, zakoni/zakonodavstvo/ustav, društvo, crna hronika/kriminal, kultura, zabava/šarena strana, prošlost/ratni zločini, ostalo, vjera/vjerski praznici, medijske razmirice, zdravstvo/zdravlje, elementarne ne-pogode; (4) geografski opseg – Republika Srpska (RS), Federacija BiH (FBiH), Distrikt Brčko, BiH, regija, svijet.

Prilikom pregleda dnevnika bilježene su teme svakog priloga, koje su na-knadno klasifikovane prema „težini“ diskursa za kojim se tragalo. Kao rezultat, u nastavku su pobrojane samo neke od najistaknutijih, uslovno i najvažnijih, tema o kojima se izvještavalo: Problemi oko usvajanja budžeta BiH za 2011. i 2012. godinu; Slučaj Dobrovoljačka; Formiranje Vijeća ministara BiH; Proslava Božića; Problemi BiH sa isplatama rata inostranih kredita (blokada trezora BiH); Zdravstveno stanje Vojislava Šešelja; Proslava dvadeset godina od osnivanja Republike Srpske; Sarajevska pravoslavna crkva – dešavanja; Hr-vatska – pripreme za referendum i rezultati referenduma; Medijske nesuglasice između FTV-a i RTRS-a – „FTV izvještavanje povodom 20 godina RS“ i „Slučaj Nikolaidis“; Pokušaj postavke grba BiH u prostorije zastupničkog kluba SDS-a u vladi BiH; Morska nesreća – Costa Concordia; Vehabije u BiH – hapšenja u Gornjoj Maoči; Samospaljivanje građanina Sarajeva; Slučaj potencijalnog

11



„terorističkog napada“ u dvorani Borik u Banjaluci na dan proslave 20 godina Republike Srpske; Dešavanja na Kosovu; Amandmani Milice Marković i Mo-nitoring komitet Savjeta Evrope; Sukobi u dva bh. HDZ-a; Posjeta Milorada Dodika, predsjednika RS, Izraelu i Makedoniji; Vanredno stanje zbog snijega.

Izvještavanje (učestalost i detalji) znatno je variralo u zavisnosti od (a) teme/događaja, (b) mjesta događanja (RS ili FBiH), (v) nacionalnosti subjekata i objekata, (g) pristrasnosti (pozitivna/negativna) i (d) „entitetskoj pripadnosti“ javnog servisa. Jedan od primjera jeste ne/izvještavanje o sportskim uspjesima srpskih sportista u odbojci, vaterpolu i tenisu, o čemu nije bilo riječi u sklopu glavnog dijela dnevnika FTV-a, dok je na RTRS-u bila prva vijest. Isti model je, između ostalog, korišten i kod najistaknutijeg primjera negativnog nacionalnog izvještavanja povodom dvadeset godina od osnivanja Republike Srpske (na oba dnevnika vijest je bila na prvom mjestu, ali je negativno/pozitivno izvještavanje zavisilo o svim gorespomenutim faktorima) ili izvještavanja o hapšenju vehabija u Gornjoj Maoči.

Za uzorak su uzete dvije javne televizije u BiH (RTRS /Radio televizija Re-publike Srpske/ kao „srpski medij“ i FTV /Federalna televizija/ kao „bošnjačko-hrvatski medij“ iako urađena analiza poništava definisanje FTV-a kao „hrvatski medij“). Nažalost, s obzirom na to da u BiH još uvijek ne postoji nepristrasan način mjerenja gledanosti, podaci o broju gledalaca centralnih informativnih programa pri analizi nisu uvršteni kao relevantan faktor. Dodatni razlog ovog izbora jeste i činjenica da oba medija podliježu strožoj državnoj regulaciji u od-nosu na privatne medije te da sa sobom nose „veću odgovornost“ u odnosu na privatne medije. BHRT (Radio televizija Bosne i Hercegovine) kao „sveobuhvatni medij sva tri konstitutivna naroda u BiH“ nije uvršten u uzorak zato što anali-za sadržaja njihovih informativnih emisija zahtijeva izradu drugačijeg kodnog lista. Njegovom izradom bila bi narušena mogućnost potpunog upoređivanja među sva tri medija.

S obzirom na to da je televizija najčešće „korišten“ medij u svakodnev-nom informisanju, njen odabir se nametnuo kao očigledan u kombinaciji sa fokusom interesa. Međutim, prilikom analize diskursa, vodilo se računa da je odabrani medij po svojoj prirodi multimedijalan, čime se proces dekodiranja poruke/a morao izvršiti na više nivoa uključujući ulogu slike i montaže. Pored toga, unutar analize najistaknutijih primjera reprezentacije Drugih prepoznatih u uzorku obrađene su i najave kao neodvojivi dijelovi u strukturi informativnog bloka/vijesti (najava i prilog).

12



Za potrebe analize diskursa korištenog u izvještavanju rukovodilo se odlika-ma novinarskog diskursa koje su u skladu sa naučnim i strukovnim standardima (blagovremenost, vjerodostojnost, tačnost, potpunost, uravnoteženost). Pored toga, analiza je uključila i prepoznavanje događaja/kvazidogađaja o kojem se izvještava koristeći uredničke kriterije (opšti društveni interes, posljedičnost, važnost, predvidljivost), a zbirni metodološki pristup je bio zasnovan na kon-ceptu koji su predložili Vodak (Wodak) i Mejer (Meyer) u djelu „Metodi kritič-ke analize diskursa“ (Wodak i Meyer; 2001: 54-56).

Rezultati i opažanja – analiza sadržaja

U metodološkim postavkama iznesena je kodna lista koja je korištena prili-kom klasifikovanja svih priloga. Navedene kategorije i varijable su odabrane jer predstavljaju ključne elemente svakog informativnog sadržaja u elektronskim medijima. S druge strane, zbog složenosti odabranog medijskog koda, nisu istražene druge kategorije poput žanra, broja subjekata i objekata, postojanje pristrasnosti, sa namjerom da se ovaj nedostatak djelimično otkloni kroz kritič-ku analizu izdvojenih primjera.

Unutar uzetog uzorka (januar 2012) emitovano je 1.138 vijesti, priloga, na-java (najave za političke magazine), intervjua i TV kolumni (najčešće osvrti na najupečatljivija dešavanja iz protekle nedjelje). Od ukupnog broja (Tabela 1), na RTRS-u je emitovano 640 priloga (uključujući i blic vijesti), a na FTV-u 498 (Tabela 2). Od ukupnog broja, najveći dio priloga (310) na RTRS-u je pokrivao teme unutar Republike Srpske, dok su na FTV-u prednjačili prilozi koji su se ticali Federacije BiH (234). Posmatrajući ostale geografske okvire, evidentna je razlika u uredničkom kriterijumu blizina, međutim, ovdje je potrebno uvrstiti i već spomenut „sindrom matice“, koji jasno objašnjava viši položaj kategorije Regija u dnevnicima RTRS-a (93), nego na FTV-u (58). Kada je riječ o vijesti-ma koje se tiču cijele BiH, one na RTRS-u sa 64 priloga zauzimaju četvrto mje-sto, dok su na FTV-u sa 69 na drugom mjestu. Vijesti koje pokrivaju suprotni entitet na FTV-u su zauzele četvrto mjesto (66) kao i na RTRS-u sa 64 priloga. Naposlijektu, svijet zauzima drugo (RTRS), odnosno, treće mjesto (FTV), dok je Distrikt Brčko uvršten u FTV dnevnik samo 3 puta, a u RTRS dnevnik 11 puta.

13



Tabela 1: Geografski opseg – RTRS

Geografski opseg Broj vijestiRepublika Srpska 310svijet 123regija 93BiH 64Federacija BiH 39Distrikt Brčko 11ukupan broj vijesti 640

Tabela 2: Geografski opseg – FTV

Geografski opseg Broj vijesti

Federacija BiH 234BiH 69svijet 68Republika Srpska 66regija 58Distrikt Brčko 3ukupan broj vijesti 498

Iako postoji velika razlika u broju priloga, ukupna dužina trajanja svih RTRS dnevnika je bila manja, tako da je RTRS utrošio 13 sati i 40 minuta etera na informisanje građana/ki, dok je FTV gledaocima/gledateljkama pružio 15 sati i 12 minuta informativog sadržaja (samo centralna informativna emisija). Posmatrajući dužinu trajanja priloga, primijetne su značajne razlike. Naime, RTRS je mnogo više pažnje posvetio „prilozima“ kraćim od 30 sekundi (37%) od FTV-a (9%), dok je FTV imao 24% priloga trajanja od 90 do 120 sekundi naspram 16% koliko je imao RTRS. Naposlijetku, prilozi koji su prelazili 150 sekundi bili su znatno zastupljeniji na FTV-u sa 21%, u poređenju sa RTRS-ovih 12%. Iako trajanje priloga nije pretjerano relevantno za analizu diskursa, podaci o trajanju su bitni iz najmanje tri razloga: (1) pružaju uvid u vrijeme izloženosti (naročito značajno u zavisnosti od teme i /ne/poštovanja svih eleme-nata novinarskog diskursa te njihove pozicije unutar košuljice); (2) postojanje mogućnosti za izgradnju konteksta i (3) pružanje vremena gledaocu/teljki u za-

14



visnosti od stepena medijske pismenosti da iščita i dekodira suštinske ideološke uplive unutar priloga.

Kada je riječ o trajanju, znatno bitniji rezultati se dobijaju prilikom pregleda učestalosti rubrika tj. skupina sa dominantnim temama (Tabela 3 i Tabela 4). Kao što se moglo i očekivati, prvo mjesto na oba medija preuzimaju vijesti sa primarnom temom iz oblasti politike (30,69% na FTV-u naspram 21,55% na RTRS-u). Naredna tri mjesta na oba medija imaju dvocifrene postotke sa uku-pnim trajanjem od 4 sata i 47 minuta (42,33%) na RTRS-u (društvo, ekono-mija i ostalo), odnosno, 5 sati i 45 minuta (35,95%) na FTV-u (crna hronika/kriminal, ostalo i ekonomija). Tematski okvir prošlost/ratni zločini oduzeli su 59 minuta na RTRS-u tj. 1 sat i 16 minuta na FTV-u tako zauzevši šesto mjesto na oba medija. Oba medija su našla prostora za međusobne medijske razmirice (20 minuta FTV i 12 minuta RTRS) koje su prije svega bile uzrokovane izvje-štavanjem FTV-a povodom 20 godina od osnivanja Republike Srpske, kao i indirektnim optužbama u vezi sa slučajem Nikolaidis u kojem je Andrej Niko-laidis, savjetnik predsjednika parlamenta Crne Gore, iznio svoje stavove u vezi sa Republikom Srpskom. Na začelju se smjestila tema zdravstvo/zdravlje, s tim da je RTRS sa 10 minuta „izvještavao“ o preventivnom odnosu prema zdravlju, dok je FTV u dva minuta izvještavao o problemima u zdravstvu.

Tabela 3: Ukupno trajanje najava i priloga prema rubrikama – RTRS

Rubrika Ukupno trajanje (s)

Ukupno trajanje Procentualno

politika 10594 2:56:34 21,55%društvo 7905 2:11:45 16,08%ekonomija 7900 2:11:40 16,07%ostalo 5004 1:23:24 10,18%crna hronika/kriminal 4771 1:19:31 9,71%prošlost/ratni zločini 3520 0:58:40 7,16%zabava/šarena strana 2550 0:42:30 5,19%zakoni/zakonodavstvo/ustav 2375 0:39:35 4,83%vjera/vjerski praznici 1440 0:24:00 2,93%kultura 995 0:16:35 2,02%medijske razmirice 760 0:12:40 1,55%elementarne nepogode 755 0:12:35 1,54%zdravstvo/zdravlje 590 0:09:50 1,20%ukupno 49159 13:39:19 100,00%

15



Unutar klasifikovanja tema dnevnika, pojavila se specifična kategorija „osta-lo“ koja je uključivala sve priloge koji nisu mogli biti jasno priključeni drugim kategorijama. Teme koje su bile uvrštene u oblast ostalo su: izvještavanja o smrti državnika, akademika, profesora, umjetnika; najave i izvještavanje sa komemo-racija; proslave sportskih uspjeha; izvještavanja o zdravstvenim stanjima; prilozi o održavanju kvazi-događaja (prije svega PR prilozi); podsjećanja na godišnjice smrti; najave političkih magazina. Stapanjem ovih tema u jednu cjelinu svjesno se ušlo u rizik mogućeg zanemarivanja vijesti koje se djelimično uklapaju u cilj potrage, ali su iste bile u manjini u odnosu na ostale kategorije.

Tabela 4: Ukupno trajanje najava i priloga prema rubrikama – FTV

Rubrika Ukupno trajanje (s)

Ukupno trajanje Procentualno

politika 16783 4:39:43 30,69%crna hronika/kriminal 7115 1:58:35 13,01%ostalo 6715 1:51:55 12,28%ekonomija 5832 1:37:12 10,66%društvo 5160 1:26:00 9,44%prošlost/ratni zločini 4565 1:16:05 8,35%kultura 1769 0:29:29 3,23%zakoni/zakonodavstvo/ustav 1605 0:26:45 2,93%elementarne nepogode 1440 0:24:00 2,63%vjera/vjerski praznici 1391 0:23:11 2,54%medijske razmirice 1220 0:20:20 2,23%zabava/šarena strana 961 0:16:01 1,76%zdravstvo/zdravlje 130 0:02:10 0,24%ukupno 54686 15:11:26 100,00%

Posljednji opseg koji je razmatran u analizi sadržaja oba dnevnika je bio ukupno trajanje priloga u kombinaciji rubrika i geografski opseg (Tabela 5 i Ta-bela 6). Prvih deset mjesta na FTV-u je zauzela politika sa ukupno četiri mjesta kao i FBiH sa 6 mjesta. S druge strane, RTRS je imao tri mjesta sa politikom i sedam sa RS. Prvih deset kategorija prema učestalosti su činile 60,85% svih dnevnika koje je emitovao RTRS, odnosno, 58,69% koliko je imala FTV. Ono što je izuzetno važno naglasiti jeste da je pregledom većine priloga ustanovljeno da RTRS geografski opseg BiH često latentno tumači kao opseg FBiH, tako da bi se izvještavanje o „drugoj strani“ uslovno moglo prepoznati na ljestvici u kombinaciji kategorija politika/BiH i ekonomija/BiH, dok je na FTV-u izvje-

16



štavanje o dešavanjima u drugom entitetu zauzelo osmo mjesto sa politika/RS. Kao posljednje upozorenje, neophodno je istaći da je izvještavanje FTV-a o Hr-vatima/icama uvršteno u geografski opseg FBiH što se pokazalo kao nedovoljno dobro rješenje zbog čestog negativnog izvještavanja o istima/im.

Tabela 5: Trajanje prema kombinaciji rubrika i geografskog opsega – RTRS

Rubrika/geografski opseg Ukupno trajanje

Procentualno u selekciji TOP10

Procentualno u cijelom uzorku

društvo/RS 5385 18,04% 10,95%ekonomija/RS 5325 17,84% 10,95%politika/RS 4119 13,80% 8,38%crna hronika-kriminal/RS 2816 9,43% 5,73%ostalo/RS 2480 8,31% 5,04%politika/BiH 2240 7,50% 4,56%politika/regija 2190 7,34% 4,45%prošlost-ratni zločini/RS 2160 7,23% 4,39%zabava-šarena strana/RS 1775 5,95% 3,61%ekonomija/BiH 1365 4,57% 2,78%ukupno 29855 100,00% 60,85%

Tabela 6: Trajanje prema kombinaciji rubrika i geografskog opsega - FTV

Rubrika/geografski opseg Ukupno trajanje

Procentualno u selekciji TOP10

Procentualno u cijelom uzorku

politika/FBiH 5933 18,48% 10,85%politika/BiH 4775 14,88% 8,73%društvo/FBiH 3915 12,20% 7,16%prošlost-ratni zločini/FBiH 2950 9,19% 5,39%ostalo/FBiH 2780 8,66% 5,08%crna hronika-kriminal/FBiH 2755 8,58% 5,04%ekonomija/FBiH 2709 8,44% 4,95%politika/RS 2700 8,41% 4,94%politika/regija 1800 5,61% 3,29%ostalo/regija 1780 5,55% 3,25%ukupno 32097 100,00% 58,69%

Naposlijetku, evidentno je da oba entitetska medija u velikom omjeru ne prepoznaju BiH kao jedinstvenu državu te da u velikom procentu zanemaruju drugi entitet, čime se indirektno već na nivou uredničke politike vode nacional-

17



no diskriminatornim pristupom. Posljedice ovog pristupa su dalekosežne i prije svega se mogu prepoznati u uredničkom podržavanju „razlika“ te indirektnom podražavanju „nacionalne drugosti“ kao retrogradnog i/ili rušilačkog.

Rezultati i opažanja – kritička analiza diskursa

U nastavku je iznesena kritička analiza diskursa pet vijesti kao istaknutih primjera koje su obrađivale najaktuelnije (vrijednost aktuelnosti je uzet uslov-no, jer aktuelnost ne mora biti data samo zbog „važnosti“ događaja nego je najčešće određena medijskom konstrukcijom aktuelnosti) događaje u januaru 2012. Naravno, veći izazov bi bio analiza vijesti koje suptilnije iznose nacio-nalnu netrpeljivost nego odabrani primjeri, međutim, s obzirom na to da je preuzet model koji su dali Vodak i Mejer, izbor vijesti je mjerodavan. Pored toga, važno je naglasiti da se prilikom analize vodilo Mecovom podjelom film-ske komunikacije na pet kanala: „(1) slika, (2) pisani jezik (odnosno grafika, kompjuterska animacija itd.), (3) glas, (4) muzika i (5) šumovi/tonski efekti“ (Crnobrnja, 2010: 34).

Januar 2012. godine je u Bosni i Hercegovini bio izuzetno dinamičan, ali su izdvojene sljedeće dvije teme: (1) Obustavljanje istrage protiv 14 osoba u sluča-ju Dobrovoljačka; (2) Izvještavanje povodom 20 godina RS-a. Teme nisu obra-đivane kroz sve vijesti kojima se bave jer je ranijim (1) proučavanjem medijskog diskursa u BiH, jasno da prva vijest uvijek bude ona koja najmanje uključuje razgradnju i ponovno stvaranje novih „stvarnosnih referenci“ koje između osta-log uključuju i druge medijske materijale (izuzetak je urađen u slučaju druge teme, jer su vijesti i razvoj bili reprezentativni sa stanovišta definisanih polazišta i ciljeva ovog rada).

Slučaj Dobrovoljačka je kroz godine dobijao sve veću političku težinu, tako da je njegov značaj sve više poprimao ulogu protivteže Srebrenici. Upravo zato je sasvim jasno zašto je odluka tužilaštva BiH o obustavljanju istrage nad 14 osoba u slučaju Dobrovoljačka odmah postala visokoprofilisana vijest koja je 17. januara otvorila oba dnevnika. Vijest na FTV-u otvorena je najavom:

Tužilaštvo BiH obustavilo je istragu protiv 14 osoba u slučaju Dobrovoljačka. Utvrđeno je da u njihovim radnjama nije bilo obilježja krivičnog djela. Istra-ga je obustavljena na osnovu (početak snimka) 352 izjave svjedoka te uz ... Istraga u vezi sa ovim radnjama se nastavljaju jer postoji osnova sumnje da je počinjen ratni zločin. Od odgovornosti za zločin ne smije niko biti aboliran, ali sve ono što proizilazi iz proizvoljnih konstrukcija je i te kako opasna poru-

18



ka. (povratak u studio) Četrnaest osumnjičenih, ali i tužilački organi BiH, bili su predmet najprizemnijih pritisaka koji dolaze iz Republike Srpske, a sve sa jasnim ciljem – ukaljati odbranu Bosne i Hercegovine. Presjek višegodišnje istrage donosi Sinan Šajić.

Pored očiglednih konstrukata koji ukazuju na pristrasnost i upotrebu toposa žrtve u završetku najave, kao i izbjegavanja upotrebe sintagme „ratni zločin“ (upotrebljen samo jedanput), diskurs se dodatno izgrađuje upotrebom jedni-ne kada se spominje „krivično djelo“. Isto tako, upotreba pridjeva dodatno dokazuje nemogućnost zadržavanja objektivnosti. Dodatan upis ostvaren je upotrebom slike u polovini najave koja sadrži nijem prikaz raštrkanog hodanja nekoliko vojnika pored kontejnera te ulaska vojnika u tenk UN-a kad novinar podiže mikrofon ka vojniku dok se preko snimka ispisuju imena osoba protiv kojih je obustavljena istraga. Ovo rješenje, kao i u svakom drugom primjeru, može da se tumači kao potreba za podizanje vizuelne zanimljivosti programa, ali isto tako u ovom slučaju može da se protumači i kao stvaranje benignog stanja (vojnici ne trče niti pucaju) i snažnu (tenk, a ne kamion ili kombi) podršku međunarodne zajednice, dok ispis teksta koji smanjuje vidljivost slike može da posluži kao djelimični alat za odvraćanje pažnje.

Po završetku najave, počinje prilog koji uključuje snimke zapaljenih vozila, opis situacije arhivskim snimkom Zorana Čegara, zamjenika komadanta Speci-jalne jedinice MUP-a BIH (prikazan u srednje krupnom kadru, dok se iza njega nalazi djelimično prikazan kavez sa nesvakidašnjom vrstom papagaja). Potom slijede snimci Alije Izetbegovića i njegove kćerke praćeni tekstom u kojem se objašnjava strategija razmjene, da bi potom novinar dio priloga zaključio riječi-ma „i svima je poznato šta se desilo“ iza čega slijedi snimak vojnika i čovjeka u civilu okrenutih leđima na tenku UN-a koji viču „ne pucaj“.

Naredni segment priloga otvara se arhivskim snimkom izjave Dušana Ko-vačevića, bivšeg pukovnika JNA, u srednje krupnom kadru sa neutralnom po-zadinom (krem zid) čije riječi „Vidio sam pukovnika Divjaka koji je pomagao da se prekine vatra. Stajao je u vozilu u kojem je bio...“ novinar interpretira kao potvrdu da je Jovan Divjak imao neospornu časnu ulogu. Dalje se u prilogu ko-riste izrazi patrioti, časna uloga, da bi se potom u ofu kako su (nedefinisano ko/šta tj. da li se misli na novinare FTV-a ili tužilaštvo BiH ili neki treći subjekt) mnogobrojnim istraživanjima utvrdili uzrok sukoba – nepoštivanje dogovora o tome šta se može iznijeti iz kasarne. Ovaj i zaključni dio priloga uključuje arhivske snimke (vojnici koji stoje na ulici, krvava sanitetska kola, razbijeni pro-zori i vidne rupe od metaka po ostalim vojnim vozilima), što nigdje na ekranu

19



nije naznačeno. Pri tom se naglašava da pravosuđe BiH paradoksalno ali istinito nije ustanovilo činjenicu da se u ovom slučaju vojna kolona nakon prekršaja dogovora tretira kao legitiman vojni cilj dok je sud u Londonu uz odgovarajuću hašku dokumentaciju bio eksplicitan i upravo zbog nepostojanja elemenata zločina već sukoba dviju vojnih jedinica oslobodio Ejupa Ganića. Tu se prilog završava uz sliku Ejupa Ganića u odijelu kako maše kamerama.

S druge strane, izvještavanje RTRS-a započinje najavom:

Tužilaštvo BiH stavilo je tačku na ratne zločine počinjene u Dobrovoljačkoj ulici. Obustavljena je istraga za ubistvo 42, ranjavanje 72 i zarobljavanje i zlostavljanje 250 vojnika JNA koji su se povlačili iz Sarajeva. Sumnje su oslo-bođeni, između ostalih, i Ejup Ganić, Zaim Backović i Jovan Divjak. Javnost Srpske zgrožena. Ovo je, tvrde, politička odluka.

I u ovoj najavi je prisutan očigledna pristrasnost, ali ono što je, svakako, potrebno dodatno istaći jeste prisustvo empatije na licu i u dikciji voditeljke dnevnika, koja prilikom nabrajanja žrtava jasno stavlja do znanja da se ona (i RTRS) sa tugom prisjećaju ovog događaja, te da osuđuju dešavanje. Konstrukci-ja poput stavljanje tačke jasno potcrtava ogorčenost, ali ono što je iznenađujuće i definitivnost odluke. Naravno u ovoj rečenici uz način prezentacije, jasno je da ona poprima negativnu konotaciju, koja je na kraju ponovo naglašena upotrebom pridjeva zgrožena. U završnici, ovdje se koristi javnost kao subjekt, odnosno, prikriveni objekt pri tom nastojeći da upotrijebi tehniku „normalnih ljudi“ tj. stvaranje (diskretno nametanje) homogenog društva koje osjeća isto, te da svako ko ne pripada kolektivitetu mora biti anatemisan.

Prilog se otvara nabrajanjem svih imena optuženih protiv kojih je obustav-ljena istraga, dok je na ekranu prikazana zatamnjena fotografija uništenih vozila sa spiskom optuženih preko nje. Prvi nijemi prilog prikazuje zatvaranje vrata tenka UN-a propraćen ofom porodice ubijenih i onih koji su preživjeli užase sa početka maja 1992. godine ogorčeni. Zatim slijedi fotografija Gordane Gvozde-nović, sestre ubijenog Obrada Gvodenovića, koja, između ostalog, drhtavim glasom izjavljuje kako je zbog ove odluke nanovo doživjela smrt svog brata. U nastavku priloga se u ofu čuju riječi poput sapatnici i čekanje praćeni djelimič-no nestabilnim (trzav snimak) snimcima mrtvih vojnika na ulici što pridodaje dokumentarističkom pristupu tj. korištenju snimka kao dokaza. Potom slijedi telefonska izjava Dušana Kovačevića, generala bivše JNA, praćena slikom istog u haškoj sudnici sa slušalicama na glavi. Svojom izjavom, on unutar priloga služi kao moralna i pravna vertikala, koja se nadovezuje ponovnim snimcima mrtvih vojnika iz krupnijeg kadra (upotreba gradacije) praćen tekstom u MUP-

20



u Republike Srpske, koji je tužilaštvu i podnijelo krivičnu prijavu, odgovornost je već godinama poznata.

Odmah potom slijedi izjava Sime Tuševljaka, inspektora u Upravi krimi-nalističke policije MUP-a RS, koji pored LCD monitora i kućišta računara izjavljuje kako smatra da su osobe koje su oslobođene krive. Nastavak uključuje najavu pred novu izjavu (Janko Velimirović, direktor Centra za istraživanje zločina Republike Srpske) koja je vizuelno riješena krupnim i srednje krupnim kadrovima iznurenih vojnika na podu fiskulturne sale i zaključkom da dileme nema.

U nastavku priloga prikazuju se vozila prekrivena plamenom i gustim di-mom, dok novinarka upozorava da Romano iznosi odluku mimo suda nakon dva neuspješna pokušaja. Dalji komentar daje Svetislav Stanojević, bivši sudija Vrhovnog suda RS, da bi potom slijedili snimci iz automobila dok novinarka u ofu ističe da će istraga biti nastavljena. U tom trenutku počinje izjava Vitomira Popovića, dekana Pravnog fakulteta u Banjaluci, dok se prikazuju još krupniji kadrovi krvavih lica ubijenih vojnika prekrivenih blatom. Sljedeći kadar uklju-čuje vozila koja gore uz ispis da je riječ o snimcima iz arhive, dok Popović na-javljuje da se mora tražiti poništenje suda BiH, a novinarka najavljuje ulaganje žalbe i podsjećanje na događanja puštanjem izjave nepoznatog lica iz komande Bosne i Hercegovine da se blokira put. Zatim slijedi drugi snimak naređenja gdje se naglašava da se sve cijeli konvoj zapali. Prilog se završava ponavljanjem srednje krupnog kadra mrtvog muškarca prekrivenog blatom (nema jasnih obi-lježja da je riječ o vojniku iako je raskadrirano u dva kadra – (1) donji dio tijela u uniformi i vojničkim čizmama i gornji dio tijela u potkošulji).

Iz svega navedenog, jasno je da oba priloga padaju na testu profesionalnog novinarskog izvještavanja dopuštajući pristrasno izvještavanje, nepotpunost (nepostojanje obje strane), upitnosti vjerodostojnosti svih snimaka (ne postoje detaljni opisi slike – izvor, godina, snimatelj/ka, itd.). Pored toga, upotreba suptilnih vizuelnih elemenata (papagaj kao nešto što priziva pozitivne emocije; računar i monitor kao pojačavanje stručnjačke moći, a time i vjerodostojnosti) te toposa žrtve i agresora kao i vještom montažom, koja u spoju sa tekstom dodatno osnažuje odabrani diskurs, dodatno naznačavaju postojanje direktne i indirektne diskriminacije na nacionalnoj osnovi.

Drugi izdvojen „slučaj“ jeste izvještavanje povodom 20 godina od osnivanja Republike Srpske. Obje televizije su podjednako ocijenile važnost ovog događa-ja, tako da se izvještaj o njemu našao 9. januara na početku oba dnevnika. RTRS je vijest otvorio najavom:

21



Dobro veče. Nezaobilazna u odlučivanju. Zavjet slobode i dostojanstva. Najmla-đa srpska republika, Republika Srpska, proslavila je svoj dvadeseti rođendan. Na dan republike i krsnu slavu svetog arhiđakona Stefana u Banjaluci više stotina najuticajnijih iz političkog, javnog i kulturnog života iz cijelog regiona. Poruka je jasna – Srpska je danas postojana, trajna i ekonomski stabilna.Prilog se otvara opštim planom dvorane „Borik“ u Banjaluci gdje se pokre-

tom kamere na kranu iz ptičije perspektive prikazuje bina i mnoštvo publike. U isto vrijeme prve riječi u ofu upućuju na riječi Milorada Dodika, osmog predsjednika RS (poziv na redni broj ovdje jasno upućuje na želju za iskaziva-njem postojanosti i tradicije). Potom se kroz švenk prikazuju najvažnije zvanice uključujući goste iz Srbije, kao i ličnosti koje spadaju u druge političke struje (prije svega radikali). U kombinaciji sa snimcima direktnog govora prikazuje se balet, slijedeći ga Tadić na bini sa direktnom porukom. U prilog se ubacuju i tradicionalni plesovi i poziv na riječi Emira Kusturice o umjetnosti i razvoju jednog naroda. Potom slijede snimci „uspeća“ ženske figure sa futuristički sti-lizovanom bakljom koja bi prije svega trebalo da sugeriše na budućnost dok se u pozadini čuju riječi znali su i mladi prije dvadeset godina kada su svojim životima počeli da stvaraju Republiku Srpsku da put neće biti lak. Tu se nastavlja „pogled u budućnost“ gdje se snimkom snimka (bootleg) koji se prikazuje na bini smjenjuju futuristički kadrovi neke nepoznate utopije uključujući i 3D animaciju kabla koji bi trebalo da stoji kao aluzija na uvođenje digitalnog signa-la. U završetku priloga tj. u svojoj drugoj polovini trećeg minuta prikazane su djevojčice-balerine obučene u crveno uz riječi koje ponovo potcrtavaju da „na mladima svijet postoji“ te da Republika Srpska ima budućnost. Zanimljivo je da ovdje nije korišteno prošlo vrijeme npr. RS je ušla u svoju budućnost, čime bi cjelokupna konstrukcija bila znatno djelotvornija u okvirima koji su se željeli postići tj. razuvjerenje u nestabilnost entiteta.

Iz ovog priloga jasno je da ne postoji direktno upiranje ka „drugoj strani“, ali je konstruktima poput koji uključuju žrtvovanje života zarad Republike Srp-ske jasno postavljena ambivalentna teza o prošlosti kao i budućnosti. Isto tako, režiser Emir Kusturica je prikazan u pozitivnom svjetlu iako etnički ne pripada većinskom stanovništvu Republike Srpske. Na kraju, iako ovo izvještavanje nije značajno doprinijelo radu, koliko izvještavanje FTV-a i reakcije koja je naknad-no slijedila, ona je ipak bila nezaobilazna jer se odnosi na prvu vijest o događaju te može da se koristi u svrhu boljeg sagledavanja konteksta.

U isto vrijeme, na FTV-u je najava za prilog otpočela riječima:

Prije dvadeset godina, rukovodstvo SDS-a predvođeno osuđenim ratnim zlo-čincima Momčilom Krajišnikom, Biljanom Plavšić te Radovanom Karadži-

22



ćem, kojem se u Hagu tuži za djela najtežeg ratnog zločina, odlučilo je osnovati Republiku Srpsku i tako širom otvoriti vrata genocidu i agresiji nad Bosnom i Hercegovinom te ratno-zločinačkoj mašineriji koja je dolazila iz Beograda. U svakoj drugoj zemlji bio bi to datum kojeg se ozbiljni ljudi i političari stide, ov-dje je to datum kada se u Banjaluci po svaku cijenu pokušavaju braniti temelji etnički očišćenog prostora preplavljenog tuđom krvlju, ubistvima i silovanjima. Sve je proteklo, da stvar bude gora, u veselom duhu i svečarskom ozračju, a o žrtvama te politike uglavnom govore Haški sud i domaće pravosuđe. U Banja-luci je naš Darjan Babić kojem želimo dobro veče.

Pored pristrasne najave, zgodno je istaći dio otvoriti vrata genocidu koji metaforično u kombinaciji sa riječju genocid pojačava negativnu konotaciju. U rečenici u kojoj se spominju ozbiljni ljudi i političari jasno je stavljeno do znanja da svi koji su se okupili na proslavi i svi oni koji rukovode manjim entitetom upravo to nisu. Upotreba pridjeva svečarski takođe degradira jer se uz njega pri-pisuju asocijacije primitivnog, rudimentarnog, nečeg nižih pobuda. Naposlijet-ku, važno je opaziti da se apstraktnim pojmovima pridaju ljudske osobine, tako da sudovi postaju jedina „zrna razuma“ i pri tom se pravosuđe BiH deklariše kao domaće što u osnovi govori da je BiH sud prepoznao nepravdu.

Pošto voditeljka prepušta riječ novinaru koji se nalazi ispred Banskog dvora u Banjaluci, početak priloga započinje riječima proslave genocida i agresije nad Bosnom i Hercegovinom i upućivanjem na prihvatanje proslave hrvatskog poli-tičkog vrha u BiH. Po završetku druge najave, započinje prilog Miše Vidovića sa kadrom premijera RS Džombića i svešteničkog poglavarstva dok sjedeći čitaju brošure. U daljoj razradi priloga, komentariše se posjeta Borisa Tadića, pred-sjednika Srbije, riječima kako je Tadić ovako potvrdio kakav je odnos zvaničnog Beograda prema bliskoj prošlosti na ovim prostorima. Ovdje je potrebno istaći dva opažanja: (1) poslije snimka Borisa Tadića, a prije završetka ove rečenice, kadar se mijenja na prikaz nepotpisanih Nikole Poplašena, bivšeg predsjednika RS i radikala, Emila Vlajkija, potpredsjednika RS iz reda hrvatskog naroda i Ariea Livnea, savjetnika Milorada Dodika i šefa Predstavništva Republike Srpske u Izraelu što se može iščitati kao transliranje Tadićevog „krivnje“ i na njih trojicu; (2) upotrebom riječi odnos zapravo se prošlost stavlja u aktivno stanje te joj se pridaju ljudske osobine.

Poslije dijela govora Borisa Tadića, nastavlja se prikaz Dodika, Tadića, Ku-sturice, Džombića, Cvetkovića, Špirića kako se rukuju, dok novinar naglašava da Dodik i Tadić tvrde kako je Republika Srpska nastala 9. januara 1992. godine negirajući tako istorijske činjenice. U daljem dijelu priloga slijedi dio govora Do-

23



dika, tako da novinar ne objašnjava činjenice na koje se poziva (nepotpunost i nepreciznost), dok rješenjem slike prebacuje mišljenje dvojice predsjednika na sve ostale koji su prikazani. Ipak iako ih direknto ne objašnjava, novinar isječ-kom Dodikovog govora objašnjava da je BiH nezakonito pokušala da se nametne 1. marta 1992. godine bez učešća srpskog naroda, da bi se zatim pretapanjem slike prešlo na drugi dio govora gdje Dodik zaključuje da se naša politika i stav može sažeti u rečenici – samostalna Republika Srpska u dejtonskoj BiH. Prilog u nastavku kratko spominje patrijarha Irineja naglašavajući kako mu je ovo prva zvanična posjeta Banjaluci i da je srećan što je u najmlađoj srpskoj državi.

Na kraju ove rečenice kadar se mijenja i sad prikazuje Dodika i Tadića kako se ljube u obraz te mu Dodik stavlja lentu uz of proslava u režiji Milorada Dodi-ka i njegove svite kulminacija je dvadesetogodišnje pljačke naroda u ovom entitetu, izjavio je predsjednik Alternativnog kluba Trebinje Blažo Stevović. Upravo ova dis-kursna zamka u kojoj se na svim medijima često prvo navodi izjava ili parafraza pa tek onda izvor doprinosi podizanju tenzija kao i težem prepoznavanju i raza-biranju svih nivoa poruke. Naime, ovim pristupom izvor postaje sekundaran ili čak u potpunosti nebitan, odnosno, postaje isključivo rješenje za izbjegavanje tužbi za klevetu, time stvarajući dodatna oštećenja u tumačenju „stvarnosti“ i „medijske stvarnosti“ i kod iskusnijih konzumenta. Pored toga, upotreba riječi režija upućuje na čin stvaranja nečega što u stvarnosti ne postoji (RS), te u kom-binaciji sa riječima svita i pljačka opisuje kriminalnu organizaciju. U završetku priloga navode se podaci koliko je proslava koštala poreznike Republike Srpske te se zaključuje sa toliko o stabilnosti Republike Srpske, naročito u ekonomskom pogledu. Upotrebom riječi naročito, jasno je da se zaključak proteže i na druge sfere poput političke stabilnosti.

Po završetku priloga, slika se vraća na novinara Darjana Babića, koji pod-sjeća da će se sutra pred Haškim sudom najvjerovatnije naći Radovan Karadžić kojem će se izvoditi dokazi za genocid, više detalja u prilogu Selme Kapetanović. U ovom dijelu ključna je riječ najvjerovatnije i izvoditi, time što prva upućuje na nesigurnost koja se koristi u sklopu „činjenice“, dok druga zapravo pred-stavlja trapav izbor, jer se može protumačiti tako da dokazi ne postoje već da će se produkovati. Naposlijetku je zgodno navesti i dodatni suptilni znak koji se vidi tek u drugoj polovini dnevnika tj. po narednom povratku u studio gdje se opštijem planu vidi voditeljka i dvije zastave Bosne i Hercegovine na stolu, čime se jasno šalje dodatni stav povodom obilježavanja godišnjice od osnivanja republike Srpske.

24



Iako je naglašeno da će se u analizi usmjeriti na vijesti koje govore u doga-đajima, ovaj put je bilo neizbježno napraviti izuzetak koji uključuje prilog koji je naredni dan (10. januar) emitovan na RTRS-u kao reakcija na prilog FTV-a i ostalih medija u FBiH. Ovo je urađeno iz dva razloga: (1) kako bi se pokušala postaviti što bliža izjednačenost analize priloga koji sadrže diskriminaciju po nacionalnoj osnovi sa obje strane i (2) da se u osnovnim linijama pokuša pro-blematizovati medijsko tumačenje medijskog sadržaja.

Sama najava priloga je zasebna vijest (iako je zapravo riječ o kvazi-događaju tj. u ovom slučaju saopštenju za javnost RTRS-a) i najava u vezi sa izvještava-njem medija iz FBiH u slučaju pronađenog naoružanja u dvorani „Borik“ u Ba-njaluci. Međutim, iako zasebna, ona isto tako služi kao uvod u naredni prilog.

Federalni mediji obrušili su se na RTRS i medije u Srpskoj koji od jutros iz-vještavaju o eksplozivu pronađenom uoči Dana republike. (Slika sa spikerke prelazi na prikaz skeniranog saopštenja RTRS-a.) Zapanjeni smo neprofesio-nalnošću i harangom sarajevskih medija koji su na najbesramniji propagandni način pokušali da izvrnu činjenice i optuže RTRS i medije u Srpskoj da dižu prašinu bez osnova, navedeno je u saopštenju naše medijske kuće. U pokušaju da sakriju suštinu događaja, veliki broj federalnih medija pokrenuo je propa-gandu protiv RTRS-a. Sve činjenice u vezi sa ovim slučajem su u nadležnosti MUP-a Republike Srpske, a javni servis je u skladu sa profesionalnim standar-dima i svojom informativnom ulogom sve tačne i istinite informcije do kojih je došao plasirao u javnost.

Ova najava-vijest sadrži nekoliko izuzetno važnih tačaka: (1) RTRS smatra da dizanje prašine može biti i pozitivna stvar ukoliko postoji osnova; (2) ponovo se susreće premetanje redoslijeda tako da izvor dolazi na kraju rečenice umje-sto na početku; (3) uvođenjem apstraktnih kovanica profesionalni standardi i informativna uloga indirektno se mistifikuje stvarna uloga javnog servisa; (4) nigdje nisu navedeni primjeri spornog medijskog diskursa; (5) mediji iz FBiH se izjednačavaju sa sarajevskim medijima; (6) upotrebom riječi profesionalnost uz „druge“ i „nas“ indirektno se podcrtavaju razlike.

Nakon završene najave-vijesti, slika se vraća u studio, gdje počinje krunska (glavna unutar bloka) najava:

Mediji Federacije nisu se samo obrušili na RTRS već su širili mržnju i samim izvještavanjem o proslavi dana republike. Evo kako izgleda, slobodno možemo reći, ratna retorika.

25



Prije emitovanja segmenta iz već analiziranog priloga („prilog o prilogu“ uk-ljučuje najavu prije početka dnevnika, najavu vijesti /izbačene su najave ostalih vijesti „prije dnevnika“/ zaključno sa riječi Beogradu) u najavi su sporne sljedeće stavke: (1) prethodna vijest se translira na viši stepen tj. sa RTRS-a na entitet; (2) ponovna upotreba elemenata kolumne (subjektivni uplivi) kao diskursa informativnog medijskog sadržaja; (3) kategorisanje diskursa. Na ovaj način se kao i u svim prethodnim primjerima, iznova koriste elementi obilježavanja „drugog“ koje nikad nije „mi“.

Početak priloga kreće sa najavom FTV vijesti da bi se ista prekinula samo tonom dok u ofu kreće tekst priloga RTRS vijesti koji se u početnom dijelu usmjerava na prepričavanje i isticanje „ključnih“ primjera iz diskursa „njiho-vih“ medija kao što su gonicidni pir, sumrak civilizacije, orgijanje Miloševićeve i Karadžićeve četničke palanke, da bi potom slika prešla na intervjuisanu Sanju Vlaisavljević, direktoricu Centra za kulturu dijaloga, u trenutku kad Milorad Dodik pozdravlja katoličko svešteno lice koje prilazi Dodiku okrenuto leđima kameri (uključujući poljubac u obraz).

Sanja Vlaisavljević, snimana u srednje krupnom planu dok se iza nje nalazi ploča od plute sa prikačenim papirima, podvlači da je riječ o ratno huškačkoj retorici i da podsjeća na neku ratnu mašineriju koja zaziva, priziva, najstrašnije moguće posljedice. U ovom slučaju, jednako kao i u ranijim primjerima izjava, osoba i izjava se instrumentalizuju kako bi se prilog usmjerio u željenom prav-cu, a u ovom primjeru ubacuje elemente straha u moguće posljedice koje su po-vezane sa dvaput pomenutim pridjevom ratni te mistifikacijom mašinerije kroz nemogućnost njenog jasnog definisanja. Sljedeći kadar prikazuje pristupanje Tadića Dodiku prilikom dodjeljivanja ordena i lente, dok se u ofu čuje umjesto čestitke povodom dana međunarodno priznate Republike Srpske ili želje za bolju budućnost u BIH, za suživot i toleranciju, ni sarajevski zvaničnici nisu mnogo kaskali u terminologiji (prikaz Bakira Izetbegovića, člana predsjedništva BiH) pogotovo u datim medijima sa Bliskog Istoka aludirajući na Al Jazeer-u. Ovdje je jasno da se nastavlja anatemisanje cjelokupnog kolektiviteta kroz anatemisanje nekoliko pojedinaca te povezivanju njih sa „svojom maticom/ama“.

U nastavku je pušten dio izjave Izetbegovića sa slikom gdje su ivice dje-limično odsječene (lakše uočljivo u početku gdje je dio znaka Al Jazeer-e presje-čen) u kojoj on definiše RS kao paradržavu koja je zatim napravila paravojsku, a ta paravojska je napravila, zapravo, svo ono zlo. Pored jasne poruke Izetbegovića, ono što je ovdje daleko interesantnije jeste izbor upravo ove izjave i način na koji je ona prikazana. Naime, podražavanjem nedostupnosti mediju sa Bliskog

26



istoka (nepostojanje kompletne slike kao i presjecanjem logoa TV kuće) šalje se moguća slika koja isto tako može poslužiti u profilisanju „njih“ tj. Drugih. Sama izjava je izolovana iz dužeg intervjua, te time usmjerava na eliminaciju konteksta i njenu instrumentalizaciju unutar ovog priloga.

Po završetku izjave, slika se mijenja na prikazivanje dijela monitora (ponav-ljanje istog pristupa kao i sa Al Jazeer-inim segmentom) sa označenim tekstom pri tom navodeći u ofu kako i vodeći sarajevski portali jutros slijede već utrti put. Svaki komentar, novi, još jači, izliv mržnje. Upravo u ovom dijelu priloga dolazi do izjednačavanja medija i pojedinaca koji pripadaju „njima“ tj. jesu „oni“, te navode utrti put koji se može protumačiti na dva načina: (1) utrti put mržnje i (2) utrti put izvještavanja.

Brzim prelaskom preko monitora sa obilježenim tekstom na portalu, slika se mijenja u kadar koji blagim zumom i pomijeranjem kamere na gore prati kolonu kamiona uz tekst u ofu da svi oni koji su 1996. u egzodusu napustili svoje domove kako bi živjeli u Republici Srpskoj ... [nisu mnogo iznenađeni] (slika se izuzetno kratko mijenja na porodicu u snijegu dok djevojka u džemperu daje čašu čovjeku u plavoj jakni). Kao već nekoliko puta i ovaj put se upotrebljava topos žrtve te se ponovo uzima riječ kolektiviteta kroz pojedince.

Dva naredna kadra prikazuju nepotpisanu ženu (prvi kadar) i nepotpisanog muškarca (drugi kadar) u pedesetim godinama (djelimično oduzimanje iden-titeta) kako daju blic izjave. Žena kaže To je za njih standardno, dok muškarac kaže Nije dobro ni za koga. Sljedeći kadar prikazuje muslimansko groblje, pri tom naglašavajući da „oni“ ističu samo bošnjačke žrtve rata, govoreći samo o međunarodnom priznanju BiH početkom devedesetih (krupni prikaz starice /Bošnjakinje/ iz gornjeg ugla) time postavljajući BiH u istorijski ambis, da bi se prilog nastavio sa kadrom voditeljke FTV-a u studiju, prikazom pješaka iz donjeg rakursa u neidentifikovanom gradu te arhivskim snimkom potpisivanja dejtonskog sporazuma pri tom podvlačeći da su „oni“ zaboravili na sve istorij-ske činjenice uključujući i Dejton.

Nastavak priloga otvara se sa kadrom Milorada Dodika uz sinhronizovan tok dijela njegovog govora (Naša politika i stav, može se sažeti u rečenici – sa-mostalna Republika Srpska u dejtonskoj Bosni i Hercegovini) dok iza njega stoji veliki grb Republike Srpske, da bi se slika potom premjestila na segmente zgrade uz kovanice glas razuma i entitetska linija time sugerišući na psihičku neuravnoteženost Drugih i podsjećanje na postojanje linije razdvajanja između „njih“ i „nas“. Potom slijedi srednje krupan plan Aleksandre Pandurević, člana (riječ član nije navedena u krolu što se može tumačiti kao nastojanje povećanja

27



vrijednosti osobe) komisije Parlamentarne skupštine BiH za ljudska prava, koja ističe da dok nam ovakav jezik dolazi, on samo upozorava da ne smijemo, po ko zna koji put u svojoj istoriji zaboraviti, jer kad god zaboravimo, to nam se i pono-vi. Ova izjava jasno nastavlja pristup nekonkretnosti gdje se ponovo poziva na „klatno“ ili „giljotinu“ koji se svakog trena mogu otkačiti i pokrenuti rat. Ova izjava se može protumačiti i kao poruka da se „njima“ ne može vjerovati, a „mi“ to nikako da naučimo.

Naredni segment priloga odnosi se na regulatornu agenciju, gdje se kroz tekst jasno daje do znanja da RTRS ne vjeruje RAK-u (prije svega sintagmom – kažu) i da ovo nije prvi put. Prije izjave Amele Odobašić, rukovodioca Sek-tora za odnose sa javnošću Regulatorne agencije za komunikacije, prikazuje se krupni kadar logoa RAK-a, da bi se zatim veći broj istih logoa našlo u pozadini srednje krupnog kadra sa Amelom Odobašić u centru. Po završetku izjave slijedi zaključak priloga sa snimcima panorame Sarajeva (nije naznačeno u krolu) koji se završava sa dva retorička pitanja – Hoće li biti tako i ovaj put i hoće li sporadični glasovi razuma i dalje biti usamljeni u Sarajevu koje se u multietničnost zaklinje? Ovaj zaključak upravo sa svojim povratnim odgovorom u pitanju ponovo jasno ističe stav, pri tom (1) ponovo naglašavajući da su „oni“ nerazumni i/ili ludi izuzev nekolicine koji ne pripadaju „njima“ iako se ne navodi ko su „oni“ i (2) poziv na zaklinjanje (viši čin podupiranja određenih ideja) multietičnosti iako je netolerancija u prilogu vidna sa obje strane.

I iz ovog primjera je jasno da se: (1) o Drugom izvještava samo kad je riječ o događaju koji „nama“ ne odgovara ili je negativan (npr. crna hronika); (2) pri-likom izvještavanja koriste hiperbole i eufemizmi; (3) kontekst gubi ili prekraja u zavisnosti od ciljeva priloga; (4) izjave etnički čistog (ime i prezime) „drugog“ ili „našeg“ koriste kao instrumenti za stvaranje „argumenata“ i „činjenica“; (5) elementi novinarske profesije i pravila novinarskog diskursa ne poštuju ili zlo-upotrebljavaju direktnim pozivanjem na iste i/ili njihovim uvrštavanjem na ap-straktnom nivou unutar „vidljivog dijela sadržaja“ tj. navođenjem u tekstu vije-sti; (6) diskriminacija na etničkoj osnovi izvodi i direktno i indirektno i putem teksta i putem slike kao i ostalim elementima prirode televizijskog programa.

Završna razmatranja

Reprezentacija svega uključujući i Druge je neizbježan realitet koji između ostalog bez prestanka mutira i unutar okvira medijske stvarnosti. Naime, repre-zentacija je „tu, ali je uvijek virtuelna – ona biva neutralizovana, u istom trenu kad bi mogla postati aktuelna, zbog obaveze da se nastavi i da se izgubi u nečem

28



drugom“ (Hansen, 2004: 34). Upravo potreba da se nešto izgubi kako bi bilo tumačeno na određen način jeste jedan od suptilnijih načina na koji komuni-kacija djeluje – ostavljanjem samo malog dijela onog što nešto ili nekog čini nečim ili nekim/om te da se uz njegovo/njeno remodelovanje, oduzimanje ili nadogradnju (ukratko izmjenu) uspostavljaju određene predstave o tom istom objektu. Dobri primjeri ove životne prakse analizirani su na prethodnim strani-cama rada uspješno došavši do zaključka da se u okviru dva javna TV servisa u BiH koristi diskriminacija na nacionalnoj osnovi. Ovo je lako uočljivo, među-tim, veće interesovanje bi i u narednim istraživanjima trebalo usmjeriti na izdaš-niju analizu ostalih nivoa koji sačinjavaju televizijski program na većem uzorku, kao i da se pokuša uticati na korigovanje ove prakse u što većem omjeru.

Naposlijetku, zaključci koji se mogu izvesti iz obrađenog uzorka i uvršetnih teorijski polazišta, jasno govore da: (1) diskriminacija na nacionalnoj osnovi u bh. medijskoj stvarnosti postoji; (2) urednička praksa u određenom omjeru kombinacijom uredničkih kriterijuma ohrabruje nacionalnu diskriminaciju; (3) diskriminatorni diskurs na nacionalnoj osnovi uvijek ostaje isti bez obzira na medij.

U osnovi dok god se narodi u BiH budu identifikovali u okvirima repre-zentacija i kontekstualnih sistema iz ranih devedesetih, identitet pojedinaca i kolektiviteta će biti lako ograničiti i upotrijebiti u vidu metafora ili drugih reprezentativnih alatki koje ne dosežu dalje od jednodimenzionalnih tumačenja naroda i nacionalnog identiteta. Upravo zato, znajući da pitanje kolektivnog pamćenja zapravo ne preispituje šta se pamti nego se stalno nastoji podsjećati šta je potrebno pamtiti, možda privremeno rješenje može da se pronađe u (1) Hovardovom (Howard) „novinarstvu sa sluhom za sukob“ gdje se ističe uloga novinara kao nekog ko bi trebalo da „utječe na razrješenje sukoba i da analizira moguća rješenja korištenjem koncepta analize sukoba“ (Volčić i Džihana, 2007: 26) te u (2) razvijanju programa za medijsko opismenjavanje novinara/ki, jav-nih ličnosti i potrošača/ica medijskog sadržaja. Ipak, trenutno je najvažniji dio jednačine koji se odnosi na (3) odgovoran i savjestan rad cjelokupnog javnog bh. servisa (sva tri RTV servisa u BiH) uz stalan zadatak poštovanja zakonskih okvira i ispunjavana suštinskih uloga javnog servisa – edukacija i objektivno informisanje cjelokupnog stanovništva.

29



Literatura

Bakhtin, M. M. (1981). The Dialogic Imagination. Austin: University of Texas Press.

Burton, G. (2002). More Than Meets the Eye: An introduction to media studies. New York: Oxford University Press.

Crnobrnja, S. (2010). Estetika televizije i novih medija. Beograd: Clio.Džihana, A. i Volčić, Z. (ur.) (2007). Mediji i nacionalne ideologije. Sarajevo:

Mediacentar.Giles, D. (2003). Media Psychology. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.Hansen, B. N. M,. (2004). New Philosophy for New Media. Cambridge, MA:

The MIT Press.Službene novine Federacije BiH (2008). Zakon o javnom servisu radio-televizije

Federacije Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Službene novine Federacije BiH.Službeni glasnik BiH (2009). Zakon o zabrani diskriminacije. Sarajevo: Službeni

glasnik BiH.Službeni glasnik Republike Srpske (2006). Zakon o Radio-televiziji Republike

Srpske. Banjaluka: Službeni glasnik Republike Srpske.Webb, J. (2009). Understanding Representation. London: Sage.

30



Ognjen Radović

Media RepResentatiOns Of the OtheR in BOsnia and heRzegOvina

– discOuRse analysis Of puBlic BROadcasteR’s news pROgRaMMe

summary: Although the content analysis and discourse analysis of the bh. media is being implemented, further enrichment is needed in order to continue recognition of the basic determinants of action and interpretation of the bh. reality through the prism of the bh. media. For that reason, the main aim of this study was to analyze the structure and the discorse in the central news programs of two public broadcasters in BiH (FTV and RTRS) during the January of 2012 to determine whether discorse included discri-mination on ethnic grounds. The research included analysis of the most important news that were broadcasted during central news programs. Subject of interest was the discourse used to describe the other (national minorities in bh. entities; for example – Croats and Serbs on FTV and Croats and Bosniaks on RTRS). In addition, paper included indivi-dual and cross-processed content analysis of the duration of news, theme categories and geographical scope.

Key words: BiH, news program, public service, electronic media, TV, content analysis, the Other, national discrimination


Al Jazeera kao akter u međunarodnom komuniciranju

Snežana Bajčeta1

Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Beogradu

UDC: 654.197(=411.21:100) : 316.77 DOI:10.5937/comman1225033B

Rezime: Umnožavanje i razvoj medija krajem XX i početkom XXI vijeka izazvali su promjene od lokalnog do globalnog nivoa, u svim sferama života. Rezultat toga su novi i drugačiji odnosi između medija, država, nacija, kultura, tradicija i ljudi. Cilj ovog rada je da pokuša da utvrdi kako je katarska Al Jazeera, jedan od najmlađih i najuticajnijih medija u svijetu, uticala na restrukturiranje jednog sistema uređenog po principima i pravilima Zapadne civilizacije. Na tom putu otkrivamo kako se Al Jazeera pozicionira kao akter u međunarodnom komuniciranju, izučavajući odnos koji ima sa državom u kojoj je nastala, zatim njenu ulogu i uticaj koji ima u arapskom svijetu, i koliko je našla svoje mjesto u svijetu medija i svijetu uopšte. I konačno, kakve je efekte Al Jazeera prouzrokovala i šta je to aldžaziracija.

Ključne riječi: Al Jazeera, arapski svijet, mediji, međunarodno komuniciranje, izvještavanje

Uvod

U svijetu u kojem živimo potreba za izučavanjem medija je višestruka. Me-dijacentrična perspektiva je uvijek pogodna za otkrivanje različitih društvenih fenomena, jer su mediji vrlo često direktni ili indirektni uzroci ili posledice istih.

Fokusirajući se na jedan konkretan medij, koji je po mnogo čemu specifičan i jedinstven, kakav je Al Jazeera, nije pretjerana ambicija pokušati da se iz takve prizme posmatra i otkriva mnogo širi društveni kontekst, uticaji, odnosi. Kako je na kraju XX i početku XXI vijeka prostor koji nazivamo arapski svijet po mnogo čemu u centru pažnje, značaj izučavanja medija koji je na tom prostoru nastao i razvio se u veoma specifičnim okolnostima, nije upitan.

1 Kontakt sa autorkom: [email protected].

PREGLEDNI RAD

31

32



Ulogu, značaj i posledice koje ovaj medij stvara u periodu sukoba, nereda, ratova na prostorima sa kojih prevashodno izvještava, za one sa najrazličitijim pogledima na svijet predmet je ovog rada. Pritom, ne treba izgubiti iz vida činje-nicu da je i sama medijska scena pretrpana akterima, koji dodatno utiču jedni na druge. I naravno, države sa svojim sistemima, zatim tradicije i kulture kao referentni okviri ne smiju se zanemariti, kako bi cjelokupna slika prostora u ko-jem se međunarodno komuniciranje odvija bila jasna. Tek je tada svrsishodno izučavati ulogu konkretnog aktera u mreži svih pomenutih odnosa.

Nastanak i razvoj Al Jazeera-e

Nastanak Al Jazeera-e vezuje se za 1996. godinu, kada je aktuelni emir države Katar, Šeik Hamad bin Kalifa Al Tani (Hamad bin Khalifa Al Thani), u skladu sa svojom politikom, koja se ocjenjuje kao neobično progresivna za prostor Bliskog istoka, osnovao kanal “od Arapa, za Arape”- Al Jazeera. Nakon što je u junu 1995. godine izvršio državni udar i preuzeo vlast od oca u trenutku kada je on bio na odmoru u Švajcarskoj, ovaj vladar Katara pokrenuo je niz re-formi u svojoj zemlji, među kojima se ističe liberalizacija medija. Ta godina bila je posebno pogodna za osnivanje novog medija jer je Vlada Saudijske Arabije ukinula kanal BBC Arabic želeći da se tako izbori sa opravdanim i dokazima potkrijepljenim kritikama ovog medija. Uz obećanje veće slobode izražavanja i necenzurisani rad, bivši novinari arapskog BBC-ja ubrzo su postali nova lica Al Jazeera-e (Maalouf, 2008: 6). Tako je osnovan novi medij, koji je na početku pokrivao samo arapsko govorno područje.

Uz nedvosmisleno propagiranje slobode medija i nezavisnog novinarstva, kao i naređenja da se privatizuju svi mediji koji su u državnom vlasništvu, ne smije se zanemariti činjenica da je Al Jazeera osnovana zahvaljujući jednokratnoj uplati katarskog emira u iznosu od 137 miliona dolara, kao ni navodi Majlsa, koji je istražujući nastanak ovog medija došao do saznanja da je emir direktno uticao na izbor sadržaja programa. Naime, umjesto planiranog šestočasovnog emitovanja kombinovanog informativnog i zabavnog programa, bin Kalifa je naložio da format bude “all-news” (Miles, 2005: 28). Ako je namjena pomenute finansijske “injekcije” bila pomoć pri osnivanju i radu tokom prvih nekoliko godina, postavlja se pitanje, kako Al Jazeera i posle više od decenije uspijeva da izgleda kao svaki komercijalni medij sa Zapada, a da pritom ima mnogo manje reklama u toku programa.

U međuvremenu, Al Jazeera je uvećavala obim emitovanog programa. Od 1999. počinje sa 24-časovnim emitovanjem i osvaja sve širu publiku, vođena

33



motom “i jedno i drugo mišljenje”. Prema Rinaviju, arapski svijet je na po-četku XXI vijeka ritual molitve zamijenio novim – gledanjem televizije, koji je, zapravo, “veoma sličan sociokulturni ritual, pri kom su ljudi svjesni da i ostali učestvuju u istom ritualu, izazivajući osjećaj pripadanja istoj zajednici…” (Rinnawi, 2006: 9). Al Jazeera je 2007. godine samo na arapskom govornom području imala oko 70 miliona gledalaca (Maalouf, 2008: 8), a zahvaljujući satelitskoj tehnologiji, program je moguće gledati gotovo u cijelom svijetu. Odgovarajući zahtjevima raznovrsne publike i velikom broju konkurenata, Al Jazeera osniva i posebne kanale: Al Jazeera Sports, Al Jazeera Children, Al Jazeera International, Al Jazeera Documentary, Al Jazeera English, Al Jazeera Balkans, a u planu ima i uvođenje kanala na turskom jeziku.

Al Jazeera-u od ostalih arapskih medija razlikuju debate, putem kojih su gledaocu prikazane različite strane istog problema, različita mišljenja i pogledi na stvarnost. Takav način rada najvidljiviji je u emisiji The opposite direction, koju vodi Faisal Al Kasem (Faisal Al-Qassem), po uzoru na CNN-ov Crossfire, gdje su se po prvi put u nekom arapskom mediju pojavili izraelski zvaničnici sa prilikom da nesmetano govore o problemima sa kojima se susreću (Maalouf, 2008: 6,7). Al Jazeera je takođe prvi arapski medij koji je omogućio gledaocima da se jave direktno u program i izraze svoje mišljenje.

Kao svjedocima Arapskog proljeća s jedne strane i sahrane sjevernokorej-skog lidera s druge strane, nameće nam se pitanje koliko prisustvo slobodnih medija danas (odnosno, medija koji dozvoljavaju diverzitet mišljenja) utiče na odnos ljudi prema vlastima, prvenstveno onim koje u XXI vijeku nazivamo nedemokratskim. Da li su mediji, konkretno Al Jazeera, “otvorili oči” ljudima i podstakli ih na razmišljanje, i bili izvor njihove mobilizacije? Da li puna dr-žavna kontrola medija u Sjevernoj Koreji2 onemogućuje eventualno “korejsko proljeće”, već doprinosi spektaklu u vidu dvanaestodnevne žalosti cijele države za preminulim liderom?

2 U Pjong Jangu je 15. januara ove godine otvoreno prvo dopisništvo američke novinske agencije Associated Press. To je jedina zapadna agencija koja ima stalne dopisnike iz Sjeverne Koreje (www.tanjug.rs)

34



„Sjeme zasađeno u pustinji”3

Al Jazeera u Kataru

Da bi se odredili uloga i značaj Al Jazeera-e kao aktera u međunarodnom komuniciranju, neophodno je prvo utvrditi kakav odnos ovaj medij ima sa dr-žavom u kojoj se nalazi. Naime, Katar je apsolutna monarhija – emirat, koji se nakon kraja britanskog protektorata 1971. godine opredijelio za punu nezavi-snost, ne pristupivši Ujedinjenim Arapskim Emiratima. Politika emira Hamad bin Kalifa je od njegovog dolaska na vlast 1995. u skladu sa ciljem da od Katara stvori “arapsku Švajcarsku: bogatu, neutralnu i bezbjednu” (Miles, 2005: 16). Pored bogatstva ove države koje se ne dovodi u pitanje zahvaljujući ogromnim rezervama prirodnog gasa kojima raspolaže, politički sistem i uređenje Katara nisu ni približni švajcarskim. Iako je ova Bliskoistočna država otišla korak na-prijed u odnosu na svoje okruženje, u Kataru ne postoje političke partije, opo-zicija, asocijacije profesionalaca ili potrošača i način vođenja državne politike ne podliježe nikakvoj kritici. I pored novog ustava i nacionalnog tijela Municipal Council4, sva politička moć je u rukama svemoćnog emira i zato je Katar auto-kratska država. Koliko mediji u takvom okruženju mogu biti slobodni i nezavi-sni? Koja je granica slobode izvještavanja koju ima Al Jazeera?

Iz ugla arapskih gledalaca Al Jazeera je slobodan i nezavisan medij, koji pri-kazuje “obje strane priče”, pa se često poredi sa BBC-jem. Iako su oba medija osnovale države. Kada je BBC u pitanju riječ je o viševjekovnoj parlamentarnoj demokratiji, a Al Jazeera je, kako je već pomenuto, nastala u državi sa autoritar-nim svemoćnim vladarom. Dok se BBC finansira od poreza po jasno utvrđenim pravilima, Al Jazeera dobija novac od emira lično. Ako se tome doda i činjenica da sistem ne omogućava kritiku vlasti, ne samo što je potpuna objektivnost Al Jazeera-e zasigurno onemogućena, već se otvara mogućnost da je Al Jazeera gla-snogovornik katarske države i njene politike. Fendi u svojoj knjizi “(Ne)civilni rat riječima: mediji i politika u arapskom svijetu” objašnjava kako Al Jazeera izvještava po principu “anywhere but here”, bavi se problemima u drugim drža-vama, zaobilazeći iste u Kataru5 (Fandy, 2007: 9). Autor dalje tvrdi da je većina

3 Miles, 2005: 134 Municipal Council (Opštinski savet) čini 45 članova, od kojih dvije trećine biraju građani na izborima, a ostale

imenuje emir. 5 Kada je Guardian pisao o korupcionaškim poslovima i ugovorima između saudijskih zvaničnika i BAE Systems, Al

Jazeera je neprekidno o tome izvještavala, a kada je taj isti list objavljivao brojne tekstove o istim takvim poslovima koji su vodili katarski zvaničnici, to nije ni pomenuto.

35



emisija u kojima se “uključuju” gledaoci zapravo “call-out”, što zbog visoke cijene internacionalnih poziva koju bi gledaoci rijetko platili, što zbog činjenice da je i on sam jednom bio pozvan u toku jedne emisije na ART TV-u, kada mu je, nakon što je prokomentarisao temu, voditelj zahvalio što je “pozvao” i uključio se u program. Fendi Al Jazeera-i zamijera to što umjesto da “prikuplja”, ona “prima” vijesti, kao što je npr. objavila snimke Bin Ladena i Abu Adasa, bez, kako on tvrdi, provjere autentičnosti samih snimaka (Fandy, 2007: 10). Pored pitanja autentičnosti, važna je uopšte činjenica da je jedan medij pustio u program snimak najtraženijeg teroriste posle 11. septembra i čovjeka koji se sumnjičio za ubistvo libanskog premijera. To dalje otvara raspravu o političkim posledicama takvog poteza i pitanje cilja, ako uzmemo u obzir činjenicu da Al Jazeera-u u najvećoj mjeri ograničava, a time i usmjerava, sistem tj. država u kojoj se nalazi. U poređenju sa zapadnim medijima, mogli bismo preuranje-no zaključiti da je Al Jazeera zapravo samo jedan instrument u rukama vlasti, koja svojim novcem omogućuje rad ovog medija, a zazvrat dobija neograničen prostor za političku propagandu. Međutim, osvrt na širi društveni i kulturni kontekst u kojem sa Al Jazeera razvija daje jasniju sliku o ovom mediju, a onda i njegovom značaju i ulozi u procesu „prelivanja duhovnih tvorevina preko na-cionalnih granica” (Radojković, 1987: 17).

Zbog specifičnog načina na koji se prepliću arapski mediji, politika i ekono-mija, pogrešno je arapske medije izučavati poređenjem sa evropskim ili američ-kim modelima. Dihotomija privatno/javno koja važi na Zapadu nije povoljan analitički koncept za arapski svijet. Za analizu arapskih medija Fendi uvodi koncept skvotinga (Wada’ al Yad) i sponzora (Kafil). Skvoting predstavlja pose-ban način legitimizacije prema kome „prostorom koji si uspio da zauzmeš mo-žeš i da vladaš”. To važi za sve nivoe i sfere života u arapskom svijetu i predstavlja neku vrstu “privatizacije državnog vlasništva”, pa i kada su u pitanju mediji. Na taj način oni koji (finansijski) doprinesu Al Jazeera-i postaju njeni skvoteri. I upravo se tako „zarađuje novac pojavljivanjem na TV-u (tj. reklamira – S. B.) i postižu politički ciljevi” (Fandy, 2007: 16). Za tako nešto najveće mogućnosti imaju šeici i članovi vledajućih elita i zato je rat riječima u arapskom svijetu zapravo rat između sponzora (Kafila). Sada kada je jasno na koji način se vrši ekonomski, politički i ideološki uticaj na arapske medije, bliži smo određenju Al Jazeera-e kao aktera u međunarodnom komuniciranju.

36



Al Jazeera u arapskom svijetu

Uprkos različitom načinu funkcionisanja u formalnom smislu, suštinski Al Jazeera ima sličan odnos sa državama u kojima se gleda kao i zapadni mediji. Prema Livingston, svaka TV stanica sa 24-časovnim informativnim programu 1. ubrzava politiku, 2. stoji kao prepreka nekoj politici ili 3. ponaša se kao agen-da setting agent određenoj politici (Livingston, 1997 prema Maalouf, 2008: 11). Ovo gledište može da važi i u slučaju Al Jazeera-e6. S obzirom da je Al Ja-zeera prisutna u svim arapskim zemljama i da se kao relativno mlad medij dobro bori na svjetskoj medijskoj sceni sa uglednim medijima poput BBC-a i CNN-a, nije zanemarljiva njena važnost u međunarodnom komuniciranju, u najširem smislu. To potvrđuje činjenica da su (samo do 2002) arapske vlade uputile 450 žalbi Al Jazeera-i zbog “povrede arapskih etičkih kodeksa i neprimjerenog izvje-štavanja o određenim događajima” (El-Nawawy, 2002).

Koliko su arapske vlasti pokušavale da suzbiju eventualni uticaj koji može da ima Al Jazeera, pokazalo se kada je vlada Alžira 1999. isključila struju u ovoj zemlji, kako bi onemogućila gledaocima da gledaju dokumentarac o gra-đanskom ratu koji je u toj zemlji počeo 1992. godine. Ne ulazeći u raspravu o izboru teme, odnosno države čija će se vlast izložiti kritikama, ne može se osporiti činjenica da su građani Alžira samo putem ove televizije mogli da dođu do druge strane priče o onome šta se događa u državi u kojoj žive. Pet godina kasnije vlada ove zemlje onemogućila je rad Al Jazeera-inog dopisnika. Na sličan način je 2009. zatvoreno dopisništvo Al Jazeera-e na Zapadnoj obali.

Pažljivim posmatranjem odnosa Saudijske Arabije i Al Jazeera-e, otkriva se zapravo odnos te države i Katara. Saudijska Arabija je daleko konzervativnija zemlja gdje su žene u javnosti potpuno prekrivene, druge vjere su zabranjene i ogroman broj tema je i u XXI vijeku tabu. Vlada Saudijske Arabije, kako kaže El Navavi, vrši pritisak na ionako malobrojne oglašivače da svoje reklame povu-ku sa Al Jazeera-e i preusmjere ih na saudijske televizije – ART i MBC. Jedan od razloga je zasigurno to što je Katar neuporedivo bogatija država i što bi u slučaju eventualnog sukoba prvi partner SAD-u u Zalivu bio upravo Katar, a onda i značajna povezanost Katara sa Izraelom (Miles, 2005: 21).

Prema Al Jezeera-i kao transnacionalnom mediju, pa time i važnom akteru u međunarodnom komuniciranju u arapskom svijetu, arapske vlade su najčešće imale ekstreman stav na liniji “love-hate”. Na primjer, Gadafi je svojevremeno kritikovao Al Jazeera-u za podrivanje nacionalizma, a onda je, shvativši kolikom

6 U komunikolškoj teoriji, ovo koncepcija nosi naziv „CNN efekat“

37



broju gledalaca može da se obrati putem tog medija, koristio svaku priliku da se na njemu i pojavi. El Navavi primjećuje još nešto što je bitno za razumije-vanje arapskih medija. Sve kritike koje su se ticale rada Al Jazeera-e nisu stizale na adresu tog medija, već su upućivane katarskom ministru spoljnih poslova, što nas navodi na zaključak da arapske vlade ne mogu ni u teoriji da zamisle da neki medij funkcioniše nezavisno i bez apsolutnog nadzora države. Povlačenje ambasadora Saudijske Arabije i Jordana iz Dohe 2002. zbog „antisaudijskog, odnosno uvredljivog programa Al Jazeera-e” godine pokazali su da Arapski svi-jet na početku XXI vijeka predominantno komunicira na liniji država-država, a da se komunikacija između države i medija ne praktikuje (Fandy, 2007: 3).

Da se mediji smatraju zagovornicima “jedne ili druge strane” potvrdilo se tokom Druge Intifade, kada je Izrael optuživao Al Jazeera-u da podržava Pale-stince u ime cijelog arapskog svijeta, odnosno kada su ti isti Palestinci demolira-li Al Jazeera-ino dopisništvo u Ramali, zato što je izvještavala o njihovim korup-cionaškim aferama (McRoy, 2005). Svi ovi incidenti, uključujući i deportovanje novinara iz Egipta, kao i Sadamovo (Saddam Hussein) naređenje da se zatvori Al Jazeera-ino dopisništvo iz Bagdada, potvrđuju da je Al Jazeera od svog osni-vanja poremetila ustaljenu arapsku medijsku scenu. Bez pretjerivanja u zaklju-čivanju da je Al Jazeera potpuno slobodan i nezavisan medij iz već navedenih razloga, mora se priznati da je kao akter u međunarodnom komuniciranju na arapskom tlu izuzetno uticala svojim, koliko god ograničenim izvještavanjem u smislu “zašto baš te dvije strane, te teme, iz baš te države”, na način razmišljanja običnih građana. Prethodno su jedine informacije koje su do njih stizale bile pažljivo filtrirane i usklađene sa politikama autoritarnih vlasti. Zato je možda u tom smislu Al Jazeera doprinijela više drugim arapskim zemljama, nego onoj u kojoj je nastala.

Al Jazeera u svijetu

Do 11. septembra američke vlasti su pozdravljale rad Al Jazeera-e i ozna-čavale ovaj medij kao bitan za razvoj demokratije na Bliskom istoku. U svijetu je jedino Al Jazeera-in program sa arapskog područja naznačavao da je i u tom dijelu svijeta moguća sloboda govora. Međutim, kada je Al Jazeera objavila prvi put video-snimak Osame bin Ladena, odmah joj je pripisan radikalizam, uz optužbe da zastupa Talibane. Da li bi neki drugi medij, da je bio u prilici, pustio u program ovakav snimak?

Bin Laden je od napada na Njujork postao najaktuelnija ličnost i vijest broj jedan u cijelom svijetu. U trci sa ostalim medijima, nije nimalo čudno iz

38



novinarskog ugla gledano, ne samo to što je objavila nešto što je postiglo ne-vjerovatnu gledanost, već i to što je te iste snimke uspjela da proda drugim TV stanicama širom svijeta. Iskander tvrdi da je neophodno Al Jazeera-u posmatrati kao bilo koji zapadni medij (Iskander, 2002), za koje se skoro nikada ne pokreće pitanje da li stoji iza stavova i tvrdnji koje prikazuje, možda neoprezno prevideći okolnosti društvene, političke i kulturne u kojima je Al Jazeera nastala, a koje nisu ni blizu zapadnim. Važnija je činjenica da je Bin Laden odabrao baš Al Jazeera-u kojoj je poslao snimak, na kojem poriče odgovornost za teroristički napad, da ga emituje. Možda je baš ovaj terorista imao u vidu važnost katarske televizije na svjetskom nivou iako je tada Al Jazeera imala svega pet godina staža, a kanal na engleskom jeziku još nije ni postojao.

Da je neobičnom brzinom došla u centar pažnje svih onih koji brinu o tome koje i kakve će se informacije prelivati preko nacionalnih granica, u čemu Al Ja-zeera u ogromnoj mjeri učestvuje, potvrdili su događaji koji su uslijedili. U no-vembru 2001. SAD su bombardovale sjedište Al Jazeera-e u Kabulu i to „zbog izvještavanja o civilnim žrtvama tokom invazije na Avganistan” (Campbell, 2009: 2). Dvije godine kasnije događaj se ponovio, u Bagdadu, kada je poginuo jedan dopisnik.

Još jedan primjer koji pokazuje koliko je neobično važno za SAD da pokuša da uspostavi neku vrstu kontrole nad Al Jazeera-om, ili da makar ima uvid u ono šta se događa u toj “kutijici za šibice, koja pravi tolike probleme”, kako je Gadafi jednom nazvao Al Jazeera-u. Naime, kada su američki vojnici greškom zarobili jednog kamermana na granici između Avganistana i Pakistana, misleći da je snimao intervju sa bin Ladenom, držali su ga u zatvoru Gvantanamo i ispitivali ga preko 300 puta. Pitanja su se u najvećoj mjeri ticala Al Jazeera-e i nudili su mu da ga puste kako bi za njih špijunirao (Campell, 2009: 2).

I konačno, spekulacije o tome da su Toni Bler i Džorž Buš razmatrali mo-gućnost bombardovanja sjedišta Al Jazeera-e u Dohi, i to zbog izvještavanja o stradanjima civila tokom borbi u Faludži, potvrđuju činjenicu da je na početku XXI vijeka od ogromne važnosti to o čemu i kako Al Jazeera izvještava. Iako nema zvaničnih potvrda o istinitosti ovakve namjere i ako se radi o običnoj spekulaciji, i glasine ovakve vrste idu u prilog potvrde važnosti Al Jazeera-e na globalnom nivou na početku XXI vijeka.

Al Jazeera u medijskoj areni

Prema Filipu Sibu, Al Jezeera je prvo, simbol medijacentričnog svijeta u kojem danas živimo i drugo, paradigma uticaja novih medija (Seib, 2008: ix).

39



Umjesto preovlađujućeg “CNN efekta” sa kraja XX, na početku XXI vijeka u svijetu medija preovladava tzv. “Al Jazeera efekat”.

“Mediji više nisu samo mediji. Oni danas imaju mnogo veću bazu nego ranije i, kao rezultat, jedinstven uticaj na međunarodnu politiku. Mediji mogu služiti kao oružje u konfliktima, instrumenti za sklapanje mira, mogu učiniti tradicionalne granice irelevantnim i ujediniti ljude cijelog svi-jeta. Ovaj fenomen – Al Jazeera efekat – preoblikuje svijet” (Seib, 2008: xii)

Koncept “CNN efekta”, prema kojem „vlade i mediji plešu ples koji vode mediji” (Livingston, 1995 prema Zingarelli, 2010: 11) među kojima dominira CNN, što pokazuje i njihov moto “svijet gleda CNN”, uzdrmani su ekspanzi-jom novih medija i dovedena je u pitanje cjelokupna medijska struktura u kojoj dominira Zapad. Izvještavanjem sa Bliskog istoka u periodu Zalivskog rata (1991), CNN se izborio za vodeće mjesto među tada ionako malobrojnim me-dijima koji su izvještavali sa tog prostora. Iako je reputacija i CNN-a i BBC-ja bila zavidna, arapsko stanovništvo je frustrirala činjenica da o tome šta se njima dešava moraju da saznaju od zapadnih medija. Al Jazeera je od svog nastanka ek-skluzivnim snimcima i izvještajima preusmjerila na sebe pažnju nevjerovatnom brzinom. Jedan medij “pokrivao je” događaje kao što je operacija “Pustinjska lisica” u Iraku, izbore u Izraelu i to ne očima zapadnih medija. Nakon Al Jazee-ra-inih izvještaja o ratu u Palestini 2000. godine arapsko stanovništvo je na dru-gačiji način počelo da razmišlja o položaju Palestinaca (Zingarelli, 2010: 32).

Na ovako uzdrmanu medijsku scenu na kojoj se pozicije očigledno mijenja-ju, presudno je uticao pomenuti snimak bin Ladena koji je Al Jazeera emitovala. Očigledno je da je “Al Jazeera efekat” zapravo “CNN efekat” na višem nivou. Politika se iz korijena mora mijenjati ako ljudi više ne slušaju samo beskrajne govore svojih diktatora i u mogućnosti su da vide i nešto što je van političke propagande te iste vlasti, kada govorimo o arapskim zemljama, tj. kada “infor-macioni imperijalizam”7 počinje da popušta kada je riječ o zapadnim zemljama. Zato je na početku XXI vijeka Al Jazeera zasigurno među najbitnijim akterima u međunarodnom komuniciranju uopšte. U užem smislu, kada su samo mediji u pitanju, ne bismo pretjerali ako kažemo da, zahvaljujući velikim dijelom sve-ukupnim okolnostima u kojima je nastala, ova medijska kuća polako zauzima vodeće mjesto. Kako je sa jedne strane ugrozila status zapadnih medija na arap-

7 Na kraju 20. vijeka za 90% vijesti koje su mediji objavljivali izvor su bile četiri zapadne agencije: UPI, AP, Rojters i AFP. Ovakvom informacionom imperijalizmu značajno su doprinosili giganti poput Merdoka, Tajm Vornera i CNN-a. (Mek Kvin, 2000: 312)

40



skom tlu, tako je neizvjesno kakav će krajnji ishod imati ulazak Al Jazeera-e na teren zapadnih medija.

Zbog ogromnog uticaja koji imaju u transnacionalnim okvirima, jer me-diji danas nisu ograničeni prostorom, kako smatra Sib, potrebno je utvrditi njihovu odgovornost (Seib, 2008, 3). Kada je rat u Avganistanu na primjer u pitanju, vrlo je važno “da li će neki aspekt biti zanemaren, odnosno da li će biti promovisan određena kauzalna interpretacija ili moralna evaluacija” (Jasperson & El-Kikhia, 2003: 114). Koliko je Pentagon tokom Zalivskog rata uspijevao da kontroliše informacije koje će ići u etar, tako je tokom rata u Avganistanu odakle izvještava Al Jazeera to nemoguće. Kako Al Jazeera prva uspijeva da dođe do snimaka, postala je “eyewitness” za CNN koji otkupljuje snimke, i zato se na toj liniji otvara nova vrsta saradnje, koja je dalje prouzrokovala efekat da veliki broj Amerikanaca sumnja u uspješnost borbe koja se vodi protiv terorizma (Jas-person & El-Kikhia, 2003: 121). Deset godina ranije bilo je skoro nezamislivo da se snaga nacije dovodi u pitanje, pa u sferi međunarodnog komuniciranja za Al Jazeera-u se može reći da je, pod plaštom CNN-a kojem se vjeruje, ušla i na američko tle, gdje indirektno utiče na raspoloženje javnog mnjenja. Zato su Bušovoj administraciji ogroman problem činili snimci humanitarne katastrofe, uništenih gradova i sela usled bombardovanja i ljudi koji su izgubili cijele poro-dice, jer je Al Jazeera bila van njihove kontrole.

Sa ciljem da medijski zarati sa Al Jazeera-om, SAD su 2004. godine osnovale novi medij – Al Hurra. Bušov pokušaj da, kako kaže,

„sruši barijere propagande sa Bliskog istoka”, naišao je na negodovanja kod arapske javnosti, jer bi im bilo “teško da povjeruju da Palestinci svakod-nevno ne ginu” i da to nije još jedan način na koji “SAD pokušava da vrati položaj hegemona na političkom polju…” (Seib, 2008: 30).

Drugi, prirodni konkurent Al Jazeera-e među arapskim medijima je Al Arabia, kanal sa 24-časovnim informativnim programom, dio Middle East Broadcasting Center (MBC) grupe, sa sjedištem u Dubaiu. Pod parolom “Sa nama ste bliži istini”, prema riječima osnivača šeika Valid al Ibrahima, „Al Ara-bia je pandan CNN-u, za razliku od Al Jazeera-e, koja ima ekstremniji pristup, sličan Fox news-u” (Seib, 2008: 23). Na tragu onoga što je Al Jazeera započela, ova dva medija u arapskom svijetu su u kratkom periodu postigli takav uticaj na gledaoce da ih “njihove vijesti mogu odvesti u rat ili ih navesti da vjeruju u mir i drugačiji život”. Zato su, kako kaže prvi čovjek Al Arabie Abdul Raman al Ra-šed, „ove dvije televizije opasnije od nuklearnih bombi” (prema Seib, 2008: 23).

41



Al Jezeera sarađuje i sa latinoameričkom televizijom Telesur, sa kojom od 2006. ima ugovor o razmjeni opreme i sadržaja.

Aldžaziracija

Koliko na početku 21. vijeka možemo o svijetu govoriti kao o “globalnom selu”, kako je pisao Mekluan prije pola vijeka? Ili u svijetu tinja mogući “sukob civilizacija”, o kojem je govorio Hantigton? Tvrdnja da je svijet bipolaran, podi-jeljen na Istok i Zapad, hrišćanstvo i islam, “Palestinu i Izrael” dobra je polazna osnova, ali nije prihvatljivo određenje savremenog svijeta. Mediji i satelitska tehnologija jesu “izbrisali” mnoge granice, ali svijet je daleko od jednoličnog prostora.

U Arapskom svijetu su transnacionalni mediji, među kojima se od nastan-ka izdvaja Al Jazeera, „oslabili orijentaciju prema kojoj dominira nacionalna država, a ojačali tzv. Mek Arabizam – regionalnu formu lokalizacije” (Rinnawi, 2006: 9). Mek Arabizam predstavlja specifičan rezultat koji je nastao spajanjem globalnog i lokalnog. Simbol Mek Arabizma su Katar i Al Jazeera, spoj globalno prihvaćenih demokratskih vrijednosti smještenih u tradicionalne, lokalne, kul-turne okvire. Al Jazeera je ovakav savremeni koncept raširila i van granica Katara zahvaljujući satelitskoj tehnologiji i činjenici da je i sama izazvala domino efe-kat, takav da su njen način rada počele da preuzimaju i druge arapske medijske kuće. Ali, Katar je prvo uveo reforme i demokratizovao donekle sistem, pa zado-voljnim građanima i ne smeta to što kritika vlasti nije institucionalizovana8. Ali kakav efekat mogu da izazovu mediji koji nude različita mišljenja u zemljama u kojima nikakva alternativa za diktaturu i obespravljenost ne postoji? I kako izgleda kada je u igri samo jedna slika stvarnosti?

Odgovor na ovo pitanje je: Arapsko proljeće vs Sjeverna Koreja. Proš-logodišnji talas demonstracija, nemira, sukoba i svrgavanja tri režima često se poredi sa revolucijama iz 1848, odnosno 1989. godine. Prethodni pokušaji vladajućih elita da eliminišu, pa onda preokrenu u svoju korist medije u ekspan-ziji, nisu mogli vječno da traju. Al Jazeera i njoj slični mediji u sferi masovnog komuniciranja, zajedno sa društvenim mrežama koje omogućavaju interperso-nalnu komunikaciju u velikoj mjeri su učestvovali u izgradnji nove svijesti, koja počinje da se buni. Iako sa sigurnošću ne možemo da tvrdimo da je ovaj civi-lizacijski iskorak ireverzibilan, ovo je primjer kada globalizacija pokazuje onu svoju dobru stranu. Ako globalizaciju ne simplifikujemo kao amerikanizaciju,

8 U Kataru su ljudi zadovoljni načinom na koji je politički sistem njihove zemlje uređen. Smatraju da bi demokratija sa svim demokratskim institucijama za njih bila štetna (Miles, 2005: 28)

42



možemo zaključiti da je globalni trend savremenog svijeta (optimističko stano-vište) zasnovan na filtriranju: prihvatanje i čuvanje svih koncepata koji se po-kazuju kao dobri, a odbacivanje loših. Takav je, makar, slučaj sa Al Jazeera-om, pa nije greška ako taj trend nazovemo aldžaziracija, jer je svijet danas svakako medijacentričan.

Zaključak

Osnovni cilj rada, da utvrdi u okvirima moguće analize, kakva je pozicija Al Jazeera-e kao aktera u međunarodnom komuniciranju, ispunjen je. Stečen je uvid u to kako je Al Jazeera nastala i kako se razvila velikom brzinom i stala rame uz rame sa najuglednijim svjetskim medijskim kućama. Takođe, razjašnjene su okolnosti društvene, kulturne i političke u Kataru i time preciznije određen odnos ovog medija sa tom državom. Dalje, da bi se jasnije odredilo kako se to vrši međunarodno komuniciranje, tj. kako se duhovne tvorevine prelivaju pre-ko nacionalnih granica, u čemu Al Jazeera nije samo puki posrednik već aktivni sudionik, navedeni su najeklatantniji primjeri koji ilustruju odnos medija i dr-žava širom svijeta i ovog medija. Uzimajući u obzir to o čemu i kako Al Jazeera izvještava, jasno je zašto su određene države povlačile izvjesne poteze u odnosu na Al Jazeera-u, i kako se to odrazilo na sferu međunarodnog komuniciranja.

U najširem smislu, Al Jazeera se može smatrati simbolom svijeta u kojem živimo i to iz više razloga. Prvo, medijacentrična perspektiva je u preobilju in-formacija pogodna jer su nam mediji važni kao svojevrsni svetionici, koji nam omogućavaju da se lakše snađemo u tom haosu. Drugo, arapski svijet daje na-znake o novoj paradigmi. Zapad više nije ni ekonomski, ni politički ni kulturni orijentir. Svijet se iz korjena preoblikuje i restrukturira. I konačno, Al Jazeera istovremeno prihvata zajedničko, preovlađujuće i čuva različito, svoje. Čini se da je to formula za svijet u 21. vijeku.

43



Literatura

Campbell, D. (2009). Can Al Jazeera English cure what ails North American journalism. The Walrus

magazine. Posjećeno 10. 1. 2012. URL: http://walrusmagazine.com/article.php?ref=2009.10-media-the-most-hated-name-in-news&page=

El Nawawy, M., & Iskander, A. (2002). Al Jazeera: How the free Arab news net-work scooped the world and changed The Middle East. Posjećeno:17. 1. 2012. URL: http://www.carnegiecouncil.org/resources/transcripts/133.html/:pf_printable?

Fandy, M. (2007). (Un)civil war of words: media and politics in the Arab world. US: Greenwood.

Jasperson, A., & El-Kikhia, M. (2003). CNN and Al Jazeera’s media coverage of America’s war in

Afganistan. In Norris, P., Kern, M., & Just, M, Framing terrorism: the news me-dia, the government and the public. London: Routledge.

Maalouf, A. (2008). The influence of Al Jazeera in the Arab world and response of Arab government. US:

ProQuest Information and Larning CompanyMcRoy, A. (2005) Reviews: Al Jazeera- How Arab TV news challenged the

world, Third Way, Posjećeno: 28. 1. 2012. URL: http://books.google.rs/books?id=mAeAqvQCrm8C&pg=

PA29&dq=third+way+how+arab+tv+news&hl=en&sa=X&ei=xblKT8rlLofQhAfWwYiIDg&redir_esc=y#v=onepage&q=third%20way%20how%20arab%20tv%20news&f=false

Mek Kvin, D. (2000). Televizija. Beograd: Clio.Miles, H. (2005) Al Jazeera: The Inside Story of the Arab News Channel that is

Challenging the West. New York, NY: Grove Press.Radojković, M. (1987). Međunarodno komuniciranje. Beograd: Zavod za

udžbenike i nastavna sredstvaRinnawi, K. (2006). Instant Nationalism: Mc Arabism, Al Jazeera and Transna-

tional media, Lanham, Maryland: University Press of America.Seib, P. (2008). The Al Jazeera Effect: How the New Global Media are Reshaping

World Politics. Washington: Potomac BooksZingarelli, M. (2010). The CNN Effect and The Al Jazeera Effect in Global Poli-

tics and Society, Washington: Georgetown University.

44



snežana Bajčeta

al JazeeRa as an actOR in inteRnatiOnal cOMMunicatiOn

Summary: Reproduction and development of media in late XX and early XXI cen-tury have caused changes from local to global level, in all spheres of life. The result of that are new and different relationships between media, states, nations, cultures, traditions and people. The aim of this paper is to try to determine how the Qatari Al Jazeera, one of the youngest and most influental media in the world currently, affected the restructuring of a sistem organized according to principles and rules of Western civilisation. Along the way we discover Al Jazeera’s position as an actor in international communication, stu-dying the relationship with the state in which it was founded, then its role and influence it has in the Arab world, and how it found its place in the world of media and the world in general. And finally, what is the effect caused by Al Jazeera and what is aljazeeration?

Key words: Al Jazeera, Arab world, media, international communication, repor-ting


MTV – misli globalno, deluje lokalno1

Iris Zavargo2


UDC: 654.197(100) : 78::7.038.543 DOI:10.5937/comman1225047Z

Rezime: Iako je radio medij koji većinu svog programa ispunjava muzikom, mu-zički video-spotovi dali su jednu sasvim novu dimenziju ulozi muzike na televiziji. U muzičkoj industriji televizija postaje jedan od najznačajnijih činilaca u procesu koji zovemo „popularizacija“. Muzički spotovi smatraju se svojevrsnim reklamnim klipovi-ma izvođača i muzičkih kuća. ldeja da se program jednog TV kanala zasniva isključivo na otvorenom i prikrivenom oglašavanju realizovala se 1981. godine, kada je osnovana muzička televizija MTV (Music Television) sa misijom da emituje muzičke spotove 24 sata dnevno. Uz pomoć ovog medija muzički spot dobio je centralnu ulogu u marketin-gu popularne muzike. Status MTV-ja na medijskoj sceni danas, nakon proslave tride-setogodišnjice rada, sasvim je drugačiji od onog koji je imao u svojoj početnoj dekadi. On je samo jedan od velikog broja medija koji su uspeli, kao deo moćnih korporacija osnovanih u Sjedinjenim Državama, da se neverovatnom brzinom probiju na svetsko tržište, postanu globalni i dominantni. Ovaj rad baviće se razvojem pomenutog muzič-kog kanala, idejom koja je nastala pre trideset godina, prešla čitav svet i postala jedan od najpoznatijih akronima. Odgovarajućim primerima prikazaćemo putanju kojom se MTV kretao ka tituli globalnog medija. On je ovaj, takoreći, kilometarski zahtevan put prešao veoma zavidnom brzinom i postao jedan od najprepoznatljivijih brendova na svetu. Njegova promena i etape širenja takođe će biti predmet analize. Kako bi se što lakše i bolje prilagodio željenom tlu i publici ovaj medij se koristio instrumentima lokalizacije i tako osvajao poene na globalnom nivou. Iz tog razloga će i njegova lokalna dimenzija predstavljati jednu od važnijih tema u ovom radu.

Ključne reči: MTV, video-spot, muzika, globalizacija, lokalizacija

1 Rad je izveden iz seminarskog rada „MTV kao globalni medij” u okviru predmeta Međunarodno komuniciranje na master studijama na Fakultetu političkih nauka u Beogradu.


STRUČNI RAD

45

46



„Video Killed the Radio Star“3

Prva značajnija forma globalnih medija bile su telegrafske novinske agencije, koje su proizvodile i distribuirale vesti mnogim inostranim novinskim kućama. Nove medijske tehnologije pojavile su se u prvoj polovini dvadesetog veka – ra-dio i film, koji su doprineli daljem razvoju globalnih medija. „Već 1914. godine oko osamdeset pet odsto svetske filmske publike gledalo je američke filmove“ (Herman, Mekčesni, 2004: 22). Apsolutnu prevlast američke filmske industri-je sprečile su državne intervencije u Britaniji i Francuskoj sa ciljem da zaštite proizvode domaće kinematografije. „Kada je sredinom prošlog veka tadašnji ministar kulture Francuske, čuveni Andre Malro, zatvorio granice za uvoz pro-izvoda pre svega anglosaksonske kulture bio je to riskantan čin pravdan idejom da se probude i podstaknu domaći stvaraoci(…) Novi francuski filmski talas, literatura, šansona i strip ne samo da su uspevali da zadovolje domaće apetite, nego su postali i značajna stavka u izvozu” (Rajin, 2006: 239).

Uvođenjem kratkotalasnih radio-stanica, emitovanje radio-programa je krajem dvadesetih godina prošlog veka postalo istinski globalno. Nakon drugog svetskog rata filmska industrija ostaje predvodnica u unapređivanju globalnog medijskog sistema. „Holivudski studiji su, na primer, počeli da kupuju strane bioskope da bi obezbedili kontrolu tržišta“ (Herman, Mekčesni, 2004: 31). Još jedan momenat od velikog značaja jeste pojava televizije. Nastaje još jedno polje na kojem SAD mogu da preuzmu dominantnu ulogu, na šta ukazuje podatak da je u 1961. godini na njenoj teritoriji bilo više televizijskih aparata nego u ostalim zemljama zajedno (Herman, Mekčesni, 2004). „Emisije preuzete od američkih mreža u pojedinim državama danas čine više od 50 odsto programa jedne televizije. U mnogim evropskim zemljama taj procenat je manji od jed-ne trećine(...) Ovakav podatak ne treba da nas iznenadi ako znamo da je cena uvezenog medijskog proizvoda iz SAD manja od jedne desetine sume koja je potrebna za realizovanje jedne originalne produkcije“ (Crane, 2002: 6). Kvali-tetan program traži finansijsku podršku kako bi nastao, a publiku da bi opstao.

Sličan scenario odigrava se i na sceni popularne muzike gde se takođe javlja opasnost od američke homogenizacije. U knjizi „Globalna kultura“ autorka Dajana Krejn smatra da se globalna muzička kultura fokusira na izvođače sa engleskog govornog područja i da oni diskriminišu muzičare ostalih zemalja. U knjizi se navodi primer MTV-ja koji agresivno prodaje svoje proizvode, američku i britansku muziku, u Evropi, Aziji i Latinskoj Americi ne obazirući

3 „Video Killed the Radio Star“ je naslov pesme grupe „The Buggles“, video-spot za ovu pesmu je prvi spot koji je emitovan na MTV-ju. Značenje ovog naslova je: „video je ubio radio zvezdu“.

47

MTV – misli globalno, deluje lokalnoIris Zavargo


se mnogo na druge muzičare. Na ovaj način se domaći izvođači guraju na mar-ginu popularne kulture čak i u svojim zemljama. Iz tog razloga države vrlo često pribegavaju protekcionizmu. Francuska vlada je 1986. godine donela odluku o tome da su državne radio-stanice u obavezi da više od polovine muzičkog programa posvete francuskoj popularnoj muzici. Ova politika primenjivala se kako francuske radio-stanice ne bi postale korpe za otpatke američke popularne muzike koja nije uspela u SAD. Državne televizije u zemljama u razvoju, kao što su Nigerija i Jamajka takođe vode politiku podrške domaćoj muzici (Crane, 2002).

Jedan od najvećih koraka u procesu globalizacije, još jednom prilikom, učinila je tehnologija – ekspanzijom satelitske i kablovske komunikacije dis-tribucija medija na globalnom nivou postaje još uspešnija. Zahvaljujući digi-talizaciji signala povećava se broj dostupnih kanala. Internacionalni satelitski sistemi igrali su veoma važnu ulogu u diseminaciji TV programa iz razvijenih u nerazvijene države. Globalni trend deregulacije stupa na snagu u devedesetim godinama, kada se smanjuju ili ukidaju regulatorni standardi koji su do tada postojali, dolazi do smanjenja državnog upliva i regulative u medijskoj sferi. „Globalizacija je institucionalno zasnovana na Svetskoj trgovinskoj organizaciji (STO) čija je uloga da dâ nacrt multilateralnih pravila o međunarodnoj trgovini i da se postara da pravila budu obavezujuća“ (Đorđević, 2009: 374).

U knjizi „Postkultura“, autorka Jelena Đorđević navodi reči Rikarda Petrela koji globalizaciju objašnjava na osnovu šest „novih zapovesti“, među kojima peta i šesta glase: „treba ukloniti sve zakone i učiniti da država postane sve slabija; sve što pripada javnom domenu treba privatizovati“ (Đorđević, 2009: 374). Zabrana Kanadi, koju je donela Svetska trgovinska organizacija, da uvede carinsku zaštitu na američke magazine koji ugrožavaju njeno nacionalno tržište je samo jedan od mnogih primera uklanjanja zakonskih prepreka u korist ostva-rivanja dobiti (Browne, 1998). Komercijalni interes postaje dominantan u me-dijskoj industriji. Mediji postaju profitno orijentisani, jer se pre svega oslanjaju na podršku oglašivača. „Televizija je sve manje javni servis o kome vodi računa država na osnovu nacionalnih interesa, i otvara se ka komercijalnim programi-ma čiji opstanak zavisi od uspešne reklame i monopola na svetskom tržištu“ (Đorđević, 2009: 379). Tome nije mogao da se odupre ni BBC, koji pokreće globalni televizijski kanal BBC World News zasnovan na profitnim osnovama.

Ono što je takođe bitno pomenuti jeste tendencija medijskih giganata sa se-dištem u Sjedinjenim Državama, koje su po mnogim istraživanjima na samom vrhu liste izvoznika internacionalnih televizijskih programa, da osnivaju zajed-

48



ničke firme sa lokalnim producentima. Iz razloga što je velikim korporacijama strategija bila usmerena na različite regione i države osnivali su se tzv. džoint venčeri (joint venture)4, te je dobar deo domaćih medijskih sadržaja širom sveta imao aromu Holivuda i uopšte Sjedinjenih Država. Putem ovakvih zajedničkih ulaganja smanjuje se potreban kapital i rizik, a omogućava se veća fleksibilnost i povećava se monopolistička moć najjačih medijskih korporacija. Produkcija vodećih globalnih medija nije isključivo na engleskom jeziku, što ukazuje na još jedan način na koji se globalne korporacije prilagođavaju lokalnom tržištu. „’Diznijevi’ likovi deci širom sveta izgledaju kao lokalni junaci, a to je veoma značajno. Uvek govore lokalnim jezikom… Zato je ’Diznijeva’ strategija ‘misli globalno, deluj lokalno“ (Herman, Mekčesni, 2004: 64) – tvrdi izvršni direktor „Diznija“. MTV se takođe može navesti kao primer za ovakvo ponašanje, jer je on bio jedan od prvih medija koji je počeo da menja sadržaje širom sveta uvodeći lokalnu muziku. Ovom pojavom ćemo se detaljnije baviti u narednim poglavljima rada.

U jednoj od trenutno vodećih pet medijskih korporacija nalazi se i MTV. Prvu, dominantnu, ligu globalnih medijskih oligopola čini desetak vertikalno i horizontalno integrisanih medijskih konglomerata koji su nastali nizom spa-janja i pripajanja. „Pet najvećih medijskih firmi u svetu kada je o prodaji reč predstavljaju i najintegrisanije globalne medijske gigante. „News Corporation“, „Time Warner“, „Disney“ i „Viacom“ poseduju ogromne filmske i televizijske produkcione kapacitete i u žestokoj su konkurenciji za uspeh na sve uspeš-nijem globalnom komercijalnom televizijskom tržištu“ (Herman, Mekčesni, 2004: 105). Godišnji promet svake od njih iznosi između deset i dvadeset i pet milijardi dolara. „Ovi medijski konglomerati od 2000. godine postaju svetski medijski ‘oligopoli’ ravni naftnoj ili automobilskoj industriji, koji su progutali manje radio-stanice, izdavačke kuće, bioskope, novine, diskografske kuće” (M. Stieger u Đorđević, 2009: 378).

Kompanija na koju ćemo posebno obratiti pažnju zove se „Viacom“5, jer je od 1985. godine u njenom vlasništvu i muzički kanal MTV. „Viacom“ je jedan od najvećih američkih medijskih konglomerata koji je nastao 1971. godine. U njegovom vlasništvu su, između ostalog, CBS, Nickelodeon i MTV. U martu 2005. godine ova firma donosi odluku o razdvajanju kompanije na dve pojedinačne. Do ovog koraka došlo je zbog dugo prisutnog rivalstva izme-

4 joint venture – zajedničko preduzeće, zajedničko ulaganje5 skraćenica za „Video & Audio Communications“. Posećeno 16. 11. 2011. URL: http://www.viacom.com/aboutvia-

com/Pages/history.aspx

49



đu direktora CBS-a i upravnika MTV Networks-a. Iste godine u junu nastaje kompanija „CBS Corporation“ u čijem vlasništvu ostaju mediji koji, navodno, predstavljaju pretnju širenju MTV mreže MTV Networks: CBS, The CW, Simon & Schuster, Showtime itd. Druga firma izdvaja se pod imenom „Viacom“ i ona danas obuhvata MTV mrežu, BET mrežu, kao i filmski studio „Paramount“. „Dva glavna oružja korporacije „Viacom“ su kanali Nickelodeon i MTV.

Kanal Nickelodeon predstavlja moćni globalni kapacitet i prisutan je na svakom kontinentu, osim na Antarktiku. U dečjim televizijskim programima predstavlja svetskog lidera“ (Herman, Mekčesni, 2004: 129). Stanica MTV je eminentan globalni muzički televizijski kanal. On je jedna od najprepoznatlji-vijih mreža kod mladih između 12 i 34 godine. Rezultati istraživanja agencije Nielsen Media Research pokazali su da 73 odsto dečaka prati ovaj program, dok to čini čak 78 odsto devojčica. Dnevno se, u proseku, na gledanje ovog progra-ma izdvoji šest i po sati (Williams, 2005).

Krajem sedamdesetih godina prošlog veka „Vorner“ („Warner Cable“) je u SAD pokrenuo interaktivni kablovski sistem i ponudio gledaocima niz spe-cijalizovanih TV stanica. Jedan od ponuđenih kanala bio je i Sight on Sound muzički orijentisana televizijska stanica koja je emitovala nastupe i snimke sa koncerata, a gledaoci su mogli da glasaju za svoje omiljene pesme i izvođače. Robert Pitman, koji će kasnije postati predsednik MTV mreže, došao je na ideju da se oformi sličan muzički kanal koji će emitovati muziku rok izvođača. Naj-značajniji momenat u istoriji muzičkog video-spota dogodio se prvog avgusta 1981. godine u jedan minut nakon ponoći kada je počelo emitovanje MTV-ja rečima: „Dame i gospodo, rokenrol“6. Video pozadina za ovu rečenicu bio je snimak misije Apolo 11, odnosno sletanje čoveka na Mesec koji postavlja zasta-vu sa logom MTV-ja. Ovaj snimak smatra se jednim od najpoznatijih trenutaka u istoriji televizije u celom svetu. Prve trenutke emitovanja ove televizijske stanice imalo je priliku da gleda samo nekoliko hiljada ljudi u severnom delu Nju Džersija. Prvi muzički video prikazan na MTV-ju bio je spot grupe „The Buggles“ za pesmu „Video Killed the Radio Star“ (Anson, 2000). Video je ubio (i) radio-zvezdu.

Globalizacija ili regionalizacija?

„Na našoj planeti postoji neverovatno veliki broj različitih kultura i tra-dicija(...) Ono što se postavlja kao problem kulture u globalnom svetu

6 „Ladies and gentlemen, rock and roll”

50



jeste upravo mogućnost opstanka ‘lokalnog’, koje predstavlja društvena i kulturna osećanja jedne specifične zajednice. Popularna kultura čiju formu nameće uglavnom razvijeni Zapad zatrpava svet ‘zajedničkim zalihama sli-ka’“ (Đorđević, 2009: 380).

Broj proizvođača medijskih sadržaja, kao i broj zemalja koje proizvode takve sadržaje velikom brzinom se povećava i tako doprinosi diversifikaciji globalne kulture. Mnogi smatraju da se uticaj Zapada na globalnu kulturu ublažio iz razloga što je došlo do razvoja regionalne kulture unutar globalnih. Dajana Krejn, teoretičarka sociologije, kulture, umetnosti i medija, u knjizi koja se bavi pomenutim oblastima ističe mišljenja pojedinih naučnika prema kojim svetske televizije nisu više toliko globalne koliko se one trude da budu regionalne. Stvaranje regionalnih tržišta koje povezuju jezik, kultura i istorijske veze je sve prisutnija pojava. Nastala su nova „geokulturna“ tržišta kao što su Evropa, Juž-na Amerika, zemlje frankofonije, arapski, kineski ili južnoazijski svet. U svim većim regionima postoje zemlje koje su dominantne i koje predstavljaju centre za audiovizuelnu produkciju – npr. Meksiko i Brazil u Latinskoj Americi, zatim Hong Kong i Tajvan u kineskom delu Azije i Indija u indijskom delu Azije. Frankofonsko tržište povezuje Francusku sa svojim nekadašnjim kolonijama (Crane, 2002).

„Uloga SAD na globalnom muzičkom tržištu se umnogome promenila u poslednjoj dekadi. Relativno niska cena snimanja reklamnog materijala (nasuprot TV i filmu), kao i način na koji se današnja muzika proizvodi omogućili su savremenoj muzici da se razvija u mnogim zemljama i da kao takva istovremeno postane konkurentna američkim proizvodima. Danas je samo jedna od pet najmoćnijih izdavačkih kuća na globalnom tržištu u vlasništvu američkog konglomerata“ (Crane, 2002: 8).

Američka kultura se mnogo manje identifikuje sa popularnom muzikom nego što to čini sa filmom ili televizijskim programom. Domaći film u Evropi, na primer, usled dominacije Holivuda, pati od žalosnog nedostatka pažnje, dok sa druge strane možemo primetiti da se popularna muzika crpi iz različitih et-ničkih kultura, kako u okviru Sjedinjenih Država, tako i širom sveta. „Ništa nije toliko hibridno kao što je muzika(...) džez, bluz, hip-hop ili rok okreću se razli-čitim izvorima inspiracije, ne birajući tradicije u kojima će je otkriti (Đorđević, 2009: 390)“. U zbirci tekstova Dajane Krejn o globalnoj kulturi autorka navodi reči Ribija Garofala (Reebee Garofalo) koji tvrdi da postoji snažna interakcija između internacionalnog popa i domaće muzike. Takva interakcija ne postoji

51



u ostalim formama masovne kulture. U Brazilu je, na primer, broj prodatih albuma američkih izvođača veoma skroman nasuprot procentu koji čini prostor brazilske muzike u radijskom programu (80%) (Crane, 2002).

U pomenutoj knjizi se navode i tvrdnje analitičara popularne muzike Saj-mona Frita koji smatra da je popularna muzika svih zemalja danas oblikovana uticajem internacionalnih institucija, multinacionalnih kapitala i tehnologija, kao i uticajem globalno rasprostranjenih normi i vrednosti. Čak i snažni na-cionalni zvuci determinisani su kritikom internacionalne zabave. Pripadnici Fritove škole mišljenja skloni su oceni da globalni mediji imaju fundamentalne nedostatke koji se ogledaju u ograničavanju demokratije, a u sferi kulture delu-ju krajnje destruktivno promovišući isključivo američku kulturu. Nedoumice i otpore koje izaziva globalizacija autorka Jelena Đorđević, u knjizi „Postkultu-ra“, navodi rečima Volfganga Zaksa:

„Rezultat je ogroman gubitak raznolikosti. Širom sveta rasprostranjeno pojednostavljivanje arhitekture, odevanja i svakodnevnih predmeta bode oči; prateći sumrak raznobojnih jezika, običaja i stavova manje je vidljiv(...) Mentalni prostor u okviru kojeg ljudi sanjaju i deluju danas je u znatnoj meri osvojila zapadna imaginacija(....) Poslednjih četrdeset godina su za-načajno osiromašile potencijal za kulturnu evoluciju“ (Zaks u Đorđević, 2009: 373).

U narednim poglavljima rada prikazaćemo globalnu stranu MTV-ja i na taj način pokušati da utvrdimo da li je ovaj medij jedna od muzičkih insititucija koja postavlja (američke) univerzalne norme i vrednosti, ili je u pitanju televi-zija koja ume podjednako da se identifikuje, pored američke, i sa evropskom ili afričkom muzikom i kulturom.

„I want my MTV“7

Danas je gledanje televizije najpopularnija zabava na svetu, dnevno se na tu „aktivnost“ potroši nepotrebno mnogo vremena. Televizija je medij jasnih poruka – ona je najbolja kada „pokazuje“, a dosadna je kada analizira. Iako bi greška bila u potpunosti se osloniti na ovo pravilo, ono svakako ide u korist komercijalnim televizijama, pa tako i MTV-ju koji je nastao kao ideja o dva-desetčetvoročasovnom emitovanju jednostavnih poruka. U literaturi o popular-

7 „I want my MTV“ je kampanja koja je pokrenuta kako bi se apelovalo na uvođenje ovog kanala na kablovskim mre-žama, i time doprinelo širenju MTV-ja u SAD, a kasnije i u ostalim delovima sveta. Ovu ideju i pokret promovisali su i podržali mnogi poznati izvođači.

52



noj muzici postoje dve škole mišljenja o značaju televizije u svetu muzike. Sa jedne strane, ona se bez sumnje smatra medijem koji je izuzetno bitan kada je u pitanju muzička industrija, zato što igra vitalnu ulogu u procesu koji zovemo „popularizacija“ i zato što je zaslužan za promovisanje albuma, izdavačkih kuća, režisera itd. Sa druge strane postoji mišljenje koje dovodi u pitanje značaj ovog medija kada je muzika u pitanju. Smatra se, suprotno optimističnom verovanju, da je televizija sasvim nebitna u ovom kontekstu, jer ona ne predstavlja central-ni deo programa, kao i da publiku jednog televizijskog kanala retko možemo okarakterisati kao muzičku publiku. Oni koji se zalažu za ovu tezu tvrde da pop zvezdama koje je ovaj medij stvorio nedostaje kredibilitet. Dodaje se da televi-zija pre svega nije napravljena da bude zvučni medij, što dokazuje činjenica da većina TV aparata ima veoma siromašno ozvučenje (Frith, 2007).

MTV je nastao u želji da dokaže kako muzička publika postoji. On je dva-desetčetvoročasovnim emitovanjem muzičkih spotova imao nameru da pokaže kako emitovanje jednostavnih poruka ne mora nužno da nosi poruku nekvali-teta. Međutim, takva politika zaživela je samo nakratko, jer je već sredinom de-vedesetih godina nastupio režim komercijalizacije u kojem dominantnu ulogu igraju rijaliti šouovi. Muzičkih video-spotova je sve manje i manje i to je upravo reforma koja se najčešće zamera ovom mediju. Izvođačima ovakva promena ne odgovara, starijoj publici se ona ne sviđa, a mlađim gledaocima i MTV mreži, koja je danas jedan od najuspešnijih transnacionalnih medija, očigledno, veoma prija. Pokušaćemo da utvrdimo da li je ova mreža upravo zahvaljujući navede-nim inovacijama uspela da napravi put oko sveta i da, kao u pesmi, doživi svoje slavne dane („Glory Days“)8.

Početak MTV-ja

Iako je broj gledalaca prvog dana emitovanja ovog muzičkog kanala bio izuzetno mali, MTV je imao skoro neposredan uticaj na popularnu muziku, vi-zuelni stil i kulturu. Početkom osamdesetih, u vreme osnivanja ovog medija nije postojao trend snimanja video-spotova, muzičari su svoje albume promovisali uz pomoć singlova koji su puštani na radio-stanicama. Većina prvih muzičkih spotova koji su bili emitovani na MTV-ju predstavljali su isečke sa raznih kon-cerata koji su bili pretočeni u spotove. Međutim, kako je gledanost počela da raste, izdavačke kuće su videle potencijal ovakve vrste medija, da privuče pažnju javnosti, i počele da sa svojim izvođačima pridaju veliku pažnju snimanju mu-zičkih spotova koji su bili namenski pravljeni da se pojave na MTV-ju. Akteri

8 „Glory Days“ – pesma Brusa Springstina

53



muzičke industrije shvatili su da je spot zapravo muzička reklama na TV-u, kao i da vrši funkciju najave za muzički sastav, album ili određenu muzičku nume-ru. Efekat muzičkih reklama se vrlo brzo mogao primetiti na područjima gde je bilo moguće pratiti ovaj muzički kanal. Prodavnice ploča na tim područjima počele su da prodaju albume muzičara koji se na lokalnim radio-stanicama nisu emitovali, jedan od njih bio je i australijski bend „Man at Work“ (Denisoff, 1988: 86). Iako je MTV na samom početku svog postojanja bio okarakterisan kao rasistička televizija jer nije prikazivala spotove izvođača crnačkog porekla, on je nakon uspeha pesme Majkla Džeksona „Billy Jean“ odlučio da emituje njegov spot i pokaže da je spreman da osvoji ljubitelje muzike širom sveta, ra-zličitog porekla.

Kako se ideja o emitovanju muzičkih video-spotova na televiziji pokazala veoma uspešnom, mnoge konkurentske mreže pokušale su da postignu uspeh MTV-ja. U knjizi Serža Denisofa (Denisoff, 1988), pod naslovom „Inside MTV“ možemo pronaći podatke o nastanku i razvoju ove televizije i njenih konkurenata. Kanal HBO početkom osamdesetih godina uveo je tridesetomi-nutni muzički program, dok su se na tom kanalu u pauzama između filmova takođe prikazivali video-spotovi, međutim 1986. godine se pomenuti program ukinuo. Dve godine nakon osnivanja MTV-ja Time Warner-ov TBS kanal počeo je sa emitovanjem muzičke emisije „Night Tracks“, ali je nakon devet godina i ona skinuta sa programa. Televizijska mreža NBC je na sličan način pokušala da uđe u konkurenciju sa MTV-jem emisijom „Friday Night Videos“ koja je emitovana od 1983. do 2000. godine. Osnivač TBS kanala Ted Tarner pokrenuo je muzički kanal Cable Music Channel, 1984. godine, sa idejom da emituje širi spektar muzičkih spotova, nasuprot MTV-ju koji je bio okrenut rok žanru. Samo mesec dana kasnije ovaj kanal je, zbog finansijskih poteškoća, pro-dat MTV-ju kada je preimenovan u VH1. Imperija ovog kanala širila se veoma brzo i, reklo bi se, lako. MTV je svojim gledaocima nudio nešto novo, nešto što njegovi rivali nisu znali ili prosto nisu umeli da prenesu publici.

Godinu dana nakon osnivanja MTV-ja pokrenuta je kampanja pod ime-nom „I want my MTV!“ („Želim svoj MTV!“), u kojoj su popularni muzičari i poznate ličnosti kao što su Dejvid Bovi, Bili Ajdol, Mik Džeger, Madona, grupe „Polis“, „Kis“ i mnogi drugi ohrabrivali gledaoce da pozovu svoje provajdere ka-blovske ili satelitske mreže i zahtevaju da se MTV doda u izbor lokalnih kanala. Tokom 1985. godine korporacija „Viacom“ kupuje MTV i kanal Nickelodeon, koji je bio u vlasništvu „Warner-Amex Satellite Entertainment-a“. Osniva kom-paniju „MTV Networks“ sa kojom započinje i ekspanzija muzičkog kanala.

54



„Across the Universe“9

MTV u Evropi

U želji da što veći broj stanovnika ove planete dobije svoj MTV on je prvog avgusta 1987. godine postao dostupan i u Evropi. Te godine nastao je „MTV Networks Europe“, kao divizija „MTV Networks International“-a, filijale „Viacom“-a. „MTV Networks International“ obuhvata brendove kao što su MTV, VH1, Nickelodeon, TMF (The Music Factory), Game One, Comedy Central i Viva. Na svetskom nivou, ovi kanali su prisutni u 645 miliona domaćinstava u 164 zemalja na 34 jezika putem 165 lokalno uređenih kanala10.

Pomenute godine ova mreža pokrenula je kanal MTV Europe iz glavnog grada Holandije, Amsterdama, dok se upravna zgrada nalazila u Londonu. Prvi video pušten na ovoj televiziji bio je spot grupe „Dajr Strejts“ („Dire Straits“) za pesmu „Money for Nothing“. U ovoj pesmi se između refrena i strofa ponavlja stih „I want my MTV!“, koju je kao gostujući vokal otpevao Sting, pevač grupe „Polis“. Program se emitovao na engleskom jeziku, iako je on bio namenjen svim stanovnicima evropskog kontinenta. MTV Europe postaje prvi kanal na ovom kontinentu koji je prikazivao muzičke video-spotove 24 sata dnevno. On prerasta u jednu od najvećih televizijskih mreža Evrope i osvaja titulu vodećeg multimedijalnog brenda za omladinu. U radu „MTV: medij je poruka”, autor Stiv Džouns navodi interesantnu opasku jednog nemačkog studenta koja glasi: „trenutno postoji jedna istinski evropska kultura među mladima u modi i mu-zici – a to je MTV kultura” (Jones, 2005: 86). MTV Europe je, za sada, jedini pan-evropski muzički kanal.

Tokom proteklih godina mnoge medijske kuće u Evropi htele su da posti-gnu uspeh MTV-ja. Viva je muzički kanal nastao 1993. godine u Nemačkoj. Ovaj kanal predstavljao je tzv. džoint venčer između “Time Warner“-a i EMI-a. Viva je postigla apsolutni uspeh preko noći zbog toga što je svoj program emi-tovala na nemačkom jeziku i u njega inkorporirala spotove nemačkih izvođača. „Hteo sam da doprinesem diversifikaciji i pomislio da bismo mogli kreirati jed-nu interesantnu alternativu ukoliko odlučimo da tretiramo nemačku muziku bez predrasuda“ – izjavio je osnivač ovog kanala Diter Gorni (Porter, 2003).

9 „Across the Universe” („Preko univerzuma”) je pesma britanske grupe „The Beatles“. 10 Podatak preuzet iz teksta objavljenog u onlajn izdanju časopisa HDTV Magazine (High Definition Television). Kao

izvor rezultata istraživanja u tekstu navodi se MTVNI Corporate Communications. Posećeno 15. 11. 2011. URL: http://www.hdtvmagazine.com/news/2010/09/mtv-networks-international-to-significantly-expand-high-definiti-on-offering-with-new-channels-programming.php

55



MTV je na ovakav potez odgovorio osnivanjem kanala MTV Germany, zapo-slivši voditelje kojima je maternji jezik nemački. MTV Germany počeo je da, pored američkih, obraća pažnju i na nemačke izvođače. Ubrzo nakon osnivanja, 1997. godine, ovaj kanal postaje broj jedan muzički kanal u Nemačkoj. Evrop-ska MTV mreža 2004. godine kupila je televiziju Viva. Praćenje svog novog kanala MTV mreža omogućila je i državljanima Austrije, Švajcarske, Poljske, Mađarske, Ujedinjenog Kraljevstva i Republike Irske.

Status najznačajnijeg konkurenta MTV-ja postigla je firma „Emap“, bri-tanski izdavač magazina i emiter radio-programa, koja je 1996. godine kupila video-džuboks kanal „The Box“. Ovaj kanal predstavljao je najvećeg rivala MTV-ja na teritorijama Britanije, jer je sa svojih sedam muzičkih kanala bio samo korak iza MTV-ja koji je u svom vlasništvu imao osam kanala (Porter, 2003). „MTV Networks Europe“ 1997. godine pokrenuo je kanal posvećen isključivo britanskoj publici – MTV UK, koji danas rukovodi sa 16 kanala samo u Ujedinjenom Kraljevstvu.

Put koji je započeo velikim korakom 1997. godine još uvek traje. Za deset godina ovaj kanal lokalizovao se u više od trideset evropskih država i postao pri-sutan u više od 200 miliona domova širom ovog kontinenta. U većini zemalja ovaj kanal obraća se publici na zvaničnom jeziku te države. Možemo primetiti da se globalizacija za vrlo kratko vreme preusmerila na glokalizaciju. Globalni mediji su se u sve više slučajeva prilagođavali lokalnim uslovima: u SAD se prati američki MTV, ali u Evropi evropski, a u Indiji indijski. Dolazi do obeležavanja reklamnih zona po regionima, gde se emituju određeni reklamni proizvodi u zavisnosti od potreba i životnog standarda stanovnika. Kako smatra Džouns:

„U eri globalizacije, kada su lokalne i regionalne kulture uzburkane od stra-ne globalne, nije iznenađujuće da se multinacionalni oglašivači opredeljuju za jedan mladalački orijentisani brend, kao što je MTV. Na taj način oni su u mogućnosti da dopru ne samo do novootvorenih tržišta (kao što je, npr., Kina) u ekonomskom smislu, već i do onih koja su nova u kulturnom smislu (kao što su npr. Azija i Evropska unija)“ (Jones, 2005: 85).

Međutim, interesantan primer desio se u Mađarskoj. Kada je ova država dobila svoj MTV, nakon prvog spota11 emitovanog na kanalu prikazan je ma-đarski pop pevač Akoš i njegov spot za pesmu „Sada sve počinje“12. U toku

11 Pušten je spot za pesmu „Now That You Got It“ („Sada kada ga imaš”) američke pevačice Gven Stefani. Spot je tom prilikom premijerno prikazan na području Evrope.

12 Preuzeto sa mađarskog sajta koji se bavi muzikom. Posećeno 7. 2. 2011. URL: http://zene.hu/cikkek/cikk.php?id=9718

56



prvih nekoliko godina polovina programa ovog muzičkog kanala emitovala se na mađarskom jeziku, dok je druga polovina bila preuzeta od MTV Europe-a. Međutim, 2010. godine dolazi do promene režima. Za emitovanje muzičkih spotova ostaje veoma malo prostora jer većinu programa počinju da zauzimaju emisije preuzete od američkog MTV kanala (rijaliti šouovi i slično). Godinu dana nakon programskih inovacija, kablovske mreže „HelloHD“ i „Hello Di-gital“ iz svoje ponude izbacili su MTV Hungary i umesto njega pokrenule svoj muzički kanal. Samo godinu dana pre toga, 2009. kablovski provajder „Digi“ takođe je raskinuo ugovor sa MTV-jem13. Sličan primer bio je prisutan i u drugim državama. U Nemačkoj je MTV Germany takođe preuzeo veliki deo američkog programa i postao dostupan samo uz posebnu pretplatu; reklame se na ovom kanalu nisu emitovale. Slično kao u SAD, i u Evropi je MTV veoma brzo promenio svoju ideologiju. MTV je vremenom postajao samo brend, dok je uloga muzičkog kanala polako bledela. Slogani kao što su „You’ll never look at music the same way again“ („Više nikada nećeš gledati na muziku istim oči-ma“) i „MTV lives in your music“ („MTV živi u tvojoj muzici“) nisu više imali mnogo smisla. MTV kanali sa imenima država služili su za promovisanje ame-ričkih emisija i „MTV Networks“-a, dok se muzika negovala na drugim MTV kanalima, u zavisnosti od područja to su kanali MTV Hits, MTV Base, MTV Two, MTV Dance, Viva i VH1.

Mtv adrija je kao zamena za MTV Europe pokrenuta 2005. godine i pred-stavljala je panadrijsku verziju ovog muzičkog kanala sve do 2009. godine kada su nastala tri pojedinačna kanala za Srbiju, Hrvatsku i Sloveniju. U septembru iste godine MTV je pokrenuo i nove internet stranice na jezicima novih kanala. U intervjuu za dnevne novine Blic direktor „MTV Europe“-a objašnjava: „U svakoj od zemalja emitujemo program na lokalnom jeziku, uz posebne reklame, posebne titlove za serije. Hteli smo da ljudima damo bližu vezu sa MTV-jem, tako da dobijate više ‚srpski’ MTV ako ste u Srbiji ili više ‚slovenački’ ako ga gledate u Sloveniji“ (Lađarević, 2010). On smatra da je stari MTV propustio priliku da na jednom mestu spoji regionalnu muzičku scenu, jer su MTV Adriju pre svega svi videli kao slovenačku, a ne regionalnu. Direktor Tomas Er tvrdi da je njihova nova muzička politika vratila „M“, muziku na MTV. „Zaista smo jedini koji su srpsku pop i rok muziku uspeli da prenesu u Hrvatsku i Slove-niju, kao i njihovu muziku u Srbiju“. Prema njegovim podacima gledanost u Srbiji, u odnosu na prošlu godinu, povećala se tri puta. Čelnik ove korporacije

13 Digi izbacio MTV. Internet portal Index. Posećeno 15. 11. 2011. URL: http://index.hu/kultur/media/2009/12/10/a_digi_kirugja_a_music_televisiont/

57



rekao je da MTV Adrija u poređenju sa drugim kanalima u Evropi ima pot-puno drugačiji odnos u količini muzike i nemuzičkih sadržaja koji se emituju. „Mi imamo oko 70 procenata muzike, što je najviše u Evropi“. Istinitost ove informacije pokušali smo da proverimo na internet stranici MTV Srbije14. TV program koji stoji na sajtu ne odaje utisak o tome da postoji čak sedamdeset odsto muzičkog programa nasuprot nemuzičkom. Veliki broj rijaliti šoua emi-tuje se u udarnim terminima, dok se „Music Non Stop“ emituje u toku noći, od jedan posle ponoći do ranih jutarnjih sati. Emisije kao što su „Date My Mom“, „Pimp My Ride“, „Punk’d“, „16 & Pregnant“, „When I Was 17”, „Adventures in Hollywood” i serije „South Park“ i „Jersey Shore“ trenutno zauzimaju više od trideset odsto emitovanog programa. Postoje emisije u kojima se pojavljuju muzičke zvezde, ali se one bave modnim stilovima, ili uopšte privatnim životom izvođača, a ne muzikom.

MTV u Latinskoj Americi

Hispano i Latinoamerikanci čine 15,8 odsto ukupnog stanovništva Sjedi-njenih Država iliti 48,4 miliona. Predstavljaju drugu po veličini etničku grupu a smatraju se najvećom manjinom u SAD (US Census Bureau). Očigledno je da oni čine ciljnu grupu koja privlači pažnju mnogih medija, pa tako i MTV-ja, koji je 1999. godine pokrenuo muzički kanal namenjen hispanoameričkoj populaciji. Ovaj američki medij bio je u prednosti jer je krenuo sa određenom količinom iskustva koju je imao sa, prethodno pokrenutim, kanalom za Latin-sku Ameriku. Nakon uspeha koji su postigli drugi internacionalni MTV kanali kao što su MTV Evropa i MTV Brazil15 prvog oktobra 1993. godine osnovan je i MTV Español (MTV in Spanish), koji je bio namenjen publici hispanoame-ričkih zemalja. On je na samom početku emitovan u Latinskoj Americi, gde se vremenom razdvojio na nekoliko kanala, međutim pod istim imenom emituje se u Španiji od 2000. godine.

Pored žanrova koji su bili promovisani u severnom delu Amerike, MTV je emitovao i latino pop. Za razliku od MTV kanala na ostalim kontinentima ova divizija je regulisana sa teritorija SAD, iz Majamija, iako postoji inicijativa da se uprava uskoro prebaci u Brazil, Meksiko i Argentinu. U drugoj godini postoja-

14 Posećeno 14. 2. 2011. URL: http://www.mtv.rs/ 15 MTV Brazil je u vlasništvu brazilskog medijskog konglomerata „Abril“, pod licencom „Viacoma“. Osnovan je 1990.

godine. Jedna od retkih verzija MTV-ja koja ne emituje rijaliti šoue poput „Laguna Beach”-a i „The Hills”, jer je emisije kupio konkurentni kanal „Multishow”. MTV Brazil 1995. godine osnovao je Video Music Awards Brazil, dodelu nagrada najuspešnijim muzičarima sa prostora Brazila.

58



nja program MTV Española razdvojen je na dva regionalna signala: „Sever“ koji je pokrivao Meksiko, Centralnu Ameriku, Kolumbiju i Venecuelu i na „Jug“ koji je obuhvatao preostale delove. Na ovaj korak odlučili su se zato što su na taj način videli mogućnost da se približe različitoj publici. Iste godine MTV postaje najgledaniji muzički kanal u Latinskoj Americi. U devedesetim godinama ova televizija je morala da se izbori sa nekoliko poteškoća jer nije uspela da zadovo-lji mnoštvo različitih muzičkih ukusa. Taj problem je uprava pokušala da reši potezom kojim su osnovani MTV Meksiko, MTV Central (Kolumbija) i MTV Argentina. Godine 2000. MTV je osnovao MTV Southwest (jugozapad) koji je prenosio program emitovan u Meksiku, međutim on je zbog male gledanosti 2004. godine ukinut. Danas tri muzička kanala pokrivaju ovo područje, a to su: MTV Sever (u Meksiku), MTV Central (Kolumbija, Bolivija, Čile, Kuba, Ekvador, Peru, Venecuela i zemlje Centralne Amerike) i MTV Jug (Argentina, Paragvaj i Urugvaj).

Latinoamerični MTV je slično ostalim MTV kanalima kritikovan zbog programa u kojem dominiraju rijaliti šoui i slične emisije. Muzičkom kanalu na ovom području posebno se zamera gramatička (ne)ispravnost prezentova-nja imena izvođača i naslova pesama. U pitanju su ortografske greške poput pogrešno stavljenih akcenata i znakova interpunkcije. Većina gledalaca MTV kanala ima između 14 i 34 godine, a više od polovine čine studenti. Iz navede-nog razloga necenzurisani spotovi i emisije pušteni na ovom kanalu takođe su predmet kritika16.

MTV u Aziji

Ukusi i interesovanja ljudi razlikuju se od zemlje do zemlje, iz tog razloga nemoguće je očekivati apsolutnu uspešnost jedne ideje u svim delovima sveta, bilo da je u pitanju jedan konkretan proizvod ili jedna medijska politika. U današnjem svetu medijima transnacionalnog karaktera njihovi lokalni konku-renti mogu predstavljati veliku pretnju. Lokalni igrači, najčešće veoma uspešno, preuzimaju i primenjuju zapadnu programsku šemu dodajući joj, njima dobro poznate, lokalne začine neophodne za osvajanje publike. Iz pomenutog razloga MTV je bio, takoreći, prisiljen da promeni svoju međunarodnu politiku i prila-godi se različitim kulturama (Chalabey u Jones, 2005).

Mreža „MTV Asia Network Pacific“ nastala je 1994. godine i obuhvata tri različito brendirana televizijska kanala: MTV, Nickelodeon i VH1, koji dosežu

16 Posećeno 15. 11. 2011. URL: http://slavetothepc.wordpress.com/2006/06/29/mtv-y-el-regaeton-o-como-se-escri-ba/

59



do 300 miliona TV aparata u ovom regionu. MTV je na ovaj kontinent stigao 1992. godine, kada je pokrenut MTV Japan17, koji nije uspeo da privuče pažnju jugoistočne Azije sve do 1995. godine.

Od samog početka ova MTV mreža trudila se da obezbedi lokalizovane ka-nale za mladu publiku širom Azije. Prvobitno su postojala tri kanala, MTV Asia (1994), MTV Mandarin (1995) i MTV India (1996), međutim MTV mreža je, putovanjem preko celog kontinenta nudeći svojoj publici lokalizovane progra-me na osam različitih jezika na deset MTV, osam Nickelodeon i četiri VH1 kana-la, uspela da se znatno proširi i pruži značajan doprinos novom statusu MTV-ja na ovom kontinentu. Ova mreža trenutno obuhvata 17 vebsajtova i broji 22 kanala. Zahvaljujući uspehu na ovom kontinentu MTV postaje najveća tele-vizijska mreža na globalnom nivou. Za razliku od evropskih i latinoameričkih divizija, kanali mreže „MTV Network Asia“ uređuju se putem regulatornih tela individualnih zemalja. Kanali koje obuhvata ova mreža su: MTV Arabia, MTV China, MTV India, MTV Indonesia, MTV Japan, MTV Korea, MTV Pakistan, MTV Southeast Asia, MTV Taiwan, VH1 India, VH1 Indonesia, VH1 Pakistan, VH1 Thailand, Nickelodeon – Arabia, India, Indonesia, Japan, Korea, Pakistan, Phillippines i Southeast Asia.

MTV Southeast Asia emituje se u jugoistočnom delu Azije, u Singapuru, Maleziji, Honkg Kongu, Indoneziji, Tajlandu, Vijetnamu i na Filipinima. Indo-nezija i Tajland, pored ovog kanala, imaju i sopstvenu, domaću verziju MTV-ja. Ovaj kanal nastao je od MTV Azije, jednog od tri kanala koji su na ovom konti-nentu postojali na samom početku. MTV Mandarin je kanal koji je vremenom izrastao u dva posebna: MTV Tajvan i MTV Kinu. MTV India nastao je 1996. godine i veoma brzo postao jedan od najpopularnijih muzičkih kanala širom Indijskog potkontinenta. Kako je MTV kročio na jugoistočne teritorije Azije poznata lica MTV-ja nisu više bili samo Britni Spirs i Džastin Timberlejk već i indonežanski Padi i Stefani San iz Singapura. Ova imena su sasvim sigurno nepoznata publici širom sveta, ali zahvaljujući njima globalni imidž MTV-ja biva preoblikovan.

Oduševljenje Azije američkom i evropskom pop kulturom nije značilo da se istovremeno mnoštvo različitih lokalnih muzičkih ukusa gasi. Na samom početku postojanja ovog medija bilo je jasno da će šarolikost kultura prisutnih na ovom kontinentu zahtevati od ovog muzičkog kanala da postane mnogo više

17 MTV Japan, u vlasništvu „MTV Networks“-a osnovan je 1992. godine. „Music Channel, Inc.“ kupio je licencu te godine od „Viacoma“, međutim 1998. godine zbog visoke cene ona je otkazana. 1999. godine kanal menja ime u Vibe i preusmerava se sa muzike sa Zapada na domaću. Godine 2000. ovaj kanal kupuje firma „H&Q Asia Pacific“. Godinu dana kasnije „Viacom“ je, opet, pokrenuo MTV Japan.

60



od puste kopije svojih divizija sa Zapada. MTV je istrajno povećavao udeo azij-ske muzike u svojim programima kako bi uspeo da osvoji što veći broj lokalnih tržišta. Dešavalo se čak i da MTV odustane od, inače najčešće primenjene, poli-tike „jedna veličina odgovara svima“ – ona je ukidala televizijske kanale jednog čitavog regiona kako bi mogla da zadovolji njegova manja područja time što bi osnivala posebne muzičke kanale. Predsednik mreže MTV Azija je u toku 2000. godine izjavio da njegova kompanija smatra kako je veoma važno da se proizvo-di koje oni nude u svakoj zemlji poklapaju sa ukusom lokalne kulture (Santana, 2003). Cilj ove mreže oduvek je bio da lokalizuje imidž MTV-ja, jer je on glo-balni brend koji se ponašao i misli lokalno. Na to ukazuje i činjenica da danas 80 odsto programa većine azijskih MTV-ja čine lokalne emisije, naravno u zavi-snosti od toga koliko su pojedine američke ili evropske emisije popularne ili ne na određenom području. Međutim, emitovanje lokalnih alternativa američkim nije uvek rezultiralo uspehom. Kada je MTV Azija prvi put prikazala rijaliti šou po imenu „It’s My Life“ („To je moj život“), publika je emisiju identifikovala kao bledu kopiju američke verzije – „The Real Life“ („Stvaran svet“). Azijska verzija okarakterisana je kao ideja dosadnog rijaliti šoua u kojem učestvuju lepi ljudi između kojih ne postoje konflikti i iznenađenja.

Stanice, kao što je na primer MTV India, oživele su tako što je domaća muzika skinula sa vlasti američku. Kada je MTV India postala zaista indijska i broj gledalaca postajao je sve veći. U trenutku kada se na Tajlandu ustanovilo da 95 odsto tinejdžera preferira domaću muziku nasuprot stranoj, nastao je MTV Tajland (2001) i začinio svoj program domaćim sastojcima više nego na bilo kom od njegovih azijskih prethodnika.

MTV je postao značajan za čitavu muzičku industriju na ovom kontinen-tu. Za razliku od dotadašnjih siromašno snimljenih filipinskih spotova, nakon osnivanja MTV Filipini kreirali su se i kvalitetni muzički spotovi, jer su izda-vačke kuće bile spremne da ulažu u njihovu realizaciju. Dodela MTV Azijskih nagrada prvi put je održana 2002. godine. Zahvaljujući ovom događaju i ovom mediju, regionalna i globalna percepcija lokalne muzike dobija (drugu) dimen-ziju. Ona je omogućila grupama, kao što je indonežanski bend „Padi“, koji je osvojio nagradu za bend godine, da se pojave na CNN-u.

„MTV usvaja politiku emitovanja lokalnih sadržaja, koji sada zauzima naj-manje sedamdeset odsto programa. Na taj način uspešno zamenjuje svoj, širom sveta poznat, „Classic Coke“ („koka-kola“) imidž novoskrojenim programom koji izlazi u susret lokalnim političkim, oglašivačkim i potrošačkim ukusima“ (Jones, 2005: 85). Ljubitelji muzike ovog kontinenta podeljeni su u dve grupe:

61



na one koji favorizuju muziku koju svira Zapad i na one kojima MTV pokušava da udovolji osnivanjem brojnih lokalizovanih kanala. Ono što je očigledno jeste da MTV ne može da zadovolji svačiji ukus. Ipak, stiče se utisak da ovoj svetskoj muzičkoj mreži osvajanje auditorijuma na istočnom delu globusa apsolutno polazi za rukom.

Mtv u Africi

MTV Base je muzički kanal koji je fokusiran na žanrove kao što su r’n’b, hip-hop, rege, soul i od nedavno i na afričku muziku. Kanal je osnovan u Ujedinjenom Kraljevstvu, a 2005. godine pokreće se i u Africi pod imenom MTV Base Africa, sa planom da se video-spotovima afričkih izvođača na samom početku posveti između 15 i 30 odsto prostora, i sa željom da se vremenom taj broj poveća na 5018. Ova urbana panafrička televizija je veoma brzo nakon osnivanja postala vodeći muzički kanal ovog regiona i uticala na poboljšanje video-spotova afričkih izvođača. Afrička verzija dodele MTV muzičkih nagrada prvi put je održana 2008. godine u Nigeriji.

Jedan od direktora MTV mreže u Africi smatra da su osnivanjem ovog pana-fričkog medija umnogome doprineli kulturi na kontinentu, međutim, tvrdi da ih još uvek čeka mnogo inovacija koje treba realizovati. „Radićemo na kreiranju što većeg broja sadržaja, događaja i proširiti naš brend i van domena televizije. Imamo još nekoliko brendova u rukavu koje želimo da predstavimo publici. Dečji kanal Nickelodeon donosimo u Nigeriju“.19 Postavlja se pitanje da li će nakon uvedenih reformi i novih brendova ostati dovoljno prostora za negovanje afričke muzike i kulture uopšte. Setimo se da je upravo pod tim izgovorom i nastala ova televizija. Uprava MTV mreže na ovom kontinentu tvrdi da su oni svesni da većinu njihovog auditorijuma čini omladina i da iz tog razloga slike koje emituju treba da budu pristojne poruke, što najčešće nije slučaj sa MTV kanalima širom sveta, pre svega sa onima koji su pod uticajem Zapada. „Postoje neke stvari koje se mogu emitovati u drugim delovima sveta, ali u Nigeriji ne, i mi smo toga svesni“.

18 MTV Base in Africa. BBC. Posećeno 16. 11. 2011. URL: http://www.bbc.co.uk/africabeyond/africaonyourstreet/features/17837.shtml

19 The Challenge of bringing MTV Base to Africa. Posećeno 10. 2. 2011. URL: http://chileik.blogspot.com/2010/06/challenges-of-bringing-mtv-base-to.html

62



Afrika je drugi po veličini svetski kontinent po površini, kao i po broju stanovnika, koji čine samo 5,6 odsto korisnika interneta u svetu.20 Možda je to razlog zbog kojeg internet stranica za ovaj MTV kanal ne postoji. Dostupan je sajt MTV Base-a koji je na engleskom jeziku, a prve vesti na njemu informišu nas o novostima na američkoj muzičkoj sceni.

„Reallity Killed the Video Star“ 21

MTV je, možemo zaključiti, prisutan u svim delovima sveta, čak i u onim koje nismo uspeli da spomenemo u ovom radu, kao što su Kanada, Rusija, Australija itd. On je visoko pozicionirani medij u savremenom svetu, koji ne prestaje da utiče na oblikovanje popularne kulture širom globusa. Za vest koja se nije emitovala na CNN-u smatra se da se nije ni desila. Sličan je slučaj i sa MTV-jem: video koji nije pušten na ovoj televiziji kao da se nikada nije ni snimio. Početkom osamdesetih on se uselio u domove Sjedinjenih Država, a pred kraj decenije osvojio je i evropsko tržište. Od sredine devedesetih program MTV-ja emituje se čak i ugostiteljskim objektima gde je on, nekada i bez zvu-ka, prisutan čitav dan. MTV se bavi i izdavaštvom, u njegovom vlasništvu su radio-stanice i filmovi, koje (može da) reklamira i emituje na svojim kanalima. MTV je u mnogo slučajeva bio osnivač različitih vrsta kampanja, organizator humanitarnih dešavanja, kao i inicijator socijalnog, političkog i ekološkog aktivizma kod mladih. MTV osvaja svet, dok se istovremeno bori svim svojim komercijalnim sredstvima kako bi i ostao na tronu.

Slika 1: Novi logo MTV-ja nastao 2010. godine i originalni logo nastao 1981. godine; dizajner: Frenk Olinski

20 Podatak preuzet sa sajta Internet World Stats, koji se, između ostalog, bavi demografskim statistikama. Posećeno 12. 2. 2011. URL: http://www.internetworldstats.com/stats1.htm

21 „Reallity Killed the Video Star“ („Rijaliti je ubio video-zvezdu“) album je britanskog pevača Robija Vilijamsa, izdat 2009. godine i jasna aluzija na već pomenutu pesmu „Video Killed the Radio Star“.

63



Bitku u toj borbi izgubio je logo MTV-ja, koji je prošle godine promenjen. Umesto velikog slova „M” ispod kojeg je pisalo Music Television sada stoji samo slovo kojem nedostaje donji deo. Ova promena zakasnila je, samo, deset godina jer MTV odavno nije televizija koja neguje muzičku kulturu. Ovakva promena još jedan je od načina kojim ovaj medij pokušava da dopre do današnje omladi-ne, koja očigledno video spotove smatra nezanimljivim. MTV je u devedesetim godinama počeo da marginalizuje muzičke sadržaje, iako je samo nekoliko godina pre toga emitovao spotove 24 sata dnevno. Stvara se nova generacija gledalaca širom sveta koja odrasta prateći najviše američke šou programe, među kojima prevlast dobijaju rijalitiji koji su svoju gledanost postigli zahvaljujući konfliktnim interakcijama između učesnika. Mnogi bi pomislili da bi MTV ovakvim programom svoju reputaciju doveo u opasnost, međutim desilo se suprotno – on je postao uspešniji nego ikad. Stiv Džouns, profesor Odseka za komunikacije na Univerzitetu Ilionis (Čikago), smatra da je razlog zbog kojeg je MTV promenio svoju ideologiju njegova potreba da zadrži publiku na pe-riod duži od onog koji bi mu obezbedio emitovanje muzičkih spotova 24 sati dnevno (Jones, 2005). Smatra se da mediji koji dobijaju na značaju u svetskoj ekonomiji premeštaju naglasak sa kulturne i obrazovne dimenzije na ekonom-sku. Gorenavedene emisije postižu ne samo najveću gledanost, nego ostvaruju najveći profit od marketinga, a pritom su i najjeftinije za proizvodnju.

Zaključak

Zahvaljujući muzici MTV je dospeo do samog vrha, međutim zaključili smo da on trenutno samo živi od stare slave. Današnja publika odrasta na drugačijim vrednostima i ima drugačije zahteve, želje i interesovanja, a upravo tome prilagođava se i ovaj brend. Još jedan od razloga zbog kojeg video-spotovi ne predstavljaju stepenike u usponu ove televizije, jeste pojava interneta, kao i sajta Jutjub (You Tube), a od nedavno i sajta VEVO22, koji nam omogućavaju pristup milionima video-spotova, u bilo koje vreme, u bilo kojoj količini.

U ovom radu prikazan je MTV-jev put oko sveta. Kako bi postigao uspeh na svakom koraku i svetsku slavu, služio se instrumentima lokalizacije. U svakoj interakciji se jedna kultura otvara ka drugoj. Ulogu superiorne kulture najčešće igra zapadna, ali to nije uvek slučaj. MTV je umeo da misli globalno, ali da de-luje lokalno. Osvajanje publike lokalnom muzikom najvidljivije je u azijskom regionu. Međutim, sve veća prevlast američkih rijaliti šoua i uopšte nemuzič-

22 VEVO je vebsajt na kojem su dostupni isključivo muzički video spotovi, on trenutno u arhivi ima 45.000 takvih videa.

64



kih emisija na kanalima MTV-ja gazi put koji je izgradila lokalna muzika. Šta je onda dobro i glokalno u MTV-ju? Možda reklame. Čini se da je televizija stvorila jedan globalni tržni centar. U svetu ujedinjenom pomoću satelitske teh-nologije tinejdžeri širom planete imaju identične potrošačke navike, stavove i ukuse iz razloga što su im servirane veoma slične TV emisije i reklamne poruke.

Izvođači i ljubitelji muzike, nacionalni, globalni ili regionalni, mogu da protestuju zbog nedostatka slova „M“, ali tron ovog medija je dovoljno visoko da on ne mora da se obazire na takve nerede, već može mirno da sedi na sasvim sigurnom prestolu, za sada.

Literatura

Anson, R. S. (2000). Birth of an MTV Nation. Vanity Fair. Posećeno 15. 11. 2011. URL: http://www.vanityfair.com/culture/features/2000/11/mtv200011?printable=true&currentPage=allPittman.

Brigs A, Kobli, P. (2005). Uvod u studije medija. Beograd: Clio. Browne, D. (1998). Canada’s Culture/Trade Quandary and the Magayine Case.

Posećeno: 15. 11. 2011. URL: http://www.revparl.ca/21/3/21n3_98e_Browne.pdf.

Crane, D, Kawashima, N., Kawasaki, K. (2002). Global Culture: Me-dia, Arts, Policy, and Globalization. Routlege: New York. Posećeno 5. 2. 2011. URL: http://books.google.com/books?id=5M5DlUiscucC&pg=PA15&lpg=PA15&dq=the+influence+of+music+videos+on+global+culture&source=bl&ots=wlT0-0kYJF&sig=cRE0SRgvh5o_fsHfnaTlh-BUkko&hl=en&ei=p8lGTYbhI8roOeTl_csB&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CCEQ6AEwAg#v=onepage&q&f=true

Denisoff, R. S. (1988). Inside MTV. Transaction Publishers: New Brunswick, New Jersey. Posećeno 15. 11. 2011. URL:

http://books.google.com/books?id=GlAecBkObiEC&lpg=PA97&dq=CAROLYN+BAKER+MTV&pg=PA97&hl=en#v=onepage&q&f=false

Đorđević, J. (2009). Postkultura. Beograd: Clio.

65



Frith, S. (2007). Taking Popular Music Seriously. Selected Essays. Ashagate Pub-lishing: Hapmshire. Posećeno: 7. 8. 2011.

URL:http://books.google.com/books?id=ZFBUsDpDTx4C&printsec=frontcover&dq=simon+firth+taking+popular+music+seriously&source=bl&ots=OT1ra-_fbb&sig=k3PjxJRWLomQnHmkdLmSSCPLOF4&hl=en&ei=CdZGTfWOO4nsOdqvgNEB&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CBkQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false

Herman, E., Mekčesni, R. (2004). Globalni mediji. Beograd: Clio.Jones, S. (2005). MTV: The Medium was the Message. Critical Studies in Media

Communication Vol 22, No 1. Posećeno: 14. 11. 2011. URL: http://steve-jones.me/pubs/2005/CSMC-MTV.pdf.

Lađarević, A. (2010). Direktor MTV: Spremamo koncert u Srbiji. Blic. Posećeno: 10. 2. 2011. URL: http://www.blic.rs/Zabava/Vesti/209932/Direktor-MTV-Spremamo-koncert-u-Srbiji-naredne-godine.

Porter, H. (2003). How MTV Took Over Europe. Time. Posećeno: 7. 2. 2011. URL: http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,538891-1,00.html

Rajin, M. (2006). Postpop I, Tekstovi. Beograd: Draslar partner. Santana, K. (2003). MTV Goes Asia. Global Policy Forum. Posećeno: 13. 2. 2011.

URL: http://globalpolicy.org/component/content/article/162/27623.html.US Census Bureau (2011). Posećeno 9. 2. 2011. URL: http://www.factfinder.

census.gov/servlet/IPTable?_bm=y&-geo_id=01000US&-geo_id=NBSP&-qr_name=ACS_2008_1YR_G00_S0201&-qr_name=ACS_2008_1YR_G00_S0201PR&-qr_name=ACS_2008_1YR_G00_S0201T&-qr_name=ACS_2008_1YR_G00_S0201TPR&-ds_name=ACS_2008_1YR_G00_&-reg=ACS_2008_1YR_G00_S0201:400;ACS_2008_1YR_G00_S0201PR:400;ACS_2008_1YR_G00_S0201T:400;ACS_2008_1YR_G00_S0201TPR:400&-_lang=en&-redoLog=false&-format=.

Williams, C. (2005). MTV Smut Peddlers: Targeting kids with sex, drugs and alcohol. Posećeno 5. 2. 2011. URL: http://www.parentstv.org/PTC/publica-tions/reports/mtv2005/MTV_Report.pdf.

66



Internet izvori:

http://www.mtv.rs/ http://www.experiencefestival.com/a/MTV_-_Criticism/id/5266141 http://warlight.tripod.com/PHILO.htmlhttp://www.awn.com/mag/issue2.10/2.10pages/2.10mtv.htmlhttp://thinlinestupid.wordpress.com/2010/06/24/the-sad-history-of-mtv/http://mcdepk.com/mtvpartnership/downloads/mtv_europe_fact_sheet.pdf http://www.viacom.com/aboutviacom/Pages/history.aspx http://www.hdtvmagazine.com/news/2010/09/mtv-networks-international-

to-significantly-expand-high-definition-offering-with-new-channels-pro-gramming.php

http://index.hu/kultur/media/2009/12/10/a_digi_kirugja_a_music_televi-siont/

http://zene.hu/cikkek/cikk.php?id=9718 http://slavetothepc.wordpress.com/2006/06/29/mtv-y-el-regaeton-o-como-se-

escriba/ http://www.bbc.co.uk/africabeyond/africaonyourstreet/features/17837.shtml http://chileik.blogspot.com/2010/06/challenges-of-bringing-mtv-base-to.htmlhttp://www.internetworldstats.com/stats1.htm

67



iris zavargo

Mtv – thinKs lOcal, acts glOBal

summary: Although music plays the main role on the radio, music videos have given a completely new dimension of the importance of music on another medium – the television. TV has become one of the most important factors in the music industry, especially when it comes to make someone popular. Music videos are considered as a special kind of commercials for musicians, record labels etc. An idea about a TV whose programme is based exclusively on commercials was accomplished in 1981, when a music television, named MTV, was founded. Its mission was to broadcast music videos all day long, 24 hours a day. With a little help from MTV, music videos have become the most important and influental factor in advertising popular music. Today, after the celebration of its 30th anniversary, MTV’s status has changed a great deal comparing to its very beginning. Nowdays MTV is just one of many American media which has succeeded to achieve a breakthrough on the world market and become global and do-minant. This paper will analyse the development of the mentioned music channel, the idea which was born 30 years ago, flew across the universe and has become one of the most famous acronyms. We shall try to use some appropriate examples to present the path which led MTV to its title of a global media. MTV left lots of miles behind on its way to become one of the most recognizable brands in the world. This long journey was made enviously quickly. The process of the change of MTV and the path of its expansion will be the object of our analysis. In order to adopt to the wanted terrain and audience more easily this medium has used instruments of localization, so it could gain points on a global level. This is the reason why one of the important themes in this paper will be MTV’s local dimension.

Key words: MTV, music videos, music, globalization, localization

68




Razvoj štampe u Japanu

Milica Kljajić1

Filološki fakultet, Univerzitet u Beogradu

UDC: 070(520(091) DOI:10.5937/comman1225071K

Rezime: Rad ima za cilj da prikaže nastanak i razvitak štampanih medija u Japanu, uticaj širih okolnosti na razvoj novinarstva, kao i presek današnjeg stanja štampanih medija, njihovu rasprostranjenost i najznačajnije karakteristike. U okviru toga biće prezentovane i društvene okolnosti koje dovode do nastanka prvih novina u Japanu, kao i društveno-političko-ekonomski uslovi koji dovode do velikih i ključnih promena u štamparstvu, izdavaštvu, uređivanju medija, distribuciji štampe i njenoj konzumaciji. Pored političkog uređenja države u kojoj se analizira razvoj štampe, ne-ophodno je uzeti u obzir i značajne industrijske momente i njihove posledice, kao i širi obrazovni milje. Veoma bitan element predstavlja i istraživanje o navikama japanskih građana po pitanju čitanja štampe, statistički podaci koji oslikavaju rasprostranjenost štampanih medija i brojke koje pojašnjavaju socijalnu strukturu stanovništva u kojem su se razvijale japanske novine.

Japansko društvo je predstavljalo veoma specifičnu sredinu za razvoj novina, te je novinarstvo u svom istorijskom razvoju imalo neke specifičnosti koje su bile uslovljene političkim, ekonomskim, privrednim i kulturološkim odlikama Japana kao države. I pored brojnih perioda u kojima je bila uvedena cenzura u izdavaštvu, veoma specifič-nog načina udruživanja u pres klubove i drugih odlika nekarakterističnih za evropsko novinarstvo, štampa u Japanu uspela je da iznađe veoma uspešan model egzistencije na medijskom tržištu donoseći i velike tiraže, i široku distribuciju i brojnu čitalačku publiku. Cilj ovog rada je da dokaže da su brojnost novina i velika čitanost novina u Japanu uslovljeni direktno političkim i kulturološkim elementima (poput državnog podsticanja u određenim periodima, na kupovinu i čitanje novina) i odlučnošću države da konstantno radi na povećanju broja obrazovanih građana.

Ključne reči: novinarstvo, Japan, pres klubovi, cenzura, zakon o izdavaštvu, ob-razovanje

1 Kontakt sa autorkom: [email protected]

STRUČNI RAD

69

70



Uvod

Situacija na tržištu štampanih medija u Japanu predmet je proučavanju u mnogim državama u svetu, pa čak i onim najrazvijenijim: tiraž najvećih japan-skih dnevnih novina Yomiuri Shimbun veći je od tiraža koji imaju New York Times, Washington Post, Wall Street Journal, Christian Science Monitor i New York Daily News zajedno. Preko 72 miliona novina se štampa svakog dana u zemlji gde, prema jednoj studiji, 90% ljudi čita novine na dnevnom nivou. Što je još bitnije, većina istraživanja pokazuje da stanovnici Japana veruju novinama u velikom procentu, čak više nego televiziji.

„Japan ima drugi najveći sistem srednjoškolskog obrazovanja u razvijenom svetu. Devojčice imaju podjednak pristup edukaciji. Prema procenama iz 2003. godine, pismenost japanskih žena bila je 99%, kao i muškaraca“ (World Trade Press Report, 2010: 50).

Japan se nalazi na trećem mestu u svetu (ispred su samo Kina i Indija) kada se za kriterijum uzme najveći dnevni tiraž. U ovoj zemlji se svakog dana u pro-seku odštampa 70,4 miliona primeraka novina, što znači da se ovim brojem primeraka „pokriveno“ 54,15 % stanovništva. Pod pretpostavkom da jedan primerak novina čita više od jedne osobe, ovaj procenat je još veći. Yomiuri Shi-mbun, Asahi Shimun i Mainich Shimbun su još uvek dnevne novine sa najvećim brojem štampanih primeraka na svetu.

Prema podacima Wikipedije iz 2004. godine, tiraž pojedinih medijskih kuća je sledeći:

1. Yomiuri Shimbun 14.067.0002. The Asahi Shimbun 12.121.0003. Mainichi Shimbun 5.587.0004. Seikyou Shimbun 5.500.0005. Nihon Keizai Shimbun 4.635.0006. Chunichi Shimbun /Tokyo Shimbun 4.512.0007. Tokyo Sports 2.425.0008. Sankei Shimbun 2.757.0009. Nikkan Sports 1.965.000

10. Hokkaido Shimbun 1.896.59411. Sports Nippon 1.711.00012. The Nikkan Gendai 1.686.00013. Akahata 1.683.00014. Yukan Fuji 1.559.00015. Shizuoka Shimbun 1.479.00016. Sankei Sports 1.368.00017. Hochi Shimbun 1.354.00018. Daily Sports 999.000

71

Razvoj štampe u JapanuMilica Kljajić


Među ovim podacima veoma je lako uočiti da među prvih 15 novina sa najvećim tiražom nijedne novine nemaju ispod jednog miliona primeraka.

Prema WAN „World Press Trends“ iz 2009. godine, Japan se nalazi na četvrtom mestu po broju novina na 1.000 stanovnika, sa čak 613 primerkom na svakih 1.000 građana. Ispred se nalaze Irska (817.4/1.000), Švajcarska (627.4/1.000) i Luksemburg (619.3/1.000) i – nijedna druga azijska država.

Postavljanje osnova

General Tokugava Iejasu osnovao je 1603. godine bakufu – vojnu vladu u današnjem Tokiju koji tada nosi naziv Edo i time postaje prvi šogun (feudalni vojskovođa). Ovo će ubrzati razvoj grada Eda koji ubrzo postaje pravi admini-strativni centar sa oko pola miliona stanovnika. Japan postaje veoma zatvoren i izolovan, naročito nakon 1639. godine kada se zabranjuju strane religije i kon-takti, odnosno trgovina se ograničava samo na Kinu i Holandiju.

„Odnosi sa strancima bili su u potpunosti sputani u hiljadu i šeststotim godinama, osim dva holandska posetioca kojima je bilo dozvoljeno da svake godine dođu na malo ostrvo Dešima u luci Nagasaki. Ovo je bilo učinjeno kako ideje koje su dolazile spolja ne bi mogle da dovedu u pitanje Tokugavinu politiku. Hrišćanstvo je u potpunosti proterano... a zabrana izučavanja Zapada bila je dovoljno ozbiljna da mnogo smelih ljudi košta života“ (Huffman, 1997:13).

Kontrola i cenzura svakodnevnog života su, ipak, spasle Japan od ulaska u velike sukobe i ratove kroz skoro dva veka. Hafman piše da su „pravila i klauzule regulisala najrazličitije oblasti izražavanja poput kabuki pozorišta ili pozorišta marioneta, prevoda, ukiyoe (drvene knjige) i knjiga. Njihov cilj je bio da spreče svu komunikaciju koja bi potencijalno mogla poremetiti ustanovljen red, pa čak i nezvanične materijale poput porodične prošlosti ili sadašnjosti šoguna, bilo kakve vesti o vladinim potezima ili aktima zvaničnika, ogovaranje članova samurajske klase, otkrivanje skandaloznog svešteničkog ponašanja, ili erotske materijale koji bi mogli da pokvare javni moral. Tehnike korišćene da spreče neželjenu komunikaciju, išle su i svim pravcima“ (Huffman, 1997: 14).

Sredinom 17. veka beleži se pokušaj uvođenja esnafa koji bi izveštavali vlasti o sumnjivim materijalima, da bi 1698. godine nekoliko desetina prodavaca knjiga u Edu oformilo esnaf. Ovaj potez je odobrila administracija, smatrajući da to može doneti obostranu korist – vlasti su uništavale piratske kopije i tako omogućavale poštenu zaradu prodavcima knjiga, a administracija je imala uvid

72



u svaku prodatu knjigu, kontrolišući na taj način kompletno izdavaštvo. Već početkom 18. veka postoje zakoni prema kojima su esnafi odgovorni ukoliko se objavi bilo kakav nedoličan materijal.

U vreme ranog šogunata vlasti su bile prestrašene mogućnošću da strane vesti uznemire domaću scenu, ali su, pak, bile svesne važnosti toga da ostanu u toku sa dešavanjima u ostatku sveta. Tako su vremenom počele zahtevati od holandskih kapetana u Dešimi izveštaje o događajima u Evropi, a naročito o ratnim brodovima. Vremenom su ovi izveštaji postali redovni, ali nisu bili za javnu distribuciju, jer su takve vesti smatrane izuzetno osetljivim. Čak je 1811. godine osnovan Biro za prevođenje varvarskih spisa koji je imao zadatak da pre-vodi značajna dela sa zapada isključivo za šogunovu kancelariju.

Drveni blokovi koji su objavljivani (kawaraban) korišćeni su uglavnom za informisanje prilikom velikih nepogoda ili nezgoda i postoje u Japanu od 1619. godine do 19. veka.

Tokugavina vladavina donosi mnoštvo cenzorskih zakona, pa tako od 1673. godine pisci moraju da traže posebnu dozvolu od gradske uprave pre nego što krenu u distribuciju bilo kakvog javnog materijala. Kada se pogledaju odredbe ovog i sledećih zakona koji tretiraju ovu materiju, postaje jasno da je malo toga ostalo o čemu bi se moglo izveštavati u novinama, a da ni ostalim sferama izda-vaštva nije bilo mnogo toga na raspolaganju.

Međutim, Tokugavina era, ili bar njen poslednji deo bio je obeležen in-telektualnom vitalnošću i razvojem raznih oblika umetnosti, poput, recimo, pozorišta, a trgovački sloj koji se obrazuje u privatnim školama usmeren je na učenje čitanja, što je izuzetno značajno za dalji razvoj izdavaštva. U to doba razvija se nova tehnika štampanja, uz korišćenje pokretnih slova, zahvaljujući presi koju su krajem 16. veka japanske trupe zaplenile od Korejaca. Međutim, ovakav način štampanja nije bio pogodan za pismo i transkripciju korišćenu u Japanu u to doba, pa će se vremenom uvoditi neke izmene. U drugoj polovini 19. veka Tokio će dobiti štamparsku presu sa pokretnim slovima koja je odgo-varala japanskom jeziku.

Sredinom osamnaestog veka okovi cenzure malo popuštaju, mada se vlada i dalje bori da distribuciju informacija drže pod kontrolom. Međutim, krajem 18. i početkom 19. veka pojavljuju se publikacije sa prvim vestima „iz spoljaš-njeg sveta“, sa gradskim glasinama, što iz potrebe građana za vestima, a što iz potrebe preduzimljivih ljudi iz gradskih centara da zarade prodajući ono što bismo možda mogli nazvati pretečom modernih novina. Kawaraban (koje su i finansijski bile veoma uspešne) će, prema rečima Džejmsa Hafmana, u novi-

73



narskom žargonu, ostati zabeležene kao prvi pokušaj Japanaca za masovnom komunikacijom (Huffman, 1997).

Vremenom se želja za informacijama kod stanovnika Japana povećava, po-sao izrade, štampanja i distribucije različitih „novinskih letaka“ raste u obimu i već 1710. godine beleži se podatak da Japan ima više od 600 izdavača i pro-davaca knjiga. Popularna dela će početi masovno da se izdaju, tako da postoje publikacije koje se izdaju i u tiražima od 10.000 primeraka.

Prve novine

Sredinom 19. veka u Japanu je u opticaju veliki broj novinskih listova koji (uglavnom nepotpisani) pretežno sadrže satire i ponekad političke kritike i postavljaju se na prometna i vidljiva mesta u gradu. Čak su i građani počeli da sami objavljuju neke glasine i vesti.

Budući da je šogunat pokušavao da dođe do vesti sa Zapada, nekoliko važnih činovnika poslato je u svet sa jasnom misijom. Državni sekretar Oguri Tadamasa se 1861. godine vratio iz posete SAD-u, smatrajući da Japan mora da stvori novine kao one koje je video u stranoj zemlji. Njegov kolega Ikeda Nagaoki vratio se tri godine kasnije iz Francuske sa istim utiskom. Mnoštvo zvaničnika koji su dolazili u dodir sa drugim zemljama, sticali su saznanja o društvenoj i političkoj snazi vesti i novina i o veličini njihove uloge u oblikova-nju društvene svesti.

Tokom 1857. godine Holanđani su prestali da šalju u Japan izveštaje koje su ranije pripremali o zbivanjima u svetu i ponudili da Japancima šalju evropske novine. Sada će Biro za prevođenje varvarskih spisa početi da se bavi prevođe-njem delova engleskih, francuskih i holandskih novina na japanski jezik. Biro za prevođenje, preimenovan u Kaiseijo (u bukvalnom prevodu – kancelarija za izvođenje otvaranja) objaviće 1860. godine Kanhan Batabia Shimbun, prevode-ći članke iz holandskog Javasche Courant. Serija ovih publikacija izlazila je svega dva meseca, ali istoriografija ovo beleži kao prve novine na japanskom jeziku. Kancelarija je nakon toga izdala 107 brojeva žurnala Nihon Boeki Shimbun. Ove novine su isprva bile zasnovane na Japan Commercial News, a po njiho-vom zatvaranju na The Japan Times. Iako bi se ova izdanja teško mogla nazvati novinama u modernom smislu reči, ove publikacije zauzimaju izuzetno važno mesto u razvoju medijske slike Japana, jer je to prvi put da Japanci mogu da se snabdevaju vestima redovno i mogu da budu u toku sa dešavanjima u zemlji i inostranstvu. Od sredine 19. veka pa nadalje, vlada polako smanjuje restrikcije i fokusira se na to da sakupi vesti za sebe, a manje vodi računa o sistematskom

74



kontrolisanju vesti. U to doba već se dozvoljava građanima i da se pretplate na vesti, ali da bi bili u mogućnosti da čitaju Nihon Shimbun Gaihen, čitaoci su morali formalno da se učlane u Kaiseijo. Tiraž novina ne govori mnogo o tome koliko je bilo čitalaca, jer se novine nisu prodavale, već su davane na čitanje na jedan dan, nakon čega je čitalac morao da ih vrati. Specijalizovani magazini za decu, žene, ekonomiju, politiku, književnost, pojavljuju se šezdesetih godina 19. veka.

Prve novine koje nije izdavala vlada objavio je Albert Hansard 1861. godi-ne. Nagasaki tovarni list i oglašivač izlazio je dva puta nedeljno na dve strane, na engleskom jeziku i bio je namenjen uglavnom novim zapadnim trgovcima koji su pristizali u Japan. Ove novine su, pored neophodnih trgovačkih spiskova, i poslovnih informacija sadržale i neke članke koji su predstavljali Japan i njegovu kulturu onima koji su dolazili iz „spoljnog sveta“.

Period restauracije i štampa

Trećeg januara 1868. godine restauracija Meiđi dovodi do prevrata i po-slednji šogun Josinobua Tokugavu podnosi ostavku, a Japan počinje da napušta feudalne institucije i okreće se ubrzanoj transformaciji u modernu državu (za-državajući osnovne ukorenjene vrednosti).

Većina teoretičara saglasna je da je proleće 1868. godine doba kada započi-nje moderna istorija japanske štampe. U želji da redovno obaveštavaju o deša-vanjima u borbi, mnogi mladi samuraji izdavali su svoje publikacije, ali nijedne restauratorske novine nisu dugo potrajale (najduže su izlazile četiri i po meseca). Mnogi urednici ovih novina nikada nisu ni čuli za postojanje novina (u moder-nom smislu reči) dok im Džozef Heko nije objasnio da „u Americi postoji stvar koja se zove novine (shimbunshi) koje svakog dana donose najnovija dešavanja o čudnim društvenim događajima i distribuiraju ih javnosti“. Novine u ovom trenutku nisu toliko orijentisane na profit, koliko na širenje političkih stavova.

Odlazak učenih ljudi iz Japana na Zapad kako bi doneli u svoju zemlju no-vosti o razvoju drugih država i njihovoj modernizaciji i izumima, bila je takođe od velikog značaja i za novinarstvo.

„Jak je uticaj britanskog utilitarizma i tada aktuelnih zapadnih ideja o usavršavanju ljudi kroz obrazovanje, a Fukuzava je postao čvrst zagovornik moderne edukacije, sa naglaskom na praktičnim predmetima. On je enger-gično osudio društvenu nejednakost i nerazumevanje Tokugava feudalizma i objavio da svi ljudi treba da budu slobodni i sve zemlje nezavisne na bazi

75



prirodnih zakona. Novi demokratski idealizam koji je Fukuzava zagovarao, bio je konkretno reflektovan u stavu nove Meiđi vlade prema obrazovanju. Posvećujući se cilju univerzalnog osnovnog obrazovnog sistema poput onog u Americi, vlada je 1872. godine izdala propis o osnivanju novog javnog školskog sistema, koji je sadržao obećanje da „neće biti nijednog sela sa neobrazovanom familijom i neće biti nijednog domaćinstva sa neobrazo-vanom osobom“ (Varley, 2000: 243).

Sa dolaskom Meiđi dinastije, počinje i nešto masovnije štampanje, pa se masovno prodaju i dela nekih autora sa zapada.

Vlada u tom trenutku izdaje svoje novine u tri grada – Dajokan Nisshi, Na-igai Shimbun u Osaki i Toki Shumbun u Kjotu. Počinju da se javljaju i novine koje nisu namenjene samo eliti, već njihovi urednici vode računa o tome da mogu da ih čitaju šire mase, pa čak i deca i žene, a povećava se i broj stranica.

U prvim mesecima restauracije, vlast nije bila učvršćena u administrativ-nom smislu, pa nema ni tolike kontrole nad izdavaštvom. Međutim, nakon tri meseca slobode, vlast je uvela svoje nove mere. U junu 1868. godine, državni savet izdao je Dajokan dekret 358 kojim novi režim predstavlja svoj odnos pre-ma privatnim publikacijama. Prema ovom dekretu, sve nove knjige i reprinti moraju dobiti zvaničnu dozvolu pre štampanja. Još jedan dekret izdat sledećeg meseca izričito zabranjuje izdavanje novina bez dozvole. Vlasti su smatrale da moraju kontrolisati komunikaciju putem novina radi nacionalnog blagostanja i radi uspostavljanja reda i podrške tradicionalnim moralnim načelima. Dakle, prvi meseci restauracije bili su prvi period slobodne štampe u Japanu, koji do-duše nije trajao dugo. Postojali su neki pokušaji pokretanja privatnih novina, ali one ili nisu dugo opstajale ili nisu imale ozbiljan sadržaj.

Nova vlada okrenula se reformi obrazovanja, otvarajući i veliki broj škola i objavljujući politiku univerzitetskog obrazovanja.

Naredne tri godine, vlada će pokušavati da nekako izda privatne novine, tj. novine koje će delovati „kao da vlada nema ništa sa njima“. Tako su 29. januara 1871. godine nastale Yokohama Mainich Shimbun, prve dnevne novine u Ja-panu, koje su izlazile do 1941. godine. Ministarstvo se angažovalo na taj način što nije u potpunosti direktno podržavalo novine, već je obezbedilo osoblje i nekoliko imućnih investitora.

Vlada je u narednim godinama pokušala da podstiče razmenu informacija i čak će nakon učvršćivanja vlasti uvesti mogućnost dostavljanja dnevnih novina do kućne adrese. Sva večernja izdanja raznosila su se po kućama, jedno vreme od 1878. godine čak oslobođena plaćanja poštarine ili uz vrlo niske poštarine

76



za dnevne novine. U početku je vlada ili izdvajala novac ili direktno obezbeđi-vala lokaciju i materijal za štampu. Još jedna izuzetno važna novina za razvoj novinarstva, pa samim tim i štampe, jeste veća dostupnost informacija koje je premijerska kancelarija davala novinarima. Jedno vreme je čak postojalo pravilo slanja informacija određenim novinama direktno iz kabineta, a novinari vreme-nom dobijaju dozvolu i da prisustvuju sudskim saslušanjima i da izveštavaju o njima.

U to doba veoma su popularni koshinbun ili „mali papiri“, koji su taj na-ziv imali ne samo zbog malog formata na kojem su izlazili, već i zbog toga što su bili namenjeni nižim slojevima. Ove publikacije nisu se bavile političkim temama, već su se fokusirale na ljudske priče (fičere – rečeno terminologijom savremenog novinarstva), glasine, incidente. Njihova cena bila je upola manja od ostalih „ozbiljnih“ novina, a njihovi reporteri najčešće su dolazili iz redova pisaca fantastike ili haiku pesnika.

Radeći na obrazovanju kadra koji je vodio novine, vlada će uskoro početi i sa otvaranjem univerziteta koji su školovali ovaj profil. Vlada je dakle, u svom reformatorskom sistemu obrazovanja, prepoznala i važnost povećanja čitanosti i povećanja broja publikacija koje su bile dostupne građanima. Jasno je da se sa masovnošću obrazovanja i poboljšanjem obrazovnog sistema javlja i veći broj novina, ali i da čitalačka publika polako počinje da stiče navike koje će imati dalekosežne posledice, jer je stvorena kritična masa koja će kasnije omogućiti i komercijalni opstanak nekih od novina koje izlaze u ovom periodu, poput Yo-miuri Shimubun (1874, Tokio), Nihon Keizai Shimbun (1876), Asahi Shimbun (1879).

Komercijalna medijska angažovanost počeće u narednim mesecima i go-dinama, gde će neki od urednika izgraditi i velika imena, a medijska scena zabeležiće čak i prelaske urednika iz jednog časopisa ili novina u druge (čak uz podsticaje poput duplo veće plate). Pored specijalizovanih publikacija pojavlju-ju se i regionalni magazini. Prema nekim podacima (Huffman, 1997), 1872. godine je u Japanu izlazilo 37 novina.

„Vladina patronaža u ranom Meiđi periodu pomogla je da otpočne ubrzani rast japanskih novina. U 1870. godini, Japan nije imao nijedne dnevne novine, a sredinom te decenije, novine su postojale u svakom kutku ze-mlje, mnoge od njih su se izdavale u desetinama hiljada. U vreme kada je vlada počela da popušta u svojoj zaista aktivnoj podršci štampi, sredinom sedamdesetih godina 19. veka veliki gradovi su već bili obavijeni novinskim bumom, kao i provincije, doduše, u nešto manjoj meri. Pisac japanskog

77



Weekly Maila krajem sedamdesetih godina 19. veka primećuje da Tokio ima više novina nego London i primećuje da mora imati iznad stotinu no-vina u celoj zemlji“ (Huffman, 1997: 58).

Međutim, sadržaj tih novina nije bio toliko napredan. Politička orijentacija novina i vezanost urednika za premijerski kabinet diktirali su i izgled ovih pu-blikacija. Na prvoj stranici bili bi najpre dekreti koje je doneo vladin savet ili neka od vladinih kancelarija. Naredne dve strane su se ticale političkih pitanja, a pojavljivale su se i vesti iz Evrope, najčešće prevođene iz novina koje su na en-gleskom jeziku izlazile u lukama. Tek nakon toga dolazila je sekcija sa različitim vestima, od interesa za širu društvenu javnost, ali ove vesti nisu imale naslovne blokove i nisu grafički bile razdvojene. Jednostavno, grafički ove novine nisu bile izuzetno privlačne – nisu imale fotografije niti crteže. Novinari su se pak više kretali u domenu pisanja eseja nego izveštaja. Ipak, treba imati na umu, da koliko god se vlada trudila da u ovom periodu, čitanje novina postane stvar ukorenjena u narodu, najveći deo čitalaca, oko 80 % činili su vladini zvaničnici ili obrazovaniji sloj društva, pa je samim tim i izgled novina bio prilagođeniji njihovim potrebama, bez podilaženja masovnom ukusu.

Nakon sukoba sa Korejom, uloga štampe počela se menjati i neki od uredni-ka shvatili su da mogu da imaju širu slobodu u izražavanju svojih stavova i obli-kovanja javnog mnjenja na taj način. Međutim, to je dovelo do novih zakona o novinarstvu. Već 1873. godine vlada zabranjuje kritikovanje političkih odluka u novinama, zaustavlja distribuciju štampe u prefekture, a onda je i regionalnim i lokalnim vlastima ukinula budžete za kupovinu novina. Dakle, štampa naglo slabi finansijski, ali se otvara mogućnost za novine nezavisne od vladinog uticaja koje će biti zanimljivije. To će dovesti do pojavljivanja novina koje su bile spre-mne da objave i jednu i drugu stranu, poput Nisshin Shinjishi i to je doba kada će u novinama početi da se raspravlja o stvarima koje su aktuelne za celu naciju.

Nakon meseci pažljivog pripremanja zakona, vlada je u junu 1885. godine izdala zakon koji će umnogome preokrenuti stvari. Od tada je izdavač morao najpre da dobije odobrenje koje je izdavalo Ministarstvo unutrašnjih poslova. Prema novom zakonu, samo su japanski građani mogli da budu vlasnici ili urednici novina i oni su lično odgovarali za bilo kakve uvredljive tekstove. Bilo je zabranjeno objavljivati kritike zakona, sudska razmatranja, zapisnike u krimi-nalnim postupcima, peticije usmerene prema vladi. Kazne za novinare i ured-nike kretale su se od visokih novčanih, preko zatvorskih, do suspenzije novina. Oni koji su kršili pravila bili su proganjani, zatvarani, ali se debata o ispravnosti novog zakona nastavljala u štampi.

78



Nakon teškoća u prelasku iz feudalnog društva u kapitalistički način pri-vređivanja, država se suočila sa brojnim problemima – inflacija, bune poljopri-vrednika širom zemlje i opšte nezadovoljstvo doveli su krajem 19. veka do for-miranja prvih političkih partija, što je u mnogome uticalo na medijsku scenu.

„Jedan od odgovora vlade na pokrete za ljudska prava bilo je izdavanje za-kona o štampi 1875. godine koji je izazvao raspuštanje Meirokusha. Ovaj zakon i druge represije slobode govora i okupljanja bili su upereni na suz-bijanje Itagakijevih snaga i njegovih saveznika da oforme političke partije. Ipak, zagovornici ustanovaljavanja partija nastavili su sa svojim zahtevima i iste te godine, 1875, Itagaki je formirao prvu nacionalnu političku asoci-jaciju, Patriotsku partiju (Aikokusha). Ali, sve do 1881. godine ljudi nisu dobili javnu potvrdu od oligarha da će imati priliku da učestvuju u vladi“ (Varley, 2000: 246).

Novine bivaju politički obojene, i uslovno rečeno biraju stranu, a politika, tj. suverenost, ustav i slične teme se pozicioniraju kao teme o kojima je vredno pisati. Sedamdesetih i osamdesetih godina 19. veka veoma je popularan opo-zicioni pokret jiyu minken koji organizuje razna udruženja i klubove poput Društva patriota (Aikokusha), Društva planina i okeana (Gakuyosha) i Društva samopomoći (Rissisha). „Štampa je odigrala ključnu ulogu u jiyu minker eri, šireći informacije o aktivnostima pokreta, agitujući direktno za širu podršku“ (Huffman, 1997: 102). „Politička partija bez novina je kao vojska bez oružja“, objavio je Jiyu Shimbun 1882. godine.

Novinari su sada smatrali da ne treba više da budu reporteri, već politički akteri. Kratkog veka, ali veoma značajan bio je magazin koji je izlazio 1881. go-dine Toyo Jiyu Shimbun, čiji je urednik bio Nakae Chomin, jedan od najboljih govornika opozicionog pokreta, a predsednik Saionji Kinmochi, sin visokog sudskog činovnika i brat carevljevog visokog dvorskog službenika (koji je po povratku iz Francuske počeo da propoveda ideje koje je tamo usvojio). Maga-zin se zalagao za „jačanje javnog mišljenja i širenje slobode“, ističući da „ljudi bez slobode nisu ljudi uopšte“. Uredništvo je čak bilo pozivano na razgovore u careve odaje kako bi im visokodostojnici objasnili da nije primereno da osobe povezane sa ljudima na tako visokim nivoima rade protiv vlade, tj. zagovaraju parlamentarno ustrojstvo.

„Prema Masaichi Midoro, 1882. godine, 64 novina je podržavalo dve glav-ne opozicione partije, dok su svega dvadeset jedne novine podržavale vladinu stranku“ (Krauss, 1996: 10). Kao odgovor na ovu pojavu u novinarstvu, vlada je uvela nekoliko mera koje će u mnogome otežati izlazak opozicionih novina,

79



poput uvođenja depozita za izdavače. Ovo će pak dovesti do naglog pada u bro-ju publikacija koje izlaze u to vreme u Japanu i naterati novinare i urednike da se vrate fer izveštavanju i objavljivanju opštih informacija.

U sagledavanju opšteg stanja u kojem se nalazilo novinarstvo tokom Meiđi perioda, treba imati u vidu da su određene vrste restrikcija u izdavaštvu u tom trenutku bile na snazi u mnogim evropskim državama.

Proglašenje ustava i osnivanje parlamenta biće dva izuzetno značajna doga-đaja za štampu u Japanu. Ne samo zbog veličine i značaja događaja o kojima izveštavaju, već i stoga što je to trenutak u kojem urednici japanskih novina shvataju važnost brzine prenosa informacija, tj. pravovremenog obaveštavanja čitalačke publike. Upravo u ovo vreme će novine početi da se utrkuju ko će pre objaviti informaciju, tako da je bilo slučajeva da se i svega dva sata nakon završetka nekog bitnog događaja (npr. u 10 satki ujutru) na ulicama nađu nova izdanja novina. Nepotrebno je naglašavati da u takvim situacijama novine nisu štedele sredstava, ne bi li bile brže i bolje od konkurencije.

Štampa u vreme ratova

Krajem 19. veka u Japanu će se pojaviti prve novinske agencije, što će dopri-neti bržem informisanju, a novinari će imati veću dostupnost informacijama. U početku su agencije (Rojters, prva među njima) sakupljale vesti i slale ih trgovač-kim firmama, a kasnije će tek napraviti direktne ugovore sa novinskim kućama. Nekoliko godina nakon nastanka prve komercijalne novinske agencije (Tokyo Kyohosha, 1887), i vlada će otvoriti svoju novinsku agenciju pomoću koje će slati obaveštenja o aktivnostima kabineta.

Moglo bi se reći ne samo da su ratovi, već i izvesnost ratova, tj. priprema za njih podigli tražnju za štampom i svežim informacijama. Dakle, još pre ki-nesko-japanskog rata (1894–1895) postojala je tenzija po pitanju sukoba oko Koreje i stanovništvo Japana želelo je da bude u toku sa najnovijim zbivanjima i stavovima obe zemlje. Kada je Japan poslao 5.000 vojnika na granicu, porasla je potreba za novim, aktuelnim informacijama. Na samom početku rada, novine su bile najglasniji zagovornici slanja trupa i ulaska u okršaj, mnogi od njih sma-trajući da je to zlatna prilika da Japan zauzme svoje mesto u svetskoj politici. Novine su izlazile odmah po dobijanju novih informacija, izdavale specijalne dodatke i ukratko – način izveštavanja počinje da se menja. „Nekih 66 novina je poslalo svoje dopisnike ili u vojnu bazu u Hirošimi ili na kontinent da bi izveštavali o radu, često u nehumanim uslovima“ (Huffman, 1997: 208).

80



Početkom juna 1894. godine, pozivajući se na zakon o štampi, član 22, koji govori o zabrani izveštavanja o japanskim trupama i njihovim pokretima, vojnim tajnama i strategijama, ministar za rat i pomorstvo, privremeno je za-branio nekoliko novina. Nihon novine bile su čak 22 puta zatvarane u periodu od 131 dana, zbog kršenja javne bezbednosti. Privremenu suspenziju dobilo je još četvoro novina. Sho Nihon su na ovu akciju odgovorili tako što su svim svojim čitaocima poslali razglednicu objašnjavajući zašto se izdanje ovih novina ne može naći na ulicama! Dakle, pored borbe za slobodu štampe koju su vodili mnogi urednici i novinari pristajući radije na zatvorske kazne nego da se odre-knu svojih publikacija, novinari sada pribegavaju i drugim tehnikama borbe za slobodu mišljenja i distribuiranja informacija.

Sličnu ulogu društvene motivisanosti novine su imale i u rusko-japanskom ratu (1904–1905). Još pre početka rata, 1903. godine kada su ruske snage pro-pustile prvu šansu da povuku svoje trupe, gotovo sve provladine novine objav-ljivale su napise u kojima su zahtevale odlazak u rat. Čak su se i mnogi urednici i novinari angažovali na javnim skupovima, provladine novine agitovale su za odlazak u rat, dok su druge formirale društva zagovarajući mirno rešavanje spora. Žeđ za informacijama ponovo se pojačava, pa mnoge od novina izdaju i jutarnja i večernja izdanja, a neki od teoretičara izračunali su da su u proseku svake novine izdavale oko pet dodatnih izdanja nedeljno. Novina je i da se sada pojavljuju fotografije (najčešće fotografije generala koji se susreću ili odlaze u bitku). Novine su ponovo pokušale da pošalju što veći broj izveštača na mesto događaja, ali kako je tadašnji zakon dozvoljavao svega jednog reportera po mediju na mestu događaja, izdavači su se dovijali na razne načine, uglavnom unajmljujući novinare koje bismo danas nazvali frilenserima ili praveći ugovore sa velikim medijskim kućama poput Tajmsa.

„Japanske novine su bile ujedinjene u odluci da zadovolje zahtev za infor-macijama o ratu, ali su bile manje konzistentne kada se radilo o balansira-nim informacijama, poštenju i pouzdanosti onoga o čemu su pisali tih me-seci. Nije upitno da li su urednici osećali veliko breme odgovornosti prema svojim čitaocima u zemlji, niti je pitanje da li su verovali da je na novinaru da prenese vesti tačno i u potpunosti. Ali, u ovim konfliktnim mesecima, čini se da su patriotizam i profit ponekad gurali profesionalizam na dno lestvice. Postojalo je, naime, stalno iskušenje da se podiđe želji čitalaca tako što će se izveštavati o nepotvrđenim glasnima ili se ignorisati vesti koje bi otkrivale bilo šta drugo osim pobede ili progresa“ (Huffman, 1997: 284).

81



Vladine objave čak i o najmanjim ili nebitnim promenama na ratištu od-mah su štampane. Pravovremenost u objavljivanju tačnih informacija se, pak, nije mogla zameriti tadašnjim novinarima. Jedan od primera je da je Osaka Asahi izašao gotovo odmah nakon što se ruska bela zastava podigla objavljujući „telefonski izveštaj iz Tokija“.

Tokom rusko-japanskog rata cenzura je, takođe, bila na delu. Vlada je na dan izbijanja rata, 10. februara 1904. godine izdala set pravila za ratne do-pisnike koji je propisivao nekoliko apsurdnih stavki. Na primer, svi japanski dopisnici i njihovi pomoćnici morali su da se registruju u vojnom ministarstvu, pokažu na zahtev sertifikat za izveštavanje, izvršavaju naređenja vojnih činovni-ka i prihvate suđenje na vojnom sudu ukoliko prekrše bilo koje od ovih pravila. Najdrakonskiji propis odnosio se na zabranu upotrebe tajnih kodova u izvešta-vanju i zahtevao da svaki tekst moraju odobriti vojne vlasti pre slanja u Japan. Slanje vesti vojnim telegrafom bilo je ograničeno na svega pet redova (ovde tre-ba tražiti uzroke nastanka vesti pisane metodom obrnute piramide u Japanu).

Tokom 1909. godine vlada donosi nove zakone koji pooštravaju uslove u kojima rade izdavači. Najbolju sliku daje činjenica da je 1911. godine pokrenu-to 14.697 kazni protiv novinara.

Društvene predispozicije za širenje štampe

Promene u društvenim strukturama početkom 20. veka bile su te koje su stvorile temelje za masovniji razvoj moderne štampe. Vlada je 1907. godine donela odluku o povećanju broja godina obaveznog obrazovanja na šest, a tada je već većina roditelja slala svoju decu na srednjoškolsko obrazovanje, u nadi da će im tako obezbediti bolji život. Srednja klasa je rasla i vlada je stalno izdvajala više novca za obrazovanje. Podatak iz 1903. godine kaže da je srednju školu za devojčice završilo 10.000 učenica, dok je 1905. godine taj broj tri puta veći.

„Broj studenata u srednjim školama i na univerzitetima se povećao za 14,4 % između 1908. i 1913. godine, dok su troškovi za visoko obrazo-vanje u ovom periodu porasli sa 1,7 miliona na 2,6 miliona jena godišnje. Ovi građani nisu odmah bili spremni da čitaju novine, ali studije opisme-njavanja za vojne regrute u Osaka regionu pokazale su da maturanti na svim nivoima imaju veće kapacitete za čitanje novina koje su se izdavale po-slednjih godina Meiđi ere. Jedan od četiri regruta je padao na testu pisme-nosti 1903. godine, a samo jedan od osam njih 1912. godine“ (Huffman, 1997: 313).

82



Nije se radilo samo o tome da je sada veći broj građana pohađao škole, već i o tome da su ih pohađali duže, tj. da su se obrazovali i u školama višeg stepena.

Društvo u Japanu se definitivno menjalo i to se ogledalo u nekoliko činje-nica – železnica je nacionalizovana 1906. godine, otvarale su se nove radnje, sve veći broj domaćinstava imao je struju (na kraju Meiđi perioda čak 360.000 kuća), otvara se veliki broj bioskopa, počinje snimanje nemih filmova, a na uli-cama Tokija i Osake pojavljuju se automobili.

Između 1905. i 1909. godine broj novina i magazina koji su izlazili u Japa-nu povećao se sa 1.590 na 2.868. Danas se u Japanu pojavi u proseku 622 nova izdanja novina i magazina godišnje, a oko 581 se zatvori.

Ovo je doba kada novine u Japanu dostižu kritične brojke i počinju da bi-vaju masovni medij. Već 1910. godine Osaja Asahi zarađuje od oglasa 297.012 jena što je više od 200 % više nego 1905. godine. Čak 69 % radnika u fabrika-ma koji su učestvovali u istraživanju koje je sprovelo Ministarstvo doma reklo je da su novine njihovo glavno štivo za čitanje. Teško je ustanoviti tačne cifre kada je u pitanju tiraž tada dominantnih novina, poput Asahi i Mainichi u Osaki i Hochi Shimun u Tokiju, jer su te brojke često uvećavane zbog oglašivača. No, najverovatnije je da je 1906. godine osam najvećih japanskih novina imalo po više od 110.000 pretplatnika. Prema Hufmanu (Huffman, 1997), redosled je bio sledeći:

1. Òsaka Mainichi 216.0442. Hòchi 176.0903. Òsaka Asahi 123.5664. Tòkyò Asahi 96.4755. Yorozu 88.0006. Denpò Shimbun 85.0007. Miyako 63.3508. Tòkyò Niroku 62.000.

Pet godina kasnije, dnevne novine su u proseku imale 140.000 čitalaca, a petnaest najvećih novina u Tokiju i Osaki dnevno su štampali više od 1.365.000 primeraka. Japanski dnevnici približavali su se brojkama koje su imala dnevna izdanja u Londonu i Njujorku.

Pres klubovi

Pres klubovi u Japanu, tzv. ksha kurabu postoje pri institucijama poput vladine kancelarije, političkih partija, policije, istraživačkih centara, ekonom-

83



skih ili finansijskih institucija, organa lokalne uprave, univerziteta i najveći deo novinarskog života u Japanu odvija se u okviru ovih klubova. Istorija štampe u Japanu svedoči da ovakvi karteli postoje od kraja 19. veka. Privatne kompanije nemaju svoje pres klubove, sa izuzetnom dve velike kompanije JR („Japan Ra-ilways“) i NTT, koje su privatizovane osamdesetih godina. Klubovi novinarima obezbeđuju kancelarije, a institucije kojima pripadaju izdanju saopštenja, orga-nizuju konferencije za štampu, povezuju izvore sa novinarima itd. Postoje razli-čiti podaci o broju pres klubova u Japanu. „Kawai Ryoskuke, medijski učenjak, sugeriše da ima oko 1.000 klubova u Japanu, dok Japan Newspaper Publishers and Editors Association (JNPEA) koristi znatno nižu cifru od 400. Prava brojka je verovatno negde između“.

Dakle, većina prikupljanja informacija u Japanu odvija se u prilično zatvo-renim institucijama, koje omogućuju veoma bliske kontakte novinara i njiho-vih izvora, odnosno u nekoj vrsti informacionih kartela. Ovim putem se, dakle, kontroliše na jedan način prikupljanje i distribucija informacija. Kao članovi klubova, novinari na ovaj način imaju na raspolaganju svoje izvore iz vladinih redova ili redova vladine administracije.

„Sa izuzetkom kategorije novinara poznatih kao yugun, ili lutajući repor-teri, pres klubovi služe kao kuća ili baza za većinu japanskih novinara. Oni obično dolaze u svoje klubove u toku prepodneva i započinju svoj dan pre-gledajući jutarnja izdanja rivalskih novina, proveravajući da li su propustili neku informaciju. Zatim mogu pohađati regularno zakazanu konferenciju za medije, postkonferencijski kondan ili neformalni brifing, predavanje na navedenu temu...“ (Huffman, 1997: 286).

Većina klubova na vratima ima natpis Kanakeisha igai wa nyushitsu o kinji-masu, kojim je označeno da onima koji nisu članovi nije dozvoljen pristup. Iako su 1993. godine izmenjena pravila članstva, kako bi se omogućio pristup i stra-nim novinarima, u stvarnosti se nije mnogo toga promenilo, jer osim žurnalista koji rade za poslovne servise poput Blumberga, nema mnogo stranaca u ovim klubovima. Većina pres klubova ima od 15 do 150 članova, koji kao novinari rade za kuće koje su članice JNPEA (jer je to jedan od uslova za članstvo u pres klubu), a najveći tokijski pres klub, Dijet klub, ima oko 5.000 individualnih članova. Lori Friman, docent na Fakultetu političkih nauka, univerzitet u Kali-forniji, navodi da su novinari veoma rubrično usmereni, odnosno, specijalizo-vani za praćenje rada jednog kluba i jedne teme: „Novinari su obično članovi jednog kluba i pokrivalu samo jednu temu u vezi sa ministarstvom ili orga-nizacijom pri kojoj se nalazi klub. U većini slučajeva, zabranjen im je pristup

84



konferencijama ili saopštenjima koje izdaju drugi klubovi, čak i ako su drugi novinari iz njihove medijske kuće tamo članovi. Novinar obično ostaje u svom klubu dve-tri godine pre nego što ga preraspodele“ (Huffman, 1997).

Radeći istraživanje o pres klubovima u Japanu, Friman u tekstu „Japan’s pre-ss clubs as information cartels“ navodi konkretan primer sukoba među članovi-ma i način na koji je dati spor rešen. Naime, krajem maja 1990. godine, neko-liko nedelja pre nego što će korejski predsednik Roh Tae Woo doći u zvaničnu posetu Japanu, novine su počele da pišu o temama razgovora predsednika i cara. „Ovo je postalo poznato kao okotoba mondai ili ‘časne reči’, tj. reči koje bi car mogao da iskoristi kao izvinjenje za kolonizaciju Koreje i akcije u vreme rata“ (Freeman, 1996). Sve novinske kuće pokušavale su da nadmudre svoju konku-renciju i prve objave pravi tekst govora. Različita nagađanja pojavljivala su se u medijima kao posledica toga da su ministarstvo spoljnih poslova, liberalno demokratska partija i careva agencija imali različita mišljenja o tome kako treba nastupiti. Međutim, 10 dana pre Rohovog dolaska u Japan, većina japanskih novina objavila je na naslovnoj strani naslov, iza kojeg je stajao obiman izveštaj i svi su kao izvor naveli „jednog od glavnih ljudi liberalno demokratske partije (jiminto shuno)“. Ovaj izraz je uobičajena fraza koja može da označi jednu od tri osobe – premijera (Kaifu), generalnog sekretara stranke (Ozava) ili šefa kabi-neta (Sakamoto). Citat je glasio: „... zbog pogleda u prošlost, sada sarađujemo sa Korejom na ekonomskom planu. Zaista je neophodno da puzimo na rukama i nogama i ispružimo se više nego što smo do sada...“. Iako japanski mediji nisu naveli čija je ovo izjava, korejski mediji javili su da je ovo izjava Ozawa Ichiro-a.

„Sledećeg dana, na sastanku vrhovnih ljudi LDP-a, Ozava se izvinio što je dozvolio da problem eskalira, i kasnije tog dana se susreo sa južnokorejskim ambasadorom u Japanu, Won Kyung-om i izvinio mu se direktno. Japanski mediji izvestili su o ova dva događaja, ali nije bilo jasno da li se Ozava izvi-nio zbog izjave koju je sam dao, ili zbog toga što je to uradio neko drugi od rukovodioca LDP-a (opet, to nije mogao biti niko drugi do premijer ili šef kabineta) (Freeman, 1996)“.

Sledećeg dana uveče, Asahi Shimbun je na naslovnoj strani objavio naslov u kojem tvrdi da je to bila Ozavina izjava. Narednih dana, međutim, o ovoj izjavi su izveštavali kao o izjavi koju je dao neko od glavešina LDP-a. Evo šta se zaista dogodilo: kada je Asahi Shimbun pripisao ovu izjavu Ozavi, prekršili su preću-tan dogovor unutar pres kluba da izjave date tokom određenih vrsta sastanaka mogu da budu citirane, ali da se ne može otkriti izvor. Asahi Shinbun je u svoju odbranu rekao da je onog trenutka kada se izvinio, Ozava priznao da je to nje-

85



gova izjava i da samim tim dogovor više ne važi. Konkurenti ovih novina, koji su bili članovi kluba, bili su ogorčeni i sazvali su sastanak u kojem su predstavni-ci Asahi Shimbuna imali priliku da objasne svoj postupak. Nakon toga su morali da napuste sobu i drugi članovi kluba su izašli sa listom zahteva, odnosno kazni. Asahi Shimbun morao je da se izvini klubu u pisanoj formi i to izvinjenje morala je da potpiše visoko pozicionirana osoba u Asahi političkom desku. Takođe su morali lično da se izvine sektretaru Ozavi. Članovi kluba su odlučili da sačekaju sa odlukom da se novinarima Asahi Shimubna zabrani pristup Dijet klubu (kao najvećem klubu). Iz ovoga je jasno da je praksa samocenzure u pres klubovima jedna od glavnih osobina ovakvog sistema sakupljanja i širenja informacija.

Postojali su i postoje još uvek pokušaji da se ovakav sistem informisanja uki-ne ili promeni, jer se smatra nedemokratskim, a naročito su ove težnje postale aktuelne nakon što su određenim novinarima (mnogi od njih su bili i novinari stranih kuća) zabranjivani pristupi određenim konferencijama zato što nisu bili članovi klubova. Neki od vladinih zvaničnika moraju često da drže odvojene konferencije jer novinari koji su članovi kluba ne dopuštaju prisustvo onima koji nisu članovi. Dakle, najveći otpor promenama u ovim strukturama nisu vladini činovnici koji se smatraju utemeljivačima ove prakse stare više od jednog veka, već upravo sami novinari koji rade u okviru pres klubova.

Zaključak

Iz do sada izloženog jasno je da medijski sistem Japana obiluje specifično-stima spram evropske štampe, ali da je njegov razvoj imao gotovo sve faze kroz koje su prolazile i evropske novine i magazini. Takođe, kao jedna od neizbežnih karakteristika izdvaja se međusobna povezanost države i štampe. Ona se kroz istoriju pojavljivala kroz različite forme cenzure i izdavanja medijskih zakona koji su uređivali medijsku političku scenu, dozvoljavajući novinarima više ili manje slobode u obavljanju posla, u zavisnosti od istorijskog perioda koji se posmatra. Uticanje države na formiranje esnafa u prošlosti i na formiranje pres klubova i njihovo održavanje jeste jedna od najupečatljivijih formi povezanosti države i štampe.

Kraus i Far navode istraživanje čiji rezultati pokazuju u kojoj meri su mediji cenjeni i ovo je druga specifična karakteristika japanskih medija, jer u mnogim zemljama (Srbija je među njima, prema istraživanjima ANEM-a) nepoverenje prema medijima je veoma veliko i novinarsko zanimanje se vidi kao nepoželjno i prevrtljivo. Naspram toga, „jedna studija u Japanu pokazuje zapanjujuće za-ključke: kada su razni politički akteri – birokrate, stranački zvaničnici, poslovna

86



elita, vođe sindikata, predstavnici medija, vođe feminističkih i drugih socijalnih pokreta upitali da rangiraju jedni druge prema uticaju, svi akteri su rangirali medije prve (osim mediji sami sebe)“ (Krauss & Pharr, 1996: 19).

Iznesene brojke o broju pismenih i broju ljudi koji završavaju određene nivoe škola i posežu za novinama kao svojim osnovnim štivom, govore u prilog veoma dobre osnove koju je država stvorila još u vreme kada je revnosno radila na popularizaciji štampe i podržavala njeno čitanje direktnim merama. Ovo je, pored izuzetno dobro osmišljenog školskog sistema, stvorilo razvijeno društvo u kojem je štampa mogla da ostane jedan od bitnih društvenih faktora i da razvija dalje svoju ulogu. Ako se uzme u obzir da Japan ima oko 130 miliona stanovni-ka, od čega u Tokiju živi oko 12 miliona (30 miliona na širem području grada), a da je nepismenost gotovo iskorenjena, jasno je zašto je popularnost štampe tako velika. Ovome doprinosi duga tradicija isporuke štampe na kućnu adresu i visoka stopa verovanja ovom mediju.

Literatura

Huffman, J. L. (1997). Creating a Public: People and Press in Meiji Japan. Hono-lulu: University of Hawaii Press,

Freeman, L. (1996). Japan’s Press Clubs as Information Cartels. JPRI Working Paper No. 18. Posećeno 29. 1. 2013. URL: http://www.jpri.org/publica-tions/workingpapers/wp18.html.

Krauss, E. S., & Pharr, S. J. (1996). Media and Politics in Japan. Honolulu: University of Hawaii Press.

World Trade Press. Complete Report (2010). Japan Society and Culture.Varley, P. (2000). Japanese Culture. 4th Edition. Honolulu: University of Ha-

waii Press

87



Milica Kljajić

develOpMent Of pRess in Japan

summary: This paper aims to present formation and development of print media in Japan, as well as influence of wider circumstances on development of journalism. It will show the situation in today’s press and its prevalence and most important caracteristics. Author will show how social settings led to formation of first newspapaers in Japan and which social, political and economical events led to major changes in publishing area, media editing, press distribution and press consummation. One needs to analize polity, most important industrial moments and their consequences, as well as wider educa-tional background. It is very important to look into data of research conducted to reveil japaneese citizent’s reading habits and numbers showing press prevalence and social structure in which japanese press developed.

Japaneese society is very specific ambience for papers development and therefore press had some specificities in its historical development which were caused by political, economical, industrial and cultural characteristics of state of Japan. Having numberous cenzorship periods, periods of very specific association in press clubs, Japanese press man-aged to find succesfull way to survive on media market, bringing huge number of copies, very developed circulation and big and dedicated reading audience.

Main goal of this paper is to proove that number of copies and very big reading of daily newspapers is directly related with political and cultural elements (eg. state en-couragment for reading and buying newspapers) and clear state determination to work constantly on raising number of educated citizents.

Key words: jounralism, Japan, press clubs, cenzorship, publishing law, education

88




Radio propaganda u Drugom svjetskom ratu1

Dragić Rabrenović2

Lokalni javni emiter Radio Bijelo Polje

UDC 654.191 : 32.019.51 : 94(100)“1939/1945“ DOI:10.5937/comman1225091R

Rezime: Rad je nastao u okviru teze da je radio medij koji je u određenim vremen-skim periodima korišten, a i danas se koristi, kao sredstvo propagande. Period na koji se istraživanje odnosi je Drugi svjetski rat, a cilj je da se prikaže kako su zaraćene strane propagandno djelovale pomoću radija. Primenom metode naučne deskripcije i istorijske i komparativne metode pokušaćemo da prikažemo kako su, na jednoj strani sile Osovi-ne, a na drugoj saveznici, koristili ovaj medij kao efikasno propagandno oružje. Posebnu pažnju posvetićemo i fenomenu radio propagande koji je karakterisao ovaj rat, a to su pored zvaničnih, tajne i lažne radio-stanice kojima su rukovodili poznati propagandi-sti, na jednoj strani Jozef Gebels, a na drugoj Sefton Delmer. Rezultati do kojih se iz da-našnje perspektive i sa vremenskom distancom dolazi upućuju na činjenicu da je ovom, tada jedinom elektronskom masovnom mediju, pridavana izuzetno velika važnost. Ra-dio je korišten za obavještavanje, podizanje morala, širenje defetizma, dezinformisanje, za propagandu. Radio-stanice su pokretane na svim kontinetima, programi su bili na mnogim jezicima, a radio-talasi se nijesu zaustavljali na granicama. Zbog svega ovoga se može zaključiti da su glavni propagandisti, obje zaraćene strane, prepoznali značaj ovog medija i u potpunosti koristili njegove kapacitete.

Ključne riječi: radio, propaganda, masovni mediji, Drugi svjetski rat, Gebels, Delmer

Uvod

Drugi svjetski rat bio je najveći sukob koji je čovječanstvo zapamtilo. Rat koji je izbio na starom kontinentu proširio se na cijeli svijet. Bila je to borba dvi-je zaraćene strane, ali velikog broja država, miliona stanovnika i različitih armi-

1 Tekst je proistekao iz magistarske teze pod nazivom „Radio kao sredstvo političke propagande“ koja je odbranjena 5. 3. 2012. godine na Fakultetu političkih nauka u Beogradu.

2 Kontakt sa autorom: [email protected].

PREGLEDNI RAD

89

90



ja. Na jednoj strani kao inicijator figurira nacistička Njemačka i njeni saveznici sile Osovine, dok su na drugoj bile antifašističke zemlje predvođene Velikom Britanijom, Francuskom, SSSR-om, saveznici, kojima su se kasnije pridružile i Sjedinjene Države. „Dvadesetogodišnja kriza je prerasla u evropski, zatim u svjetski rat nesagledivih razmjera i posledica, rat u kome se činilo da će ’totali-tarci’ – Nacisti, fašisti i Sovjeti, sa svojim armijama ljudi mašina i istaknutim propagandistima, okrenuti tok istorije na svoju stranu“ (Doherty, 2000: XV). Borba se vodila za teritorije, za prevlast na kopnu i na moru i to svim raspo-loživim oružjima i sredstvima. Međutim, borba je vođena i za pridobijanje što većeg broja pristalica, kako u svojim državama, tako i u inostranstvu. Stoga, kao nezaobilazno oružje koje su sve strane, veoma rado koristile u ovom ratu, mo-žemo izdvojiti propagandnu djelatnost. Koristili su je i nacisti i antifašisti, po-služila je kao oružje koje ima neograničeni domet. Njemci su je nazvali „trećim frontom“, a Amerikanci „četvrtim rodom vojske“ (Mihailović, 1984: 25). Do početka Drugog svjetskog rata, publicisti i propagandisti svih zemalja dolaze do zajedničkog zaključka, da će propaganda igrati ključnu ulogu u ratu. Ovakvo mišljenje se razvilo zbog nevjerovatnog uspjeha propagande saveznika u Prvom svjetskom ratu, kao i zbog velikog tehnološkog napretka i razvoja komunikacio-nih sredstava, a prije svega zbog razvoja radija. Osim toga veliki značaj su imala i iskustva ideološkog vođstva masom koja su se nakupila u periodu između dva svjetska rata. Prije početka Drugog svjetskog rata neprijatelji su bili skoro isti kao i prije Prvog svjetskog rata, ali sada su protivnici već znali da je propaganda moćno oružje. Nije bilo gotovo nikakve sumnje da će se u slučaju rata cijelo ovo dugogodišnje iskustvo u potpunosti iskoristiti (Зульцман, 1957: 21).

Uoči samog sukoba njemačka propaganda je prije svega bila usmjerena na svoje stanovništvo, zatim na velike evropske zemlje, kao što su Velika Brita-nija i Francuska, ali i na Sjedinjene Države. Širena je fama o Njemačkoj kao nepobjedivoj sili kako bi se stvarao defetizam kod neprijateljski raspoloženih građana, dok su na drugoj strani, saveznički propagandni napori bili usmjereni između ostalog i na razdvajanje građana i vlada Centralnih sila. Njemački pro-pagandisti su ciljali na britanska osjećanja predstavljajući rat kao borbu protiv komunizma, dok su njihovi agenti davali podršku pokretima u Americi koji su podržavali politiku nemješanja. Međutim, njemački propagandni napori su se, ipak, po drugi put pokazali kao neefikasni pogotovu nakon japanskog napada na Perl Harbor. Dokazi njemačke agresije bili su očigledni i američke simpatije prema Britaniji su porasle. U propagandne svrhe su poslužili svi poznati ma-sovni mediji, preko plakata, letaka, novina, brošura, knjiga, filmova, pa sve do, tada nenadmašnog, radija.

91

Radio propaganda u Drugom svjetskom ratuDragić Rabrenović


Radio propaganda moćno oružje u rukama zaraćenih strana

Za vrijeme Drugog svjetskog rata, radio je odigrao ključnu ulogu u propa-gandnim kampanjama i sila Osovine i savezničkih snaga. Radio je služio kao mehanizam za prenos ohrabrujućih poruka za domaće stanovništvo, koje su podizale moral, ali i kao oruđe u psihološkom ratu protiv neprijatelja. Radio emisije davane su na svim talasnim dužinama i na skoro svim jezicima. Radio propagandne aktivnosti u inostranstvu su bile sve intenzivnije. Sve zaraćene strane su imale ratne radio-stanice, radio-prenose namjenjene, kako trupama na frontu, tako i civilima neprijateljskih zemalja. Specijalne emisije namjenjene neprijateljskoj pozadini sa ciljem da se uruši neprijateljski moral između osta-lih imali su Radio London, Radio Moskva i Glas Amerike koji se sa američkog kontinenta umješao u rat emitujući program prvo iz Njujorka, a kasnije iz Vašingtona.3

Nakon što su Sjedinjene Države ušle u rat Centralne sile su težile da oslabe moral savezničkih vojnih snaga i građana pomoću radio propagande. Njemač-ka, Italija i Japan nastojale su da pokolebaju moral stanovništva zemalja save-znica, odnosno njihovih vojnika. Kako bi u tome imali više uspjeha, angažo-vane su osobe za koje se smatralo da uživaju poseban kredibilitet kod lokalnog stanovništva. Iz Njemačke su emitovane radio-emisije u kojima se slušaocima u Engleskoj obraćao rođeni Britanac Vilijam Džojs koristeći ironičan nadimak Lord Njištalo (Lord Haw Haw). Na strani fašista to isto je iz Italije činio ame-rički pjesnik Ezra Paund. Međutim, u ovim propagandnim okršajima Japanci su otišli korak dalje u preciznom fokusiranju na ciljnu grupu kojoj su se obra-ćali posredstvom radija. U nastojanju da oslabe borbeni moral, svake večeri se američkim vojnicima koji su se borili na Južnom Pacifiku posredstvom radija obraćala osoba poznata kao Tokijska ruža, Iva Toguri Amerikanka japanskog porekla koja ih je nostalgičnim glasom podsećala na njihove drage koje su dale-ko i pozivala da se vrate kućama (Radojković, Stojković, 2004: 84–85).

Radio propaganda nacističke Njemačke u Drugom svjetskom ratu

Kada se govori o svakoj od država koje su učestvovale u ovom sukobu i njihovim radio propagandnim dejstvima, ipak treba početi od Njemačke, prije

3 Glas Amerike bio je radio oružje Informativne agencije i za Sjedinjene Države predstavlja najpoznatiju propagandnu aktivnost, o kojoj su uvijek postojala protivrečna mišljenja. Bile su prepoznatljive najave ove radio stanice: „Glas Amerike govori. Danas se Amerika nalazi u ratu sedamdest i devet dana. Svakog dana u ovo vreme mi ćemo vam govoriti o Americi i ratu. Vesti mogu biti dobre ili loše. Mi ćemo vam govoriti istinu“ (Sorensen, 1975: 327).

92



svega kao države koja je započela sukob, ali i kao društva čiji se propagandni sistem u velikom obimu oslanjao upravo na radio.

Kolika je bila uloga radija i koliko je njemački režim polagao nade u ovo sredstvo propagande govore i podaci o tome da je odmah nakon izbijanja su-koba u septembru 1939. godine, slušanje stranih radio-stanica postalo kažnjivo slanjem u koncentracioni logor, a kasnije i smrću. Svi prodati radio uređaji su dolazili sa uputstvom koje je glasilo „Razmislite o ovome: slušanje stranih ra-dio-stanica je zločin protiv nacionalne bezbjednosti ili našeg naroda. Stoga je firer propisao kaznu zatvora i teškog rada na robiji“ (Rowen, 2003: 8). Kasnije u toku rata Gestapo je dobio instrukcije da građane za koje otkrije da slušaju strane radio-stanice ili vode kampanju prodavanja radio-aparata sa kratkim tala-sima, uhapsi i da ih kao izdajice ubije kao i sve one koji su kupili taj prijemnik. Kako je rat odmicao, Radio kompanija Rajha (Reichsrundfunkgesellschaft – RRG) nametala je još strožu cenzuru. Nije se mogao čuti ni glas o tome da Njemač-ka gubi rat, čak ni kada su je kasne 1944. godine saveznici napali iz vazduha. Zvanično jedini koji su mogli da slušaju strane radio-stanice bili su SS-ovci i Abwehr (vojna obavještajna služba) za obavještajne svrhe, kao i članovi nacistič-ke partije koji su imali specijalne dozvole za slušanje kako bi se odredili prema propagandi Alijanse. Iako su saveznici, pored zvaničnih radio-stanica, instalirali i anti-nacističke koje su emitovale program na njemačkom jeziku, lojalnost pre-ma nacističkom režimu, strah od posljedica ubjedio je milione da slušaju samo stanice u vlasništvu RRG-a. Čak i krajem aprila 1945. godine kada su saveznici okupirali Berlin i kada se Hitler krio u bunkeru, Radio Berlin, koji je emitovao program iz gradskih ruševina, i dalje je javljao da će Njemačka uskoro dobiti istorijsku bitku protiv saveznika. Gebels je prkosno izjavljivao slušaocima da će se tok rata okrenuti u korist Njemačke na Hitlerov rođendan 20. aprila. Nakon što su saveznici savladali njemački otpor 1945. godine, mnogi Njemci, sve dok nijesu vidjeli savezničke vojnike u svojim gradovima, nijesu mogli da vjeruju da je Njemačka izgubila rat. Bilo je tako sve dok Radio Berlin nije objavio da je Hitler mrtav. Tek tada su mnogi Njemci shvatili da je rat zaista izgubljen.

Ovakav odnos prema radiju i povjerenje u informacije njemačkih propa-gandista upućuje na zaključak da je narodni radio odigrao svoju ulogu u obma-njivanju i zastrašivanju miliona Njemaca tokom rata. Zapravo je sam Gebels vjerovao da propaganda ne smije biti samo podržana silom već i sama treba da podstiče nasilne aktivnosti. „U svom dnevniku je pisao: ’Oštar mač uvijek mora biti uz propagandu da bi ona bila efikasna’. Stoga nije iznenađujuće što otkri-vamo iz ishoda svake kampanje da je akcenat bio na teroru. Propaganda je bila

93



u mogućnosti da promoviše vojne pobjede i indirektno pomogne pripremanje atmosfere ili očekivanja za nove pobjede. Na ovaj način propagandisti su podr-žavali vojne kampanje stvarajući duh samopouzdanja i agresije kod kuće i izazi-vajući neprijateljske lidere da otkriju svoje vojne planove“ (Welch, 2002: 119).

Međutim, pojedini podaci upućuju i na to da su mnogi Njemci rizikovali, posebno oni koji su prije rata posjedovali snažnije prijemnike, kako bi u tajnosti slušali savezničke radio-stanice. Tako su između ostalih i njemački piloti često slušali programe BBC-ja i stanice američkih vojnih snaga kako bi saznali istinu o tome kako se Njemačka drži u ratu. Čak i skromni ’narodni radio prijemnik’ sa slabim dometom nije bio toliko loš kao što su nacisti željeli. Građani su improvizovali poboljšanje prijema ubacivanjem dodatnih antena i povećanjem osjetljivosti aparata. Tako Sorensen zaključuje da su uprkos ometanjima koja su vršili nacisti, skoro dvije trećine njemačkog stanovništva slušale emisije sa Zapada (1975: 36).

Iz današnje perspektive možda se čini nemogućim sprovesti ovakvu to-talnu propagandu samo uz pomoć jednog medija, ali u tom periodu radio je bio medij koji je dominirao i koji je dejstvovao u koordinaciji sa svim ostalim sredstvima informisanja i propagande. Nacistički propagandisti nijesu birali vrijeme niti način da radio-talasima plasiraju svoje stavove. U propagandnom djelovanju između ostalog koristili su čak i zvanične izvještaje OKW (Vrhovne komande), koji su u prvoj polovini rata većinom bili istiniti, mada su, naravno, o uspjesima izvještavali detaljno, a o neuspjesima šturo. Zatim su koristili zva-nične izvještaje vlade, koji su imali više politički sadržaj i karakter nego vojni kominike. Koristili su i vijesti iz inostranstva, koje su se djelimično sastojale od radio-vijesti i vijesti iz drugih izvora interesantnih za slušaoce. Takođe su koristili i direktivne članke sa uvodnicima iz novina i komentare važnih tema, prvenstveno sa ciljem da se slabi uvjerenje u opravdanost savezničke stvari. Po Hitlerovom mišljenju, radio je trebalo da doprinese uspjehu izvještavajući o rat-nim osvajanjima i pobjedama, stvarajući utisak o jedinstvenosti njemačkog na-roda u zajedničkoj borbi i njegovoj ubjeđenosti u konačnu pobjedu. „Njemački propagandisti su uobičavali da odmah u početku emisije izvedu upečatljivu melodiju 100 fanfarista, a zatim bi spiker dubokim i odsječnim glasom čitao važna saopštenja. To je sadržalo sposobnost privlačenja pažnje i onih koji su odbijali da slušaju njemački radio. Posebno je bila popularna emisija ’specijalnih saopštenja’. Najčešće su ponavljani pozivi, apeli, saopštenja, važne novosti u razmacima od nekoliko minuta, a između njih ubacivani su marševi. Njemačka difuzna mreža redovno je davala ’radio-izvještaje’, ’radio-komentare’ Vermahta,

94



Kopnene vojske, Ratnog vazduhoplovstva i Ratne mornarice i reportaže ratnih izvještaja ’sa prve borbene linije’, iz podmornice ili bombardera kad se nalazi nad protivničkom teritorijom. Sve je to snažno djelovalo na slušaoce“ (Mihai-lović, 1984: 122–123).

Propagandno oružje: tajne i lažne radio-stanice

Karakteristična za propagandu u toku Drugog svjetskog rata, jeste činjenica da su svi već isprobani propagandni trikovi prilagođeni radiju. Tako je ovaj me-dij izuzetno dobro poslužio za takozvanu „bijelu“, „sivu“ i „crnu“ propagandu, što upućuje na činjenicu o postojanju propagandnih djelatnosti koje su neka-da otvorene, prikrivene ili obmanjujuće. Pod „bijelom“ radio propagandom podrazumjevaju se radio-stanice koje se predstavljaju pravim nazivom i jasno se identifikuju. U toku Drugog svjetskog rata to su na primjer bili BBC, Glas Amerike, Radio Berlin, sa prepoznatljivim najavama kao što je „This is London calling” („London zove“), zatim uvodna muzika „Yankee Doodle” na Glasu Amerike ili najava „Germany Calling“ („Njemačka zove“) na Radio Berlinu. „Siva“ radio propaganda odnosi se na one stanice koje se ne identifikuju tako jasno jer ne saopštavaju naziv, niti odakle potiču i koga zastupaju. Ovakve stani-ce ne odaju svoje prave identitete, djeluju prikriveno i samo se predstavljaju kao „Keep listening to ’Der Chef ’ („Ostanite da slušate Šefa“) ili ”This is GS1” („Ovo je GS Jedan“). Na kraju „crna“ radio propaganda podrazumjeva one stanice koje su se predstavljale lažnim imenima kao zvanične domicilne stanice, ali se iza toga krila protivnička strana. Ovakvih je stanica bilo na obje strane, na primjer Radio Concordia u Francuskoj 1940. godine (koji je bio Gebelsova operacija i koji se identifikovao „This is Radio Concordia” („Ovo je radio Konkordia“) i na drugoj strani Official German Radio (Zvanični njemački radio), koji naravno nije bio ni zvanični, niti njemački radio, već su se Britanci tako predstavljali sa najavom „Hier ist der Reichsender” (Rowen, 2003: 2). Dokaz o postojanju jedne ovakve stanice pronađen je i u Gebelsovim ličnim dnevnicima.4

U Drugom svjetskom ratu, osnivanje radio-stanica, koje su karakterisane kao sive i crne, isključivo za potrebe propagande bilo je neminovno iz više ra-zloga. Prije svega propagandisti i saveznika i sila Osovine, uprkos prethodnoj reputaciji obmanjivača, ipak su pokušavali da na svojim službenim ili ’bijelim’

4 Gebelsov dnevnik 28. novembar 1943. godine: „U večernjim satima takozvani Calais Soldiers Broadcast, koji, oči-gledno, potiče iz Engleske i koristi iste talasne dužine kao i Radio-stanica Deutschland (Radio Station Deutschland), kada su vazdušni napadi bili pri kraju, dala nam je nešto što nas je zabrinulo. Ova stanica radi veoma pametan posao propagande i po onome što se emituje tačno se vidi da Englezi znaju šta su porušili, a šta ne“ (Rowen, 2003).

95



stanicama emituju materijal koji bi mogao biti prihvaćen kao istinit. U prilog ovim težnjama govore i kasnije izjave jednog od američkih dopisnika iz rata Edvarda Maroua koji je dok se nalazio na čelu američkog programa propagande govorio: „Da bismo bili ubedljivi, mi moramo učiniti sve da nam se veruje; da bi nam se verovalo, mi moramo biti verodostojni; da bismo bili verodostojni, mi moramo biti istiniti. To je vrlo jednostavna stvar“ (Sorensen, 1975: 17). Propagandisti su dobro znali da kada je neki političar ili nacija uhvaćena u laži, javnost će primiti svaku dalju izjavu sa skepticizmom, ako ne i sa potpunim odbacivanjem kao netačnu. Stoga su smatrali da bi objavljivanje lažnih vijesti moglo narušiti već izgrađen ugled i koliko-toliko povjerenje koje su zadobili. Osim toga postavljalo se i pitanje da iako je, na primjer, BBC imao slušaoce u Njemačkoj, kakve su šanse da se tamošnje stanovništvo preobrati i postane anti-nacistički raspoloženo. Takođe su zvanične radio-stanice uglavnom već smatrane kao neprijateljske sa one druge strane, pa je trebalo pronaći način da se pridobije stanovništvo na neprijateljskoj teritoriji. Zbog toga su se postepeno instalirale propagandne stanice pod lažnim identitetima kako bi se prevaziš-la ova ograničenja. Na „sivim“ i „crnim“ stanicama, koje službeno nijesu ni postojale, nije bilo potrebe za opreznim potezima. Propagator je mogao reći što god mu se svidi, mogao je lagati, pretvarati se da je neko drugi, izazivati zabunu, širiti glasine, stvarati paniku, pokušavati da obmane ili da čak izdaje lažne naredbe, čega je i bilo. Ipak, ovdje treba imati na umu da i zvanični izvori informisanja, kada su u službi određene propagande, mogu da podlegnu uti-cajima i čak šire laži i dezinformacije. „Tako je jednom prilikom šef britanske sive i crne propagande Sefton Delmer izjavio: ’Mi nikada ne smijemo slučajno lagati’“ (Bytwerk, 2004), najvjerovatnije podrazumjevajući pod tim da se na-mjerno ne samo smjelo, već i trebalo lagati. Tako je doživljavana propaganda, kao djelatnost koja nije samo usmjerena protiv neprijatelja, već i u korist svoje države. Dakle, ako je „bijela“ propaganda strateško krilo u propagandnom ratu, „crna“ propaganda je imala taktičku funkciju, a njen stil i sadržaj su zavisili i od dešavanja na bojnom polju.

Gebelsova tajna i lažna radio emitovanja

Pojava tajnih i lažnih radio-stanica bila je zapažena još i prije Drugog svjet-skog rata. Tako se kao prva zabilježena upotreba sive ili crne radio propagande izdvaja primjer međusobnog sukoba Nacista. „Između septembra 1934. godine i januara 1935. godine, pristalice nacističkog otpadnika Ota Štrasera (Otto Strasser) postavile su kratko-talasni predajnik u Čehoslovačkoj, za koji su tvr-

96



dili da emituje program iz Njemačke. Ovaj kratkotrajni poduhvat završio je tako što su pripadnici Gestapoa prešli granicu i ubili glavnog inženjera, a onda uništili predajnik“ (Rowen, 2003: 4). Takođe, primjer koji govori o pojavi sive i crne radio propagande prije Drugog svjetskog rata jeste i kada je tokom Španskog građanskog rata Gebels isporučio mobilni predajnik koji je radio pod maskom Republikanske stanice, tako da se čini da su nacisti prvi počeli sa sivom i crnom radio propagandom.

Samo mjesec dana nakon napada na Poljsku, Gebelsovo Ministarstvo doda-lo je svojim domaćim i međunarodnim uslugama i treći dio: „Concordia biro“ („Biro Konkrodija“ – zajednička emitovanja) propagandnog odjeljenja RRG-a koje je kontrolisalo brojne tajne ili tzv. „slobodne“ radio-stanice sa ciljem da se stacionira u državi prema kojoj je program i usmjeren. S obzirom na činje-nicu da se ne mogu otkriti izvori ovakvih radio-stanica one su prepoznate kao izuzetno moćno propagandno oružje kod zaraćenih strana. „Munjeviti radio rat“ (Radio Blickrig) koji je pokrenut za Holandiju, Belgiju i Francusku 1940. godine trebalo je da stvori maksimalni efekat zastrašivanja i terora kako bi se umanjio otpor. Njegov uspjeh je zavisio od razdora među saveznicima kao i od vremenskog uklapanja i mogućnosti njemačkih vojnih snaga da svojim dijelima potkrijepe ono što su propagandisti najavljivali u radio emitovanjima. Ovaj plan je u potpunosti sproveden.

Nacistički propagandisti su imali nekoliko metoda kojih su se držali u dje-lovanjima putem radija. „Prije svega radio propaganda pokušavala je da dublje podijeli saveznike. U slučaju konfrontacije Holandije i Njemačke direktno se apelovalo na Holandsku vojsku riječima: ’Vojnici zašto se vi borite, zašto do-zvoljavate sebi da budete iskasapljeni zbog engleskih i francuskih kapitalista?’. Nakon toga bi pokušali da naprave razdor u onoj državi koju napadaju. U Belgiji, na primjer, u Flamanskoj oblasti, bi emitovali poruke: ’Flamanci vi ste uvijek bili tretirani kao nižerazredni građani, mi Njemci ćemo vam povratiti vaše samopoštovanje’. Slična su bila i emitovanja u Francuskoj namjenjena Va-loncima: ’Vi Belgiju ne interesujete, oni samo očekuju da vi poginete za njih. Mi ćemo pomoći razvoju vaše države’. Povezano sa ovakvim potezima bili su i dalji pokušaji da se umanji i sam kredibilitet vlade (Welch, 2002: 124). U Francuskoj su početkom 1940. godine instalirane dvije tajne stanice i nacisti su bili izuzetno zadovoljni koliki je njihov doprinos konačnom uspjehu, tj. slomu francuskog morala. „Francuzi su mogli da čuju neidentifikovanu radio-stanicu za koju se mislilo da je komunistička, sa pozivima za pacifizam i mir i porukama da je ’Francuska slaba, a da je Njemačka jaka i da Britanija koristi

97



Francusku za sopstvene imperijalističke potrebe’. Stanica je ’otkrila’ nedostatke francuske vojne industrije i izrazila zabrinutost za budućnost zemlje, ako vojska izgubi duh. Stanica je takođe objavila da je francuska vlada pobjegla iz zemlje, ostavljajući ljude da se brinu za sebe i da njihovi voditelji ’znaju’ za koleru u Parizu i ’savjetuju’ slušaocima da povuku svoje ušteđevine sa bankovnih računa i naprave zalihe hrane“ (Rowen, 2003: 4). Emitovanje programa u ovom stilu se nastavilo i Francuska je bila u haosu. „Dok je Vermaht brzo napredovao ka Parizu juna 1940. godine, nacistička propaganda je objavljivala: ’Vaša vlada više ne zaslužuje vaše poštovanje, bez obzira na obećanja da će ostati da zaštiti grad do samog kraja, vlada je prepustila glavni grad i stanovnike sopstvenoj sudbini’. Samo nekoliko dana nakon predaje Francuske, tačnije 24. juna, njemačke tajne stanice su zatvorene jer su postigle ono zbog čega su i stvorene.5

S druge strane, neka novija istraživanja upućuju na to da se uspjeh ove pro-pagandne kampanje više pričinjavao nego što je bio stvaran. Zapravo, dok je Radio Blickrig pomagao sijanju sjemena defetizma u državama koje je Njemač-ka trebalo da napadne, kampanja je u krajnjem zavisila i od sposobnosti vojnih snaga da potkrijepe takve propagandne tvrdnje, smatra Velč (2002: 124).

Slična je bila situacija i sa Konkordija emitovanjima u Velikoj Britaniji 1940. i 1941. godine, kada je ova zemlja bila pred slomom i kada se činilo da će proći poput Francuske. Da su nacisti odmah nakon Francuske svoju pažnju usmjerili prema „ostrvu“, potvrđuje i izjava koju je Gebels dao na konferenciji 22. juna 1940. godine: „U slučaju njemačkih uslova (s Francuskom), do sredine sledeće nedjelje treba tajne predajnike postupno ugasiti kako bi se povećala njemačko-francuska saradnja, a onda bi trebalo početi sa emitovanjem u Velikoj Britaniji na različitim frekvencijama, nakon pauze od nekoliko dana“. Kada su nacisti pripremali invaziju na Britanska ostrva ova emitovanja su bila na vrhuncu. Gebels je u dnevniku 29. maja 1940. godine zabilježio: „Mi smo prouzrokovali paniku, stavljali smo tajne stanice u pogon. Čerčil je nastavljao sa hvalisanjem, ali mu je strah izlazio kroz svaku poru njegove kože. Mi još nijesmo naše emi-sije pokrenuli punom parom. Čekali smo na to sve do pred samu katastrofu“ (Doherty, 1994: 168).

Kada su njemačke trupe zauzele Francusku, Britanci i Francuzi su propa-gandnim djelovanjima širili uvjerenja da će Francuska uspjeti da se odupre, zbog čega su nacisti odlučili da pojačaju emitovanja crne propagande prema Britaniji. „Radio propaganda je ušla u novu fazu u aprilu 1940. godine, uz

5 U Gebelsovom dnevniku piše: „Ministar je na osnovu analize koju su napravile naše diplomatske službe potvrdio efikasnost naših emisija, da je njihov uspjeh stopostotan i da se kolaps u neprijateljskoj strani u najvećoj mjeri može pripisati ovim emisijama“ (Rowen, 2003).

98



brzi razvoj novog tipa njemačkih radio-stanica na engleskom jeziku. Gebels je djelovao sa tri crne propagandne stanice, tvrdeći da svaka od njih emituje program iz Velike Britanije. To su bili Nova britanska radio-stanica (New British Broadcasting Station, NBBS), Radio Radnički izazov (Workers Challenge, RWC), koju je navodno vodila određena grupa socijalističkih revolucionara iz indu-strijske Britanije i nasuprot njoj, pacifistička stanica Hrišćanski mirovni pokret (The Christian Peace Movement, CPM). Britanske vlasti energično su reagovale i ometale NBBS i RWC. Postojanje ovih stanica bila je strogo čuvana tajna, a svi nagovještaji o njima u štampi ili na programu BBC-ja strogo su zabranjivani“ (Lloyd, 1997: 192).

Njemački propagandisti nijesu imali veće poteškoće u pravljenju materijala za posebnu ciljnu grupu koju su imali na umu. Vjerovatno su identifikovane disidentske grupe i po jedna stanica bila je usmjerena na svaku od njih. Prva od Zajedničkih stanica za Britaniju je bila nova britanska emisiona stanica (nBBs), koja se prvi put pojavila na kratkim talasima, 25. februara 1940. go-dine nastavljajući skoro svakodnevno emitovanje sve do aprila 1945. godine. NBBS je emitovao defetističku propagandu namijenjenu uglavnom srednjoj ili nižoj-srednjoj klasi. NBBS je u programu svake večeri u 20.30, 21.30 i 22.30, emitovao pojedinačne emisije u trajanju od po pola sata, koje bi počinjale uvod-nim razgovorom, nakon čega bi uslijedio „Izvještaj necenzurisanih vijesti“ (Un-censored News Review), dok je treći dio ovog programa činio kratki razgovor pod nazivom „Među nama“ (Between Ourselves), koji je trebalo da bude usmjeren na NBBS-ove kolaboracioniste u Britaniji. Ova radio-stanica imala je i emisiju u formi razgovora posvećenu ženama u kojoj je ’Mary Fraser’ imala kratak govor za žene, a emisija bi završavala numerom „Bože čuvaj Kralja“ („God Save the King“). Prvobitni voditelji na NBBS bili su bivši nastavnici engleskog jezika, a kasnije su se pridružili i mnogi bivši zarobljenici, dok je Vilijam Džojs napisao brojne komentare za ovu stanicu.

Druga stanica, Radnički izazov (Rwc) pojavila se početkom jula 1940. go-dine i emitovala program skoro svakog dana sve do januara 1945. godine. Ova stanica emitovala je populističku, anti-kapitalističku, defetističku propagandu, ciljajući na radničku klasu. Program je emitovala na kratkim talasima, svake noći u 20.10, 21.10 i 22.10, iako se oko sredine septembra 1940. godine sta-nica pojavljuje samo od 21.10. Svaka emisija trajala je 10-20 minuta, a obično se sastojala od razgovora, ili „dijaloga“ između dva „radnika“. Emitovanje bi se uvijek završavalo pozivima da radnici odbiju da daju podršku ratu. Vilijam Džojs napisao je većinu tekstova, dok su glavni spikeri opet bili bivši zaroblje-nici.

99



Treća stanica, Radio Kaledonija (Radio caledonia) prvi put je zapažena 19. jula 1940. godine. Kaledonija je emitovala defetističku, antikapitalističku i antisemitsku propagandu za građane Škotske. Program se sastojao od kratkog razgovora, koji se obično završavao pozivom Škotima da naprave odvojeni mi-rovni ugovor kako bi spasili svoju zemlju. Kao i NBBS, Kaledonija je bila krat-ko-talasna stanica koja je emitovala program svake noći od 21.20, sa govorom koji je trajao oko 10 minuta. Karakteristično za ovu stanicu jeste to što je prijem u Britaniji uvijek bio slab i nije mogla imati toliko željeni efekat. Kaledonija je krajem oktobra prestala sa emitovanjem i nije se pojavljivala sve do februara 1941. godine, da bi bila konačno zatvorena krajem 1943. godine.

Četvrta stanica pod nazivom hrišćanski mirovni pokret (cpM) uočena je 15. avgusta 1940. godine. Emitovala je program svake noći od 19.45, ali opet je signal uvijek bio slab. Propaganda koju je širila ova stanica bila je usmjerena na tip publike kao što je bio Pacifistički pokret (Peace Pledge Union, PPU) za-uzimajući formu religioznog servisa, započinjući program sa snimkom himne, koju je izvodio hor, praćen brojnim čitanjima članaka iz Biblije, nakon čega bi uslijedila propovijed. Na kraju bi voditelj pozivao na mir i „servis“, kako su ga nazivali, završavao bi sa još jednom himnom. CPM je zatvoren 1942. godine (Doherty, 1994: 169).

Uspostavljajući svojevrsni propagandni radio sistem usmjeren prema Ve-likoj Britaniji Nacisti su zvanične radio-stanice rasteretili ovakvih poduhvata. Stoga je Džordž Orvel 1942. godine zabilježio: „Zvanične njemačke stanice koje su vjerovatno često pretjerano lagale, sada su manje-više bile odgovoran tip emitera, isporučujući i dajući više vijesti, nego direktnu propagandnu, pri čemu su propagandne aktivnosti bile usmjerena na zajedničke stanice“ (Orwel prema Doherty, 1994: 167).

Zajedničke radio-stanice u toku svog djelovanja obično su usklađivale te-matiku sa trenutnim političkim opredjeljenjima. Na početku je strategija dje-lovanja ovih stanica bila da ubjede publiku da je rat jedino u interesu vladajuće elite. Međutim, stanice su takođe igrale i taktičku ulogu, pa su naglašavale one elemente koji su se mijenjali u skladu sa dominantnom nacističkom taktikom. Kako se njemačka taktika mijenjala od blokade do mirne uvertire za invaziju, od bombardovanja u etru do bombardovanja gradova, tako su Konkordia radio-sta-nice naglašavale jednu po jednu temu. Bilo je tu naravno i preklapanja, a i tema koje su bile potpuno izostavljene. Ipak, zastrašivanje oružjem bila je konstanta. Ako je strateška strana zajedničkih radio-stanica bila sumirana u ideji da „Ovo nije vaš rat“, onda je taktička strana bila svedena na poruku „Stvari su sada loše, ali još gore tek slijedi“. Ovi pokušaji zastrašivanja javnosti usmjereni su na tri

100



različita, ali povezana elementa: strah od gladi i bolesti, strah od invazije i strah od bombardovanja. Međutim, kada su teški napadi iz vazduha zaista i otpočeli u septembru, radio-stanice su nastavile kampanju emocionalnog terora, sa još tragičnijim opisima napada i pesimističnijim opisima onoga što će uslijediti. Radnički radio koncentrisao se na stanje u skloništima, u nastojanju da podsta-knu nezadovoljstvo među onima koji moraju da ih koriste i kako bi prestrašli one koji se boje da će im skloništa zatrebati u budućnosti (Doherty, 1994: 171).

Uticaj Konkordija radio-stanica u 1940. godini išao je u dva pravca. Stra-teški cilj je bio da se potkopa moral i podrška ratu među običnim ljudima u Britaniji, a među oružanim snagama cilj kampanje je bio uvjeriti ljude da je rat u kojem se bore bio samo u interesu vladajuće elite, dok su građani trpjeli i bili osuđeni na propast. Drugi, taktički cilj bio je širiti strah, zbunjenost i paniku, pogotovo u ljetnjim mjesecima 1940. godine kada se invazija činila izvjesnom. U ostvarenju ovog cilja Konkordija stanice nijesu bile usamljene, već su bile u sklopu šire mreže sa tzv. bijelim radio-stanicama.

Nacistički glas u Britaniji - Vilijam Džojs

Poznato je da su za propagandna djelovanja u Drugom svjetskom ratu bili nadležni Gebels i ljudi koje bi on zadužio za tako povjerljive i odlučujuće zadat-ke. Jedan od istaknutih pojedinaca u ovom psihološkom ratu bio i pomenuti Vilijam Džojs, poznatiji kao „Lord Njištalo“. Iako je rođen u Njujorku u anglo-irskoj porodici, Džojs je došao u Veliku Britaniju tridesetih godina 20. veka kao jedan od najzaraznijih anti-semita u Moslijevoj (Oswald Mosley) Britanskoj uniji fašista (British Union of Fascists). Bio je toliko predan nacional-socijali-zamu, a njegova mržnja prema Jevrejima bila je toliko jaka, da je u osvit rata napustio Britaniju i otišao za Njemačku gdje je započeo karijeru u Njemačkoj emiterskoj organizaciji, u sekciji engleskog jezika. Na početku je bio anonimna ličnost, ali su ga oštrina i divlji apetit za radom razlikovali od ostalih kolega i ubrzo je postao zvijezda, bio je engleski glas nacističke Njemačke. Postao je personifikacija naziva Lord Haw Haw koji mu se pripisuje, a koji je britanska štampa6 koristila za bilo koji engleski glas koji se mogao čuti na nacističkim ta-lasima.7 Naime, suprotno mišljenju javnosti izvorni Gospodin Njištalo nije bio

6 Kada je novinar Dejli ekspresa Džona Barington, glavnom spikeru njemačke bijele-propagande dao nadimak Lord Haw-Haw of Zeesen (Gospodin Haw Haw-u od Zeesena) ime je ostalo, iako je dodatak od Zeesena otpao, jer su ubr-zo njemačka emitovanja preko mora odbačena. Barington je takođe Lordu Haw Haw dodao i ženu Vini od Varšave (Winnie of Warsaw), i stvorio i druge likove, Teta Pebma (Gush) i Ujka Ulizica (Uncle Smarmy). Tako depersonalizo-vani, spikeri su postali daleko lakše mete koje su se mogle ismijavati (Lloyd, 1997: 193)

7 Džojsa je ozloglašenost dovela do propasti, tako su ga Britanci nakon kontroverznog suđenja 1946. godine objesili kao izdajnika (Doherty, 2000: 12).

101



Vilijem Džojs, koji do tada još nije ni došao u Berlin. Prema nekim podacima BBC-ja čini se da je u ranim ratnim danima Lord Njištalo bio Volf Mitler, a da je tek kasnije ovaj nadimak ekskluzivno pripao Džojsu, koga su počeli da najavljuju kao ’Vilijam Džojs, takođe poznat i kao Lord Haw Haw’ (Doherty, 2000: 12–13). Iako sama ideja da slobodne stanice treba da budu usmjerene ka Britaniji ne potiče od Džojsa, već od njemačkih poslodavaca, on je postao njihova pokretačka snaga, zapošljavao je osoblje i lično pisao mnoge tekstove. „Džojsovi tekstovi su bili toliko ubjedljivi da su pričinjavali probleme Birou za borbu protiv lažnih informacija Ministarstva informisanja (Anti-lie biro), koji je prvobitno osnovan da se istinom suprotstavi njemačkoj crnoj-propagandni“ (Lloyd, 1997: 193). Džojs je bio uključen i u izbor novih spikera pa je tako direktor RRG-ovog Odjeljenja crne propagande za inostranstvo Her Raskin) jednom izvjestio da je Džojs pronašao brojne spikere iz logora britanskih ratnih zarobljenika, koji su iz svih sfera života i oduševljeno se pripremaju za početak borbe protiv Čerčila.

Poznato je da se, s obzirom na nedostatak odgovarajućeg, kvalifikovanog osoblja, Konkordija na početku morala osloniti na šarenolik izbor britanskih ratnih zarobljenika, od kojih su neki predratni simpatizeri fašista i bivši na-stavnici engleskog jezika, kao i mnogi drugi koji su se zadesili u Njemačkoj po izbijanju rata. Međutim, Džojs se za veći dio informacija nije oslanjao samo na špijune, već i na britanske novine koje je dobijao u roku od dvadeset četiri sata od njihovog objavljivanja. Tadašnje novine, iako cenzurisane, sadržale su obilje informacija ako bi se u potpunosti iskoristile i vjerodostojno predstavile (Lloyd, 1997).

Zbog ovako organizovane mreže radio-stanica pitanje koje se danas, ali koje su mnogi i u toku rata postavili, jeste da li su one imale bilo kakav uticaj na britansku javnost? Postoje dokazi da je u početku rata bio znatan broj ljudi koji su slušali neprijateljska emitovanja. Odjeljenje za istraživanje slušanosti pri BBC-ju izvijestilo je da je svake noći početkom decembra 1939. godine bar jedna od šest osoba redovno slušala vijesti iz Hamburga, a da je oko dvije trećine stanovništva povremeno slušalo ovaj program. Prve BBC-jeve ankete o reakcijama na Konkordija stanice iz septembra 1940. godine pokazale su da se slušanje vijesti iz inostranstva nastavilo, da se Džojs i dalje slušao, ali je bio potpuno diskreditovan, dok se radio NBBS i RWC rijetko spominju i to samo s gađenjem i prezirom. O ovom fenomenu često su na početku izvještavale i

102



britanske novine svrstavajući ove radio-stanice u neprijateljske,8 a ne čudi ni povećana zabrinutost i učestali sastanci predstavnika Vlade, Ministarstva in-formisanja, BBC-ja i drugih nadležnih institucija o ovom problemu kako bi se pronašla najbolja rješenja za zaustavljanje, ometanje ili manje slušanje ovih stanica. Predlagana su brojna rješenja, od ometanja u etru do demantovanja ili ignorisanja neprijateljskih stanica, pri čemu su nakon opsežnih analiza Britanci izgradili sopstvenu strategiju. „Britanske vlasti su energično reagovale i uprkos svojim direktivama ometale NBBS i RWC radio-stanice, pri čemu je u početku postojanje ovih stanica bila strogo čuvana tajna, a svi nagovještaji o njima u štampi ili na programu BBC-ja su strogo zabranjivani“. Međutim, s obzirom na to da su ratne okolnosti nametale određenu vrstu autocenzure za britanske medije, samim tim je za širu javnost bilo sasvim prirodno da traži ’istinu’ na drugom mjestu pretragom radio-talasa u potrazi za drugim emiterima na en-gleskom jeziku. „Britanci su brzo otkrili da su njemačka emitovanja pružala jasne i aktuelne izveštaja proizvedene sa velikom preciznošću stručnog tima na frontu. Vlasti su ubrzo shvatile da će svaki pokušaj ometanja ovih stanica biti nepoželjan i umjesto toga su pristupili sprovođenju jedne od najznačajnijih kampanja kontrapropagande svih vremena“ (Lloyd, 1997: 192–193). Možda zbog djelovanja britanske kontra-propagande, iz današnje perspektive jasno je da nacistička kampanja nije uspjela, ili bar ne kako je to trebalo da bude. Moral stanovništva nije opao, iako je često bio na niskom nivou. Početak masovnog bombardovanja gradova u jesen svakako je imao ozbiljan učinak na moral u Londonu i drugim gradovima, mada se čini da je taj naizgled nepovratni vojni potez njemačke vojske u Evropi više uticao na osnaživanje morala, nego što su imali uspjeha Džojsova haranga ili pozivi na pobunu putem radio-stanica. Slič-no tome, taktički cilj stvaranja masovne panike i konfuzije u Velikoj Britaniji takođe nije uspio. Putevi nijesu bili blokirani izbjeglicama, niti je bilo masovnih demonstracija sa pozivom na svrgavanje Čerčila i prihvatanje Hitlerovih mirov-nih ponuda. Bilo je međutim, značajnog stepena zabrinutosti, ako ne i histerije, o aktivnostima pete kolone u Velikoj Britaniji tokom ljetnih mjeseci. I pored toga, bilo bi pogrešno otpisati Konkordija stanice kao amatersku propagandu

8 Tako je u februaru 1940. godine, odmah nakon prvog emitovanja radija NBBS, Dejli ekspres izvjestio: „Misteriozni piratski Radio Britanija, napada Britaniju, sa primjetno sumnjivim jakim i stabilnim signalom“. Narednog dana Dejli Herald piše „Provalnik u etru je nacistički“ (Air Gate Crasher is a Nazi). Već u martu Sandej Dispeč otkriva ’tajne’ Nove Britanske emiterske stanice. Objavljeno je kako je ova radio-stanica očito njemačka. „Mi smo provalili najnoviju nacističku obmanu. Ko god da je slučajno posluša, ne bi se prevario ni jedan jedini minut. NBBS je Britan-ska isto koliko i Veliki kineski zid. Ovaj najnoviji napad u propagandnom ratu je jednako zastrašujuć kao i metak“ (Doerthy, 1994: 180).

103



koju jedva da je iko slušao, iako su one počele s brojnim ozbiljnim hendikepi-ma, kojih se nikada nijesu oslobodile.9

Britanska kontrapropaganda pod vođstvom Seftona Delmera

Da Gebels nije uspio da nadmudri Britance u ovom psihološkom ratu, pokazalo se nešto kasnije. Čovjek koji je uspio da ga prevari bio mu je dobro poznati Sefton Delmer.10 Na početku rata Delmer je morao u Velikoj Britaniji da raščistiti neke sumnje oko svoje lojalnosti. Britanci su mislili da je mogao biti njemački agent ili nacistički simpatizer, jer je rođeni Njemac i jer je većinu života proveo u Njemačkoj. „U isto vrijeme, Njemci su ga stavili na Gestapo-ovu listu ljudi od interesa koju su planirali da iskoriste ukoliko Engleska bude osvojena. Ipak, uprkos svemu Delmer je dobio podršku da dođe do Njemaca kroz etar, uđe im u uho i nekako u mozgove, što nikako nije bilo lako“ (www.seftondelmer.co.uk). Poznato je da su Britanci sa Delmerom i njegovim „crnim radiom“ uspješno izvodili akcije širenja dezinformacija u pravom smislu te riječi. Delmer je bio svjestan da „informacije, brižljivo izabrane i vješto prezen-tirane, predstavljaju najsubverzivniju formu propagande“. Kako bilježi Volkov, Delmer je pazio da lažima pribjegava krajnje oprezno i umjereno: ’Treba da lažemo samo svesno, sračunato, nikada slučajno ili iz nemarnosti’ govorio je ovaj britanski propagandist (2005: 69). Mada, koliko god da se koristio raznim sredstvima kako bi postigao cilj, daleko od toga da je vodio vulgarnu antinaci-stičku propagandu. On je pripremao program na njemačkom ili italijanskom, a čak se najavljivao i kao radio njemačke armije emitujući muziku i biltene sa informacijama „namjenjenim našim drugovima iz Vermahta“. „Naravno, emi-tovane informacije nisu bile takve prirode da bi hrabrile spomenute drugove. Umesto ohrabrenja, on bi izazivao uznemirenje i zabrinutost u redovima boraca podsećajući ih na sudbinu njihovih supruga koje bi se našle u rukama nacistič-kih glavešina i u njihovoj milosti i nemilosti u slučaju da oni poginu na bojnom polju. Ili se Delmer, pak, najavljivao kao da je republikanski fašistički radio i emitovao vesti pogodne da izazovu uznemirenost kod Italijana. On je tvrdio

9 „RWC i NBBS su prije svega privukli značajniji broj publike, dok je konstantno loš prijem radija Kaledonije i CPM, kao i u manjoj mjeri NBBS bio stalan problem. Zatim, činjenica da je lokacija NBBS-a na talasnoj dužini nedo-stupna većini stanovništva svakako je bila ozbiljna greška, pogotovo s obzirom na znatiželju koju je stanica izazivala u početku“ (Doherty, 1994: 182).

10 Denis Sefton Delmer rođen je u Berlinu 1904, godine. Njegov otac je bio Australijanac na Engleskom fakultetu Univerziteta u Berlinu i Sefton je govorio njemački kao maternji jezik. On je postao njemački prevodilac za Bevebru-kov Dejli Ekspres i lično je poznavao Hitlera, Hesa, Geringa, Gebelsa i Rema (Walendy, 1979).

104



da će uskoro lira biti devalvirana i rulja bi navalila na liru, ili bi javio kako su saveznici obećali da će uspostaviti ’slobodnu zonu’ na severu Italije koja neće biti bombardovana, a Musolini bi ubrzo kritikovao nelojalne Italijane koji su napuštali posao da bi se tamo sklonili. Nakon toga bi Delmer emitovao Muso-linijeve izjave više puta“ (Volkov, 2005: 69). Kada bi Gebels izjavio da će deliti hranu radnicima u fabrikama, Delmerov radio bi odmah javljao da hrana sadrži Pervitin za jačanje produktivnosti. Kad su deca iz porodica bombardovanih u Hamburgu evakuisana na istok, Delmer je odmah proširio glasine o tome da se u logorima, u kojima je trebalo da ova deca budu primljena, šire epide-mije: „Doktor Konti, rajhsministar zdravlja, čestita oficirima-lekarima dečijih logora(...) na primernom požrtvovanju koje su pokazali u brizi za suzbijanje epidemije difterije koja se pojavila među decom o kojoj brinu. On izražava nadu da će ubrzo videti kako je pobeđena tragična nestašica lekova i smanjena stopa smrtnosti na prosečno 60 mrtvih sedmično“. Delmer je emitovao pesme Marlene Ditrih (koja je bila protiv nacista) na svom tobože nacističkom radiju i emisije u kojima su tobožnji fašisti vređali Papu. Bumerang efekat bio je takav da je posle rata Delmer morao da objavi knjigu da bi demantovao neke od nei-stina koje su od njega potekle i koje je emitovao. Bile su toliko uverljive i dobro plasirane da su naišle na ogroman odjek (Volkov, 2005: 70).

Specijalne radio-stanice namjenjene stanovništvu na neprijateljskim teri-torijama bile su ključne u ovoj propagandnoj borbi. Tako su se i Britanija i Njemačka veoma profesionalno posvetile njihovom formiranju i radu. Prvo emitovanje britanske radio-stanice pod nazivom gustav siegfried eins (gustav zigfrid prvi), skraćeno GS1, 23. maja 1941. godine, nije čulo mnogo Njemaca. Međutim, ti malobrojni slušaoci mogli su da primjete da se program nije razli-kovao od ostalih međunarodnih stanica, s nizom poruka poput „Ovo je GS1, zove GS18“; „Ovo je GS1, zove GS47“, nakon čega bi uslijedile kodirane poru-ke, a onda bi se Der Chef predstavio. Slušaoci su naravno imali utisak da slušaju tajne njemačke vojne predajnike koji su emitovali kodirane strateške poruke i klevete oficira koji više nije mogao da zadrži svoje mišljenje.11 Upravo je ovakve varke smišljao Sefton Delmer, a kao šef Britanskog političkog štaba (British Political Warfare) i izvršitelj sive i crne propaganda uvijek je imao neki trik u rukavu. Zapravo, radio-stanica kao što je ova imala je nekoliko karakteristika. Prije svega, samo takva oznaka i identifikacija, kao što je GS1, značila je da se prepušta mašti njemačkih slušalaca. Nagađalo se da su GS inicijali Gregora

11 Neki od slušalaca se prisjećaju tih dana: „Činio se kao tipični odani stari pruski vojni oficir čiji šareni i otvoren pogled na svijet ga je prikazivao kao duboko odanog otadžbini i takođe fireru, ali je oštro kritikovao mnoge nacističke političke poteze i vođenje rata. Iznad svega, on je prezirao masu koja se dokopala otadžbine u firerovo ime (http://members.aol.com/skywave48/aspidistra.htm).

105



Štrasea12. Takođe se spekulisalo da GS znači Geprüfte Sicherheit, to jest sertifikat njemačkog Ministarstva rada, ili čak da znači generalštab (General Staff). Me-đutim, ništa od navedenog nije bilo tačno.13 Što se tiče zvučnih identifikacija kao što su: „Ovdje GS1 pozivamo GS18“, to su bile samo varke kako bi slušaoci pomislili da ima više učesnika u ovim aktivnostima, a u stvari je postojao samo GS1. Kada se govori o kodiranim porukama, primjetno je da je i ovo bila još jedna od igara koju su Britanci osmislili kako bi zavarali neprijatelje. Ovakve poruke su bile varke i uistinu nije ih bilo teško dešifrovati.14

Radio GS1 nastavio je sa emitovanjem sve do novembra 1944. godine. Do tada je Der Chef, u stvari Peter Sekelman iz Berlina, koji je napustio Njemačku i otišao u Britaniju prije rata napravio, oko 700 emisija. U novembru je uslijedio dramatičan „ispraćaj“ za Gustav Siegfried Eins i Šefa. U sred njegove posljednje emisije odjednom su se čuli zvuci komešanja, krikovi i prasak mitraljeza. Izgle-dalo je da je Gestapo napokon uklonio ovaj navodno pobunjeni njemački glas. Međutim, sve to je bilo dramatizovano u britanskom studiju Miltona Brajana, nekoliko kilometara od mjesta druge strogo čuvane tajne operacije, Centra za dešifrovanje tajnih poruka na Blečli parku (Rowen, 2003: 11).

Seftona Delmer je 1943. godine pokrenuo još jednu radio-stanicu koja će emitovati program ka Njemačkoj pod nazivom deutsche Kurzwellensender atlantic (Njemački kratko-talasni Radio Atlantik) čiji je skraćeni naziv bio atlantiksender. Ovaj tajni radio započeo je emitovanje 22. marta 1943. godine između 20 i 23 sata. Čak je i sam Vinston Čerčil bio oduševljen što su njemač-ke podmornice mogle da primaju radio uslugu kao što je ova. On je smatrao da će zbog toga što je podmornica bila odsječena od Njemačke, mornari više vjerovati onome što se emituje, posebno ako je to zvučalo iskreno i originalno, a pogotovo zbog činjenice da su podmornice u ratu Britancima stvarale velike nevolje potapanjem brodova. U ovom programu su, kako bi Njemci pomislili da postoje i prednosti ukoliko budu zarobljeni ili ako se predaju, širili glasine da njemački ratni zarobljenici zarađuju velike plate radeći u Americi. Kako bi

12 Gregor Strasser „crveno-smeđi“ nacista koji je po Hitlerovom nalogu ubijen u Removom puču.13 Delmerovi ljudi su se šalili da GS znači „Gurkensalat“ (krastavac salata).14 Na primjer, šifrovana poruka poput: „Hans će se sresti sa Džonom kod bioskopa Odeon u utorak u 14 sati“ bila je

varka koju je trebalo da proslijede, kako bi je Nacisti dekodirali. Tada je u Njemačkoj postojalo stotine bioskopa sa imenom Odeon, što je značilo da su njemačke tajne službe bile bukvalno upošljene. Sličnu namjenu, da se Nacisti uključe u praćenje emitovanja ovog programa, imale su i poruke tipa „Kao što smo rekli u našem poslednjem obraća-nju“, za šta su Njemci pretpostavljali da je bilo nekog prethodnog javljanja i tako se vezivali za ova emitovanja. Ovim potezom britanskih propagandista bila je izigrana čak i američka strana. Zvaničnici američke vlade po povratku iz Berlina u Vašington su izvjestili o čudnoj tajnoj radio-emisiji njemačkog oficira koji sebe naziva Der Chef. Očigledno ni SAD nije službeno znao za ovu strogo čuvanu tajnu britanske sive i crne propagande i to sve do juna 1942. godine (Rowen, 2003).

106



pripomogli da ovaj program zvuči kao pravi njemački, Orkestar britanske kra-ljevske mornarice snimio je pravu njemačku vojnu muziku. Osim toga propa-gandisti su izmislili voditeljku Viki, mornarsku djevojku koja je slala rođendan-ske čestitke svojim „dragim momcima u plavom“, čestitajući im rođenje sina ili ćerke i raspravljajući o problemima njihovih supruga ili porodice. Sa ljupkošću u glasu niko nije mogao da posumnja da je Viki, u stvari, izgubila polovinu svoje porodice u gasnim komorama Aušvica. Njemačke vlasti su shvatile da je ova stanice bila britanska propaganda, ali nijesu mogli ništa da učine kako bi zaustavili ovaj program ili svoje mornare da ga slušaju (Barker, Taylor, 2010). Postoje podaci da se italijanska mornarica predala nakon što je pozivana svakih četvrt sata preko američkih radio-emisija da se preda saveznicima. Nakon toga je britanski oficir izjavio da su propagandisti postigli za jedan dan ono što on nije bio u stanju da učini za tri godine (Sorensen, 1975: 37).

Poput radio-stanice GS1 i Atlantiksender je imao nekoliko smjernica prema kojima se upravljao. Emitovani su tekstovi koje je napisao bivši podmornički radio-operater, uključujući i savjete o tome kako odgoditi plovidbu ili operacije, ali i najnovija muzika nesputana nacističkim kulturnim diktatima, uključujući i zabranjene Marlen Ditrih i džez. „S obzirom na ovu kombinaciju zabave i propagande jedan istoričar je kasnije rekao da je zapravo Delmer izumio ’info-tainment’ – glatku i brzu – pokretnu kombinaciju koja drži uši zalijepljene za stanicu“ (Rowen, 2003: 12). Naime, nakon što je radio u njemačkom informa-tivnom servisu, koji je ostavio za sobom u Londonu 1939. godine, nije mu bilo teško da se prilagodi stanici koja će donositi najsvježije novosti i informacije pravo iz Berlina – tako da niko ne može prigovoriti. Treba imati na umu da su 90% emitovanog programa bile čiste njemačke novosti i događaji.

Ono što je posebno karakteristično za radio Atlantiksender je upotreba više kratko-talasnih predajnika, uključujući i jedan mobilni, kako bi Njemci uvijek dobijali različite lokacije izvora informacija. Prijem je bio važna stavka u propa-gandnom djelovanju i to je Delmer dobro znao. U nekim mjestima na Atlan-tiku, jedini način da čujete emitovanje Hitlerovog govora bio je pomoću bri-tanskog Atlantiksender-a i njegovih višestrukih kratkotalasnih predajnika. Ipak, sjedište je bilo u Njemačkoj i velika većina Njemaca nije imala ni kratkotalasni radio, ni dobar AM radio pomoću koga bi mogli da po mraku uhvate signal.15

15 Zapravo kratki talasi su bili pravi medij za Atlantiksender. FM talasi su u suštini sa rasponom od oko 50 kilometar, dok AM ili srednji talasi mogu doći do stotinu ili čak hiljade kilometara više, pogotovo po mraku. U toku Drugog svjetskog rata ovi talasi su bili glavni radio izvor. Atlantiksender, GS1, kao i još četrdeset i više projekata koje je po-krenuo Sefton Delmer koristili su kratke talase tokom 1942. godine. Tako su predajnici prilično male snage mogli poslati svoje signale, koji se odbijaju od jonosfere, hiljadama kilometara daleko (Rowen, 2003).

107



Kao što se sve u ratu okrenulo protiv Njemačke, tako je nastupilo i teško vrijeme za njemačko informisanje. Propagandisti su se sve manje mogli pohva-liti trijumfima sa ratišta pa su u vijestima sve više prikrivali činjenice, dok je po-treba da se čuje i neki drugi glas rasla. Čak je i obični narodni radio prijemnik, uz malo snalažljivosti i sa malo kraće žice postavljene na pravo mjesto na pole-đinu prijemnika, mogao da posluži u potrazi za vijestima stranih radio-stanica. Da je bilo takvih događaja, potvrđuju i priče nakon rata.16

Osim rasprostiranja uputstava i savjeta kako da se slušaju inostrane radio-stanice na ograničenim radio prijemnicima njemačke proizvodnje, Delmerov tim pokrenuo je još jedan, za ovu vrstu propagandnog djelovanja, veoma zna-čajan projekat. Delmer je želio po svaku cijenu doprijeti do njemačkih građana. U tome mu je pomogao tada najmoćniji predajnik na svijetu. Predajnik je za potrebe radija WJZ u Nju Džersiju napravila RCA 1941. godine, sa snagom od 500.000 vati što je bilo deset puta veće od dozvoljene u tom periodu. Kada je Federalna komunikaciona komisija odbila da podigne svoj prag od 50.000 vati, ovaj predajnik je nakratko ostao bez doma, sve dok Britanci nijesu saznali za to. Dobavljanje i montiranje predajnika je bio sledeći Delmerov veliki poduhvat. Spakovali su predajnik i brodom ga prebacili do Velike Britanije gdje su ga instalirali u atomskom skloništu u Saseksu. Nazvali su ga po pjesmi „Najveća Aspidistra na svijetu“ koju je izvodila engleska zabavljačica Grejs Filds (Gracie Fields: The Biggest Aspidistra in the World!). „Ovaj predajnik je 8. novembra 1942. godine nakratko poslužio i za emitovanje programa o invaziji na Sje-vernu Afriku, ali je nakon toga više bio vlasništvo BBC-ja i bijele propagande“ (Rowen, 2003: 14). Međutim, s obzirom da su Delmer i PSE bili najzaslužniji za prebacivanje ovog moćnog predajnika iz Sjedinjenih Država, oni su htjeli i da ga koriste.

Do oktobra 1943. godine Delmer je imao predajnik i novu stanicu spremnu za udarni termin. Njegova svrha je bila da emituje propagandu ka Evropi, koja je većinom bila pod njemačkom okupacijom. Aspidistra je Delmeru omoguća-vala jasno i glasno emitovanje prema običnim radio predajnicima širom Nje-mačke i okupirane Evrope, uključujući i Gebelsov narodni radio prijemnik. Za

16 „Ovu je priču ispričao Hrvat koji je bio angažovan u Vermahtu u Austriji u avgustu 1944. godine: „... Prisustvovali smo predavanju o vojnim strategijama. Njemački visoki oficir je objasnio strategiju saveznika na Normandskom poluostrvu i moguće opcije koje saveznici mogu imati za odsjecanje Normandije od ostatka Francuske. Odjednom je jedan od mojih drugova rekao: ’To se već desilo!’ Uslijedila je mrtva tišina. Poslije nekoliko sekundi, oficir je upitao: ’Kako znaš to – vrhovna komanda (OKV) ovo nije objavila?!’ Nije potrebno objašnjenje – kasnije, kada smo se vratili u naše sobe, most od žica na našem narodnom radio prijemniku smo brzo uklonili i daleko bacili. Srećom, nakon toga nije bilo nikakve inspekcije“ (Springer, 1999).

108



to vrijeme na kratkim talasima Atlantiksender je produžio emitovanje programa od 18.30 do 7 sati sledećeg jutra.

U međuvremenu, radio-stanica pod nazivom soldatensender Kale (sol-datensender calais) koristeći ovaj svemoćni predajnik je na srednjim talasima počela da dopire do ogromne publike u Francuskoj, radeći na frekvenciji blizu njemačke nacionalne stanice Deutschlandsender. Super moćni signali bi poneka-da poklopili sve ostale signale u blizini na slabo osjetljivim radio-prijemnicima koje su koristili njemački vojnici u Francuskoj. Trajanje emitovanja programa produženo je pred kraj 1943. i tokom 1944. godine. Do Dana D (6. juna, 1944. godine) Soldatensender Kale emitovao je program od 8 uveče do 5 ujutru. „Njemački veterani koji su se nalazili u okupiranoj Francuskoj podsjećaju da su ovi programi bili izuzetno primamljivi. Oni su bili uvjerljivo uklopljeni u riječ-nik, u sleng, običnih vojnika, a zahvaljujući britanskim agentima na terenu, viši oficiri i političari uvijek su oslovljavani po njihovim njemačkim nadimcima, od kojih svi i nijesu bili zvanični(...). Sve vrste glasina, suptilnih aluzija i uznemi-rujućih informacija iznutra mogle su biti uključene u navodne patriotske razgo-vore i harangu u korist otadžbine. Omiljena tema bila je da su njemačke trupe smještene u Francuskoj, koje su inače bile previše borbene, glavni kandidati za Istočno ratište“ (Rowen, 2003).

Kako je invazija savezničkih snaga napredovala, u Njemačkoj je raspad na polju komunikacija postajao toliko ozbiljan da su mnogi njihovi komandanti počeli da slušaju Soldatensender Kale kako bi čuli izvještaje i iskoristili ih za stalno ažuriranje redosleda borbi na njihovim kartama. Izvještaji dobijeni iz sjedište SHAEF bili su tačni 99 puta od 100. Stoti put bi uslijedila neka lažna informacija i to na zahtjev stručnjaka za taktičke obmane, koji su željeli poslati neprijatelja u zamku.

Krajem 1944. godine Soldatensender Calais je preimenovan u Soldatensen-der West i nastavljen je rad kao i ranije. Još uvijek je imao puno toga da kaže o napretku rata i svojoj ulozi „potparola za skromne borbe na liniji fronta“ koji je sada zahtjevao kraj rata, kako bi se spasila Njemačka. Meta Soldatensender-ovih napada je sada bio Hitler, koji prethodno nikada nije bio direktno kritikovan. Ova radio-stanica izvještavala je o tome kako je postao nervno rastrojen i u ži-votu se samo održava injekcijama.17 Samo minut kasnije mogao se čuti Hitlerov govor ili vijesti iz Gebelsovog ministarstva. Stoga i najžešće pristalice nacizma, koje su mogle da čuju crne radio-stanice, a nijesu znali da su zapravo neprijatelj-

17 Spiker na ovoj stanici je objavio: „Neprijatelj ne može poželjeti ništa bolje nego što nas je vodio čovjek koji se u svojim umišljajima i neznanju, miješa u sve i svugdje, čovjek koji je za saveznike, pravi saveznik“ (http://mem-bers.aol.com/skywave48/aspidistra.htm).

109



ske, ne bi posumnjale u takve priče. Delmer je utvrdio propagandnu formulu za radio-talase koja je glasila: „Prljavštine, pokriće, pokriće, prljavštine, pokriće, pokriće ....“ (Rowen, 2003: 16). Osim toga Delmer je upravljao i produkcijom propagandnih pamfleta i miliona letaka čije bacanje je koordinisao sa radio-programima pomenutih radio-stanica.

Aspidistrina moć, kasnije pojačana na 600.000 vati, nije korištena samo kako bi širila vijesti i prenosila poruke predstavljajući se kao određena radio-stanica. Njena snaga korištena je i za nešto drugačije svrhe, može se reći taktič-ki, za seriju „Operacija upada“ u 1945. godini. Ovakve stanice ne samo da se pretvaraju da su legitimne, službene stanice, već ulaze u frekvencije zvaničnih neprijateljskih stanica i obavještavaju slušaoce kao da su službene. Ovako ek-streman slučaj crnog radija mogao je biti prilično uznemiravajući za slušaoce. „U večernjim satima 30. marta Aspidistra je upala u frekvencije u Berlinu i Hamburgu sa upozorenjem da saveznici pokušavaju da šire zabunu slanjem lažnih telefonskih poruka iz okupiranih u neokupirane gradove. Savjetovali su da od tog trenutka ne treba vjerovati bilo kakvim instrukcijama ili izveštajima primljenim putem telefona, ali, ako je potrebna potvrda, odmah treba pozvati izvor poziva. Ovo uputstvo, ako bi se u potpunosti slijedilo, uticalo bi na ozbilj-no kašnjenje izvršavanja naloga i nametnulo bi dodatni pritisak na već napola osakaćene njemačke telefonske mreže. U večernjim satima 8. aprila, Aspidistra je upala u talase Hamburga i Lajpciga kako bi upozorila na postojanje falsifiko-vanih novčanica u opticaju. Zatim, sledeće večeri, voditelj je sa ciljem da stvori paniku najavio evakuaciju u slučaju bombardovanja u sedam slobodnih zona u centralnoj i južnoj Njemačkoj, pri čemu je tvrdio da će tamo biti bezbjedni od daljeg napada neprijatelja. Njemci su pokušali da odgovore i da se odbrane od ovih upada. Uslijedila su saopštenja koja su neprekidno emitovale njemačke radio-stanice: ’Neprijatelj emituje lažna uputstva na našoj frekvenciji. Nemojte da vas zavedu. Ovo je zvanična najava vlasti Rajha’. Dok bi, sa druge strane, u potpunosti ista saopštenja počela da emituje i Aspidistra“ (Rowen, 2003: 20).

Tokom rata Delmer je neprestano dobijao povratne informacije i nova oba-vještenja prisluškujući zatvore sa njemačkim zarobljenicima. Ratne zarobljenike su intenzivno pratili kako bi saznali sitnice koje će poslužiti kao trač iznutra za emitovanje putem Atlantiksendera, ali i za povratne informacije o tome u šta su vjerovali. Takođe, ova prisluškivanja otkrivala su ono što znaju, misle i kažu. Iako ne možemo reći da su britansku radio-propagandu inspirisali nacisti, ipak je možda Delmerov entuzijazam proistekao iz znanja o Gebelsovom radiju Konkordija.

110



Postoje podaci da je za propagandu saveznika jednom prilikom poslužio čak i sam Radio Berlin. Naime, kada se saznalo da će se Hitler obratiti svijetu preko radija 30. januara 1943. godine, na desetu godišnjicu od dolaska na vlast, u vri-jeme kada je postao kancelar tačno u 11.00 sati prije podne, Leo Raston koji je radio u OWI predložio je da britansko ratno vazduhoplovstvo u tom momentu bombarduje Berlin i prekine emisiju nacističkog radija dok je svijet slušao. Ova akcija je realizovana bez greške, sa odličnim vremenskim planiranjem, britan-ski avioni Moskito bombardovali su Berlin svega nekoliko sekundi poslije 11. Hitler je imao zapaljenje grla pa je umjesto njega počeo da govori Gering. Ne-koliko sekundi nakon što je rajhsmaršal počeo da govori u pozadini su se čule eksplozije bombi. Uslijedili su vika i glasovi koji su ukazivali na zbrku, a zatim je Radio Berlin prestao da emituje program.

Možda taj vazdušni napad, prvi koji je izvršen danju, nije skratio rat ni za je-dan dan, ali je primjerom uspješnog propagandnog čina dao novu nadu i ohra-brenje okupiranim narodima Evrope da Njemačka nije bila nepobjediva. Osim toga, kako zaključuje Sorensen, „to je bio vjerovatno jedini put da neprijateljska stanica emituje našu vlastitu propagandnu poruku“ (1975: 35). Ovakvom ak-cijom, bombardovanja grada, dok se program sigurno slušao, istovremeno se došlo i do slušalaca u okupiranim zemljama, ali i do njemačkog naroda koji je, možda, po prvi put pomislio da stvari nijesu tako dobre kao što su se do tada mogle čuti na radiju. Upravo je njemački radio prenosio zvuk eksplozija u Ber-linu, što je sigurno poljuljalo njihov moral.

Koliko je bio značajan efekat širenja defetizma govore i podaci da je pred kraj rata kada se Sovjetska armija približila njemačkim istočnim granicama svijet počeo da sluša sovjetski moto: „Druže, ubij svog Njemca“. Ova stravična dosjetka, vjerovatno je širena talasima sivih i crnih radio-stanica, koje bi redov-no došaptavale njemačkom stanovništvu: „Uživajte u ratu. Mir će biti strašan“ (Rowen, 2003: 23). Glasine, ojačane kroz najave neprijateljskih radio-stanica u njemačkim prenosima, uradile su sve kako bi se okončao borbeni duh vojske i izdržljivost naroda. Sefton Delmer je informacije – fleksibilne, nevjerovatno prilagodljive, skrivene, opasne za neprijatelja – pretvorio u svoje oružje.

Kada je u pitanju britanska radio propaganda, osim sivih i crnih radio sta-nica, treba pomenuti i zvaničnu britansku medijsku kuću koja je bila propagan-distima stavljena na raspolaganje. Naime, BBc servis za njemačku užurbano je osnovan na vrhuncu Minhenske krize, a prva emisija je emitovana 27. sep-tembra 1938. godine. Do sredine 1941. godine emitovanje je trajalo ukupno nešto manje od četiri sata na svakih 24 sata, u razdoblju od 15 do 30 minuta.

111



Postojali su neki muzički programi, ali ipak se većina produkcije odnosila na vijesti, izvještaje i razgovore (Slattery, 1992:70). Osim ove podjele program je bio tako prilagođen posebnim društvenim grupama ili staležima: žene, poljo-privrednici, radnici, srednja klasa, vojne snage. Reportaže su uključivale dobar dio političke i sociološke satire. Ovaj tip satire u servisu za Njemačku bio je u formi monologa: jedna osoba je kroz skeč oslikavala likove iz savremenog živo-ta na bazi antinacizma. Postojale su dvije takve serije koje su emitovane svake nedjelje. Jedna emisija „Frau Wernicke“ („Gospođa Vernik“), bila je u formi saopštavanja navodnih mišljenja berlinske konobarice, sa snažnim berlinskim naglaskom, (u jednom trenutku čak kabare – umjetnice Anemarije Hase), dok se druga emisija bavila čitanjem navodnih privatnih pisama vojnika svojoj ženi. Nešto drugačija emisija u formi dijaloga, bila je serija rađena po istom kalupu. Satirični kratki komad „Kurt und Willi“ („Kurt i Vili“), bio je, navodno, raz-govor koji su u kafani na Potsdamer Platzu, vodili službenik Ministarstva pro-pagande i njegov prijatelj, školski učitelj (Brinitzer prema Slattery, 1992: 70). Ostali prilozi, kao i razgovori, imali su za cilj da predstave britansko društvo u ratu kroz brojne opise. Producenti su se izuzetno založili u neprestanoj borbi sa antibritanskom propagandom, pri čemu su insistirali na formi vijest-razgovor, u kojima su komentatori govorili Njemcima o najnovijim društvenim, političkim i vojnim događajima.

Čim bi se mikrofoni uključili, brojni bi se slušaoci pridružili ovom progra-mu koji su vodili između ostalih i Sefton Delmer, zatim Lindli Frejzer, prethod-no profesor ekonomije na Aberdin univerzitetu, zatim Bič Konger, iz Njujork Herald Tribjuna, koji su izvještavali iz Njujorka o dešavanjima u Sjedinjenim Državama. Delmer je dugo imao redovne termine u kojima je odgovarao na brojna pitanja, nakon čega bi uslijedila emisija o trenutnim dešavanjima u Rajhu pod nazivom ’Reichrundfunk’ sačinjena od nedjeljnih komentara Hansa Friščea. Najpoznatiji od redovnih spikera u njemačkom servisu BBC-ja svakako je bio Tomas Man. „U svojoj dugotrajnoj seriji originalnih vijesti sa komenta-rima, poznatih u Njemačkoj sa dvije riječi kojima je uvijek počinjao (Deutsche Horer!), Man je prevazilazio kontekst ratnog BBC-ja i ostavio skup eseja kojima jasno, nekada i veoma oštro, odgovarao njemačkom liberalizmu i njegovoj na-cističkoj sjenci“ (Slattery, 1992: 70).

Ukoliko se upitamo koliko ljudi je u nacističkoj Njemačkoj slušalo BBC-jev njemački servis, moramo se zadovoljiti samo pojedinačnim iskazima. Naime, veoma je teško takve podatke prikupiti. Slušanje inostranih stanica bilo je otežano i strogo kažnjivo, a i oni koji su slušali, nijesu smjeli govoriti o tome.

112



Međutim, neka BBC-jeva istraživanja iz 1941. godine ukazuju na to da postoji velika publika za njihove emisije unutar Njemačke. Takvi podaci su se mogli prikupiti od izjava ili izvještaja izbjeglica, emigranata, zarobljenika i neutralnih diplomata. Mišljenja nekih učesnika u tim događajima variraju od toga da je publika bila velika, pa do toga da je bila relativno mala. S druge strane, kada je bila proslava 50 godina njemačke službe BBC-ja, 1938–1988, štampano je oko 150 pisama pristiglih od Njemaca u tom periodu, koja su podsjetila da su pod raznim okolnostima slušali ovaj program u periodu između 1939. i 1945. godine (Slattery, 1992: 76).

Američki reporteri u službi britanske propagande

Osim emisija koje su bile karakteristične za tajne radio-stanice britanskih i njemačkih propagandnih stratega, važna komponenta u ovom radio ratu su i radio izvještaji američkih dopisnika. Kada je otpočelo bombardovanje britan-skih gradova novinari su imali o čemu da izvještavaju, a vlasti Sjedinjenih država su imale konkretan razlog za odabir strane i uključivanje u sam rat. Dok su se britanska i američka avijacija borile iznad njihovih glava, američki radio-dopi-snici borili su se da izvještavaju o dešavanjima iz zaraćene Evrope. Nadolazeće bombardovanje Londona, očekivano prvo u septembru 1939. godine, bilo je sve bliže, a američki komentari „Bitke za Britaniju“ slijedili su uputstva koja su izdavali Persi Viner i Čerčil18.

Emiteri su opisivali stanje kao da je raspoloženje takvo da se cjelokupna Britanija usmjerila ka nacionalnoj odbrani i da se sama pripremila za nacistički napad. U međuvremenu BBC i Ministarstvo informisanja pojačali su napore kako bi američki emiteri osigurali da što veći broj građana Sjedinjenih Država čuje ovaj prenos. Oni su bili uvjereni da radio drži ključ za osiguravanje ame-ričke pomoći. Kao što je Rodžer Ekersli (malo prije toga postavljen na mjesto BBC-jevog šefa za cenzuru) zapisao u ’ličnom pristupu’, radio je bio ’siguran način pridobijanja američkih simpatija i podrške’. Stoga je ubjeđivanje ame-ričkih emitera ostao „najfiniji oblik propagande koji možemo sami koristiti“ (Cull, 1993: 8). U borbi za pridobijanje emitera Ekersli se i dalje suočavao sa nepopustljivim Ministarstvom rata i Ministarstvom državne bezbjednosti (War Office and Ministry of Home Security). Zahtjevao je da američki novinari do-biju pristup olupinama oborenih njemačkih aviona i scenama vazdušnih napa-da, ističući da samo radio može prenijeti „američkoj svijesti šta vazdušni napadi

18 Persi Viner inostrani korespodent koji je otišao u Ajzenhauerov štab kao savjetnik za propagadnu (Sorensen, 1975: 30).

113



zaista znače“. Nakon prvobitnog protivljenja, britanska vlada je prihvatila da je bolje za Britaniju da budu otvoreni nego da stvar prepuste Amerikancima na maštu (Cull, 1993: 8).

U trenutku kada je Britanija otvorila ratna iskustva prema Americi, radio mreže su dobile dodatnu radnu snagu za detaljno pokrivanje Britanskog su-koba. cBs je podržao ovu koncentraciju talenta slanjem svojih komentatora ’razbijača’ Vinsenta Šina Lerija i Erika Lasar Severeida – na strateške tačke oko britanske obale, a zatim počinje sa emitovanjem serijala „Britanske kopče“ od 21. jula 1940. godine. BBC je izvještavao da će ovim emitovanjima američkoj publici biti jasno da su njemački izvještaji o šteti u ovim priobalnim dijelovima bili naduvani. Nakon toga je njujorška kancelarija izvjestila da je ova emisija naišla na izvanredan uspjeh kod američke javnosti (Cull, 1993:10).

Do avgusta 1940. godine i nBc i CBS iskazali su zainteresovanost za emi-tovanje snimaka sa ratišta. Ministarstvo inostranih poslova i BBC uvidjeli su očiti potencijal za dramatični zvuk rata i neposredno napravili aranžmane za snimanje. Slušaoci BBC-ja i u Britaniji i putem sjevernoameričkog servisa su mogli čuti Čarlsa Gardnera kako prenosi bitku u vazduhu iznad Lamanša sa uživanjem kao da je sportski komentator: „Neko je pogodio jednog Njemca i on se bez kontrole stropoštava… on ide pravo u more, tamo on ide...! (Rolo prema Cull, 1993: 11).

CBS nije morao dugo čekati da se ponovi Gardnerov prenos. Inspirisani uspjehom serijala „Oko Britanije“, oni su planirali drugu zvučnu montažu, ovog puta „Oko Londona“ („Round London“). Izabrali su noć 24. avgusta. Program je takođe bio slušan i preko BBC-ja i završio je sa Prislijem i zvucima Big Bena u pozadini. Međutim, rezultat emisije „London After Dark“ („Lon-don nakon tame“) bio je trijumf. Kada je Marou počeo da emituje program uživo sa Trafalgar Skvera, začule su se sirene za uzbunu. Radio prijemnici ši-rom Amerike su zazujali, a cenzori nijesu mogli uticati. Marou je jednostavno zgrabio mikrofon i potrčao ka gradskom skloništu. Kasnije je drugi voditelj iz te noći Erik Severeid zabilježio: „Ovaj prenos je zaledio kičme u Americi, po prvi put od kada su čuli rat uživo“ (Cull, 1993: 11). Tako su reakcije publike na emitovanje emisije „London nakon tame“ dovele do pojave direktnih, uzasto-pnih komentara u toku vazdušnih napada. Američka kancelarija Ministarstva informisanja odobrila je ovaj zahtjev.

Napad, za koji su se Britanci nadali da bi se mogao pokazati kao presudan u vezi odluke Amerike u stavu prema ratu, počeo je 7. septembra 1941. godine bombardovanjem Londona. Marou i saveznici u BBC-ju odmah su počeli da

114



prilagođavaju programsku šemu za direktne prenose napada preduzimajući korake kako bi sproveli svoje zamisli. Šest noći zaredom Marou je na krovu BBC-ja snimao komentare vazdušnih napada. Snimci su zatim išli od Vajthola do više državnih službenika. Međutim, 19. septembra 1940. godine Vajthol je popustio i generalni direktor Ministarstva informisanja Volter Monkton (Wal-ter Monckton) dozvolio je Marouu direktna emitovanja bez izmjena, sa krova Emiterske kuće (Broadcasting House) (Cull, 1993: 12). Tako je 21. septembra Marou zauzeo svoje mjesto na krovu po sedmi put. Njemački bombarderi su mu protutnjali iznad glave, dok se protivvazdušna artiljerija začula u blizini. Marou je započeo svoj prenos uživo. Iako su se napadači odmah udaljili, utisak je još uvijek bio dramatičan.

Budući da je prenos borbe privlačio veliku pažnju slušalaca, ova praksa se nije prekidala sve do kraja rata. Izuzetno je poznat i radio-izvještaj američ-kog reportera Džordža Hiksa koji je prenosio najveću operaciju saveznika u Drugom svjetskom ratu – iskrcavanje u Normandiji 1944. godine (Dan D). „Kao reporter radio-mreže CBS, Hiks je izvještavao sa admiralskog broda u Lamanšu. Njegov je govor prekidalo krčanje, čuo se pisak brodske sirene, čule su se eksplozije, štektanje lake protivavionske artiljerije, klicanje mornara... ta fantastična zvukovna pozadina i njegovo uzbuđenje – ’Oprostite mi da na tre-nutak predahnem!’ – upotpunili su reportažu dramatičnim pauzama. Po svojim dramskim efektima, neposrednosti i uvlačenju slušalaca u zbivanja, Hiksova reportaža najbolje pokazuje zbog čega je radio-izveštavanje o Danu D izvojeva-lo vodeće mesto. Osim toga, novinsko izveštavanje delovalo je nekako previše formalno, preterano pompezno“ (Isaković, 1991: 240).

Do kraja 1940. godine američka netrpeljivost prema Hitleru prerasla je u javne simpatije prema Britancima. Amerika se divila britanskoj hrabrosti, od pružanja otpora do pobjede protiv napada iz vazduha. Promjena u američkom mnjenju je ubrzo bila jasna Britancima. Ambasador Lotian je izvijestio: „Imam neodoljiv osjećaj da će nam dati hitnu pomoć u okončanju rata“, dok je mini-star inostranih poslova, Lord Halifaks informisao Ratni kabinet o gotovo čudo-tvornoj promjeni mišljenja u Sjedinjenim Državama nakon što je postalo jasno da se Britanija efektno opire njemačkim napadima iz vazduha (Cull, 1993: 14).

Veliki dio zasluge za ovo „čudo“ krio se upravo u radio prenosima i vještom izvještavanju iz Britanije. Kao što su se planeri nadali početkom 1939. godine, eventualno bombardovanje će omogućiti ovako moćnom mediju i snažnim porukama da teže zajedničkom zadatku. Ipak, i pored uspjeha u pridobijanju američkog javnog mnjenja i uvlačenja SAD u rat na svojoj strani, propagandni rezultati u prve dvije godine rata bili su veoma slabi. Tek nakon savladavanja

115



početnih slabosti, kao i nakon promjena inicijative na frontovima, uticaj britan-ske propagande bio je sve veći. Sami uspjesi na bojnom polju bili su i značajna ratna propaganda. Jer, kako je to nakon rata zaključio Valas Kerol, koji se na-lazio na važnim dužnostima OWI u Londonu i Vašingtonu, Drugi svjetski rat je pokazao da „propaganda predstavlja oružje sa konkretnom, ali ograničenom primjenom. Pripremljena pametno protiv pogodnih ciljeva i povezana s vojnom ili političkom akcijom, ona može da postigne zapažene rezultate. Primjenjena nepametno, bez obzira na njena ograničenja, ona se može pokazati uzaludnom kao i loše proračunata artiljerijska i avijacijska vatra“ (Sorensen, 1975: 40).

Sovjetski radio u Drugom svjetskom ratu

Jedan od značajnijih učesnika u Drugom svjetskom ratu svakako je i tadaš-nji Sovjetski Savez koji je bio na strani saveznika u borbi protiv fašizma. Ova velika komunistička zemlja sačinjena od mnoštva država, nacija i kultura imala je specifičnosti koje su je karakterisale tokom postojanja u prošlom vijeku. Neke od posebnosti jesu i funkcionisanje političkog sistema, ideološki pravac i svakako propagandne aktivnosti. Sve ove karakteristike sovjetske Rusije bile su posebno izražene za vrijeme, kako su ga nazvali, Velikog otadžbinskog rata. Propagandna djelatnost bila je izuzetno razvijena i u upotrebi su bila sva pozna-ta sredstva. Posebno je pridavana pažnja izradi plakata, zatim letaka, štampanju novina, ali je, svakako, uloga radija bila od izuzetne važnosti. Upotreba radija u propagandne svrhe u toku Drugog svjetskog rata bila je slična kao i kod ostalih učesnika ovog sukoba.

Do 1938. godine propagandna emitovanja u Evropi su postala sastavni dio sva četiri glavna igrača – Britanije, Njemačke, Italije i SSSR-a, predstavljajući britanski imperijalizam, njemački nacional-socijalizam i perspektive fašizma i komunizma. Tako je do 1941. godine SSSR emitovao program za cijeli svijet na 21 jeziku, a deceniju kasnije Radio Moskva je dostizao nivo od 2.094 sata ne-deljno i to na 80 jezika. Ova brojka do tada je bila veća nego emitovanje Glasa Amerike, čak neznatno manja nego emitovanja Glasa Amerike i RFE/RL (Radio Slobodna Evropa/Radio Sloboda) zajedno. Upravo je razvoj međunarodnih emi-tovanja poslužio za kasniju upotrebu radija kao značajnog sredstva u ratnim uslovima (Wood, 2000: 110).

Međutim, kada se 1941. godine SSSR našao pred ratnim stanjem bilo je potrebno iskoristiti ne samo ovaj medij, već i sve potencijale i pripremiti propa-gandu. Nametalo se pitanje da li će biti napušteni čvrsti ideološki postulati koji-ma se rukovodila većina u sovjetskom društvu, u unutrašnjoj i spoljnjoj politici.

116



Tako su prestali pokušaji aktuelizovanja prethodno popularne ideje pretvaranja rata u svjetsku revoluciju. Zaključak je bio da se za rat nije trebalo opredjeljivati klasno, već svenarodno, patriotski i otadžbinski. U toku rata mijenja se odnos prema predstavnicima kulture i intelektualaca. Tokom tih godina od kulture se najviše zahtijevalo da probudi duhovnu snagu ljudi i mobiliše ih na herojske podvige. Kulturna produkcija, kinematografija, književnost, slikarstvo, muzika, dostizale su visoke standarde i iskrene patriotske osjećaje. Stvoreni su modeli istorijske istine i velike estetske vrijednosti.

Iako je sovjetsko rukovodstvo već imalo veliko iskustvo u ratnoj propa-gandi, zbog iznenadnog udara Njemačke nijesu bili u mogućnosti da u prvim ratnim danima primijenjuju metode antifašističke propagande u potpunosti, zbog čega su stvorena posebna odjeljenja sa konkretnim zadacima. Naime, njemačka operacija napada na Sovjetski savez pod nazivom Barbarosa započela je 22. juna 1941. godine, a samo nakon dva dana su formirana odjeljenja za djelatnosti informisanja i propagande – 24. juna 1941. osnovan je Informativ-ni biro (Совинформбюро) sa jednim od glavnih zadataka da prati izvještaje sa ratišta. Tokom rata ovdje je pripremljeno 2.373 različitih materijala, pod vođstvom sekretara komunističke partije i načelnika Političke uprave Crvene armije (PURKA), Aleksandra Sergejevića Šerbakova.

Osim o dešavanjima na prvoj borbenoj liniji sovjetski Informativni biro obavještavao je i o dešavanjima u pozadini u svjetlu međunarodnih i doma-ćih zbivanja, a materijali Informbiroa objavljivani su i u stranoj štampi. Na početku rata reorganizovana je i Glavna uprava političke propagande Crvene armije (Главное управление политической пропаганды Красной Армии, ГУППРККА), gdje su nastala dva nova odjeljenja, jedno za rad sa Njemač-kom i njenim saveznicima, a drugo za stanovništvo koje su Njemci okupirali. Već 25. juna 1941. godine Politbiro Komunističke partije Sovjetskog Saveza i vlada odlučili su da u cilju sprovođenja sistematske propagande prema vojsci i neprijateljskom stanovništvu formiraju Sovjetski biro za vojno-političku propa-gandu (Советское бюро военно-политической пропаганды) sa zadatkom da utvrdi sadržaj, oblike i metode propagande prema neprijateljskim trupama i stanovništvu. Tako je već narednog mjeseca objavljeno osamnaest izdanja novina na stranim jezicima, od toga deset na njemačkom, dok je radio započeo redovna emitovanja na njemačkom, finskom, rumunskom jeziku, objavljujući informacije tipa „Ono što se dešava u Njemačkoj“‚ „Kako žive ratni zarobljenici u Sovjetskoj Rusiji“ i sl. (Бодрягин, 2004).

117



Propaganda usmjerena protiv Njemačke prije svega bila je otvorena. U propagandnoj djelatnosti SSSR-a uloženo je mnogo truda u štampanje plakata i letaka, objavljivanje brošura, značajnog broja novinarskog materijala, ali i u proizvodnji radio-programa. Mediji su u Velikom otadžbinskom ratu odigrali značajnu ulogu mobilizatora, organizatora, edukatora, psihološkog uticaja na formiranje patriotskih, visokomoralnih osjećanja sovjetskog naroda. Oni su usadili nadu i vjeru u pobjedu nad fašističkom Njemačkom, ojačavši vjeru i ljubav prema svojoj zemlji.

Vođe sovjetske Komunističke partije su od najranijih dana rata pridavale značajnu pažnju radiju kao sredstvu komunikacija, informisanja, propagande i agitacije. U toku Drugog svjetskog rata u etar je poslato više od 2.000 izvještaja Informativnog biroa, 2.300 izdanja „Najnovijih vijesti“, oko 7.000 „Pisama sa fronta“ i „Pisama prema frontu“. Radio je redovno emitovao programe za gerilce i stanovništvo na okupiranoj teritoriji. Zapovjesti sovjetskih lidera pre-nošene na radiju imale su veliki politički uticaj održavajući moral ljudi u teškim ratnim vremenima. Pomoću razvijene bežične mreže emitovana su upozorenja da nailaze nacistički napadi iz vazduha i bombardovanje, što je pomoglo da se sačuvaju hiljade života stanovnika. U to vrijeme bežično emitovanje kojim je bio pokriven Lenjingrad bio je jedini pouzdan način razmjene informacija o stanju na frontu i u pozadini tokom rata.

Emitovanje koncerata, izvještaji Informacionog biroa, nastupi državnika i javnih ličnosti na radiju pružali su građanima nadu i vjeru u pobjedu nad okupatorima19 (www.radio36.ru). Iskustvo je pokazalo da je psihološki najefi-kasniji bio oblik u kojem su se prenosile izuzetno važne poruke (prije početka emitovanja takvih poruka orkestar od 100 fanfarista je izvodio prepoznatljivu melodiju). Ovakav koncept prisiljavao je ljude da slušaju glas spikera, čak i one koji nijesu bili zainteresovani za to i one koji su u potpunosti odbacivali propagandu, s obzirom na to koliko je bila rasprostranjena. Teatralni prenos određene poruke (ponavljanje identifikacije u razmaku od nekoliko minuta, prekidi programa sa muzičkim maršom, pauzama, itd.) postao je glavni oblik propagandnih programa do samog kraja rata. Osim toga, svakog dana, s počet-kom od 5.30 ujutro do ponoći, slušaoci su mogli da čuju redovne emisije vijesti „iz Sovjetskog informacionog biroa... „ (От советского Информбюро…). Emisija sa glavnim vijestima počinjala je u 20 sati, a često je trajala do 20 minu-ta. Praktikovali su se izvještaji radio-komentatora i redovni pregledi aktuelnosti

19 Koliki je značaj pridavan radiju govori i podatak da je Komitet komunističke partije 1944. godine usvojio dekret mjera za ojačavanje radio-difuzne baze kako bi 7. maja naredne godine proslavili pedesetogodišnjicu Dana radija (Aleksandar Popov je 7. maja 1895. godine demonstrirao izum radija) (www.radio36.ru/press).

118



iz vojske, mornarice i ratnog vazduhoplovstva, kao i izvještaji sa linije fronta, iz podmornica i bombardera, u vrijeme prelaska preko neprijateljskih teritorija. Takvi izvještaji vješto pripremljeni i objavljeni u vidu reportaža sa montažama su imali veoma snažan uticaj, ali potpuna centralizacija i visok nivo cenzure radio izvještaja nijesu omogućavali građanima da dobiju tačne informacije sa fronta (Зульцман, 1957: 21).

Međutim, kao ni rat na bojnom polju, tako se ni rat u etru nije odvijao bez poteškoća i gubitaka sa obje strane. Neprijatelj je imao iste tehničke mogućno-sti tako da je rat u etru preko sovjetskih granica bio otvoren od samog počet-ka. Onemogućiti pristup stranim medijima u formi novina, časopisa i drugih štampanih materijala nije bilo mnogo teško, međutim, ograničiti radio-talase i učiniti ih bezopasnim je bilo mnogo teže. Da biste u tome uspjeli na raspo-laganju ste imali dvije mogućnosti: da ometate radio-stanice ili da zabranite slušanje inostranih radio programa. Ipak, ni ovi načini nijesu bili u potpunosti efikasni i ostavljali su mogućnost neprijateljskoj propagandi da se probije. Ovaj problem se mogao riješiti i prinudnim uklanjanjem tzv. ’narodnih prijemnika’ koji su imali mali kapacitet prijema, zbog čega su na početku rata frekvencije prebačene na UKV (ultra kratke talase). Ipak, ni ovo nije bilo trajno rješenje jer su ubrzo i neprijatelji počeli sa emitovanjem na ovim talasima.

Osim toga, vremenom se pokazalo da su aktivnosti zabrane slušanja ne-prijateljskih radio-emisija veoma teško sprovođene. Kršenja ovih zabrana su podrazumjevala brojne kazne, od zatvora do smrtne kazne, u zavisnosti od toga da li ste slušali sami ili u grupi i da li ste to kasnije prenosili drugima. Međutim, malo dodatnih podešavanja je bilo dovoljno da se slušaju neprijateljske emisije u većini dijelova Sovjetskog Saveza, čak i sa prijemnicima male snage kao što su bili narodni radio prijemnici (Зульцман, 1957: 21).

Zapravo u prvoj fazi ratne radio propagande stanovnici okupiranih teritori-ja skoro nijesu igrali nikakvu ulogu, s obzirom na to da uglavnom nijesu imali radio-prijemnike. Međutim, okupatori su ubrzo riješili taj problem stvaranjem snažne mreže radio-centara. Radio jedinica „Istok“ je imala glavni predajnik u Rigi i podršku u Kaunasu i Minsku, dok je radio jedinica „Ukrajina“ raspola-gala sa sedam radio-stanica koje su emitovale program na ukrajinskom jeziku, a kasnije ih je bilo i petnaest. Takođe, značajan broj radio-stanica postojao je i u drugim područjima. Na primjer, u Bjelorusiji je djelovala radio stanica Glas na-roda, a za stanovništvo Krima svakodnevno je emitovala program radio-stanica Glas Krima, koja je bila smještena u Simferopolu. Osim ovih nacisti su za radio propagandu koristili i vojne radio predajnike Ursula, Zigfrid, Gustav i mobilni

119



predajnik X. Prema izvještaju šefa istočne divizije Ministarstva propagande Njemačke dr Tauberta oni su na okupiranoj sovjetskoj teritoriji kontinuirano emitovali program na osamnaest jezika, pri čemu su na orijentalnim jezicima objavljivali samo političke informacije, koje je sastavljalo istočno odjeljenje Ministarstva propagande. Ovakav sistem je bio od izuzetnog značaja jer je omo-gućio postizanje jedinstva u oblasti informisanja.

Raspored njemačkog radija je zapravo bio standard. Tako je na primjer, radio-centar Pskov, obnovljen mjesec dana nakon okupacije grada, imao ovako koncipiran program: do šest puta na dan su emitovane najnovije vijesti, izvje-štaji njemačke komande i tekstovi iz okupacionih novina, dok su po tri do četiri puta dnevno emitovani koncerti i snimci sa ploča.20

Pored ovih fiksnih radio stanica u SSSR-u je dejstvovalo i preko 100 mobil-nih zvučnika sa dometom od jednog do tri kilometra, koji su se uglavnom ko-ristili za propagandu prema Crvenoj armiji21 (Колосов, 2010). Da su njemački propagandisti imali isti sistem radio propagande kao i za ostale neprijatelje u Evropi, govore i podaci o djelovanju tzv. crnih radio-stanica i na prostorima Sovjetskog saveza. Ove stanice su emitovale program u ime opozicije ili „Stare lenjinističke garde“, a sistem je bio izuzetno mobilan i prilagođavao se određe-nim okolnostima.

Međutim, kao što su i Britanci uspjeli da odgovore ovoj ratnoj podvali, tako su slično rješenje pronašli i sovjetski stratezi. Radio Moskva i Radio lenjingrad, osim programa za svoje stanovništvo, imali su i posebne programe na stranim jezicima, dok je posebna pažnja pridavana izgradnji posebnih sistema za borbu sa crnim radio-stanicama i predajnika sa specijalnim namjenama. Na primjer Radio Lenjingrad tokom Drugog svjetskog rata nije emitovao program samo za stanovnike Lenjingrada, već i za okolne gradove, a osim toga posebno mjesto zauzimala su emitovanja na finskom jeziku namjenjena susjednoj Finskoj. Od početka rata tim Naučno-istraživačkog instituta (NII) predvođen Nevjažskovim (И.X. Невяжского) u saradnji sa inženjerima i tehničarima radio stanice RV-

20 Novine Речь 31. januara 1943. godine objavile su program radija Orao: 06.00 - Političke informacije; 06.20 - Prenos službe iz crkve; 11,00 - Prenos koncerta iz gradskog pozorišta hora Bogojavljenskog sabora pod upravom dirigenta Kosmina; 12,00 - Političke informacije; 12.30 - Prenos njemačkog narodnog koncerta; 14.00 - Emisija za djecu; 15.00 - Dramski prenos „Kako je lagao njenog muža“ Džordž Bernard Šo; 16.00 - Prenos koncerta za njemačku vojsku „Vojna pošta“; 19,00 - Političke informacije (Колосов, 2010).

21 O značaju upotrebe vojnih radio-sistema jasno govori i ukaz Vrhovne komande njemačke vojske (Vermahta), koji je proslijeđen u maju 1942. godine gdje se kaže: „Njemačke trupe učestvujući u vojnim operacijama na istoku, ali i u ostalim okupiranim oblastima, značaj nastavka ratnih dejstava mogu predstaviti pomoću političke propagande. Jedno od sredstava za sprovođenje ovog plana svakako su i prenosi radio-emisija na ruskom i ukrajinskom jeziku koje se emituju iz Berlina prema mnogim radio-stanicama. Stoga je neophodno imati na umu da svi koji imaju radio-prijemnik osim što ga koriste u službene svrhe, traba da ga koriste i za agitaciju stanovništva“ (Колосов, 2010).

120



53 sproveo je niz složenih aktivnosti na izgradnji specijalnog predajnika, koji je poslužio za preklapanje sa talasnim dužinama moćnih neprijateljskih radio-stanica. To se izvodilo na sledeći način: voditelj je sjedio u studiju slušajući pro-gram npr. finske radio-stanice i u pauzama na njemačkom jeziku izgovarao neke primjedbe i kratko komentarisao emitovane poruke. Na primjer, dok spiker iz finskog grada Lahtija hvali aktivnosti Manerhejma bivšeg carskog generala, vo-ditelj iz Lenjingrada u pauzama objašnjava kako je Manerhajm izdao svoj narod i zemlju. To je bila efikasna kontrapropaganda koja je izazivala bijes neprijatelja koji su prekidali emitovanja uzvikujući „Ne slušajte to, to mi ne emitujemo“, ali nijesu mogli ništa da postignu (Палладин, 2011).22

Zaključak

Analizirajući dostupnu literaturu, podatke koji se mogu prikupiti o ratnim i propagandnim dejstvima u Drugom svjetskom ratu, ali i poređenjem pojedinih država učesnica, dolazimo do zaključaka da je tada neprikosnovenom elektron-skom mediju, radiju, sa pravom pridavana izuzetno velika važnost. Radio je po-služio kao sredstvo propagande kod obje zaraćene strane i efikasno ispunjavao zadatke propagandnih stratega.

Radio je usavršavan u tehničkom i sadržinskom smislu. Posebno se posveći-vala pažnja izgradnji moćnih predajnika, specijalnih radio-prijemnika, program je emitovan sa kopna na more, ali i sa mora na kopno. Programi su pažljivo koncipirani i pripremani u odnosu na ciljnu grupu kojoj su bili namjenjeni. Propagandisti su angažovali glumce, spikere, reportere, ali i poznavaoce stranih jezika kako bi programi bili emitovani na nekoliko desetina jezika istovremeno.

22 Ostalo je zabilježeno svjedočenje jednog od učesnika ovih aktivnosti, Frola Vasiljeviča Kušnira, vanrednog profesora Lenjingradskog elektrotehničkog instituta za komunikacije koji je rekao: „Rano u jesen 1942. godine rečeno mi je da nastavim službu u Pargalovu gdje sam morao da preuzmem novu radio-opremu. Tamo sam zatekao ’objekat’ sa antenom na neobično visokim stubovima sagrađenim na maloj drvenoj kući. Kako mi je objašnjeno ova oprema je instalirana da prima emisije snažne finske radio-stanice Lahti i da je preusmjerava u Lenjingrad u stanicu RV53. Kao rezultat toga na istim radio-talasima imali smo dvije radio-stanice Lahti i RV53. Finski slušaoci su birali talase njihovih radio-stanica, međutim, bili su prebačeni na naše stanice. Naša kontrapropaganda je imala snažno tehnič-ko oružje, koje je uspješno upotrebljavao poznati finski novinar i pjesnik, antifašista Aikia Armas koji je u studiju slušao emitovanja radija Lahti i u kratkim intervalima na početku i na kraju emitovanja je davao kratke komentare protiv nacističkih vođa razotkrivajući Gebelsovu propagandu. Kada smo po prvi put namontirali opremu, svi smo sa strahom iščekivali šta će se desiti. Međutim, nijesmo morali dugo da čekamo na emitovanje finskog radija. Iz studija Lahti spiker je najavio emitovanje najnovijih vijesti, a odmah nakon toga začuo se jasno i glasno glas Armasa Aikija iz studija Lenjingradskog radio komiteta, koji je rekao: ’Ne slušate najnovije vijesti, već najnovije laži finskog infor-mativnog biroa’. Nakon toga komentator je ostao zapanjen i odjednom prekinuo čitanje vijesti. Naš prvi pokušaj bio je uspješan. Nakon toga nekoliko dana finski eksperti su počeli da mjenjaju frekvencije radio-stanica zbog čega je započela i borba na tehničkom polju. Ipak, iako je ovaj posao izazivao velike tenzije ovo efikasno oružje našeg radio novinarstva je efektno koristilo za otkrivanje spekulacija i izmišljotina Gebelsove propagande“, svjedočio je Kušnir (Палладин, 2011).

121



Značajan je doprinos zvaničnih radio-stanica koje su počele sa radom još dvadesetih godina prošlog vijeka. Međutim, posebna karakteristika su i tajne i lažne radio-stanice koje su emitovale programe za neprijateljske teritorije. Ka-kav god uspjeh imale ove stanice tzv. „crne“ propagande, njihova pojava i uloga se ne može zanemariti. One su svojevrstan propagandni fenomen koji se po prvi put koristi u Drugom svjetskom ratu. Način na koji je vođena ova propaganda može se proglasiti za vrhunac radio propagande. Iako je teško egzaktno izmjeriti njihov uticaj, nije teško shvatiti da su one, ipak, bile prepoznate kod obje zara-ćene strane kao važno sredstvo propagande.

Stanice su se pojavile na obje strane i bilo ih je gotovo nemoguće ukinuti, zatvoriti ili cenzurisati. Djelovale su koordinisano sa ostalim propagandnim sredstvima i u skladu sa aktuelnim političkim i vojnim zbivanjima. Možda same nijesu mogle da odluče o ishodu rata, ali ipak se mora priznati da su predstavlja-le vrhunac tehničko-taktičkog propagandnog djelovanja u tom periodu.

Osim toga, radio propaganda koja je vođena u periodu Drugog svjetskog rata postavila je određene standarde koji se nijesu promijenili ni danas. Segmen-ti izvještavanja, pripremanja emisija i programska koncepcija su u velikoj mjeri i danas prisutni. Informacije i zabava koji su patentirani u tom ratnom periodu su okosnica savremenih programa. Stoga možemo izvući zaključak da je radio poslužio kao izuzetno moćno sredstvo propagande, koje su koristili i Gebels i Delmer, ali i ostali učesnici u ovom velikom sukobu ideologija.

122



Literatura

Barker, J., Taylor, J, (2010). Atlantiksender Radio Show, Political Warfare Ex-ecutive. Posjećeno 5. 4. 2011. URL: http://clutch.open.ac.uk/schools/emer-son00/pwe_page6.html.

Бодрягин, А.И., (2004). Пропаганда в годы великой отечественной войны 1941-1945. Научно-исследовательская работа, Вестник ТИСБИ. Posjećeno 10. 4. 2011. URL: http://www.tisbi.org/science/vest-nik/2004/issue2/Kult4.html.

Bytwerk, R. L. (2004). Nazi and East German Propaganda, German Propaganda Archive. Calvin, CAS Department - Calvin College. Posjećeno 15. 10. 2010. URL:http://www.calvin.edu/academic/cas/gpa/.

Cull, N. J. (1993). Radio Propaganda and the Art of Understatement: British Broadcasting and American Neutrality, Historical Journal of Film, Radio & Television, (13) 4, 403–431.

Doherty, M. (2000). Nazi Wireless Propaganda – Lord Haw Haw and British Public Opinion in the Second World War. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Isaković, Z. (1991). Uvod u propagandu. Beograd: Zavod za udžbenike. Колосов, Д. (2010). Радиопропаганда Третьего Рейха на оккупированной

территории СССР. Posjećeno 4. 9. 2011. URL: http://battlefront.ru/view_articles.php?id=26429.

Lloyd, M. (1997). The Art of Military Deception. London: Leo Cooper. Mihailović, V. (1984). Propaganda i rat. Beograd: Vojnoizdavački zavod.Палладин, П. А. (2011). As during the Siege of Leningrad Radio Broadcasting

in Finland. “Ленинградское радио: от блокады до “оттепели”, Изд. “Искусство”, Москва, 1991, Posjećeno 11.03.2011. URL:http://statehis-tory.ru/1470/Kak-vo-vremya-blokady-Leningradskoe- radio-veshchalo-na-Finlyandiyu/.

Radojković, M., Stojković, B. (2004). Informaciono komunikacioni sistemi. Beograd: Clio.

Rowen, R. (2003). Gray and Black Radio Propaganda Against Nazi Germany, presented to the New York Military Affairs Symposium, April 18, 2003, The

123



CUNY Graduate Center, Posjećeno 23. 4. 2010. URL: http://bobrowen.com/nymas/#Psychological_Warfare_Against_Nazi_Germ.

Slattery, J. F. (1992). ‘Oskar Zuversichtlich’: A German’s response to British radio propaganda during World War II. Historical Journal of Film, Radio & Television,12 (3), 69–85.

Sorensen, T. (1975). Rat rečima - priča o američkoj propagandi. Beograd, New York: Harper i Row.

Springer, Z. Z., (1999). VEMP & BBC News of 20th july 1944. published pages are originals and authorized by copyright of Zvonko Z. Springer, Salzburg 1999. Posjećeno 20. 3. 2010. URL: www.cosy.sbg.ac.at/~zzspri/lifestories/vemp.

Зульцман Р. (1957). Пропаганда как оружие в войне. в кн. Итоги второй мировой войны, Сборник статей, (Группа авторов) пер. с нем. Издательство иностранной литературы, Москва. Оригинал “Bilanz Des Zweiten Weltkrieges” Хамбург 1953 г.: Журнал ТИАРА, 2002. – С. 21. Posjećeno 15. 3. 2010. URL:http://bibliofond.ru/view.aspx?id=450361

Volkov, V. (2005). Dezinformacija – od Trojanskog konja do interneta. Beograd: Naš dom.

Walendy, U. (1979). Atrocity Propaganda and Political Justice, Allied Propaganda During World War II, in The Methods of Reeducation. Verlag für Volkstum und Zeitgeschichtsforschung, Vlotho/Weser,1979. Posjećeno 22. 4. 2010. URL: http://www.heretical.com/walendy/sdelmer.html.

Welch, D. (2002). The Third Reich – Politics and Propaganda, Second Edition. London and New York: Routledge.

Wood, J. (2000). History of International Broadcasting - Volume 2, London: The Institution of Electrical Engineers.

www.seftondelmer.co.uk. Posjećeno 3. 8. 2010. www.radio36.ru. Posjećeno 4. 5. 2011. http://members.aol.com/skywave48/aspidistra.htm. Posjećeno 5. 8. 2010.

124



Dragić Rabrenović

RadiO pROpaganda in the secOnd wORld waR

summary: This paper is part of the thesis that the radio as a medium was used for certain periods of time and is now used as a propaganda tool. Period analysed is the Second World War, and the goal is to show how the warring parties used radio for propa-ganda purposes. Through scientific methods of description, the historical and comparati-ve method, we will try to show how the Axis powers and the Allies used this medium as an effective propaganda tool. The special attention is placed on the phenomenon of radio propaganda that characterized this war, including not only official, but also secret and fake radio stations that were ran by the famous propagandist Josef Goebbels, one side, and Sefton Delmer, on the other. From today’s perspective and from the time distance, results suggest that radio, the only electronic mass media of that time, was considered very important. Radio was used to inform, to raise morale, to spread defeatism, disin-formation and propaganda. Radio stations were driven on all continents, the programs were in many languages , and radio waves reach was beyond the state borders. Because of all this we can conclude that the main propagandists from both sides have recognized the importance of this medium and fully used its capacities.

Key words: radio, advertising, mass media, World War II, Goebbels, Delmer


Neverbalna komunikacija bojama u javnom nastupu

Lidija Mirkov1


UDC 316.772.2 : 159.937.51 DOI:10.5937/comman1225127M

Rezime: Novinari i njihovi sagovornici, bili svesni toga ili ne, jesu govornici. Svi smo u ulozi govornika nekada u životu, ne samo kao medijski poslenici. Obraćamo se javno – posredstvom medija ili bez njih. Kao publika smo osetljivi na reči koje su nam upućene, ali znatno više na neverbalnu komunikaciju – gestove, mimiku, fizički izgled govornika, ambijent, boje: odeće, zidova u prostoriji ili pakovanja proizvoda. U sva-kodnevnom životu se oblačimo u skladu sa raspoloženjem, ali kada se bavimo javnim zanimanjima ne možemo sebi dozvoliti takav luksuz jer boje koje nosimo ne samo da utiču na percepciju drugih o našoj sposobnosti da pratimo modu, nego u svakom od nas postoji podsvesna antropološka konstanta tumačenja osnovnih boja. Kada vidimo nekoga u ružičastoj odeći ili okruženju, smatramo ga više prijateljski nastrojenim nego da je reč o nekoj drugoj boji. Osobu u crvenom smatramo eksplozivnom i aktivnom, a nekoga u sivom pasivnim i neodređenog stava. Da bi govornike (novinare, portparole, političare i slične) publika prihvatila, oni treba da se okruže bojama koje nose istu ili bar sličnu simboličku poruku koju oni verbalno iskazuju pred publikom. Istražujući postojeću literaturu o bojama, nije teško zaključiti da se istraživanje boja rastočilo u nekoliko različitih nauka, ali se do sada nije govorilo o bojama u javnom nastupu. Hromatika kao nauka o bojama postoji u psihologiji, antropologiji, istoriji umetnosti, teorijama marketinga i PR-a, ali komunikološko izučavanje boja je počelo tek relativ-no skoro u vidu vizuelnih studija na evropskim univerzitetima na kojima se izučava komunikologija i odatle se širi dalje. Ni domaći autori nisu pokušavali da objedine vizuelne studije hromatike u komunikološki diskurs, nego su se mahom priklanjali tradicionalnim naukama koje se bave ovom temom. U nadi da će jednog dana vizuelne studije i hromatika postati deo univerziteta u Srbiji, ovaj rad se bavi komunikacijom bojama u kontekstu javnog nastupa.

Ključne reči: neverbalna komunikacija, javni nastup, boje, retorika, hromatika


STRUČNI RAD

125

126



Uvod

Komunikologija je do sada jasno prepoznala namerne telesne promene (frizure, tetovaže, pirsinge, estetsku hirurgiju) i modu kao primere neverbalne komunikacije koji se mogu posebno istražiti i koji su dovoljno značajni da ih smatramo simbolima. O bojama se govorilo, ali ne kao o posebnom faktoru, nego kao o dodatnom efektu već prepoznatih neverbalnih nivoa komunikacije. Danas se to menja.

Iako u komunikologiji, psihologiji, sociologiji i sličnim naukama postoje mnoge studije mode koje se dotiču teme boja, donedavno nije bilo posebnih semioloških istraživanja uticaja boja. Time su se bavili psiholozi, umetnici, filozofi, antropolozi i drugi, ali ne i komunikolozi. Uticajem boja na tok ko-munikacije bave se i dalje dominantno psiholozi, marketinški stručnjaci, a tek odnedavno istoričari, lingvisti2 i komunikolozi. Takozvane vizuelne studije ne bave se samo semiološkim izučavanjem medijskog predstavljanja žena, manjina i drugih društvenih grupa, nego i važnošću boja u komunikacijskim delatno-stima – novinarstvu, odnosima s javnošću, marketingu; sve su to profesije u kojima je dobar javni nastup veoma važan za posao.

Boje su fenomen čije se značenje menja zavisno od društvenog konteksta, ali čija je važnost u komunikaciji u ljudskom društvu konstantna. U literaturi (domaćoj i stranoj) nismo naišli na istraživanje boja u vezi sa javnim nastupom, te je cilj ovog rada sinteza studija vidljivosti boja iz različitih nauka, u kontekstu svojstava govornika. Objašnjavamo zašto boje u oblačenju i postavljanju oboje-ne pozadine za javne nastupe utiču na publiku.

Boje kao vid neverbalne komunikacije

Kada se govori o verbalnom izražavanju, lako je raslojiti ga na denotativno i konotativno značenje. Neverbalna komunikacija je, za početak, manje upad-ljiva i uočljiva na racionalan način, zbog čega poruka nabijena neverbalnim značenjem na nas deluje u većoj meri nego samo verbalno značenje izolovano od neverbalnog. Za razumevanje neverbalne komunikacije potrebno je, bez izuzetka, učenje kodifikacije koja je uslovljava. U slučaju učenja značenja boja možemo da kažemo da je sasvim intuitivno i neinstitucionalizovano, tj. uči se „u hodu“ i ne postoje škole u kojima će nam to biti objašnjeno. Posmatranjem

2 Savremeni lingvisti otkrivaju postojanje tzv. gramatike boja. Kao što svaki jezik ima gramatiku koja važi za sve go-vornike i koja se uči, isto tako u jednoj kulturi važe određena pravila za boje i ta pravila se usvajaju na isti način kao što se uči jezik.

127

Neverbalna komunikacija bojama u javnom nastupuLidija Mirkov


ponašanja članova porodice, a kasnije i sekundarnih društvenih grupa, učimo se tumačenju sveta u skladu sa društvenim kodovima svoje zajednice. „Kodifi-kovanje je regulacija kodovima – jasnim i neizbežnim pravilima koja se prenose kroz generacije i koja su opravdana time što postoje od davnina“ (Van Leeuwen, 2012: 13).

Diskurzivne poruke su neminovno informativne i to malo ko dovodi u sumnju; međutim, estetičke poruke malo ko, naprotiv, smatra informativnim. Ipak: „I vrednost estetičkih poruka predodređena je nivoom informativnosti njene strukture, tj. bogatstvom ideja ovaploćenih u njoj“ (Radojković i Đorđe-vić, 2005: 137). Boje su simboli sa širokim poljem značenja i konotacije, iako mogu biti i samo znaci. Nekada davno, u ljudskoj civilizaciji desila se metafo-rizacija boje kao znaka, tj. desila se transformacija znaka u simbol i produblji-vanje simboličke distance između znaka i označenog (Radojković i Đorđević, 2005: 144). Kada čovek (svesno ili ne) upotrebi neku posebnu boju u oblačenju za javni nastup ili u izboru boje tapeta, boje zidova u prostoriji u kojoj će na-stupiti ili studija iz kog izveštava, ta osoba nam šalje snažnu neverbalnu poruku estetičkog tipa. „Ukrasni i modni neverbalni simboli posledica su iskonskog nastojanja čoveka da u očima drugih stvori bolju predstavu o sebi. Onim što je izveo na svom telu ili obukao on emituje određenu poruku. Ukrašeno telo ili definiše status ili izražava nameru“ (Radojković i Miletić, 2008: 49). Ne mora govornik nužno da teži boljoj predstavi o sebi, bolje je reći preciznijoj. Jer boja kojoj težimo za javni nastup ne mora da nas učini boljim, može i da unazadi trud da postignemo ono što svesno namerimo, u skladu sa najiskrenijim oseća-njem i verovanjem.

Ma koliko neverbalna komunikacija bila biološka konstanta za sva ljudska bića, kultura ima udela u njenoj primeni. Svi ljudi na svetu koriste gestove, mimiku, vide i tumače boje... Pitanje je samo u kojoj meri, npr. da li je gesti-kulacija poželjna kao kod Meksikanaca, prihvatljiva kao u Srbiji, ili nepoželjna kao u skandinavskim zemljama. Isti je slučaj sa bojama – postoje pretpostavke da postoje narodi (neotkrivena plemena) koja ne mare za boje, ali nema argu-menata za pretpostavku da cela jedna društvena grupa (zdravog vida, normalnih neuroloških karakteristika) uopšte ne poznaje pojam boje. Ako nešto razume-mo, a kultura nas uslovljava da ignorišemo, pretpostavka je da smo o tome, ipak, nešto naučili.

„Postoji simbolički nivo značenja boja, nivo koji se ne odnosi na vizuelno uočljive karakteristike predmeta, nego apstraktan domen značenja. Ovaj nivo obuhvata tumačenje boje pozivanjem na neku klasu apstraktnih pojmova“

128



(Trandafilović, 2006: 79). Razumevanje boje kao simbola jedino je i moguće apstrahovanjem značenja na višem kognitivnom, konotativnom nivou.

Nije važno da li boje objašnjavamo iskustvom koje smo stekli u detinjstvu, kasnije tokom života ili učenjem na posebne načine. Važno je da boje vidimo i da se prema njima odnosimo na naučeni način. „Je li fenomen da vidim drvo? Fenomen je da to tačno prepoznajem kao drvo, da nisam slep“ (Vitgenštajn, 1994: 76). To što je Vitgenštajn objasnio slepilom zapravo znači da je u prirodi prepoznao nešto za šta ga je društvo naučilo da je pojam drveta. Isto je sa boja-ma – vidimo ih, ali ih svrstavamo u kategorije prema pravilima svoje društvene grupe, svoje kulture. „Jedna sprega je veoma bitna i istovremeno očigledna: opažanje se ne može odvojiti od značenja; ljudi vide stvari za koje znaju šta su ili vide pojave za koje moraju odgonetnuti šta su; bez značenja oni ih praktično ne vide“ (Trandafilović, 2006: 108).

Kad nas neko upita šta znače reči crveno, zeleno, plavo, mi pokažemo stva-ri koje su tako obojene – i tu se iscrpljuje sva naša sposobnost da objasnimo značenje tih pojmova. „Uostalom, mi ili nemamo nikakvu predstavu o njiho-voj upotrebi, ili je imamo, a ona je tada sasvim gruba i delimično pogrešna“ (Vitgenštajn, 1994: 16). Nije u prirodi čoveka da komplikuje izražavanje kada nešto želi da objasni. Boja komunicira direktno. „Reči se moraju prevesti u slike u mislima. Te slike moraju biti sklopljene, organizovane i kategorizovane da re-čima daju značenje. Zatim sledi emotivni odgovor, koji može pokrenuti i fizički odgovor. Boja preskače sve ove faze i direktno budi emocije, stvarajući psihološ-ki odgovor“ (Trandafilović, 2006: 77). Zato su reči u objašnjavanju pojma boje suvišan korak, jer one već imaju jednostavnije značenje od reči kojima bi bile objašnjene – bilo bi potrebno nebrojeno mnogo reči da se objasni svaka simbo-lička uloga jedne boje. Ne postoji čist pojam boje (Vitgenštajn, 1994: 35). Ne postoji čak ni saglasnost o tome koliko ima osnovnih boja.3 Čak i u istoj kulturi mogu da postoje različita tumačenja iste boje, najviše zbog toga što u komuni-kacijski proces ulazimo kao pojedinci, iako u sebi sadržimo sve karakteristike svih grupa kojima pripadamo ili smo nekada pripadali.

Prosečan pojedinac ne doživljava boje kao nešto što presudno utiče na nje-gov život. „Ja ne vidim da boje tela odbijaju svetlost u moje oko“ (Vitgenštajn, 1994: 22). Ali kada pomenemo verbalni pojam kojim označavamo neku boju, mi reagujemo stereotipno, naučeno (Vitgenštajn, 1994: 38). Boje imaju kono-

3 Neki autori govore o četiri osnovne boje, neki kažu da ih ima sedam, a ima i onih koji govore o 11 ili 12 osnovnih boja. Dileme postoje i u vezi sa tim da li crno i belo možemo svrstati u boje ili su one samo manjak i višak svetlosti.

129



tativna značenja. „Boje su zavežljaji distinktivnih osobina i kompleksi nabijeni metaforičkim značenjem“ (Van Leeuwen, 2012: 7).

Rezultati nekih eksperimenata (vidi u Trandafilović, 2006: 78) pokazali su da su svi apstraktni pojmovi značajno povezani sa nekom bojom, tj. da boje imaju apstraktno značenje. Pitanjima poput „koje je boje ljubav“ ili „koje je boje izdaja“ zaključilo se da u istoj društvenoj zajednici ljudi daju, skoro bez izuzetka, iste odgovore u vezi sa ovim kategorijama. „Došlo se do empirijske potvrde da postoji apstraktan, simboličan nivo značenja boja. Na osnovu toga je zaključeno da se radi o generalnom fenomenu, prisutnom kod svih ljudi, a koji verovatno zadire u domen značenja pojmova. Potvrdila se ranije izneta pretpo-stavka da je svaka boja pojedinačno prilično složena i osobena u svojoj simbo-lici. Gotovo da joj se pridaje karakter“ (Trandafilović, 2006: 78). Sinestezija u teoriji književnosti označava stilsku figuru mešanja čula, ali u svim jezicima sveta postoji mnogo primera mešanja čula vida sa, na primer, čulom ukusa, koji nam ne zvuče neobično i sinestetički – recimo, bela kafa, crno vino, crni luk.

„Mi nećemo da stvorimo teoriju boja (ni fiziološku, ni psihološku), već logi-ku pojmova boja. A ta logika daje nam ono što smo često neopravdano očekivali od teorije“ (Vitgenštajn, 1994: 9). Vitgenštajn piše o logici boja na filozofski način, ne pominjući neverbalnu komunikaciju govornika. On je intuitivno, ipak, prepoznaje, iako mu nije bila namera da podstakne na razmišljanje o bo-jama kao o vidu neverbalne komunikacije: „Boja svetli u svojoj okolini, kao što se oči smeškaju samo na licu“ (Vitgenštajn, 1994: 14).

Uloga boja u komunikaciji

Smatra se da ljudsko oko može da zapazi oko 160 različitih nijansi u spek-tru boja. Međutim, neki analitičari boja tvrde da postoji preko 12.000 raznih tonova. „Ako se prebacimo na teren kompjutera, saznaćemo da u obojenom računaru postoji 16.000.000 tonova(...) Naravno, radi se o stupnjevima, o ta-nanim nijansama tonova i jačine osnovnih boja. Ipak, svaka od boja može imati drugačiji efekat na pojedinca – emocionalni i mentalni“ (Šarenac, 2001: 16). Nesporno je, dakle, da uticaj boja na čoveka postoji; pitanje je samo u kojoj meri, koja boja i koliko jake reakcije izaziva (da li dovoljno jake da pojedinac reaguje u komunikacijskom procesu ili ne. Kada govorimo o bojama, prenoše-nje informacija odvija se i brže nego prenošenje informacija složenim slikama, jer boju možemo da primetimo „krajičkom oka“ i da podsvesno promenimo način komunikacije u datom procesu ne znajući da smo je spazili. „Boja postaje

130



značajna za čoveka, za narode, a možda i za čovečanstvo na neobjašnjiv i ne-predvidiv način“ (Gerbran i Ševalije, 2004: 834).

Najpodsticajnija boja je crvena – nezavisno od kulture, a kao antropološka konstanta. „U svim jezicima, crvena je prva dobila ime“ (Šarenac, 2001: 50). Postoje mnoge studije koje pokušavaju da otkriju zašto je tako – od genetičara, zoologa, antropologa, do psihologa, nisu uspeli da dođu do jedinstvenog odgo-vora. Značenja te boje u različitim društvima variraju, ali svode se na isto – na aktivnost, borbu, radost, revoluciju, strast. Druga boja čije se značenje u ko-munikacijskom procesu ne razlikuje među društvima jeste plava boja – nijedna kultura joj ne pripisuje negativne osobine. Osim te dve boje univerzalna znače-nja imaju ahromatske boje – crna i bela – u spektru označene kao nedostatak i višak svetlosti. „Nalazi eksperimenata govore da su po simboličkoj širini crna, bela, crvena i plava sasvim ravnopravne“ (Trandafilović, 2006: 78).

Nauka je duboko ušla u svet boja, a osnovnu podelu napravila je između toplog i hladnog. Tople boje (crvena, narandžasta, žuta) podstiču tok adaptacije i poleta, a imaju stimulativna i nadražujuća svojstva. Hladne boje (plava, indigo i ljubičasta) pomažu proces protivljenja i propadanja, ali imaju sedativno, umi-rujuće dejstvo. „Posrednik između toplog i hladnog je zelena boja koja, između ostalog, inicira buđenje života i prirode“ (Šarenac, 2001: 20). Boje podstiču ono što simbolizuju (Gerbran i Ševalije, 2004: 80).

Važnost boja u javnom nastupu

„Govornici uglavnom biraju odeću po osećaju, a time podsvesno otkrivaju kako se osećaju, kakvog su temperamenta, o čemu razmišljaju, da li su iskreni dok govore o izabranoj temi. „Neverbalna sredstva govora nekad ot-kriju više nego što se govorom kaže (ponekad su rečitija i od samog govora). Bitno je da nemi govorni organi prate govor i da s njim čine harmoničnu celinu. Ako su u disharmoniji, nesinhronizovani, bez osećanja za meru i ukus, namešteni – odmažu govoru i odaju govornika u lošem smislu“ (Gerbran i Ševalije, 2004:50).

Zato je važno da kao govornici budemo svesni da boje nesvesno privlače pa-žnju ljudskih bića – ne samo zbog toga što ćemo svojim izborom kazati onima oko sebe ono što u tom trenutku (u tom društvu) data boja znači, nego i zbog toga što boja u koju se obučemo može da izazove reakcije u publici. Trebalo bi da te reakcije govornik usmeri na ono što želi da postigne govorom, a ne da do-zvoli da poruke koje šalje verbalno i neverbalno budu u koliziji. „Pogrešna slika

131



zbunjuje, tačna pomaže“ (Vitgenštajn, 1994: 25). Boje mogu činiti samostalnu poruku u umetnosti, ali u javnom nastupu čiji je cilj ubeđivanje u ispravnost ideja ili podsticanje publike na aktivnosti, boje su važan element neverbalne komunikacije, ali ne i sva suština komunikacije.

„Čim je reč o porukama koje nastaju osmišljavanjem slika, tj. formi likov-nog izraza kao naracije radi saopštavanja ideja, saznanja inspirisanih fakti-ma i afektivno-emocionalnim iskustvima, postaje jasno i to do koje mere je složen proces komunikativnog posredovanja saznanja o istinama koje ne možemo do kraja pojmiti diskurzivnim oblicima svesti“ (Radojković i Đorđević, 2005: 140).

Sama boja stvara u nama poseban utisak, a tek kasnije uviđamo njen po-sebni izraz. „Tek potom boja za nas nešto znači i može postati znak kojim i mi sami izražavamo svoju suštinu. I taj utisak koji nam stvara boja zasnovan je na stvarnoj uzročnoj vezi, zavisan je od materijala na predmetu koji nam posreduje boju“ (Trstenjak, 1987: 103). Stvarna uzročna veza je spona ličnog iskustva i društvenih normi, ali to ne umanjuje uticaj i značaj neverbalne komunikacije bojama u javnom nastupu: naprotiv. U analitičkoj koncepciji, prema Karlu Gustavu Jungu, boja iskazuje glavne čovekove psihičke funkcije: misao, osećaj, intuiciju i čula (Gerbran i Ševalije, 2004: 80).

Zbog toga što nam je važno šta će drugi reći o našoj pojavi, osim verbalnog sadržaja koji pripremimo da izložimo, posebnu pažnju posvetimo tome da lepo izgledamo. „Prijatan izgled govornika se podrazumeva: ukusno odeven, ure-dan, prema vremenskim prilikama, bez modnih krikova, u skladu s publikom i temom govora. Neuredan govornik izaziva podsmeh, ne uliva poverenje. Od prvog utiska koji publika stekne o govorniku zavisi da li će ga pažljivo slušati ili će se „isključiti“; da li će biti ravnodušni, negodovati ili odobravati to što čuju; da li će govornika smatrati sebi ravnim, boljim ili lošijim od sebe; da li će im se svideti ili će ga mrzeti. Govornik „deluje kao pouzdan, uredan, sa ukusom – ili suprotno. Na osnovu toga se formira raspoloženje za dalju komunikaciju.

Publika neće namerno odbaciti stavove govornika koji se obukao u boju koju oni ne vole ili čak mrze, niti će verovati govorniku koji obuče košulju u njihovoj omiljenoj boji samo zbog te činjenice. „Ljudi uglavnom podsvesno reaguju na stimulanse. Naše svesne reakcije su plod delovanja mehanizama pod-svesnih verovanja koja su uskladištena u našem umu. Mi zapravo slikovito do-življavamo svet oko sebe i sve što nam se dešava. Sva naša uskladištena podsve-sna verovanja su vizuelna. To su slike u našoj podsvesti“ (Trandafilović, 2006: 111). Da bi organizacijom estetičkih poruka znak postao simbol i da bi dobio

132



simboličko-metaforička značenja, komunikator mora da interveniše. „Važna je intervencija diskurzivnog uma radi osmišljavanja te likovno-čulne jedinice kako bi ona, osim značenja koje stiče u relaciji sa predmetom ili pojavom koje predstavlja, stekla i jedno novo, prenosno, metaforičko značenje“ (Radojković i Đorđević, 2005: 139).

Percepcija je prvi kontakt govornika i publike. Boje koje preovlađuju u publici imaju uticaj na govornika isto koliko i njegove boje na njih. „Percepcija nije jednostavno slika fizičkih nadražaja, već je ona strukturisani doživljaj koji je nastao procesom selekcije, integracije i organizacije nadražaja“ (Trandafilović, 2006: 106). Istraživanja pokazuju da 87% informacija iz okruženja steknemo vidom, 9% sluhom, a 4% ostalim čulima. „To govori o značaju pravilnog vizu-elnog nastupa organizacije i moći uticaja na potrošača elementima vizuelizacije identiteta“ (Trandafilović, 2006: 47).

Toplo, hladno, ahromatsko

Tople boje su crvena, narandžasta i žuta. Njihova značenja se mogu roti-rati, ali ono što simbolizuju tople boje ni u jednoj kulturi neće biti pripisano hladnim bojama – zelenoj, plavoj i ljubičastoj. U ahromatski spektar spadaju crna, bela i siva, iako postoje nedoumice u vezi sa tim da li njih uopšte možemo nazvati bojama, jer je reč o količini svetlosti koju doživljavamo u vidu te tri nijanse.

Osim podele na tople i hladne, hromatske i ahromatske boje, postoji i pode-la na dosadne i zabavne boje. One koje su „dosadne“ daju subjektivni osećaj da u njihovom prisustvu vreme sporije prolazi. One koreliraju sa hladnim bojama. Zabavne boje „ubrzavaju“ vreme, tj. sa njima ne može da bude dosadno. Do-sadnost boja, kako već sama reč kazuje, govori o „interakciji između opažanja boje i doživljavanja vremena, što sve zajedno daje doživljaj i pojam dosadne ili zabavne boje“ (Trstenjak, 1987: 170).

Kao što je već rečeno, različite kulture različito tumače značenja boja, ali neke konstante možemo da utvrdimo.

„Neke boje simbolizuju elemente: crvena i narandžasta vatru; žuta i bela vazduh; zelena vodu; crna ili smeđa zemlju. One simbolizuju i prostor: plava boja vertikalnu dimenziju, tako da je svetloplava na vrhu (nebo), a tamnoplava u podnožju; crvena boja horizontalnu dimenziju, tako da je svetlija na istoku, a tamnija na zapadu. Osim tog simbolizuju: crna vreme; bela izvanvremensko; i sve ono što prati vreme, izmene tame i svetla, sla-

133



bosti i snaga sna i budućnosti. I konačno, suprotne boje, kao što su bela i crna, simbolizuju unutrašnji dualizam bića. Odeća u dve boje(...) iskazuje sukobe snaga koji se iskazuju na svim nivoima postojanja, od kosmičkog do najintimnijeg sveta: crna boja predstavlja noćne, negativne i involutivne, a bela boja dnevne, pozitivne i evolutivne snage“ (Gerbran i Ševalije, 2004: 76).

Bela boja

Bela boja pripada ahromatskim bojama jer je čini zbir snopova svetlosti mnogih talasnih dužina. Onaj govornik koji nastupi odeven u belo ili okružen belom bojom rizikuje da bude doživljen kao sterilan i hladan, a vrlo verovatno i aljkav ako ta bela nije sasvim netaknuta. Međutim, bela je jedina podstičuća boja koja dozvoljava da joj se učita značenje. Vrednosti koje se ponavljaju kao njena značenja u više kultura jesu: čistota, vrlina, čednost, lojalnost, mudrost, pravda, radost, istina (Trandafilović, 2006: 169). Takođe, onog koji govori u belom doživljavamo kao nekoga kome sledi napredak, promena na bolje, bilo da mi učestvujemo u tome ili ne, bilo da mu pomažemo ili odmažemo kao nje-gova publika: „Belo – candidus – boja je kandidata, tj. onoga koji će promeniti status“ (Gerbran i Ševalije, 2004: 51). Dakle, tu boju bismo preporučili onima koji žele da stave do znanja publici da su samouvereni i odlučni da ostvare svoje ciljeve.

Siva boja

Druga ahromatska boja je siva, boja pepela i magle. „Kod nas je pepeljasto sivo boja polutuge. Sivilo maglovitog vremena izaziva osećaj tuge, sete i čame. Snovi koji se javljaju u nekoj vrsti sivkaste magle dolaze iz potisnutih slojeva nesvesnog i traže da svešću budu rasvetljeni i razbistreni“ (Gerbran i Ševalije, 2004: 833). Kada se pred nama pojavi govornik čija je dominantna boja siva, smatramo ga nedovoljno podstičućim, „providnim“ i neodređenim. Siva u mnogim društvima označava neutralnost između „rata i mira“, ravnodušnost, nestalnost, neodlučnost, beznačajnost, nepovredivost, bezosećajnost, lenjost, nepristupačnost. Ta boja se ne preporučuje za javni nastup baš zbog činjenice da osobu odevenu u sivo smatramo beznačajnom – a govornik mora da ostane upečatljiv.

134



Crna boja

Treća ahromatska boja je crna, u zapadnoj kulturi određena kao boja žalosti. Međutim, njeno dominantno značenje nije žalost, posebno kad se uzme u obzir to da u Africi postoje narodi koji priželjkuju crne oblake da bi češće padala kiša i tom bojom označavaju sreću i berićet. Njeno značenje koje se javlja najčešće jeste moć i tajanstvenost, magija i suprotnost (kontrast) belom. Osim toga, u zapadnim kulturama znači nihilizam, protest, prazninu, poniženje, omnipoten-ciju, otmenost (Trandafilović, 2006: 173). Crna boja na govorniku uvek izgleda teško, neprozirno i gusto, kao da on govori o nečemu veoma složenom i opte-rećujućem. Ipak, u kontekstu moći i tajanstvenosti, kao i kontrasta belom, crna može da pošalje poruku sa obećanjem novog života, kao što noć sadrži obećanje zore, a zima proleća (Gerbran i Ševalije, 2004: 110).

Žuta boja

Topla boja koja je motivišuća na neseksualni način jeste žuta. Ona se čini prostorno bliskijom od ahromatskih i hladnih boja, ali daljom od drugih toplih boja. Međutim, pošto asocira na svetlost, ona obuzima i čini se nametljivom. Govornik u žutom nam izgleda kao neko ko prelazi granice bliskosti sa nama, tj. kao da postoji nedostatak distance. Osim što je ta boja bliskija kao prvi izbor deci nego odraslima, žuta ima najviše nijansi od svih vidljivih boja. Zato joj je lako pripisati najrazličitija značenja, zavisno od nijanse. Od bledožute, limun žute, sunce žute itd. do oker i zlatne, žuta boja može da znači bliskost, površ-nost, banalnost, nametljivost, ekstrovertnost, jasnoću, optimizam, uzajamnost, hiperaktivnost. „Intenzivno i prodorno, zasićeno i blještavo, kao rastopljen metal, žuto je najtoplija, najekspanzivnija i najsjajnija boja, koju je teško ugasiti i koja prelazi svoje okvire(...) Kandinski je to dobro uočio: žuto toliko teži sve-tlosti, da tamnožutog i ne može biti“ (Gerbran i Ševalije, 2004: 1141).

Njena značenja variraju od pozitivnih osobina kao što su altruizam i slo-ga, do negativnih kakve su oholost i ljubomora. Kada govornik bira žutu za boju kojom će se okružiti, trebalo bi da vodi računa da tema bude u skladu sa vrednosnim značenjem žute boje, tj. da se u njegovom/njenom govoru javljaju ideje sa pozitivnim osobinama koje se pripisuju žutoj boji (npr. veselje, aktiv-nost, slobodni razvoj, prijateljstvo, snaga, nauka, kretanje) da bi takve reakcije doživela publika. U suprotnom će publika videti narcisa, ludost i osobu sklonu ljubomori.

135



Narandžasta boja

Malo „toplija“ boja od žute je narandžasta, koja se retko preporučuje za javni nastup. „Narandžasta je boja na sredini između žute i crvene, pa od svih boja najjače zrači. Simbolizuje ravnotežu između duha i libida. Međutim, ta se ravnoteža lako raskida u jednom ili drugom pravcu, pa narandžasta boja postaje ili otkrovenje božanske ljubavi, ili amblem pohote“ (Gerbran i Ševalije, 2004: 597). Zbog te nestabilnosti, narandžasta boja na govorniku ili oko njega može da šalje poruku vulgarnosti, da predstavi govornika kao sklonog neverstvu i bludu. Ova boja može da podstakne osećanje publike da je govornik pred nji-ma neko ko može da donese radost, ali je gord, ambiciozan, neutoljivih apetita, pohotan, ali zdrav (Trandafilović, 2006: 171).

Crvena boja

Najtoplija boja celog spektra je crvena. Ona univerzalno označava strast, volju, moć, silu, snagu, podsticaj, revoluciju. Boja krvi svih toplokrvnih organi-zama je crvena i zato je univerzalnost crvene boje neosporna u svim društvima na svetu. Prinošenje žrtvi (životinjskih, ali i ljudskih) dešavalo se na praznik, pa tako i crvena boja ima podsvesnu povezanost sa radošću i feštama. Međutim, to je i boja osvete, boja osećaja, opasnosti, sreće u ljubavi, pobede, žustrog tempe-ramenta, uspeha, vitalnosti (Trandafilović, 2006). Ova boja se govornicima pre-poručuje kada ne mogu drugačije da privuku pažnju. U marketingu važi pravilo da je crveni izlog bolji za prodaju od izloga bilo koje druge boje. Oduvek je crvena boja privlačila najviše pažnje – ali u govorništvu ona znači akcentovanje ličnosti koja govori, zaslepljivanje publike karakterom govornika, a odvraćanje pažnje od sadržaja. Postoji već previše istraživanja koja pokazuju da žene tumače muškarce u crvenom kao samouverenije i imućnije, a muškarci tumače žene u crvenom kao privlačnije i zavodljive.

Ova boja „osvaja“ prostor jer se od svih boja čini najbližom od svih (u poređenju sa stvarnim rastojanjem). Zato se za nju i njene efekte kaže da su centrifugalni – odvajaju se od sebe i u međuprostoru dobijaju nova, brojnija i jača simbolička značenja. „Sinonim je mladosti, zdravlja, bogatstva i ljubavi“ (Gerbran i Ševalije, 2004: 114). Crvena može da znači moć, a u kombinaciji sa crnom (koja takođe označava moć) može da predstavi onostrano zabranjeno, đavole, seks i pakao. Osim ako je govornikova tema baš o nekoj od takvih tema, ne bi trebalo da kombinuje te dve moćne boje. Crvena boja se ublažava sivom ili belom, a u kombinaciji sa plavom dominira ona vrednost čija je boja bliža licu.

136



Zelena boja

Zelena je kombinacija tople žute i hladne plave boje i neki autori se snebi-vaju da je svrstaju u hladne boje, ali više je onih koji je prepoznaju kao hladnu. Ona je slabo afektivna i često nesamostalna, neodređena, mirna boja; ne za-hteva, ne zove, samodovoljna je i asocira na prirodu, podseća na odmor, daje nadu i podstiče regeneraciju. „Zeleno je boja nade, snage, dugovečnosti. Ono je boja besmrtnosti koju svuda simbolizuje zelena grančica“ (Gerbran i Ševalije, 2004: 1084). Detelina sa četiri lista je zelena, kao i neka mitska bića za koja se veruje da donose sreću, pa važi kao boja vere u natprirodno, koja daje svežinu i stabilnost; međutim, mnogi psihološki eksperimenti pokazuju da dugotraj-no izlaganje zelenoj boji podstiče na samoubistvo (Trandafilović, 2006: 171). Drugim rečima, zelena može da odmori oči, ali umara dušu. Onaj ko se pojavi u zelenom vrlo brzo će nam delovati kao dosadnjaković, osim ako je vrednost zelene boje u skladu sa njegovim verbalnim porukama.

„Zeleno je kao i čovek, toplo. A dolazak proleća ispoljava se odmrzavanjem i dolaskom plodonosnih kiša. Zeleno je boja biljnog carstva koje se ponovo potvrđuje, boja njegovih obnoviteljskih i očišćujućih voda kojima krštenje duguje sve svoje simboličko značenje. Zeleno je buđenje iskonskih voda, zeleno je buđenje života“ (Gerbran i Ševalije, 2004: 1083).

Zato je zelena boja pogodna kao pozadina ili boja odeće govornika koji se bavi ekološkim, prehrambenim ili temama u vezi sa obnovom i oporavkom. Osim toga, zelena ima pozitivnu konotaciju i kao boja koju se usuđuju da nose civilizovani ljudi skloni ravnoteži (kao što je zelena boja ravnoteža žute i plave), koji će posredovati zarad kompromisa da bi pomirili krajnosti i razrešili temeljne antagonizme da bi osigurao ljudski napredak. Zeleno znači mladost sveta i najbolje stoji mladim govornicima, a tek kao izuzetak može da važi kao večna mladost odabranima, radost i obilje koju takvi mogu da donesu (Gerbran i Ševalije, 2004: 1085).

Plava boja

Plava boja ima najveći semantički prostor (najviše pripisanih značenja, zavisno od nijanse): pravda, vrednost, lojalnost, radost, plemenitost, vrlina, ob-navljanje, unutrašnja duhovnost, istina, pamet, vernost, večnost, beskonačnost, bezvremenost, harmonija, tradicija, uspeh, usamljenost (Trandafilović, 2006: 172). Ona je jedina boja na svetu koja ni u jednoj ljudskoj zajednici nema (izra-

137



zito) negativno značenje. „Od svih boja, plava je najdublja: pogled u nju tone ne susrećući prepreke i gubi se u beskraju kao da boja neprestano uzmiče. Plava je i najmanje materijalna boja: u prirodi se obično prikazuje kao da je sačinjena od prozirnosti, tj. od nagomilane praznine, praznine vazduha, vode, kristala ili dijamanta. Praznina je tačna, čista i hladna“ (Gerbran i Ševalije, 2004: 714). Površina obojena u plavo nije više površina, plavi zid prestaje da bude zid. Pokreti, zvukovi i oblici u plavetnilu nestaju, u njemu se utapaju, gube se kao ptica u nebu. Pošto je sama po sebi nematerijalna, plava boja dematerijalizuje sve ono što se u nju uhvati. Ona je put u beskonačnost, gde se stvarno pretvara u imaginarno“ (Gerbran i Ševalije, 2004).

Plava okolina smiruje i stišava, ali, za razliku od zelene, ne okrepljuje, jer nudi samo beg od stvarnosti, koji naposletku odvodi u potištenost. Za govorni-ke to znači da ne bi valjalo da prostorija u kojoj govore bude okrečena u plavo da ne bi deprimirala publiku, ali zbog univerzalno pozitivne konotacije u svim društvima i raznovrsnosti pozitivnih značenja koja joj se mogu pripisati, plava boja se najviše preporučuje govornicima koji žele da na publiku ostave utisak pametnog, predanog i vrednog govornika.

Ljubičasta boja

Ljubičasta je neobičan spoj najtoplije i najhladnije boje – crvene i plave. Zavisno od nijanse, biće uvrštena u tople ili hladne boje, ali češće je među hlad-nim tonovima. Zbog neobičnog spoja u svom sastavu, njeno značenje je najviše konfliktno – označava unutrašnji konflikt onoga koji je nosi. To može značiti pokajanje zbog već učinjenog, dobrotu i borbu sa spoljašnjim svetom, uglađe-nost i sukob sa suprotnim oko sebe, ali glavno tumačenje se svodi na mističnost, alhemiju, tajnu, napetost (Trandafilović, 2006: 173). Govornik u ljubičastom ostavlja utisak da ume da izabere društveno relevantnu temu i da se bori za prijateljsko ostvarenje najboljeg, ali i da „ne otkriva sve karte“ pred publikom zarad sopstvene sigurnosti. Oni koje doživimo u ljubičastom za nas postaju oni koji nam daju ideje, uveravaju nas u svoje zamisli, imaju nekakav hipnotički uticaj i doživljavamo ih kao alhemičare koji ni iz čega rekoše nešto. Možemo im pridavati osobine unutrašnje aktivnosti, tajnovitosti, skromnosti, čežnje i sete.

Braon boja

Braon boja se nikako ne preporučuje za javni nastup. Ta boja je bila prihvat-ljiva u medijima jedino kada su televizijski prijemnici bili isključivo crno-beli.

138



Ne zalazeći u tumačenje izdajništva i kanala nabavljanja takve robe, osvrnu-ćemo se na značenje te boje. „Smeđa boja stoji između riđe i crne, ali je bliža crnoj. Podseća na uveo list, jesen i tugu. Smeđa boja je boja propadanja i kao neki loš spoj čistih boja“ (Trandafilović, 2006: 849). Ona je simbol poniznosti, jer podseća na siromaštvo, njive, zemlju i još nešto. „Sklonost sadista smeđem – primer hitlerovskih smeđih košulja – čini se da potvrđuje Frojdova zapažanja o analnom kompleksu na koji ta boja ukazuje“ (Trandafilović, 2006: 850). Ta boja takođe ukazuje na kaznu (mentalnu, psihološku) koju osoba podsvesno sama sebi nameće zbog griže savesti koju oseća zbog izdaje koju je učinila.

Ova boja sama po sebi nema samo negativno značenje – nije uvek loše osećati grižu savesti, podsećati na njivu ili biti ponizan pred publikom. U dru-gim prilikama, kada sretnemo osobu koja nosi braon odeću ili sedi u smeđoj prostoriji (npr. okružena drvenim nameštajem), doživljavamo je kao prizemnu, realnu, naklonu konkretnim zadacima i ostvarenjima, kao neposrednu i blisku, sasvim prozaičnu (Trstenjak, 1987: 106). Ali, prozaičnost je suprotna poetič-nosti, a neizostavan element besedništva jeste lepota izražavanja. Dakle, dobar govornik neće sebi dozvoliti da neverbalnom komunikacijom bojama poništi lepotu reči do koje je mukotrpnim radom došao. U sukobu poruka verbalne i neverbalne komunikacije, publika radije veruje neverbalnoj poruci.

Izučavanje boja nije novo

Religija, poezija, književnost umele su da se koriste bojama svrsishodno. Hromatikom se bave nauke poput antropologije, psihologije, teorije umetnosti, a spisak raste. Pojava koja fascinira društvo još od perioda pećinskog čoveka, a živo opstaje do danas, jesu boje.

„U svakodnevnom životu, simboli nas često oblikuju ili bar oblikuju naše želje i vizije. Oni su u središtu stvaralaštva, a uz pomoć boja otkrivaju u nama nesvesno, skriveno, nepoznato, beskonačno. Društvo bez simbola bilo bi be-zvoljno društvo. Ali dok je boja, biće i simbola“ (Šarenac, 2001: 15).

Boje fasciniraju čoveka dovoljno da učestvuju u kulturnom nasleđu jednog društva, ali se nauka do nedavno nije bavila njima pojedinačno.

Počeci izučavanja imaju koren u filozofiji, a prva eksperimentalna istraži-vanja počela su tek na samom kraju XIX veka u psihologiji. Od tada se pra-gmatika vidljivosti izdvajala kao posebna grana mnogih nauka. Međutim, tek u poslednjih nekoliko godina primećujemo trend rasta istraživanja o bojama u ovoj oblasti, koji može da izazove njeno konačno odvajanje kao posebne naučne

139



i akademske discipline. Pragmatika vidljivosti se udvostručila za poslednjih pet godina (Bamhurst, Vari & Rodriguez, 2004: 17).

Vizuelne studije nastale su u periodu kada je naučni korpus postao svestan značaja masovne kulture (ili fasciniran njome). „Vizuelne studije potekle su iz tradicije umetnosti pedesetih godina, dok je istorija fotografije i filma pojačala vezu sa popularnom kulturom“ (Bamhurst, Vari & Rodriguez, 2004: 1). Vi-zuelne studije se bave „vidljivim objektima“: filmom, fotografijom, reklamom, video-sadržajima i internetom. Boje nisu poseban entitet u izučavanju, ali su u svih pet oblasti izučavanja nezaobilazan faktor, ako ne i prvi korak. Za nas je ovo važno jer vizuelne studije u ovih pet oblasti primenjuju semiološku analizu svega što opažamo čulom vida (oblika, rasporeda mase i sl.) i što razumemo svojim simboličkim aparatom. Vizuelne studije pripadaju komunikološkim studijama, proučavaju medijski posredovane sadržaje i sve ono što bi bilo za-nimljivo istražiti u vezi sa javnim nastupom, ne samo boje. Boje za sada nisu poseban entitet u izučavanju vizuelnih studija, ali su nezaobilazan faktor, ako ne i prvi korak.

Postoje naznake da će vizuelne studije uskoro moći da postanu akademska disciplina. Kada se to desi, u okviru njenih delatnosti će sigurno biti mesta za posebno izučavanje boja. Objavljivanje knjiga o studijama vidljivosti u komu-nikaciji je drastično poraslo (Bamhurst, Vari & Rodriguez, 2004: 3). Vizuelne studije postaju sve važnije jer izučavaju pojave koje menjaju živote običnih ljudi širom sveta – posredstvom medija, zahvaljujući zavodljivosti vidljivog i slikovi-tosti rečenog u javnom nastupu, dešava se rast i dominacija zamišljenog.

Zaključak

Paradoks je da nešto što se zove „vizuelne studije“ može da bude prihva-ćeno unutar mnogih nauka, a da se one nigde ne vide. Trend da se iz velikih oblasti koje izučava nekoliko velikih (starijih) nauka izdvoji manja, mlađa i uža oblast nije prestao, te smatramo da je pitanje trenutka kada će se neko dosetiti da vizuelne studije i izučavanje boja unutar njih smesti u amfiteatre. Evropska škola je u tome bliža nego druge akademske zajednice (počevši od Frojdovog i Jungovog istraživanja psihologije boja početkom prošlog veka, do aktuelnih smerova vizuelnih studija boja na skandinavskim, češkim, danskim, britanskim univerzitetima).

U tome neće pomoći samo medijsko izučavanje, nego i izučavanje efekata marketinga. Sve je više istraživanja koja pokazuju da kupci ulaze u radnju koja ima izlog dekorisan privlačnim bojama, po radnji pogledom traže određenu

140



boju brenda da se orijentišu i sl. Ako je boja tako važna za utisak i odnos prema neživom predmetu, proizvodu, robi, potrošnom dobru, možemo samo da slu-timo koliko zaista naša percepcija drugih ljudi zavisi od boja koje nas okružuju dok sa njima razmenjujemo ideje u komunikacijskom procesu.

Boje se urezuju u pamćenje na živ način. „Boje efektivno funkcionišu kao znakovi i znače različite stvari. Omogućavaju da razlikujemo predmete. Boje grade vidljivi svet i vrše visoko informativne funkcije. One rade estetski i imaju sposobnost udvajanja svemira“ (Ranjan, 2010:4).

Govornik mora da ima na umu i to da publika neće svesno odlučiti da mu bude naklonjena ili nenaklonjena bez prethodne orijentacije svojim semiološ-kim aparatom, a ta orijentacija se dešava pre nego što govornik progovori ver-balno, tj. desi se već sa prvim pogledom ka govorniku i formira se prvi utisak, početna percepcija koju je teško naknadno izmeniti.

Značaj boja je bio različito tumačen tokom razvoja ljudske civilizacije, ali nikada nije bio zanemaren. Religijske knjige i zdanja, književnost ranijih perio-da (a i danas), slikarstvo – upućuju nas na postojanje neizbrisive veze boja i sim-bola. Ne postoji društvo na planeti Zemlji za koje znamo, a da ne prepoznaje boje. Ne postoji ni društvo bez simbola, na njima se temelji. Nema simbola bez boje, a ni boje bez simbola. „Bog je stvorio boje, a čovek simbole. Boja je ukras sveta, simbol je ukras ljudi. Boja je majka simbola, simbol je otac ideja. Boja nas sjedinjuje sa prirodom, simbol sa ljudima“ (Šarenac, 2001: 9). Ono što postoji u prirodi je pronašlo divnu vezu sa čovekovim sistemom komunikacije – boje osiguravaju da čovekova nastojanja da se simbolima odvoji od prirode i životi-nja budu uzaludna, ili bar ublažena. Nastaje cirkularni tok informacija između prirode i čoveka: priroda-boja-simbol-čovek-simbol-boja-priroda. Prevođenje boje u simbol obavlja kultura – ona je posrednik između prirode i društva. Da bi poruka bila bez mnogo redundance, ona mora da se vrati u prirodu da bi na isti način stigla do drugog komunikatora. Govornik ne treba da razume samo čoveka, nego treba da razume i prirodne zakone da bi bio dobar govornik.

141



Literatura

Barnhurst, K. G., Vari, M., & Rodriguez, I. (2004). Mapping Visual Studies in Communication. Journal of Communication, 55 (4), 616–645. Posećeno 17. 6. 2012. URL: http://www9.georgetown.edu/faculty/irvinem/theory/Bamhurst-et-al-Mapping_Visual_Studies_in_Com-JournalofCom-54.pdf.

DharmaKeerthi, G. D., & Ranjan, S. (2010). Science of Semiotic Usage in Advertisements and Consumer’s Perception. Journal of American Science, 6 (2), 6–11. Posećeno 17. 6. 2012. URL: http://www.jofamericanscience.org/journals/am-sci/am0602/02_0930_Semiotic_Usage_am0602.pdf

Gerbran, A. i Ševalije, Ž. (2004). Rečnik simbola. Novi Sad: Stylos. Radojković, M. i Miletić, M. (2008). Komuniciranje, mediji i društvo, Treće

izdanje. Beograd: Učiteljski fakultet. Radojković, M. i Đorđević, T. (2005). Osnove komunikologije. Beograd:

Čigoja. Trandafilović, I. (2006). Ime, logo, boja. Beograd: BIGZ. Trstenjak, A. (1987). Čovek i boje. Beograd: Nolit. Šarenac, D. (2001). Simboli boja i boje simbola. Beograd: Sanimeks. Van Leeuwen, T. (2012). Visual communication – A social semiotic approach.

Posećeno 17. 6. 2012. URL:http://www.visualcompetence.org/files/slides/sa_leeuwen_slides.pdf?PHPSESSID=6004beef57ea2aa331b82c5d57b2f2e7.

Vitgenštajn, L. (1994). Opaske o bojama. Beograd: Cicero.

142



Lidija Mirkov

nOn-veRBal cOMMunicatiOn thROugh cOlOuRs in puBlic appeaRances

summary: Journalists and their sources, this way or another, are indeed public speakers. We all take that role sometimes in our lives, whether we are aware of it or not and not only through the media. We speak publicly – without media or through media channels. The audience is reacting on words said, but even more on non-verbal communication: gestures, mimics, physical appearance of the speaker, environment, colours (of the clothes, walls or the package if it’s a product). In everyday life, we dress according to our mood, but when we are engaged in a public job, we can not afford ourselves that kind of luxury. Not only that the colours we choose affect the perception of others about our abilities to keep track with the latest fashion, but also there is a subconcious interpretation of the meaning for each colour in every human’s mind. When we see someone wearing pink, we consider he/she as friendlier than people wearing other colours. The person in red will be said to be tempered and active, but someone wearing grey will be considered to be passive and indetermined. The most important thing for a speaker (journalists, PRs, politicians and so on) is to be accepted by his/her audience. They shouldn’t forget to surround themselves with the colours that make the same or similar symbolic message which they express verbally in front of the audience. Well, at least it shouldn’t be the opposite. Several different perspectives on colours have emerged in science, but so far there were no researches about colours in public speaking. Chromatics exsists as a part of psychology, anthropology, the history of arts, theories of marketing and PR, but communication studies have just recently incorporated visual studies in European universities and from there spread on. Serbian authors also haven’t been trying to consolidate visual studies of chromatics into communication theories. They rather go with the flow of the traditional science which explors the subject. Hoping that one day visual studies and chromatics will become a part of Serbian academic community, this paper is about communication with colours during public appearances.

Key words: non-verbal communication, public appearance, colours, rhetorics, chromatics


Strategija Šeherezade

Kristijan Salmon, Strategija Šeherezade, prevod sa francuskog Iva Brdar, Clio, Beograd, 2011

Miloš LatinovićFakultet političkih nauka, Univerzitet u Beogradu

DOI:10.5937/comman1225145L

Strategija Šeherezade, dovitljive vezirove kćeri, bila je uspešna, jer je vladara Šahrijara, zgađenog i ljutog zbog neverstva supruge, ostavljala u iščekivanju sledeće večeri i uzbudljivog nastavka Šeherezadine beskrajne priče. Šeherezada je, tako, izbegla sudbinu mnogih devojaka koje su sa gnevnim i osvetoljubivim vladarom provodile noć i potom nestajale bez traga, a svet je dobio opciju koja se nameće kao mogućnost – da se pričanjem priča – spasi glava ili bar život učiniti lakšim.

Šeherezadinu taktiku upotrebio Kristijan Salmon francuski pisac i istraži-vač, istina obrćući poziciju pripovedača, kako bi pokazao da priča kao mreža bačena na našu svakodnevnicu vlada svetom. Samo danas, prema Salmonu, priče pričaju vladari a narod je taj koji iščekuje sutrašnji dan kako bi ponovo „naseo“...

Strategija Šeherezade može se reći nastavak je knjige Storytelling ili pričam ti priču istog autora koja je objavljena i kod nas pre godinu dana. Definitivno ih treba koristiti kao valjano štivo koje se prožima, ali knjiga Strategija Šeherezade nesumnjivo je korisna istraživačima, no čini se da je i mnogo bliža javnosti koja želi nešto da sazna o konstrukciji političkog života i ponašanjima političara u određenim, često kritičnim, situacijama.

Salmonova knjiga ima vrlo atraktivnu konstrukciju, fragmentarnog izlaga-nja i efektnog poentiranja na kraju svakog od 26 poglavlja. Pri tome ne beži od

PRIKAZ

143


144 CM : Communication Management Quarterly : Časopis za upravljanje komuniciranjem 25 (2012) 143–146 © 2012 CDC

jasnog uzora pronađenog u knjizi Vladalac Nikola Makijavelija, pošto očigled-no smatra da su i njegovi navodi svojevrsno uputstvo za dobru vladavinu. O tome govori sam autor u uvodu knjige objašnjavajući odabrani naslov verujući da je on najslikovitiji za objašnjenje političkog storitelinga koji postoji „jedino kako bi se produžio već osuđeni politički život i usporilo izvršenje smrtne kazne koju je kralj (odnosno narod) već izrekao protiv njega“.

Opravdanje za nastanak ovakve knjige ne treba preterano tražiti jer je očita kontaminiranost svakodnevnog života politikom ili delovanjem političara, ali je jednako tako jasno da te ličnosti više nemaju ikoničku auru nekadašnjih ve-likana, nego pripadaju „novoj generaciji političara koji ne mari da se pridržava pravila i protokola vezanih za svoju funkciju“. Zbog toga je i konstatacija na početku knjige: „kriza politike u punom je zamahu“ temeljna i od nje Salmon polazi razotkrivajući probleme, ali i pakovanja u priču mogućih odgovora.

Iskorak u prošlost, pre svega ka Makijaveliju, doziran je i koristan. To se ta-kođe odnosi na teorijske primere ostvarene u praksi koji su sadržani u poglavlju Sindrom čarobnjaka iz Oza jer struktura knjige Strategija Šeherezade, sledi gene-zu uspona (ili pokušaja uspona na vrh) određenog političara, njegove reakcije u mandatnom periodu i na kraju period propasti.

Odlična su poglavlja O muževnosti političarki ili O fleksibilnom telu vladaoca i njegovom hodu koja ukazuju na minucioznost u planiranju majstora javnog na-stupa, jer „svakodnevica vlasti sve više liči na performans“, pre kojega vladalac/izvođač pita: „What’s the story?“. To ukazuje da političar današnjice mora biti sposoban da odigra (kao glumac iz večeri u veče) različite uloge, da u određenim situacijama kreira karakter datog lika, da se prilagođava, menja, kao uostalom ljubav, zdravlje, život...

Još jednom naslućujemo konekciju sa inspirativnim Vladaocem Nikola Makijavelija, ali ima toga još, jer očito je da moć i mogućnosti vladara u vešti-ni zavođenja i obmane, te sposobnost da u datim situacijama bude prepreden i lukav nije novost u politici, novost je način na koji ta čuda vladalac izvodi. Salmon u svojoj knjizi tvrdi da je taj magični štapić danas politička komunika-cija, koju pre svega odlikuje brzina. Dakle, internet, jer uz brzinu komunikacije (informacije, saznanja i sličnog...) on otvara knjigu promenjenog političkog narativa. Internet je taj koji omogućuje vladaru da ubedi narod da se zaintere-suju za njegova lična interesovanja „kupatilo njegove supruge, ljubav koju gaji prema kučićima“, ali internet je i mehanizam koji stvara iluziju kod ljudi da, reakcijama, komentarima, u nečemu bitnom učestvuju.

Strategija ŠeherezadeMiloš Latinović


Nulta tačka narativa pripada završnim, a držim i ključnim poglavljima ove knjige, čiji je zadatak da ukažu i razotkriva surovu istinu terorističkog načina sagledavanja stvari/problema danas. Ranije je Salmon citirao američkog bestse-ler pisca Dona Delila (inače Salmon koristi veliki broj citata N. V. Gogolja, G. Flobera, J. Zamjatina) koji je tvrdio da danas „svetski narativ pripada teroristi-ma“, ali u navedenom odeljku koristeći se pričom Džozefa Konrada iz romana Tajni agent, objašnjava da je za Konrada, ali iz za njegovog junaka „suštinski teroristički čin“, u svoj njegovoj apstraktnoj radikalnosti, onaj koji je teško ili nemoguće objasniti. Napadi na političare, verske objekte, restorane ili pozori-šta, deluje tvrdi Konrad, istrošeno i „nije više poučno“ pošto sve novine imaju „unapred spremne priče da opravdaju takve pojave“, zbog toga je danas snaga terorističkog čina u njegovoj zagonetnom i neobjašnjivom karakteru. Salmon kaže da je plan napada na Svetski trgovinski centar bio upravo to i da mu je cilj „udarac u srce američkog narativa“. „Vlast je izgubila posed nad narativom“ a „predsednik je zanemeo“, ali to je samo mogući početak propasti i nastanak sveta bez priča.

Strategija Šeherezade Kristijana Salmona zanimljiva je knjiga, koja se čita u dahu, a ostavlja utisak ispunjenosti s obzirom da baca ravnomernu svetlost na sve aspekte ovog fenomena. Ona je zgodna hrestomatija za posvećenike svepri-sutnijeg storitelinga, a za ostale odlični udžbenik u kojem je sadržan „presek sa-vremene lakovernosti“. Ono što se posebno naglašava to je stanje narativa danas i u budućnosti, jer s obzirom na tehnološke mogućnosti priče koje nas očekuju moraju biti privlačne i interaktivne, jer publika nije više pasivna, nego sposobna da stvori „mostove između realnog i virtuelnog sveta“ koji je to sve manje. Piter Gejber, poznati filmski producent, predaje na univerzitetu Kalifornija predmet koji se zove „Ploviti u narativnom svetu“ – zar to nije naš svet.

Strategija Šeherezade jeste jedna „velika prevara, zasnovana na iluziji da će nam jednostavne moralizatorske priče pružiti osećaj sigurnosti bez obzira na to šta se dešava u svetu“.




Eliminisanje središnjeg čoveka

Peter Dahlgren, Media and Political Engagement – Citizens, Communication and Democracy, Cambridge University Press, 2009

Aleksandra Krstić1


DOI:10.5937/comman1225149K

Peter Dalgren (Peter Dahlgren) profesor je na odseku za Medije i komuni-kacije Univerziteta Lund u Švedskoj. Autor je tekstova i knjiga, među kojima su najpoznatije Televizija i javna sfera (1995), Mladi i novi mediji: učenje za de-mokratsku participaciju (2007). Dalgren predaje i na Univerzitetu u Stokholmu i na Kvins koledžu u Njujorku.

Da li novinar, kao „središnji čovek“ (middleman), nestaje u eri brojnih ka-nala komunikacije koje koriste političke i ekonomske elite, nevladine i vladine organizacije, pa i sami građani? Kako se transformiše novinarska profesija u kontekstu razvoja onlajn komunikacije i kako to utiče na promenu pre svega pluralističke, deliberativne, kosmopolitske demokratije? Ovo su centralna pi-tanja oko kojih se gradi Dalgrenova knjiga Media and Political Engagement, u čijem se središtu ispituje odnos građana, komunikacije i demokratije i njihov međusobni uticaj u kontekstu razvoja digitalnih informacionih tehnologija. Ključna reč, u vezi sa kojom Dalgren daje i teorijski i praktičan uvid, jeste participacija, odnosno učešće građana u demokratskim procesima na osnovu njihove informisanosti putem mas-medija i onlajn komunikacije. Međutim, novine koje Dalgren ovde uvodi tiču se ispitivanja „sumraka“ novinarstva u doba globalizacije i digitalizacije, u kojem se sada iz perspektive političkog ko-municiranja sagledava proces građanske participacije i kritički analizira stvarni


PRIKAZ

147



uticaj političkih i ekonomskih elita na njihovu svest i sposobnost donošenja odluka ili učestvovanja u demokratiji putem onlajn komunikacije. Zbog toga se, pored termina „eliminisanje središnjeg čoveka“ (eliminating the middleman), u ovoj knjizi kao drugi ključni element može prepoznati i Dalgrenovo istraži-vanje „logike matrice“ (logics of the matrix), kojim on ispituje povezanost logike medija i logike političke komunikacije, tvrdeći da su

„u modernom svetu, mnoge institucije, uključujući religiju i sport, ali posebno politika, prilagodile svoje aktivnosti medijskoj logici i da su u tom procesu transformisale same sebe. A novi interaktivni mediji su uneli logiku medija u domen politike, gde komunikativni prostori i mobilnost korisnika stoje nasuprot relativno fiksiranom karakteru tradicionalne poli-tike“ (Dahlgren, 2009: 53).

U ovome se zapravo nalazi suština Dalgrenovog zapažanja povezanosti me-dija i politike, posebno načina na koji su novi mediji izmenili i tradicionalne medije, i njihovu logiku, ali i način komunikacije demokratskih institucija pre-ma građanima, i stvorili novu matricu, novi kalup komuniciranja.

Podeljena u osam poglavlja, ova Dalgrenova knjiga se kreće od teorije ka praksi: najpre daje najvažnije teorijske postavke autora i teoretičara koji se bave demokratijom kao društvenim i političkim procesom (Boggs, Beck, Young, Norris, itd), preko autora koji ispituju ulogu masovnih i novih medija u eri transformacije novinarske profesije (Castells, Meyer, McChesney, Giddens, Bauman, itd.). Ispitujući promene u političkom komuniciranju, posebno je interesantan ugao iz kojeg Dalgren kasnije izvodi svoje viđenje matrice u kojoj zajedno funkcionišu i mediji i politika. Naime, koncept logike medija, koji su 1991. godine razvili Altheide i Snow, pomaže u razumevanju načina na koji se različite forme predstavljanja povezuju sa specifičnim uslovima i kontekstima medijskog funkcionisanja, odnosno, jasno se odgovara na pitanje kako im-perativi pojedinačnog medija utiču na ono što se predstavlja. Sledeći koncept medijske logike, koji je ipak ograničen samo na atribute tradicionalnih medija, Dalgren ispituje način na koji politički akteri koriste medijsku logiku interneta (uključujući i blogove, forume, posebne sajtove, itd.) i u tom pravcu menjaju i ulogu publike i njenog učešća u demokratskim procesima.

„Dobro novinarstvo mora na nekom nivou da nas uključi u svet koji nam predstavlja. Ipak, kao građani, imamo demokratsku odgovornost da se uključimo. Nekada mediji mogu da nas navedu ne samo da donesemo odluku, već i da učestvujemo, s obzirom na to da građani koriste internet u političke svrhe.“ (Dahlgren, 2009:81)

Eliminisanje središnjeg čovekaAleksandra Krstić


Na tragu građanske participacije i uloge medija u transformisanju demo-kratskog procesa, Dalgren ispituje nove forme deliberativne demokratije u či-jem se središtu nalazi platforma za političku diskusiju i pitanje da li svi građani mogu podjednako da učestvuju u demokratskom procesu, ili to mogu samo oni koji imaju visoke komunikativne sposobnosti. Sledeći teoriju Elihu Katza, kao jednog od pionira medijskih istraživanja, i njegovih saradnika Kima i Wyatta, o neformalnom razgovoru kao suštini deliberativne demokratije, ovde se izvodi zaključak da je korišćenje medija blisko povezano sa učestalošću o razgovorima o politici u svakodnevnom životu. Dakle, korišćenje medija i razgovori o politi-ci imaju pozitivne efekte na kvalitet razmišljanja građana, a samim tim i na nji-hovo donošenje odluka. „Više priče dovodi do razvijenijih mišljenja. Korišćenje medija i politička konverzacija su blisko povezani sa aktivnostima participacije“ (Dahlgren, 2009: 95). U tom smislu, čitavo peto poglavlje posvećeno je ispiti-vanju civilne kulture i građanskoj participaciji, ne samo sa aspekta korišćenja medija, već i sa stanovišta formiranja identiteta i demokratskih vrednosti u svetu komuniciranja.

Dalgren istražuje i logiku televizije iz veoma zanimljivog ugla: građanska participacija se posmatra kao element globalnog kosmopolitizma i u tom smislu se preispituje uloga televizije na osnovu studije koju su sproveli Couldry, Livig-stone i Markham 2007. godine, u kojoj se zaključuje da je za većinu građana teško da vide bilo kakvu praktičnu vezu između vesti i političke aktivnosti. „Oni ne mogu lako da prevedu novinarske informacije u svoja građanska znanja i prakse“ (Dahlgren, 2009: 130). Tako se u ovoj knjizi politika dalje preispituje kao vrsta „ulaska u zabavu“ (engaging entertainment) a prakse koje to potkre-pljuju tiču se oblika popularne kulture, pre svega diskusije kao kamena temeljca javne sfere i građanskog republikanizma. Diskusiju omogućuje i televizija, koja uprkos svojim ograničenjima, prema Dalgrenu, može da pomogne da se ode dalje od uskih definicija politike i dublje posmatra građanska kultura.

Poslednja dva poglavlja posvećena su istraživanju interneta i onlajn praksa-ma koje dovode do promena u novinarskoj profesiji, ali i transformaciji demo-kratskog procesa. Internet nije posmatran isključivo sa tehnološkog aspekta, već pre svega društvenog i političkog. On je promenio i društveni razvoj i medijski prostor i uticao na „selidbu“ politike i političkih aktivnosti na mrežu. Dalgren primećuje da se pored tradicionalnih novinarskih organizacija koje su razvile svoje onlajn kanale, sada pojavljuju novi akteri na mreži koji se bore za publiku. On ih naziva „nonpress content providers“ i u njih ubraja ne samo pretraživače poput Yahoo, Google i MSN, već i specijalizovane komunikatore koji imaju



ciljnu grupu kojoj se namenski obraćaju, i alternativne medijske ogranizacije na mreži, kao i porast sajtova za građansko novinarstvo, itd. Analizirajući poveća-nje broja dostupnih kanala komunikacije i transformaciju onoga što se naziva profesionalnim novinarstvom, Dalgren uvodi novi pojam oko kojeg se zapravo gradi čitava knjiga, a to je eliminacija posrednika (eliminating the middleman):

„Građani su sve više sposobni da zaobiđu tradicionalne medije i da sami proizvode informacije za sebe, na taj način eliminišući središnjeg čoveka. Istorijska uloga pričanja priče u novinarstvu sada se dopunjuje velikim uplivom društveno relevantnih informacija između građana i organizacija van mejnstrim novinarstva“ (Dahlgren, 2009: 173).

Autor ovde daje veoma konkretne primere, baveći se pre svega načinom na koji komuniciraju nevladine organizacije Evropske unije i sve veći broj kanala političkih institucija EU. Na primeru onlajn servisa Evropske unije Dalgren zapravo iskazuje suštinu onoga što povezuje medije i demokratiju, način na koji u toj matrici funkcionišu mediji, građani i politika: uprkos panevropskom komunikacionom prostoru, evropska javna sfera se filtrira kroz nacionalne me-dije, a demokratski deficit i nedovoljno učešće građana na izborima za Evropski parlament govore o tome da je, bez obzira na razvijene komunikacione aktiv-nosti, demokratičnost Evropske unije problematična i nedovoljno verodostojna za njene građane. Dalgren zaključuje da nije problem samo u nedostatku infor-macija o evropskim vrednostima i evropskog predstavljanja u medijima. Po nje-mu, problem je što se „Evropska unija jednostavno ne pojavljuje u društveno-političkoj imaginaciji većine građana“ (Dahlgren, 2009: 183). Na kraju autor zaključuje da građani mogu aktivno da učestvuju u evropskoj demokratiji samo ukoliko u tom procesu prepoznaju lične interese i ukoliko imaju više znanja o tome kako politika utiče na njihov život. U tom smislu, mediji imaju ključnu ulogu, bilo da je reč o masovnim medijima, bilo da se radi o onlajn kanalima kojima komuniciraju institucije, ili, o kanalima društvenih pokreta koji su u novijoj političkoj istoriji pokazali moć transformacije građanskog aktivizma i uticaja novih medija na odnose između politike, građana i medija.

151CM 25 (2012) © Centar za usmeravanje komunikacija

Uputstvo autorimaČasopis CM objavljuje teorijske radove, pregledne radove i izvorne istraživačke

radove, iz naučnih disciplina relevantnih za oblast upravljanja komuniciranjem. Pored toga CM objavljuje i aktuelne stručne radove, prevedene radove, tematske bibliografije, prikaze knjiga, izveštaje, stručne informacije i strukovne vesti. Za objavljivanje u časopisu prihvataju se isključivo originalni radovi koji nisu prethodno objavljivani i nisu istovremeno podneti za objavljivanje negde drugde, što autor garantuje slanjem rada. Svi radovi se anonimno recenziraju, posle čega redakcija donosi odluku o objavljivanju i o tome obaveštava autora u roku od najviše šest meseci. Rukopisi se šalju elektronskom poštom.

Adresa redakcije je:

Centar za usmeravanje komunikacija d.o.o, Maksima Gorkog 32, 21000 Novi Sad, Srbija;

E-mail: [email protected] .

Rad priložen za objavljivanje treba da bude pripremljen prema standardima časopisa CM da bi bio uključen u proceduru recenziranja. Neodgovarajuće pripremljeni rukopisi biće vraćeni autoru na doradu.

Standardi za pripremu radaObim i font. Rad treba da bude pripremljen u programu Microsoft Word,

format stranice A4, font Times New Roman, (font size: 11), tastatura Serbian (Latin), jednostrukog proreda (Line spacing: Single). Maksimalni obim originalnih naučnih i preglednih radova je 24 strane), stručnih i prevedenih radova do 6 strana, izveštaja, prikaza, tematskih bibliografija 2 do 3 strane.

Naslov rada. Ispod naslova rada piše se ime (imena) autora i pun naziv institucija (institucije) u kojoj radi (rade). Uz ime autora (prvog autora) treba staviti fusnotu koja sadrži elektronsku adresu autora. Ukoliko rad potiče iz doktorske ili magistarske teze u fusnoti treba da stoji i naziv teze, mesto i fakultet na kojem je odbranjena. Za radove koji potiču iz istraživačkih projekata treba navesti naziv i broj projekta, finansijera i instituciju u kojoj se realizuje.

Uputstvo autorima

152 CM 25 (2012) © Centar za usmeravanje komunikacija

Rezime. Rezime dužine 150-300 reči nalazi se ispod naslova rada i sadrži cilj rada, primenjene metode, glavne rezultate i zaključke. Rezime (summary) u proširenom obliku (do 1/10 dužine rada), uz naslov teksta i ključne reči na engleskom jeziku nalazi se na kraju rada.

Ključne reči. Ključne reči (najviše deset) se navode iza rezimea. Pišu se malim slovima i odvojene su kosom crtom. Rezime i ključne reči treba da budu na srpskom i jednom od svetskih jezika.

Osnovni tekst. Radove treba pisati jezgrovito, razumljivim stilom i logičkim redom koji, po pravilu, uključuje uvodni deo s određenjem cilja ili problema rada, opis metodologije, prikaz dobijenih rezultata, kao i diskusiju rezultata sa zaključcima i implikacijama.

Reference u tekstu. Kada se citira referenca unutar teksta, koristiti: (prezime autora, godina izdanja). Ako autori iz različitih referenci imaju isto prezime, koristiti i inicijale autorovog imena u citatu, npr. (Hamilton, C. L., 1994) odnosno C. L. Hamilton (1994). Ako se dva ili više autora citiraju na istom mestu, treba ih navesti abecednim redom u okviru istog citata, razdvojene tačka-zarezom, npr. (Brown, 1991; Smith, 2003). Strana imena pisati transkribovana, a kod prvog navođenja iza imena u zagradi staviti ime u originalu uz godinu publikovanja rada, npr. Pijaže (Piaget, 1960). Kada su dva autora rada, navode se prezimena oba, dok se u slučaju većeg broja autora navodi prezime prvog i skraćenica „i sar.’’.

Citati. Citate ubaciti na za to odgovarajuća mesta u tekstu dokumenta (vidi primere). Svaki citat, bez obzira na dužinu, treba da prati referenca sa brojem strane uz obavezne znakove navoda na početku i na kraju citata. Za svaki citat duži od 350 znakova autor mora da ima i da priloži pismeno odobrenje vlasnika autorskih prava. Kod citiranja ili pozivanja na izvor iza citata navesti u zagradi prezime autora, godinu izdanja i stranicu, pismom kojim je štampan izvor na koji se poziva.

Primer: (Veber, 1976: 341); (Weber, 1989: 59).

Spisak literature / Lista referenci. Prikupiti pune bibliografske podatke izvora iz kog su preuzete informacije, uključujući i brojeve relevantnih stranica. Lista referenci sadrži samo knjige, članke i dr. izvore citirane u tekstu. Za razliku

Uputstvo autorima


od nje, bibliografija/spisak literature predstavlja spisak relevantnih izvora ili materijala za dalje čitanje. Na kraju teksta treba priložiti spisak literature koja je navođena u tekstu. Kod navođenja literature u spisku literature na kraju spisa takođe se koristiti pismom kojim je štampan izvor na koji se poziva. Lista referenci se organizuje abecednim redom po prezimenu autora. Kada delo nema autora, navodi se naslov dela i sortira u listi ili bibliografiji prema prvoj reči u naslovu, sa uvlačenjem drugog i narednih redova reference (Word: Format/paragraf/indentation/ special: hanging), na način kako je to prikazano u primerima, kako bi se naglasio abecedni red. Kada je u pitanju delo više autora, u slučajevima sa dva do pet autora dela, navode se prezimena i inicijali svih, dok se u slučaju šest i više autora navodi prezime i inicijali prvog i skraćenica‚ „i sar.‘‘. Kada se isti autor navodi više puta, poštuje se redosled godina u kojima su radovi publikovani. Ukoliko se navodi veći broj radova istog autora publikovanih u istoj godini, radovi treba da budu označeni slovima uz godinu izdanja npr. 1999a, 1999b... Navođenje neobjavljenih radova nije poželjno, a ukoliko je neophodno treba navesti što potpunije podatke o izvoru.

Ako je u pitanju knjiga, „bibliografski podaci” treba da sadrže:

Prezime, inicijale autora/urednika (godinu izdanja). Naslov dela. Mesto izdavanja: Izdavač.

Primeri:

Bausch, P, Haughey M. i Hourihan M. (2004). We Blog: Publishing Online with Weblogs. NY: L&A Associates.

Conway F. i Siegelman J. (2005). Dark Hero of the Information Age. New York: Perseus Group.

Guerin, W. L. i sar. (2005). A handbook of critical approaches to literature. New York: Oxford University Press.

Луман, Н. (2001а). Друштвени системи: Основи опште теорије. Нови Сад: Издавачка књижарница Зорана Стојановића.

Luhmann, N. (2001b). Znanost društva. Zagreb: Politička kultura.

Makluanova galaksija, Zbornik (1971). Beograd: Narodni Univerzitet Braća Stamenković.

Uputstvo autorima

154 CM 25 (2012) © Centar za usmeravanje komunikacija

Poglavlje u knjizi navodi se na sledeći način:

Luhman, N. (1986). The autopoiesis of social systems. U knjizi Geyer F. and Van.d. Teuwen J. (ur.), Sociocybernetic paradoxes: Observation, control and evolution of self-steering systems (172–192) London: Sage.

Ako je u pitanju novinski članak, neophodno je navesti sledeće podatke:

Prezime, inicijale autora članka (godinu, datum izdanja). Naslov članka. Naslov žurnala, broj izdanja/volumena, brojeve strana.

Primer:

Luhmann, N. (1992). Autopoiesis: What is Communication? Communication Theory, 2 (3), 251–259.

Web dokument. Za sve informacije sa elektronskih medija pored gore navedenih podataka treba navesti datum pristupanja informacijama, ime baze podataka ili tačnu web adresu (URL):

Prezime, ime autora (godina). Naziv dokumenta (kurzivom). Datum kada je sajt posećen, internet adresa sajta.

Primeri:

Degelman, D. (2000). APA Style Essentials. Posećeno 18. 5. 2000. URL: http://www.vanguard.edu/psychology/apa.pdf

Sopensky, E. (2002). Ice rink becomes hot business. Austin Business Journal. Posećeno 16. 10. 2002. URL: http://www.bizjournals.com/austin/stories/2002/10/14/smallb1.html

Slike i tabele. Slike (crteži, grafikoni, sheme) i tabele se mogu pripremiti kompjuterskom ili klasičnom tehnologijom (tušem na paus papiru). Svaka ilustracija i tabela mora biti razumljiva i bez čitanja teksta, odnosno, mora imati redni broj, naslov i legendu (objašnjenja oznaka, šifara i skraćenica). Prilažu se na posebnim listovima papira, bez paginacije, klasifikovane po vrstama i numerisane unutar svoje kategorije (na primer, tabele 1, 2, 3... grafici 1, 2, 3...). Redni broj slike ili tabele, kao i prezime autora upisati na poleđini grafitnom olovkom. Prikazivanje istih podataka tabelarno i grafički nije dozvoljeno.

Uputstvo autorima


Statistički podaci. Rezultati statističkih testova treba da budu dati na sledeći način: F=25.35, df=1,9, p < .001 ili F(1,9)=25,35, p < .001 i slično za druge testove. Za uobičajene statističke pokazatelje ne treba navoditi formule i reference.

Fusnote i skraćenice. Fusnote treba koristiti samo za propratne komentare. Skraćenice, takođe, treba izbegavati osim izuzetno poznatih.

Radovi za sledeći broj časopisa CM primaju se do 8. marta 2013. godine.

Ukoliko želite da se pretplatite na CM, pošaljite nam svoje podatke (ime i prezime, adresa) na e-mail: [email protected].


BROJ 25 GODINA VII ZIMA 2012.

CM

BRO

J 25

GO

DIN

A V

II Z

IMA

201

2.


Ognjen Radović








Documents

ČASOPIS ZA UPRAVLJANJE KOMUNICIRANJEM … · npr. izvori, novinar, urednik i ultimativno više instance moći npr. oglašivači, politički pojedinci ili grupacije), već ga je potrebno