OKUMA KAZANIMININ ÖNEMİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLER … · 2017-11-21 · Beyin gelişimi en hızlı 0-6 yaşları arasında gerçekleştiği için, bu dönemde benimsenen aktivite

Gelişimsel Çocuk Nörolojisi Derneği • Çocuk Sağlığı ve Gelişimi Dergisi • 2017 • Sayı: 14

OKUMA KAZANIMININ ÖNEMİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLER

FİZİKSEL AKTİVİTE VE ÇOCUK

SAĞLIKLI BESLENMEDE OKULLARIN ROLÜ

FİZİKSEL AKTİVİTENİN ÖNEMİ

















editörÇok değer verdiğimiz, her türlü fedakârlıkla kendine toplum içinde

bağımsız bir olması için çabaladığımız çocuklarımızın sağlığı kadar okul başarısı da önemlidir. Okul başarısını sağlayan faktörlerin başında güncel, sorgulamaya yönelik, fikir üreten, yeteneklerini kullanabileceği ve mutlu olabileceği bir ortam gelmektedir.

Çocuğun öğrenme yeteneği eğitim esnasındaki dikkat süresi ile orantılıdır. Dikkat süresini yaşa bağlı olmak üzere fizik aktivite ve farklı bir uğraşı ile desteklenirse öğretilmeye çalışılan konu o denli çabuk kavranmakta, dolaylı olarak öğrenme yeteneği, çocuğun daha az enerji kaybı ile akademik başarısını arttırmaktadır. Bir çok ülkede değişik yaş grupları ile yapılan araştırmalar bu sonucu desteklemektedir.

Okullarda, sınıfta, ders aralarında ve tenefüste öğrencilere fizik aktivite için ayrılan zaman ülkemizde ve diğer ülkelerde de yetersiz olduğu saptanmaktadır. Bu konuya özellikle eğitimcilerin ve ailelerin dikkatini çekmeye çalışıyoruz.

Çocuklarımızın okul başarısı, yeteneklerinin dışında büyük oranda ortam şartlarına bağlıdır ve çok defa bizlerin kontrolündedir.

Okul ortamında ders aralarında ve tenefüslerde fizik aktivite sürelerinin yeterli düzeye çıkarılması için ailelerin ve öğretmenlerin beraberce çaba sarfetmesi gerekiyor.

Her konuda başarı dileklerimle.

Gelişimsel Çocuk NörolojisiDernek Başkanı

Prof. Dr. Kalbiye YALAZ

Yayın SahibiGelişimsel Çocuk Nörolojisi Derneği adına Dernek Başkanı Prof. Dr. Kalbiye YALAZ,

Başkan Yardımcısı Prof. Dr. Banu ANLAR

Yayına HazırlayanlarBanu ANLAR, Damla ATEŞER ÇAKCAK, Betül BÖKE

Konuk Yazarlar

Gıyasettin DEMİRHAN, Emre BİLGİN

Sevgili Anne - Baba ve

Öğretmenlerimizin dikkatle

okumalarını rica ederiz.

Türkiye’de ve birçok ülkede yapılan araştırmalar, çocukların okul içi ve okul dışı aktivite düzeylerinin olması gerekenin oldukça altında olduğunu göstermektedir.

Fiziksel aktivite, çocukta gelişimin tüm alanlarına olumlu etki etmektedir. Başta fiziksel gelişim olmak üzere, duygusal ve bilişsel gelişime katkı sağlamaktadır. Örneğin, çeşitli araştırma sonuçları bize fiziksel aktivite düzeyi yüksek olan çocukların; vücut olarak daha zinde olduklarını, sınıf içi davranışlarının daha uyumlu olduğunu, başta dil ve matematik olmak üzere ders notlarının daha yüksek olduğunu göstermektedir.

Fiziksel aktivite davranışları anne-baba tarafından ne kadar erken yaşta benimsenirse, yaşam boyu etkileri o kadar fazla görülmektedir.

Beyin gelişimi en hızlı 0-6 yaşları arasında gerçekleştiği için, bu dönemde benimsenen aktivite davranışlarının bilişsel etkileri daha fazla gözlenmektedir.

Fiziksel aktivite çocukluk döneminde, sporun yanında, her türlü yarışma, dans, gezi, jimnastik çalışmaları fiziksel aktivite davranışlarıdır. Özellikle; çocukların fiziksel aktivite davranışları açık havada artış gösterdiği için, anne-babalar gün içinde çocukların açık havadan faydalanmasını sağlamalıdır.

Gün içinde çocuğun oynadığı oyundan zevk alması, kendini ifade edebilmesi ve aynı zamanda birçok görev ile karşı karşıya kalması, gelişimine en yüksek seviyede katkı sağlamaktadır. Bu sebeple; çocuğun yalnız başına, dilediği bir oyunu oynaması desteklenirken, aynı gün içinde bir yetişkinin yönlendireceği kurallı oyuna da zaman ayrılmalıdır.

Televizyon, telefon ve tablet çocuklarımızı fiziksel aktiviteden uzak tutan en önemli etmenlerdir.

Araştırmalar bizlere, çocukların gün içindeki saatlerinin çoğunun okul içinde geçtiğini, bu nedenle okulun sunduğu fiziksel imkanların, eğitim programlarının içeriğinin ve öğretmen tutumlarının çocukların aktivite düzeylerini belirlemede büyük önem teşkil ettiğini söylemektedir. Okul aktivitesinde öğretmenlerin rolü büyüktür.

Erken çocukluk döneminde alıştırılan fiziksel aktivite davranışlarının, ilköğretim çağında da devamı sağlanmalıdır. Fiziksel aktivite okul başarısını desteklemektedir.

FİZİKSEL AKTİVİTENİN ÖNEMİDamla ATEŞER ÇAKCAK

Uzman Psikolog

Hazır meyve suları, kolalı ve gazlı içecekler çocuk ve gençlerin günlük kalori alımlarını önemli derecede arttırır.Bu etki özellikle 10-12 yaş ve üzerindeki çocuklarda ve gençlerde belirgindir. Kilo fazlalığı, şişmanlık, omurga ve eklem sorunları, kemik erimesi, tansiyon yüksekliği, migren, hatta multipl skleroz gibi birçok hastalığa zemin hazırlayan bir durumdur.

Lise öğrencileri arasında ABD’nde yapılan bir çalışmanın bulgularına göre 14-18 yaş grubu çocukların %20’si, yani beş çocuktan biri, bu içeceklerden günde en az bir kutu tüketmektedir. Bazı eyaletlerde liseler beslenme eğitimi vermekte, öğrencilerin gün içinde okul yerleşkesinin dışına çıkmalarını kısıtlamaktadır. Ayrıca okullar da bu içeceklerin satışına ve tanıtımına sınır koymaktadır. Bazı okullar, söz edilen içeceklerin yerine daha sağlıklı seçenekler sunmaya özen göstermektedir. Bunların yapıldığı okullarda gerçekten çocukların zararlı içecek tüketimi önemli ölçüde azalmıştır.

Bu araştırma, okullarda alınan önlemlerin, yetişmekte olan neslin ve belki de gelecek kuşakların daha sağlıklı beslenmeleri konusunda olumlu etki yaptığını desteklemekte, okul programlarının önemini vurgulamaktadır.

Soru: Şişman bir çocuk mutlaka şişman bir erişkin olmaya mahkum mudur?

Yanıt: Hayır, ilerideki şişmanlık önlenebilir. Ancak, araştırmalar bir çocuğun 8 yaşından sonraki kilo durumunun erişkin yaştaki kilo durumu ile bağlantılı olduğunu göstermektedir.

Çocukta kilo fazla olduğunda ne yapılmalı?

Çocuklukta kilonun normalden fazla olması, az olması kadar olumsuz bir durumdur. Kilosu fazla olan çocuğun kilo artışı yaşamadan boy atması, dolayısı ile de vücut ağırlığında yağ dokusunun payının azalması hedeflenir.

Öncelikle günlük besinleri hekim ya da diyetisyen ile birlikte gözden geçirilerek hangi kalori kaynağının fazla olduğu belirlenir. Örneğin “dışarıdan hiçbir şey almam, eve çikolata-bisküvi sokmam!” diyen bir anne, akşamüstü ara öğün olarak patates kızartıyor ve bunun fazla kalorili, besin değeri iyi olmayan bir yiyecek olduğunu bilmiyor olabilir.

İkinci ilke de çocuğun gün içinde daha fazla hareket etmesini sağlamaktır. Oyun parkına gitmesi, spor, halk oyunu, dans gibi grup halinde yapılan etkinliklere katılması, bir alış-verişe yürüyerek gidilmesi, bunların olmadığı yerlerde, mevsimlerde ve yaşlarda evin içinde hareketli oyunlar oynanması (ki birçok anne-baba bunu gürültü ve dağınıklık gerekçeleri ile kısıtlamaktadır: oysa zarar görmeyeceği ve zarar vermeyeceği koşullar yumuşak yastık ve minderlerle, çarşaftan tünel ve çadırlarla sağlanabilir)

Çocukta kilo fazlalığını önlemek için ne yapılmalı?

“Önlem” denildiğinde çocuğun yaşam boyu alışkanlıkları kazanması kastedilir. Bunun en önemli noktası da anne ve babanın bu alışkanlıkları edinmesidir. Kendisi yanlış beslenen bir ebeveynin çocuğundan doğru beslenme beklemesi gerçekçi ve hakça bir tutum olmaz.

Kurallar basittir;

1) Kalorisi yüksek yiyecek ve içecekler anne-babada ve çocukta bir alışkanlık halini almamalıdır.

2) Dinlenme saatleri sadece oturarak değil, biraz da gezerek-dolaşarak geçirilmelidir.


Banu ANLARÇocuk Sağlığı-Hastalıkları ve Çocuk Nörolojisi Uzmanı

Yiyeceklerin içeriği ne olmalıdır?

Bebekler için anne sütü vücut ağırlığının en uygun ve dengeli dağılımını sağlar. Küçük ve okul öncesi çocuklarda ilerinin beslenme alışkanlıkları çocukta yerleşir. Sağlıklı beslenme alışkanlığı kazanmaları için eve alınan ve evde pişen besinler önemlidir. Eve pastaneden tatlı-pasta alıp da çocuktan bunları yememesini istemek haklı bir davranış değildir. Büyük çocuk-ergenlik çağında vücutça büyüme hızlandığı için besin ihtiyacı çok artar, yaş ve cinse göre de çok değişir. Bu nedenle 10 yaşındaki bir kız çocuğuna, neden 15 yaşındaki ağabeyi kadar fazla yememesi gerektiği anlatılmalıdır.

Spor yapmak, birçok okulda ders dışı etkinlik olarak sunulmakta, semt beldiyeleri tarafından düzenlenen alanlarda çocuk ve gençlere hem oyun, hem kurs olanağı verilmektedir.

Ergenlikte ise gençler kendi alışkanlıklarını kendileri yönetir ve çoğu kez de arkadaşlarının etkisinde kalırlar. Bu da gelişimin bir parçasıdır. Siz dinlemediğini düşünseniz de beslenme ilkelerini hatırlatmaya ve sağlıklı seçimler yapmasına özen gösteriniz. Bir arkadaş topluluğunda cips yiyeceği yerine tuzsuz kuruyemiş, pizza yerine ıspanaklı ya da beyaz peynirli gözlemeyi seçmek, yada tatlı yememeyi seçmek, onu arkadaşlarından farklı düşmeden doğru seçimler yaparak sağlığını koruması anlamına gelir.

SIK YAPILAN YANLIŞLIKLAR

Ağladığında mutlaka aç olduğunu düşünerek hemen beslemeye yönelmek.

Ek besinlere geçildiğinde, verilen miktarları gereğinden büyük tutmak-oysa bebeğin mide hacmi unutulmamalıdır.

Bebeği çoğunlukla taşıma koltuğunda tutmak- oysa yere bir çarşafın üzerine bırakmak fazla hareket fırsatı verecektir. Koltukta sadece kol ve bacaklarını oynatır; yerde ise tüm gövdeyi de oynatır.

Sofrada çocuğun önüne büyük porsiyonlar koymak ve fazla miktarda yemeye zorlamak (çocukluk çağında en sık yapılan yanlışlıklardan biri: “o tabak bitecek!”). Anne-baba, çocuğun yemesi gereken miktarı kendilerine göre düşünmemelidir. Her çocuğun, hatta her insanın belirli bir ihtiyacı ve kapasitesi vardır, onun üzerine çıkmaya zorlanmamalıdır.

Belirli saatlerde yemek yerine tüm güne yaymak; sürekli atıştırma alışkanlığı genellikle çocuklukta edinilen olumsuz bir alışkanlıktır.

Hızlı yemeye alışmak, sofra başında sofrayı kaldırmak için acele etmek. Yemek, bitirilmesi gereken bir görev değil, ailenin bir araya geldiği keyifli bir saattir. İdeal süre, yarım saat kadardır.

Besinleri iyi çiğnemeden yutmak, çocuklarıda çabuk yutmaya zorlamak.

Televizyon karşısında yemek ve atıştırmak.

Çocuğun olumlu davranışlarını ödüllendirmek için besinleri kullanmak (“bunu yaparsan sana şeker vereceğim”)

Televizyon ve bilgisayar karşısında günde 2 saatten fazla vakit geçirmek. Anne-baba saatlerce oturursa çocuk da böyle yapacaktır. Örnek olunmalıdır! Sohbet etmek, kitap-gazete okumak, radyo ya da müzik dinlemek, dolaşmak, günlük ev alışverişine birlikte çıkmak, akraba-arkadaş gezmelerine hep birlikte gitmek, sinemaya-tiyatroya-çay bahçesine gitmek gibi birçok etkinlik vardır.


Banu ANLARÇocuk Sağlığı-Hastalıkları ve Çocuk Nörolojisi Uzmanı


Damla ATEŞER ÇAKCAKUzman Psikolog

Okuma; sağlam bir dil gelişimi, biliş ve zengin çevresel faktörler gerektiren, her insanın mutlaka elde etmesi gereken bir beceridir.

Okuma; her harfin kendine ait bir sesi olduğu için hem görsel hem de işitsel beceriler içeren süreçlerden geçer. Gelişim ilerledikçe, beceriler otomatikleşir. Çocuk önce ses ve harflerin görsellerini eşleştirir, daha sonra bir bütün olarak söylemeye başlar. Yaş ilerledikçe anlamsal yol gelişir ve artık çocuk telaffuz edebildiği kelimelerin anlamlarını da kavramaya başlar. Okuma sürecini etkileyen kilometre taşları iç güdümlü ve dışsal olmak üzere ikiye ayrılır.

İÇ GÜDÜMLÜ FAKTÖRLER

Dil

Okuma, dil gelişimi ile başlar. Doğumdan önce, bebek insan seslerini ayırıp tercih edebilir. Yaşamın ilk yıllarında ise bebekler anadillerine ait fonemleri keşfederler ve hangi seslerin kendi dillerine ait olduğuna dair bir his elde ederler. İlk 2-3 ayda ifade edici dil, ünlü harfler içeren heceler ile başlar, 4. Ayda ünsüz harfler içeren heceler ile devam ederek zaman geçtikçe çeşitlenir. 1 yaş civarında “anlama”nın dahil olmasıyla beraber kelimeler ortaya çıkar. 1-2 yaş arasında öğrenilen kelime sayısı en üst seviyeye ulaşır, 2 yaş civarında iki kelimelik cümleler oluşmaya başlar.

Biliş

Okuma için kusursuz bir dil gelişiminin yanında, okuma için zeka, algılama hızı, dikkat gösterebilme ve sürdürebilme, plan yapabilme gibi yönetici işlevler gerekir. Yönetici işlevler olarak bahsedilen bu beceriler, genetik ve çevresel etkilenen birtakım ön koşul kapasiteler içermektedir.

DIŞSAL FAKTÖRLER

Okuryazarlık becerisi, çocukta her harfin konuşmada bir sesi olduğunu anlamakla ve okuma-yazmaya dair temel süreçlerin tamamlanmasıyla oluşur. Becerilerin gelişmesi; fonolojik farkındalık, sözel dil ve resim-kelime eşleştirebilme içeren zengin ev koşulları ile gerçekleşir. Bunu; kitaplara ulaşılabilirlik, anne-baba ve çocuğun paylaştığı okuma aktiviteleri, sözel iletişim ve yazılı dil ile karşılaşmış olmak belirler.

Çocuğun okuma-yazmaya dair akademik başarısında, anne-baba ile ne kadar okuma içeren deneyim kazandığı ve genetik faktörler belirleyici rol oynarlar. Sözel iletişimi bol olan ve erken yaştan itibaren kitap okunan bir ev ortamı, çocuğun daha rahat başarı sergilemesini sağlar. Çocuğun anne-baba ile beraber okuması; ifade edici dil ve kelime bilgisi, resimlerle eşleştirebilme açısından geliştiricidir. Aslında bu durumlarda kitap, anne-baba-çocuk

arasında katalizör görevi görür, kişiler arasında iletişimin gelişmesini sağlar.

Okuma-yazma gelişimindeki basamakları biliyor olmak, okul-öncesi dönemde okuma güçlüğünü tanımamızı sağlar. Örneğin çocuk yaşı geldiğinde kitaptaki resimlere bakmak yerine hala kitabı ısırmaya çalışıyorsa süreç yavaş ilerliyor demektir. Anne ve babanın dikkatli gözleminin yanı sıra, bu gözlemlerin bir pediatri kliniğinde yapılması ayrıca önemlidir.

Fiziksel aktivite ve egzersizin insan vücuduna faydaları saymakla bitmez. İnsan, hareket eden bir varlık olduğundan dolayı fiziksel aktiviteden hem doğrudan hem de dolaylı olarak fayda sağlamaktadır. Düzenli yapılan fiziksel aktivite doğrudan insanın fiziksel, duyugusal, toplumsal ve zihinsel sağlığına olumlu yönde etki eder. Bu olumlu etkilerle insan daha iyi düşünür ve daha verimli çalışır.

Bilimsel araştırma sonuçlarına göre, düzenli yapılan fiziksel aktivite beyin kılcal damarlarında gelişme ile kan akımında, beyine oksijen taşınmasında, beyin hücrelerinin yenilenmesinde, beyin hücrelerinin işlevlerinde, beyin hücreleri arasındaki iletişimde ve beyin hacminde artışa neden olur (Khan & Hillman, 2014). Bu doğrudan değişimlerde dolaylı olarak dikkat artışına, bilgiyi işleme, saklama ve geri çağırma işlemlerinde gelişmeye, pozitif davranışlarda ve sorunlarla başa çıkmada artışa, stres, acı, endişe ve depresyon hissetmede azalmaya, plan ve düzenleme yapma, yapılan planı uygulama ve değerlendirme becerilerinde artışa neden olur(Lubans et al., 2016)

Bunlar çocuğun öğrenme hayatına doğrudan etki eder. Örneğin, düzenli fiziksel aktivite çocuğun stresle daha iyi başa çıkabilmesine, depresyonu asgari düzeyde hissetmesine ve bununla başa çıkabilmesine, bilgiyi daha iyi işleyebilmesine, daha dikkatli olmasına ve bilgiyi daha kolay hatırlamasına katkıda bulunur. Bu değişimlerinin sonucu olarak çocuk okul hayatında ve derslerde daha başarılı olur. Okulda başarılı olan ve bunu hisseden çocuğun kendisine, okula, öğretmenine ve arkadaşlarına bağlılığı ve güveni artar, dolayısı ile akademik olarak daha başarılı olur.

Özetlenecek olursa; şu ana kadar yapılan araştırma sonuçlarının çoğu düzenli fiziksel aktivitenin çocuğun fiziksel, duygusal, toplumsal ve zihinsel gelişimine olumlu etki ettiği yönündedir. Bu nedenle, anne ve babalar korkmayın! Düzenli fiziksel aktivite çocuğunuzun gelişimi, sağlığı ve başarısı için yararlıdır. İzin verin çocuklarınız gerçek hayatın içinde okullu olsunlar. Yaşamsal mutluluk seviyeleri daha da artacaktır.

Kaynaklar

Khan, N. A., & Hillman, C. H. (2014). The relation of childhood physical activity and aerobic fitness to brain function and cognition: a review. Pediatric Exercise Science, 26(2). https://doi.org/10.1123/pes.2013-0125

Lubans, D., Richards, J., Hillman, C., Faulkner, G., Beauchamp, M., Nilsson, M., … Cerin, E. (2016). Physical Activity for Cognitive and Mental Health in Youth: A Systematic Review of Mechanisms. Pediatrics, 138(3). https://doi.org/10.1542/peds.2016-1642


Gıyasettin DEMİRHAN, Emre BİLGİN Beden Eğitimi ve Spor Öğretmenliği

GELİŞİMSEL ÇOCUK NÖROLOJİSİ DERNEĞİTunalı Hilmi Caddesi Buğday Sokak Kozlar İş Hanı 2. kat 6/34 KAVAKLIDERE/ANKARA

Tel: 0312 427 50 57 - E-posta: [email protected]

GELİŞİMSEL ÇOCUK NÖROLOJİSİ DERNEĞİTunalı Hilmi Caddesi Buğday Sokak Kozlar İş Hanı 2. kat 6/34 KAVAKLIDERE/ANKARA

Tel: 0312 427 50 57 - E-posta: [email protected]

GELiŞiMSEL ÇOCUK NÖROLOJiSi DERNEĞi

“Anne-Çocuk Karnesi” gebelikten itibaren bebeğin anne ile birlikte takibini, sağlık ve hastalık durumlarını ve annelere önerileri içeren

Derneğimizin yayınlarındandır

“Sağlam Çocuk Yetiştirmek” anne-baba ve sağlık personelleri için uzmanlar tarafından verilen bilgileri içeren Derneğimizin yayınıdır.

Gelişimsel Çocuk Nörolojisi Derneği, 6 yaşına kadar olan çocukların gelişimini

ölçmede kullanılan Denver Testini sağlık ve eğitim çalışanlarına öğretmektedir.

Documents

OKUMA KAZANIMININ ÖNEMİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLER … · 2017-11-21 · Beyin gelişimi en hızlı 0-6 yaşları arasında gerçekleştiği için, bu dönemde benimsenen aktivite