ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΜΜΜΜΜΜΑΑΑΤΤΤΑΑΑ ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙΒΒΒΑΑΑΛΛΛΛΛΛΟΟΟΝΝΝΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗΣΣΣ ΕΕΕΚΚΚΠΠΠΑΑΑΙΙΙΔΔΔΕΕΕΥΥΥΣΣΣΗΗΗΣΣΣ

ΑΑΑ ... «««ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ::: ΧΧΧΘΘΘΕΕΕΣΣΣ,,, ΣΣΣΗΗΗΜΜΜΕΕΕΡΡΡΑΑΑ ΓΓΓΙΙΙΑΑΑ ΠΠΠΑΑΑΝΝΝΤΤΤΑΑΑ»»»

ΒΒΒ... «««ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΚΚΚΑΑΑΙΙΙ ΑΑΑΛΛΛΑΑΑΤΤΤΙΙΙ ΗΗΗ ΑΑΑΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟ ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΕΕΕΙΙΙ ΤΤΤΟΟΟ ΠΠΠΟΟΟΤΤΤΑΑΑΜΜΜΙΙΙ»»»

111ΟΟΟ ΓΓΓΕΕΕ...ΛΛΛ... ΧΧΧΟΟΟΡΡΡΤΤΤΙΙΙΑΑΑΤΤΤΗΗΗ ΜΜΜΑΑΑΪΪΪΟΟΟΣΣΣ 222000111222

2

3

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

........................................................................................................................................................................ 1

........................................................................................................................................................................ 2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ..................................................................................................................... 3 ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΛΛΛΟΟΟΓΓΓΟΟΟΣΣΣ ...................................................................................................................................................... 5 ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ ........................................................................................................................................................ 6 ΜΜΜΕΕΕΡΡΡΟΟΟΣΣΣ ΑΑΑ’’’ «««ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ::: ΧΧΧΤΤΤΕΕΕΣΣΣ ,,, ΣΣΣΗΗΗΜΜΜΕΕΕΡΡΡΑΑΑ ΓΓΓΙΙΙΑΑΑ ΠΠΠΑΑΑΝΝΝΤΤΤΑΑΑ»»» .............................................................................................. 8 ΚΚΚΕΕΕΦΦΦΑΑΑΛΛΛΑΑΑΙΙΙΟΟΟ ΠΠΠΡΡΡΩΩΩΤΤΤΟΟΟ ............................................................................................................................................ 8 ΘΘΘΕΕΕΜΜΜΑΑΑ ΜΜΜΑΑΑΣΣΣ ::: ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ................................................................................................................................... 8 ΘΘΘΕΕΕΩΩΩΡΡΡΗΗΗΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΣΣΣΕΕΕΓΓΓΓΓΓ ΙΙΙΣΣΣΗΗΗ .................................................................................................................................. 8 ΑΑΑ ... ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ...................................................................................................................................................... 8 Β. ΤΟ ΝΕΡΟ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ………………………………………………………………………...8 ΓΓΓ ... ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΣΣΣΤΤΤΗΗΗ ΛΛΛΑΑΑΪΪΪΚΚΚΗΗΗ ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΑΑΑΔΔΔΟΟΟΣΣΣΗΗΗ .................................................................................................................. 9 ΚΚΚΕΕΕΦΦΦΑΑΑΛΛΛΑΑΑΙΙΙΟΟΟ ΔΔΔΕΕΕΥΥΥΤΤΤΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ........................................................................................................................................11 ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ ...........................................................................................................................11 ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ ...................................................................................................................................................11 ΑΑΑ ... ΤΤΤΟΟΟ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ .........................................................................................................................................11 ΒΒΒ ... ΙΙΙΣΣΣΤΤΤΟΟΟΡΡΡΙΙΙΑΑΑ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙΟΟΟΥΥΥ ....................................................................................................................12 ΓΓΓ ... ΟΟΟΙΙΙΚΚΚΟΟΟΝΝΝΟΟΟΜΜΜΙΙΙΚΚΚΕΕΕΣΣΣ ΔΔΔΡΡΡΑΑΑΣΣΣΤΤΤΗΗΗΡΡΡΙΙΙΟΟΟΤΤΤΗΗΗΤΤΤΕΕΕΣΣΣ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ ...................................................................................13 Δ. ΑΣΒΕΣΤΟΧΩΡΙΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΝΕΡΟ .....................................................................13 ΚΚΚΕΕΕΦΦΦΑΑΑΛΛΛΑΑΑΙΙΙΟΟΟ ΤΤΤΡΡΡΙΙΙΤΤΤΟΟΟ .............................................................................................................................................17 ΤΤΤΟΟΟ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΜΜΜΜΜΜΑΑΑ ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙΒΒΒΑΑΑΛΛΛΛΛΛΟΟΟΝΝΝΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗΣΣΣ ΕΕΕΚΚΚΠΠΠΑΑΑΙΙΙΔΔΔΕΕΕΥΥΥΣΣΣΗΗΗΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ 111ΟΟΟΥΥΥ

ΓΓΓΕΕΕ ...ΛΛΛ ... ΧΧΧΟΟΟΡΡΡΤΤΤΙΙΙΑΑΑΤΤΤΗΗΗ

(((ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ ))) ΓΓΓΙΙΙΑΑΑ ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ…………………………………………………………………………..17 ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ ...................................................................................................................................................17 ΑΑΑ ... ΚΚΚΡΡΡΙΙΙΤΤΤΗΗΗΡΡΡΙΙΙΑΑΑ ΕΕΕΠΠΠΙΙΙΛΛΛΟΟΟΓΓΓΗΗΗΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΘΘΘΕΕΕΜΜΜΑΑΑΤΤΤΟΟΟΣΣΣ ..............................................................................................17 ΒΒΒ ... ΣΣΣΚΚΚΟΟΟΠΠΠΟΟΟΣΣΣ ..................................................................................................................................................17 ΓΓΓ ... ΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΟΟΟΙΙΙ ....................................................................................................................................................17 ΔΔΔ ... ΜΜΜΕΕΕΘΘΘΟΟΟΔΔΔΟΟΟΙΙΙ ................................................................................................................................................19 ΕΕΕ ... ΦΦΦΑΑΑΣΣΣΕΕΕΙΙΙΣΣΣ ΕΕΕΞΞΞΕΕΕΛΛΛΙΙΙΞΞΞΗΗΗΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΜΜΜΜΜΜΑΑΑΤΤΤΟΟΟΣΣΣ ......................................................................................19 ΣΣΣΤΤΤ ... ΕΕΕΜΜΜΠΠΠΛΛΛΕΕΕΚΚΚΟΟΟΜΜΜΕΕΕΝΝΝΑΑΑ ΜΜΜΑΑΑΘΘΘΗΗΗΜΜΜΑΑΑΤΤΤΑΑΑ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΜΜΜΜΜΜΑΑΑ ......................................................................20 ΚΚΚΕΕΕΦΦΦΑΑΑΛΛΛΑΑΑΙΙΙΟΟΟ ΤΤΤΕΕΕΤΤΤΑΑΑΡΡΡΤΤΤΟΟΟ ........................................................................................................................................22 ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ---ΣΣΣ ...ΕΕΕ ...ΠΠΠ ... ---ΦΦΦΥΥΥΛΛΛΟΟΟ ......................................................................................................................................22 ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ ...................................................................................................................................................22 ΑΑΑ ... ΑΑΑΣΣΣΧΧΧΟΟΟΛΛΛΙΙΙΕΕΕΣΣΣ ΤΤΤΩΩΩΝΝΝ ΓΓΓΥΥΥΝΝΝΑΑΑΙΙΙΚΚΚΩΩΩΝΝΝ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ ΣΣΣΧΧΧΕΕΕΤΤΤΙΙΙΚΚΚΕΕΕΣΣΣ ΜΜΜΕΕΕ ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ........................................................22 ΒΒΒ ... ΗΗΗ ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΑΑΑΣΣΣΚΚΚΕΕΕΥΥΥΗΗΗ ΠΠΠΑΑΑΓΓΓΟΟΟΥΥΥ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟ ΧΧΧΟΟΟΡΡΡΤΤΤΙΙΙΑΑΑΤΤΤΗΗΗ ΚΚΚΑΑΑΙΙΙ ΤΤΤΟΟΟ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ .................................................................23 ΜΜΜΕΕΕΡΡΡΟΟΟΣΣΣ ΒΒΒ’’’ «««ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΚΚΚΙΙΙ ΑΑΑΛΛΛΑΑΑΤΤΤΙΙΙ ΗΗΗ ΑΑΑΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟ ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΕΕΕΙΙΙ ΤΤΤΟΟΟ ΠΠΠΑΑΑΤΤΤΑΑΑΜΜΜΙΙΙ»»»……………………………………………………24 ΚΚΚΕΕΕΦΦΦΑΑΑΛΛΛΑΑΑΙΙΙΟΟΟ ΠΠΠΕΕΕΜΜΜΠΠΠΤΤΤΟΟΟ ........................................................................................................................................24 ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΜΜΜΜΜΜΑΑΑ ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙΒΒΒΑΑΑΛΛΛΛΛΛΟΟΟΝΝΝΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗΣΣΣ ΕΕΕΚΚΚΠΠΠΑΑΑΙΙΙΔΔΔΕΕΕΥΥΥΣΣΣΗΗΗΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ 111ΟΟΟ ΥΥΥ

ΓΓΓΕΕΕ ...ΛΛΛ ... ΓΓΓΙΙΙΑΑΑ ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ...........................24 ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ ...................................................................................................................................................24 ΑΑΑ ... ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΟΟΟΙΙΙΜΜΜΙΙΙΕΕΕΣΣΣ ................................................................................................................................................24 Β. Αινίγματα..................................................................................................................................................24 ΑΑΑΝΝΝΤΤΤΙΙΙ ΕΕΕΠΠΠΙΙΙΛΛΛΟΟΟΓΓΓΟΟΟΥΥΥ………..........................................................................................................................................28 ΒΒΒΙΙΙΒΒΒΛΛΛΙΙΙΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΦΦΦΙΙΙΑΑΑ ...........................................................................................................................................32 ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΑΑΑΡΡΡΤΤΤΗΗΗΜΜΜΑΑΑ ..............................................................................................................................................35

4

Ανοίξαμε τα βιβλία…

5

ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΛΛΛΟΟΟΓΓΓΟΟΟΣΣΣ

Η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο Προγραμμάτων Περιβαλλο-ντικής Εκπαίδευσης κατά τη σχολική χρονιά 2011-12. Το θέμα που επιλέξαμε, ύστερα από προτροπή του Διευθυντή του Λυκείου, κ. Παπαδόπουλου, ήταν το νερό και η σημα-σία του στον κόσμο και κυρίως στο Ασβεστοχώρι.

Με προτροπή του υπεύθυνου Περιβαλλοντικής Δυτικής Θεσσαλονίκης κου Φαρ-μάκη ενταχθήκαμε στο Εθνικό Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης «Λίμνες: Πηγές Έμπνευ-σης για Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης» του ΚΠΕ Καστοριάς.

Τόσο οι μαθητές της Α’ Λυκείου, όσο και οι εκπαιδευτικοί που ασχοληθήκαμε με το θέμα αποκομίσαμε πολλά οφέλη, γιατί μας δόθηκε η ευκαιρία να έρθουμε σε επα-φή και να γνωρίσουμε σημαντικές παραδοσιακές οικογενειακές, οικονομικές και πολιτι-σμικές δραστηριότητες του Ασβεστοχωρίου.

Η εργασία μας αποτελείται από πέντε κεφάλαια και είναι χωρισμένη συμβατικά σε δύο μέρη. Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται μια προσπάθεια εισαγωγής στη σημασία του Νερού γενικά.

Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται αποκλειστικά στο Ασβεστοχώρι. Στο κεφάλαιο αυτό βοηθός μας υπήρξε το βιβλίο των Χ. Αραμπατζή και Α. Χατζηαστερίου, Ελληνικό Ασβεστοχώρι: Ιστορία, Παράδοση.

Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται ο συγκεκριμένος τρόπος εφαρμογής των προ-γραμμάτων στο σχολείο μας, ενώ στο τέταρτο γίνεται μια προσπάθεια διάχυσης των στό-χων του Σ.Ε.Π. και πιο συγκεκριμένα η ενότητα που αναφέρεται στη διαχείριση των στε-ρεοτύπων για τον παράγοντα του φύλου μέσα στην παραδοσιακή ασβεστοχωρίτικη κοι-νωνία.

Στο πέμπτο κεφάλαιο, τέλος, περιγράφεται η βιωματική προσέγγιση του Νερού μέσα από την καλλιτεχνική έκφραση και δημιουργία των μαθητών της Α’ Λυκείου του 1ου ΓΕ.Λ. Χορτιάτη.

Ασβεστοχώρι, Ιούνιος 2012

6

ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ

Η Βιομηχανική Επανάσταση και η Τεχνολογία αποτελούν σημεία - σταθμούς στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αποτέλεσαν αφορμές για την κυριαρχία του ανθρώπου στη φύση, με συνέπειες την αλόγιστη εκμετάλλευσή της και την υποβάθμιση του περι-βάλλοντος. Ο άνθρωπος με την πάροδο του χρόνου διαπίστωσε ότι οι εξελίξεις που άλ-λαξαν τη ζωή του λειτούργησαν αντίστροφα (κάποιοι θα μπορούσαν να πουν ότι η φύση παίρνει την εκδίκησή της). Παρά τις διαπιστώσεις Παγκόσμιων Οργανισμών, Κυβερνήσεων και άλλων φο-ρείς για τον αναπροσανατολισμό του ισχύοντος μοντέλου ανάπτυξης προς ένα βιώσιμο μοντέλο με όλους τους περιορισμούς που ο ίδιος ο πλανήτης βάζει, δεν φαίνεται να γίνο-νται ουσιαστικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Η επίτευξη της βιωσιμότητας δεν είναι εύκολη υπόθεση. Είναι ένα εγχείρημα που προϋποθέτει αλλαγές στις αξίες, τον τρόπο ζωής, τον τρόπο σκέψης πολλών ανθρώπων και σε πορείες λήψης αποφάσεων. Απαιτούνται συνεργασίες, ανάληψη δράσης τόσο σε τοπικό και εθνικό επίπεδο όσο και σε παγκόσμιο. Προς την κατεύθυνση αυτή μπορεί να συμβάλει η εκπαίδευση. Οι απαιτήσεις της κοινωνίας από την εκπαίδευση αυξάνονται ολοένα και περισ-σότερο. Η ανεργία, η φτώχεια, η υποβάθμιση των οικοσυστημάτων, η εξάντληση των φυσικών πόρων, η εγκληματικότητα, τα ναρκωτικά και κυρίως η κοινωνική ανισότητα, αποτελούν προβλήματα έντονα και αλληλοεξαρτώμενα, τα οποία καλείται να αντιμετω-πίσει ο κάθε πολίτης, ο οποίος με τη σειρά του θωρακίζεται για τον στόχο αυτό από την εκπαίδευση.

Η εκπαίδευση καλείται να εφοδιάσει τους μαθητές αφενός με την κατάλληλη γνώση γύρω από αυτά τα θέματα και με το κατάλληλο ηθικό υπόβαθρο και αφετέρου με τις απαραίτητες δεξιότητες ώστε από τη μια πλευρά να αντιμετωπίσουν αυτού του είδους τα ζητήματα και από την άλλη οι ίδιοι να παίξουν ένα ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση ενός καλύτερου κόσμου με σταθερό παρόν και ευοίωνο μέλλον ως κληρονομιά για τις επόμε-νες γενιές. Η ελπίδα όμως υπάρχει και οι προοπτικές ανάπτυξης περιβαλλοντικής συνείδη-σης μέσω της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Π.Ε.) αναμένονται θετικές, αφού τείνουν να καταστούν μονόδρομος για την απομάκρυνση του κινδύνου αυτοκαταστροφής μας, από την ανεξέλεγκτη υποβάθμιση του περιβάλλοντος και τη διατήρηση αυτού του κό-σμου. Η παιδαγωγική φιλοσοφία που διαποτίζει την Π.Ε είναι τόσο η περιβαλλοντική ευαισθησία, όσο και η παιδαγωγική ανησυχία για κάτι νέο που θα αναζωογονήσει εκπαι-δευτικούς και μαθητές. Ο εκπαιδευτικός μέσα από ένα πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης προ-σπαθεί να αναπτύξει την κριτική σκέψη, την αυτοπεποίθηση και τον αυτοσεβασμό των μαθητών που συμμετέχουν σε αυτό. Επίσης προσπαθεί να βρει χώρο για την καλλιέργεια της φαντασίας και της δημιουργικότητας τους. Και, τέλος, σέβεται τις διαφορετικές από-ψεις. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούν να ευδοκιμήσουν μόνο σε ένα περιβάλλον ελευθερίας και αυθορμητισμού. Σε ένα σχολείο ανοικτό στη ζωή γενικά και στην τοπική κοινότητα ειδικότερα.

7

Ένα πρόγραμμα Π.Ε μπορεί να βοηθήσει το μαθητή να αναλύσει και να γνωρίσει τον εαυτό του, να ανακαλύψει τα ενδιαφέροντά του, τις κλίσεις του, τις ικανότητές του, τις δεξιότητές του, να διαμορφώσει την προσωπικότητά του, να αναπτύξει κριτική σκέψη και αντίληψη συλλογικής προσπάθειας και συνεργασίας και να αναπτύξει την ικανότητα λήψης αποφάσεων. Και αυτό είναι δυνατόν με τη συζήτηση και την ταξινόμηση των ε-μπειριών που αποκτά μέσα από τη συμμετοχή του σε προγράμματα Π.Ε. και τη μετατρο-πή τους σε βιωματική γνώση, οργανικά και όχι μηχανικά συνδεδεμένη με το αναπτυσσό-μενο άτομο. Η μάθηση αυτή πρέπει να στηρίζεται στα ενδιαφέροντα των παιδιών, να ακολου-θεί την πράξη και να οργανώνεται έτσι που τα παιδιά να μαθαίνουν μόνα τους. Σε αντί-θεση με το παραδοσιακό σύστημα της αμοιβής - τιμωρίας, της φυσικής βίας, των αυστη-ρότατων κανόνων συμπεριφοράς και το δασκαλοκεντρικό προσανατολισμό, τείνει να μας υπενθυμίζει πως η διδακτική διαδικασία οφείλει να σέβεται τους εσωτερικούς ρυθμούς των παιδιών. Ο εκπαιδευτικός αρνείται την αποκλειστική ιδιοκτησία της γνώσης και μετατρέ-πεται σε διευκολυντή της ομάδας, ο οποίος ακούει, προτείνει και συνοδεύει τα παιδιά, υποστηρίζοντας τα συναισθήματα προς τη γνώση και την αυτογνωσία. Η ενεργός μάθηση μέσα από έρευνα, επικοινωνία με την γύρω κοινότητα, καλ-λιέργεια δημοκρατικότητας και φαντασίας και ισότιμες σχέσεις φαίνεται να διασφαλίζει τόσο τη μάθηση όσο και την θετική αυτοεικόνα των παιδιών. Όλα τα παραπάνω είναι και το αντικείμενο του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού (Σ.Ε.Π.). Επίσης, επιμέρους στόχος της προσπάθειά μας είναι και η ευαισθητοποίηση των μαθητών/τριών μας στο θέμα της ισοτιμίας των δύο φύλων και αυτό γιατί το περιεχόμενο του Σ.Ε.Π. σχετίζεται με όλα τα θέματα που αφορούν στην ισότητα των φύλων και τα στερεότυπα για τους ανδρικούς και τους γυναικεί-ους ρόλους, όπως αυτό διαφαίνεται μέσα από το Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκ-παίδευσης με θέμα το Νερό.

8

ΜΜΜΕΕΕΡΡΡΟΟΟΣΣΣ ΑΑΑ’’’ «««ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ::: ΧΧΧΤΤΤΕΕΕΣΣΣ,,, ΣΣΣΗΗΗΜΜΜΕΕΕΡΡΡΑΑΑ ΓΓΓΙΙΙΑΑΑ ΠΠΠΑΑΑΝΝΝΤΤΤΑΑΑ»»»

ΚΚΚΕΕΕΦΦΦΑΑΑΛΛΛΑΑΑΙΙΙΟΟΟ ΠΠΠΡΡΡΩΩΩΤΤΤΟΟΟ ΘΘΘΕΕΕΜΜΜΑΑΑ ΜΜΜΑΑΑΣΣΣ::: ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ

ΘΘΘΕΕΕΩΩΩΡΡΡΗΗΗΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΣΣΣΕΕΕΓΓΓΓΓΓΙΙΙΣΣΣΗΗΗ

Το νερό είναι ζωή με την έννοια ότι αποτελεί βασικό συστατικό της. Από τα αρ-χαία χρόνια οι άνθρωποι συνειδητοποίησαν τη σημασία του. «Το νερό είναι η αρχή των πάντων», πρέσβευε ο Θαλής ο Μιλήσιος, ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας. Το σώμα μας αποτελείται σε ποσοστό 70% από νερό, ενώ η Γη καλύπτεται από αυτό σχεδόν στα ¾ της επιφάνειάς της. Επίσης είναι το πολυτιμότερο και πλέον διαδεδομένο συστατικό και από αυτό εξαρτάται η ζωή και ο πλούτος στον πλανήτη μας. Ο κύκλος του στη φύση αποτελεί καθοριστικό παράγοντα του κλίματος. ΑΑΑ ... ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ Το νερό (Η2Ο) αποτελεί τη μοναδική ουσία που υπάρχει τη φύση και με τις τρεις μορφές της ύλης. Η χημική αυτή ένωση των δύο στοιχείων και των τριών ατόμων καλύ-πτει τα τρία τέταρτα της επιφάνειας της Γης και κατά το ίδιο ποσοστό περίπου, όπως προαναφέρθηκε, δομεί την ανθρώπινη ύπαρξη. Το νερό ταυτίζεται συχνά με τη ζωή. Κατά τον Αριστοτέλη είναι ένα από τα τέσ-σερα στοιχεία τα οποία μαζί με τη φωτιά, τον αέρα και τη γη, συνθέτουν τον κόσμο. Στις μέρες μας η επιστήμη δέχεται ότι η ζωή γεννήθηκε στο νερό και ότι η ύπαρξή του είναι αναγκαία για τη διατήρηση, την ανάπτυξή της και την επιβίωση κατ’ επέκταση των σύγ-χρονων κοινωνιών. Το 70-75 % του βάρους των οργανισμών οφείλεται στην ποσότητα νερού που πε-ριέχουν. Ενώ υπάρχουν μορφές ζωής που δεν έχουν ανάγκη το οξυγόνο (αναερόβια βα-κτήρια) δεν υπάρχουν οργανισμοί που να μπορούν να ζήσουν χωρίς νερό. Ο άνθρωπος για παράδειγμα μπορεί να ζήσει αρκετές εβδομάδες χωρίς τροφή (40 ημέρες περίπου), χάρη στα αποθέματα λίπους που έχει, δεν αντέχει όμως χωρίς νερό περισσότερο από λί-γες (3-4) μέρες. Το νερό στη γλώσσα μας έχει διπλό όνομα: ύδωρ-νερό. Η λέξη ύδωρ προέρχεται από την αρχαία ελληνική γλώσσα και η σημερινή της χρήση αφορά συνήθως στο χημι-κώς καθαρό νερό. Η λέξη νερό επικράτησε κατά τα βυζαντινά χρόνια και προέρχεται από το ουδέτερο του επιθέτου νηρός (πρόσφατος, φρέσκος). Η συνεκφορά της φράσης «νεα-ρόν ύδωρ», στην οποία το επίθετο υπερίσχυσε του ουσιαστικού, απέδωσε στη λέξη νερό τη σημερινής σημασία. ΒΒΒ ... ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΣΣΣΤΤΤΗΗΗΝΝΝ ΑΑΑΡΡΡΧΧΧΑΑΑΙΙΙΟΟΟΤΤΤΗΗΗΤΤΤΑΑΑ Η αυτονόητη σημασία που έχει το νερό για την ίδια τη ζωή του ανθρώπου, δη-μιούργησε πολλές δοξασίες και έθιμα σχετικά με αυτό. Οι μεγάλοι αρχαίοι πολιτισμοί της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου, της Κίνας και της Ινδίας στήριξαν την ανάπτυξή τους

9

στα νερά των ποταμών Τίγρη, Ευφράτη, Νείλου, Κίτρινου Ποταμού, Γάγγη και Ινδού. Αλλά και ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός αναπτύχθηκε κοντά στο νερό (Αιγαίο-Μεσόγειος). Οι αρχαίες κοινωνίες λάτρεψαν το νερό, αφού το θεώρησαν ως ένα από τα βασι-κά στοιχεία της κοσμογονίας. Στις δοξασίες τους το νερό αποτελεί στοιχείο εξαγνισμού και κάθαρσης. Η ζωοποιός του δύναμη συνδέθηκε με μαγικές και θεραπευτικές ιδιότη-τες. Το διαυγές νερό συμβολίζει την αγνότητα και γι’ αυτό τελετουργικές διαδικασίες όπως το καθαρτήριο νίψιμο, το ράντισμα ή η κατάδυση στο νερό υπάρχουν σε πάρα πολ-λούς αρχαίους λαούς (αρχαίοι Έλληνες, Ρωμαίοι, Άραβες, Εβραίοι κ.ά.) Στην ελληνική και ξένη μυθολογία η δύναμη του νερού προσωποποιείται και εκ-φράζεται με θεότητες. Θεός της θάλασσας είναι για τους Έλληνες ο Ποσειδώνας, ενώ για τους Ρωμαίους ο Neptunus. Στην ελληνική μυθολογία υπάρχουν πολλοί μύθοι για θα-λάσσιες θεότητες (Ποσειδώνας, Νηρέας, Τρίτωνας, Σειρήνες κ.ά.), με κυρίαρχο θεό της θάλασσας και των υδάτων τον Ποσειδώνα, στον οποίο αντιστοιχεί και η αόριστη και γε-νική έννοια του Ωκεανού. Ο Όμηρος τον χαρακτηρίζει ως πατέρα των Θεών, που περι-βάλει κυκλικά τη Γη και είναι η πηγή από όπου αναβλύζει κάθε θάλασσα, κάθε ποτάμι, κάθε πηγή και κεφαλόβρυσο, κάθε πηγάδι (Ιλιάδα, Φ 196). Η κοσμογονική του δράση πραγματοποιείται μετά την ένωσή του με την Τηθύ από όπου προκύπτουν οι ποταμοί και οι Νύμφες. Στο μύθο που μας διηγείται ο ποιητής Ησίοδος στην Θεογονία το μόνο που υπήρχε αρχι-κά ήταν το Χάος. Μετά γεννήθηκε η Γη και ο Έρωτας (αυτός που ενώνει τις άλλες δυνά-μεις και τις ωθεί στη δημιουργία). Από το Χάος γεννήθηκε η Νύχτα, από αυτή η Ημέρα και από τη Γη ο Ουρανός. Ο Ουρανός και η Γη παντρεύτηκαν και έκαναν παιδιά, τους Τιτάνες. Από τους 12 Τιτάνες ο Ωκεανός ήταν ο Τιτάνας του Ωκεανού και η Τηθύς η Τι-τανίδα της Θάλασσας. Ποτάμια που θεοποιήθηκαν είναι ο Ασωπός, ο Αλφειός, ο Λάδωνας κ.ά. με ση-μαντικότερο τον Αχελώο, που σημαίνει όλα τα νερά που ρέουν και παριστάνεται σε νο-μίσματα και αγγεία άλλοτε σαν ανθρωπόμορφος ταύρος και άλλοτε σαν άνδρας με κέρα-τα. Μικρότερες θεότητες του νερού ήταν οι Νύμφες και οι Ναϊάδες, που ζούσαν σε πη-γές, ρυάκια και κρήνες. Αυτές ήταν σύμβολα γονιμότητας, νεότητας και υγείας. Είναι α-ξιοσημείωτο το γεγονός ότι στην ελληνική γλώσσα όλα τα ποτάμια (εκτός της Νέδας στην Πελοπόννησο). Είναι θηλυκού γένους! Σύμφωνα με μια παράδοση οι αδερφές του Μεγάλου Αλεξάνδρου (οι Γοργόνες) ήπιαν το αθάνατο νερό που προοριζόταν για εκείνον και έγιναν αθάνατες. ΓΓΓ ... ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΣΣΣΤΤΤΗΗΗ ΛΛΛΑΑΑΪΪΪΚΚΚΗΗΗ ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΑΑΑΔΔΔΟΟΟΣΣΣΗΗΗ Στην ελληνική λαϊκή παράδοση πέρασε στην χριστιανική πίστη. Πολλοί άγιοι της εκκλησίας αντικατέστησαν παλιότερες θεότητες των νερών όπως για παράδειγμα ο Άγιος Νικόλαος (προστάτης της θάλασσας και των ναυτικών) τον Ποσειδώνα. Οι χριστιανοί με το βάπτισμα στο νερό εξαγνίζονται από το προπατορικό αμάρτημα και λαμβάνουν την ευλογία του Αγίου Πνεύματος. Στην αρχική μάλιστα περίοδο του Χριστιανισμού η βά-πτιση έπρεπε να γίνεται σε πηγή ή σε ποτάμι. Το δωδεκαήμερο πριν από τα Θεοφάνεια ανεβαίνουν στη γη οι Καλικάντζαροι και ενοχλούν τους ανθρώπους, αλλά ο αγιασμός των νερών τους διώχνει. Τα Θεοφάνεια είναι μεγάλη γιορτή για τον ελληνικό λαό γιατί γιορτάζεται η βάπτιση του Χριστού και η φύση αγιάζεται η φύση μέσω των υδάτων.

10

Η χριστιανική πίστη θεωρεί θαυματουργό με θεραπευτικές ιδιότητες το νερό των αγιασμάτων, δηλαδή νερό των πηγών που σύμφωνα με την παράδοση έχει αγιαστεί από την Παναγία (Ζωοδόχος Πηγή) ή από κάποιο Άγιο και γι’ αυτό το πίνουν με ευλάβεια. Παράλληλη επίσης στη λαϊκή παράδοση είναι τα ιαματικά νερά ή ο ιερός χαρακτήρας που αποδίδεται σε διάφορες πηγές αφιερωμένες στην αγία Παρασκευή, που θεωρείται θεραπεύτρια των παθήσεων των ματιών και στην Αγία Μαρίνα (Θαλασσινή).

Τέλος, την Πρωτοχρονιά ήταν παλιότερα διαδεδομένη η συνήθεια να φέρνουν αμίλητο (ή βουβό, ή άλαλο) νερό νωρίς το πρωί στο σπίτι, αφού είχαν αφήσει στην πηγή ξερούς καρπούς και γλυκίσματα για να την εξευμενίσουν. Στη συνέχεια έριχναν το νερό μέσα στο σπίτι με την ευχή: «όπως τρέχει το νερό, να τρέχουν και τα καλά στο σπίτι».

11

ΚΚΚΕΕΕΦΦΦΑΑΑΛΛΛΑΑΑΙΙΙΟΟΟ ΔΔΔΕΕΕΥΥΥΤΤΤΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ

ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ

Η Ελλάδα είναι χώρα με πολύ μεγάλη ιστορία αλλά και παραδόσεις που χάνονται στα βάθη των αιώνων. Αμέτρητες από αυτές αναφέρονται στο υγρό στοιχείο. Όπως προ-αναφέρθηκε οι λαοί λάτρεψαν το νερό και προσωποποίησαν τη δύναμή του με θεότητες. Η ζωοποιός δύναμη του νερού, η ανάμνηση των μεγάλων νεροποντών, τα απολιθωμένα ζώα και φυτά και οι παλιότερες δοξασίες που συμπυκνώνονται στον Όμηρο, οδήγησαν στη διατύπωση των πρώτων θεωριών για την αρχή του κόσμου από το νερό. Το νερό πρωταρχικά λειτουργούσε ως σύμβολο εγγύησης για την τήρηση των όρκων των θνητών, αλλά και των αθανάτων.

Ο Ησίοδος στη Θεογονία σημειώνει ότι ο Δίας τίμησε τη Στύγα «που από πανύψηλο ένα βράχο κατακόρυφο κυλάει» (786-782) και στους στ.775-806 «κι όρισε να ναι αυτή των θεών ο πιο μεγάλος όρ-κος».

Ο όρκος δίνεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα «Μάρτυς μου η γη και ο ουρανός πλατύτατος επά-νω/ και της Στυγός τα ρεύματα που χύνονται στον Άδη».

Στην ελληνική λαϊκή παράδοση υπάρχουν οι νεράιδες, που είναι φανταστικά, μα-γικά όντα με γυναικεία μορφή, που παραπέμπουν στις αρχαίες Νηρηίδες (τις 50 θαλασ-σινές θεές που ζούσαν σε μια ασημένια σπηλιά στα βάθη της θάλασσας) και τις Ναϊάδες της αρχαιότητας, που ζούσαν κοντά σε ποτάμια και πηγές. Οι νεράιδες είναι πολύ όμορ-φες, ζουν εύθυμα και χορεύουν κοντά στα ποτάμια…

ΑΑΑ ... ΤΤΤΟΟΟ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ Το Ασβεστοχώρι είναι κωμόπολη του νομού Θεσσαλονίκης σε υψόμετρο 400 περίπου μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Σήμερα αποτελεί δημοτική κοινότητα του Δήμου Πυλαίας-Χορτιάτη. Έχει περίπου 5.000 κατοίκους και βρίσκεται 11 χλμ. Α-νατολικά της πόλης της Θεσσαλονίκης. Οφείλει το όνομά του στα ασβεστολιθικά πε-τρώματα και στα λατομεία ασβεστίου που λειτουργούν επί αιώνες στην περιοχή. Η λει-τουργία τους θεωρήθηκε πλέον παράνομη λόγω της οικολογικής καταστροφής που προ-καλούν.

Ο οικισμός είναι χτισμένος αμφιθεατρικά στις πλαγιές δύο λόφων που είναι προ-έκταση του όρους Χορτιάτη. Οι λόφοι σχηματίζουν μια χαράδρα από την οποία περνάει το ρέμα που ξεκινάει από την Εξοχή και καταλήγει στο ρέμα του Δεντροπόταμου στη Μενεμένη. Παλιά το χωριό απλωνόταν στα βορειοανατολικά. Όμως, υπήρχαν λίγα σπίτια και απέναντι μαζί με την εκκλησία. Την προσέλευση σε αυτή διευκόλυναν τέσσερις το-ξωτές γέφυρες που υπήρχαν κατά μήκος του ρέματος. Τα λιθόχτιστα βυζαντινά γεφύρια είναι αξιοθέατα. Κατά την περίοδο της Επταετίας το τμήμα του ρέματος που περνούσε από τον οι-κισμό έχει καλυφθεί από άσφαλτο και έτσι δημιουργήθηκε ο κεντρικός δρόμος του Α-σβεστοχωρίου. Το μικροκλίμα του Ασβεστοχωρίου είναι πολύ υγιεινό γιατί έχει ελάχιστη υγρα-σία. Επίσης η μορφολογία του εδάφους του, τα ασβεστολιθικά πετρώματα που ήταν ά-φθονα, από όπου και το όνομα του χωριού, έκαναν το χωριό ξεχωριστό και περιζήτητο τόπο παραθέρισης.

12

ΒΒΒ ... ΙΙΙΣΣΣΤΤΤΟΟΟΡΡΡΙΙΙΑΑΑ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙΟΟΟΥΥΥ Μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης, το 1430, ο Μουράτ ο Β’ επισκεύασε το υ-δραγωγείου που ήταν πολύ σημαντικό καθώς και αυτά του Lembet (ανάμεσα Σταυρού-πολη και Ν.Ευκαρπία), στου Ρετζικίου στο Ασβεστοχώρι και του Καλοχωρίου. Για την υδροδότηση της Θεσσαλονίκης και τη συντήρηση του αγωγού που έφερνε το νερό από το Χορτιάτη σε αυτή εγκατέστησε πολλούς αστέγους σε ένα καινούριο χωριό (Yeni Koy, Νεοχώρι) στη μέση περίπου της απόστασης από το Χορτιάτη ως τη Θεσσαλονίκη. Οι κάτοικοι αυτοί, με καταγωγή από τη Μάνη, εκτός από την φροντίδα του αγωγού για την ασφαλή υδροδότηση της Θεσσαλονίκης, φρόντιζαν και τη φύλαξη του περάσματος από το οποίο διακινούνταν το ταχυδρομείο και ονομάζοναν παϊζβάνοι, δηλαδή χωροφύλακες. Με το πέρασμα του χρόνου εγκαταστάθηκαν και άλλοι κάτοικοι από διάφορα μέ-ρη του ελλαδικού χώρου. Τον 17ο αιώνα ήρθαν Βλάχοι από τα Άγραφα. Οι νέοι αυτοί κάτοικοι ένιωθαν υπεροχή έναντι των παλιών κατοίκων και εγκαταστάθηκαν κατά μήκος του ρυακιού που ονομάστηκε «Βλάσκα ρέακα», δηλαδή βλάχικο ρέμα, πρόκειται για τη σημερινή βρύση Πόποβα, που σημαίνει βρύση του παπά γιατί ήταν στην αυλή του σπι-τιού του παπά και γύρω από την εκκλησία.

Από τον 17ο αιώνα οι Νεοχωρίτες, και καθώς το έδαφος δεν ευνοούσε τις αγροτι-κές ασχολίες, στράφηκαν στην επεξεργασία ασβεστολιθικών πετρωμάτων, να παρασκευ-άζουν ασβέστη και να τον εμπορεύονται. Μάλιστα χρησιμοποιούσαν ως εργάτες Σλά-βους. Τότε το χωριό απέκτησε και δεύτερο όνομα: Kirec Koy, δηλαδή Ασβεστοχώρι. Οι

13

κάτοικοί του ως έμποροι είχαν αντιπροσώπους στην Κωνσταντινούπολη και διακινούσαν τον ασβέστη μέχρι τη Βουλγαρία, τη Σερβία, τη Ρουμανία, τη Ρωσία και την Μ. Ασία! Στο τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα στο Ασβεστοχώρι εγκαταστάθη-καν καινούριοι κάτοικοι, οι Βλαχοί από τα Μεγάλα Λιβάδια του Πάϊκου. Στον Μακεδο-νικό Αγώνα φάνηκε η εθνική συνείδηση των κατοίκων. Στην περιοχή έδρασαν μικρά ελ-ληνικά κομιτάτα (καπετάν Ματαπά, Παπαγεωργίου, Ζώη, Αντωνίου, Εξαδάκτυλου, Μα-ζαράκη). Στη γερμανική κατοχή το Ασβεστοχώρι είχε πολλά θύματα (19 Ασβεστοχωρί-τες πατριώτες εκτελέστηκαν στις 26-7-1944). Τα τελευταία χρόνια έχουν εγκατασταθεί στο Ασβεστοχώρι πολλές οικογένειες νέων ζευγαριών που αναζητούν ποιότητα στη ζωή τους. ΓΓΓ ... ΟΟΟΙΙΙΚΚΚΟΟΟΝΝΝΟΟΟΜΜΜΙΙΙΚΚΚΕΕΕΣΣΣ ΔΔΔΡΡΡΑΑΑΣΣΣΤΤΤΗΗΗΡΡΡΙΙΙΟΟΟΤΤΤΗΗΗΤΤΤΕΕΕΣΣΣ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ Οι Ασβεστοχωρίτες, όπως προαναφέρθηκε, από πολύ νωρίς ασχολήθηκαν με την παραγωγή και την επεξεργασία του ασβέστη, καθώς δεν υπήρχε καλλιεργήσιμη γη και το έδαφος δεν ευνοούσε άλλη γεωργική παραγωγή. Εκτός από την απασχόληση με τον ασβέστη, άλλες οικονομικές δραστηριότητες των Α-σβεστοχωριτών ήταν η βιοτεχνία (βαφείο μάλλινων, κεντητήριο μεταξωτών κλωστών), η καλλιέργεια αμπελιών με τα σχετικά πατητήρια και αποστακτήρια, ο ηλεκτροφωτισμός, η κτηνοτροφία. Τέλος, στο δάσος του Κουρί στις πρώτες ποτίστρες μετά τον Προφήτη Ηλία υ-πήρχαν παγοποιεία, οι «λέτνιτσκες», από τη λέξη «λετ», που σημαίνει πάγος. Οι κάτοικοι έσκαβαν λάκκους, όπου συγκεντρώνονταν τα νερά, όταν έλιωναν τα χιόνια. Αφού πάγω-ναν, τα σκέπαζαν με άχυρα και κλαδιά φτέρης, για να μη λιώσουν. Τον πάγο τον εμπο-ρεύονταν στη Θεσσαλονίκη και στις γύρω περιοχές, όπου τον μετέφεραν σε τσουβάλια με τα ζώα. Δ. ΑΣΒΕΣΤΟΧΩΡΙΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΝΕΡΟ Γάμος:

Τη Δευτέρα πριν το γάμο έπλεναν την προίκα, δηλαδή υφαντά κιλίμια, πετσέτες, κουβέρτες, σεντόνια, όλα καμωμένα στον αργαλειό. Μετά τη στέψη πήγαιναν τη νύφη στο πατρικό σπίτι του γαμπρού. Εκεί της έδιναν ένα ψωμί στο ένα χέρι και στο άλλο ένα «γκιουμάκι» με νερό να ρίξει στις τέσσερις γωνίες για ευτυχία. Τη Δευτέρα το πρωί έριχνε η νύφη νερό στον πεθερό για να πλυθεί και εκείνος με τη σειρά του της έδινε μία λίρα. Την Τρίτη καθάριζαν το σπίτι και την Τετάρτη η μητέρα της νύφης πήγαινε με το «κουλάκ» (κέρασμα για πρόσκληση) και τους καλούσε όλους στο σπίτι για φαγητό. Τότε η νύφη έδινε δώρα στους συγγενείς του γαμπρού και έστρω-ναν τραπέζι. Μετά το φαγητό η νύφη πήγαινε στη βρύση να πάρει νερό μαζί με όλους τους συγγενείς. Εκεί έβαζαν μέσα στη στέρνα τους δύο πεθερούς και τελείωνε ο γάμος. Περπερούνα ή Περπερώ:

Σε περίοδο ξηρασίας οι Ασβεστοχωρίτες εφάρμοζαν το έθιμο της Περπερούνας. Αυτό το έθιμο γινόταν προς το τέλος της άνοιξης ή το φθινόπωρο, ανάλογα με την περί-σταση. Πιο συγκεκριμένα, έπαιρναν ένα μικρό φτωχό κορίτσι και τι έντυναν με φύλλα πράσινα για να πρασινίσει ο τόπος. Το γύριζαν στο χωριό σε πομπή και τραγουδούσαν :

14

«Πιρπιρώ, Πιρπιρώ να βρέξει ο θεός». Το κορίτσι χόρευε και οι νοικοκυρές του έριχναν νερό. Στη συνέχεια του έδιναν αλεύρι, χρήματα ή κάτι άλλο. Τα έθιμα αυτά δυστυχώς σήμερα δεν εφαρμόζονται, όπως παλιότερα. Θεοφάνεια: Ιδιαίτερη σημασία για τους Ασβεστοχωρίτες είχαν και έχουν τα Άγια Θεοφάνεια. Τα Θεοφάνεια μετέφεραν στο Μπαχτσέ ένα βαρέλι. Οι νέοι και οι νέες το γέμιζαν με νε-ρό από τις βρύσες και ήταν μια ευκαιρία να διασκεδάσουν. Επίσης στους χορούς των Θεοφανείων γίνονταν και τα «παντρολογήματα». Οι νέοι άναβαν φωτιές μέσα στα χιό-νια, όπου χόρευαν και τραγουδούσαν. Την παραμονή, επίσης, οι νονές στα βαφτισίμια το κερί των Θεοφανείων. Περ-νούσαν σε ένα μεγάλο κερί, λαμπάδα, φρούτα, μήλα, πορτοκάλια, ξερά σύκα, τα στόλι-ζαν με ξάφι και έδεναν κόκκινη κλωστή στην οποία φλουριά.

Το κερί των Θεοφανείων (6-1-2012) Άσπρο κερί χωρίς φρούτα, με κόκκινη κορδέλα και φλουρί πήγαινε και η πεθερά στη νύ-φη, όσο ήταν ακόμη αρραβωνιασμένη, ενώ τον πρώτο χρόνο του γάμου το ίδιο κερί της πήγαινε η κουμπάρα της.

15

Ανήμερα των Θεοφανείων μέσα στην εκκλησία μοιράζουν πορτοκάλια με ένα κλαδί κυ-παρίσσι ή πεύκο, τα οποία ετοιμάζουν από την προηγούμενη μέρα.

Ετοιμασία των πορτοκαλίων με το κλαδί κυπαρισσιού (5-1-2012) Το έθιμο αυτό συμβολίζει την μπομπονιέρα της βάπτισης του Χριστού, σύμφωνα με άλ-λους τη συγχώρεση που ζητούν οι πιστοί μεταξύ τους. Σύμφωνα με μια παράδοση τα πορτοκάλια τα έφεραν οι ξενιτεμένοι «ασβεστάδες» από τη Γιάφα. Το έθιμο αυτό το έ-φεραν οι Ασβεστοχωρίτες από την γενέτειρα του Χριστού. Όταν τελείωνε η λειτουργία του αγιασμού, τα παλικάρια καβάλα στα άλογα πήγαιναν να τα ποτίσουν με τον υπόλοιπο αγιασμό για να είναι υγιή. Χρ. Αραμπατζή-Αν. Χατζηα-στερίου, Ασβεστοχώρι Ιστορία-Παράδοση, Θεσσαλονίκη 2000. Με ιδιαίτερη λαμπρότητα γιορτάστηκαν και φέτος τα Θεοφάνεια στο Ασβεστοχώρι. Μα-θητές και συμμετείχαν σε όλα τα δρώμενα, τόσο ανήμερα, όσο και την παραμονή. Βοή-θησαν στην προετοιμασία των πορτοκαλιών, στη Θεία Λειτουργία, αφήσαν συμβολικά περιστέρια στο προαύλιο της Εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου και συμμετείχαν στην πε-ριφορά των εικόνων στους κεντρικούς δρόμους του χωριού. Είναι αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι κάποιες γυναίκες που δεν μπόρεσαν να πάνε στην εκκλησία έβγαιναν στα μπαλκόνια με τα μικρά παιδιά και αναμμένη τη στολισμένη λαμπάδα των Θεοφανείων! Και του χρόνου με υγεία!

16

Στολισμός της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου Ασβεστοχωρίου (5-1-2012)

17

ΚΚΚΕΕΕΦΦΦΑΑΑΛΛΛΑΑΑΙΙΙΟΟΟ ΤΤΤΡΡΡΙΙΙΤΤΤΟΟΟ ΤΤΤΟΟΟ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΜΜΜΜΜΜΑΑΑ ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙΒΒΒΑΑΑΛΛΛΛΛΛΟΟΟΝΝΝΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗΣΣΣ ΕΕΕΚΚΚΠΠΠΑΑΑΙΙΙΔΔΔΕΕΕΥΥΥΣΣΣΗΗΗΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ 111ΟΟΟΥΥΥ

ΓΓΓΕΕΕ ...ΛΛΛ ... ΧΧΧΟΟΟΡΡΡ---ΤΤΤΙΙΙΑΑΑΤΤΤΗΗΗ (((ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ))) ΓΓΓΙΙΙΑΑΑ ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ

ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ

Από την αρχή του διδακτικού έτους 2011-12 και με βάση την επιθυμία των παι-διών και την παρακίνηση του διευθυντή, ο οποίος διαμένει στο Ασβεστοχώρι, επιλέξα-με ως θέμα περιβαλλοντικής εργασίας το νερό και τη σημασία του γενικά και ειδικά στο Ασβεστοχώρι. ΑΑΑ ... ΚΚΚΡΡΡΙΙΙΤΤΤΗΗΗΡΡΡΙΙΙΑΑΑ ΕΕΕΠΠΠΙΙΙΛΛΛΟΟΟΓΓΓΗΗΗΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΘΘΘΕΕΕΜΜΜΑΑΑΤΤΤΟΟΟΣΣΣ Επιλέξαμε το θέμα μας με βάση κυρίως τα εξής κριτήρια:

Οικειότητα των μαθητών με το αντικείμενο, ώστε να προσελκύσει το ενδιαφέρον των μαθητών και της τοπικής κοινωνίας.

Δυνατότητα διαθεματικής προσέγγισης του θέματος. Συσχέτιση του παρόντος και του μέλλοντος με το παρελθόν του Ασβεστχωρίου.

ΒΒΒ ... ΣΣΣΚΚΚΟΟΟΠΠΠΟΟΟΣΣΣ

Βασικός σκοπός της εργασίας μας ήταν μέσα από την ενασχόληση των μαθητών με το νερό στον τόπο τους, ώστε να γνωρίσουν οι μαθητές και οι μαθήτριες σημαντικά στοιχεία του τόπου τους, να συνδεθούν περισσότερο μαζί του και να θελήσουν, με την παρουσία τους σε αυτόν και την ενεργό τους δραστηριότητα ως πολίτες και μελλοντικοί επαγγελματίες, να συμβάλουν στη γενικότερη ανάπτυξή του. Κύριο μέλημά μας καθ’ όλη τη διάρκεια της υλοποίησης του Προγράμματος ήταν η βιωματική μάθηση και η συνεργασία με την τοπική κοινωνία. Επίσης, η ευαισθητοποί-ηση των μαθητών στη διατήρηση της πολιτιστικής τους κληρονομιάς ως φυσικών αποδε-κτών και μελλοντικών συνεχιστών της. Σε ένα δεύτερο επίπεδο προσπαθήσαμε η εργασία μας αυτή να μας βοηθήσει μέ-σα από την έρευνα, τη συνεργασία και την ενεργό συμμετοχή μαθητών και εκπαιδευτι-κών στην επαφή και εξοικείωση των μαθητών και των εκπαιδευτικών με την έρευνα και την ομαδική εργασία και να βοηθήσει, τέλος, στην προώθηση αυτοκριτικής και αυτο-γνωσίας. ΓΓΓ ... ΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΟΟΟΙΙΙ Οι στόχοι του προγράμματος διαμορφώθηκαν ως εξής: Γνωστικοί: Γνωριμία των μαθητών με στοιχεία της τοπικής παράδοσης. Επιστημονικοί: Γνωριμία των παιδιών με λέξεις-κλειδιά και αποσαφήνισή τους. Αυτομορφωτικοί: Ανάπτυξη κριτικής σκέψης, αναζήτησης πληροφοριών, δεξιοτήτων στη χρήση Η/Υ και γενικά των πολυμέσων. Συμμετοχικοί: Ανάπτυξη πνεύματος συνεργασίας μέσα στην ομάδα εργασίας. Κοινωνικοί: Σύνδεση σχολείου και τοπικής κοινωνίας, δημιουργία ενεργών πολιτών, ανάπτυξη σεβασμού στην πολιτισμική μας κληρονομιά, ανάπτυξη οικολογικής συνείδη-σης και ενδυνάμωσης της άρρηκτης σχέσης ανθρώπου-φύσης.

18

Αισθητικοί, καλλιτεχνικοί και στάσεων ζωής. Ορισμένοι από τους ειδικότερους στόχους ήταν οι εξής:

Να αγαπήσουν οι μαθητές τη γνώση και την έρευνα σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο.

Να αποκτήσουν γνώσεις που θα τους φανούν χρήσιμες στη ζωή τους. Να συνερευνούν και να συνεξετάζουν θέματα, να δημιουργούν και να κοινωνικο-

ποιούνται, να αναπτύξουν δεξιότητες συνεργασίας, επικοινωνίας και γενικότερα δεξιότητες ζωής (Σ.Ε.Π.).

Να επιδεικνύουν σεβασμό προς τη φύση, προς τους απλούς ανθρώπους της παρα-γωγής και να ανοίγονται προς την κοινωνία γενικότερα.

Να χρησιμοποιούμε οι εκπαιδευτικοί περισσότερο καινοτόμες προσεγγίσεις προς τη διδασκαλία.

Να αναδειχτεί ο κοινωνικός ρόλος του σχολείου. Ως επιμέρους στόχοι οι εξής:

1) Για τους μαθητές: Να αποκτήσουν και να αναπτύξουν την ικανότητα εντοπισμού και συλλο-

γής πληροφοριών. Να αναπτύξουν ικανότητες συνεργασίας σε ομάδα, τόσο με τους συμμα-

θητές και τους εκπαιδευτικούς, όσο και με την τοπική κοινωνία. Να εξοικειωθούν με τις διάφορες μορφές συλλογής πληροφοριών (Διαδί-

κτυο, βιβλία, συνεντεύξεις). (Μάθημα Πληροφορικής) Να αναπτύξουν καλλιτεχνικές δεξιότητες.

2) Για τους εκπαιδευτικούς: Να ενημερωθούμε για και να ευαισθητοποιηθούμε σχετικά με τον παραδο-

σιακό τοπικό τρόπο ζωής. Να αναπτύξουμε πνεύμα συνεργασίας, όχι μόνο με τους μαθητές αλλά και με-

ταξύ μας. Να εξοικειωθούμε με το νέο ρόλο του εκπαιδευτικού-συντονιστή με ευρύ πε-

δίο γνώσεων και όχι με το αποκλειστικά εξειδικευμένο. Συνοπτικά η έμφαση δόθηκε τους παρακάτω στόχους: Ανάπτυξη πνεύματος συνεργασίας και ερευνητικής δεξιότητας. Σύσφιξη των δεσμών των μαθητών. Συνειδητοποίηση της διαθεματικής προσέγγισης του αντικειμένου. Γνωριμία με τον παραδοσιακό τρόπο ζωής στο Ασβεστοχώρι. Εντοπισμός αρχαίων και σύγχρονων πηγών που αναφέρονται στο Ασβεστοχώρι

(Φιλολογικά Μαθήματα) και τις θετικές επιστήμες (Βιολογία, Χημεία, Φυσι-κή).

Σεβασμός της πολιτισμικής παράδοσης. Αναβάθμιση της σχολικής ζωής και σύνδεσή της με την κοινωνική πραγματικό-

τητα. Ανάληψη πρωτοβουλιών από τους μαθητές και δυνατότητα ελεύθερης σκέψης

και έκφρασής τους. Προβληματισμός σε θέματα Επαγγελματικού Προσανατολισμού.

19

Συνειδητοποίηση πτυχών του αυτού μας (ενδιαφέροντα, ικανότητες, δεξιότητες, αξίες) και ανάπτυξης αυτών μέσα από μια διαδικασία προσωπικής ανάπτυξης και δια βίου μάθησης.

Απόκτηση εμπιστοσύνη στον εαυτό μας. ΔΔΔ ... ΜΜΜΕΕΕΘΘΘΟΟΟΔΔΔΟΟΟΙΙΙ

Οι μέθοδοι που επιλέξαμε να χρησιμοποιήσαμε είναι η μαθητοκεντρική-ομαδοσυνεργατική και η μέθοδος Project στην οποία ακολουθήσαμε τα ακόλουθα στά-δια:

1) Επιλογή του θέματος 2) Καθορισμός των στόχων 3) Σχεδιασμός της εργασίας 4) Υλοποίηση της εργασίας 5) Παρουσίαση

Παράλληλα αξιοποιήσαμε και μια άλλη μέθοδο, που προτείνεται στην εκπόνηση Προ-γραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, τη μελέτη πεδίου, η οποία προωθεί την ε-μπλοκή των μαθητών με άμεσες παρατηρήσεις συλλογή και καταγραφή του υπό εξέταση θέματος και κατά την οποία ακολουθήσαμε τα εξής στάδια:

1) Προετοιμασία εκπαιδευτικών 2) Προετοιμασία μαθητών 3) Εργασία στο πεδίο 4) Εργασία στην τάξη

ΕΕΕ ... ΦΦΦΑΑΑΣΣΣΕΕΕΙΙΙΣΣΣ ΕΕΕΞΞΞΕΕΕΛΛΛΙΙΙΞΞΞΗΗΗΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΜΜΜΜΜΜΑΑΑΤΤΤΟΟΟΣΣΣ Η πορεία επεξεργασίας του Προγράμματος συνοπτικά έχει ως εξής: 1) Επιλογή του θέματος 2) Ευαισθητοποίηση των μαθητών1 3) Διατύπωση σκοπών και στόχων 4) Χρονοδιάγραμμα 5) Μέθοδος: Μαθητοκεντρική-Ομαδοσυνεργατική Υλικά (σχετικά βιβλία, συντεύξεις, Διαδίκτυο κ.ά) 6) Διδακτικές ενέργειες:

Διαθεματική και διεπιστημονική προσέγγιση Χωρισμός των μαθητών σε ομάδες Κατασκευή εννοιολογικού χάρτη ιδεών/εννοιών Άντληση πληροφοριών/στοιχείων από άλλες πηγές πληροφοριών (βιβλία, συνε-

ντεύξεις κ.ά.) 7) Σύνθεση, δηλαδή συγγραφή της εργασίας στην οποία αναφέρονται οι δραστηριότητες και οι ενέργειες των επισκέψεων και των εμπειριών από όλο το Πρόγραμμα. 8) Παρουσίαση της εργασίας.

1 Βλέπε Παράρτημα σελ. 40

20

ΣΣΣΤΤΤ ... ΕΕΕΜΜΜΠΠΠΛΛΛΕΕΕΚΚΚΟΟΟΜΜΜΕΕΕΝΝΝΑΑΑ ΜΜΜΑΑΑΘΘΘΗΗΗΜΜΜΑΑΑΤΤΤΑΑΑ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΜΜΜΜΜΜΑΑΑ Η προσέγγιση του θέματος έγινε μέσα από τα παρακάτω μαθήματα: Βιολογία, Χημεία, Φυσική, Αρχαία και Νέα Ελληνικά, Ιστορία, Σ.Ε.Π., Πληροφορι-κή, Αγγλικά και Καλλιτεχνικά. Δραστηριότητες που πραγματοποιήθηκαν:

1) Ασκήσεις στο πεδίο (παρατηρήσεις εργασιών στο πεδίο, φωτογραφήσεις, βιντεο-σκόπηση από τους ίδιους τους μαθητές κ.ά.)

2) Κοινωνική έρευνα (συνεντεύξεις κ.ά) 3) Βιβλιογραφική έρευνα (ιστορική μελέτη, Διαδίκτυο) 4) Αρθρογράφηση στο σχολικό έντυπο2 5) Διαλέξεις με την επίδειξη κατάλληλου εποπτικού υλικού στην τάξη Πιο συγκεκριμένα:

Ευαισθητοποίηση των μαθητών-Γνωριμία με την Περιβαλλοντική Εκπαί-δευση

Διάχυση των στόχων του Σ.Ε.Π. Βιβλιογραφική έρευνα: ανοίξαμε τα βιβλία και των τα συρτάρια των παπ-

πούδων και βρήκαμε θησαυρούς. Ανακαλύψαμε την παράδοση του τόπου μας. Ζητήσαμε βιβλία που έγραψαν συνάδερφοι για το Ασβεστοχώρι.

Έρευνα στο Διαδίκτυο. Έρευνα στην τοπική κοινωνία. Συμμετοχή στη λειτουργία της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου την ημέρα

των Θεοφανείων, αλλά και την προηγούμενη στην προετοιμασία των πορ-τοκαλιών.

Παίξαμε με θέμα το νερό: role playing και brain storming3. Ακόμη: Επισκεφτήκαμε το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Επισκεφτήκαμε το πάρκο νερού στη Νέα Παραλία Θεσσαλονίκης. Συμμετείχαμε στην Εκδήλωση για τη δημιουργία αφίσας με θέμα το νερό

στο πλαίσιο της Καμπάνιας «Ταράζουμε τα Νερά στα Σχολεία και το το Δήμο μας» του Δήμου Πυλαίας-Χορτιάτη.

Επισκεφτήκαμε το Λαογραφικό Μουσείο Ασβεστοχωρίου. Συναντήσαμε ηλικιωμένους ασβεστοχωρίτες στο Κ.Α.Π.Η του Ασβεστο-

χωρίου προκειμένου να μας περιγράψουν τα παγοποιία (λέτνιτσκες) της περιοχής.

Φωτογραφήσαμε και ζωγραφίσαμε. Γράψαμε ποιήματα. Καλέσαμε την τοπική κοινωνία να μας επισκεφτεί στο σχολείο, όπου και

παρουσιάσαμε την εργασία. Επισκεφτήκαμε το Κ.Π.Ε. Κέρκυρας (μοναδική εμπειρία)!

2 Βλέπε Παράρτημα σελ. 38 3 Βλέπε Παράρτημα σελ. 39

21

Στην Κέρκυρα μας έδωσαν συγχαρητήρια!!!

22

ΚΚΚΕΕΕΦΦΦΑΑΑΛΛΛΑΑΑΙΙΙΟΟΟ ΤΤΤΕΕΕΤΤΤΑΑΑΡΡΡΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ---ΣΣΣ ...ΕΕΕ ...ΠΠΠ ...---ΦΦΦΥΥΥΛΛΛΟΟΟ

ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ Στις αγροτικές και κτηνοτροφικές κοινωνίες υπάρχουν εργασίες που μπορούν να γί-νουν και από τους άντρες και από τις γυναίκες. Κάποιες από αυτές, όμως, συνηθίζεται να εκτελούνται από τους άντρες και κάποιες από τις γυναίκες. Οι γυναίκες ήταν αυτές που ασχολούνταν με τις οικιακές εργασίες. ΑΑΑ ... ΑΑΑΣΣΣΧΧΧΟΟΟΛΛΛΙΙΙΕΕΕΣΣΣ ΤΤΤΩΩΩΝΝΝ ΓΓΓΥΥΥΝΝΝΑΑΑΙΙΙΚΚΚΩΩΩΝΝΝ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ ΣΣΣΧΧΧΕΕΕΤΤΤΙΙΙΚΚΚΕΕΕΣΣΣ ΜΜΜΕΕΕ ΤΤΤΟΟΟ ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ Στο Ασβεστοχώρι, όπως προαναφέρθηκε, οι άντρες μετά τα Χριστούγεννα (μετά του Αγίου Αθανασίου, δηλαδή στις 18 Ιανουαρίου) ξενιτεύονταν για να ασχοληθούν με τον ασβέστη. Επομένως οι γυναίκες αναλάμβαναν όλη την οικιακή οικονομία. Πρώτη τους ασχολία ήταν το μαλλί των προβάτων, τα οποία είχαν κουρέψει οι άντρες πριν φύγουν. Τα μαλλιά τα ζεμάτιζαν, τα τσιμπούσαν, τα άνοιγαν και τα έβαζαν σε μεγάλα λανάρια για να τα ανοίξουν. Στη συνέχεια τα έγνεθαν και τα έβαφαν στο βαφείο του χωριού. Με τα μαλλιά αυτά έπλεκαν ή ύφαιναν όλα τους τα ρούχα. Μια άλλη τους απασχόληση ήταν να υφαίνουν στον αργαλειό. Όλες οι οικογένειες εί-χαν αργαλειό, όπου κατασκεύαζαν όλη την προίκα των κοριτσιών της οικογένειας. Από τις πιο βαριές εργασίες με τις οποίες ήταν επιφορτισμένες οι γυναίκες ήταν το πλύ-σιμο όλων αυτών των υφαντών ρούχων. Τα έπλεναν μια φορά το χρόνο, το Μάϊο. Φόρ-τωναν τα ρούχα στα ζώα και πήγαιναν στις πιο κοντινές πηγές ή βρύσες του χωριού: στη Γκιρλίβα, τη Στέρνα, τη Μπάνια. Χτυπούσαν τα ρούχα με τον κόπανο, τα άπλωναν επάνω στα πουρνάρια να στεγνώσουν και την επόμενη πήγαιναν πάλι με τα ζώα και τα έπαιρ-ναν. Το πλύσιμο των ρούχων, εκτός από κοπιαστική, ήταν και ευχάριστη εργασία γιατί γινόταν ομαδικά, όπως και πολλές άλλες γυναικείες εργασίες. Ήταν μια ευκαιρία κοινω-νικής συναναστροφής και διασκέδασης. Επίσης, καθημερινή φροντίδα των γυναικών ήταν το να φέρνουν νερό από τις βρύσες του χωριού, καθώς δεν υπήρχαν πηγάδια στα σπίτια. Υπήρχαν πολλές κοινόχρηστες βρύσες. Στη θέση που σήμερα είναι το νηπιαγωγείο ήταν η Βουντάιτσκα (δηλαδή η βρύ-ση της αστυνομίας). Αυτή η βρύση είχε συνέχεια νερό. Η βρύση που υπάρχει μέχρι σή-μερα είναι η Πόποβα (δηλαδή η βρύση στην αυλή του παπά). Στο χώρο όπου σήμερα βρίσκεται το ηρώον του χωριού υπήρχε η Γκιρλίβα. Στη βρύση αυτή έπλεναν το Μάιο τα υφαντά τους και γιόρταζαν και τραγουδούσαν του Αγίου Γεωργίου τα κουρμπάνια. Η Καρκούροβα ήταν μια άλλη πηγή στην περιοχή του Ρίνγκου, μέσα στη ρεματιά. Στο κτήμα της οικογένειας Τάνη, στο δρόμο προς το Φιλίππειο ήταν η Τάνιβα. Πίσω από το μαγαζί του Γκουγκουλέρη ήταν μια βρύση, που το νερό της έτρεχε με δυνατή βουή και έτσι την ονόμασαν Βούιβα. Στη γειτονιά Μπουλουβάνια, σήμερα στο σπίτι της οικογέ-νειας Ρώμπη, ήταν μια μεγάλη βρύση και ποτίστρες για τα ζώα του χωριού. Υπήρχε μεγάλη κίνηση στις βρύσες. Ήταν χώρος κοινωνικής συναναστροφής. Εκεί οι γυναίκες συζητούσαν, αντάλλασσαν τα νέα του χωριού και τα συναισθήματά τους. Δεν έλειπαν, όμως και οι καυγάδες «για το κράτημα της σειράς». Ξυπνούσαν τα χαράματα και έβαζαν τα γκιούμια, τα κροντήρια και τους τενεκέδες, για να κρατήσουν τη σειρά. Το γέμισμα από τη βρύση ήταν δουλειά των νεαρότερων κοριτσιών.

23

ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙΓΓΓΡΡΡΑΑΑΦΦΦΗΗΗ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΕΕΕΠΠΠΑΑΑΓΓΓΓΓΓΕΕΕΛΛΛΜΜΜΑΑΑΤΤΤΟΟΟΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ ΠΠΠΑΑΑΓΓΓΟΟΟΠΠΠΟΟΟΙΙΙΟΟΟΥΥΥ Ο παγοποιός δημιουργούσε και πουλούσε πάγο, όταν ακόμη δεν υπήρχαν τα οικιακά ψυ-γεία. Εκπαίδευση Δεν ήταν αναγκαίες οι σπουδές για να γίνει κάποιος παγοπώλης. Απασχόληση-Αγορά Εργασίας Το επάγγελμα αυτό δεν ασκείται πια. ΒΒΒ ... ΗΗΗ ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΑΑΑΣΣΣΚΚΚΕΕΕΥΥΥΗΗΗ ΠΠΠΑΑΑΓΓΓΟΟΟΥΥΥ ΣΣΣΤΤΤΟΟΟ ΧΧΧΟΟΟΡΡΡΤΤΤΙΙΙΑΑΑΤΤΤΗΗΗ ΚΚΚΑΑΑΙΙΙ ΤΤΤΟΟΟ ΑΑΑΣΣΣΒΒΒΕΕΕΣΣΣΤΤΤΟΟΟΧΧΧΩΩΩΡΡΡΙΙΙ Παλαιότερα στο Ασβεστοχώρι οι άνδρες ασχολούνταν με την παρασκευή πάγου. Όπως είπε στο Βασίλη Θεολόγη (Α1) ο παππούς του κύριος Γρηγόρης Κορέντας, τον πάγο τον μάζευαν το χειμώνα, ως εξής: Σε ρέματα άνοιγαν μεγάλους λάκκους, τους οποίους δεν τους έβλεπε ο ήλιος και μάλιστα ήταν κοντά σε νερό. Όταν άνοιγαν τους λάκκους έβαζαν μέσα τον πάγο. Πάνω από τον πάγο έβαζαν φτέρες, από πάνω ξαναέβαζαν πάγο και ξανά φτέρες. Στο τέλος έριχναν αμμωνία για να κρατάει την ψύξη και το σκέπαζαν με χώμα. Με αυτόν τον τρόπο κρα-τούσαν τον πάγο μέχρι το καλοκαίρι τον πάγο άθικτο και τον πουλούσαν στη Θεσσαλο-νίκη.

24

ΜΜΜΕΕΕΡΡΡΟΟΟΣΣΣ ΒΒΒ’’’ «««ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΚΚΚΙΙΙ ΑΑΑΛΛΛΑΑΑΤΤΤΙΙΙ ΗΗΗ ΑΑΑΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟ ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΕΕΕΙΙΙ ΤΤΤΟΟΟ ΠΠΠΑΑΑΤΤΤΑΑΑΜΜΜΙΙΙ»»»

ΚΚΚΕΕΕΦΦΦΑΑΑΛΛΛΑΑΑΙΙΙΟΟΟ ΠΠΠΕΕΕΜΜΜΠΠΠΤΤΤΟΟΟ ΠΠΠΡΡΡΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΜΜΜΜΜΜΑΑΑ ΠΠΠΕΕΕΡΡΡΙΙΙΒΒΒΑΑΑΛΛΛΛΛΛΟΟΟΝΝΝΤΤΤΙΙΙΚΚΚΗΗΗΣΣΣ ΕΕΕΚΚΚΠΠΠΑΑΑΙΙΙΔΔΔΕΕΕΥΥΥΣΣΣΗΗΗΣΣΣ ΤΤΤΟΟΟΥΥΥ 111ΟΟΟΥΥΥ

ΓΓΓΕΕΕ ...ΛΛΛ ... ΓΓΓΙΙΙΑΑΑ ΤΤΤΟΟΟ

ΝΝΝΕΕΕΡΡΡΟΟΟ ΤΤΤοοο νννεεερρρόόό εεείίίννναααιιι πππλλλοοούύύτττοοοςςς

ΕΕΕΙΙΙΣΣΣΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΗΗΗ Η φαντασία, η ποιητική και σατυρική διάθεση του ελληνικού λαού, αποτύπωσε τη δύναμη, την ποικιλομορφία και την αξία του νερού σε παροιμίες, αινίγματα και εκ-φράσεις σχετικά με το νερό. Οι ίδιες ακριβώς χρησιμοποιούνται και στο Ασβεστοχώρι. ΑΑΑ ... ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΟΟΟΙΙΙΜΜΜΙΙΙΕΕΕΣΣΣ Μερικές παροιμίες που συνδέονται με το νερό και έχουν αλληγορική σημασία εί-ναι: «πολλές φορές πάει η στάμνα στο νερό, μα κάποτε σπάζει», δηλώνει πως ενώ συχνά επιχειρούμε κάτι ριψοκίνδυνο και πετυχαίνουμε δεν πρέπει να το θεωρούμε δεδομένο, γιατί κάποτε θα αποτύχουμε. Για να δείξουμε ότι με επιμονή και υπομονή μπορούμε να επιτύχουμε πάρα πολλά, αλλά και για να δηλώσουμε την αξία της αποταμίευσης λέμε την παροιμία «σταλαγματιά-σταλαγματιά γεμίζει η στάμνα η πλατιά». Σε όλη την Ελλάδα συναντούμε παροιμίες σχετικές με τα ελληνικά ποτάμια που παρο-μοιάζουν την ορμητικότητα ή την ηρεμία τους με ανθρώπινες συμπεριφορές, όπως π.χ. «από σιγανό ποτάμι να φοβάσαι», για τους ύπουλους ανθρώπους. Β. Αινίγματα Σε όλους τους ανθρώπους αρέσουν ιδιαίτερα τα αινίγματα που ακονίζουν με ευ-χάριστο τρόπο το μυαλό ψυχαγωγούν. Ορισμένα που σχετίζονται με το νερό και εκφρά-ζουν τις μορφές και τις ιδιότητές του, τον κύκλο και την αξία του είναι: «Το πιο θεριό του κόσμου είμαι και όμως δε ζει ούτε δέντρο, ούτε φυτό, ούτε κανένα ζω-ντανό χωρίς εμένα.» (νερό) «Σαν με πίνουν τι με κάνουν τους ξεφύγω και με χάνουν. Ως τα σύννεφα ανεβαίνω, και αν αστράψει κατεβαίνω. Στα ποτάμια μέσα τρέχω και στη θάλασσα ξεπέφτω. Πίσω απάνω ανεβαίνω και σαν βρέξει κατεβαίνω.» (κύκλος νερού) «Η κεφαλή του στο βουνό κι η ουρά του στο γιαλό.» (ποτάμι) «Γνωστός ζωγράφος ήσυχα ζωγραφίζει και με άσπρο χρώμα όλα τα χρωματίζει». (χιόνι)

25

Από τα 18 Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας του Γ. Ρίτσου 7. Το νερό Του βράχου λιγοστό νερό απ’ τη σιωπή αγιασμένο απ’ το καρτέρι του πουλιού τη σκιά της πικροδάφνης Κρυφά το πίνει η κλεφτουριά και το λαιμό σηκώνει σαν το σπουργίτι και βλογά τη φτωχομάνα Ελλάδα 15. Λιγνά Κορίτσια Λιγνά κορίτσια στο γιαλό μαζεύουνε τα’ αλάτι σκυφτά πολύ, πικρά πολύ το πέλαο δεν το βλέπουν Κι’ ένα πανί λευκό πανί τους γνέφει στο γαλάζιο κι απ’ το που δεν το αγνάντεψαν μαυρίζει απ’ τον καημό του

26

Περί ανέμων και υδάτων πολλών Σαν έφηβος που είμαι εγώ τον κόσμο μες τα χέρια μου κρατώ, είμαι η νέα η γενιά που θα φέρει διαφορά. Μπορώ να αλλάξω τα απλά και να κοιτάζω από ψηλά, μπορώ να σώσω το νερό και να μην το σπαταλώ Μπορώ να κάνω ότι πω αρκεί να το βάλω σκοπό, γιατί στο χέρι μου είναι κάθε τι μα θέλει υπομονή. Θα πάρω γη και ουρανό κατεστραμμένα και πρέπει να τα αποκαταστήσω. Θα πάρω λίμνες και ρυάκια ξεραμένα και πρέπει εγώ να τα γεμίσω με νερό… Μαρία Παρλάκογλου Α3

27

Το νερό Δροσιά μας δίνει περισσή μας καθαρίζει το κορμί κι αν μας λείψει κι αν το στερηθούμε νερό νεράκι θε να τραγουδούμε Στις πηγές των βουνών μας αναβλύζει ποτάμια λίμνες πελάγη γεμίζει κι όλα τα νησιά μας αν γυρίσεις κρυστάλλινα καθάρια νερά θ’ αντικρίσεις Η έλλειψή του μαραίνει κάθε οργανισμό αυτό είναι απόλυτο μα και φυσικό όταν στερηθούμε το νερό καταλαβαίνουμε πόσο πολύτιμο είναι μα και σημαντικό Αναζωογονητικό του οργανισμού μας το νεράκι μας ομορφαίνει αυτό το ανεκτίμητο θείο δωράκι γι’ αυτό κι εμείς ας μη σπαταλούμε το πολύτιμο αυτό δώρο που τόσο αγαπούμε Ευαγγελία Φωτιάδου Α3

28

ΑΑΑΝΝΝΤΤΤΙΙΙ ΕΕΕΠΠΠΙΙΙΛΛΛΟΟΟΓΓΓΟΟΟΥΥΥ……… Η μάνα γη σε γέννησε μέσα από βράχια κι όρη καθάριο σε κατέβασε να ξεδιψάνε όλοι

Διάφανο, αγνό, κελαριστό στους κάμπους κατεβαίνεις και μέσα στο ταξίδι σου φουσκώνεις και θεριεύεις

Κι ύστερα πάλι ήρεμο τραγουδιστά διαβαίνεις δίνεις ελπίδα και η ζωή φυτρώνει όπου πέφτεις

Πόσ’ άραγε στο διάβα σου να ‘χεις δει στην πλάση;

Να ΄μουνα στάλα από νερό στου κόσμου το γιορτάσι.

Το ποίημα αυτό γράφτηκε αποκλειστικά και μόνο για την περιβαλλοντική μας εργασία από την Σαριγιάννη Γεωργία μαθήτρια του Α3 του 1ου ΓΕ.Λ. Χορτιάτη και απέσπασε το 1ο Βραβείο στον διαγωνισμό ποιήματος που έγινε στο πλαίσιο του pro-ject αυτού.

Επιστροφή από την Κέρκυρα

29

30

31

Το 1ο βραβείο για τη δημιουργία αφίσας με θέμα την ευαισθητοποίηση για το νερό στο πλαίσιο της Καμπάνιας «Ταράζουμε τα Νερά στα Σχολεία και το το Δήμο μας» του Δήμου Πυλαίας-Χορτιάτη

32

ΒΒΒΙΙΙΒΒΒΛΛΛΙΙΙΟΟΟΓΓΓΡΡΡΑΑΑΦΦΦΙΙΙΑΑΑ

Αγγελίδης, Ζ. (1993). Εισαγωγή στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Θεσ/νίκη: Art of Text.

Αγγελίδης, Ζ. (1997). Ανάπτυξη Προγράμματος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο

Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ -Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλο-ντος Θεσ/νίκης, Περιβάλλον και Εκπαίδευση- Συμβολή στην Περιβαλλοντική Ευαισθητοποίηση για τα Προβλήματα της Θεσσαλονίκης.

Αγγελίδης, Ζ. (2007). Ιαματικοί Φυσικοί Πόροι και Θερμαλισμός. Θεσσαλονίκη: Κέντρο

Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ελευθερίου Κορδελιού. Αθανασάκης, Α. (1996). Οικοπεριβαλλοντική Παιδαγωγική. Αθήνα: Δάρδανος. Αλεξοπούλου, Ι. - Γκλάβας, Σ. (1989). Σχολείο και Περιβάλλον. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Αλεξοπούλου, Ι. (1992). Ο Σχεδιασμός και η Υλοποίηση ενός Προγράμματος Περιβαλ-

λοντικής Εκπαίδευσης ΥΠ.Ε.Π.Θ. U.N.E.S.C.O. Εγχειρίδιο για την Περιβαλλο-ντική Εκπαίδευση. Αθήνα: U.N.E.S.C.O.

Απανωμεριτάκη, Ο. – Βαχτσεβάνου, Μ.(χ/χ). Οδηγός για Περιβαλλοντικά Ταξίδια. Θεσ/νίκη: Γραφεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Διευθύνσεων Α΄/θμιας Ανατολικής και Δυτικής Θεσ/νίκης. Αραμπατζή, Χ. - Χατζηαστερίου, Α. (2000) Ασβεστοχώρι: Ιστορία, Παράδοση. Θεσσα-λονίκη. Γεωργόπουλος, Α. - Τσαλίκη, Ε. (1998). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση: Αρχές,

Φιλοσοφία, Μεθοδολογία, Παιχνίδια και Ασκήσεις.[Δεύτερη έκδοση]. Aθήνα: Gutenberg.

Γεωργόπουλος, Α. (1994). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Σπουδές Ειρήνης.

Λέσχη των Εκπαιδευτικών, Τεύχος 1. Δημητρόπουλος, Ε. (1994). Σχολικός Εκπαιδευτικός Προσανατολισμός και Συμβουλευτι-

κή. [Έκτη έκδοση]. Αθήνα: Γρηγόρης. Δημητρόπουλος, Ε. (1997). Αξιολόγηση Προγραμμάτων Εκπαίδευσης και Κατάρτισης.

Αθήνα: Γρηγόρης. Δημητρόπουλος, Ε. (1999). Συμβουλευτική - Προσανατολισμός. Τόμος Β’.[Όγδοη έκδο-

ση]. Συμβουλευτική Σταδιοδρομίας. Αθήνα: Γρηγόρης.

33

Δημητρόπουλος, Ε. (2000). Συμβουλευτική - Προσανατολισμός. Τόμος Α’.[Τρίτη έκδο-

ση]. Αθήνα: Γρηγόρης. Δημητρόπουλος, Ε. (2001). Εισαγωγή στη Μεθοδολογία της Επιστημονικής Έρευνας [Τρί-

τη έκδοση]. Αθήνα: Έλλην. Καλαϊτζίδης, Δ. – Ουζούνης, Κ. (1999). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση: Θεωρία και Πράξη.

Ξάνθη: Σπανίδης. Καλογήρου, Κ. (1987). Μάθηση-Άσκηση για Λήψη Αποφάσεων.[Δεύτερη έκδοση]. Αθή-

να: Δημ. Μ. Παπαδήμα. Κασσωτάκης, Μ. (1999). Η Πληροφόρηση για τις Σπουδές και τα Επαγγέλματα.[Τρίτη έκ-

δοση]. Αθήνα: Γρηγόρης. Κοσμίδου-Hardy,Χ., -Γαλανουδάκη Ράπτη, Α. (1996). Συμβουλευτική, Θεωρία και Πρα-

κτική. Αθήνα: Π. Ασημάκης. Λεονταρή, Α.(1998). Αυτοαντίληψη.[Δεύτερη έκδοση]. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Μαλικιώση,- Λοϊζου, Μ. (1998). Συμβουλευτική Ψυχολογία.[Πέμπτη έκδοση]. Αθήνα:

Ελληνικά Γράμματα. Μπακιρτζής, Κ. (2002). Επικοινωνία και Αγωγή. Αθήνα: Gutenberg. Μπρούζος, Α. (1998). Ο Εκπαιδευτικός ως Λειτουργός Συμβουλευτικής και Προσανατολι-

σμού. [Δεύτερη έκδοση]. Αθήνα: Λύχνος. Παπαδημητρίου, Β. (1998). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Σχολείο. Αθήνα: Δαρδανός. Παπασιδέρη, Ι. (1996). Θέματα Οικολογίας και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Αθήνα:

Συμμετρία. Π.Ι. (2000α). Διάχυση Λειτουργιών Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού στο Γυμνάσιο

και Λύκειο. Οδηγίες για τον Εκπαιδευτικό. Αθήνα: Άλφα Ε.Π.Ε. Π.Ι. (2000β). Ετοιμάζομαι για τη Ζωή Γ’ Γυμνασίου. Βιβλίο για τον Καθηγητή. [Δεύτερη

έκδοση]. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Πυροβέτση, Μ. (2001). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ. Ράπτης, Ν. (2000). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Αγωγή. Αθήνα: Τυπωθήτω. Ταμουτσέλη, Κ. (2003). Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Θεσ/νίκη: Γραφείο Π.Ε. της Δ/νσης Δ.Ε. Δυτικής Θεσ/νίκης.

34

ΥΠ.Ε.Π.Θ. (1998). Αρχές Περιβαλλοντικών Επιστημών. Β’ Τάξη Ενιαίου Λυκείου, Αθή-

να: Ο.Ε.Δ.Β. ΥΠ.Ε.Π.Θ. (2000α). Ομηρικά Έπη 2 – Ομήρου Ιλιάδα. Β’ Γυμνασίου, Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. ΥΠ.Ε.Π.Θ.-Π.Ι. (2000). Διάχυση Λειτουργιών Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού στο

Γυμνάσιο και το Λύκειο. Οδηγός για τον Εκπαιδευτικό. Αθήνα: Εκδοτική ΑΛΦΑ ΕΠΕ.

Φλογαϊτη, Ε. (1998). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Φράγκος, Χ. (1994). Ψυχοπαιδαγωγική. Αθήνα: Gutenberg. Φύκαρης, Ι. (2001). Ο Περιβάλλων Κόσμος και η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Θεσσαλο-

νίκη: Παρατηρητής. Χρυσαφίδης, Κ. (2000). Βιωματική – Επικοινωνιακή Διδασκαλία. Η Εισαγωγή της Μεθό-

δου Project στο Σχολείο. Αθήνα: Gutenberg. Fontana, D. (1996). Ψυχολογία για Εκπαιδευτικούς. Αθήνα: Σαββάλας. Frey, K. (1998). H Μέθοδος Project. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη.

35

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

36

ΠΠΠΑΑΑΡΡΡΑΑΑΡΡΡΤΤΤΗΗΗΜΜΜΑΑΑ

37

38

Από το ντουλάπι της γιαγιάς… τα υλικά

Κάσια με λιστίκες Υλικά: 1 κιλό ψάρια 1 ½ φλ. λάδι 1 φλ. αλεύρι αλάτι 1 φλ. νερό Εκτέλεση: Τηγανίζουμε τα αλατισμένα και αλευρωμένα ψάρια. Τα στραγγίζουμε για να φύγει το καμμένο αλεύρι.Τα ξαναρίχνουμε στο τηγάνι ρίχνοντας 4-5 κουταλιές αλεύρι και καβουρδίζουμε μέχρι το αλεύρι να ροδί-σει. Μόλις το αλεύρι ροδίσει ρίχνουμε το μερό και αφήνουμε να βράσει μέχρι να πήξει. Τέλος, ρίχνου-με μισό κουταλάκι αλάτι. Καλή μας όρεξη!

Μπακλαβάς Υλικά: 20-30 φ. ανοιγμένα στο χέρι 1 κιλό και 1 ποτήρι ζάχαρη ½ κιλό σιμιγδάλι χοντρό, κα-ρύδι ψιλοκομμένο 1 και ½ λάδι Σιρόπι: 3 ποτ. νερό, 1 κιλό ζάχαρη, κανέλα, γαρύφαλο. Εκτέλεση: Καβουρδίζουμε το σιμιγδάλι με το ½ φλ.λάδι και το 1 φλ. ζάχαρη. Στρώνουμε 3 φύλλα και ρίχνουμε λίγο σιμιγδάλι με καρύδι. Μεεά βάζουμε 1 φύλλο λίγο υλικό μέχρι τα υλικά να τελειώσουν. Στο τέλος βάζουμε 2 φύλλα. Χα-ράζουμε σε τρίγωνα και πε-ριλούζουμε με το καυτό λά-δι. Το ψήνουμε στους 200ο C στη μεσαία σχάρα για 1 ώρα. Βράζουμε το σιρόπι για 5’ και ζεστό το ρίχνουμε στον κρύο μπακλαβά. Καλή επιτυχία!

Λιστίκες με πράσα Υλικά: 1 κιλό ψάρια 2 κιλά πράσα 1 φλ. λάδι 1 κουταλάκι κόκκινο πιπέρι 2 φλ. νερό λεμόνι Εκτέλεση: Καθαρίζουμε και αλατίζουμε τα ψάρια. Τα βάζουμε στο τρυπητό για να σταγ-γίσουν. Πλαίνουμε και καθαρίζουμε τα πράσα, τα κόβουμε σε μικρά κομματά-κια και τα βράζουμε. Τα στραγγίζουμε και τα καβουρδίζουμε. Μόλις ροδίσουν ρίχνουμε το κόκκινο πιπέρι και το νε-ρό. Όταν βράσουν τα ρίχνουμε στο τα-ψί και από πάνω αραδιάζουμε τα ψάρια και αφήνουμε να ψηθούν σκεπασμένα μέχρι να μείνουν μόνο με το λάδι τους. Ρίχνουμε λεμόνι και … Καλή όρεξη

39

ΨΨΨΥΥΥΧΧΧΑΑΑΓΓΓΩΩΩΓΓΓΙΙΙΑΑΑ Ψάξε οριζόντια και κάθετα και βρες λέξεις σχετικές με το νερό!!!

Υ Δ Ω Ρ Χ Α Λ Α Ζ Ι

Δ Ρ Ο Σ Ι Α Ν Ε Ρ Ο

Ρ Ο Η Υ Ο Ρ Ε Μ Α Κ

Α Σ Δ Ν Ν Β Ρ Ο Χ Η

Γ Ι Υ Ν Ι Ρ Ο Μ Ι Ψ

Ω Α Ο Ε Λ Υ Τ Ι Ο Ι

Γ Η Ο Φ Π Σ Ρ Χ Ν Χ

Ε Ι Η Ο Η Η Ι Η Ι Α

Ι Κ Λ Μ Γ Τ Β Π Α Λ

Ο Ν Ξ Π Η Γ Η Π Σ Α

40

41