Embed Size (px)
Citation preview
ی هعقید /امام ابوحنیفه
تالیف:
/محمد الخمیس
/ی امام ابوحنیفه عقیده :کتاب عنوان /محمد الخمیس :تألیف
یاسالم دیمجموعه عقا موضوع:
(دیجیتال) اول نوبت انتشار:
هجری ۱۴۳۷ بیع األولشمسی، ر ۱۳۹۴دی (جدی) تاریخ انتشار:
منبع:
شده است.دانلود دهیعق ۀکتابخاناز سایت کتاب نایwww.aqeedeh.com
[email protected] ایمیل:
نیموحد ۀمجموع یها تیسا
www.mowahedin.com www.videofarsi.com www.zekr.tv www.mowahed.com
www.aqeedeh.com www.islamtxt.com www.shabnam.cc www.sadaislam.com
��م اهللا ا����ن ا����م
فهرست
أ .............................................................. فهرست
١ ....................................................... مؤلف ۀمقدم
٣ ................. توحید ی درباره ابوحنیفه امام ۀعقید: اول مبحث ٣ .............................................. »الله« توحید در او ی عقیده: اول ٤ ....... ناجایز و یساختگ توسل دانستن باطل و جایز شرعیه توسل: دوم
٥ ................................................ متعال خداوند ینامھا به توسل ٥ ................................................ یبدع و جایز نا کلمات با توسل ٦ جھمیه رد و متعال خداوند صفات اثبات در ابوحنیفه امام دیدگاه: سوم
١١ .................................................................... بحث خالصه
١٢ ........................................................................... :تبصره
درجات و یاله تقدیر اثبات در ابوحنیفه امام ی عقیده: دوم مبحث ١٥ .................................................................. آن
١٩ ............. ایمان ی درباره ابوحنیفه امام ی عقیده: سوم مبحث
٢٠ .......................................................................... :خالصه
٢١ ......... صحابه ی درباره ابوحنیفه امام ی عقیده: چهارم مبحث
٢٢ .................................................................. بحث ی چکیده
٢٣ . دین در یبدعتگذار و جدال یهواپرست از امام ینه: پنجم مبحث
/ی امام ابوحنیفه عقیده ب
٢٥ .................................................................... بحث چکیده
منجر که یاسباب و شرک از ابوحنیفه امام ممانعت: ششم مبحث ٢٧ ...................................................شود یم شرک به
٢٧ ................................ شود یم شرک به منجر که یوسائل و اسباب
٢٩ .................................................................. بحث ی چکیده
٣٩ .......................... آن گوناگون یهاصورت و شرک مظاهر
٤٢ ..................................... جاھلیت عصر یگمراھ و شرک حقیقت
٤٢ ........................... یشرک اعمال و شرک مختلف اشکال و ھاصورت
٤٥ ..... است متعال خداوند یهایویژگ از فراگیر و کنندهاحاطه علم
٤٧ .......................است خداوند مخصوص یعباد شعائر و اعمال تمام
خداوند مختص دارد، داللت یفروتن و عبودیت بر که یھای نشانه تمام ٤٩ ...................................................................... است متعال
٥٣ .......................................................................... :خالصه
مؤلف ۀمقدم
ی درباره /فهیامام ابوحن ی دهیعق ی د خالصهیش رو داریه پک یتابکشان در برابر یا یریگ ز موضعیمان و صحابه و نید، صفات خداوند، ایتوح
لمان است.کمتشود، در یان میالم، بکامام در رابطه با علم یریگ ن خالصه؛ موضعیدر ارده و از ک یشود، نھ یچه منجر بدان م و آن که امام از شرکد یخوان یادامه م
وسته و امام یه بوقوع پک کیال شرکاز اش یآن بر حذر داشته است. و با برخ م.یشو یاند، آشنا م ردهک یھا نھ نش از آنیروان راستیو پ
مبحث اول: توحید ی امام ابوحنیفه درباره ۀعقید
»الله«او در توحید ی یدهاول: عقه کشود یده مید آمده، فھمیتوح ی ه در قرآن و سنت دربارهک یاز نصوص
د بر سه قسم است:یتوحه خداوند کنیت: اعتقاد داشتن و اعتراف نمودن به اید در ربوبیتوح -۱
است. یننده در نظام ھستکمتعال تنھا خالق، مدبر و تصرف ه کاست یتنھا ذات »الله«ه کنیبه ات: اعتقاد داشتن ید در الوھیتوح -۲
گر باطلند. و مخصوص ید یمعبودھا ی سزاوار عبادت است و ھمهدن با خداوند در ینگردان یکخداوند و شر یردن انواع عبادات براک
عبادت.و یکن یف خداوند با نامھایو توص ید در اسماء و صفات: نامگذاریتوح -۳
عال آمده است، با خداوند مت یتاب و سنت براکه در ک یو صفاته کمال کم یمفاھ ین نامھا و صفات بر تمامیه اکنیاعتقاد به ا
ھا را م آنیقت مفاھیمقام خداوند است داللت دارند و حق ی ستهیشا م.یور ثابت بدانکمات مذیبا تقسف یخداوند متعال به صفات مخلوقات توص«د: یفرما یفه میامام ابوحن
».شود ینماز جانب خود در مورد یزیست، چیسته نیشا یسک یبرا«د: یفرما یو م
».مییرده، وصف نماکچه خودش وصف د او را به آنیه باکد، بلیبگو »الله«
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٤
ن ییشود نه از پا یاز باال صدا زده م »الله«د: یفرما یگر مید ییدر جاگر ی. . و د »..ندارد یگاھیت جایت و الوھیف ربوبیدر توص ینییوصفت پا
باره از امام نقل شده است. نیه در اک یسخنانور را ابن کمذ یم بندیاند، تقس ردهکه تصور ک یسانکست بر یھا رد نیا
ه از خودش ساخته است. یمیت
و ناجایز یطل دانستن توسل ساختگ: توسل شرعیه جایز و بادومه کاست، یار مھم و از مسائلیبس یا توسل، مسئله ی قطعا مسئله
ار صورت یان جاھالن و ھواپرستان بسیر آن، مو اختالف د یگذار بدعت گرفته است.
توسل به داللت نصوص قرآن و سنت دو نوع است: توسل جایز. -۱ توسل بدعی و ناجایز. -۲
ز بر سه نوع است:یتوسل جا توسل به اسماء و صفات خداوند متعال. -الف
﴿ د:یفرما یخداوند متعال م سماء ٱ و� دعوه ٱف �س� ٱ � األعراف: [ ﴾بها
».دیھا بخوان دارد، او را با آن ییویکن یخداوند اسمھا« ]١٨٠ه در ک یث و داستان سه نفریه در احادکو؛ چنانیکتوسل به اعمال ن -ب
غار محبوس شده بودند، آمده است.ه به خدمت ک یل عمل آنانیفرد صالح زنده، بدل یتوسل به دعا -ج
ردند.ک یشان درخواست دعا میا آمدند و از یامبر میپ زند.یو ناجا یگر توسل بدعین سه نوع، تمام انواع دیبجز ا
ه ک ییرد؛ تا جاک یاط میدر باب توسل به شدت احت /فهیامام ابوحنح و اشتباه در آنھا وجود داشت، یه احتمال صحکرا ییتوسل با الفاظ دو پھلو
٥ ی توحید دۀ امام ابوحنیفه دربارهمبحث اول: عقی
/رد، امامک یم ینھ ین الفاظیار بردن چنکدانست و از به یروه مکمه کخواھم ید؛ از تو میش بگویدر دعا یه فردکدانم یروه مکم«د: یفرما یم
گر سخنان نقل یو د» حق مخلوقاتت،.. ا بهیعزت عرشت، یگاھھا هکیبه ت م نمود.یر خواھکبحث ذ ی ه در ادامهکشده از او
ی دهی، از عقیاز منتسبان به مذھب حنف یاریم بسینیب ین حال میبا ااند و آورده یز و خود ساخته رویفه منحرف شده و به توسل ناجایامام ابوحن
ند، متھم، به کھا مخالفت ن عمل ناروا منع و با آنیھا را از ا آن یسکھر شود. یاء میاء و انبیدوست نداشتن اول
خداوند متعال یتوسل به نامهاز، ینا جا یاز توسل بدع یز و نھیجا یفه در مورد توسل شرعیامام ابوحن
ه او ک ییه خداوند را، جز با دعاکست یسته نیشا یسک یبرا«د: یفرما یمه کر یز ییدعا ی هیاجازه و بدان دستور داده است، بخواند و خداوند در آ
﴿ د:یفرما یند، مک یان میتوسل مشروع را ب سماء ٱ و�بها دعوه ٱف �س� ٱ �
ين ٱوذروا �ه � س�و یکن ییخدا نامھا یبرا« ]۱۸۰[األعراف: ﴾ۦ يلحدون � أ
یجروکاو یه در نامھاک یسانکد و یاست، پس او را با آن نامھا بخوان .»دیردند را خواھند دک یفر آنچه مکی ید، بزودینند را رھا سازک یم
یبدعتوسل با کلمات نا جایز و تو م: خداوندا! ازییروه است در دعا بگوکم«د: یگو یفه میامام ابوحن -۱
ت الحرام و یا بحق بیامبران و رسوالنت و یا بحق پیس، کبحق فالن )١(.» ..ایو ینکلم را حل کخواھم مش یمشعر الحرام، م
و شرح الفقه ۲/۲۸۵و اتحاف السادة ۲۳۴/یدة الطحاوی. به شرح العقکر. -١
.۱۹۸بر/کاأل
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٦
ست خداوند را بجز با یسته نیشا یسک ید: برایگو یفه میامام ابوحن -۲ه مشروع قرار داده) بخواند و ک یو ھمان روشخود او(اسمھا، صفات
)١(عزت عرشت یگاھھا هکیخواھم به ت ید از تو میه بگوکروه است کم .» ا بحق مخلوقاتت..ی
دیدگاه امام ابوحنیفه در اثبات صفات خداوند متعال و رد جهمیه سوم:شود و یف نمیمخلوقات توصد: خداوند با صفات یگو یفه میامام ابو حن
رود، یبشمار م یت دو صفت از صفات او تعالیفکیاو بدون یغضب و رضا و جماعت است. )٢(اھل سنت ی دهین عقیا
د: پروردگارا یش بگویروه است انسان در دعاکفه و امام محمد معتقدند: میابوحن امام -١
وجود یین دعایبر جواز چن یه نصکچرا » خواھم... یه گاه عزت عرشت مکیاز تو به تد: یفرما یش میامبر در دعایه در آن پک یثیل حدیوسف بدلیندارد، اما امام ابو
ز یجا» خواھم... یرحمتت م یت و منتھاه گاه عزت عرشکیپروردگارا، از تو به تة یرده است. البناکت یرة روایبکتاب الدعوات الکدر یھقیث را بین حدیدانسته. ا
راد وجود دارد:یث سه این حدی؛ در ا ۴/۲۷۲ة یو نصب الرا ۹/۳۸۲ ده است.یث نشنیداود بن ابو عاصم از ابن مسعود حد -الف ند.ک یات را به صورت مرسل نقل میج مدلس است وروایبن جر کعبدالمل -ب است. ییعمربن ھارون متھم به دروغگو -ت
ن یه اکاست یلین دلیار برده، اکسنت را ب فه در متن اصطالح اھلیامام ابوحن -٢ ۸۰ان شناخته شده و معروف بوده است، چون امام در سال /یشنیاصطالح در عصر پ
گمراه در اواخر یھا شتر فرقهیرده است و بکھـ وفات ۱۵۰ھـ متولد و در سال /اند و از افتهیش ین و سلف پس از آنان افزایرده و در دوران تابعکدوران صحابه ظھور
امبر از ھواپرستان جدا و یروان سنت پیه پکرد ک یجاب میھمان زمان ضرورت امنصوره ی ث، طائفهیحد ه: اصطالح اھل سنت با اھلکاست یمشخص شوند و گفتن
یبرا یینھا نامھایشود و ا ی: اھل سنت اطالق میعنیگروه یکه بر یاجن ی و فرقه آنان استوارند. ی دهینند و بر عقک یم یرویامبر و اصحابش پیه از پکاست یگروھ
٧ ی توحید دۀ امام ابوحنیفه دربارهمبحث اول: عقی
م غضب ییه بگوکست یز نیشود و جا یم یند و راضک یو خداوند غضب مه او کد خداوند را ھمان گونه یخداوند پاداش اوست. و مسلمان با یو رضا
ند.کف یرده توصکف یخود وص یھمتا یسکاز است، نزاده و زاده نشده و ین ید: خداوند متعال بیگو یو م
گاه و عالم است. دست خداوند باالیست، زنده، توانا، شنوا، بیاو ن ینا، آخداوند متعال ھمانند دست و ی مخلوقات است و دست و چھره یدستھا
ست.یمخلوقات ن ی (وجه)چھرهه خودش فرموده دست، کطور نھماد: خدوند متعال یفرما یامام م -۱
صورت و نفس دارد و تمام آنچه در قرآن، از دست، صورت و نفس ه کست یز نیت، صفات خداوند است و جایفکین ییآمده بدون تع
را موجب یا نعمت اوست؛ زیم منظور از دست خداوند قدرت و ییبگوھا یعتزلھا و میقدر ی دهین عقیشود و ا یل شدن صفت میتعط
)١(است.ست در مورد ذات خداوند اظھار یسته نیشا یسک ید برایفرما یم -۲
رده، کف یه الزم است خداوند را به آنچه خود توصکند، بلکنظر ان یه پروردگار جھانکخداوند متعال ی د در بارهیم و نباینکف یتوص
)٢(م.ییبگو یزیچ یو نظر شخص یاست با رأ
ه بوجود یام یه در اواخر دوران بنکست یا و معتزله فرقه ۳۰۲بر/ک. به الفقه األکر. -١
یعدل« ین فرقه را در فارسیروان ایپن فرقه واصل بن عطاء است، یآمد، موسس اار کرا ب یار خود قواعد فلسفکد و افیاثبات عقا ینھا برایگفتند ا یز مین» مذھب
ل بشدت مورد ین دلیشدند، به ھم یمتوسل م یو منطق یبردند و به مباحث عقل یمات قرآن را ین فرقه آین و اشاعره واقع شدند و ایژه محدثیبو ینقد اغلب فرق اسالم
آنھا عقل بر نقل(قرآن و ی دهیند؛ و به عقک یم یعقل یلھایتاو یالمکبق قواعد ط »مترجم«سنت) مقدم است.
۳۶۸ن /یو جالء الع کیتور ترکق دی)، به تحق۲/۴۲۷( یده الطحاویشرح العق کر. -٢
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٨
خداوند سؤال شد، فرمود: (فرود آمدن)نزول ی از امام درباره یوقت -۳ )١(د.یآ یت فرود میفکیبدون
شود از باال، نه از ید: خداوند متعال صدا زده میگو یفه میامام ابوحن -۴ )٢(ندارد یگاھیت جایت و الوھین در صفات ربوبییه پاکن چرا ییپا
واهللا تعاىل يدعى من أعىل ال من أسفل ألن األسفل ليس من وصف الربوبية «
»واأللوهية يف يشءشود، یمگفته نوشود، یم یراضو ند ک ید: خداوند غضب میگو یو م -۵
)٣(او پاداش اوست. یعذاب و رضا یغضب او تعالز مخلوقاتش شباھت ندارد و یچ چید: خداوند متعال با ھیگو یو م -۶
ھا و ست. ھمواره با اسمیه خداوند نیاز مخلوقات، شب یکچ یھ .)٤(بودصفاتش بوده و خواھد
داند یم و د: صفات خداوند، مخالف صفات مخلوقات است،یگو یو م -۷ند نه یب ینه ھمانند دانستن ما، قدرت دارد نه ھمانند قدرت ما، م
د نه یگو یدن ما، و سخن میشنود نه مانند شن یدن ما، میھمانند د .)٥(ھمچون سخن گفتن ما
د.شو یف نمید: خداوند با صفات مخلوقات توصیگو یو م -۸
ه و االسماء و الصفات یطبع دارالسلف ۴۲ث/یده السلف اصحاب الحدیعق کر. -١
با ۲۴۵ه /یده الطحاویرده است و شرح عقکون کن سیبر ا یوثرکو ۴۵۶/یھقیب .۶۰/یقار یبر مال علکو شرح الفقه األ یج آلبانیتخر
۵۱الفقه االسبط/ -٢ رده است.کوت کن سیبر ا یوثرکو ۵۶الفقه االسبط / -٣ ۳۰۱بر/ کالفقه األ -٤ .۳۰۲بر/ کالفقه األ -٥
٩ ی توحید دۀ امام ابوحنیفه دربارهمبحث اول: عقی
ف یتوص یم بشریاز مفاھ یس خداوند را با مفھومکد: ھر یگو یو م -۹ت یروا /م بن حمادیافر شده است. و از امام نعکن یقیند، بک
ن یقیند، بکه یس خداوند را به مخلوقات تشبکھر ه فرمود:کاست ه خداوند، خودش را با کرا یاز صفات یس صفتکافر شده و ھر که ک
یگفتن» افر شده است...ک کند بدون شک یرده، نفکف یآنھا توص -ن ین و تبع تابعیسلف صالح صحابه، تابع ی ھمه ی دهیه عقکاست
ن است.یھممانند: یاست، صفات ذات یو فعل ید: صفات خداوند ذاتیفرما یو م -۱۰
مانند: یو صفات فعل» ، اراده و...یینای، بییات، قدرت، شنوایحو خداوند ...» دادن، بوجود آوردن، ابداع و ساختن و یدن، روزیآفر
.)١(متعال ھمواره با صفاتش بوده و خواھد بوداز صفات یرده فقط تعدادکر که امام ذک یو فعل یح: صفات ذاتیتوض
.خداوند استن یز ایست و منظور امام نینھا نیصفات خداوند ا ی ه ھمهکد دانست یبا
ھاست. نیمصفات خداوند ھ ی ه ھمهکست یند: ھمواره خداوند متعال فاعل افعالش بوده و فعل از یگو یو م -۱۱
است و خداوند متعال فاعل است و فعل در یاو تعال )٢(یصفات ازل بوده و مفعول، مخلوق خداوند است. یازل صفت او تعال
ن یا در زمیدانم خداوند در آسمان ید نمیس بگوکد: ھر یفرما یو م -د قبول یس بگوکن طور ھر یشده است. و ھم افرکد یاست؛ بدون ترد
.۳۰۱بر/کالفقه األ -١ بدون آغاز است. ی منظور از ازل گذشته -٢
/ی امام ابوحنیفه عقیده ١٠
ا در ین است یدانم عرش در زم یدارم خداوند بر عرش است اما نم .)١(شود یافر مکآسمان،
جاست؟ک ینک یه عبادت مک یرده بود: معبودکاز امام سوال یزن -۱۲ ن.یآسمانھاست نه در زم یامام در پاسخ فرمودند: خداوند باال
با -الله-: (او ﴾...وهو مع�م ﴿ ی هیآ ی رهبه امام گفت: در با یمردن است یخداوند با بندگان ھمانند ا ی؟ فرمود ھمراھییگو یشماست...)چه م
نار او که در ک یام، در حال من با تو یسینو یم یسکبه یا ه تو در نامهک .)٢(یستین
مخلوقات است اما ھمانند یدستھا ید: دست خداوند باالیگو یو م - .)٣(ستیمخلوقات ن یدستھا
د: یپرس ین، مردید: قطعا خداوند در آسمان است نه در زمیگو یو م -
به ی؟ گفت: او تعالییگو یچه م ﴾وهو مع�م ﴿ ی هیدر خصوص آمن با تو ھمراھم، یسینو یم یه تو به مردکگونه ھمراه بنده است نیا
م در یو ابن ق ۵/۴۸ین جمالت را در مجموع الفتاویه ایمیو ابن ت ۴۶الفقه االبسط/ -١
و ابن قدامه در ۱۰۲-۱۰۱در العلو/ یو ذھب ۱۳۹ه/یوش االسالمیاجتماع جاند. ردهکفه نقل یاز قول امام ابوحن ۳۰۱ه/یالعز در شرح الطحاو یو ابن اب ۱۱۶العلو/
س معتقد به صفت کفه ھر یه به اعتقاد امام ابو حنکشود یباط ماز عبارت فوق استنخداوند ی، برایباال(علو) بودن با تمام انواع اعم از باال بودن ذات و مقام و قھر الھ
گر ائمه و سلف صالح، ین امام بزرگوار و دیدگاه ایافر است. با توجه به دکنباشد، ده دارند خداوند یھر جا ھست و عقه معتقدند خداوند در ک یسانک یت اعتقادیوضعباطل ین باورھایست، نه داخل عالم و نه خارج از آن و... و امثال این یچ جھتیدر ھ
ست؟؟؟یرا دارند، چ ۴۲۹االسماء و الصفات/ -٢ ۵۶الفقه االبسط/ -٣
١١ ی توحید دۀ امام ابوحنیفه دربارهمبحث اول: عقی
.)١(یستینارش نکو در یب ھستیه تو از او غاک یدر حاللم بوده کد، متیسخن بگو یه با موسک د: خداوند قبل از آنیگو یم و -۱۳
.)٢(استلم است و کسته مقام اوست، متیه شاک یالمکد: خداوند با یگو یو م -۱۴
.)٣(بوده است یالم در ازل از صفات او تعالک .)٤(د، نه مانند سخن گفتن مایگو ید: خداوند سخن میگو یو م -ه خداوند کده است، ھمانطور یسخن خداوند را شن ید: موسیگو یو م -
ٱو�م ﴿ د:یفرما یم (خداوند با ]۱۶۴[النساء: ﴾١٦٤مو� ت�ليما � )٥()یسخن گفت سخن گفتن یموس
ه در مصحفھا نوشته و در قلبھا کالم الله است کد: قرآن یگو یو م - .)٦(استامبر نازل شده یحفظ و با زبانھا خوانده و بر پ
.)٧(ستید: قرآن مخلوق نیگو یو م -
خالصه بحثح یه در قرآن و سنت صحکرا یلمات و الفاظکفه توسل با یامام ابوحن
داند. یروه مکامده، مین
۲/۱۷۰االسماء و الصفات -١ ۳۰۲بر/کالفقه األ -٢ ۳۰۱بر /کالفقه األ -٣ ۳۰۱بر/ کالفقه األ -٤ ۱۶۴النساء/ -٥ ۳۰۲بر/کاال هالفق -٦ ۳۰۱بر/کالفقه األ -٧
/ی امام ابوحنیفه عقیده ١٢
یه خداوند براکرا ییویکھا و صفات ن اسم یفه تمامیامام ابوحن -است، ثابت یمقام او تعال ی ستهیه شاک یا خودش ثابت دانسته، بگونه
ه خداوند از مشابھت به مخلوقات و کن معتقد است یداند و ھمچن یم و منزه است. کمشابھت مخلوقات با او، پا
س صفت علو (باال بودن) خداوند را کفه معتقد است، ھریامام ابوحن - افر است.کند، کار کان
ست.یالم خدا است و مخلوق نکفه معتقد است، قرآن یامام ابوحن -ت و ید الوھیت، توحید ربوبیه عبارتند از: توحکد یگانه توح سهاقسام
.وجود دارد فهیالم امام ابوحنکد اسماء و صفات، در سخنان و یتوح
تبصره: ی ھمه او هکشود یده میبرادر مسلمان! از سخنان امام بوضوح فھم
داند و خداوند را بدون یل ثابت میه و تمثیصفات خدوند را بدون تشبخداوند ثابت یبرا زین ) صفات منزه دانسته و صفت علو رایفل(نیتعط
خداوند است و یقیالم حقک، یه قرآن عربکن باور است یداند و بر ا یمده و خداوند بدون یقتا سخن خداوند را شنیالسالم حق هیعل یدنا موسیسد(دست) از صفات ید و وجه(چھره) و یآ یا فرود میت به آسمان دنیفکی
ست.یز نیاز صفات خداوند، جا یکچ یل ھیمتعال است و تأوخداوند د، منظور از دست خداوند قدرت او و منظور از یبگو یسکد یجه: نبایدر نت
ل ین گونه تاویرا ایپاداش اوست؛ ز یالھ یغضب او عذاب و منظور از رضا ه است.یجھم ی دهیه عقکشود یل صفات میصفات موجب تعط
تعجب است یبس یفه جایو روشن امام ابوحن ن سخنان واضحیبا وجود اھا، ینند و ھمگام با جھمک یم کن امام بزرگوار تریا ی دهیھا عقیدیه ماترک
١٣ ی توحید دۀ امام ابوحنیفه دربارهمبحث اول: عقی
قائلند و یالم ازلکر باال بودن الله شده و به خلق قرآن و حادث بودن کمن نند؟!ک یف میو الفاظ صفات را تحر یمتعال را نف یاز صفات خدا یاریبس
مبحث دوم: و درجات آن یامام ابوحنیفه در اثبات تقدیر اله ی عقیده
چھار یر دارایمان به تقدیه اکن دارد ینصوص قرآن و سنت داللت براه کرش ھر چھار درجه یشود، مگر با پذ یامل نمکمان به آن یدرجه است و ا
عبارتند از: .یالھ ی رندهیگ یشیمان به علم پیا -۱ن ید، نوشته شده است. و ایآ یه آن چه بوجود مکنیمان به ایا -۲
» لوح محفوظ«ن، در یزمش از خلقت آسمانھا و یھا از ازل پ نوشته بوده است.
تمام مخلوقات و افعال بندگان ی، برایالھ یریفراگ ی مان به ارادهیا -۳ ره...یو غ
ده است.یه تمام آن چه وجود دارد، خدا آفرکن یمان به ایا -۴رده کن درجات اشاره یاز ا یکه به ھر کدارد یفه سخنانیامام ابوحن
است.رد، امام به ک یر بحث میتقد ی فه آمد و دربارهیش امام ابوحنیپ یمرد -۱
اوش کشه و یر اندیورد تقده در مک یسک یدان یاو گفت: مگر نمشتر ینگرد، ھر چه ب ید میه به خورشکاست یسکند، ھمانند ک یم
. )١(شود یرتش افزوده میند، بر حک ینگاه م
ب.-۷۷-ان/قیقالئد عقود العق -١
/ی امام ابوحنیفه عقیده ١٦
و تالش و یبیخواست او را از فرو رفتن در مسائل غ ین سخن میامام با ار، ین سخن اثبات درجات تقدینه بر حذر دارد و ھدف از این زمیجستجو در ا
ست.یر شده نکذگاه بوده استیش از وجود اشیخداوند متعال در ازل پ - .)١(اء از آنھا آگاه است و م - ه پس از کداند یخداوند متعال از معدوم در حالت عدم آ
اء موجود در حال وجود و یبوجود آوردنش چگونه خواھد بود و از اشگاه است یپس از نابود یاز چگونگ . )٢(شان آ
.)٣(در لوح محفوظ ثبت است یمقدرات الھ -ه خداوند به قلم دستور به نوشتن داد. قلم گفت: کم ینک یما اعتراف م
د یآ یامت بوجود میسم؟ خداوند فرمود: ھر چه تا روز قیپروردگارا چه بنو
ء �علوه � و� ﴿ :دیفرما یه خداوند متعال مکن یل ایس. به دلیبنو �ر ٱ� لزستطر و� ٥٢ اند (ھر چه انجام داده )٤(]۵۳-۵۲ [القمر: ﴾٥٣صغ� و�ب� م
و بزرگ ثبت است). کوچکاعمال نوشته شده و ھر یھا در نامه . )٥(و خواست خداوند است ز به ارادهیا و آخرت ھمه چیدر دن - .)٦(ده استیز را از عدم آفریخداوند ھمه چ - .)٧(ھم خالق بوده استدن مخلوقات یش از آفریخداوند پ -
.۳۰۳-۳۰۲بر/کالفقه األ -١ برکالفقه األ -٢ ھمان -٣ ۲۱ه مع شرحھا/یالوص -٤ ۳۰۲بر/کالفقه األ -٥ ۳۰۲بر/کالفقه األ -٦ ۳۰۴بر/کالفقه األ -٧
١٧ مبحث دوم: عقیدۀ امام ابوحنیفه در اثبات تقدیر الهی و ...
م، بنده ھمراه با اعمال، اقرار و شناختش مخلوق است، لذا یما معتقد - .)١(مخلوق است یق اولیفاعل مخلوق است افعالش بطر یوقت
سب است، و خالق کون کت و سکتمام افعال بندگان اعم از حر -دھند به خواست، یآنچه انجام م ی شان خداوند است و ھمه افعالگاھ . )٢(است یر الھیو تقد یداور، یآ
سب کقتا یون حقکت و سکشان را اعم از حر بندگان تمام افعال -نھا بخواست، یا ی شان است، ھمه نند و خداوند خالق افعالک یم
گاھ عبادات به فرمان، محبت، ی است. و ھمه یر الھیو تقد یآگاھیرضا ده است. و تمام یواجب گرد یر الھیو تقد ی، داوریت، آگاھگنا ت یاست؛ نه با محبت، رضا یو قضا و قدر الھ یھان بخواست، آ
.)٣(و دستور او، سپس )٤(دهیمان آفریفر و اکاز کخداوند متعال بندگان را مبرا و پا -
س کجه ھر یرده است. در نتک یآنان را مخاطب قرار داده و امر و نھھم او ار نموده و خداوند کار و عمل خودش حق را انیافر شده با اختک
مان آورده با عمل، یس اکافر شده است و ھر کرده و کل یرا خوار و ذل .)٥(خداوند بوده است یاریق و یق خودش و توفیاقرار و تصد
خداوند نسل آدم را از پشتش بصورت ذره خارج ساخت و به آنان -دن یفر ورزکاورند و آنان را از یمان بیه اکعقل داده و از آنھا خواسته
۴۱ه مع شرحھا/یالوص -١ ۳۰۳بر/کالفقه األ -٢ ۳۰۳-۳۰۲بر/کالفقه األ -٣قت در گفتار ین حقیده، ایه خداوند بندگان را بر فطرت اسالم آفرکن است یدرست ا -٤
ح شده است. یامام تصر یبعد ۳۰۳-۳۰۲بر/کالفقه األ -٥
/ی امام ابوحنیفه عقیده ١٨
مانشان ین ایردند و ھمکت خداوند اعتراف یو آنھا به ربوبباز داشته فر که کس کشوند و ھر ین فطرت متولد مین آنھا بر ھمیبود، بنابر ا
ر داده و مبدل ییه فطرتش را تغکن مرحله بوده یفر او بعد از اکد، یورزد یق نموده بدون تردیمان آورده و تصدیه اکھم یسکساخته است و
.)١(ش ثابت و استوار مانده استیخو یبر فطرت الھم کز حیرده و نسبت به وجود ھمه چکز را مقدر یخداوند ھمه چ -
ز بدون خواست، قضا و قدر یچ چیا و آخرت ھیرده است و در دنکز را خداوند در لوح محفوظ ثبت یرد و ھمه چیگ یصورت نم یالھ . )٢(رده استک
ن ھمه را آزاد یکلند، ک یمان مجبور نمیا ایفر کرا بر یسکخداوند -ار خودشان است. و یو به اختبوده فر عمل بندگانکمان و یده و ایآفر
گاه است، کافر در حال کخداوند از اورد یمان بیاگر پس از آن او فر آ .)٣(دارد یدوستش م
۳۰۲بر/کالفقه األ -١ ۳۰۲بر/کالفقه األ -٢ ۳۰۴ھمان/ -٣
مبحث سوم: ایمان ی امام ابوحنیفه درباره ی عقیدهق به قلب اقرار به یتصد«مان: یه اکه کن داللت دارد یقرآن و سنت بر ا
از یفین تعریا». شود یاد میم و زکو زبان و عمل به اعضاء و اندام است؛ .)١(اند ه بوده جمھور سلف به آن معتقد کمان است یا
گر بزرگان سلف اختالف دارد و از ین مسئله با دیفه در ایاما امام ابوحن ف فوق متفاوت است.یه با تعرکنقل شده یامام سخنان
از جمله: .)٢(»ق استیمان اقرار و تصدید: ایگو یفه میامام ابوحن -۱ ییق به قلب است و اقرار به تنھایمان اقرار بزبان و تصدید: ایگو یو م -۲
فه و یاز امام ابوحن یف را طحاوین تعریا .)٣(شود یمان محسوب نمیا .)١(رده استکارانش نقل ی
ب به اتفاق است اما یت قریثرکا یناه لفظ جمھور سلف به ظاھر به معکاست یگفتن -١
مان آن طور یف ایه در تعرکتأمل است چرا ین جا، جاین لفظ در ایدر استفاده از ان و ید: به اجماع صحابه، تابعیگو یم یر شده اجماع است. و امام شافعکه در متن ذکبزبان) و عمل ت(اعتقاد در قلب)، قول(اقرار یمان: نیاند. ا ه بعد از آنان آمدهک یسانک
در السنه یائکالل».گرید یشود مگر با دو تا یامل نمکن سه تا یاز ا یکچ یاست. و ھ ۵۷ل مسلم اعتقاده/ک یالواجب عل -حی. به المعتقد الصحکرده است. ر.کت یروا
ف امام یتال ۱/۳۱۴شتر به اإلبانه یاطالع ب یم. و برایرکعبدالسالم بر جس عبدال یدید مزیق احمد فری، با تحقیحنبل یبرکمحمد بن بطة ع دالله بنیابوعبدالله عب »مترجم«رجوع شود.
۳۰۴بر/کالفقه األ -٢ ۲ه مع شرحھا/یتاب الوصک -٣
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٢٠
.)٢(شود یاد نمیم و زکمان ید: ایگو یامام م -۳م کاد و یق به قلب و اقرار بزبان است، زیمان تصدید: ایگو یه امام مکن یا
بزرگان و گر ید ی دهیمان خارج است؛ با عقیقت ایشود. و عمل از حق ینم، احمد، اسحاق، ی، شافعکمانند: امام مال یان سلف امت اسالمیشوایپ
ن بزرگان است. یقت حق با ایگر مخالف است، در حقیسان دکو یبخارست، باز ھم مأجور است و ابن عبدالبر یامام درست ن ی هیه نظرکن یبا ا ه داللت ینظر نیه بر رجوع امام از اکاند ردهکر کذ یمطالب یالعز حنف یو اب
» والله اعلم« .)٣(دارد
:خالصهق است و یمان تنھا اقرار و تصدیه اکن باور است یفه بر ایامام ابوحن -۱
شود. یاد نمیم و زک فه اختالف دارند.ین مسئله با امام ابوحنیجمھور سلف در ا -۲
۳۶۰ة/یدة الطحاویشرح العق -١ ۳ه مع شرحھا/یالوص -٢ ۳۹۵ه/یدة الطحاویو شرح العق ۹/۲۴۷د ابن عبدالبری. به التمھکر. -٣
:مبحث چهارم صحابه ی امام ابوحنیفه درباره ی عقیده
امبر را یاران پیاز یا برخیه بدعتگذاران و ھواپرستان ھمه، ک ییاز آنجادھند، علماء و دانشمندان مسلمان الزم دانستند یراد قرار میمورد طعن و ا
ه از کفه ھم ینند؛ امام ابوحنکان یرا ب یامبر مطالبیاران پی ی ه دربارهکر یه به شرح زکرده کظر ن رابطه اظھار نیبزرگان علم و دانش است، در ا
است: .)١(مینک یاد نمی یکیامبر جز به نیاران پیاز یکچ یاز ھ -۱م و ینک ینم یزاریامبر اظھار تنفر و بیاز اصحاب پ یکچ ینسبت به ھ -۲
.)٢(مینک یدشمن یگریو با د یدوست یکیه با کم یستیگونه ن نیامر ھر ع امبر، بھتر از عمل تمامیاز اصحاب با پ یکی یلحظه ھمراھ یک
. )٣(باشدـ است یاز ما ـ ھر چند طوالن یک سقیر صدکامبر، ابوبین امت پس از پین فرد ایتر ه افضلکم یما معتقد
ب در مراتب یـ به ترت نیھم اجمعیـرضوان الله عل یاست، عمر، عثمان و عل . )٤(قرار دارند یبعد
شیعلر، عمر، عثمان و ک، ابوبج ن مردم پس از رسول اللهیتر افضل .)٥(مییگو یر نمیجز خ یزیامبر چیھستند و نسبت به تمام اصحاب پ
۳۰۴بر صفحهکالفقه األ -١ ۴۰الفقه األبسط صفحه -٢ ۷۶/کیفه نوشته میمناقب ابوحن -٣ ۱۴ه با شرح /یالوص -٤ ب)-۱۹النور االمح (ق -٥
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٢٢
بحث ی چکیده ج امبریفه معتقد به وجوب، دوست داشتن تمام اصحاب پیامام ابوحن
است.ت و یامبر برتر و افضلیگر اصحاب پین را از دیراشد یامام، خلفا داند. یب خالفتشان میگر بر حسب ترتیدیکشان را نسبت به یبرترم و واجب ینکاد یر ید جز به خیامبر نبایامام معتقد است از اصحاب پ
م.ینمائ یامبر خودداریاران پیراد گرفتن نسبت به یاست از طعنه زدن و ا
:مبحث پنجم در دین یو بدعتگذار جدال یاز هواپرستامام ینه
دن یو ھواپرستان و شن )١(المکاھل ینینش فه از ھمیامام ابوحنه دارد، ک ییل ضررھایالم بدلکعلم یریسخنانشان ممانعت نموده و از فراگ
از یادیز یالم و طرفداران آن ممانعتھاکرده است. و در مذمت اھل ک ینھدگاه امام یم تا خوانندگان با دیآور ینجا سخنان امام را میامام نقل شده، در ا
:چنان که میگوید شوند ن باره آشنایدر ابا آنھا نشست و یست سال و اندیارند، بیھواپرستان در بصره بس
م با آنھا بودم؛ در آن کش و ی، بیاپیسال پ یکاوقات یردم، بسکبرخواست ن علوم است.یالم از مھمترکه علم کردم، ک یوقت گمان م
ن یدر ا ه مراکدم یرس یا ردم و به درجهکمطالعه ییالم تا جاکدر علم حلقه درس یکدادند و من نزد یگر نشان میدیکعلم با انگشتان دست به
ید: مردیش من آمد و پرسیپ یه زنکنینشستم. تا ا یمان میسل یحماد بن ابسنت طالق دھد، او را چند ی وهیخواھد او را به ش یدارد و م یزینکزن
ا به من یو بن کم، گفتم برو از حماد سؤال یطالق دھد؟ ندانستم چه بگوشده کض پایه از حک یرد و پاسخ داد: او را ھنگامکبگو؛ از حماد سؤال
طالق بدھد و سپس یکباشد و در آن ھنگام با او ھمبستر نشده باشد،
یردند و براکظھور یه در اواخر قرن اول ھجرکن بودند یاز مسلم یالم گروھکاھل -١
فر از کمان و یار، ایم، جبر و اختید، تجسیل توحیاز قب یش در مسائلید خویاثبات عقا یه معموال با بحثھا و مناقشات فروان بکردند ک یاستفاده م ین عقلیو براھ لیدال
»مترجم«ھمراه بود. یان و منحرفیپا
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٢٤
ز یش جایرد، ازدواج براکآن زن غسل یض بگذرد، وقتیبگذارد تا دو ح باشد. یم
از ندارم یالم نکزن برگشت و پاسخ را به من گفت: با خودم گفتم: به علم دم و به مجلس درس حماد رفتم.یم را پوشیفشھاکو
ه ک مردم ـ یالم را براکه راه علم کند کد را لعنت یخداوند عمر بن عب .)١(رده استکـ باز به حالشان ندارد یسود
اعراض و اجسام از یالمکث آنچه مردم در مباح ی د: دربارهیپرس یمرداست. یفلسف یھا گفتارھا نی؟ امام گفت: اییگو یاند، چه م خود ساخته
ه کن) ی(در د ییدایو از ھر نو پ یرویسلف پ ی وهیث و شیه از احادکبرتوست .)٢(ینک یبدعت است، دور
پدرم نزد من آمد، در ید: روزیگو یفه میحماد فرزند امام ابوحن -۴الم با من بودند و در مورد مسائل کاز طرفداران علم یه گروھک یحال
یپا یه صداکن یما بلند شده بود، ھم یم؛ سر و صدایردک یبحث م یالمکنزد تو یسانکرون شدم، به من گفت: حماد چه یدم، بیپدرم را در منزل شن
ھستند؟ ه نزد من بودند را نام بردم. کرا یسانک، یو فالن ی، فالنیگفتم: فالن
د؟ گفتم: در فالن و فالن موضوع؛ به ینک یبحث م ید: در چه موضوعیسپره پدرم کاد ندارم ید: بین؛ حماد گوکالم را رھا کحماد! علم یمن گفت: ا
گر از آن یدستور دھد و روز د یزیبه چ یداشته باشد؛ روز یرکاختالط ف ند. کمنع
ند بر ک ید را لعنت میعمربن عب /فهیه امام ابوحنکن یا ۳۱-۲۸/یالم ھروکذم ال -١
ر یرده است، چون در غکآن را باز ی ه دروازهکداللت دارد یبودن بدعت کخطرنا ست.یز نین جایمع یردن مسلمانکصورت لعنت ن یا
ب.-۱۹۴/یالم ھروکذم ال -٢
٢٥ ...مبحث پنجم: نهی امام از هواپرستی جدال و بدعتگذاری
رم. یفرا گ الم راک، علم یگفتم: پدر: مگر خود شما به من دستور نداد دم: چرا؟ینم؛ پرسک یفرزندم، اما امروز تو را از آن منع م یگفت: آر
الم مشاھده که اختالفاتشان را در مسائل علم ک یینھایگفت: فرزندم ا طان با وسوسه در یه شکنین داشتند تا ایه در دینظر یک، قبال ینک یم .)١(ندگر مخالف شدیدیکو اختالف انداخت لذا با یانشان دشمنیم
د: ھرگز با عموم مردم در مسائل یفرما یوسف میفه به ابویامام ابوحن -۵ه از تو کھستند یه آنان مردمکن، چرا کالم بحث نکن، از علم یاصول د
.)٢(شوند یم ین مسائلیجه سرگرم چنینند و در نتک ید میتقلن و یاصول د ی فه دربارهیامام ابوحن ی دهیاز سخنان و عق ینھا بخشیا
لمان است.کالم و متکاو در برابر علم یریگ موضع
چکیده بحثالم و جدل و جر و بحثھا در اصول کعلم یریفه از فراگیامام ابوحن -۱
رد.ک ین ممانعت میدرده و کشرارت را باز یھا الم دروازهکه طرفداران علم ییکاز آنجا -۲
ن سببیرد و به ھمک یمنحرف شدند، امام با آنھا به شدت مقابله م رد.کد را لعنت یعمرو بن عب
۱۸۳-۱۸۴/ کیفه نوشته میمناقب ابوحن -١ ۳۷۳- کیفه، میمناقب ابوحن -٢
:مبحث ششمکه منجر به یو اسباب کممانعت امام ابوحنیفه از شر
شود یم کشر
کشر یھا خداوند و بستن روزنه ید خالص برایت از توحیاسالم بر حما رده است.کد کیار تایآن بس یو نابود یبه او تعال
ن و یاران، اولکو یکدر حق صالحان و ن یاد رویغلو و ز کبدون شان قوم نوح از راه غلو یدر م کبوده است و شر کن سبب و علت شریتریمیقدقت از ابن عباس و ین حقیان و صالحان آغاز شد؛ ایکدر حق ن یاده رویو ز
ھا ن دروازهیح ثابت است. لذا در اسالم بر بستن ایات صحیرواگر با یسان دکدر حق یاده رویار غلو و زکسنت در ان اھل ید فروان شده است و علماکیتا
اند. و امام ر و حساس بودهیگ د بشدت سختیت از توحیمردگان و حمان بحث یاند، در ا ر بودهین خصوص سختگیه در اکاست ییفه از علمایابوحنانشاء «م برد. یخواھ یشتر پیت بیروانش به واقعیسخنان او و پ ی العهبا مط
»الله
شود یم ککه منجر به شر یاسباب و وسائل یشود نھ یم که منجر به شرک یروانش از اسبابیفه و پیامام ابوحن
شود عبارتند از: یم که منجر به شرک یاز اسباب یاند و برخ ردهک
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٢٨
قبرھا یه روک ییح و ساختمانھایضر (گنبد، و ساختن بنا )١(یارکگچ نمودن مسجد و )٣(و نوشتن بر آن )٢(نیردن قبر از زمکسازند) و بلند یم
و آن را محل اجتماع قرار )١(و چراغ و... بر قبرھا روشن نمودن )٤(قبور،
ار بردن ک(به یارکامبر از گچ یپ«ه: کاند ردهکت ین از جابر روایگر محدثیمسلم و د -١
با ییآشنا یبرا». رده استک یگچ)قبور و نشتن وساختن بنا و ساختمان بر آنھا نھر مراجعه یز یتابھاکن باره به یشان در ایروان ایاز پ یاریفه و بسیمواضع امام ابوحن
، فتح ۲۰۱، المتانه/۲/۲۵۶، تحفة الفقھاء۱/۳۲۰البدائع الصنائع-۱شود: یه بر مراقیة الطحطاوی، حاش۳۰۷-۳/۳۰۵، معارف السنن۱۲۲-۲/۱۲۱الملھم، ۱/۱۹۴هیالھند ی، الفتاو۲/۲۳۷نیلمحتار ابن عابده رد ای، حاش۳۳۵الفالح/
ارة یو ز ۱۹۷، واالبداع/۴۰۵الفالح/ یه المراقی، حاش۲/۶۲، المبسوط۲/۱۹۴البحرائق .۲۹القبور/
ت است یروا ین از علیگر محدثیه مسلم و دک یثیل حدیقبرھا بدل یساختن بناء رو -٢ن یه با زمکن یرا نگذارد مگر ا یا چ قبر ساخته شدهیه ھکامبر او را فرستاد یه پک
گاھ یند. براکسان یک ن باره به یدر ا یان حنفیشوایپ یریشتراز موضع گیب یآ، روح ۲/۵۰۶، فتح الملھم۱/۲۶۴ یلعین الحقائق زییر رجوع شود: تبیز یتابھاک
.۲/۱۴۱ر یو فتح القد ۱۵/۲۳۷یالمعانار بردن گچ در قبرھا و کاز ب امبریه پکاند ردهکت یو... از جابر روا یابوداود، ترمذ -٣
گاھ یرده است. براک ینوشتن بر آن نھ ن یروانش در ایامام و پ ی دهیشتر از عقیب یآة ی، حاش۱/۲۶۴ن الحقائقی، تب۲/۲۵۶، تحفة الفقھاء۱/۳۲۰باره به البدئع الصنائع
رجوع شود. ۱۶۷و االبداع/ ۴۰۵الفالح/ یالفالح و مراق یمراقھود و نصارا را یخداوند «د: یفرما یامبر میه پکن است ین مسئله ایا ل عدم جوازیدل -٤
» امبرانشان را مسجد(سجدگاه و محل نماز خواندن) قرار دادندیه قبور پکند کلعنت گاه باش«د: یفرما یه) و می(متفق عل یش از شما بودند، قبرھایه پک ید، آنانیآ
ث ین حدیا». نمک یم یار نھکن یرا از ادادند، لذا شما یامبرانشان را مسجد قرار میپگاھ یاند. برا ردهکت ین روایگر محدثیرا مسلم و د توان یاحناف م یریگ از موضع یآ
، ۲/۲۲اة ک، المرقاة شرح المش۱۵/۲۳۷ی، روح المعان۱/۲۶۴ن الحقائقییبه تب . ۱۳و المجالس االربعه/ ۲۹/یف برعویارة القبور تالی، ز۳۱۷-۱/۳۱۶یب الدرارکواکال
٢٩ مبحث ششم: ممانعت امام ابوحنیفه از شرک و اسابی که ...
ت یو بصورت خاص و به ن )٣(ارت آن اسباب سفر بستنیو بقصد ز )٢(دادن رده است.ک ین و... نھارت قبور رفتیسب ثواب به زک
بحث ی چکیدهروانش در خصوص ممانعت از تمام یفه و پیاز امام ابوحن یادیسخنان ز
در آنھا یاده رویو بزرگداشت قبرھا و اموات غلو و ز کآنچه منجر به شر احناف مطالعه نمود. یتابھاکتوان در یه مکشود نقل شده است یم
روانش نسبت به یفه و پیامام ابوحنه ک کیاز شر ییھا بخش دوم: نمونه اند. آن ھشدار داده
ه کن است یشود ا یم یاوقات موجب تعجب و شگفت یه بسک یاز مسائلشان در کت را قبول داشتند و شرید ربوبیتوح کم عربھا مشرییگو یم یوقت
: »لعن اهللا زوارات القبور و املتخذين عليها املساجد و الرسج« د:یفرما یم ج رسول الله -١
ه قبرھا را مسجد قرار کرا یسانکروند و یارت قبرھا میه به زکرا ی(خداوند زنانو یث را احمد، ترمذین حدیند). اکنند؛ لعنت ک یدھند و بر آنھا چراغ روشن م یم یتابھاکاحناف به یریگ شتر از موضعیب ییآشنا یاند. برا ردهکت ین روایگر محدثیدو المجالس ۲۹ارة القبور/ی، ز۱۸۹، واإلبداع/۱/۳۱۷یب الدرارکوکد: الینکر رجوع یز
.۱۳االربعة/تان را با نخواندن یھا خانه«ه فرمود: کند ک یت میامبر روایابوداود بصورت مرفوع از پ -٢
د و ید و قبر مرا محل اجتماع و عبادت قرار ندھینکن لینماز و قرآن به قبرستان تبدگاھ یبرا». رسد ید درود شما به من میه ھر جا باشکد یبه من درود بفرست از یآ
رجوع شود ۱۸۵موضع احناف به اإلبداع/ه کست یسته نیشا یسک یبرا«امر فرمود:یه پکند ک یت مید روایامام احمد از ابوسع -٣
مسجد یخواندن نماز در آن، بار سفر ببندد، به استثناو یبه قصد رفتن به مسجدگاھ یبرا». ینه) و مسجد االقصیدر مد یالحرام، مسجد من(مسجد النب از موضع یآ
ور به حجة الله کردن بقصد ثواب بجز از سه مورد مذکاز سفر یاحناف در مورد نھ .۱۹۳-۱/۱۹۲البالغه
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٣٠
ر یت بودند و غید الوھیر توحک: منیعنیر خدا بوده است، یت و عبادت غیالوھار کت را انین واقعیبا اظھار تعجب ا یا ردند؛ عدهک یعبادت مالله را
نند.ک یماز یارین است، وجود بسیزتر از ایه شگفت انگک یگریو باز از مسائل د
و تعجب یان مسلمانان است. اما شگفتیت در میدر ربوب کمظاھر شر، بر طرف خواھد کیاز مظاھر شر یح برخیو توض یر تفصلکخواننده بعد از ذ
د.شر خدا نذر یغ یبرا یسکدر خصوص )١(یفکن حصیالد محمد عالء
الناس در مورد مردگان انجام شتر عوامید دانست آنچه بید: بایگو یم ند،ک یمنار قبر و کردن شمع و ...در کشان را صرف نذر روشن یدھند و پولھا یم
یکنزدسب ثواب نموده و به خدا کنند تا ک یاء و بزرگان میح و گنبد اولیضر د:یگو ین متن مین شارح ایو ابن عابد .)٢(شوند به اجماع باطل و حرام است
به آنان و گرفتن پاداش فالن قدر یکیند: به تقرب و نزدیگو یه مکن یار یفالن پ یند: ایگو ینم و مک یر و... میتون نذر فالن پیغذا، شمع و روغن ز
ا ی یمارم را شفا دھیا بی یانام را به من برگرد من! اگر گمشده یآقا یو...! انذر تو ن قدر و آن قدر پول، طالء، نقره و و و...ی؛ اینکازم را بر آورده ین باطل و حرام است. ازجمله: یلین اعمال به دالینم اک یم
احناف در ی، مفتیفکن حصیمعروف به عالء الد یفکبن محمد حص یمحمدبن عل -١
افاضة االنوار شرح اصول «و » ر االبصاریدرالمختار شرح تنو«ه کاست، دمشق بودهه. وفات نموده است. به خالصة ۱۰۸۸در سال/ یفات اوست، ویاز تال» المنار
رجوع شود. ۶/۲۹۴واالعالم ۶۵-۴/۶۳االثر .۲/۴۳۹الدر المختار -٢
٣١ مبحث ششم: ممانعت امام ابوحنیفه از شرک و اسابی که ...
را نذر یست؛ زیز نیجا ین نذریرده و چنکمخلوق نذر ین فرد برایارده که آن چه نذر کنیگر ایست. ودیز نیعبادت است و عبادت مخلوق جا
از خود ندارد. یاریمرده بوده و مرده قدرت و اخت یبرادشان به یشد یر الله و وابستگینندگان از غکف استغاثه یدر توص یآلوس
ر خدا انجام یغ یمانند: نذر، دعا و... را برا ییه انواع عبادتھاکمردگان
ين ٱإن ﴿ :ی هیر آیدھند، در تفس یم ٱتدعون من دون � لن �لقوا �زنند، آن یخوانند(و صدا م یر از الله را میه غک ی(آنان ]۷۳[الحج: ﴾ذبا�ا
نند...). یافریب یتوانند مگس یاء و افراد) ھرگز نمیاشنندگان در محبت کوھش غلو کست به مذمت و نیا ه اشارهین آید: ایگو یم
خواھند و از خداوند غافلند یم یاری یدر ھنگام گرفتار ه از آنانکاء خدا یاولن ما یب ییھا نھا واسطهیند: ایگو ینند!! و عاقالنشان مک یآنھا نذرھا م یو برا
یم و ثواب آن را به ولینک یخدا نذر م یو خداوند ھستند و ما برااول ی شان، در جملهیھا ه آنان در دعاھا و خواستهکم!! روشن است یبخش یم
ما ﴿ :گفتند یه مکھستند ین مردم به بت پرستانیتر هیند: شبیگو یه مک ٱ�عبدهم إ� �قر�ونا إ� -ر ازخدایغ-(آنان را معبودان ]۳[الزمر: ﴾زل� �
نند). ک یکه ما را به خدا نزدکنیا یم مگر براینک یرا عبادت نمردن گمشده کدا یماران و پیب یدرخواست شفاشان اگر و در سخن دوم
.)١(ستین یرادینند، اکنھا را نیا امثال ایگان و
یب، عالم، فاضل و دارایاد یتی، شخصیحنف یاندھلوکل یبن اسماع شان محمدیا -١
فات اوست؛ در سال یاز تأل یب الدرارکواکتاب الکاستوار بوده است و یعلم ی هکمل ۴۷ه/ید الغالیو العناق ۱/۲۷به یش یمصنف بن اب ی رده است. به مقدمهکوفات ۱۳۳۴
رجوع شود.
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٣٢
د: قبرھا را یگو یم )١(یحنف یاندھلوکبن محمد ییحیمحمد بن یه قبرھاکان یھودیه به یل تشبیمسجد(محل نماز خواندن) قرار دادن بدل
ل بزرگداشت اموات و یدادند و بدل یمسجد قرار م شان را امبران و بزرگانیپقبرھا اسراف یردن چراغ روکست و روشن یز نیشباھت به بت پرستان، جا
ر�ن ٱ إن ﴿ د:یفرما یشده؛ و خداوند متعال م یدر مال است و از آن نھ لمبذ إخ�ن �ط�� ٱ�نوا ي�ن ٱو�ن لش طعا (ق ]۲۷[اإلسراء: ﴾٢٧كفور� ۦلر�ه لش
طان نافرمان پروردگارش است). یاند، و ش نیاطینندگان برادران شکاسراف انند چون آنھا بر قبور بزرگانشان چراغ یھودیه یردن چراغ شبکدر روشن
ھوده است. یم قبور از امور بیردند و سرگرم شدن به تعظک یروشن مقبور ردن و ساختن که در بلند کدم یرا د یسانکد: یگو یم یحنف یآلوس
ردن چراغ بر آنھا و نماز خواندن به کزان یصالحان با سنگ و آجر و... و آونار قبور در کردن و بوسه زدن قبرھا و جمع شدن در کطرف قبور، لمس
اعمال ی ھمه کدانند. بدون ش یھمانند جاھالن مباح مرا مخصوص یاوقاتخداوند هکاست یدین جدید آوردن دیبا خدا و رسول و پد یور دشمنکمذ
ه اصحاب کن بس ین افراد ھمیا یشناخت گمراھ یبدان اجازه نداده، و برا ردند.ک یارت مین قبرھاست؛ زیه افضلترکامبر را یچگونه قبر پ ج رسول الله
تواند، روش و عمل صحابه را در یم قت استیس دنبال حقکلذا ھر ح الگو قرار دھد.یارت صحیز ی نحوه
د:یگو یم یالله دھلو یشاه ولان و اعمالشان گفته کد مشرید از صحت آن چه در مورد عقایخواھ یاگر م
گاه شو ان) و یان(صوفیژه پارساین زمانه، بوید. به خرافه پرستان ایشده آشان را ی دهید. و عقینند، بنگرکسا »دار االسالم«نار که در گوشه و ک یسانک
.۳۱۷-۱/۳۱۶یب الدرارکواکال -١
٣٣ مبحث ششم: ممانعت امام ابوحنیفه از شرک و اسابی که ...
اء یت اولیه آنھا والکن یبا اد، یقرار دھ یاء را مورد بررسیو اول یول ی در بارهن زمانه از محاالت است یاء در ایه وجود اولکن را قبول دارند، معتقدند یشیپ
ھا، بدعتھا و خرافات را کروند و انواع شر یھا و قبور م و ھمواره به آستانهانشان یفار در آنھا چنان در مکن و شباھت به یف دیدھند و تحر یانجام م
شان ه عملک ییقلب و دلشان را فرا گرفته است؛ تا جاه تمام کرواج دارد
تلتبعن سن من اكن «د: یفرما یم ه کامبر است یث پیامل مصداق حدکبطور ن ید نمود). و ایخواھ یروین پیشیپ ی(قطعا از راه روش ملتھا :.» ..قبل�م
ه کاز مسلمانان یه گروھک یشات الھیاز آزما یشیاز بالھاست نه آزما ییبالن اعمال یاند. خداوند ما را از ا ط نامشان مسلمان است؛ بدان مبتالء شدهفق
د نجات دارد. یو عقاه سردار کرد کمتعال اقتضا یه: رحمت خداکنیخالصه مطلب ا
ند و به او دستور کالعرب مبعوث ةریرا در جز ج امبران محمد بن عبداللهیپبا آنان مجادله یقرآن ی وهیش ند و بهکف را استوار و پابرجا ین حنیه دکدھد
با آنان یمین ابراھید مانده یند، تا با استدالل به مسلمات به جاکو بحث . )١(دیرش نمایل مغلوب و وادار به پذیبحث و آنان را با دل
د:یگو یه مکد: راست گفت رسول الله آنجا یگو یم» البدور البازغه«و در بذراع حيت لو دخلوا حجر تلتبعن سن من اكن قبل�م شربا «
�ش� و ذاراع
.)٢(»؟ قال فمنیضب اتبعتموهم قالوا يا رسول اهللا: ايلهود و انلصار
رجوع شود. یمیبه چاپ قد ۲۶ر/یبکال الفوز -١ر کاء باب ما ذیث االنبیتاب احادکو در یح بخاریدر صح یث را امام بخارین حدیا -٢
و یھود و النصاریتاب العلم باب اتباع سنن الک) و ۳۴۵۶و ۶/۴۹۴ل (یعن اسرائ ید خدریسار از ابوسعیق عطاء بن ی) از طر۲۶۶۹ث (ی) حد۴/۲۰۵۴مسلم در (
ده است.رکت یروا
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٣٤
تان وجب به وجب و ذراع به ذراع نیشیپ یقطعا از راه و روش ملتھابروند از آنان یه اگر به سوراخ سوسمارک یید نمود، تا جایخواھ یرویپ است؟ یھود و نصاریا منظور شما یآرسول خدا ید: اینک یم یرویپ
ست؟! کیفرمود: پس ین ھستیا ی ه سلسلهکه معترف بودند کان مکه مشرکن است یمگر نه ا
د:یفرما یشود. و خداوند متعال در مورد آنھا م یم یبه خداوند متعال منتھ
ن خلق ول�ن﴿ �هم م��ت ٱس� �ض ٱو لس
ٱ�قولن � (اگر از ]۲۵[لقمان: ﴾�
ده، قطعا یآفر یسکن را چه یه آسمانھا و زمک ینکسوال -انکآنان مشر خواھند گفت الله).
به خدا باز نداشت. کن اعتقاد آنان را از شریما اان ھشدار را زمزمه یات ھمواره در گوش انسان ایه اخبار و رواکچه بسا
ه دو ک ییشود، تا جا یان برداشته میمامت علم از یق یھایکیه نزدکند ک یم
جر و بحث ]۵[الفاتحة: ﴾٥�عبد �ياك �ستع� إياك ﴿ نفر با ھم در مورد
د: یگو یم یگری) و د (فقط شصت... :»اياك ستني«د: یگو یم یکینند ک یم
به نزد یداور یرا برا ن مسئله ی). و آن دو ا : (فقط ھفتاد...»اياك سبعني«
: (فقط نود خدا) و به »اياك تسعني«د: یگو یبرند، او م یداناتر از خودشان مز اتفاق یگر نیات دین در آیه مانند اکه جانم در دست اوست سوگند ک یذات
شوند. خداوند متعال یم کخواھد افتاد و در آن زمان ھمه مبتالء به شر
وما﴿ د:یفرما یم ��هم ب ٱيؤمن أ ��ون � )١(]۱۰۶[یوسف: ﴾١٠٦إ� وهم م
ند). که مشرکن یآورند مگر ا یمان نمیشان به خداوند ایشتر ای(ب
چون یمان دارند. ولیا دانند؛ یو رازق م که خداوند را خالق، مالکن جھت یآنان از ا -١
ا قائلند و مزار یا، و اولیانب ینند و صفات خاص خداوند را براک یبتھا را عبادت م
٣٥ مبحث ششم: ممانعت امام ابوحنیفه از شرک و اسابی که ...
ه کرا یسخاوتمند یه مردکن یه را به علت اکان مکخداوند متعال مشره با آرد، روغن و خرما کاست یمخصوص یق( غذایان سویحاج ییرایپذ یبرا
ت قرار داده بودند و در ھنگام یرد. در مقام الوھک یمشود) آماده یدرست م افر خوانده است.کخواستند، یم یاریھا از او یگرفتار
:ی هیآ ج امبریدم پیه گفت شنکرده کت یبن حاتم روا یاز عد یترمذ
ٱ﴿ ذوا ر�ا�ا من دون �حبارهم وره�نهم أ
ٱأ نصارا ھود ی( ]۳۱: ة[التوب ﴾�
گرفتند). را تالوت ییان خود را ھم به خدایو پارسا ینید یعالو از خدا علما یردند ولک یان خود را عبادت نمیآنھا علما و پارسا«د: یگو یند و مک یم
دانستند و یردند، مردم ھم آن را حالل مک یشان حرام میرا برا یزیچ یوقت . )١(»دانستند یردند، آن را حرام مک یرا حرام م یزیھر گاه چتنھا در که شرکدھد یبه ما آموزش م ج ت رسول اللهین روایدر ا
کز افراد به شریور نکه بصورت مذکست، بلیعبادت به مفھوم خاص محدود ن یزین چید: چگونه چنیلجوج بگو یه فردکشوند. و چه بسا یمبتالء م
-ارھاکن یاند: ا گفتهنند و به ما ک یارھا را مکن یا یارین است؟! بسکممآن -فید گفت: تحریندارد، در پاسخ با یرادیچ ایھ - ر الله ویاستمداد از غ
یبجا یا لمهکردن کتنھا عوض -شود یده میه از مفھوم عام آن فھمکطور نھاست و یتر و مھمتر از اکف خطرنایتحر ی ه مسئلهکست. بلیگر نید یا لمهکلفظ را یظاھر یه معناکن صورت است یف موجود به این نوع تحریشتریب
دھند. یر مییاز ھواھا و ھوسھا تغ یرویو به پ یشخص یطبق خواستھا یگریه بر شراب نام دکدا خواھند شد یپ یسانک یامبر خدا فرموده: بزودیپ
خوانند و داز آنھا یاد مینند و آنھا را بفرک یعبه طواف مکاز آنھا را ھمانند یبعض
ند. کند و مشرینما یم کمکدرخواست ر یو ابن جر ۳۰۹۵ش/ ۵/۲۱۸ر قرآن باب و من سورة التوبهیتاب تفسک یترمذ -١
ب است.یث غرین حدید: ایگو یتر مذ ۱۰۱۱۶در السنن یھقیو ب ۱۰/۱۱۴یطبر
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٣٦
نھا را خداوند در یند: ایگو یرا و سپس م یگریزنا نام د ینھند و برا یمد ینک یا مشاھده نمیندارد، آ یرادیه اکد ینکب ار راکن یرده، اکتابش حرام نکه از عسل، خرما ومانند آن گرفته ک یا نندهک ند: مستیگو یه مکرا یسانک
دانند. رسول خدا در موردشان یست و آن را حالل میشده است، خمر نز فرزندش ینکند، ھرگاه مرد با یگو یه مکھستند یسانکفرموده است:
و حالل است. زیش جایھمبستر شود، براشان را یرزوھا اھا و آیب رؤینگونسار و بدبخت شده و فر ین افرادیچنا یست؟ آکینت یبد ط یه درغگوکخواھند دانست یاند، بزود خورده
ش آنچه را یش غره شده و در دل خویات خویه به نظرکرا یسانکد ینیب ینمه کاست یکنزده ک ییاند تا جا رفتهیاند به عنوان حالل پذ ه حالل ساختهک
ا یرند. آینند، قرار گک یشان تالوت میرا برا یات الھیه آک یسانکدر صدر ند: ما را از بند سخنان مردم یگو یھا م گران به آنیه دکد آن ھنگام ینیب ینم
نادرست است و بر یدرست و برخ یسخنان برخ هکرا د، چیرھا ساز
إنا وجدنا ﴿ :ندیگو یمد، در پاسخ ینک یرویامبر پیه از قرآن و پکشماست قتدون ءا�رهم م ة �نا � م
أ مان را (ما پدران ]۲۳[الزخرف: ﴾٢٣ءاباءنا �
م).ینک یم و به آنان اقتدا میافتی ینیبر د، یین است در صورت تواناکاند، و مم ردهکن باورشان اشتباه یآنان در ا
اند. یقیان حقکھا مشر نیه اکد دانست یشند، باکسنت را ب ان به قرآن ویداعو یموصوف به بزرگوار یھا آمده، مرد م در افسانهیدیه شنک یو ھنگام
ل کر از فالن شیغ یلکامت خداوند بر شیاست: اگر در روز ق لت؛ گفتهیفضه مقام کنیشود، از ا ی، متجل)١(ام دهیقتا) او را ندی(حق ه منکظاھر شود
است. و در واقع دهیر از خدا را دیغ یسکه کده، خدا نبوده بلیه دک ی: آن فردیعنی -١
ده است.یرا ده خدا کادعا دارد
٣٧ مبحث ششم: ممانعت امام ابوحنیفه از شرک و اسابی که ...
ین آورده بود، از شدت خشم موییخداوند متعال را از مقام فالن شخص پاشگاه یدر پ یچ عذریت درست باشد، ھین روایه اگر اکبر بدنم راست شد . )١(خداوند متعال ندارد
آن یه ابوالحسن ندوک» مانیت االیتقو«تاب کدر یل دھلویشاه اسماعت و یاھم«ده، تحت عنوان: یمنا» دیرساله التوح«رده و کترجمه یرا به عرب
ن زمانه یه در اکد دانست یبا د:یگو یم »مردم یخبر بی و کشر ی فتنه یبزرگب شده است، یو خالص غر یقید حقیار است و توحیان مردم بسیدر م کشره ک یمان دارند در حالیا یدانند و ادعا یرا نم کشر یشتر مردم معنایب یول
ن مسئله مھم یز ایش از ھر چین پیاند؛ بنابرا ور و به آن آلوده غوطه کدر شرم آن را در قرآن و کرا بفھمند و ح کد و شریتوح یه مردم معناکاست
ث بشناسند.یحد
۱۷۰-۱۶۷البدور البازغه/ -١
گوناگون آن یها و صورت کمظاهر شر
یاریه بسکن است یخورد ا یار به چشم میه امروزه بسک یاز مسائل یکیه ک، شھداء، مالئ)١(امبران، أئمهیالت از بزرگان، پکھا و مشیاز مردم در گرفتار
زنند و بر آورده شدن یشان صدا میرند و آنھا را با نامھایگ یم کمکھا و جن طلبند. یاز آنھا مش را یخو یحاجات و آرزوھا
نند تا ک یم میتقدھا یشان نذرھا و قربانید: و برایگو یم یابوالحسن ندوشان بر آورده شود و بخاطر دفع بال، فرزندانشان را به آنھا یازھایحاجتھا و ن
و... یاز آنھا را عبدالنب ین ھدف بعضیاوقات به ھم ینند و بسک یمنسوب مر ین بخش، پیبخش، حس یھمانند: عل ییگر نامھاید ینھند و بعض ینام م
فرزندانشان انتخاب یبخش و... برا )١(بخش و ساالر )٢(بخش، مدار نند. ک یم
یاده رویشان غلو و ز ه روافض در حقکت است یب اھل ی منظور از أئمه، أئمه -١
ب ینند آنھا معصوم و از غک یه تصور مکدانند یبزرگ و مقدس م یو آنھا را بحدگاھند و عق و کرا مشتر ه مقام امامت و نبوتکست یا امامت بگونه ی شان درباره دهیآ
ه کسنت ھند دانند و اھل یب نبوت میات آن را رقیاز خصوص یاریدر بس یحتاز اسالم در یخبر ینند، به علت بک یم یان زندگیعیران با شیمان و امکبدستور حا
اند. دشان قرار گرفتهیر عقایاز مسائل تحت تاث یاریبس ین مدار حلبیع الدیبزرگ بدخ یش ید: ویگو یدر مورد او م یابو الحسن ندو -٢
ه عمری از او گذشته بود، و مردم به کخ مشھور در ھند است یاز مشا یکی، ینپورکممردم ی رد؛ عامهیپذ یه عقل آنھا را نمکدھند ینسبت م یبیب و غریاو اتفاقات عج
ج در یرا یدھند و نامش در ضرب المثلھا یسال را به او نسبت م یاز ماھھا یکیھند ن اواخر یه در اکه است یمدار ی هیصوف ی ان گذار فرقهیردم وارد شده و بنان میم
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٤٠
یرادیاء و بزرگداشت آنھا ایاء و اولیه محبت و احترام انبکست ین کیشه آنھا با کم ین باشیم و بر ایھرگاه آنھا را با خداوند برابر بدان یندارد ول
ین اعتقادیم و ما چنیا شده کب شرکمرت کمقامند، بدون ش یکخداوند در ند. و ھرگز یم آنھا مخلوقات و بندگان خدایس معتقدکه بر عکم بلیندار
رده، در عالم که به سبب آنچه خداوند به آنھا به طور خاص عطا کم یریپذ ینمه آنھا بدون اذن و کن است یقت ایقدرت و تصرف ھستند. چون حق یدارا کمکه از آنھا ک یسانکستند؛ اما یز برخوردار نیچ چیخداوند از ھ یرضا
ه خدا را کنند ک یخوانند و ادعا م یاد میالت آنھا را بفرکرند و در مشیگ یمل است ین بدان دلیند ایگو یرند و میگ یم کمکزنند و از خداوند یصدا م
اند، و بھره بی نگران از آیه دکدارند یا ه آنھا در نزد خداوند مقام و مرتبهکه کن یستند و ایبرخوردار ن یه آنھا در عالم از قدرتکن است یقت ایحق
نند و که بخواھند بک یارکتوانند ھر یدارند آنھا م دهیشان، عق طرفداراند ییا تأیام را باطل و کتوانند اح یاست و م یان خلق خدا جاریمشان در مکحشان در یھا اعتقاد دارند آنھا واسطهدانشان یاست. و مر یباطل ی دهینند؛ عقک
سب ک یا س از آنھا بھرمند گردد و در نزد آنھا مرتبهکنزد خداست و ھر ه ھرچه کن باورند یاست و بر ا ردهکسب کند، در واقع در نزد خدا ک
افته است و در ی ن فرقه راهیاضتھا به ایاز خرافات و ر یاریار منحرف شده وبسیبس
رده است.کوفات ۸۴۴سال / یھا ه در موردش افسانهکخ مشھور ھند است یاز مشا یغاز ید ساالر مسعودیس -١
یخیو تار ید: اطالعات علمیگو یخود م ی اند و ابن بطوطه در سفرنامه بافته یفراوانرده است و کن را فتح یشتر آن سر زمیند: بیگو یست، میاز او در دست ن یافک ۵۸۸دھند و در سال/ یبه او نسبت م یمشھور یز و جنگھایشگفت انگ یزھایچ
ه معتقدند مجرد مرده به ک است یسانکاز یاریارتگاه بسیاست قبر او ز ردهکوفات نند و دخترانشان را به ازدواج ک یبرگزار م یش جشن عروسیل ھر ساله براین دلیھم
ینند!!! ابوالحسن ندوک یش نذرھا و بر قبرش پرچم نصب میآورند و برا یاو در م
٤١ های گوناگون مظاهر شرک و صورت
شتر شود به ھمان اندازه معرفتش نسبت به خدا یآنھا ب معرفتشان نسبت به ابد. ی یش میافزا
در مورد آنھا نازل یلیچ دلیه خداوند ھک یالت باطلیھا و تأوگر باوریو دامبر را یه مردم قرآن و سنت پکن است ین انحراف در ایرده است. و راز اکن
شان یبرا یه مجالک یقاصرشان اجازه دادند در مسائل یردند و به عقلھاکرھا ندارند، یه سند و متن معتبرک یاتیھا و روا نند و به افسانهکست دخالت ین
را حجت قرار دادند. اگر آنھا یو عادات جاھل یچنگ زنند و راه و رسم خرافشد و یشان روشن میقت برایردند قطعا حقک یبه قرآن اعتماد و عمل م
یلیالت و دالیجز ھمان تاو یزیشان چیه سخنان و باورھاکشدند یمتوجه مستداللھا ھمان شدند و ا یامبر به آن متوسل میفار در عصر پکه کاست
رفت، یالت و استداللھا را از آنھا نپذیاستداللھاست اما خداوند متعال آن تاو
من دون و�عبدون ﴿ د:یفرما یرده و مکب یذکونس آنھا را تی ی ه در سورهکبل ٱ ؤ�ء شف�ؤنا عند � ٱما � ي�هم و� ينفعهم و�قولون � قل �
�ن� ٱون � ��ت ٱبما � �علم � � �ض� ٱو� � لس
ا ۥسب�نه � وت�� �م
رساند، یه به آنھا ضرر نمکر از الله آن چه را ی(و غ ]۱۸[یونس: ﴾١٨���ون ند، یما در نزد خدا یھایانجیھا و م نھا واسطهیند: ایگو ینند و مک یعبادت م
نیه از وجود آن در آسمانھا و زمکد یدھ یخبر م یزیا به خدا از چیبگو آد، برتر و یگردان یاو م یکاست و از آن چه شر کخبر است، او پا بی
تر است). بلندمرتبه یه براکست ین یسکن یه در آسمانھا زمکم یفھم یه بوضوح مین آیاز ا
امبران یسودمند افتد و شفاعت پ یسک یند و شفاعتش براکشفاعت یاحد
و� �شفعون إ� ﴿ :دیفرما یپروردگار است. خدوند متعال م ی ھم به اجازه یسک ی(برا ]۲۸[األنبیاء: ﴾٢٨مشفقون ۦوهم من خشيته رت� ٱلمن
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٤٢
م پروردگار در یت(پروردگار) و آنان از ترس و بینند مگر با رضاک یشفاعت نم ھراسند).
کمکا از آنھا یم و یاد بخوانیه ما ھر چه آنھا را بفرکن است یقت ایحق یریچ تاثیھ یی دادن واقعه یو رو یم در تحقق امرینک یاد رسیم و فریریبگ
ندارند؛ مگر آنچه خدا بخواھد.
عصر جاهلیت یو گمراه کحقیقت شرافران در عصر که کبا توجه به آن چه گفته شد، روشن است
انشان را با خداوند متعال برابر یامبر) خدایت(زمان بعثت پیجاھله مقام معبودانشان با مقام خداوند کن نبوده یشان ای دهیدانستند و عق ینم
ده و مخلوق خداوند یه آنھا را خداوند آفرکردند ک یمتعال برابر است و اقرار ممعبودانشان با ییتوانا ه قدرت وکنداشتند ین باوریھستند و ھرگز چن
یشکفر و سرکه کسطح ھستند، بل یکا با خداوند در یقدرت خداوند برابرند، زدند و از آنھا یھا معبودانشان را صدا میھا و سختیه در گرفتارکن بود یآنان ا
ل و کینمودند و آنھا را و یھا میخواستند و بنام شان نذرھا و قربان یم کمکر یغ یفار با معبودکھمچون یس رفتارکن ھر یبنابرادادند؛ یواسطه قرار م
ا یقبر، فرد و یه براک یاگر معترف باشد نذر و قربان یاز الله داشته باشد، حتبا کفر و شرکدر ین افرادیند؛ چنیند آنھا مخلوق خداک یگر میز دیھر چ
د.رنیرند چه نپذیان قرار دارند؛ چه بپذکگر مشریف دیابوجھل برابرند و در رد
یو اعمال شرک کها و اشکال مختلف شر صورترا بدون تفاوت با الله یسکه انسان کست ین نیتنھا ا کد دانست شریبا
ییارھاکه انسان اعمال و کن است یا کقت شریه حقکو برابر بداند، بل یکشر یقرار داده برا یه خداوند متعال مخصوص ذات خود و شعار بندگکرا
ر یغ یبرا یانجام دھد، مانند سجده، ذبح، نذر و قربانگر از انسانھا ید یسک
٤٣ های گوناگون مظاهر شرک و صورت
خواستن و ھر جا حاضر و ناظر کمکر الله یھا از غیخدا و در ھنگام گرفتارر الله؛ یغ یر الله و اعتقاد داشتن به قدرت و تصرف در جھان برایدانستن غ
کداشته باشد مشر ین اعتقادیس چنکند و ھر کور شرکتمام موارد مذه اعمال کر یه مقام آن انسان، قبر و غکند اعتقاد داشته باشند است، ھر چتر است، و خداوند خالق آنھاست نییدھند از الله پا یش انجام میفوق را برا
امبران، جنھا، یاء، پین اولیب یچ فرقین مورد ھیاند. و در ا آنھا بنده و مخلوق کداشته باشد مشر ین اعمالیس چنکست، ھر یھا نیوھا و پرین، دیاطیش
ه در محبت عالمان و کھود و نصارا را یل خداوند ین دلیاست، به ھمه در کقرار داده یانکف مشریردند در ردک یم یاده رویش زیان خویپارسا
ردند و آن منحرفان(غلو ک یم یاده رویخصوص معبودانشان غلو و زداده مورد خشم و غضب قرار کنندگان مشرکنندگان) را ھمانند غلو ک
است.
ٱ﴿ د:یفرما یم ۳۱/ ی هیتوبه آ ی خداوند متعال در سوره ذوا حبارهم �أ
ر�ا�ا من دون ٱوره�نهم أ مروا إ� �عبدوا إ�ها �ن ٱ لمسيح ٱو �
مر�م وما أ
إ�ه إ� هو سب�نه ا ���ون ۥ�حد� � ان و یھودی( ]۳۱[التوبه: ﴾٣١�م یسین عیش و ھمچنیان خویو پارس ینید یان عالوه از خدا علمایحیمس
ن دستور داده نشده یھا جز ا به آن هکرفتند، حال آنیپذ ییم را به خدایابن مرست و از یبه حق جز او ن ینند، معبودکگانه را عبادت یه تنھا معبود کبود
و منزه است. کدھند، پا یقرار م یکچه با او شر آنمخلوقات، اعم از ی ه ھمهکادآور شده است یه خداوند متعال ین آیدر ا
بندگان خاضع در برابر هک نیا پادشاھان در ایمان و کعلماء زاھدان، حا یاز آنھا مرگ، زندگ یکچ یاند، برابرند. ھ پروردگار، و عاجز و ناتوان
ه خداوند آنان را پس از کار ندارد و آنگاه یختن پس از مرگ را در اختیبرانگ
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٤٤
م، یه فروتن، تسلکنیندارند جز ا یزیند، چکزد و احضار یمرگ برانگ ستند.یال بامتع یفرمانبردار و منقاد در برابر خدا
��ت ٱ� من � إن﴿ :دیفرما یم میمر ی خداوند متعال در سوره لس�ض ٱو
ءا� � ا لقد ٩٣�بدا لر�ٱإ� هم عد حصٮهم وعد
و�هم ٩٤أ
ه در کدام از آنان کچ یھ( ]۹۵-۹۳ [مریم: ﴾٩٥فردا لق�مة ٱءا�يه يوم شگاه الله ـ رحمان یو خضوع ـ به پ یاند، جز به بندگ نیھا و زم آسمان
رده و بر شمرده است، کآنھا را حساب ی ـ خداوند ـ ھمه یند. به راستیآ ینم از آنان تنھا در نزد او حاضر خواھند شد). یکو ھر
وند ار خداست، خدایه تنھا متصرف و صاحب اختکن روشن شد یبنابرانداده است ین توانیچن یسکده و به یو متصرف نگردان کگر را مالید یسک
تواند ینم یسکشود و یبه حضور پروردگارشان حاضر م ییس به تنھاکو ھر ن یا یاریات بسیشود، و آ یگریا مانع حضور دیرد و یاحضارشان را بگ یجلو ند.ک ید مییقت را تأیحق
ه مجال کرا یاتیگر آیم و دیردکر کذ هک یاتیه از آیا سه آیس دو کھر یرا بخوب کد و شریشه قرار دھد، فرق توحیست مورد تأمل و اندیرشان نکذ شود. یش روشن مین دو برایقت ایشناسد و حق یم
ه خداوند مخصوص ذات کرا یسته است، اعمال و رفتارین جا شایدر اداشته یا ھا بھره آنگر از ید یسکاش قرار داده و اجازه نداده بلند مرتبه
آنھا ی ر ھمهکه ذک ییادند، و از آنجایار زین اعمال بسیم، اینکر کباشد، ذاز آنھا یر بعضکر به ذیشود. ناگز یشدن بحث م یاداست و موجب طوالنیز
ی ه خوانندهکم ینک یر مکن اعمال را ذیم. و فقط آن دسته از اینک یبسنده مند و حق را از باطل و کاس ین نوع را به آن قیگر اعمال از ایبا ھوش بتواند د
باز شناسد. یت را از گمراھیھدا
خداوند متعال یها یکننده و فراگیر از ویژگ علم احاطه است
ن فقط از شأن و مقام خداوند یه اکم ید بدانین مسائل بایا ی در مقدمهز و درشت امور را بداند و از دور و یه ھر جا حاضر باشد و رکمتعال است
گاه باشد. و ھی، پوشیکنزد ست و او یده نیاو پوش یبرا یچ پنھانیده و ظاھر آن ین، و بیھا و زم ن نور و ظلمت، آسمانیداند و در علم خداوند ب یھا را م آن وجود ندارد. یاھا، تفاوتیدر ھا و اعماق وهک ی قله
ه به کاست یان، علمکر خداوند در ھر زمان و میط و فراگین علم محیان صفت خاص خداوند است، بدون یست و ایده نیاز او پوش یا ذره ی اندازه
او باشد. یکن صفت شریدر ا یسکه ک نیا ستاده و نشسته،یاز مخلوقات شود و او را ا ینام احد ی فتهیش یسکھر
یاد از او برایو فر یھا صدا بزند، با زار یو در ھنگام گرفتار یکاز دور و نزدبزند و از او یزید بر ھر چییبطلبد و با نام او مھر تأ یارینجات از دشمنان
ش را به سمت او یو ھمت خو یز و سعکرش را بر او متمرکبترسد و فد و معتقد باشد نیب یا صورتش را میه گوکند کمصروف سازد و چنان تصور
ا صورت یاد آورد و یا در دل او را به یسازد و یه ھرگاه نام او را بر زبان جارکگاه و مطلع یند، آن شخص از اکم یو قبرش را در ذھن ترس ن موضوع آ
ل یست و او از تمام حاالت او از قبیده نیارش از او پوشکچ یشود و ھ یمخبر دارد و ی، غم و شادیدگ، مرگ و زنیو آسان ی، سختیو سالمت یماریب
ه به ذھنش ک یا شهیه به او برسد و ھر اندک ید و ھر اندوھیھر چه بگوگاه است؛ چن یاش را م ند، ھمهکخطور کمشر ین فردیداند و از ھمه آ
در کشر«را کن نوع شریداخلند و ا کور در شرکموارد مذ ی است و ھمه
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٤٦
ر الله یغ یر برایط و فراگین اثبات صفت علم محینامند و ا یم »یعلم الھا یو و یخ، امام، امامزاده، دی، شیامبر، ولین صفت را به پیاست، ھر چند ا
گاھ یجن ور از خود کمذ ینسبت دھد، برابر است فرد معتقد باشد، علم و آ یفرد صفت یه بعدا آن علم براک یت الھیا از بخشش و عنایافراد است
به خداست. کور شرکموارد مذ ی مهشود، ھ یمستقل شده و از او جدا نمش بر تمام یخو ی ه دارد با قدرت و ارادهک یمالکث یخداوند به ح« ».ست یاوتعال یھا یژگین از ویامل دارد و اکتصرف یھست
ن است یه واجب است انسان به آن اعتقاد داشته باشد، اک یزین چیدومردن کراندن و زنده ی، میردن امر و نھکه تصرف در علم با اراده و صادر ک
و یدادن، سالمت یدر روز یو گشادگ یجاد تنگیه بخواھد، اکآنگونه انسان، دوست یردن قضا و قدر براکست، مسخر کو ش یروزی، پیماریب
ا در جھت سعادت و یامور دن یی ش بودن و ھمهیمان خویھم پ یدائمو در جھت گردان شود یرو یا از ویس امور دنکا بر عیباشد و یو یبھرورز
ھا و برآورده دن به خواستهیدن در جھت رسیرد، موفق گرانیشقاوتش قرار گھا و متوجه نمودن یدادن در گرفتار یاریھا و ردن آرزوھا و دفع فتنهک
ات یھا و خصوصیژگیاز افتادگان و درماندگان، ھمه از و یریاران، دستگک گنهوھا و یان، دیکھداء، ناء، شیامبران و اولیاز پ یسکخداوند متعال است و
ست.ین یکور با خداوند شرکھا در موارد مذ یپربداند و گر ثابتید یسک ین نوع تصرف مطلق را برایس اکن ھریبنابرا
ر الله یغ یازھا برایش را از خداوند بخواھد به خاطر برآورده شدن نیازھاین یاریر الله را به یھا و اتفاقات ناگوار غیا در ھنگام گرفتاریند و کو نذر یقربان
شود، برابر یده مینام »در تصرف کشر« کن نوع شریاست و ا کبطلبد، مشرن نوع قدرت را یا الله اینفسه قادرند یور فکاست فرد معتقد باشد، افراد مذ
ھا داده است. را به آن ین بزرگواریده و ایھا بخش به آن
٤٧ های خداوند متعال است کننده و فراگیر از ویژگی علم احاطه
مخصوص خداوند است یتمام اعمال و شعائر عباده به کاست یه خداوند به خودش اختصاص داده اعمالک یزیچن یسوم
» عبادت«ن نوع اعمال را یرد، ایگ یم و بزرگداشت انجام میقصد تعظو گذاشتن دست یستادن با خشوع و فروتنیوع، سجده، اکنامند. مانند: ر یم
ه او را صالح و بزرگ ک یسکه فرد بنام کنیو ا )١(دست چپ یراست بر رودور به قصد ینھایرد و از سرزمیند و بخاطر او روزه بگکپندارد، انفاق یمند کند گمان یاو را بب یسکاش اسباب سفر بر بندد، چنانچه ھر ارت خانهیزرده است و کخدا ی حج و زائر قصد خانه ی آورنده یه او به عنوان به جاک
از یاز اعمالند و کت کان حریگو یکر راه با نام فرد مورد نظر لبیدر مس. وانات و ..یار حکلمات زشت و گناه و شکو به زبان آوردن یل ھمبستریقب
ش سجده یند؛ براکاش را طواف د و بندھا، خانهین آداب و قیند و با اکز یپرھند، آن خانه را ھمچون کبا خودش ببرد و در آنجا نذرھا یآورد، قربان یبجا
ند و درخواست کتد و دعا و استغاثه سیاش با عبه بپوشاند و رو به آستانهکند، سنگھا کدن به آرزوھا را بیو رس یو اخرو یویدن یازھایبرآورده شدن ن
ش را یھا ارتگاه را ببوسد و خودش را به آن بچسباند، پردهیز یوارھایودند کرد و چراغ و شمع در اطراف آن به ھدف بزرگداشت و عبادت روشن یبگ
ه کرا ییارھاکد و تمام یاعمال در آنجا سرگرم نمان گونه یو خودش را به ا یدھند برا یردن چراغھا، انجام مکل جارو زدن و روشن یاران از قبکخدمت
ه بردگان در مجلس پادشاھان در کنید: مانند ایگو یمترجم م یابوالحسن ندو -١
ستند.یا یر عرب) می(غ یعجم یشورھاکاز قبر پرستان نادان را مشاھده یاریه بسکل است ین قبید: از ھمیگو یمؤلف م
ت یگذارند و با نھا یدست چپ م یدست راست را رو یه در مسجد النبکم ینک یمشتر از یب ین حالتیستند و خشوعشان در چنیا یامبر میرو به قبر پ یخشوع و فروتن
خداوند است. یخشوعشان در نماز برا
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٤٨
بنوشد و با آن کند و آب چاه را به قصد تبرکاو انجام دھد و آنجا را فرش ه به آنجا ک یسانک یند و براکم یان مردم تقسید و آن را در میغسل نما
ه پشت ک یا ند ھم ببرد و ھنگام خروج از آن به پشت برگردد بگونها امدهینه کند کت احترام و ادب رفتار یرد و چنان با نھایآن به طرف خانه قرار نگ
آن ی ن نبرد، و در محدودهیاھان آن را از بیشد، درختان و گکارش را نکشان یجھان ه پروردگارکھستند ینھا اعمالیوانات بچرند! تمام ایاجازه ندھد ح
ینھا را فقط برایه اکآنھا را مختص خود دانسته و به بندگانش آموزش داده ا یاش ـ قهیخ طریمرشد ـ ش یرا برا ین اعمالیس چنکاو انجام دھند. و ھر
ا یو یا ا بت و مجسمهیو یوجه جعل یقیچه حق یا قبری ی، جنیامبریپاضت یرده و رکر کان در آن عبادت و ذیکاز ن یکیه ک یمحل عبادت
ه به کاز صالحان یکی ی مانده یاز آثار بجا یا ا نشانهیده، و خانه و یشک یمشود، انجام دھد یه با آن شناخته مکباشد یا عالمتیند و یجو یم کآن تبر
ان یکاز ن یکیند و بنام کوع کسجده و ر یز اگر به تابوتیده و نیورز کشرا یستد، یدر مقابلش دست بسته با ی. و با تواضع و فروتن)١(ردیروزه بگ
ارتگاھھا و مقبرھا اسباب یاز ز یکید و به قصد ینما یآن قربان یبرا یوانیحند و که به ھدف بزرگداشت و عبادت در آن چراغ روشن کنیسفر ببندد و ا یا ح آن پارچهیا بر ضریمخصوص بپوشاند و یا عبه با پارچهکآن را ھمانند
ان در یکبنام ن ی ه بدعت روزهکرسد یسد: چنان به نظر مینو یم یابوالحسن ندو -١
گرفتند یروزه م یالیخ یتھایاوقات بنام شخص یھن در ھند بوجود آمده و بسکعصر ام مخصوص دارد و کت و افطار احین روزه در نینداشتند و ا یه اصال وجود خارجک
ه بنامشان روزه ک ین روزه از افرادیشود و با ا یانجام م یمحدود یدر روزھاخ احمد بن ینند. شک یشان را میازھایو برآورده نمودن ن کمکرند. درخواست یگ یم
یرویشان پیه از اک ییاز خانمھا یکیبه یا نامه ی) ط۱۰۳۴(م. یعبداالحد سرھندآورده است. بحساب در عبادت کرده و آن را شرکح ین نوع روزه را تقبیرده، اک یم
)۳/۴۱ ی شماره ی (نامه
٤٩ های خداوند متعال است کننده و فراگیر از ویژگی علم احاطه
ند و چون بخواھد از آن جا بر گردد رو کبنام او بلند یبگذارد و پرچم و چوب ی ه با بادبزن از چھرهکاران کا ھمانند خدمتیبه قبر و به پشت برگردد و ش یند و براکنند، مگسھا را از قبرش دور ک یسرورانشان مگس را دور م
یستد، و برایدست بسته با یاش با فروتن ا رو به آستانهید. یبرپا نما مهیخاھان اطرافش یند و با درختان و گکح آن نگھبانھا و خدمه استخدام یضر
نسبت به آنھا بر خورد یاحترام بی ندن وکند و با کمقدس مابانه بر خورد نھا یه معتقد باشد اکندارد یشده است، فرق کب شرکد مرتیند، بدون تردکن
خداوند از ه کم ھستند و اعتقاد داشته باشد یبزرگداشت و تعظ ی ستهیشاالتشان را بر طرف کن عمل مشیت اکشود و به بر ینھا خشنود میم ایتعظ
. نامند یدر عبادت م کشررا کن نوع شریند. اک یم
داللـت دارد، مخـتص خداونـد یو فروتنـ عبودیـتکـه بـر یهای تمام نشانه متعال است
رده و ک یتابش به بندگان معرفکوند راه راست و حق را در اچھارم: خدت نازل نموده، تا کشان بریویات دنیآموزش داده و بر ح آنھاآن ی لهیبوس یردن براکشان بر آورده شود؛ از جمله در نذر یھا آن خواسته ی لهیبوس
اد خواستن خداوند در مشقتھا یو نزول بالھا و بفر یخداوند در ھنگام سختر و کھت شج یوانیردن حکبا نام او، ذبح یارکردن ھر کالت، آغاز کو مش
ند و ک یعطا م یه به انسان فرزندک یاز خداوند در ھنگام یسپاسگزارگر در آنھا جلوه» الله«ت ید و عبودیه توحکفرزندان یبرا ییانتخاب اسمھا
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٥٠
، عطاء الله، أمه الله و یباشد؛ مانند: عبدالله، عبدالرحمن، ھبه الله، جادالمول خداوند است. یت و بندگیاز عبود ییھا نھا نشانهیا .)١(ه الرحمنیعط
ردن کو محصول باغھا و نذر یشاورزکاز درآمد یاختصاص دادن قسمتو نشان نمودن آن به یخدا و بردن قربان یوانات برایاز اموال و ح یقسمتات در یز از منھیو اطاعت از دستورات خداوند و پرھ-عبهک-خداوند ی خانه
ر و شر، یه ھر خکن یبه ا یر قطعدن، پوشش و داشتن باویخوردن، نوشو یبختیکست، نکو ش یر.زی، پیماری، بی، سالمتی، گرانی، ارزانیگرسنگرسد ھمه بدست خداوند است. و الزم یه مک یغم و شاد ی، بھرمندیبدبخت
ند و کدیت و خواست خداوند مقیخواھد انجام دھد به مش یم یارکاست ھر م و بزرگداشت نام خدا یخواھم نمود، و تعظ» شاء الله ان«ار را کد فالن یبگو
ان باشد. بعنوان مثال ینما ه در آن قدرت خداوند و عجز بنده ک یا بگونهو ھر گاه بخواھد قسم بخورد فقط بنام او قسم ی، خالقیدی، سید: ربیبگو
م؛ ھمه را فقط مختص الله بداند. یتعظ یھا گر نشانهیبخورد و دات انجام یوھا و جنیامبران، شھدا، دیپ یور را براکس اعمال مذکھر
ا در یند و کشان نذر یالت براکھا و مشیدھد؛ بطور مثال در ھنگام گرفتارشان را بنام آن یارھاکا یشان صدا زند و یو تب آنھا را با نامھا یماریھنگام با یند و کآنان نذرھا یبه او عطاء شد برا یند و ھرگاه فرزندکشروع
ند ک یربخش نامگذاری، امام بخش، پیچون؛ عبدالنب یینامھافرزندانش را به یش را به آنھا اختصاص دھد و از محصوالتیھا وهیجات و میاز سبز یو قسمت
ش ک شیش به آنھا پیبه اغراض خو یابیدست ید، برایآ ین بدست میه از زمک ند.ک
ح یصح ی دهید منطبق و بر گرفته از عقیه با توحک یھند ین جا مولف نامھایدر ا -١
یة الله) و ابوالحسن ندویا(عطیرده؛ مانند: خدابخش(ھبة الله) الله دکر کاست، ذ ردم.کترجمه ید: آنھا را به عربیگو
٥١ های خداوند متعال است کننده و فراگیر از ویژگی علم احاطه
بداند، ر خدا اختصاص دھد و آن را مقدس یواناتش به غیا از اموال و حیو ند و به کاه منع نکچ علف و یو جھت احترام و بزرگداشت آن را نزند و از ھ
د و یجو کدن تمسیدن و پوشیج در خوردن، نوشیرا یو عرفھا یمیرسوم قد بند باشد.یپا یام شرعکبه آن ھمانند احاز مردم؛ یا ند و دستهکاز مردم حرام یا دسته یرا برا یو غدا و لباس
د به فالن غذا ید مردان نبایباز دارد؛ مثال بگو زنان را از آنھمانند مردان و ه شوھر دوم گرفتند ک یا زنانید دختران یشوند؛ فالن غذا را نبا یکنزد
خ یه بنام شکرا یینند از غذاک یان استفاده میه از قلک یسانکبخورند و ه ک یشیر و شر، مشقت و آساید بخورند. و خیشود، نبا یآماده م )١(عبدالحق
ر یرا لعنت فالن پ یند: فالنیخ نسبت دھد و بگویاء و مشایرسد به اولیبه او م ر شده است.یا فقیوانه، مطرود ین جھت دی. گرفته است، به ھم ا امامزاده ..ی
از یکی ی(شاه) عبدالحق معروف به محدث دھلوخ ید: شیگو یم یابوالحسن ندو -١
از » یردول«ه درکه در ھند است، یقه چشتیطر یاز مرشدھا یخ بزرگ و مرشدیمشاعت، محافظت بر فرائض، یم شرید، تعظینو متولد و بزرگ شده است و در توحکتوابع ل
رده کھـ. وفات ۸۳۶/ۀداشته و در سن یالله مقام بلند یسنتھا و دعوت مردم به سوه بشدت بر ک یبا آداب و رسوم خاص ییان و جاھالن غذایسد: غالینو یم یاست. ندو
ین نظر ابوالحسن ندوینند. اک یخ عبدالحق درست میبندند ھر ساله بنام شیآن پاقش بر یس) در تعلیبود. اما مؤلف(عبدالرحمن خم یعبدالحق محدث دھلو ی درباره
ن حسن بن ین الدیمنتسب به خواجه مع یشتچ ی قهیسد: طرینو یم ین گفتار ندویادر نزھة الخواطر مراجعه یو ی نامهیھـ است. به زندگ۲۲۷م/ یچشت یحسن سنجز
، مرتبط دانستن یر جھرکه بر ذین فرقه صوفیه محور و مدار اکاست یشود. گفتنه کر است کالزم به ذ- یدر پ یو پ یشگیھم ی خ و مرشد، روزهیقلب به ش
م سخن کو عبادت تمام شبھا و -رده استک ینھ یدر پ یپ ی از روزه جالله رسولن فرقه در ھند است و یروان ایانون پکگر بدعتھاست و یم غذا خوردن و دکگفتن،
.۱۸۱-۱۸۰-۱۸۰ة/یدارد. به الثقافة اإلسالم یادیز یھا شاخه
/ی امام ابوحنیفه عقیده ٥٢
ا بخت او را ید، یش رسیر به نعمت و آسایت فالن پکس از برکا فالن یو اثر فالن ستاره مردم دچار ا بر یآورده و یبه او رو یرده، خوشبختک یاری
ه در فالن روز و فالن ساعت کنیل ایخودش را بدل یا فالنیشدند و یگرسنگ ان نرساند.یارش را به پاکانجام داد، موفق شد و
ر من ید اگر مرشد و پیا بگوید: اگر خدا و رسول او بخواھد یا بگویو یسکرا به ار خواھد شد، و اسمھا و صفات مخصوص خداوند کبخواھد فالن
از یازین ی، بییایبرکمانند عظمت، یداند نسبت دھد، صفات یه بزرگش مکست، قھر، جبروت، معبود، یر نیپذ انیه پاک یمخلوقات قدرت مطلق سخاوت
و صاحب جھان، پادشاه کالمل کازھا، معبود معبودان، مالین ین، بیازترین یبخ و یا شیگانه) ی (ائمه یاز فرزندان عل یکیا ی یامبر، علیا به پیپادشاھان و
در کشود و شر یمحقق م کور شرکقبرش قسم بخورد، از تمام موارد مذ عبادت نام دارد.
ه ک یرالله و انجام اعمالیم و بزرگداشت غی: تعظیعنیدر عبادت کشر سته نباشد.یخدا شا یرد و جز برایگ یم انجام میمعموال جھت تعظ
ر کث ذیم، به صراحت در قرآن و احادیردکر که ذک کرانواع چھارگانه ش شده است.
ح و یتوض یبرا یحنف یه علماکاست ییھاکاز انواع شر ییھا نھا نمونهیا یاند و بروشن ردهکر کوسته ذیان امت بوقوع پیه در مک کیشر یمعرف
بر در امت محمد کا کان وقوع و ظھور شرکند امیگو یه مکرا یسخن آنانھر عاقل و خردمند یسازد و برا یاساس م یاست، باطل و بن کر ممیغ
بر در امت محمد واقع شده کا کال متنوع و متعدد شرکه اشکروشن است :دیفرما یامبر میه پکل بس ین دلین مدعا ھمیاثبات ا یو خواھد شد و برا
٥٣ های خداوند متعال است کننده و فراگیر از ویژگی علم احاطه
ميت أتعبد قبائل من حىتميت باملرش�� وأتلحق قبائل حىت عةال تقوم السا« .)١(»وثانأ
شود تا یامت برپا نمی(ق :»وثاناألميت أيعبد فئات من حىت«ويف رواية: از امت من بتان را یلیز قبایوندند و نین بپکیاز امت من به مشر یلیه قباکنیا
بپرستند). از امت من بتان را بپرستند). ییھا گر آمده :(تا گروهید یتیو در روا
خالصه:» الله«قرار دادن با یکت مانند شریدر ربوب برکا کال شرکمظاھر و اش
ر یغ یت مانند: انجام عبادتھا برایدر الوھ کر و شریر فراگیدر تصرف تدبشود. ھمچنان ی. م اء و صالحان و ..یه مربوط به اولکخدا بخصوص در آنچه
در امت وجود دارد. نیردن و ھشدار دادن به اکوشش در مقابله کچ یاحناف از ھ یعلما -۲
ر شد.کن بحث ذیشان در ھمیھا از گفته یاریاند و بس ردهکغ نیصورتھا در
یمن اتبع اهلد یوالسالم عل
و ۲/۲۲۱۵ث در مسلم استین حدیاصل ا ۴۲۵۲ث/یتاب الفتن و دالئلھا حدکابوداود -١
ح است.یث با شرط مسلم صحین حدید: ایگو یم ۱۲۰ر الساجد/یدر تحذ یآلبان
