BİR FİLOZOF OLARAK FAZLUR RAHMAN*

Charles J, ADAMS

McGilt'Üniversitesi, İslami Çalışmalar Bölümü Eski Başkanı ve Isitim Düşüncesi Profesörü

Çevirenler: Bilal KUŞPlNAR- Ahmet T. YÜKSEL

Değerli arkadaşım Fazlur Rabman'ın onuruna

dilıenlenen bu programa, onun felsefe sahasına yapmış olduğu il mf kalkılar haklanda bir takım görüşler sunmak

ilıere katılınam istenmişti. Belki de bana düşen, tahsis edilen bu konu azerinde hiçbir şey yazmamaktı. Zira, ne ilmi geçmişim ne de şahsf1emayollcrim böyle bir görev

için pek uygun değildir. Fazlur Rahman, hem İslami ilim­

lerde hem de Eski Yunan felsefesinde bilyOk bir

mUtchassıs ve aynı zamanda, felsefi kaynakla·n gereği gibi

kullanınada kendi öz klasik geleneğinin başarısızlığını

gören güçiU bir tenkitçiydi. Onun felsefi' temayili ve il­

gileri hem özellikle felsefi hem de felsefe harici isıamr sahada yapml§ olduğu biltOn çalışmalarda kendisini

göstermektedir. Aslında, hayatı ve duşoneesini içine alan muhtevalı bir araştırmadan başka hiçbir şey onun

çalışmalarını tatminkar bir şekilde ortaya koyamaz.

Yazılarının, derinliği, çokluğu ve farklı sahalarda olması sebebiyle, burada böylesine geni§ bir çatışmanın asıesin­

den gelinemiycceğinden, biz, onun sadece felsefe

sahasına yaptığı katkılara, çok tatminkar olmamakla beraber kısaca bir göz alacağız.

'Fazlur Rabman'ın İslam felsefesine ve daha genel

olarak İslam Duşaneesine ilgisini ilk defa uyandıran faktörlerin neler olduklannı kesin olarak bilmiyorum.

· Onların, aile geçmişinde ve onun aktif hayal gileU ile

moıecessis şahsiyetinde yattığını tahmin ediyorum. Bu in­

tibalarımı, kendisiyle 1950-60 yılları arasında McGill Üniversitesi isıamr Araştırmalar Bölamande beraber

olduğumuz kısa süreli arkadaşlığımız dönemindeki

Bu makale, Hikmaı Dergisi'nin 1989 yılı, nı. cildinin 3. sayısında, •Fazlur R.ahman asa Philosopher• baştııı altında yayınlanmıştır. Makalenin Türkçe tercümesiyle birlikte der­gimizde yayınlanması için izin veren Charles J. ADAMS'a teşekkür etmeyi bir borç biliriz. (İsUlmf Araştırmalar)

FAZL AL-RAHMAN AS ·A PHILOSOPHER*

Charles J. ADAMS

Prof of Islamic Thought McGill University, Canada

I have been askcd to participate in this tribute to my bonoured friend, Fazı ai-Rahman, by offering some rcmarks on his contributions to scholarship in the area of philosophy. Left to my own deviees I should probably not have cbosen to write on the subject assigned mc, for ncither my background nor my own personal inclinations equip me veri well for such a task. Fazi ai-Rahman was a formidable student of philosophical thought both in the Islamic and ancient Greel< traditions and a powerful eritic of what he considered to be the failure of his own tradition to utilize the resources of philosophy as it should. His philosophical interesiS and orientation per­mcate all of his studies of Islam, both those that had to do with specifically philosophical subjccts and those that did not, and in the final analysis nothing less than a com­prebensive survey of his life's work and thought would suffice to give an adcquate account of them. In view of the quantity, the depth, and the broad range of his writ­ings, so large an enterprise cannot be undertaken on this occasion; we shaU have instead to be content with a rapid and inevitably less than satisfaetory look at his philosophi­cal contribution.

I do not know what precisely were the factors that first aroused Fazi al-Rahman's interest in Jslamic philosophy and in Muslim thougbt more generally. I would presume them to tic in the family background and in his own personality with its curiosity and active im­agination. The few hints that I have come from conversa­tioos with Fazi during the brief time in the Iate 1950s and early 1960s when we wcre colleagues together at McGill University in the Institute of Islamic Studies. Fazi spoke of having had an intercst in Islamic matters even from

This paper was presented in the Study of Islam seetion at the American Academy of Religion Annual Meeting held in Chicago on Novcmber 20, 1988 in a Memorial Panel on The Conıribution of Fazlur Rahman (1919-1988) 10 the Study of Islam.; and was printed in llikmat, III, 3,1989.

İslam/ Araştınnalar Cilt: 4, Sayı: 4, Ekim 1990

CHARLES J. AOAMS (ÇEviREN: BİLAL KUŞPINAR-AHMET T. YÜKSEL) 265

karşılıklı müzakerelerimizden elde etmekteyim. Fazlur

Rahman, özellikle öğrenciliğinin ilk dönemlerinden beri

isıarnı meselelerle ilgilendiğini söylerdi. O, İlebal'in düşüncesinden oldukça fazla etkilenen bir nesle mensup­

tu. Hiç mübalağasız diyebilirim ki, İlebal'ın ilmi faaliyet­

leri onun için bir modeldi. Aynı zamanda, 1930 ve 40'1ı

yıllarda Hint Müslümanlannı tamamen saran siyasi

çalkantılardan da şüphesiz etleilenmiş ve ileri gelen kim­

seleric şahsi birtakım temaslarda bulunmuştu.

Ancak, düşüncelerini tam anlamıyla şekillendiren

etki, İngiltere'deki talebelik dönemlerinde görülür. Kendi

ifadesine göre, sakallı, geleneksel Hindistan kıyafetiyle ve

her yönüyle, yeni çevresine tamamen tczat teşkil eden

genç klasik bir Ilint Müslümanı olarak İngiltere'ye

gitmişti. Geçmişten bahsederken, kendisinin, hocalarının

gözleri önünde sergiiemiş olduğu hayli hoş manzaraları

anlatırdı. Hafifyaramaz (!)edasıyla birleşmiş mizahçı tavrı

Fazlur Rabman'ın şahsiyetinin en çekici yönlerinden

birisidir. Onun ilmi formasyonunu yönlendirmekle sorum­

lu olan kimseler, görünüşünün ötesini görüp, genç ilim

adamının hırslı ve istekli zekasını tanıyabilmişlcrdi.

Hocatarının ısrarı, Fazlur Rahman'ın, İslam felsefe ve

düşüncesinde ciddi bir çalışmaya hazırlanırken, ilk önce

eski metinleri okuyabilmcsi için öğrenmesi gereken diller

pc dahil, Eski Yunan Felsefesine köklü bir şekilde vakıf

olması yolundaydı. Bu yüzden, İlkçağ Felsefe Tarihinde

yoğun bir eğitime tabi tutulmuştu.

Yunan Felsefesine vakıf olma yolunda sarfettiği

gayretlerinin meyvesi, onun bütün yazılarında ve özellikle

felsefi konulara tahsis ettiği çalışmalarında görülebilir.

Yunan düşüncesinin ana konularını kavrayışı oldukça

derin olup hiçbir kimsenin, İbn Sina'nın Kitab-ım­Necat'ının ilgili kısmına yaptığı tercemeye bir giriş

niteliğinde olan Prophecy in Islam (İslam'da Peygamber­

lik) kitabını veya Molla Sadreddin Şirazl hakkındaki

çalışmasını etkilenmeden okuması mümkün olmadığı gibi,

eski Yunan ve isıarnı metinlere vakıf oluşu karşısında da

büyülenmemesi elde değildir. Herhangi bir analizeiden is­

tenen en önemli görevlerden birisi, karmaşık bir öğreti

veya savın önemini ve mahiyetini açık ve veciz bir ifadeyle

ortaya l<oymaktır. Üzerinde çalıştığı konuyu derinliğine ve bütün yönleriyle anlamadığı sürece bunu

gcrçekleştircbilmesi mümkün değildir. İşte Fazlur Rab­

man bu nadir kabiliyete, yani zor bir mcselenin özünü

bülün karmaşık noktalardan sıyırıp kendi kavrayışını il­

gilendiği diğer konulara uygulama yeteneğine sahipti. Bu

tabii yeteneğinden başka, onun İslam Felsefe düşüncesi tahlilinde ortaya koyduğu vukufıyetin en önemli unsuru,

Journal of lslamic Research Vol: 4, No: 4, October 1990

the earliest times but especially in his student days. He belonged to the gencration that was powerfully in­fluenced by the thought of Iqbal whose intcllecıual ac­tivity, I think it no exaggeration to suggest, wa~ a kind of model for him. He also was no doubt stimulated by the political agitation in which Indian Muslims were swepı up during the 1930s and 40s and had somc personal contact with certain of the Icading fıgurcs.

The decisively formative influence, however, seems to have been the time spent in study in England. Accord­ing to his own accounts, he went to Britain asa young Tn­dian Muslim .of traditional background, bearded, wcaring traditional Indian clothing, in every respect a figure who conırasted in sharp terms with his new environmenı. Tn retrospect he spoke with considerable amusemerit of the spectacle he must have presented in the eyes of his tcachers. This sense of humoor combincd with a bit of the mischief-maker werc among the most aliractive

aspccts of Fazi al-Rahman's personality. Fortunately, those chargcd with directing his intcllcctual formatian had the ability to see beyond the façade and to recognize the keen and eager mind of the young scholar. It was their insistence that, as prcparation for the serious study of Islamic philosophy and thought, he must fırst achieve a thorough grounding in Greek philosophy, including the language of the original tcxls. Ile was, therefore, sub­jected to a rigorous course of instruction in the history of ancienı philosophy.

The fruit of the efforıs that he expended in master­ing the Grecks may he secn throughout his writings but cspecially in those studies that he devoted to specifıcally philosophical suhjects. His grasp of the major themes of Greck thought was profound; no one can read such a work as Proplıeey in Islam, the Introduction to his ırans­lation of porıions of Tbn sına•s Kitab al-Najat, or his study of Mu Ila Sadra ai-Shiraır withouı bcing imprcssed, indeed all ~uı overwhelmcd, by the magisterial command of botb the ancient and the Islamic texts. One of the most demanding of all tasks for any analyst is that of sıat­ing.succinctty and with clarity the essence and im port of a complex argument or doctrine. The capacity to do so is not possible to realize unless one has understood the matter at issue in depth and in aiUts aspccts. Fazi al-Rab­man passessed that rare ability to cut through complica­tions to extracı the heart of a diffıcult issue and thcn to apply his insight to the other matters in which he was in­terested. Apart from his native intelligence, the largest element in his capaciıy for exposition and penetrating analysis of Muslim philosophical thought was his com­plcte familiarity with the philosophical hcritage of the an­cicnt world. Thcre is su rely a lesson here for those of us who remain and who are chargcd with instruction and re-

266 BİR FiLOZOF OLARAK FJ\ZLUR RAfiMAN 1 FA7.L AL-RAHMAN ASA PHILOSOPIIP.R

eski dünya (yani eski Yunan) Felsefe mirasıyia tamamen

aşina olmasıydı. Burada,. isıarn İlmt Geleneğiyle ilgili eğitim ve. araştırmadan sorumlu olan bizler için eminim

ki alınacak bir ders vardır. Programımız, Fazlur Ralı­

man'ın yazılarında görülebilen sonuçlan verirse hem bizim hem de öğrencilerimiz için itibara layık olacaktır.

Felsefeyle oldukça fazla ilgilenmesine rağmen Faz­lur Rahman, yapıcı bir filozof değiidi. Bununla şunu kas­tediyorum: O, kendi şahsi düşüncelerini soyut ve kap­samlı bir şekilde sergileyen kendine has felsefi bir sistem kurmamıştır. Ne yazık ki, Fazlur .Rahman'ın dünya görüşünü ortaya koyan ciltlerce bir seriye sahip almadığımız gibi, kendisi de belirli bir zaman için ihtilaf ve tartışmaya yol açabilecek yeni bir nazariyenin kurucusu da değildir. Aksine onun felsefe yapması, esasında başkalarının düşüncelerine, onların kendi eser­lerioi açıklayıp yorumlamak veya gayet dikkatli ve dakik bir tenkit yapmak suretiyle bir tepki şeklinde olmuştur. Fakat, ilgilendiği felsefeye olan yaklaşımı tarihçilikten uzaktır. Zira onun için geçmişteki bir sistemin sadece yeniden tanım ve inşası hiçbir zaman yeterli değildi. Her­zaman, ple aldığı düşünce sisteminin özıine inip, önce onu kendisine maletmiş sonra da onun bizzat kendisine ve okuyucularına olan ilgisini yorumlamaya çalışmıştır.

Onun felsefe tarihi anlayışı, felsefi' kavramların ve gelişmelerin köklerini tesbit etmekle yetinen ve böyle yap­makla da düşünce tarihini mümkün olduğu kadar iyi anladıklarını zanneden çoğu 19. yüzyıl düşünürlerinin

anlayışiarına benzemiyordu. Kendisini bu tür ilme en iyi şekilde hazırlayan klasik felsefedeki kesin derin bilgisine rağmen, zamanının çok az bir kısmını böyle önemsiz işlere ayırmıştır. Belki de, temel klasik unsurlan İslam fel­sefesine yerleştirme konusunda en belirgin örnek onun doktora tezidir. Ancak burada, İbn sına ve ondan önceki Yunan düşüntirleri arasındaki ilgiyi göstermeye olan merakı gayet tabii olarak İngiliz hocalarının talepleriyle izah edilebilir. Her halükarda, eserinin büyük bir kısmı, tarihi seletleri ve bağımlılığı gösterme gibi özel bir ilgiye dikkat çekmemektedir. Bu ilginin olmamasına bakarak, onun felsefi' çalışmalarında bir zayıflık bulunduğu düşünülebilir.

Onun tarihe karşı ilgisiz tutumuna bir işaret

olabilecek önemli hakikat şudur: Fazlur Rahman, meseleleri tahlil ederken, kendine has yargı şeklini ortaya koyma konusunda en küçük bir tereddüt güstermemiştir. Onun ilmi amacında, değer yargısı olmadan ve kendini adamadan isıarn fikri geleneğini araştırmaya yer yoktu. O, hiçbir şekilde üzerinde çalıştığı bazı kimselerin, ileri sürdiikleri fikirlerio sonuçları ve muhtevaları üzcrii?de dü§ünme konusunda isteksiz davranmamıştır. Yani, onun tarihsel felsefi' çalışması, konuyla olan ilişkisini ifade

search relating to the lslamic intellectual tradition. When an agenda produces such results as may be seen in the writings of Fazi ai-Rahman, it is worthy of being con­sidered, both for our own sakes and for that of our stu­dents.

As deeply interested as he was in philosophy, Fazi ai-Rahman was not what I should call a constructive philosopher. By that I mean that he did not give himself to building a philosophical system of his own, one that would lay out his personal thought in an abstract and comprehensive way. Unfortunately, we do not have a series of volumes that set out the Ralımanian view of the world, nor is he the author of any novel theory that might attract discussion and controversy for a time. His philosophiziog tcnded on the contrary to express itself principally in reaction to the thought of others, through the exposition and explanation of their work or through a carcful and minute criticism of it. He was, in other words, more an histarian of philosophy than an ariginatar and propagator of original philosophical ideas. His approach to the philosophy that interested him was, however, far from being historicistic. Mere description or reconstruction of a system from the past was never enough; he sought always to enter into the spirit of the · body of thought he was considering, first to make it his own, and then to expound it for itS relevance to .himself and his readers.

His understanding of the history of philosophy was decidedly not that of the many 19th century thinkers who were content to trace the origins and development ol tcrms, concepts or ideas, and having done so, then believed that they had understood as much of the intel­leetual history as it is possible to understand. Despite his undoubted depth of knowledge in classical philosophy which equipped him superbly for precisely that kind of scholarship, he actually devoted vcry ·nttte of his time to such nit-picking pursuits. Perhaps the prime examplc of the interest to Jocate the classical bases of elemen ts in Is­Jamic philosophy is his doctoral dissertation, but in that case the cancem for showing the relationship between Ibn sına and the Greek thinkers who preceded him may perhaps be explained by the demands of Fazl's English prcceptors who were, quite naturally, always locking over his shoulder. In any ease the majority of his work is not marked by a particolar intcrest in demansırating histari­cal antecedents and dependence; and to the extent that such interest is lacking some may consider thcre to be a weakness in his philosophicallabours.

More important as an indication of his anti-his­toricist attitude is the fact that Fazi al-Rahman never showed the slightest hesilation to offer his own jud!(ment

İslam/ Araştırmalar Cilt: 4, Sayı: 4, Ekim 1990

CHARLES J. ADAMS (ÇEviREN: BiLAL KUŞPINAR-AHMETT. YÜKSeL) 267

edip başarabiieceği bir çerçeve ortaya koymuştur. (Bu çerçeve içinde) kendisinden öncekilerinin fikirlerini bazen tasdiklemiş bazen de karşı çıkarak beğenmemiştir. isıarn Felsefesinin bilyOk dehalarını saygıyla takdir ederken -ki şüphesiz bunu yapmıştır- maalesef tenkit­leriyle de onlara karşı sert olmuştur. Filozofları,

isıarn'daki dinisaiki hakkıyla anlayamadıklarından dolayı lanamış ve onların insana sadakau emreden yaratıcı ve Halarn olan Rabb'in başyetli hükilmranhğındao çok: az haberdar olduklarını iddia etmiştir. Aksine onlar, bütün hissi zenginliğiyle dolu olan temel ve zorunlu İslami dinf hayatı, varlığın hakikatı ilzerinde felsefi bir anlayışa indir­mişlerdir. Böylece onlar için Allah, çoğu Müslümanın aoladığı gibi, hayata yön veren ve her zaman emreden bir İrade değil de şahsiyeti olmayan mücer(et bir kavram olmuştur.

Filozoflar düşüncelerini genelde toplumun dini anlayışına uydurmak istemelerine rağmen -ki böyle yapmışlardır- hakikatte başansız olmuşlardır. Onların edebi bir şekilde ortaya koydukları felsefi nazariyelerde kaybolan şey, Fazlur Rahman'a göre, İslam'ın özünil tem­sil eden ahlaki ve sosyal görüştil. Ancak, filozoflar İstarn'ın gerçek: ruhunu kaybetmekle kalmamışlar, üstelik:, onların benimsedikleri tavırda, kendilerini üstün görme ve sınıf

ayrımı anlayışı hakimdi. Zira onlar, felsefi' sistemleri içerisinde, kendilerini diğer MUslUmanlardan ilstUn görüyorlardı. Böyle yaparlarken, biri havas (~lite) diğeri avam (masses) olan iki türlü bakikat fikrini neredeyse tas­vip ediyorlardı. Fazlur Rahman, filozofların gerçekten böyle ikili bakikat fikrini tasvip etme yoluna girdiklerine inanmadı; ancak onlar hakkıoda ortaya koyduğu tasvirin­den, filozofların kendi başarılarını fazlasıyla takdir et­meleri ve inanan kitleden uzak olmaları hususunda çok az bir şüphe sezilebilir.

Fazlur Rabman'ın geleneksel filozoflara karşı olan tutumunun bir başka yönü de burada açıklanmaya

değer. Şahsi olarak., kendisinin bu büyük düşUnUrlerin il­gilerine karşı tabii bir sempati beslediği konusunda pek şüphe olmasa gerekir. Velhasıl, onun kendine has mizacı oldukça felsefi' ve aklfydi. Ayrıca o, modern çağda,

dünyanın her tarafında, İstarn düşüncesi üzerinde cereyan eden geniş sosyal ve kültürel alaıniardan etkilen­mişti. Daha da önemlisi, modern dOnyanın şahit olduğu açık ve gizli, İslam'a yapılan saldırılardan da haberdardı. Müslümanlar arasında, bir asırdan daha fazla bir zamandır devam eden sosyal ve kültürel bunalım

kar§ısında, çokları, bildiğimiz gibi, fertleri müsbet bir yöne yaklaştıran ve etrafındaki tehditkar dünyaya karşı,

emin bir tavır içerisinde bütün İslami değerleri mi.ldafaa

· Journal of Islamic Research VoL· 4, No: 4, October 1?90

of a position that he was engaged in analyzing. There was no place in his scheme of things for the value-free or non­committed study of the Islamic intellectual heritage. He was in no way reluctant to reflect upon the content and the consequences of the idcas put forward by some of those whom he studied. That is to say that his histarical study of philosophy provided a frame work within which his own engagement with the subject matter could be achieved and ·expressed. He gave credit, but he also as­sessed blame. Admiring the great fıgures of Islamic thought and respecting them as he doubtless did, he was, nonetheless, forthcoming and often even harsh with his criticisms. The faliisifah (philosophers) he accused of not truly understandiog the religious impulse in Islam; they had Iiille sense, he averred, of the awcsome majesty of the creative and sovereign l.ord who commands man's devotion. Tnstead they had reduced the fundamental and compelling Tslamie rcligious experience with all of its emotional richness to an intellectual rcalization of the na­tu re of being. Thus, for them God becamc an imper­sonal abstraction and not the urgent and ever preseni commanding Will that gives directian to life, the form in which most Muslims have known I li m.

Although the philosophers sought to adapt their thought to the religious iosights of the community at

· large -and thought that they had done so- they wcre, in faet, unsuccessful. Lost in their sophisticated specula­tions was the moral-social visian that for Fazi al-Rahman represented the very heart of Islam. Bu ı not only d id the faliisifah miss the real spirit of Islam, there was, further­more, an element of arrogance and tlitism in the position which they upbeld, for they thought themselves iri their intellectual refinement to be superior to the common run of the Muslim faithful. In doing so they came very close to affırming a doctrine of a double truth, one for the klıawliss (~lite) and anather for the 'awdmm (mas­ses). Fazı did not believe the philosophers actually to have gone so far as to affırm the double truth idea, but from his presentation of them the re can be little doubt of their exaltcd estimation of their own achievements and of thcir distancc from the great body of believers.

Anather aspecl of Fazi al-Rahman's attitude towards the philosophers of the Iradition is also worthy of comment. Personally, there can be little doubt that he felt a natural sympathy with the concerns of these great thinkers; his own ıemperament after all was strongly in­tellectual and rational. Ile was also however, subject to the broad social and intellectual currcnts that have played upon Muslim thought in all parıs of the world in the modern era, and niore than most he was aware of the attacks upon Islam, both explicit and implicit, which the modern period has witnessed. In the general situa-

268 BIR FiLOZOF OLARAK PAZLUR RABMAN 1 PAZL AL-RAHMAN ASA PJIILOSOPIIF.R

ederek cevap verme yoluna gitmişlerdir. Bu tür isıarn savunucularının kullandıkları en güçlü delillerden birisi,

özellikle filozofların sadece isıam•a değil, genelde in­

sanlığa yapmış oldukları büyük katkıdan ibarettir. Böyle

kim~ler, tezlerini geliştirirlerken filozofları, isıarn geleneğin in baş temsilcileri olarak takdim etmişler ve

hatta daha da ileri giderek ba§Jc:a biç kimsenin sahip

olamayacağı alalcılığı ve entellektüel t~bbüsü onlara

atfetmişler ve bunu, bem İslam'ın bem de modern

dünyanın ruhu ve en hakiki özü olarak Jc:abul

etmişlerdir.

Fazlur Rabman da cahil ve haksız tenkitcilere karşı

isıarnı mirası ve filozofların önemini savunmaya

çalışmıştır. Ancak, toplumun tarihini yıkma veya kendi

düşüncelerine hiyanet etme pahasına bile olsa bilgisizce

bir savunmanın kesinlikle karşısında olmuştur.

Müslümanlar arasında Farabi ve İbn Sina gibi şahsiyet­terin temsil ettiği Meşşai Felsefesinin, yaygın olan Ehl-i

Sünnet görüşü karşısında Müslüman toplumlarda ikinci

planda kaldığını Fazlur Rabman açıkça görmüş ve bunu

söylemekte de hiç tereddOt ctmemi§lir. Bununla beraber, Ehl-i Sünnet'in kendi gelişme sürecinde, rasy~nal

geleneğin rolünü nasıl red ve sınırladıklarını farkedip

hayıflaomıştır. Kısaca o, isıarn tarihindeki filozofların rolünü ve onlarıo toplumun diğer kesimiyle olan

münasebetlerioi değerlendirmede kritik tarihçi bir tavra

haiz olduğu gibi, aynı zamanda, kendi düşüncesi,

zamanının mevcut anlayışına ters düşüp, isıarn geleneğine duyulan büyük saygıyı zayıflatsa bile ilmi

araştırmasının sonuçlarını doğrudan doğruya sunma

cesaretine sahipti.

Böylece, vardığı sonuç beğenilmeyip her taraftan

kınama ve ağır tenkitler aldığı anda bile ilmi kariyerinde

bütünlük vardı. İşte Fazlur Rabman bunu başarmış ve

mücadele etmiştir. Özellikle toplumun çok muhafazakar

unsurlarına karşı tahrik edici davranmaktan ve ihtilaflan

zevk aldığı bir gerçektir. Geçmişe körü körüne

bağlılıkları ~bebiyle isıarn görüşünü tahrif edip

sınıriandırın ış addettiği kimselere karşı durduğu gibi diğer

taraftan da tamamen modern görünme arzuları

içerisinde İslam'ın kendine has kavrayışını kaybetmiş gör!lnen kimselere de karşıydı. Bir kimsenin isıarn geleneğindeki rasyonal düş!lncenin temsilcilerini savun­

ması, Müslüman taraftarlarının govenini kazanan ve

tenkit etmeye davet eden düşüncelerini ortaya koyarken

ve· yargıların ı ölçüp biçerken akıllıca davranması,

düşünmesi ve yazıya dökmesi demekti.

tion of social and intellectual erisis that has obtained among Muslims for more than a century now, many, as we all know, have responded by a defense of all things Is­lamic, closing ranks to present a positive and assured face to the tbreatening world raund about: Among the strongest arguments which such apologists for Islam have used has been the great contribution that the philosophers in particular have made, not only to Islam but to mankind in general. In developing their case such apologists have often presented the philosophers as the representatives par exeellence of the Islamic tradition, as embodying to a degree that no one else can the rationality and intellectual adventuresomeness which in tbeir view are the very essence and spirit of both Islam and the modern world.

Fazi al-Rahman, too, was conccrned to defend the Islamic heritage against ignorant and unjust critics and to uphold the signifıcance of the philosophers, but he was decidedly opposed to doing so at the price of distorting the history of the community or belraying his own best in­sights. He saw clcarly that the mainsırcam of Peripatetic philosophy among the Muslims as exemplified in such fıgures as aı-Farabf and Ibn Sfna was at best marginal to the so-called orthodox'Y of the community, and he did not besiiate to say so. He also understood and lamented the extent to which Muslim orthodoxy had denied or limited the role of the raıionalist tradition in the course of its development. In sbort, he bad both the critica! his­tarical sense to assess the role of the philosophers in ls­lamic history and their relationship to the rest of the com­munity and also the courage to present the results of his scbolarly inql)iry straighforwardly even though his view went against the current of his time and might even be though his view went against the current of his time and might even be thought to weaken the cause of gaining greater respect for the Islamic tradition.

Thcre was thus an integrity in his scholarship which be upheld cvcn when the conscqucnce was opprobrium and vilifıcation heaped upon him from all sides. It can have been no easy thing to have stood against both the conservativc and the modernisı wings of Muslim thought and to have persisted .in face ·of the ki nd of opposition and rejection that were mountcd. But Fazı ai-Rahman was nothing if not a fıghter. The fact is that he delighted in controversy and in acıing provocatively, especially towards the more conservative elemenis in the com­munity. He set his face as much against those wbom he considered to bold a limited and distorted vision of I slam because of tbeir blind clinging to the past as he did againsı those on the other band who seemed to lose the grasp of that which was distinctively Islamic in their all­consuming desire to be seen as modern. To uphold the

irkımf Araştırmalar Cilt: 4, Sayı: 4, Ekim 1990

CHARLES J. ADAMS (ÇEViREN: BiLAL KUŞPINAR-AHMITI' T. YÜKSEL) 269

Yukarıda belirtildiği gibi, Fazlur Rabman öncetilele

bir felsefe tarihçisi olarale tanımtanması gerektiğine

inanırken, tarihi çalışmaları, kendi görüşlerini sunup

geliştirebilecek bir yapı arzetmişti. Şimdi, eserlerinde

görülen, İslam düşüncesine yapmış olduğu bazı mOsbel

katiaları ele atabiliriz.

Dikkatimizi çeken ilk nokta, onun İbn sına'yı an­

lama konusundaki kesin katkısıdır ve bu, en azından Faz­

lur .Rahman'ın düşündüğü gibi, bütün büyük İstarn filozoflarının belki de en önemlisi ve en derini olan bu şah­

siyelin bir takım temel öğretilerine getirmiş olduğu yeni

bir yorumdan ibarettir. Fazlur Rabman'ın İbni Sina ile il­

gili çatışması, herşeyden önce, Kitdbil'n-Necôfın ruh

nazariyesiyle ilgili olan kısmının tahkileli bir neşridir. Fel­

sefi fikirleri tahlil etme ve ortaya koyma açısından metin

tahkiki çok farlclı bir faaliyet olmasına rağmen, İstarnı ilim­

lerio bütün dallarındaki gelişme için temel teşkil eden bir

çatışma lOrüdür. Zira, temel kaynak eserler'e girmeden

fazla bir şey başaramayız. Bu yüzden, kendilerini

güvenilir metinler hazırlama gibi zor bir göreve adayan

şahsiyetlcre minnettar kalmalıyız.

Fazlur Rabman'ın Kitaba'n-Necat tahkilcini takdir

etmemizin önemli bir nedeni vardır: Genel kanaat şu ki,

tahkik bir şaheser ... Eserin üstünlüğü ne onun bir sürü

yazma nüshaların karşılaştırılıp ortaya konmasından, ne

de çok hassas bir aydıntatıcı eleşt irel yöntemin kul­

lanılmasından kaynaklanmaktadır. Kaldı ki, Fazlur Rab­

man görevinin teknik yönlerine gereken önemi ?.aten

vermiştir. Aslında onun eserinin güçlü tarafı, İbn Sina'nın söyledileleri ni, açık, okunalclı ve ikna edici bir şekilde sun­

masında yatmaktadır. Bu ise, ortaya konan fikirterin

öıüne vakıf olup onları tamamen anlamanın bir

sonucudur. Eserin ortaya konuşunda bir sağduyu unsuru

görülmektedir. Fazlur Rahman, konuyu gayet iyi

antadığından, İbo sına'nın genel sistemi içerisinde tutarlı olabilmesi için belli yerlerde neyi kasdettiğini belirterek

metinde kapalı kalan yerleri rahatlıkla çöıebiliyordu.

Yöntemi, büyülc üstadın muğlak düşünce zincirini kendi

kafasında yeniden inşa etme şclclindedir. Kısaca, öurada

bir defa daha Fazlur Rabman'ın konuya vakıf oluşu ilc

keskin zekasını takdir etmeliyiz.

İbn Sina'yı değerlendirirken Fazlur Rabman'ın konunun mahiyetine yaptığı katkı, kanaatimce, şu iki farklı

noktada olmuştur: 1) Mahiyet ve Varlık Meselesi ve 2)

Bilginin Hakikatı. Varlık ve mahiyet sorununda gayet

önemli olan nokta, bu ikisinin Tanrı'nın varlığındaki

münasebettcridir. önceteri İbn sroa üzerinde çalışma

Journal of Islamic Research Vol: 4, No: 4, October 1990

great disciples of rationality in the Jstamic tradition meant that he himself had to acı, thin k, and write ration­ally, weighing his judgements carefully and presenting his insights both as they reflected credit on his fellow Mus­lims and as they invited criticism.

White I believe that Fazi al-Rahman must be

deseribed primarily as an histarian of philosophy, as was suggested above, his histarical studies provided a

framework within which he was able to offer and devetop

his own insights. We may now turn to consider same of

the positive contributions to the understanding oflslamic

thought that are to be seenin his work.

The fırst that we may nöte is his undoubted con­

tribution to the u nderstanding of Ibn Sina that amounts

to a new interprctation of same of the basic teachings of

this man who was, perhaps, the most profound and im­

portant of all the great Muslim philosophical minds­

Fazi al-Rahman, at least, thought that he was so. Fazl's

work on Ibn Sina consists first of all of a text edition of

portions of the Kitdb al-Najat dealing with the doctrine

of the saul. Although text editing isa very different sart of

activity from the cxposition and analysis of philosophical

ideas, nonethcless, it is a kind of work that is essential to

progress in all phases of Islamic Studies. We shall ac­

complish liute without access to original source

mateı'iats, and we should all be graıe(ut to those who

have subjected themselves to the immense labour of

preparing reliable texts.

In the case of Fazl's edition of Ki tab al-Najat, there is special reason for acknowledgement since by comman agreement the edition is a splendid one. Jts merit does not stern from the collation of an e.~pecially large number of manuscripts nor form the employment of a particutar­Iy etaborale critica! apparatus, though Fazi certainly paid suffıcient attention to the technicalities of his task. Its great strength lies, rather, in tlıe fact that it offcrs a clear, readable, and convincing version of what Jbn sına was saying. It is the product of a mi nd which entered in to the spirit of the views being presented and that understood them completcly. There is the eleme~ ı of comman sense in the presentation of the treatisc; bccause Fazi graspcd with clarity the thrust of the argument he was ablc to deal witb the ambiguities by reasoning that Ibn sına, to be consistenı with his general position, must in this or that instance have meanı tbus and so. The method was one;: of reconstructing in h~ own mind the abstruse thought processes of the teacher. In short, one is brought tcre once again to appreciate Faz)'s mastery of his sub­iect and his acute intelligence.

270 BiR Fİ.LOZOP OLARAK PAZLUR RAHMAN 1 FAZL AL-RAHMAN ASA PHILOSOPHER

yapan çoğu kimseler, onun Tann'nın varlığını,

mahiyetine (Zatıoa) bir ilave olarak inandığını

açıkladıla r. Halbuki İbn sına, varlık ve mahiyet

arasındaki bu denli bir ilişkiyi diğer yaratılmış bütün varlıklar hakkında savunmuştu. Fakat Tann'nın varlığı

O'nun bUtOn yaratıklarından farklıydı. Tann'nın zati

Varlığı'nın kendisini gerçekleştirecek başka herhangi bir şeye ihtiyacı olacağından şüphesiz bahsedilemezdi.

Mahiyet ve varlık kategorileri İbn Sina'nın metafiziğinde temel bir ayırım olsa bile, Tanrı sözkonusu olduğunda bunlar bir ve aynıdır.

Fazlur Rabman'ın düşUndUğU şu idi: Şayet İbo Sina doğru ve tam anlaşılırsa, onun ''Tanrı'nın mahiyetinin, onun Varlığı olduğu" ve "bu ikisinin aynı olduğu• ve de "aralarında hakikatte bir fark olmadığı" tezini savunduğu görUlecektir. Bu yüzden Fazlur Rab­man, İbn srna düşUncesinin böyle ciddi bir şekilde yanlış aniaşılmasını dOzelimeye çalıştı. Hatta bu tartışmasını,

varlığı he~yin temel kavramı olarak gören MoJJa Sadruddin Şirazr Uzerine yapmış olduğu mükemmel ve tafsilatlı eserine de taşıdı. Fazlur Rabman'ın bu önemli dü§ünür üzerine yaptığı çalı§ma, sadece-, Batı dünyasına sunulan geniş bir eser değil, aynı zamaoda bu önemli duşunuran -mistik yönüne muhalif olarak- felsefi katkısını açıklayan yegane bir eser olarak kalacaktır.

Fazlur Rabman'ın İbn Sina konusunda katkısının ikinci hayati yönü, İbn Sina'nın bilgi teorisini aydınlığa

çıkarması olmuştur. Fazlur Rahman, İbo sına ile ondan önceki İslam filozofu Farabi arasındaki kesin farklılıkları ortaya koymuş ve o ikisinin eski filozofların ve özellikle

de Aristo'nun felsefi öğretilerine bağlılıklarını göster­miştir. İbn Sina'nın öğretisinin özU, onun bilgi elde et­

menin derecelerini ele alan öğretisinde görUicbilir ve bu

nokta, Fazlur Rabman'ın tartışmaya getirdiği ezgun katkılardan bi rio ir. İbo sırıa, idrakl dörde ayır-ır: ı) Duyusal; maddedeki ferdi suretlerio i~rakı, 2) Hayal etme; maddede bulunmadan, ancak bununla beraber

maddi nesnelerin görUntüleri olarak varolabilen, suretleri

algılamak, 3) Vehim; haz, acı, iyi ve kötü gibi maddi nes­nelere bitişmiş etkin soyut (mücerret) melekelerio idrakı,

4) Aklctmc; herhangibir şekilde maddi. nesnelere bağlı

kalmaksızın saf suret ve makulleri kavrama. Aristo'nun bilgi nazariyesindeki belirli meseleleri çozmek için

getirilen bu özgün sonuçlar silsilesi, en yüce melekelerin,

yani aklın, geniş bir tahliline götürmektedir. Bütün bun­

lar İbn Sina'nın sezgi (hads) vasıtasıyla herşeyin bil­

gisine bir anda sahip olan Peygamber'in kabiliyetine ilişkin bilgi nazariyesinde doruk noktasına ulaşır.

Böylece, bilyUk filozofun bilgi tahlilinin odak noktası,

On the substantive side his contribution to the ap­preciation of Ibo srna lies, in my opinion, in two distinct areas: 1) the problem of essen ce and existence and 2) the nature of cognition. On the matter of esseoce and exist­ence that wbich was of special iaterest ·was the relation­ship of these two in the being of God. Most of those in the pası who had studied lbn sına had interpreted him as believing that God's existence was something added to his essence. Indeed, Ibn Sina did teach this kind of relationship between es.~ence and existence with respect to all created entities. But the being of God was different from that of His creatures, and for Him there could be no question of His essential Being Jacking something which required to be joined to it in order to actuali7~ i~. Though the categories of essence and existence are the basic distinction of Ibn Sfna•s metaphysics, in the case of God tbcse two are one and the same.

Fazi thought that if properly understood, Ibn sına will be seen to teach that God's essence is his existence, that the two are identical, and that there is, in fact, no dis­tinction between thcm. Fazi sougbt thus to correct a serious misappreheosioo of Ibn Sina•s thought. He car­ried thcsc discussions farther in his excellent and detailed study of Muııa Sadra ai-Shfrazi for whom existence was the most basic notian of all. Not only was Fazl's book on this important thioker the first full length study to be of­fercd to the Westero world; it rcmains the single work to explain the philosophical contribution -as opposed to the mysticat- of this im portant thinker.

The second vital aspect of Fazl's contribution to knowledge about lbn sına is the exposilion of the laıter's theory of knowledge. Fazi has demonstrated the sharp differences betwccn Ibn Sına and his predecessor in the Tslamic tradition, ai-Farabi, and he has shown the strong depcodence of bolh on the teachings of a variety of an­cient philosophers, but principally Aristotle. The heart of Ibn sına•s teaching is to be seen in his doctrines of the grades of abstraction wbich is one of his original con­tribulions to the diseussion. He distinguishes among four kinds of perception: ı) the sensory, which is the percep­tion of individual forms embedded in matter 2) the im­aginative, whicb is the perception of forms without their being embedded in matter but, nonetheless, existing after the pattera of physical objects 3) the estimative, wbich perccives the affcctive, therefore, abstract faculties attached to material objects, such as pleasure and pain, good and cvil 4) and fınally, the intellective, which per­ccivcs pure forms or inteUigibles, having no connection at all with nor dependencc upon t~e material realm. This set of original dcductions, designed to solve certain probtems in the Aristotclcan tbeory of knowledge leads to a further detailed analysis of the highest faculty, the in­tellcet. The whole climaxes in Jbn Sin§'s theory of

İslamf Araştırmalar Ci/t: .f, Sayı: .f, Ekim 1990

CHARLES J. ADA.'vfS (ÇEviREN: Biı...AL KUŞPINAR-Al IMET T. YÜKSEL) 271

onu (Faz.lur Rahman'ı), felsefe ilc dinio ilgi alanlarını

birleştiren bir duruma getirir ki, bu meseleye biraz sonra

döneceğiz.

Şayet Fazlur Rabman'ın İbo sına'nın bilgi

nazariyesine getirdiği katkısı, onun İslam felsefesi

çalışmalannın ilk olumlu ve yapıcı tarafı olarak kabul

edilirse; bilyük isıarn Akılcılarının felsefi ilgilerinin gerçek

İslami yön U ve alakasını tesbit etme yolundaki çabası da

ikinci bir katkı olarak değerlendirilebilir. İslam MeşşafFel­sefesinin temelleri - ve belli bir dereceye kadar sonra

gelen İşrakf Felsefesinin temelleri de- kesinlikle eski

Yunandan gelen mirasın içinde yatmaktadır. Müslüman­

ların kullandığı terimler, anlattıkları meseleler, benim­

sedikleri tartışma yöntemleri hep Eski Yunandan

alınmadır. Filozoflar eskilere o kadar minnettar ve

onların meseleleriyle o kadar ilgilidir ki, toplumun

çoğunluğu onlara iştirak etmemiş ve çağuna da adeta

onların İslam'la hiç bir ilgisi olmadığı imajını verm~tir. Nitekim, tarihi yönden, toplumun çoğunluğu onları daha

ziyade bu terimler içinde düşünmüş, çoğu defa onları din­

siz addetmiş, kabul edenler ise, onları, İslam hayat ve

düşilncesinin ana özüne sadece ikinci planda kabul

etmiştir.

Ancak, Fazlur Rahman, filozofların, gerçek İslami mirasın hakiki ve önemli unsurları olduklarını savun­

maya çalışmıştır. Eserinde, İslam Felsefesi'nin ayrı ve

belirgin kimliğini kurmak için çaba sarfetmiş ve fel­

sefenin, şüphe götürmez Yunan kaynaklı oluşuna

rağmen, isıamr platformda yerini nasıl alıp ve İsıarnı bir gayeye nasıl hizmet ettiğini göstermeye

çalışmıştır. Bu konudaki hedefi, İs/Am kitabının felscfeye

ilişkin bölOmUnUn başında daha iyi bir şekilde ifade edil­

miştir:

Bu felsefi sistemin inşa edildi~ kaynaklar, ya Yunan asıllı ya da Yunan fikirterinden çıkanlmıştır. Bu sebeple, ya temel kaynaklar yönünden ya da muhıeva açısından tamamen Hellenistiktir. Ancak, mevcut yapısı ve sistemin bizzat kendisi kesinlikle islamı şekildedir: O, kendi Metafizik sınırlan içinde isıarn'ın dini metafizi~yle uyuşmayı hesaplar ve şuurlu bir şekilde onunla sadece temas degil, aynı zamanda uyum kur­may-.ı çalışır. Ne varki bu, akılcı Yunan gelenegindeki kaynaklann elverdi~ sürece mümkün olur. Burada, onun hem parlak hem de isiilm tarihindeki trajik kaderi yatmaktadır. Zira, Eht-i Sünnet'in şartlannı yerin~ .l\ctiremediginden yaşamasına müsaade edit­memıştı.

1. Fazlur R.ahman, ls/tim, (London: Weidenfield & Nic,'ıol­

son, 1966). s. 117

Joumal of Jslamic Research Vol: 4, No: 4, October 1990

prophetic genius which "through intuition from the ac­tive intelligence comes to possess a knowledge of every­thing insıantaneously". The thrust of the grcat philosopher's analysis of the process of knowledge thus lead him to a position that synthesized the interesis of philosophy and religion, a matter to which we shall returo shortly.

If it be said that his contribution to knowledge of Ibn Sina is the tirst positive and constructive aspcct of Fazi ai-Rahman's studies of Islamic philosophy, the second such contribution may be judged to be his argu­ment to establish the truly Islamic character and retevance of the philosophic interesis of the great Mus­lim rationalists. The bases of lslamie Peripatcıie

philosophy -and to a certaio dcgrcc that of the latcr 11-luminationist school as well- clcarly lic in the heritagc from ancient Grccce. The tcrms which the Muslims use, the issucs which they address, the modes of argumcnt they adopt are all taken from the Greeks. So indcbtcd are the philosophers to the ancicnıs and so concerncd are lhey with a set of problcms peculiarly their own and not shared by the majority of the community, that it has seemed to many as if they have nothing at all to dowith Islam. Historically, indeed, the majority of the com­munity has thought of them in these ıerms, most often treating them as inlitlcls, and if acccpting them at all, then considering thcm at best as marginal to the central thrusı oflslamic life and thought.

Fazl ai-Rahman, however, sought to claim the philosophers as genuine - and importanı- elemenıs of the true Islamic heritage. Ilis work amounted to an ef­fort to build a scparate and distinctive idcnıity for Tslamic philosophy - to show how, in spite of the unquestioncd Greek orientation, that falsafah (philosophy) found its place in the lslamic scheme of things and served an Ts­lamic purpose. Ilis intcntions in this regard are nowhere beller expressed than in the beginning of the seetion on

philosophy in his book Islam:

The materiats with which this philosophicat system was ronstructed were either Grcck or deduccd from Greck ideas: in its mateıial or rontent aspecı. therc­fore , it is Ilellenistic throughouı. Buı the actual con­sırucıion, the system itself, has an indubitably Islamic sıamp: all atong its meıaphysical fronıiers it rcckons with the corresponding religious mctaphysics of Islam and consciously ıries to ereale points not only or con­ıact but of coincidence wiıh the lattcr. But this it does only in so far as the raıional Grcck character of the maıerial would allow. llercin ties both its brillianı originality an..J its ıragir faıc in ı~ıamiı: hisıoıy; for, having failcd ıo saıisfy orthodox requirements, it was denied the passport to survival. 1

1. Fazlur Rahman, lı·lam (London: Wcidcnfeld & Nicholson, 1966) p. 117.

272 BİR FİLOZOP OLARAK FAZLUR RAHMAN 1 PAZLAL-RAHMAN ASA PIIILOSOPIIER

Son olarak:, daha önce söz konusu edilen konuya

yani, Fazlur Rabman'ın "akılcıhğın" isıarnı hayatın hem .

meşru hem de zorunlu bir yönü olarak: savunulmasına

yaptığı katkıya geçelim. Oaun en parlak ve ikna edici

eserinden birisi,_ isıarn'da dinf otorite olarak "Sünnet'in

rolü" konusunda yazılmıştır. Sünnet üzerindeki çalışması,

hem toplumunun tutucularını, hem de isıarn'ın ilk: zaman­

larındaki dini otoritenin gelişmesini yanlış anladıklarını

söylediği Batılı ilim adamlarını hedef alan en münakaşah

çalışmasından birisidir. Özellilde muhafazakarıara karşı,

isıarn düşüncesinin ilk: günlerinde esnek:liğini ve Halife

Ömer gibi toplumun liderlerinin kendi görüşlerini

zamanın ihtiyaçlarına göre nasıl uydurmaya çalıştıklarını

hararetle vurgulamıştır. Sonraki dönemler konusunda,

kısmen felsefi' düşüncenin yöntemlerine bağlı olan

kclamın nihai noktada katı bir sistem olmak için akli

metodları terketmesine de hayıflanmıştır. Aynı şekilde,

içtihad kapılarını kapayan fıkıh öğreticilerinin temsil ettiği

akılcılığın terkedilmesini-de tenkit etmiş ve hiç bir zaman

içtihactın kapanmasını onayiayan bir neden olmadığını

savunmuştur. Kı~ca o, isıarn düşUncesinin ilk: oluşum dönemine ve temct ~Ü~~eselerine rasy~neliik~r~ __ .., __ ---,.. ... - " - ~ .~ .- . ~ . . ~ ........ nüfuz ettiğini görmUştür. Zannederim;hayatını adadığı en

-6-;;e~ıi gayelerindin ·-birinin, Müslüman çağdaşlan arasında, akılcılığa dönüş ve aklın kıymetini yeniden can­

landırmak olduğu söylenebilir. Çünkü o, bütün felsefi'

düşünmenin temel taşı olan akılcılığın sadece İslami

mirasın esası ve özü değil, aynı zamanda günümüz

Müslümanlarının karşılaştığı bir sürü meselelerio

ÇOzümü için de bir anahtar olduğuna inan mıştır.

Fazlur Rabman'ın Temel Eserleri:

ı. Isl/1m (London: Weidenfield and Nicholson, 1966). 2. Major Themes of the Qur'an. (Ana Konul4ınyla Kur'an).

(Minneapolis: Bibliotheca lslamica, 1980).

3. The Philosophy of Mulla Sadra. (Molla Sadra'nın Fel­sefesi). (Albany: State University of New York, 1985).

4. Avicenna's P~hology. (İbn Si'nii'nın Psikolojisi). (London: Oxford University Press, 1952).

5. Islamic MethodoiOfil in History. (faıihte İsliimf Usül) (Karachi: Central Institute oflslamic Research, 1965).

6. Prophecy in Islam. (İsUim'da Peygamberlik). (London: George Alien and Unwin, 1958).

Last, but not least -and obviously related to what has been said earlier- is Fazi ai-Rahman's contribution to the defence of rationality as both a legitimate and a necessary aspect of Islamic life; same of his most brilliant and convincing work was done in connection with the role of tradition as a religious authority in Islam. The study of tradition was alsa some of his most controversial endeavour, targetting as it did both the conservatives of his own community and those Western scholars whom he deemed to have misunderstood the development of religious authority in the early history of the Muslim com­munity. Especially against the conservatives he was eager to emphasize tbe flexibility oflslamic thought in the early days, how the leaders of the community such as the Khalif 'U mar time after time adapted their vicws to suit the needs of the time. With respect to la ter periods he la­mented the fashion in which kalfim (theology), partly de­pendent as it was on philosophical .modes of thought, ul­timately forsook: rational methods to become a rigid sys­tem. Similarly he criticized the abandonment of reason represented by the juridical doctrine of the closing of the gates of ijtihlid (interpretation), holding that there is, in fact, no justification for this view at all. In shc:>rt, he found the formative period of Islamic thought and major in­stitutions to be perıneated with the spirit of rationality. I think that one of the overriding purposes of his lifclong work may be said to have been to revive the appreciaıion and the resort to rationality among his Muslim contem­poraries. For he believed that rationality, the keystone of all philosophizing was not only intriosic to the Islamic heritage but alsa that it held the key to the solution of the manifold problems which the Muslim community confronts in our day.

The Basic Writings of Fazlur Rabman

ı. Islain. (London: Weidenfeld and Nicholson, 1966). 2. Major Themes of the Qur'an. (Minneapolis: Ribliotheca ls·

lamica, 1980). .

. 3. The Philosophy of Mu/la Sadra. (Aibariy: Staıe University ofNewYork, 1985).

4. Avicenna's Psychologı•. (London: Oxford University Press, 1952).

5. Islamic Methodology in History. (Karachi: Central Institute oflslamic Research, 1965).

6. Prophecy in Islam (London: George Alien and Unwin, 1958).

İslam/ Araştırmalar Cilt: 4, Sayı: 4, Ekim 1990